TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI (TBSA)...
176
TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI (TBSA) 2010 SAHA UYGULAMASI EL KİTABI Ankara, Ocak 2010
Transcript of TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI (TBSA)...
TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI (TBSA) 2010 SAHA UYGULAMASI EL KİTABI
Ankara, Ocak 2010
SUNU
Ülkemizde beslenme, sağlık durumunun ve sorunlarının ortaya konulması için Dünya’da olduğu gibi her 5 yılda bir “Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması” yapılması gereklidir. Çünkü ulusal beslenme sorunlarına yönelik etkin, yararlı ve sürdürülebilir besin ve beslenme plan ve politikalarının hazırlanabilmesi ve uygulanabilmesi için güvenilir nitelikte araştırma verileri son derecede önemlidir.
Türkiye’de 1974 yılından sonra ülke çapında ve Türkiye’yi temsil edecek nitelikte örneklem üzerinde yapılmış beslenme ve besin tüketimi araştırma verileri bulunmamaktadır. (TBSA) 2010 ile ülkemizde toplumun beslenme, bilgi tutum ve alışkanlıkları ile fiziksel aktivite düzeylerinin saptanması yanında, yapılacak kan ve idrar tetkikleri ile beslenmeye dayalı birçok hastalığa ilişkin tüm ülkeyi temsil edecek bilimsel nitelikli ve güncel veriler sağlanacak, bundan sonra geliştirilecek genel toplum sağlığına, herbir risk etmeninin önlenmesine yönelik plan ve politikalara yön verilmesi, varolan politikaların güncelleştirilmesi sağlanacaktır.
Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması (TBSA) 2010, Sağlık Bakanlığı olanakları ile Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü ve Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi işbirliğinde yürütülmektedir.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
1. TÜRKİYE’DE BESLENME VE SAĞLIK DURUMU
1.1. Türkiye’de Beslenme ve Sağlık Sorunları ............................................................................ .........1
1.2. Beslenme ve Sağlık Durumuna İlişkin Bilgi İhtiyacı ve Araştırma Gereği ........................ .........4
2. TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI 2010’A GENEL BAKIŞ
2.1. Araştırmanın Amaçları .......................................................................................................... .........5
2.2. Araştırmanın Örneklemi.......................................................................................................... ........8
2.3. Araştırmanın Organizasyonu ................................................................................................ .......13
2.4. Araştırmanın Sorukağıtları .................................................................................................... .......19
2.5. Görüşmecinin Rolü ............................................................................................................... .......21
2.6. Görüşmecilerin Eğitimi... ...................................................................................................... .......21
2.7. Sorukağıtlarının Kontrolü ..................................................................................................... .......22
3. GÖRÜŞMENİN YAPILMASI
3.1. Görüşme Ortamı.. .................................................................................................................. .......23
3.2. Görüşme Yaparken Uyulması Gereken Kurallar ............................................................ ........25
4. SAHA UYGULAMASI
4.1. Hazırlık Çalışmaları ve Çalışma Formları ........................................................................... .........28
4.2. Görüşme Öncesi Hazırlıklar ................................................................................................ .........32
4.3. Tekrar Ziyaretleri ................................................................................................................. .........35
4.4. Tamamlanan Sorukağıtlarının Kontrolü .............................................................................. .........35
4.5. Tamamlanan Sorukağıtlarının Teslim Edilmesi .................................................................. .........36
4.6. Veri Kalitesi .......................................................................................................................... .........37
4.7. Saha Uygulaması için Gerekenler ........................................................................................ .........37
5. SORUKAĞITLARININ TAMAMLANMASINDA GENEL İŞLEMLER
5.1. Soruların Sorulması .............................................................................................................. .........38
5.2. Cevapların Kaydedilmesi ..................................................................................................... .........39
5.3. Hataların Düzeltilmesi .......................................................................................................... .........44
5.4. Talimatların Takip Edilmesi ................................................................................................ .........44
5.5. Tamamlanan Soru kağıtlarının Kontrol Edilmesi................................................................ .........45
5.6. Soru kağıtlarına İlişkin Genel Kurallar ................................................................................ .........45
6. HANEHALKI SORUKAĞIDI
6.1. Kapak Sayfasında Evin Yerinin Belirlenmesi.................... ................................................. .........47
6.2. Hanehalkı Sorukağıdının Doldurulması........................... ................................................... .........48
6.2.1. Bölüm 1. Hanehalkı Listesi............................ ............................................................. .........48
6.2.2. Bölüm 2. Konut Özellikleri................................. ........................................................ .........58
6.2.3. Bölüm 3. Hanenin Besin Tüketimi Özellikleri............................................................ .........61
6.3. Kapak Sayfasına Dönüş ....................................................................................................... .........63
7. KİŞİ SORUKAĞIDI BÖLÜMLERİ
7.1. Bölüm 1A: Görüşülen Kişiye Ait Temel Bilgiler......................................................... .. ........67
7.2. Bölüm 1B: 0-5 Yaş Çocuk Beslenmesi..................................................................... ..... ........73
7.3. Bölüm 2A: Besin Destekleri........................................................................................... ........78
7.4. Bölüm 2B: Sigara Kullanımı.......................................................................................... ........83
7.5. Bölüm 3: Fiziksel Aktivite....................................... ............................................................ .........84
7.6. Bölüm 4: Beslenme Alışkanlıkları................................................................... .................... .........90
7.7. Bölüm 5: Gebelik ve Emziklilikte Besin Tüketimi................................. ........................ ............92
7.8. Bölüm 6: Besin Alışverisi ve Besin Tüketim Sıklığı........... ........................................ ............95
7.9. Bölüm 7: 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formu..... .................................... ............96
7.10. Bölüm 8: Antropometrik Ölçüm Formu......................................................................... ..........130
8. ANTROPOMETRİK ÖLÇÜMLER ve ÖLÇÜM TEKNİKLERİ
8.1.Antropometri Ölçümünde Kullanılacak Araç Gereçler......................................................... .....134
8.2.Antropometrik Ölçüm Teknikleri........................................................................................... .....134
9. GENEL KAYNAKLAR.............................................................................................................148
FİZİK MUAYENE EL KİTABI..................................................................................................................149
(TBSA) 2010 LABORATUVAR ANALİZLERİ EL KİTABI......................................................155
1
1. TÜRKİYE’DE BESLENME VE SAĞLIK DURUMU1 1.1. Türkiye’de Beslenme ve Sağlık Sorunları Küreselleşme sürecinde beklenen yaşam kalitesine ulaşmak için tüm bireylerin ve toplumun beslenme bilincini artırarak, sağlıklı beslenmenin yaşam biçimine dönüştürülmesi gerekmektedir. Bireyin ve toplumun sağlıklı yaşaması ve ekonomik yönden gelişmesi onu oluşturan bireylerin sağlıklı olmasına bağlıdır. Sağlığın temeli yeterli ve dengeli beslenmedir. Yeterli ve dengeli beslenme sağlıklı beslenme olarak da tanımlanmaktadır. Bu doğrultuda yaşam boyu tüm bireylerin sağlığının korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi, yaşam kalitesinin arttırılması ve sağlıklı yaşam biçimlerinin benimsenmesinin (sağlıklı beslenme ve fiziksel aktivite alışkanlığı, tütün kullanımının önlenmesi) amaçlanması gerekmektedir. Ayrıca, varolan ve yaşam kalitesini bozan beslenme sorunlarının (protein-enerji yetersizliği, demir yetersizliği anemisi, iyot yetersizliği hastalıkları, raşitizm, diş çürükleri, şişmanlık vb.) en aza indirilmesi veya yok edilmesi, beslenmeye bağlı kronik hastalıkların (kalp damar hastalıkları, hipertansiyon, bazı kanser türleri, diyabet, osteoporoz vb.) önlenmesine yönelik yaşam biçiminin iyileştirilmesi, çevre koşullarının düzeltilmesi ve geliştirilmesi, sağlıklı besine ulaşımın, tüketiminin sağlanması ile besin güvencesinin sağlanması, sağlığın geliştirilmesi amacıyla toplumun besin güvenliği, besin, beslenme ve sağlık konularında bilinçlendirilmesinin ve katılımının sağlanması büyük önem taşımaktadır. Tüm bu nedenlerle bireyin ve toplumun beslenme durumunun saptanması ve düzenli olarak izlenmesi gerekmektedir. Böylece; a) Beslenme durumunun tanımlanması b) Nedenlerin saptanması, c) Çözüm yollarının bulunması olanağı doğar.
Bir toplumun yeterli ve dengeli beslenmesini sağlayacak ulusal besin ve beslenme plan ve politikalarının oluşturulabilmesi için o ülkeye ilişkin beslenme, besin tüketimi ve sağlık verilerinin bulunması gereklidir. Bu amaçla düzenli olarak Beslenme-Sağlık ve Besin Tüketimi Araştırması’nın yapılması her ülke için büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde Ulusal ve Bölgesel Düzeyde Yapılmış Beslenme ve Sağlık Araştırmaları Sonuçlarına Göre Durum Aşağıda sunulan besin tüketimi, sağlık ve beslenme sorunları il, bölge, ülke düzeyinde yapılmış araştırmalardan derlenmiştir. Görüleceği üzere kullanılan yöntem, değerlendirme farklılıkları, kullanılan standart ve referans değerlere göre farklı veriler sunulmuştur. TBSA 2010 ile tüm alanlarda veri birlikteliği sağlanabilecek, bölgesel, cinsiyet farklılıkları elde edilebilecektir. Besin Tüketim Durumu; Türkiye beslenme durumu yönünden hem gelişmekte olan, hem de gelişmiş ülkelerin sorunlarını birlikte içeren bir görünüme sahiptir. Türkiye'de halkın beslenme durumu bölgelere, mevsimlere, sosyo-ekonomik düzeye ve kentsel-kırsal yerleşim yerlerine göre 1 TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI (TBSA) 2010 “SAHA UYGULAMASI EL KİTABI” Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü tarafından hazırlanmıştır. İzinsiz çoğaltılamaz ve kullanılamaz.
-
Türk halkının beslenme durumuna bakıldığında Türkiye’de temel besin ekmek ve diğer tahıl ürünleridir. Yıllar içerisinde besin tüketim eğilimindeki değişiklikler incelendiğinde ekmek, süt-yoğurt, et ve ürünleri, taze sebze ve meyve tüketiminin azaldığı; kurubaklagil, yumurta ve şeker tüketiminin ise arttığı söylenebilir. Genelde toplam yağ tüketim miktarında önemli farklılık olmamasına karşın, bitkisel sıvı yağ tüketim miktarının katı yağa oranla arttığı gözlenmektedir. Beslenme ve Sağlık Sorunları: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA)-2008 verilerine göre bebek ölüm hızı binde 17, beş yaş altı ölüm hızı ise binde 24’dür. Bebek ölümlerindeki düşüş önemli boyutlardadır, ancak Avrupa Birliği ülkeleri ile kıyaslandığında halen yüksek düzeydedir. Bebeklerde düşük doğum ağırlığı (<2500 gram) ile doğum oranı %11’dir. Yetersiz beslenmeye bağlı büyüme ve gelişme bozuklukları önlenebilir sorunlar olup, gebelik döneminde anne beslenmesinin yetersiz ve dengesiz olması en temel nedendir. Ülke genelinde yürütülen programların olumlu etkisinin TNSA-2008 verilerine yansıdığı saptanmıştır. TNSA-2008 verilerine göre tek başına 6 ay anne sütü ile beslenme oranı % 41 olarak bulunmuştur ve annelerin tamamına yakını (%96.7) bebeğini emzirmektedir. Ancak tamamlayıcı (ek) besinlere erken aylarda başlama uygulaması sürdürülmektedir. Türkiye'de 0-5 yaş grubu çocuklarda; büyüme ve gelişme geriliği, demir yetersizliği anemisi, raşitizm, okul çağı çocuk ve gençlerde; zayıflık ve şişmanlık, demir yetersizliği anemisi, vitamin yetersizlikleri, iyot yetersizliği hastalıkları, diş çürükleri, yetişkin kadınlarda; zayıflık ve şişmanlık, demir yetersizliği anemisi, iyot yetersizliği hastalıkları, vitamin yetersizlikleri, yetişkin bireylerde ve yaşlılarda; beslenmeye bağlı kronik hastalıklar sık görülmektedir. TNSA-2008 sonuçlarına göre 0-5 yaş grubu çocuklarda yaşa göre boy uzunluğu (bodurluk), boy uzunluğuna göre vücut ağırlığı (zayıflık) ve yaşa göre vücut ağırlığı (düşük kiloluluk) oranı sırasıyla, % 10.3, %0.4 ve %2.8’dir. Çocuklarda büyüme geriliği, kırsal (%17.4) alanlarda, kentlere (%7.6) ve doğuda (%21.0), batıya (%7.6) göre yüksektir. Ülkemizde demir yetersizliği anemisi önemli bir halk sağlığı sorunudur. Her yaş grubunda; özellikle 0-5 yaş grubu çocuklar, okul çağı çocuklar ve gençler, gebe ve emzikli kadınlar önemli risk gruplarıdır. Sağlık Bakanlığı’nın yürüttüğü “Demir Gibi Türkiye Programı” ile 12-23 aylık çocuklarda anemi sıklığının %7.8’e düştüğü saptanmıştır. Guatr prevalansı; ulusal düzeyde 1988 yılında tüm populasyonda % 30.5 bulunmuştur. Bu çalışmaya göre ülkemizin her bölgesinde sorunun endemik olduğu ortaya konulmuştur. 1995 yılında 15 ilde 6-12 yaş grubu çocuklarda guatr prevalansı % 30.3 bulunmuştur. Ultrasonla yapılan bir taramada prevalans % 31.8 saptanmıştır. İdrarla iyot atım medyan değerlerine göre ise, orta ve ağır düzeyde sorunu olan 14 il ve hafif düzeyde 6 il saptanmıştır. TNSA-2008 verilerine göre; hane halklarının %84.4’ünün (kırsal: %71.5; kent:%89.9) iyotlu tuz kullandığı saptanmıştır. İyotlu tuz kullanımı açısında yerleşim yerlerine ve bölgelere göre önemli farklılıklar bulunmaktadır.Yeni doğan bebeklerde hipotiroidi sorununa rastlanmaktadır. Çocuklarda yapılan çalışmalar ülkemizde raşitizm görülme sıklığının %1.67-19 arasında olduğunu göstermektedir. Adolesanlarda yaşam ve giyim tarzının D vitamini ile ilintisinin olduğu rapor edilmiş ve %3-50 oranında D vitamini yetersizliğinin görüldüğü belirtlenmiştir.
