TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYETİ

TÜRK ADININ ANLAMI• UYGURLAR: Güç, kuvvet • KAŞGARLI MAHMUD: Olgunluk Çağı • ÇİN KAYNAKLARI: Miğfer • ZİYA GÖKALP: Töreli, nizam sahibi

ORTA ASYA KÜLTÜR ÇEVRELERİ• Anav Kültürü Orta Asya’nın en eski

kültürüdür. • Afanesyevo Kültürü Orta Asya’da

Türklere ait en eski kültürdür. • Andronova Kültürü en geniş yayılma

alanına sahip kültürdür. • Karasuk Kültürü ilk kez demiri işlediler. • Tagar Kültürü en gelişmiş kültürdür. • ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİNİN

SEBEPLERİ

GÖÇLERİ KOLAYLAŞTIRAN SEBEPLER Hayvancılıkla uğraşılmasıAt arabaları kullanılmasıKonar-göçer yaşam tarzı

GÖÇLERİN SONUÇLARI Orta Asya Türk kültürü dünyaya yayıldı.Maden işlemeciliği dünyaya öğretildi.Göç ettikleri yerlerde devlet yönetimi ve askeri teşkilatlanma açısından örnek oldular.

İSKİTLER Karadeniz’in kuzeyinde yaşadılar. Göçlerle kültürlerini Avrupa’da yaydılar. İskit-Pers Savaşları İskitlerin ALPER

TUNGA(ŞU) Destanına, İranlılarında ŞEHNAME Destanına konu olmuştur.

Genellikle konargöçer hâlde yaşayan ve hayvancılıkla meşgul olan İskitler, çadır şekline getirilmiş arabalar içinde

yaşamışlardır ve at üstünde ok atmakla ünlenmişlerdir.

Ölülerini atı ve silahıyla gömerler.(AHİRET İNANCI)

Göktanrı Dinine inanırlardı. Sanatlarında “hayvan üslubu” kullandılar.

Altın gümüş işçiliğinde ustaydılar. Atı evcilleştiren ilk Türk topluluğudur.

BÜYÜK HUN DEVLETİ

Orta Asya’da bilinen teşkilatlı ilk Türk devletidir.

Kurucuları Teoman, başkentleri Ötüken’dir.

İlkçağ’da kurulan tek Türk devletidir. Yazı kullanmamışlardır. Mete Han Türkleri ilk kez bir bayrak

altında toplamıştır. Orduda ONLU SİSTEM’i oluşturmuştur. Çin’i vergiye bağlamıştır. İpek Yolu hakimiyetini ele geçirmiştir. Türk – Çin mücadelelerinin temel sebebi

İPEK Yolu’dur. Hun saldırılarına dayanamayan Çin, Çin

Seddi’ni inşa etmiştir. Oğuz Kağan Destanı, Esik Kurganındaki

Altın Elbiseli Adam ve Pazırık Kurganındaki dünyanın en eski halısı Hunlara aittir.

KAVİMLER GÖÇÜ375Asya Hun Devleti’nin dağılmasından sonra Türklerin batıya doğru göçleriyle önlerine çıkan Germen asıllı kavimleri Avrupa’ya sürdükleri olaydır.SONUÇLARI

Roma İmparatorluğu ikiye ayrıldı. Avrupa’nın bugünkü etnik yapısı oluştu. İlkçağ bitti, Ortaçağ başladı. Hristiyanlık yayıldı. Feodalite sistemi ve skolastik düşünce

ortaya çıktı. Avrupa Hun Devleti kuruldu.

AVRUPA HUN DEVLETİ 375-469 Avrupa’da kurulan ilk büyük Türk

devletidir. Anadolu’ya ilk akınları yapan Türk

devletidir. Kurucuları Balamir devleti Macaristan

merkezli olarak kurmuştur. Avrupa Hunlarının temel politikasını

ULDIZ belirlemiştir. Bu politika *Doğu Roma’yı baskı altında tutmak *Batı Roma ile iyi ilişkiler kurmaktır.

En ünlü hükümdarları Attila Doğu Roma ile Margus ve Anatolyus Barışlarını imzalamış, Batı Roma üzerine ise Galya ve İtalya Seferlerine çıkmıştır. Onun ölümünden sonra devlet zayıflayıp yıkılmıştır.

Hunlar, pantolon ve ceket giyme, at koşumları ve atları eyerleme yöntemleri konularında Avrupa’ya örnek oldular. Bazı kavimler ordularını Türk ordusu tarzında yapılandırdılar.