2
Kadınlarda (14-44 yaş), güneş ışınlarından etkin yararlanılabilecek yaz aylarında da, %44-100 oranında giyim şeklinin D vitamini sentezini etkilediği bulunmuştur. Okul çağı çocuklarda, gebelerde ve emzikli kadınlarda yapılan çalışmalarda vitamin ve mineral yetersizliklerinin önemli boyutlarda olduğu bulunmuştur. Folat yetersizliği 15-49 yaş grubu kadınlar için önemli bir halk sağlığı sorunudur. Bölgesel çalışmalarda diş çürüğü görülme sıklığı 6-12 yaş grubunda %64.0-100.0'dür. İçme sularında flor düzeyi düşüktür. Dengesiz beslenmeye bağlı şişmanlık ve beslenmeye bağlı kronik hastalıkların (kalp damar hastalıkları, kanser, diyabet, osteoporoz vb.) görülme sıklığı artmaktadır. Yetişkinlerde şişmanlık prevelansı çeşitli çalışma sonuçlarına göre erkeklerde % 11-22 ve kadınlarda %23-35arasında değişmektedir.Ülkemizde son yıllarda çocuklarda şişmanlık sorunu üzerinde durulmaya başlanmıştır. Yapılan araştırmalar yakın gelecekte önlem alınmadığı takdirde sorunun önem kazanabileceğini göstermektedir. Ancak kullanılan standartlardaki farklılıklar nedeniyle farklı değerler söz konusudur. Çocuk ve adolesanlarda hafif şişmanlığın %10-15 ve şişmanlığın %1.6-16.0 arasında görüldüğü bilinmektedir. 9-10 yaş grubu çocukta, gecekondu ve şehirde bodur (yaşa göre boy uzunluğu; E: %24.7/12.8; K: %14.2/7.4), düşük kilolu (yaşa göre vücut ağırlığı; E: %18.2/11.9; K: %12.1/11.1) ve zayıf (boy uzunluğuna göre vücut ağırlığı; E:%1.5/3.7, K:%2.2/7.4) olma sıklığını şişmanlık sorunundan daha önemli sorun olduğu saptanmıştır. Dengesiz beslenmeye bağlı şişmanlık ve beslenmeye bağlı kronik hastalıkların (kalp-damar hastalıkları, kanser, diyabet, osteoporoz vb.) görülme sıklığı artmaktadır. Ülkemizde tüm ölümlerin ilk sırasında % 47.7 ile kalp damar hastalıkları yer almaktadır. Yetişkinlerde hipertansiyon prevalansı %29.0-31.8 (E: %27.5; K: %36.1) bulunmuştur. Kanser, yetişkinlerde % 13.1 ile ikinci sırada ölüm nedenidir. Topluma dayalı olarak yürütülen yirmi yaş üzeri bireylerdeki çalışmalarda diyabet prevalansı % 7.2 ve %8.4 oranında saptanmıştır. Cinsiyete ve bölgelere göre görülme sıklığı değişmektedir. Yıllar içerisinde görülme sıklığında önemli artışın olduğu gözlenmektedir. Fiziksel aktivite düzeyi 20-29 yaş grubu kadınların %50.0'sinde çok hafif ve hafif, %45.0'inde orta düzey ve %5'inde ise orta düzeyin üzerinde bulunmuştur.
3
1.2. Beslenme ve Sağlık Durumuna İlişkin Bilgi İhtiyacı ve Araştırma Gereği Bir toplumun yeterli ve dengeli beslenmesini sağlayacak Ulusal Beslenme Plan ve Politikalarının oluşturulabilmesi için, o ülkeye ilişkin beslenme ve sağlık verilerinin mevcut olması gerekmektedir. Beslenme durumunun hükümetler tarafından düzenli aralıklarla saptanması ve izlenmesi “ülke insanının sağlığının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi” açısından büyük önemi taşımaktadır. Bilindiği gibi yetersiz ve dengesiz beslenme, çeşitli hastalıklara yol açtığı gibi, birçok hastalık ve sağlık sorunu da beslenme üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Bu olumsuz etkileri azaltmak ya da ortadan kaldırmak için öncelikle mevcut durumun ve sorunların bilimsel kanıtlarla ortaya konması gerekmektedir. Bu nedenle birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de her 5 yılda bir Beslenme Sağlık ve Besin Tüketimi araştırması yapılması gereklidir. Çünkü ulusal beslenme sorunlarına yönelik etkin, yararlı ve tutarlı besin ve beslenme plan ve politikalarının hazırlanabilmesi için güvenilir nitelikte araştırma verileri son derecede önemlidir. Devlet Planlama Teşkilatı eşgüdümünde hazırlanan “Ulusal Gıda ve Beslenme Eylem Planı”nda da (Mart 2003) ve Türkiye Obezite ile Mücadele Eylem Planı (2009)’nda Ulusal Gıda, Beslenme ve Sağlık Araştırması’nın yapılması öngörülmektedir. Ayrıca Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) 21.Yüzyılda Herkes İçin Sağlık: 21 Hedef deklarasyonunda “2015 yılına kadar, toplumdaki insanlar sağlıklı yaşam biçimlerini benimsemelidirler (Hedef 11) ve 2020 yılına kadar tüm sektörler sağlıkla ilgili sorumluluklarını kabul etmelidirler” (Hedef 14) ifadesine yer verilmiştir. Türkiye’de 1974 yılından sonra ülke çapında ve Türkiye’yi temsil edecek nitelikte örneklem üzerinde yapılmış araştırma verileri bulunmamaktadır. “1974 Beslenme, Sağlık ve Gıda Tüketimi Araştırması” Türkiye’de bugüne kadar yapılmış en kapsamlı beslenme, sağlık ve besin tüketimi araştırması niteliğindedir. “1984 Gıda Tüketimi ve Beslenme Araştırması” ise, Türkiye geneline gösterge olmak kaydıyla 3 ilde sağlık taraması yapılamadan gerçekleştirilmiştir. Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması TBSA - 2010 ile son 36 yılda beslenme ve sağlık, son 26 yılda beslenme koşullarındaki değişmeler de saptanacak ve 21. Yüzyılda Herkes İçin Sağlık Hedefleri’ne ulaşmada önemli bir adım atılmasının yanında sağlık ve beslenme konusunda bundan sonra yürütülecek çalışmalara da ışık tutacaktır. Ülkemize ait tüm ülkeyi; genel, bölgesel, kentsel ve kırsal özelliklere göre yansıtacak verilere ulaşılacaktır. Örneklem, veri toplama ve verileri yorumlama açısından da bir standardizasyon sağlanmış olacaktır.
4
2. TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI 2010’A GENEL BAKIŞ
Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması, TBSA 2010 Türkiye çapında gerçekleştirilen bir örneklem araştırmasıdır. Bu çalışmayla Sağlık Bakanlığı Türkiye’de beslenme ve sağlık konularıyla ilgili olarak bilgi toplanmayı amaçlamaktadır. Araştırma kapsamında, öncelikle Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından seçilen örneklemdeki hanelerde hanehalkı görüşmesi uygulanacak ardından da bu hanelerde yaşıyan kişilerle bireysel görüşmeler yapılacaktır. Görüşme yapılan kişilerin ayrıca fizik muayeneleri yapılacak ve bu kişilerden (6 ve yukarı yaş için) kan ve idrar numuneleri alınacaktır. Araştırma kapsamındaki tüm kişilerin cinsiyet, yaş, öğrenim durumları gibi bireysel özellikleri alınacak ve bu kişilerin yaşadıkları hanelerdeki konut özellikleri ile hanelerindeki genel besin tüketim özellikleri öğrenilecektir. Kişi görüşmelerinde ise bireylerin kullandıkları besin desteklerinin, beslenme alışkanlıkları ve özelliklerinin ve günlük fiziksel aktivitelerinin neler olduğunu araştıracak sorular yer almaktadır. Sahadan toplanacak bu ve diğer verilerin yardımı ile Türkiye'de beslenme ve sağlık alanlarındaki politikaların gözden geçirilerek iyileştirilmesi ve yeni politikaların geliştirilmesi hedeflenmektedir.
TBSA 2010 eğitim programına dahil olan sizler TBSA 2010’un saha uygulamasını gerçekleştirmek üzere eğitilmektesiniz. Saha uygulaması sonunda Türkiye'nin tüm illerinde TBSA 2010 sorukağıtları hanehalklarına ve kişilere uygulanacaktır. Ayrıca kişi sorukağıdı uygulanan bireylerin fizik muayeneleri yapılıp bu kişilerden kan ve idrar numuneleri toplanılacaktır. Bu çalışmaya saha çalışması diyoruz. Saha uygulaması eğitimi boyunca, sorukağıtlarının doğru şekilde doldurulmasına, fizik muayenenin yapılmasına, kan ve idrar numunelerinin alınmasına yönelik eğitimler verilecektir. Deneyim kazanmanız için bu konuların anlatımı dışında sınıf içi çeşitli uygulamalar da yapılacaktır. Bu el kitabının dikkatli bir şekilde okunması, eğitimde geçireceğimiz zamanı en iyi şekilde kullanmanızı sağlayacak ve saha uygulaması sırasında karşılaşabileceğiniz sorunlara karşı sizi hazırlayacaktır. 2.1. Araştırmanın Amaçları (TBSA) 2010, Sağlık Bakanlığının Hacettepe üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü ve Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi ile işbirliği içinde yürüttüğü bir çalışmadır. (TBSA) 2010’un amaçları şöyle özetlenebilir: Uzun Dönemli Amaçlar
• Her beş yılda bir yapılan genel kalkınma planları içinde özel önemi ve ayrıcalığı olan “Besin ve Beslenme Plan ve Politikaları”nın saptanmasında politika geliştirenlere ve planlamacılara gerekli verileri sağlamak,
• Elde edilen verilerin ışığında besin üretim ve dağıtımı planlamasını geliştirmek, • Bölgesel farklılıklara, yerleşim yerlerine, eğitim ve gelir düzeylerine, yaş ve cinsiyet gibi
demografik özelliklere göre toplumun besin tüketim düzeyi ve farklılıkları ve besin tüketim örüntüsü, yetersiz tüketilen besinlerin hangileri olduğu, gelecekte hangi besin grubuna talebin artacağı hakkında bilgi sahibi olmak,
5
-
-
-
-
• Bölgesel farklılıklara, yerleşim yerlerine, eğitim ve gelir düzeylerine, yaş ve cinsiyet gibi demografik özelliklere göre toplumun enerji ve besin ögeleri ortalama alım miktarlarını, yetersiz ve aşırı alım düzeylerini belirlemek,
• Besin ve besin ögesi referans tüketim gereksinmelerinin yaş, cinsiyet ve fizyolojik özelliklere göre belirlenmesini sağlamak,
• Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarına daha duyarlı olan risk altındaki grupların (bebek, çocuk, gebe, emzikli anneler, yaşlılar vb.) sorunlarına yönelik öncelikleri saptamak, nedenleri belirlemek, çözüm yolları üretmek, izleme ve değerlendirme yapmak
• Antropometrik ölçümleri referans değerlerle kıyaslayarak yaşa ve cinsiyete göre hafif şişmanlık, şişmanlık, zayıflık, düşük kiloluluk, bodurluk görülme sıklığını saptamak, ülkemiz için çeşitli yaş ve cinsiyetteki bireylerin referans değerlerini elde etmek,
• Bölgesel farklılıklara, yerleşim yerlerine, eğitim ve gelir düzeylerine, yaş ve cinsiyet gibi demografik özelliklere göre toplumun fiziksel aktivite düzeyini, egzersiz yapma alışkanlıklarını saptamak,
• Bölgesel farklılıklara, yerleşim yerlerine, eğitim ve gelir düzeylerine, yaş ve cinsiyet gibi demografik özelliklere göre toplumun fiziksel aktivite düzeyine göre harcadıkları ortalama enerji ve besin ögeleri miktarlarını belirlemek,
• Belirlenen vitamin ve mineral yetersizliklerine göre besin zenginleştirilmesi ve besin desteği verilmesi (suplementasyon) programları oluşturmak, var olanları gözden geçirerek değerlendirmek ve izlemek,
• Gıda güvenliğini; güvenli gıda üretimini ve tüketimini sağlamak, besinlerin risk ve yarar analizlerini yapmak,
• Besin tüketim verilerine dayanarak besinlerle ortalama katkı maddeleri, pestisit, toksik bileşenler, endüstriyel kimyasallar vb maddelerin tahmini alım miktarlarını belirlemek
• Besin sanayisinin beslenme sorunlarına yönelik yeni ürün geliştirilmesi çalışmalarına katkı sağlamak ve yönlendirmek, piyasada bulunan ürünlerin saptanan beslenme ve sağlık durumuna göre iyileştirilmesini ve geliştirilmesini sağlamak (yağ, şeker, tuz, enerji vb içeriklerde düzenlemeler yapmak),
• Elde edilen verilerin sonucuna bağlı olarak eğitim programlarını ve eğitim araç ve gereçlerini geliştirmek, yaygın beslenme eğitimi programlarını hazırlamak, besine dayalı rehberleri hazırlamak, var olanları güncellemek,
• Bölgesel farklılıklara, yerleşim yerlerine, eğitim ve gelir düzeylerine, yaş ve cinsiyet gibi demografik özelliklere göre bireylerin fizik muayene ile kan ve idrar analizleri ile sağlık durumlarını saptamak,
• Kan ve idrar analizleri sonucunda elde edilen değerlere özgü referans değerler elde etmek,
• Kullanılan yöntemler ile diğer konu ile ilgili kuruluşlara yol göstermek çalışmalarına ışık tutmak,
• Sağlık Bakanlığı’nın merkez ve taşra teşkilatının kurumsal araştırma yapma kapasitesini geliştirmek,
• Elde edilen veriler ile ülkeler arası kıyaslamalar yapabilmektir.