I. GÖKTÜRK DEVLETİ 552-659 Orta Asya’daki teşkilatlı ikinci Türk

Devleti’dir. Orta Asya’da en geniş sınırlara ulşamıştır.

Kurucuları Bumin, başkentleri Ötüken’dir. Devleti kardeşi İstemi Yabgu ile yönetmiştir.

Türk adıyla kurulan ilk devlettir ve Türk Milliyetçiliğinin temellerini atmışlardır.

Türk adıyla kurulan ilk devlettir ve Türk Milliyetçiliğinin temellerini atmışlardır.

II. GÖKTÜRK DEVLETİ 680-744 Kurucuları Kutluk Kağan, başkentleri

Ötüken’dir. Kutluk Kağan İLTERİŞ unvanı ile kağan ilan edilmiştir. İLTERİŞ derleyen toparlayan anlamına gelir.

En parlak dönemleri Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk dönemidir.

Orhun Kitabeleri bu dönemde dikilmiştir.

UYGURLAR 744-842 Kurucuları Kutluk Bilge Kül Kağan,

başkenti Ötüken’den Ordubalık’a taşımıştır. (KARABALGASUN) En parlak dönemleri Moyençur Dönemi’dir.

Türk tarihinde ilk kez yerleşik hayata geçmişlerdir.

Türk şehircilik ve mimarisine ait ilk eserleri vermişlerdir. Uygur mimarisi Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Moğollar gibi kendisinden sonra gelen devletleri etkilemiştir.

İlk kez toplu şekilde din değiştirip Manihaizm dinini kabul etmişlerdir.

NOT Bu durum savaşçılık özelliklerini

kaybetmelerine ve yerleşik hayata geçmelerine sebep olmuştur. Ayrıca sanat alanında gelişme göstermişlerdir.Yeni dinlerini halkın öğrenmesi için çok sayıda kitap yazdılar. Bu kitapları basmada matbaanın temeli olan kalıplar kullandılar. Tarımda sulama kanalları yapıp Çin ile ticari ilişkilerini geliştirdiler.

MANİHAİZMİN ETKİLERİ• Savaşçılık yeteneğinin azalması• Yerleşik hayata geçilmesi• Tarım yapılması• Kitap basımı ve matbaa kullanımı• Çin ile ticari ilişkiler• Sanat alanında gelişme

Moğolların büyük bir bölümünün Türkleşmesini sağlamışlardır.

İlk kez hareketli harf sistemli matbaa kullandılar.

Türeyiş ve Göç Destanları, Karabalgasun ve Sine Uşi Yazıtları Uygurlara aittir.

• Heykelcilik, • Minyatür, • Fresk, • Resim, • Mimari, • Çini,

Aynı çevrelerde daha önce yaşayan ve göçebe olan Türk devletlerinin kültürel ve sosyal hayatlarını yansıtan eser sayısının yok denecek kadar az olmasının sebebi yerleşik hayata geçilememesi ve bu devletlerin daha çok askeri bir yapıya sahip olmalarıdır.

AVARLAR: İstanbul’kuşatan ilk Türktopluluğudur.Üzengi kullanımı Avarlarla birlikte ortaya çıkmıştır. Hem Asya’da hem Avrupa’da devlet kurmuşlardır. Mezarlara eşya, yiyecek ve içecek gibi şeyler koymuşlardır. Devlet adamlarının ölülerini deriye sararak lahit içine yerleştirmişlerdir.

BULGARLAR: Tuna Bulgarları hristiyanlığı kabul ederek milli kimliğini kaybederken, İtil Bulgarları İslamiyeti kabul etmiştir.

OĞUZLAR(UZLAR): Türk tarihinin en kalabalık ve en etkili boyudur. Müslüman olanlarına TÜRKMEN denmiştir.

OĞUZLAR(UZLAR): Türk tarihinin en kalabalık ve en etkili boyudur. Müslüman olanlarına TÜRKMEN denmiştir.

KIRGIZLAR: 400000 mısradan oluşanMANAS DESTANI ve YENİSEY YAZITLARI Kırgızlara aittir.

MACARLAR: Hristiyanlığı kabul ederek millikimliklerini kaybetmişlerdir.

PEÇENEKLER: Ruslarla mücadele ederekgüneye inmelerini engellediler. MalazgirtSavaşı’nda Selçukluların tarafına geçtiler.

KIPÇAKLAR(KUMANLAR): Hristiyanlığı kabul ederek Milli kimliklerini kaybetmişlerdir. Oğuzlarla mücadeleleri DEDEKORKUT HİKAYELERİ’NDE anlatılmıştır. Ayrıca Ruslarla mücadeleleri İGOR DESTANI’NA konu olmuştur.