Kısa Dönemli Amaçlar • Politika üretenlerin, farklı sektörlerden yüksek düzey bürokratların, kamu kurumlarından
veya gönüllü kuruluşlardan akademik ve akademik olmayan uzmanların öncelikli gereksinimlerini karşılamaya yönelik bir özet rapor hazırlamak,
6
• Kalkınma planlarına veri sağlamak amacı ile akademisyenler, karar vericiler ve politika üretenleri hedef alan bir araştırma raporu hazırlamak,
• 1974 ve 1984 Ulusal Beslenme Sağlık ve Besin Tüketimi Araştırma verilerini kullanarak oluşturulan analizleri içeren, zaman içindeki değişimleri (tüketim örüntülerini ve eğilimlerini) ortaya koymak,
• Türkiye’deki beslenme, sağlık ve besin tüketimi ile ilgili konularda akademik personel ve ilgili uzmanlarca ortak araştırma raporu biçiminde hazırlanacak bir dizi analiz gerçekleştirmektir.
Bu amaçlar doğrultusunda bu araştırmada aşağıda özetle verilen veriler elde edilecektir.
• Hanehalkı Soru Kağıdı o Hanehalkı bilgileri o Konut özellikleri o Hanenin besin tüketim özellikleri
• 0-5 Yaş Kişi Soru Kağıdı
o Görüşülen kişiye ait temel bilgiler o 0-5 yaş çocuk beslenmesi o Besin destekleri kullanım durumu o Fiziksel aktivite durumu o 24 saatlik geriye dönük besin tüketim durumu o Antropometrik ölçümler
• 6-11 yaş grubu kişi soru kağıdı
o Görüşülen kişiye ait temel bilgiler o Besin destekleri kullanım durumu o Fiziksel aktivite durumu o Beslenme alışkanlıkları o 24 saatlik geriye dönük besin tüketim durumu o Antropometrik ölçümler
• 12 ve yukarı yaş kişi soru kağıdı
o Görüşülen kişiye ait temel bilgiler o Besin destekleri kullanım durumu o Sigara kullanımı o Fiziksel aktivite durumu o Beslenme alışkanlıkları o Gebelik ve emziklilikte besin tüketimi kadınların beslenmesi o Besin alışverişi ve besin tüketim sıklığı o 24 saatlik geriye dönük besin tüketim durumu o Antropometrik ölçümler
• Tüm bireylerin sağlık durumları • Tüm bireylerin fizik muayeneleri • 6 ve yukarı yaş grubunda kan ve idrar analizleri
7
2.2.Araştırmanın Örneklemi Bu bölümde Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması TBSA 2010 örneklem büyüklüğü, tabakalama ve örneklem dağılımı, ilk aşama birimlerinin seçimi, küme ve blok listeleri ile ilgili genel bilgiler sunulmaktadır.
TBSA 2010 örneklem tasarımı, ağırlıklı, çok aşamalı, tabakalı küme örneklemesidir.
Örneklem tasarımı, 0-5 yaş grubu, ve 6 yaş üzeri bireylerin beslenme alışkanlıkları, 6 yaş ve üzeri bireylerin temel sağlık düzeyleri, kan ve idrar testlerini içeren ve Türkiye genelinde istatistiksel anlamlılığı olabilecek şekilde tasarlanmıştır. Bunun yanısıra kır/kent ve/veya 12 bölge düzeyinde de tahminler üretilmesi mümkün olabilecektir. Araştırma örneklem birimi, Türkiye’de bulunan hanehalkları, ve bu hanehalklarında yaşayan nüfustur. Araştırmanın amacı çerçevesinde uygulama 0-5 yaş, 6-11 yaş ve 12 yaş üstü olarak 3 farklı sorukağıdı ile yapılmaktadır. Araştırma’da TUİK tarafından Ulusal Adres Veri Tabanından tesadüfi olarak seçilen hanehalkı listelerindeki hanehalkı görüşmeleri yapılacaktır. Bu hanehalkından Kish yöntemi ile seçilecek olan (eğer var ise) 0-5 yaş arası bir ve 12 yaş üzeri bir kişi olmak üzere kişi görüşmeleri ve testler yapılacaktır. Bu işlemin nasıl yapılacağı ilerleyen bölümlerde anlatılmaktadır. Araştırmada örneklem seçimi ve dağılımı için kullanılan örneklem çerçevesi, Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2008 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS)’dir. Ziyaret edilecek hanehalkı adres bilgileri ise TUİK tarafından Ulusal Adres Veri Tabanından örnekleme teknikleriyle seçilmiştir. Bu bilgiler, Türkiye’de belediyesi bulunan her yerleşim yeri için, mahalle adı, sokak adı, konut adresi gibi bilgileri içermektedir, ve TUİK tarafından belediyeler ile işbirliği halinde oluşturulmuş/güncellenmiştir. Yukarıda anılan (belediyesi bulunan) yerleşim yerleri dışında kalan kırsal nitelikteki yerleşim yerleri için, TUİK’de örneklem seçiminde kullanılabilecek bilgi her zaman mevcut değildir. Bu nedenle anılan yerleşim yerleri için örneklem çerçevesi, aşağıda anlatıldığı üzere, alan çalışması sırasında oluşturulacaktır.
TBSA 2010’da 2008 ADNKS itibarıyla 10,000 ve daha fazla nüfusu olan yerleşim yerleri kent, 10,000’den daha az nüfus olan yerleşim yerleri ise kır olarak tanımlanmıştır. 12 NUTS 1 bölgesi AB uyum çalışmaları sırasında geliştirilmiş ve resmi istatistik olarak kullanılan İstatistiki Bölge Sınıflandırma Sisteminin ilk seviyesini oluşturan 12 bölgedir. Araştırmada hedef örnekleme büyüklüğü 19,056 hanehalkı’dır. Bu örnekleme tasarımı ile ülke geneli, kent/kır, 12 NUTS1 bölgesi ve 7 metropol için tahminler üretmek mümkün olacaktır. Çalışma 81 il merkezinde kentte 36, kırda 24 hanehalkından oluşan 600 kümede gerçekleştirilecektir. 13968 hanehalkı kentsel alanlarda, 5088 hanehalkı kırsal alanlarda ziyaret edilecektir.
8
-
-
(TBSA) 2010 örneklemi seçimi 3 aşamada gerçekleşmiştir. İlk aşamada 600 küme’nin bulunduğu yerleşim yerleri olasılıklı tesadüfi yöntemlerle seçilmiştir. Örneklem’de 81 il’den değişik sayıda kent ve kır kümeleri yer almaktadır. Bu küme ve hedefhanehalkı sayılarının 12 NUTS 1 bölgesine dağılımı aşağıdaki Tablo’da verilmiştir. Tablo 1. (TBSA) 2010 Örnekleme Dağılımı
Küme Sayısı Hedef Hanehalkı Sayısı 12 Bölge Kent Kır Toplam Kent Kır Toplam
1 İstanbul 54 4 58 1944 96 20402 Batı Marmara 30 20 50 1080 480 15603 Ege 30 20 50 1080 480 15604 Doğu Marmara 30 18 48 1080 432 15126 Akdeniz 32 20 52 1152 480 16325 Batı Anadolu 30 18 48 1080 432 15127 Orta Anadolu 34 20 54 1224 480 17048 Batı Karadeniz 32 20 52 1152 480 16329 Doğu Karadeniz 30 20 50 1080 480 1560
10 Kuzeydoğu Anadolu 30 18 48 1080 432 151211 Ortadoğu Anadolu 28 18 46 1008 432 144012 Güneydoğu Anadolu 28 16 44 1008 384 1392
Türkiye 388 212 600 13968 5088 19056 İkinci aşamada TUİK Ulusal Adres Veri Tabanını kullanarak adres bilgisi var olan yerleşim yerleri için “blok listesi” diye tanımlanan adres listelerini yine olasılıklı tesadüfi yöntemlerle seçmiştir. TUİK tarafından sağlanan blok listeleri kent kümeleri için 106 (36*3) hanehalkı, kır kümeleri için 72 (24*3) hanehalkından oluşmaktadır. Üçüncü aşamada ise blok listelerinden her 3 hanehalkından biri seçilmiştir ve görüşmeler için bu hanehalkları ile temas edilecektir. Bu listeler TUİK tarafından hazırlanmış olup araştımanın uygulmasından önce ve tüm ekiplere verilecektir. Bu listeler kent kümelerinde 36 kır kümelerinde ise 24 satırdan oluşacak ve her satır araştırma örneklemine seçilen ve ziyaret edilecek henehalkı adres ve kod bilgilerini içermektedir. Bu bilgiler şu şekilde sıralanmaktadır; İl Adı İl Kodu İlçe Adı İlçe Kodu Bucak Adı Bucak Kodu Köy Adı Köy Kodu Mahalle Adı Cadde/Sokak Adı Dış Kapı 1 Dış Kapı 2
9
İç Kapı No İç Kapı 2 Bina/Site Adı Bina Blok Adı 12 Bölge Kent/Kır Küme No Hanehalkı No İl Adı, İl Kodu, İlçe Adı, İlçe Kodu, Bucak Adı, Bucak Kodu, Köy Adı, Köy Kodu bilgileri tüm henehalkları için verilmektedir. (Şekil 1) Belediye olan yerleşim yerleri veya adres sistemi geliştirilmiş köyler Belediye olan yerleşim yerleri veya adres sistemi geliştirilmiş köylerde Mahalle Adı, Cadde/Sokak Adı, Dış Kapı 1, Dış Kapı 2, İç Kapı No, İç Kapı 2, Bina/Site Adı ve Bina Blok Adı sütunlarının hepsi veya bir kısmı verilmiş durumdadır. Bu durumlarda ziyaret edilmesi gereken adres en alt ayrıntıda tanımlanmış (eğer verilmiş ise) adrestir. Bir başka deyişle aynı mahalle ve sokak ismine sahip bir adreste hem dış kapı, hem de iç kapı bilgisi var ise seçilen hanehalkı adresi iç kapı numarası ile tanımlanmış olan adrestir. Dış kapı 2 ve İç kapı 2 kodları genellikle boş veya “0” kodu ile tanımlanmış ya da dış kapı veya iç kapı kodları tekrar edilmiştir. Bu durumda seçilen adresi Dış kapı 1 ve İç kapı no kodları ile tanımlamak gerekir. Aksi durumda yani dış kapı 2 ve İç kapı 2 kodları farklı olarak verilmiş ise seçilen hane adresi muhtemelen bir site içinde, blok kodu ve bunun altında bir kod ile tanımlanmıştır ve bu kodlar dikkate alınarak adres bulunmalıdır. Bu durumda genellikle Bina/Site Adı ve Bina Blok Adı bilgisi verilmiş durumdadır. 12 Bölge, Kent/Kır, Küme No ve Hanehalkı No bilgileri tüm hanehalkları için verilmiştir ve son sütunda verilen hanehalkı numarası mutlaka sorukağıtları üzerinde aynı şekilde kullanılmalıdır. Adres sistemi gelişmemiş köyler Adres sistemi gelişmemiş köylerde 2 durumla karşılaşılabilinir. İlk durumda TUİK 24 seçim yapmıştır ancak adresler net değildir, ikinci durumda ise köydeki hanehalkı sayısı 72’den az ise 1/3 oranında bir seçim yapıldığı için TUİK 24’den daha az sayıda hanehalkı seçimi yapmıştır. Bu durumlarda aşağıdaki strateji uygulanmalıdır: TUİK adresi net olmayan 24 seçim yapmış ise: Köyde rasgele bir referans noktası seçilecek ve o noktadan itibaren hanehalklarına 1’den 48’e kadar bir rakam verilerek bir köy listesi oluşturulacaktır. TUİK adresi net olamayan 24’den az seçim yapmış ise: Köyde rasgele bir referans noktası seçilecek ve o noktadan itibaren hanehalklarına 1’den 48’e kadar bir rakam verilerek bir köy listesi oluşturulacaktır. Eğer köyde 48 hanehalkı yok ise listelemeye köye en yakın ve o ile bağlı diğer köy(ler)den (nadir durumlardan birden fazla köy olabilir) 48 hanehalkı tamamlanıncaya kadar devam edilecek ve liste tamamlanacaktır.
10
Bu listelerde görüşme yapılacak hanehalkı seçimi sahada aşağıdaki gibi 1 / 2 oranınında bir seçim yaparak gerçekleştirilecektir. Bu listeleme ve seçim aynı anda yapılacak ve sonrasında hanehalkı ve kişi görüşmelerine geçilecektir.
“48” haneden oluşan listelerde görüşme yapılacak “24” hane küme numarasına göre seçilecektir. • Eğer küme numarası tek ise listedeki 1, 3, 5, 7, ..., 43, 45, 47. haneler “01” den “24” e
kadar numaralandırılacaktır. Örnek: küme nosu 1203____”tek” haneler.
• Eğer küme numarası çift ise listedeki 2, 4, 6, 8, ..., 44, 46, 48. haneler “01” den “24” e kadar numaralandırılacaktır. Örnek: küme nosu 1204 ___ çift haneler
11
Şeki
l 1 T
BSA
201
0 1
907
Nol
u K
üme
Han
ehal
kı A
dres
Lis
tesi
İL A
DI
İ L K
OD
UİL
ÇE
ADIİL
ÇE
KOD
UB
UCAK
AD
IB
UCAK
KO
DU
KÖ
Y AD
IK
ÖY
KOD
UM
AHAL
LE A
DI C
ADD
E/SO
KAK
AD
ID
IŞ K
API 1
DIŞ
KAP
I 2İÇ
KAP
I NO
İÇ K
API 2
BİN
A/Sİ
TE A
DI
BİN
A BL
OK
ADI
12 B
ölge
Kent
/Kır
KÜM
E N
OH
aneh
alkı
No
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1112
1B
URAK
APT
.B
BLO
K6
119
0701
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1305
0P
ETE
K AP
ARTM
ANI
61
1907
02AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K13
080
PET
EK
APAR
TMAN
I6
119
0703
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1311
1P
ETE
K AP
ARTM
ANI
61
1907
04AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K13
161
PET
EK
APAR
TMAN
I6
119
0705
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1319
1P
ETE
K AP
ARTM
ANI
61
1907
06AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K13
222
PET
EK
APAR
TMAN
I6
119
0707
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
17-1
010
PAR
LAK
GÜ
MÜS
APT
.A
BLO
K6
119
0708
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
41
1Ç
ÖG
ÜR
AP
ARTM
ANI
A B
LOK
61
1907
09AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K4
44
ÇÖ
GÜ
R A
PAR
TMAN
IA
BLO
K6
119
0710
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
602
0Ç
ÖG
ÜR
AP
ARTM
ANI
B B
LOK
61
1907
11AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K6
050
ÇÖ
GÜ
R A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0712
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
609
0Ç
ÖG
ÜR
AP
ARTM
ANI
B B
LOK
61
1907
13AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K6
131
ÇÖ
GÜ
R A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0714
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
801
0O
NUR
APA
RTM
ANI
61
1907
15AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K8
040
ONU
R A
PAR
TMAN
I6
119
0716
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
808
0O
NUR
APA
RTM
ANI
61
1907
17AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K8
111
ONU
R A
PAR
TMAN
I6
119
0718
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
814
1O
NUR
APA
RTM
ANI
61
1907
19AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K8
181
ONU
R A
PAR
TMAN
I6
119
0720
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1402
0B
URC
U A
PAR
TMAN
IA
BLO
K6
119
0721
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1407
0B
URC
U A
PAR
TMAN
IA
BLO
K6
119
0722
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1410
1B
URC
U A
PAR
TMAN
IA
BLO
K6
119
0723
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1413
1B
URC
U A
PAR
TMAN
IA
BLO
K6
119
0724
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1603
0B
URC
U A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0725
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1607
0B
URC
U A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0726
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1610
1B
URC
U A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0727
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1613
1B
URC
U A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0728
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1802
0Ç
ELIK
AP
ARTM
ANI
C B
LOK
61
1907
29AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K18
050
ÇEL
IK A
PAR
TMAN
IC
BLO
K6
119
0730
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
1809
0Ç
ELIK
AP
ARTM
ANI
C B
LOK
61
1907
31AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K20
020
ÇEL
IK A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0732
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
2005
0Ç
ELIK
AP
ARTM
ANI
B B
LOK
61
1907
33AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K20
101
ÇEL
IK A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0734
ADAN
A1
SEY
HAN
1M
ERK
EZ0
MER
KEZ
0YE
SIL
YUR
T70
143
SO
KAK
2013
1Ç
ELIK
AP
ARTM
ANI
B B
LOK
61
1907
35AD
ANA
1S
EYHA
N1
MER
KEZ
0M
ERKE
Z0
YES
ILYU
RT
7014
3 S
OKA
K20
171
ÇEL
IK A
PAR
TMAN
IB
BLO
K6
119
0736
12
2.3.Araştırmanın Organizasyonu
TBSA 2010’u Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü yürütmektedir. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü ile Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi de araştırmanın yürütülmesine çeşitli açılardan katkıda bulunmaktadır. Araştırma için Yürütme Kurulu, İzleme ve Değerlendirme Kurulu, Alt Çalışma Kurulu oluşturulmuştur. Araştırmayı illerde yürütmek üzere her ilde bir araştırma sorumlusu (İl Sağlık Müdür Yardımcısı) ve bir araştırma koordinatörü ( Genelde Eğitim Şube Müdürü) belirlenmiştir. Türkiye genelinde 81 ilde 99 ekip oluşturulmuştur. Her ekipte 1 Ekip Başı, 1 Kontrolör, 1 Hekim, 4 Görüşmeci (Diyetisyen, Hemşire, Ebe ….) ve 1 Laboratuvar Teknisyeni belirlenmiştir.
TBSA 2010 kapsamında ilde araştırmanın yürütülmesinden araştırma sorumlusu sorumludur. Çalışmanın koordinasyonu ve ekipler arasındaki ilişkilerin kurulması, ulaşım araçları, malzemelerin temini ve dağıtılması, ekiplerin çalışma bölgelerinin belirlenmesi, formların ve numunelerin merkeze iletilmesinin koordinasyonu araştırma koordinatörü tarafından yapılacaktır. Kontrolörün ana görevi, tamamlanan sorukağıtlarını verilen talimatlara uygun olarak denetlemektir. Hanehalkı Sorukağıdını ve Kişi Sorukağıtlarını doldurmak, antropometrik ölçümleri gerçekleştirmek görüşmecinin görevidir. Kişi Sorukağıtları 1. görüşmeci tarafından doldurulacaktır. Aynı zamanda, 2. görüşmeci seçilen kişilerden hekim gözetiminde kan ve idrar numunesi alacaktır. Hekim tarafından fizik muayene yapılacak ve Fizik Muayene Formu doldurulacaktır. Aynı zamanda kan ve idrar numunesi alma, numune hazırlama ve iletilmesi işlemlerini de kontrol edecektir. Laboratuvar teknisyeninin görevi de alınan numunelerin sahada veya sağlık merkezinde santrifüj edilmesi, küçük birimlere ayrılması ve uygun koşullarda iletilmesini sağlamaktır.
TBSA 2010 için İş Akım Şeması oluşturulmuştur.
Çalışma 1 ekibin 1 haftada 2 kümeyi çalışması şeklinde toplamda 1 ekip en fazla 6 hafta çalışacak şekilde planlanmıştır. Çalışmaya başlanmadan önce araştırma sorumlusu, araştırma koordinatörü tarafından ekiplerin çalışacağı bölgeler belirlenir. Araştırma sorumlusu, araştırma koordinatörü ve ekip başlarınca her kümenin adresleri incelenerek en yakın sağlık merkezi belirlenir. Bu merkezde santrifüj ve derin dondurucunun çalışılabileceği bir ortam oluşturulmalıdır. Seçilen kişlerin sağlık merkezlerine transferi yapılma imkanı varsa fizik muayenenin de yapılabileceği bir ortam oluşturulur.
13
-
-
-
Çalışma iki ayrı gün olarak planlanır. Birinci gün hanehalkı formu, kişi soru kağıtları ve antropometrik ölçümler yapılması, ikinci gün Fizik muayene ve kan ve idrar numunesi alınma işlemlerinin yapılması uygun görülmektedir. Kan ve idrar numunesi aç karna alınması gerektiğinden ikinci gün sabah 7-10 saatleri arasında yapılmalıdır. Birinci gün hane ziyaret edilerek çalışmanın amacı ve özellikleri anlatılır. Çalışmaya katılıp katılmayacakları öğrenilir. Çalışmaya katılmayı kabul eden hanede “Hanehalkı Sorukağıdı” doldurulur. Seçim Tabloları yardımı ile çalışılacak kişi (eğer varsa en az bir 0-5 yaş; ve an az bir 6 ve yukarı yaş grubundan) belirlenir. Görüşme için seçilen tüm kişilere kişi sorukağıdı uygulanacak (Çalışılacak kişi 0-5 yaş grubu ise 0-5 yaş grubu sorukağıdı, 6-11 yaş grubu ise 6-11 yaş grubu sorukağıdı, 12 ve yukarı yaş grubu ise 12 ve yukarı yaş sorukağıdı), antropometrik ölçüm gerçekleştirilecek ve fizik muayene sorukağıdı doldurulacaktır. 0-5 yaş grubundaki kişiler çalışmaya doğrudan dahil edileceklerdir. Eğer hanede birden fazla sayıda 0-5 yaş grubu kişi bulunuyorsa bunlar arasından birisi ‘0-5 Yaş Seçim Tablosu’ kullanılarak seçilecek ve çalışmaya dahil edilecektir. Diğer bir deyişle, 0-5 yaş grubu kişi bulunan hanelerde en az bir 0-5 Yaş Kişi Sorukağıdı uygulanacaktır. 0-5 grubu dışında sorukağıdı uygulanacak diğer bir kişi ‘6 ve Yukarı Yaş Seçim Tablosu’ kullanılarak belirlenecektir. Seçilen kişi hanehalkı sorukağıdının doldurulduğu sırada (veya ilk hane ziyaretinde) evde ise; Seçilen yaş grubu bireye özgü Kişi Soru Sorukağıdı uygulanır, Seçilen kişi 0-5 yaş ve 6-14 yaş grubunda ise kişi sorukağıdı çocuğun bakımından sorumlu kişi ile doldurulur, Antropometrik ölçümleri yapılır. Fizik Muayene ve numune alma yeri, şekli ve zamanı hakkında bilgi verilir, (Not: Kişinin 7 saat boyunca besin almaması gerektiği, 2 gün sabah saatlerinde ziyarete gelineceği belirtilir. Eğer fizik muayene sorukağıdı ve numune alımı önceden belirlenen Sağlık Merkezinde uygulanacaksa görüşülen kişiler bu sağlık kuruluşuna davet edilir/götürülür). Görüşülen kişinin antopometrik ölçümleri de bu aşamada alınır. Haneye 2. gün sabah saatlerinde 2. ziyaret gerçekleştirilir. 2. gün hekim tarafından fizik muayenesi yapılır ve fizik muayene sorukağıdı doldurulur, ardından hekim nezaretinde kan ve idrar örnekleri alınır. Seçilen kişi hanehalkı sorukağıdının doldurulduğu sırada (veya ilk hane ziyaretinde) evde değilse, Randevu alınır, numune alınması ile ilgili bilgi verilir. Randevu günü (İlgili kişi sorukağıdı doldurulur, Antropometrik ölçüm gerçekleştilir, Fizik Muayene, Kan ve idrar örneği alma işlemleri uygulanır. Kişi sorukağıtlarını doldurmak, fizik muayene ve numune alımını gerçekleştirmek için 3 kez tekrar ziyareti yapılmalı veya randevu alınmaya çalışılmalıdır. Numune Alındıktan sonra; Numune alındıktan sonra önceden belirlenen sağlık kuruluşuna 1 saat içinde ulaşılabilecek durumdaysa santrifüjleme ve dondurma işlemi sağlık merkezinde yapılır. Numune soğuk ortamda iletilir.
14
Numune alındıktan sonra önceden belirlenen sağlık kuruluşuna 1 saatte ulaştırılamayacaksa santrifüj cihazı ekiple birlikte götürülür. Numune alındıktan sonra sahada santrifüj edilir ve soğuk ortamda sağlık kuruluşuna iletilir. Santrifüjleme, ayırma ve dondurma işlemi yapılır. Kan alma işlemi hekim nezaretinde yapılır. 2. görüşmeci kan alma işlemi için ayrıca görevlendirilecektir. Görevlendirilen hemşire kan alma zamanları dışında diğer çalışmaları da sürdürecektir. İlin şartlarına göre fizik muayene ve kan alma işlemleri her küme için en yakın bir sağlık kuruluşunda yapılabilir. Çalışma yerine ekip (7 kişi) ulaşır. Lab.Tek. sağlık kuruluşunda bulunur. (Santrifüjleme işlemi sahada yapılacaksa Lab.Tek. de sahaya gider.)
Ne Nasıl Kim 1.GÜN Belirlenen haneye ulaşılması Çalışmadan önce muhtarlıklar yardımıyla adresler
belirlenir. Gereğinde Google Earth vb haritalardan adresler için yararlanılabilinir.
Ekip başı
1.GÜN Tanıtım, Kabul • Görüşmeci(ler) kendilerini tanıtır, • Araştırma hakkında bilgi verir, • Hanehalkından görüşme için onay alınır.
Ekip başı tarafından belirlenen 1 veya 2 görüşmeci (biri erkek, biri kadın tercih edilir.)
1.GÜN Hanehalkı Sorukağıdı • Hanehalkı soru kağıdı doldurulur • Görüşülecek uygun kişi seçim tablosu
kullanılarak belirlenir. • Kodlar ve seçilen kişinin bilgileri kişi soru kağıdı,
fizik muayene sorukağıdı ve birey laboratuar numuneleri formuna kaydedilir.
• Fizik Muayene sorukağıdı içinde bulunan barkodlar, Kişi Soru Kağıdı, Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numuneleri Formuna yapıştırılır.
• Fizik Muayene Sorukağıdı kalan barkodlara birlikte fizik muayene formunu dolduracak hekime iletilir.
KİŞİ EVDE DEĞİL İSE: • 2. ziyaret için randevu alınır. Gerektiğinde gece
ziyareti yapılabilir. • Özellikle kan ve idrar numunelerinin alınmasının
yeri, şekli ve zamanlaması ile ilgili bilgi verilir.
1 görüşmeci
15
Ne Nasıl Kim 1.GÜN SEÇİLEN KİŞİ
1. ZİYARETTE EVDE • Kişi soru kağıdı uygulanır • Antropometrik ölçüm
gerçekleştirilir • Numune alma ile ilgili
bilgi verilir ve numune alımı için randevu alınır
Diyetisyen Dyt/ Hemşire/Ebe
2.GÜN SEÇİLEN KİŞİ 1. ZİYARETTE EVDE - 2 ZİYARET
• Fizik Muayene yapılır ve Fizik Muayene Sorukağıdı doldurulur
• Numune alınması (kan ve idrar alınması)
• Numunelere (Tüplere) barkod yapıştırılması
• Numunelerin santrifüj edilmesi
• Numunelerin ayrılması • Ayrılmış numunelere
barkod yapıştırılması • Birey Labv. Numuneleri
Formu ve Numune Tüpleri üzerinde aynı barkodun olduğunun kontrol edilmesi
• Numunelerin dondurulması,
• Numunelerin nakil merkezine iletilmesi
• Numunelerin teslimi
Sabah 7-10 arasında numuneler alınır. Numunelerin teslimine kadar soğuk zincir kurallarına uygun olarak işlemler yapılır. Gerekirse 3. ziyaret yapılır.
Sorumlu: Hekim Kan alma:Hemşire Diğer: Lab.Tek.
2.GÜN SEÇİLEN KİŞİ 1. ZİYARETTE EVDE DEĞİL – 2.ZİYARET • Kişi Sorukağıdı • Antropometrik ölçüm • Fizik Muayene • Kan ve idrar numunesi
alma • Numune işlemleri
Gerekirse 3. ziyaret yapılır. Diyetisyen Dyt/Hemşire/Ebe Hekim Hemşire Lab.Tek.
16
Ne Nasıl Kim
1., 2. gün
Sorukağıtlarının kontrolü • Konrolör tarafından sorukağıtlarının sahada kontrolü yapılır.
• Düzeltilmesi gereken bir durum tespit edildiğinde kontrolörün yönlendirmesi ile adreslere yeniden gidilerek görüşmeci tarafından gerekli düzeltmeler yapılır.