SABİRLER(SİBİRLER): Bugünkü Sibirya’ya adlarını vermişlerdir.

BAŞKIRTLAR: Altınorda Devleti’ne bağlanarak İslamiyeti kabul ettiler. Günümüzde RusyaFederasyonu’na bağlı olarak yaşamaktadırlar.

TÜRGEŞLER: Yerleşik hayata geçmişler ve ticarete önemvermişlerdir. Müslümanlarla savaşarak Orta Asya’nın Araplaşmasını engellemişlerdir. Bilinen ilk hükümdarları Baga Tarkankendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarıdır.

KARLUKLAR: İslamiyet'i kabul eden ilkTürk boyudur. Cengiz Han’a itaat eden ilk Türktopluluğudur.

DEVLET YÖNETİMİ Devlete il veya el ismi verilir. İlin başında han, hakan, kağan unvanlı

hükümdar bulunur.Devlet ;

Aile(oğuş)Sülale(uruğ)BoyBodun(millet)

Birleşmesinden oluşur.

Yeni kurulan devlette veya iktidar değişikliğinde kağanın ilk icraatı töreyi tespit etmektir.

Devlet ; bağımsızlık(oksızlık), halk(millet), ülke(yurt) ve teşkilat olmak üzere birbirini tamamlayan dört unsurdan meydana gelir.

Kut anlayışı görülür.

“Ülke hanedanın ortak malıdır” anlayışı mevcuttur.

Ülke ikili teşkilata göre yönetilir.

Genellikle sağ hükümdarın bulunduğu bölümü teşkil ediyordu. Bölümlerin başında bulunan

Yabgular, yarı bağımsız olarak bölgelerini yönetirlerdi.

Merkezi yönetim= KAĞAN+AYUKI(aygucı-üge)+KURULTAY

Tanrının hükümdara bağışları;KUT+ÜLÜG(ÜLÜŞ)+KÜÇ

HÜKÜMDARLIK SEMBOLLERİ

*otağ *kemer *ordu*kotuz *kılıç *toy*tuğ *kama*örgin *kamçı*nevbet *yay

Hatunlar kurultaya katılabilir ve elçi kabul edebilir. (Türk Tarihinde kadına verilen önemi gösterir.)

Hükümdarın oğullarına TİGİN adı verilir.

Hükümdarın yanında boy beylerinden oluşan ToyKurultay, Kengeş vardır. Danışma meclisi özelliğigösterir. Bazı durumlarda hükümdarınyetkilerini sınırlandırabilir.

1. Üyelerinin temsil niteliği olması2. Kanun yapma3. Hakan seçme4. Hakanı denetleme ve yetkilerini kısıtlama, gerekirse azletmeDEMOKRASİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİİ

HUKUKDevlet ve halk arasındaki ilişkiler töreye göredüzenlenirdi. İdare eden ve edilenlerin uymaya mecbur oldukları ve Bir tek şahsın iradesiyledeğişmeyen sözlü hukuk kurallarıdır. Hükümdar törenin dışına çıkamaz. Töre Türk geleneklerinedayanırdı. Kısa süreli hapis cezaları uygulanırdı.

YARGU: Siyasi meselelerle ilgilenen yüksek mahkeme (KAĞAN)

YEREL MAHKEME: Adi suçlar(YARGAN-YARGUCU)

Hukuk vesikaları Uygurlar dönemine aittir. Borç alıp-verme kiralama, alım satım, vasiyetnameler, vakfiyeler Gibi çeşitli kurumlardaki vesikalarUygurların sosyal hayatını aksettiren önemli belgelerdir.

DİN VE İNANIŞ Totemizm Tabiat Olaylarına İnanma Atalar Kültü Şamanizm Göktanrı Dini

Kurgan adı verilen mezarların etrafında balballar mevcuttur. Balballar kahramanlığın ölçütüdür. Ayrıca heykel sanatında gelişildiğinin göstergesidir.

Ölünün arkasından ölü aşı dağıtılır. Ölünün arkasından yuğ adı verilen törenler düzenlenir.

Cennete uçmağ, cehenneme tamu adı verilir.Kurgan adı verilen mezarlar mevcuttur.Bunların dışında Manihaizm,Budizm, Hıristiyanlık, Musevilik ve İslamiyete inanmışlardır.

ORDU Ordu-millet geleneği mevcuttur. Ordu teşkilatının temelini Mete Han oluşturmuştur. En yaygın savaş tekniği Turan(hilal) Taktiğidir.