Kontrolör
1., 2. gün
Sorukağıtlarının teslimi Kişi Sorukağıtlarında yer alan 24 Saatlik Besin Tüketim Formunun doldurulmasının tamamlanması için yapılması gereken işlemler bulunmaktadır. Görüşmeci bu işlemleri akşam saha çalışması bittikten sonra tamamlar. Ertesi gün sahaya çıkmadan önce bir gün önceki sorukağıdını kontrolöre/ekip başına teslim eder
Görüşmeci
2. gün Sorukağıtlarının ambalajlanması:
(Örneklemeye çıkmış Bir kümeye ait Hanehalkı sorukağıdı, kişi sorukağıdı, fizik muayene sorukağıdı ve birey labr. numune formları tamamlandıktan sonra bir arada ambalajlanır.
Ekip başı/ Kontrolör
17
Şekil 2. İş Akış Şeması
Hanehalkı Sorukağıdının uygulanması + Kişi Görüşmesi için uygun kişinin
belirlenmesi
A.KİŞİ EVDE
1. Randevu alınır, aç olması gerektiği de belirtilir
2. Kişi Sorukağıdı tanıtıcı bilgiler ve barkodların yapıştırılması
1. Kişi Sorukağıdı tanıtıcı bilgiler ve barkodların yapıştırılması
2. Kişi Sorukağıdı uygulaması 3. Antropometrik Ölçüm 4. Numune almak için randevu
alma, bilgi verme
1. Kişi Sorukağıdı uygulaması 2. Antropometrik Ölçüm 3. Fizik Muayene Sorukağıdı
uygulaması 4. Numune alma 5. Santrifüj, ayırma, dondurma,
teslim
1. Fizik Muayene Sorukağıdı uygulaması 2. Numune alma, 3. Santrifüj, ayırma, dondurma, teslim
1.GÜN
2.GÜN
TANITIM, İLK ONAYLAMA
B.KİŞİ EVDE DEĞİL
18
2.4.Araştırmanın Sorukağıtları TBSA 2010’da, 5 çeşit sorukağıdı uygulanacaktır:
• Hanehalkı Sorukağıdı • 0-5 Yaş Kişi Sorukağıdı • 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı • 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı • Fizik Muayene Sorukağıdı
Hanehalkı Sorukağıdında hanehalkını tanımlayacak bilgilerin olduğu bir kapak sayfası ve tüm hanehalkı üyelerinin listeleneceği bir hanehalkı listesi bulunmaktadır. Hanehalkı üyeleri, ziyaret edilen evde en az bir aydır yaşayan kişilerdir. Hanede bir aydan daha kısa süre yaşayan kişiler görüşülen ailenin üyesi olsalar bile ziyaretçi kabul edilecekler ve hanehalkı listesine yazılmayacaklardır. Hanehalkı görüşmesini yapan görüşmeci, tüm kişiler hakkında isim, cinsiyet, yaş, okuryazarlık ve öğrenim durumu, medeni durum ve sağlık sigortası sahipliği durumu bilgilerini toplayacaktır. Bu tür bilgiler, Türkiye nüfusunun sosyo-ekonomik özelliklerinin ortaya çıkarılması ve örneklemenin kalitesinin değerlendirilmesi için kullanılacaktır. Hanehalkı sorukağıdında ayrıca, hanehalkının ikamet ettiği konutun özellikleri ile hanehalkının ekonomik durumuna ilişkin soruların yer aldığı bir bölüm ve hanedeki genel besin tüketim özelliklerinin alındığı iki ayrı bölüm bulunmaktadır. Hanehalkı sorukağıdının geneli sadece bir cevaplayıcı ile tamamlanacaktır. Bununla birlikte, hanenin genel besin tüketimi özelliklerinin alındığı bölümde o hanede genellikle yemek ve yiyecekleri hazırlayan kişi(lere) yöneltilecek sorular da bulunmaktadır. Hanehalkı görüşmesi sırasında oluşturulacak hanehalkı listesi aracılığıyla bireysel görüşme yapılması gereken kişiler belirlenecektir. Kişi görüşmelerine ise Hanehalkı Sorukağıdının tamamlanmasından sonra başlanacaktır. Kişi Sorukağıtları, aşağıdaki konularda bilgi toplamak amacıyla düzenlenmiştir:
• Görüşülen kişiye ait temel bilgiler: Görüşülen kişilerin doğum tarihi ve yaş bilgisi alınacaktır
• 0-5 yaş çocuk beslenmesi: 0-5 yaş arası çocukların anne sütü alması ve anne sütü dışında aldıkları ek besinler hakkında bilgi toplanacaktır.
• Besin destekleri: Son bir hafta içinde kullanılan besin destekleri hakkında sorular sorulmaktadır.
• Sigara kullanımı: 15 ve yukarı yaş grubunda görüşülen kişilere sigara içme davranışlarıyla ilgili sorular yöneltilecektir.
• Fiziksel aktivite: Görüşülen kişilerin egzersiz yapıp yapmadıkları, hafta içi ve hafta sonlarında ne kadar zamanlarını TV, video, DVD seyrederek geçirdikleri sorulacaktır. Ayrıca 20 ve yukarı yaş grubundaki kişilerden 24 saat boyunca yaptıkları fiziksel aktivite bilgisi toplanacaktır.
19
-
• Beslenme alışkanlıkları: Görüşülen kişilerin ana ve ara öğünlerde yemek yemek yiyip yemediklerine yönelik sorular sorulacaktır.
• Gebelik ve emziklilikte besin tüketimi: 15 ve yukarı yaş evlenmiş kadınların gebelik ve emziklilik dönemlerindeki beslenme durumlarının bilgisi alınacaktır.
• Besin alışverişi ve besin tüketim sıklığı: 15 ve yukarı yaş kişilerin besin alışverişi yaparken nelere dikkat ettikleri sorulacak ve 20 ve yukarı yaş görüşülen kişilerinde son 1 ay içinde bazı besinleri tüketme sıklıkları sorulacaktır.
• 24 saatlik geriye dönük besin tüketim formu: Görüşülen tüm kişilerin son 24 saat içinde yiyip içtikleri besinlerle ilgili sorular sorulacaktır
• Antropometrik ölçüm formu: Görüşülen tüm kişilerin antropometrik ölçümleri alınacaktır
Yukarıda özet halde içerikleri verilen bölümler tüm görüşülen kişilere sorulmayacaktır. Örneğin; sigara kullanımına yönelik olan sorular 0-5 yaş ve 6-11 yaş arası görüşülen kişiler için sorulmayacktır. Hangi bölümlerin hangi soru kağıdında yer aldığını gösteren tablo için Tablo ’e bakınız.
Tablo 2. ‘0-5 Yaş’, ‘6-11 Yaş’ ve ‘12 ve Yukarı Yaş’ Kişi Sorukağıtlarında Bulunan Bölümler
Kişi Sorukağıdı
Bölümler 0-5 6-11 12+
Bölüm 1A: Görüşülen Kişiye Ait Temel Bilgiler √ √ √ Bölüm 1B: 0-5 Yaş Çocuk Beslenmesi √ Bölüm 2A: Besin Destekleri √ √ √ Bölüm 2B: Sigara Kullanımı √ Bölüm 3: Fiziksel Aktivite √ √ √ Bölüm 4: Beslenme Alışkanlıkları √ √ Bölüm 5: Gebelik ve Emziklilikte Besin Tüketimi √ Bölüm 6: Besin Alışverişi ve Besin Tüketim Sıklığı √ Bölüm 7: 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Sıklığı √ √ √ Bölüm 8: Antropometrik Ölçüm Formu √ √ √
20
2
2.5.Görüşmecinin Rolü TBSA 2010’da görüşmeci cevaplayıcılardan bilgileri toplayan en temel eleman konumundadır. TBSA 2010’da görüşmecinin görevleri şunlardır:
• Ekip başı tarafından kendisine verilen örnekleme dahil konutların ve hanehalklarının yerlerini
tespit etmek; • Bu hanelerde, Hanehalkı ve Kişi Sorukağıtlarını uygulamak • Tamamlanmış olan görüşmeleri görüşme yapılan haneden ayrılmadan kontrol ederek tüm
soruların sorulup cevapların düzenli ve okunaklı olarak kaydedildiğinden emin olmak • Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numunleri Formu üzerindeki hanehalkı adres
bilgileri ve seçilen kişiye ait bilgileri doldurmak. Kişi Sorukağıdı, Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numunleri Formu üzerine –sağ üst köşeye gelecek şekilde- numune barkodlarını yapıştırmak
• İlk ziyarette temas kurulamayan kişilerle tekrar görüşmek için aynı haneyi tekrar ziyaret etmek • Görüşülen kişilerin antropometrik ölçümlerini gerçekleştirmek. Bu el kitabının ilerideki bölümlerinde ve eğitiminiz sırasında yukarıda sayılan görevler daha ayrıntılı olarak anlatılacaktır.
2.6.Görüşmecinin Eğitimi Her araştırmanın kendine özgü kuralları, yöntemleri, yaklaşımları ve organizasyonu vardır. Dolayısıyla, daha önce başka bir araştırmada veya bilgi toplama işleminde yer almış olmak, TBSA 2010'da iyi bir görüşmeci olabilmek için bir avantaj sağlamaz.
İyi bir görüşmeci olmanın yolu, iyi bir eğitimden geçer. Her ne kadar bazı insanlar görüşmeci olmaya daha yatkınsa da, eğitim sonucunda pek çok kişi iyi bir görüşmeci olabilir. Eğitiminiz hem sınıf-içi eğitim hem de pratik denemelerin bir bileşimidir. Her eğitim gününden önce, o gün işlenecek konuları bu el kitabından okuyup sorukağıtlarının ilgili bölümlerini gözden geçirin ve sormak istediklerinizi not alın. Gerçek görüşmeler sırasında meydana gelebilecek hataları önlemek için, sormak istediklerinizi eğitim sırasında hemen sorun. Soracağınız her soruya cevap almış olmanız araştırmanın rahat ve en doğru şekilde gerçekleştirilmesine katkıda bulunacaktır. Görüşmeciler, soru sorarak ve görüşmeler sırasında ortaya çıkan durumlar hakkında birbirleriyle konuşarak pek çok şey öğrenebilirler. Görüşmeciler, eğitim süresince, kendilerine verilen el kitabını ve sorukağıtlarını sürekli beraberlerinde bulundurmalıdırlar. Eğitim sırasında, sorukağıdındaki tüm bölümler ve sorular eğitmenler tarafından anlatılacak ve ayrıca görüşmenin nasıl yapılacağına örnek olmak üzere sınıfta deneme mahiyetinde görüşmeler yapılacaktır. Eğitiminizin bu aşamasında sorukağıtlarındaki bölümler, sorular ve talimatlar ayrıntılı olarak tartışılacaktır..
21
--
-
Görüşmeci eğitimi, eğitim dönemi tamamlandığında sona eren bir süreç değildir. Alanda ekip başınızla ve kontrolörünüzle her konuşmanız da eğitiminizin bir parçasıdır. Sınıfta yapılan eğitim sırasında, araştırma ve sorukağıtları vb. ile ilgili temel bilgiler verilir. Alan çalışması sırasında, devam eden gözlemler ve denetimler ise eğitiminizi tamamlar. Özellikle, alan çalışmasının ilk birkaç gününde bu durum çok önemlidir. Ayrıca, eğitiminiz sırasında karşınıza çıkmamış durumlarla sahada karşılaştığınızda, ne yapmanız gerektiğini de ekibinizle tartışmanız yarar sağlar. Diğer görüşmeciler de benzeri durumlarla karşılaşıyor olabilirler ve birbirinize deneyimlerinizi anlatarak, ekibin diğer üyeleri ile bu deneyimleri paylaşarak pek çok şey öğrenebilirsiniz.
2.7.Sorukağıtlarının Kontrolü
Eğitim devamlı bir süreçtir. Saha çalışması sırasındaki gözlemler ve kontroller de eğitim ve veri toplama sürecinin birer parçasıdır. Eğitiminizin devamında ve (TBSA) 2010’un kalitesinin sağlanmasında, ekip başının ve kontrolörün rolü çok büyüktür. Kontrolör ve ekip başı:
• Görüşmeyi iyi yaptığınızdan, soruları doğru şekilde sorduğunuzdan ve cevapları doğru olarak kaydettiğinizden emin olmak için bazı görüşmelerinizi yaparken gözlemler;
• Doğru hanehalkı ile görüştüğünüzden emin olmak için görüşme yapmak üzere seçilmiş bazı adresleri kontrol eder;
• Tamamlandığından ve tutarlı olduğundan emin olmak için her sorukağıdını gözden geçirir; • Ekipteki her üye ile, hergün görüşerek performansı tartışır, yeni işler verir ve • Size verilen haneyi bulmakta, sorukağıtlarındaki kavramları anlamakta veya
cevaplayıcılarla herhangi bir sorununuz olduğunda bu sorunları çözmekte size yardım eder.
22
3.GÖRÜŞMENİN YAPILMASI
Bu bölümde, Hanehalkı Sorukağıdı ve Kişi Sorukağıtları uygulamalarında izlenecek kurallara ilişkin bilgiler anlatılmaktadır. Görüşme yapmak mekanik bir işlem olarak değerlendirilmemelidir. Her görüşme yeni bir bilgi kaynağıdır. Bu nedenle görüşmeyi ilginç ve zevkli hale getirmelisiniz. Görüşme uygulamalarla geliştirilecek bir beceridir. Ancak, her başarılı görüşmecinin uyması gereken bazı temel ilkeler de vardır.
Bu bölümde, cevaplayıcı ile nasıl dostluk kurulabileceğini ve başarılı bir görüşme yapılabileceğini anlatan bazı yol gösterici öneriler bulunmaktadır.
3.1.Görüşme Ortamı Seçilen bir hane ile ilk temasınız, Hanehalkı Sorukağıdını doldurmak için olacaktır. Cevaplayıcı, o hanehalkının herhangi bir yetişkin üyesi olabilir. Dolayısıyla Hanehalkı Sorukağıdındaki soruları yönelteceğiniz kişi daha sonra Kişi Sorukağıdı uygulayacağınız hanehalkının herhangi bir yetişkin üyesi olabilir. Bu kısımda anlatılan kurallar, gerek Hanehalkı, gerekse Kişi Sorukağıdının uygulanmasında geçerlidir. Görüşmeci ve cevaplayıcı birbirlerine yabancı olan kişilerdir ve görüşmecinin en önemli görevlerinden biri, cevaplayıcı ile samimi bir ortam oluşturmaktır. Cevaplayıcı üzerinde bırakacağınız ilk izlenim, araştırma için sizinle işbirliğine gönüllü olup olmamasını etkileyecektir. Görüntünüzün temiz ve kendinizi tanıtırken davranışlarınızın uygun olmasına özen gösterin. Bu, yalnızca cevaplayıcı ile kurulacak ilişki için değil, genelde sahada karşılaşacağınız bir yetkili veya sade bir vatandaş ile ilişkileriniz konusunda da geçerlidir. 1. İyi bir ilk izlenim bırakın. Cevaplayıcıyla ilk temasınızda, onu rahatlatmak için elinizden geleni yapınız. İyi seçilmiş
birkaç kelime ile cevaplayıcıyı görüşme yapmaya kolaylıkla ikna edebilirsiniz. Cevaplayıcıyla ilk karşılaşmanızda gülümseyerek ve “Merhaba”, "İyi günler" gibi bir selamlamayla başlayabilirsiniz. Daha sonra kendinizi tanıtınız. Bu sırada yaka kartınızın takılı olması önemlidir.
Aşağıda kendinizi tanıtırken kullanabileceğiniz iyi bir örnek verilmiştir: "İyi günler! Benim ismim __________________. ____(İlin adı)_______İl Sağlık
Müdürlüğü’nden geliyorum. Sağlık Bakanlığı olarak beslenme ve sağlıkla ilgili bir araştırma yapıyoruz. Sizinle konuşmak ve size bu konularda bazı sorular sormak istiyorum".
23
2. Daima olumlu yaklaşın.
Asla özür dileyici bir tavır takınmayın ve “Vaktinizi alacağım ama...”, “Rahatsız ediyorum ama...”, "Çok meşgul müsünüz?", "Birkaç dakikanızı ayırabilir misiniz?" veya "Bazı sorulara cevap verir miydiniz?" gibi cümleler kurmayın; çünkü bu tür cümleler, kişilerin daha baştan itiraz edebilecekleri bir ortam hazırlar.
Bunlar yerine, cevaplayıcıya "Size bazı sorular sormak istiyorum" veya "Sizinle bir süre
konuşmak istiyorum" gibi kararlı ancak nezaket kurallarını aşmayan cümleler kurarak yaklaşın.
3. Gerektiği zaman, cevapların gizli kalacağını anlatın.
Eğer cevaplayıcı görüşme konusunda tedirgin davranıyorsa veya verilerin ne için kullanılacağını soruyorsa, topladığınız bilgilerin kesinlikle gizli kalacağını, hiçbir şekilde kişilerin isimlerinin kullanılmayacağını, sadece cevapların bir rapor yazmak için toplandığını açıklayınız. Sizlerin de bilmesi gereken önemli bir husus, TBSA 2010 verilerinin uzun yıllar çeşitli kuruluşlar ve kişiler tarafından kullanılacağı, ancak bu kullanımlar sırasında hiçbir şekilde gizlilik kuralının bozulmayacağı, kişi isimleri veya adresler gibi özel bilgilerin hiçbir şekilde başka kişi veya kurumlarla paylaşılmayacağıdır. Sizin de TBSA 2010 çalışması boyunca hiçbir zaman başkalarına yaptığınız görüşmelerden söz etmemeniz ve bir cevaplayıcı veya başka birisinin önünde, tamamlanmış sorukağıtlarını diğer görüşmecilere veya kontrolöre göstermemeniz son derece önemlidir.
4. Cevaplayıcının her sorusuna dürüstçe cevap verin. Görüşmeye razı olmadan önce, cevaplayıcı size araştırma hakkında veya kendisinin nasıl
seçildiği hakkında sorular sorabilir. Cevaplarken, dürüst ve samimi olunuz. Bazı durumlarda cevaplayıcı beslenme ve sağlık konularında sizden bilgi almak isteyip size bazı sorular sorabilir. Bu gibi durumlarda nazik bir şekilde, bu soruları görüşme tamamlandıktan sonra cevaplamaya çalışacağınızı söyleyerek görüşmeye devam ediniz.
Cevaplayıcı görüşmenin süresini de önceden bilmek isteyebilir. Eğer sorarsa, ona bir
görüşmenin ortalama olarak bir saat sürdüğünü söyleyiniz. Eğer kendisi için daha uygun olacaksa, bir başka zaman yine gelebileceğinizi de belirtiniz.
5. Cevaplayıcı ile görüşmeye uygun bir ortamda görüşün.
TBSA 2010’da sorulan sorular 15 ve yukarı yaşda olan kişilerin doğrudan doğruya kendisine yöneltilecektir. 15 yaşından küçükler için olan sorular ise bu çocukların ebeveynlerine veya bakımlarından sorumlu olan kişilere yöneltilecektir. Görüşmelerin teke tek yapılması zorunluluğu bulunmamaktadır. Özellikle evin hanımı veya kadınlarla yapılan görüşmelerde görüşme ortamında başka kimselerde bulunabilir. Bu görüşmeleri bayan görüşmecilerin yapması görüşmenin yapılmasını kolaylaştırabilir.
Bazı durumlarda ise görüşme sırasında başka kişilerin bulunması nedeniyle görüşme ortamı aşırı kalabalık olabilir. Böyle durumlarda cevaplayıcı kendisine yöneltilen sorulara rahat bir şekilde cevap veremeyebilir. Bu gibi durumlarda, görüşmenin daha rahat bir ortamda yapılması ve tüm
24
-
-
-
sorulara cevaplayıcının kendisinin cevap vermesi önem kazanır. Daha uygun koşullarda görüşme yapabilmek için cevaplayıcıya daha rahat konuşabileceğiniz en uygun yerin neresi olduğunu sorabilirsiniz. Görüşmenin başında yalnız kalabileceğiniz bir ortam yaratmak cevaplayıcının sorulara daha dikkatli yaklaşmasını sağlayacaktır.
3.2.Görüşme Yaparken Uyulması Gereken Kurallar
1. Görüşme boyunca doğal olun. Pek çok insan sizi memnun edeceğini düşündüğü cevapları verme eğilimine girebilir. Bu
nedenle, soruları sorarken, olabildiğince doğal/tarafsız görünmeniz çok önemlidir. Ses tonunuzla veya yüzünüzdeki ifade ile cevaplayıcının sorularınıza doğru veya yanlış cevap verdiğini düşünmesine asla izin vermeyin. Cevaplardan hiçbirini onaylar veya onaylamaz görünmeyin.
Görüşme süresince, cevaplayıcı size sorular sorabilir; örneğin, sizin beslenme
alışkanlıklarını öğrenmek isteyebilir. Bu gibi durumlarda bizim için onun fikirlerinin önemli olduğunu söyleyin. Sizin beslenme alışkanlıklarınızı cevaplayıcıya söylemeniz cevaplayıcıyı belirli şekilde cevap vermeye yönlendirebilir.
TBSA 2010 sorukağıtlarında soruların doğal, kolay sorulabilir ve kolay anlaşılabilir
olmaları için azami dikkat gösterilmiştir. Sorular, bir cevabın, başka bir olası cevaptan daha tercih edilebilir olduğunu hissettirmeyecek şekilde kelimelendirilmiştir. Eğer soruların tamamını okumazsanız bu doğallığı bozabilirsiniz.
Eğer cevaplayıcı belirsiz bir cevap verirse, ona, aşağıdaki sorulara benzer soruları, doğal bir
şekilde sormalısınız: "Biraz daha açıklayabilir misiniz ?" "Sizi iyi duyamadım, bir kere daha tekrarlar mısınız ?" "İstiyorsanız, biraz daha düşünebilirsiniz, acelemiz yok". 2. Cevaplayıcıya, asla cevap önermeyin. Eğer cevaplayıcının cevabı soruya uygun değilse, "......demek istediğinizi düşünüyorum,
öyle mi ?" diye asla sormayınız. Söylemek istediği bu olmasa dahi, sizin yorumunuza evet diyebilir. Yapmanız gereken şey, cevaplayıcının kendiliğinden uygun cevabı vermesi için, soruyu irdelemektir. Cevaplamakta zorlansa bile, asla cevaplayıcıya cevapları okumayınız.
25
-
3. Sorulardaki kelimeleri veya ardışıklığı asla değiştirmeyin. Sorularda kullanılan kelimeler ve soruların sıralamaları aynen korunmalıdır. Eğer
cevaplayıcı soruyu anlamazsa, tane tane ve açık olarak tekrar okuyun. Eğer hala anlamıyorsa, bu defa, orijinal sorudaki anlamını değiştirmemeye dikkat ederek soruyu başka türlü sorabilirsiniz. Uygun cevabı alabilmek için gereken minimum bilgiyi verin.
4. Duraklayan cevaplayıcılara anlayışlı davranın.
Cevaplayıcının "Bilmiyorum" diyebileceği sorular olabilir veya sorulara uygun olmayan cevaplar verebilir, sıkılmış veya ilgisini kaybetmiş gibi görünebilir, daha önce söylediği birşeyin tam tersini söyleyebilir veya bir soruya cevap vermek istemeyebilir. Bu durumlarda, ilgisini tekrar görüşmeye çekmeye çalışmalısınız. Örneğin, utandığını veya çekindiğini hissederseniz başka soruya geçmeden önce utangaçlığını veya çekingenliğini gidermeye çalışın. Ayrıca, bir süre, görüşme ile ilgisi olmayan konulardan konuşup, köyünden, havadan veya günlük işlerinden vs. bahsedebilirsiniz.
Cevaplayıcı soruyla ilgisi olmayan cevaplar veriyorsa veya cevapları fazla ayrıntılı ise, onu hemen susturmayın, söylediklerini dinleyin, sonra kibarca onu soruya döndürün. Görüşme boyunca iyi bir atmosfer sağlamak ve bu atmosferi korumak önemlidir. Görüşme için en iyi atmosfer, cevaplayıcının görüşmeciyi arkadaş olarak gördüğü ve utanmadan ya da çekinmeden herşeyi anlatabileceği biri olarak gördüğü bir atmosferdir. Daha önceden söylendiği gibi, görüşme sırasında görüşmeye uygun bir ortam bulmanız bu problemi ortadan kaldıracaktır.
Cevaplayıcı bir soruyu cevaplamaya isteksizse, bu isteksizliğini gidermeye çalışın, Türkiye'nin her yerinde pek çok kişiye bu soruların sorulduğunu ve cevaplardan bir sonuç çıkarılacağını anlatın. Eğer hala cevap vermek istemiyorsa, sorunun karşısına REDDETTİ diye yazın ve hiçbirşey olmamış gibi devam edin. Görüşmeyi başarı ile tamamladıysanız, eksik bilgileri almak için sorukağıdının önceki bölümlerine geri dönebilirsiniz. Ancak cevaplayıcıyı bir cevap vermesi için zorlayamayacağınızı unutmayın.
5. Beklentileriniz olmasın. Cevaplayıcının bilgisine, becerilerine veya görüntüsüne göre beklentileriniz olmamalıdır.
Örneğin kırsal kesimde oturanların veya eğitim seviyesi düşük olanların, herhangi bir besin desteğini bilmediklerini veya hiç kullanmadıklarını düşünmemelisiniz.
Öte yandan, sizinle cevaplayıcı arasındaki farkların görüşmeyi etkileyebileceğini de
unutmamalısınız. Cevaplayıcı, sizin kendisinden farklı olduğunuzu düşünerek sizden çekinebilir veya size güvenmeyebilir. Davranışlarınızın ve konuşmalarınızın daima cevaplayıcıyı rahatlatıcı ve sizinle konuşmasını sağlayıcı yönde olması gerekir.
26
6. Görüşmeyi aceleye getirmeyin.
Cevaplayıcının kendisine ne sorulduğunu anladığından emin olmak için soruları yavaş yavaş sorun. Soruyu sorduktan sonra kısa bir süre ona düşünmesi için zaman verin. Cevaplayıcı acele edildiğini düşünürse veya kendi düşüncelerini ifade etmesine izin verilmezse “Bilmiyorum” deme eğilimine girebilir ya da ilgisiz bir cevap verebilir. Eğer cevaplayıcının görüşmeyi hızlandırmak için düşünmeden cevap verdiğini hissederseniz, ona şöyle deyiniz: “Acelemiz yok, sizin cevaplarınız bizim için çok önemli, bu nedenle iyice düşünmeden cevaplamayınız”.
27
4.SAHA UYGULAMASI
TBSA 2010’un saha uygulaması bir zaman programına göre ilerleyecektir. Araştırmanın başarılı olması için her görüşmecinin sahada uygulanacak işlemleri iyice anlayıp doğru olarak uygulaması gerekecektir. Bu bölümde bu işlemler ele alınmakta ve ortaya çıkması olası problemler tartışılmaktadır. TBSA 2010’da çalışan bir görüşmeci olarak, saha işlemlerini ayrıntılı olarak öğrenmeniz ve karşılaşabileceğiniz çeşitli problemleri nasıl çözümleyeceğinizi bilmeniz son derece önemlidir.