TÜRKLERİN ASKERİ ALANDAKİ ETKİLERİ Roma ordusunda ve Cengiz’in ordusunda

onlu sistem uygulandı. Bizans ordusunda turan taktiği uygulandı. Çinliler Türk süvari kıyafeti olan ceket,

pantolon ve çizme kullandılar. Çin ve Avrupalılar et konservesi yapmayı

öğrendi.

SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT

Uygurlara kadar atlı göçebe(konargöçer) yaşam tarzı benimsediler. Göçebe hayat tarzına uygun olarak çoğunlukla hayvancılıkla uğraştılar.Uygurlar döneminde yerleşik hayata geçmişler ve iki katlı beyaz badanalı evlerdeoturmuşlardır.

AİLE YAPISIKang: BabaÖg: AnneEkzogami: Aile dışı evlilikMonogami: Tek eşle evlilikKalıng: Başlık parasıZina: En büyük suçlardan biridir.

Nevruz(YENİGÜN) bayramlarında at yarışlarıdüzenlenir, şarkılar söylenir, dans edilir.

Kımız, begni-bekni, boza, lo adlı içecekleri vardır.

Dokumacılık, silah üretimi, maden işlemeciliği, demircilikte ilerlemişlerdir. İpek yolu ve Kürk Yolu’ndan faydalanmışlardır.

Orta Asya’da topraklarınmülkiyeti devlete ait olduğuiçin;1.Kölelik sistemi görülmemiştir.2. Toprağa dayalı ayrıcalıklı sınıflar oluşmamıştır.

SANAT Göçebe yaşadıkları için daha çok

taşınabilir malzemeden sanat eserleri vermişlerdir.

Deri, kumaş, maden ve ahşap işlemeciliğinde ilerlediler.

Yerleşik hayatla birlikte tapınak mimarisi gelişti.

Birçok din ve medeniyetten tercüme yapılmış, bilim adamlarına önem verilmişti. Uygurlar ilk kez örgün eğitim kurumları oluşturmuştu. Kağıt, matbaa, kütüphane, çiçek aşısı,sudoku,

Tayanç ve Keneşçi denilen fikir adamları devlet adamlarına danışmanlık yapmışlardır.

En önemli müzik aleti kopuzdur.

Uygur ressamlarına bedizci adı verilir.

Sanat eserlerinde insan, bitki, hayvan figürleri, geometrik şekiller kullanılmıştır.

Uygurlar kitaplarını minyatürlerle süsleyerek canlı ve parlak renkleri kullandılar.

DİL VE EDEBİYATTürk edebiyatının ilk sözlü örnekleri;Sav: AtasözüSagu: Ölen büyüklerin ardından söylenen şiirlerKoşuk: Kopuz eşliğinde söylenen şiirlerdir.

ÖNEMLİ DESTANLAR Hunların Oğuz Kağan İskitlerin Alp Er Tunga Göktürklerin Bozkurt Ve Ergenekon Uygurların Göç Ve Türeyiş Kırgızların Manas Destanları önemlidir.

Göktürkler 38 harften oluşan Göktürk Alfabesini kullanmışlardır. İlk Türk alfabesidir. GöktürkKitabeleri bu alfabe ile yazılmıştır. Uygurlar 18 harften oluşan Uygur Alfabesini kullanmışlardır.Bunların dışında Arap, Kiril, Soğd ve Latin Alfabeleri kullanıldı.

GÖKTÜRK KİTABELERİTürkçe yazılmış en eski metinlerdir.Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiştir.I. Göktürk devletinin yıkılışını , Türklerin esaret yıllarını ve 2. Göktürk devletinin kuruluşunu anlatır.Türk adının geçtiği ilk Türkçe metinlerdir.Devlet adamlarının halka hesap vermesi söz konusudur.Devlet ve halkın karşılıklı görevleri belirtilir.Bu özellikleriyle Türklerde devlet anlayışının kavranması açısından önemlidir. 1893’de Danimarkalı dilbilimci WİLHELM THOMSEN çözmüştür. Okuduğu ilk kelime TENGRİ’DİR.

BİLİM Bilimsel alandaki en önemli çalışma

ONİKİ HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ’DİR.

Bir toplumun takvim hazırlaması astronomi alanda geliştiğinin göstergesidir.

Kimya, ilaç yapımı, veterinerlik, tıp, dört işlem matematik gibi bilim dallarıyla ilgilendiler.

ORTA ASYA’DA BAZI DEVLET GÖREVLİLERİ