4.1.Hazırlık Çalışmaları ve Çalışma Formları Her sabah ekip başınız size o günkü işleri özetleyecek, nereye gidileceğini anlatacak, nasıl bir çalışma düzeniniz olacağı hakkında bilgi verecektir. Görüşmeler başlamadan önce her görüşmeciye ziyaret etmesi gereken adresler verilecek ve bu adreslerin nasıl bulunacağı anlatılacaktır. Ekip başınız görüşme yapmanız gereken adresi size verdiğinde Görüşmeci Çalışma Formuna tanımlayıcı bilgileri (küme numarası, il, ilçe, bucak, köy, hane numarası, adres ve görüşme tarihi) yazınız. Bir hanedeki görüşmeleriniz bittikten sonra o haneye ait sorukağıtlarını kontrolöre veya ekip başına teslim edip yaptığınız görüşmeye/görüşmelere ait bilgileri Görüşmeci Çalışma Formuna kaydedin. Görüşmeci Çalışma Formundaki bilgileri tamamladıktan sonra görüşme yapmanız gereken bir sonraki hanenin tanımlayıcı bilgilerini alacaksınız. Görüşmeci Çalışma Formu sahada yaptığınız çalışmaların sonuçlarını gösteren bir özettir. Her görüşmenin sonunda gerekli sütunlara hane ziyaretlerinin ve kişi görüşmelerinin sonuçlarını kaydetmeniz gerekmektedir. El kitabının ilerdeki bölümlerinde bu sütunları tamamlayabilmeniz için gerekli bilgiler verilmektedir. Saha çalışması sırasında bir haneye girdikten sonra tekrar ekip başınıza ulaşmanız bazen zor olabileceği için şunlardan emin olmalısınız:
• Görüşmeci Çalışma Formunun yanınızda olduğundan ve size verilen adresi bulabilmeniz için gerekli tüm bilgileri kapsadığından;
• Çalışma sahanızı saptayabilmek için gerekli tüm malzemeye (harita, kroki vs.) sahip
olduğunuzdan;
• Size verilen adresteki hanehalkıyla temas kurabilmek için gereken özel talimatları ekip başınızdan aldığınızdan;
• Yanınıza yeterli sayıda Hanehalkı Sorukağıdı ve Kişi ve Fizik Muayene Sorukağıtları
aldığınızdan; • Hanehalkı Sorukağıdını tamamladıktan sonra Kişi Sorukağıdına geçerken bu sorukağıdının
28
-
-
kapak sayfasını eksiksiz olarak doldurduğunuzdan emin olun. Ayrıca Kişi Sorukağıdına başlamadan önce Fizik Muayene Sorukağıdı ve bunun içinde yer alan Birey Laboratuvar Numuneleri Formu üzerine de Kişi Sorukağıdı kapağına doldurduğunuz bilgileri aktardığınızdan emin olun;
• Kişi görüşmeleri bittikten sonra Görüşmeci Çalışma Formunu dikkatle doldurmayı
unutmayın. Daha sonra ekip başınız da, Ekipbaşı Çalışma Formunu gerektiği şekilde dolduracaktır.
29
GÖ
RÜŞM
ECİ Ç
ALIŞM
A F
OR
MU
– T
BSA
201
0
GÖ
RÜŞ M
ECİ K
OD
U:
G
ÖR
ÜŞM
ECİNİN
AD
I:
YE
RL
EŞİM
YE
Rİ:
N
EVİN
ÜN
AL
AD
AN
A
SE
YHA
N
İL:
İL
ÇE:
K
ÜM
E N
O:
B
UC
AK
:
M
ERK
EZ
K
ÖY
:
SAY
FA: _
1 /
3_
Han
e N
o (1
)
HA
NE
HA
LK
I SO
RU
KAĞ
IDI
KİŞİ S
OR
UK
AĞ
IDI
Han
enin
A
dres
i (2
)
Han
ehal
kı
Gör
üşül
en K
işini
n A
dı
(3)
Gör
evin
Ver
ildiğ
i T
arih
(4
)
HH
So
nuç
(5)
Seçi
len
Kişi
Sa
y ısı
(6
)
G
ÖR
ÜŞM
E O
NA
YI -
İM
ZA
O
nay
Yazısını O
kuyu
p Bu
K
işi i
çin
Sözl
ü O
nay
Aldınız
mı ?
(7
)
Kiş
i HH
Sa
tır N
o (8
)
Kiş
i So
nuç
(9)
Ekip
Başın
a T
eslim
Tar
ihi
(10)
01
7
01
43
Soka
k
Bu
rak
Apt
11
: 1
2
Mer
ve D
emir
ci
04
.03
.20
10
0
1
0-5
1√
0
5
01
0
5.0
3.2
01
0
6-11
-
- -
- -
12+
1√
0
2
01
0
5.0
3.2
01
0
02
7
01
43
Soka
k P
etek
A
pt 1
3:0
5
Hü
seyi
n İ
na
n
04
.03
.20
10
0
1
0-5
--
--
- 6-
11
--
--
- 12
+ 1
√
01
0
1
05
.03
.20
10
03
7
01
43
Soka
k P
etek
A
pt 1
3:0
8
Ha
tice
Sev
im
04
.03
.20
10
0
5
0-5
6-
11
12
+
04
7
01
43
Soka
k P
etek
A
pt 1
3:1
1
0
4.0
3.2
01
0
02
0-
5
6-11
12+
05
7
01
43
Soka
k P
arl
ak
Gü
müş
Apt
. A
Blo
k
17
:1
Ayş
enur
Teb
er
05
.03
.20
10
0
1
0-5
--
--
- 6-
11
1√
0
3
01
0
6.0
3.2
01
0
12+
--
--
- SÜ
TUN
5 İÇ
İ N K
OD
LA
R
SÜT
UN
9 İÇ
İN K
OD
LA
R
01. S
OR
UK
AĞ
IDI D
OLD
UR
ULD
U
02. ZİY
AR
ET S
IRA
SIN
DA
EV
DE
HA
NEH
ALK
I YO
K V
EYA
G
ÖR
ÜŞE
BİL
ECEK
KİM
SE Y
OK
03
. HA
NEH
ALK
ININ
TÜ
MÜ
AR
AŞT
IRM
A T
ARİH
LERİN
DE
EVD
E Y
OK
04
. SO
NR
AY
A B
IRA
KIL
DI
05. R
EDD
ETTİ
06.
KO
NU
TTA
, AD
RES
TE Y
AŞA
YA
N Y
OK
/ AD
RES
KO
NU
T D
EĞİ L
07
. K
ON
UT
YIK
ILM
I Ş
08.
KO
NU
T B
ULU
NA
MA
DI
09.
GÖ
RÜŞM
E Y
AR
IDA
KA
LDI
96.
DİĞ
ER__
____
____
____
____
____
____
____
____
____
__
(BEL
İRTİ
N)
01.
SO
RU
KAĞ
IDI D
OLD
UR
ULD
U
02.
KİŞİ Z
İYA
RET
SIR
ASI
ND
A E
VD
E Y
OK
03
. KİŞİ A
RAŞT
IRM
A T
ARİH
LERİN
DE
EVD
E Y
OK
04
. S
ON
RA
YA
BIR
AK
ILD
I 05
. R
EDD
ETTİ
06.
GÖ
RÜŞM
E Y
AR
IDA
KA
LDI
07.
EN
TER
AL/
PAR
ENT E
RA
L B
ESLE
NM
E D
ESTE
Ğİ A
LIY
OR
08
. K
IŞİ G
ÖR
ÜŞÜ
LEC
EK NİT
ELİK
TE D
EĞİL
96
. DİĞ
ER _
____
____
____
____
____
____
____
____
____
_
(BEL
İRTİ
N)
90
71
50
60
30
EKİP
BAŞI
ÇA
LIŞ
MA
FO
RM
U –
TB
SA 2
010
EKİP
BAŞI
KO
DU
:
EKİP
BAŞI
NIN
AD
I:
YE
RLE
ŞİM
YE
Rİ:
SAY
FA:
_1 /
_
M
ETİN
ÖZD
ERE
İL:
A
DA
NA
İ
LÇE:
S
EYH
AN
K
ÜM
E N
O:
TO
PLA
M H
H
B
UC
AK
:
M
ERK
EZ
KÖ
Y:
Han
eN
o (1
)
HA
NE
HA
LK
I SO
RU
KAĞ
IDI
KİŞİ S
OR
UK
AĞ
IDI
FİZİK
MU
AY
EN
E S
OR
UK
AĞ
IDI
KA
N/İD
RA
R T
EST
İ ve
BİR
EY
LA
BR
. N
UM
UN
EL
ERİ F
OR
MU
Han
enin
A
dres
i (2
)
Han
ehal
kınd
a G
örüş
ülen
K
işin
in A
dı
(3)
Gör
üşm
eci A
dı
ve
Gör
evin
V
erild
iği T
arih
(4)
HH
So
nuç
(5)
Seçi
len
Kişi
Sa
tır N
o (6
)
Kiş
i So
nuç
(7
)
Ekip
B
aşın
a T
eslim
T
arih
i (8
)
Fizi
ki
Mua
yene
(R
ande
vu)
Yer
i/Tar
ihi
(9)
Fizi
ki
Mua
yene
So
nuç
(10)
Eki
p B
aşın
a T
eslim
Ta
rihi
(1
1)
Kan
/İdra
r T
esti
(R
ande
vu)
Yer
i/Tar
ihi
(12)
So
nuç
(13)
Ekip
B
aşın
a T
eslim
Ta
rihi
(1
4)
01
7
01
43
Soka
k
Bu
rak A
pt 1
1: 1
2
Mer
ve
Dem
irci
Nev
inÜ
na
l 0
4.0
3.2
01
0
01
0-5
05
0
1
05
.03
.20
10
0
6.0
3.2
01
0
01
0
8.0
3.2
01
0
06
.03
.20
10
0
1
08
.03
.20
10
6-11
-
- -
Ha
ned
e
Se
yha
n
2 N
olu
Sa
ğlık
Oca
ğı
12+
02
0
10
5.0
3.2
01
00
6.0
3.2
01
0
01
0
8.0
3.2
01
0
06
.03
.20
10
0
1
08
.03
.20
10
02
7
01
43
Soka
k
Pet
ek A
pt 1
3:0
5
Hü
seyi
n
İna
n
Nev
in Ü
na
l 0
4.0
3.2
01
0
01
0-
5 -
- -
6-11
-
- -
Ha
ned
e
Se
yha
n
2 N
olu
Sa
ğlık
Oca
ğı
12+
01
0
10
5.0
3.2
01
00
6.0
3.2
01
0
01
0
8.0
3.2
01
0
06
.03
.20
10
0
1
08
.03
.20
10
03
7
01
43
Soka
k
Pet
ek A
pt 1
3:0
8
Ha
tice
Se
vim
Nev
in Ü
na
l 0
4.0
3.2
01
0
05
0-
5
6-11
12+
04
7
01
43
Soka
k
Pet
ek A
pt 1
3:1
1
-
Nev
in Ü
na
l 0
4.0
3.2
01
0
02
0-
5
6-11
12+
05
7
01
43
Soka
k
Pa
rla
k G
üm
üş
Apt
. A
Blo
k 1
7:1
Ayş
enu
r Teb
er
Nev
in Ü
na
l 0
5.0
3.2
01
0
01
0-
5 -
- -
6-11
0
3
01
06
.03
.20
10
08
.03
.20
10
0
1
12
.03
.20
10
0
8.0
3.2
01
0
01
1
2.0
3.2
01
0
12+
--
-Se
yha
n
2 N
olu
Sa
ğlık
Oca
ğı
Seyh
an
2
No
lu
Sağlık
Oca
ğı
SÜT
UN
5 İÇ
İN K
OD
LA
R
SÜTU
N 8
İÇİN
KO
DLA
R
01. S
OR
UK
AĞ
IDI D
OLD
UR
ULD
U
02. ZİY
AR
ET S
IRA
SIN
DA
EV
DE
HA
NEH
ALK
I YO
K V
EYA
G
ÖR
ÜŞE
BİL
ECEK
KİM
SE Y
OK
03
. HA
NEH
ALK
ININ
TÜ
MÜ
AR
AŞT
IRM
A T
ARİH
LERİN
DE
EVD
E Y
OK
04
. SO
NR
AY
A B
IRA
KIL
DI
05. R
EDD
ETTİ
06.
KO
NU
TTA
, AD
RES
TE Y
AŞA
YA
N Y
OK
/ A
DR
ES K
ON
UT
DE Ğ
İL
07.
KO
NU
T Y
IKIL
MIŞ
08
. K
ON
UT
BU
LUN
AM
AD
I 09
. G
ÖR
ÜŞM
E Y
AR
IDA
KA
LDI
96.
DİĞ
ER
01.
SO
RU
KAĞ
IDI D
OLD
UR
ULD
U
02.
KİŞİ Z
İYA
RET
SIR
ASI
ND
A E
VD
E Y
OK
03
. KİŞİ A
RAŞT
IRM
A T
ARİH
LERİN
DE
EVD
E Y
OK
04
. S
ON
RA
YA
BIR
AK
ILD
I 05
. R
EDD
ETTİ
06.
GÖ
RÜŞM
E Y
AR
IDA
KA
LDI
07.
EN
TER
AL/
PAR
ENT E
RA
L B
ESLE
NM
E D
ESTE
Ğİ A
LIY
OR
08
. K
IŞİ G
ÖR
ÜŞÜ
LEC
EK NİT
ELİK
TE D
EĞİ L
96
. DİĞ
ER
SÜT
UN
9 İÇ
İN K
OD
LA
R
SÜT
UN
11 İÇİN
KO
DL
AR
01
FİZİ
Kİ M
UA
YEN
E Y
API
LDI
02
F İZİ
Kİ M
UA
YEN
E Y
AR
IDA
KA
LDI
03
KIS
I FİZİKİ M
UA
YE
YA
PILA
CA
K NİT
ELİK
TE D
EĞİL
04
KİŞİ F
İZİKİ M
UA
YEN
EYİ R
EDD
ETTİ
05
F İ
ZİKİ M
UA
YEN
E Y
API
LAM
AD
I 96
DİĞ
ER
00
NU
MU
NE
ALI
NM
AD
I 02
SA
DEC
E K
AN
NU
MU
NEL
ERİ A
LIN
DI
03
SAD
ECE İD
RA
R N
UM
UN
ESİ A
LIN
DI
04
KA
N V
E İD
RA
R N
UM
UN
ELER
İ ALI
ND
I
90
71
10
70
31
8
3
6
4.2.Görüşme Öncesi Hazırlıklar
I. Hanehalkı Sorukağıdı 1. Örneklemdeki hanelerin yerinin tespit edilmesi TUİK tarafından örnekleme seçilen kümeler ve bu kümelerde ziyaret edilecek hanehalkları hanehalkı adres listelerinde yer almaktadır ve bu listeler ekiplere verilmiştir. Bu adreslerin bulunmasında sahaya çıkılmadan önce kümelerin güncel “google” harita ve hava fotoğraflarının hazırlanması yararlı olabilir. Bazı durumlarda köyde kısa bir listeleme ve seçim yapılması gerekebilir bu durum örnekleme kısmında anlatılmıştır. Aşağıda bazı temel kavramlar yer almaktadır. Bina, içinde insanların yaşadığı, bir veya birden fazla ev veya oda bulunan herhangi bir müstakil yapı; örneğin bir apartman, ev veya kulübe olabilir. Bir binada bir veya birden fazla konut bulunabilir. Örneğin, bir kulübede tek bir konut bulunur, oysa bir apartmanda 50 konut bulunabilir veya bitişik blok halindeki evlerin her biri ayrı bir konuttur. Konut, bir veya daha çok hanehalkının kullandığı, bir veya daha fazla odadan oluşan bir birimdir. Genelde her konut ayrı bir giriş kapısına sahiptir. Tek bir konutta birden fazla hanehalkı bulunabilir. Görüşmeler için belirli adresler seçilmiştir. Size verilen adres listelerini kullanmanız durumunda, bu hanelerin yerlerini tespit etmekte herhangi bir sorunla karşılaşmamanız gerekir. Binaların numaraları genellikle giriş kapısının üstünde, bazen de duvarda yazar. Numaraların düştüğü veya boya ile kapanıp okunmaz olduğu durumlarda, adresleri bulmak için yerel yöneticilerden yararlanabilirsiniz. Ekip başınız sizinle birlikte sahada olsa da, örneklemdeki binaların yerlerini nasıl tespit edileceğini bilmeniz önemlidir. 2. Hanehalkı üyeleriyle temas kurmada ortaya çıkabilecek sorunlar Seçilen hanehalklarının yerlerini tespit ederken çeşitli sorunlarla karşılaşabilirsiniz. Örneğin o evde oturanlar taşınmış olabilir veya listeleme ekipleri bir hata yapmış olabilir. Aşağıda, karşılaşabileceğiniz olası bazı problemler verilmiş ve nasıl çözülebilecekleri anlatılmıştır : a) Hanehalkı taşınmış ve konut boş. Adres listenize göre oturulan konuttan taşınılmış ve şu
anda o konutta oturan kimse yok ise, evi boş kabul edin ve Hanehalkı Soru Kağıdının kapak sayfasında sonuç kodu olarak “6” (KONUTTA, ADRESTE YAŞAYAN YOK/ADRES KONUT DEĞİL) yazın.
b) Hanehalkı taşınmış ve konutta şu an başkaları oturuyor. Size ekip başınız tarafından
verilen bilgiye göre belirli bir adreste bulunması gereken bir hanehalkının taşındığını ve bu adreste başka bir hanehalkının yaşadığını öğrendiğiniz durumda, konutun yeni sakinleri ile görüşme yapmanız gerekmektedir. TBSA 2010 için kişiler değil, hanehalkları seçilmiştir.
32
-
c) Listeniz konutta tek hanehalkının oturduğunu gösterdiği halde şimdi orada oturan iki veya daha fazla hanehalkı var. Bu durumda her hanehalkına içinizden ayrı bir renk atayın ve ekipteki diğer bir kişiden olası renklerden bir renk seçmesini isteyin, seçilen renge denk gelen hanehalkı ile görüşün.
d) Konut tamamen kapalı; komşular o hanehalkının ziyarete, çiftliğe, yazlığa, tatile, yaylaya
vs. gittiklerini, birkaç gün sonra veya bir hafta sonra döneceklerini söylüyorlar. Kod “2”yi (ZİYARET SIRASINDA EVDE HANEHALKI YOK VEYA GÖRÜŞÜLEBİLECEK NİTELİKTE KİMSE YOK) işaretleyin. Aynı konuta en az iki ziyaret daha yapılarak, hanehalkının henüz dönmediğinden emin olunmalıdır.
e) Konut tamamen kapalı; komşular artık orada kimsenin oturmadığını söylüyorlar
(hanehalkı daimi olarak taşınmış). Kod “6” yı (KONUTTA, ADRESTE YAŞAYAN YOK VEYA ADRES KONUT DEĞİL) işaretleyin.
f) Size verilen adres aslında bir dükkan ve orada kimse yaşamıyor. Kimsenin yaşamadığından
iyice emin olun ve Kod “6”yı (KONUTTA, ADRESTE YAŞAYAN YOK/ADRES KONUT DEĞİL) işaretleyin.
g) Seçilen bir bina bulunamıyor ve komşular bu evin yakın geçmişte yandığını, yıkıldığını
söylüyorsa, sonuç kodu olarak “7” (KONUT YIKILMIŞ) yazın. h) Evde kimse yok ve komşular hanehalkının alışverişe gittiğini söylüyorlar. Kod “2”yi
(ZİYARET SIRASINDA EVDE HANEHALKI YOK VEYA GÖRÜŞÜLEBİLECEK NİTELİKTE KİMSE YOK) işaretleyin ve hanehalkının dönmüş olabileceği bir zaman, örneğin aynı gün daha geç bir saatte veya (tercihan) ertesi gün başka bir saatte tekrar gidin.
ı) Evde sadece küçük çocuk(lar) veya çok yaşlı kişi(ler) var. Ziyaretiniz sırasında
sorukağıtlarını doldurmak için çok küçük veya çok yaşlı kişilerin evde bulunması, diğer kişilerin geçici olarak hane dışında olması durumunda sonuç kodu olarak "2"yi işaretleyin (ZİYARET SIRASINDA EVDE HANEHALKI YOK VEYA GÖRÜŞÜLEBİLECEK NİTELİKTE KİMSE YOK).
(TBSA) 2010 örnekleminin bütün ülkeyi temsil edebilmesinin, görüşmecilerin kendilerine verilen adresleri eksiksiz tespit ederek hepsini ziyaret etmelerine, gerektiği zamanlarda tekrar ziyaretler yapmalarına bağlı olduğunu unutmayın. 3. Görüşülecek Kişilerin Belirlenmesi Kişi Sorukağıdı cevaplayıcıları seçmek için Hanehalkı Sorukağıdını kullanacaksınız. Hanehalkının üyesi olan veya (sürekli o konutta oturmamakla birlikte) ziyaretçi olan (en az bir ay süreyle o konutta kalan), herkes Kişi Sorukağıtlarının uygulanması için doğru kişilerdir. Hanehalkı Sorukağıdını doldururken görüşülecek kişileri eksiksiz kaydetmeniz önemlidir. Bazen, bir kişinin görüşülecek kişi olup. Aşağıdaki örnekler, size yol gösterici olmaları için verilmiştir:
33
• Ziyaretinizden bir önceki geceyi o konutta geçiren bir ziyaretçi görüşülecek bir kişi değildir. Bu kişiyi hanehalkı listesine yazmamalı ve bu kişiyle kişi görüşmesi yapmamalısınız.
• Normalde (en az bir aydır) o evde oturan ancak önceki geceyi kardeşinin evinde geçirmiş olan bir kişi hanehalkının bir üyesidir ve kişisel görüşme yapmak için uygun bir kişidir. Eve döneceği zaman için randevulaşıp görüşme yapmanız gerekir.
Bazı konutlarda kişi görüşmesine uygun kişi bulunmayacaktır. Bu durumda o konut için sadece bir Hanehalkı Sorukağıdı dolduracaksınız. İstisnasi durumlarda tüm hanehalkı o konutta bir aydan az bir süredir yaşıyor olabilir, örneğin taşınalı 10 gün olmuş olabilir, bu durumda kişi görüşmesine devam edilmelidir. II. Kişi Sorukağıtları Aşağıda, görüşülecek kişilerle ilgili karşılaşabileceğiniz problemlerden örnekler verilmiştir:
• Görüşülecek kişi evde yok. Bir eve gittiğinizde, görüşülecek kişi evde yoksa, kapak sayfasına kod “02” (KİŞİ ZİYARET SIRASINDA EVDE YOK) yazın ve diğer aile fertlerine veya komşulara bu kişinin ne zaman eve döneceğini sorun. Evde bulamadığınız zaman, aynı evi farklı zamanlarda olmak üzere en az 2 defa daha ziyaret etmeniz ve bunlardan en az birisini farklı bir günde yapmanız gereklidir. Dolayısı ile toplam ziyaret sayınız en az 3 olmalıdır.
• Görüşülecek kişi var ama ayrılmak üzere. Hanehalkı sorukağıdını doldurduktan sonra kişi
sorukağıdı doldurmak üzere görüşülecek kişi olarak seçtiğiniz kişi o sırada bir işi nedeniyle evden ayrılmak üzere olabilir. Sorukağıdına hiç başlamadan, ancak o kişiyle sorukağıdı doldurabileceğiniz belli olduktan sonra kapak sayfasındaki sonuç koduna "04" (SONRAYA BIRAKILDI) yazın ve tekrar görüşmek üzere kendisiyle randevulaşın.
• Görüşülecek kişi görüşmeyi reddetti. Görüşülecek kişinin görüşmeyi kabul edip etmemesi
veya erişilebilirliği, üzerinde bıraktığınız ilk izlenime dayanır. Kendinizi tanıtın, ziyaretinizin amacını açıklayın ve görüşmenin çok uzun sürmeyeceğini söyleyin. Gerekiyorsa, bilginin gizli kalacağını da belirtin. Eğer kişi hala görüşmek istemiyorsa, zamanın uygun olmadığını düşünerek uygun bir saatte görüşmek üzere randevu isteyin. Kişi yine de görüşmeyi reddediyorsa, daha fazla ısrar etmeyin, kapak sayfasındaki sonuç kısmına Kod “05” (REDDETTİ) yazın ve durumu ekip başınıza bildirin. Ekip başı, ne yapılması gerektiğine karar verecektir.
• Görüşme tamamlanamadı. Görüşmekte olduğunuz kişi, görüşmeniz sırasında başka bir
yere gitmek zorunda kalabilir veya tüm soruları cevaplamayabilir. Eğer görüşmeniz herhangi bir sebeple yarım kalırsa, görüşmeyi tamamlayabilmek için mümkün olduğu kadar yakın bir tarihe yeni bir randevu isteyin. Sorukağıdının kapak sayfasına Kod “06” (GÖRÜŞME YARIDA KALDI) işaretleyip, yeni randevunuzun zamanını yazın ve durumu ekipbaşınıza bildirin.
34
• Görüşülecek kişi sorukağıdını uygulayabilmek için gereken anlama yetisine sahip değil. Görüşülmesi gereken kişinin çok hasta olduğu veya sağır ya da akıl hastası vs. olup sorularınızı anlayamayacak durumda olduğu kişilerle karşılaşabilirsiniz. Bu gibi durumlarda, görüşmeyi bu kişinin bakımından sorumlu kişi ile gerçekleştirin ve Soru 100B’de uygun kodu işaretleyin. Eğer cevaplayıcının bakımından sorumlu olan kişi ile görüşmek mümkün değil ise sorukağıdının ve Görüşmeci Çalışma Formunun kapağına Kod “96” yi (DİĞER) işaretleyin ve durumu belirtin.
Son görüşme denemenizin tarihini ve sonucunu Görüşmeci Çalışma Formunun ilgili sütunlarına yazmalısınız. Görüşmeci Çalışma Formunda ziyaretlerinizle ilgili bilgilerin tam ve doğru olarak bulunması önemlidir, çünkü bu form TBSA 2010 örneklemindeki bütün görüşülecek hanehalklarının ve kişilerin listesini oluşturacaktır. Tüm görüşmeler tamamlandıktan sonra bu formlar merkeze gönderilecek ve görüşme sürecinin gözden geçirilmesi ile cevaplama oranlarının hesaplanmasında kullanılacaktır.
4.3.Tekrar Ziyaretleri
TBSA 2010’un örnekleminde yer alan her hanehalkı, bilimsel yöntemlerle seçilmiş olduğundan size verilen hanehalklarında görüşülecek kişilerle görüşebilmek için elinizden geleni yapmalısınız. Bazen ilk ziyarette evde kimseyi bulamayabilirsiniz. Bir görüşmeyi gerçekleştirebilmek için aynı adresi en az 3 defa ziyaret etmelisiniz. Diğer bir deyişle, Hanehalkı Sorukağıdını doldurabilmek için 3 ayrı ziyaret ve Kişi Sorukağıdı için de ayrıca 3 ayrı ziyaret yapmak gerekebilir. Sahaya çıkmadan önce, sorukağıtlarının kapak sayfalarını inceleyerek bir haneyi ya da hanedeki görüşülecek kişiyi yeniden ziyaret etmek için randevu alıp almadığınızı kontrol ediniz. Eğer randevu almamışsanız, aynı haneye yapacağınız ikinci ziyaretin ilk ziyaretinizden farklı bir saatte olmasına özen gösteriniz. Örneğin ilk ziyaret öğleden sonra erken bir saatte yapılmışsa, bir sonraki ziyaretin ertesi sabah veya akşam üstü geç saatte yapılabileceği şekilde zaman tablonuzu ayarlamalısınız. Tekrarlanacak ziyaretleri farklı zamanlarda ayarlamak cevap alamama olasılığını azaltmak için önemlidir.
4.4.Tamamlanan Sorukağıtlarının Kontrolü Her sorukağıdını, görüşmenin hemen ertesinde, daha evden ayrılmadan önce gözden geçirin. Sorulması gereken her sorunun sorulmuş, her cevabın açık ve mantıklı ve el yazınızın okunaklı olduğundan emin olun. Ayrıca, başka soruya atlama talimatlarını iyi takip edip etmediğinizi de kontrol edin. Basit yazım hatalarını kendiniz düzeltebilirsiniz ancak ciddi hatalar görüşülecek kişiye sorularak düzeltilmelidir. Cevaplarda bir yanlışlık olduğunu ya da sorulması gereken bir sorunun
35
-
-
sorulmadığını farkettiğinizde, görüşülecek kişiye bir hata yapmış olduğunuzu belirtin ve soruyu yeniden sorun. Kesinlikle sorukağıtlarını temize çekmeyin. Sorukağıdının düzgün ve güzel olmaması önemli değildir, yeter ki cevaplar açık ve okunaklı olsun. Cevapları temize çekmeye kalkarsanız, hata olasılığını artırırsınız. Bu nedenle müsvedde kullanmayınız. Cevapları size verilen sorukağıtlarına tükenmez kalem ile kaydediniz. Hesap yapmanız gerekirse, sağ ve sol boşlukları ya da sorukağıtlarının boş olan arka sayfalarını kullanabilirsiniz. Hata kontrolünün yanında size aykırı veya mantıksız gelen her cevap hakkındaki yorumunuzu sorunun yanındaki boşluğa yazınız. Bu yorumlar, sorukağıtlarını kontrol eden saha Kontrolörlerine ve ekip başlarına, ayrıca veri girişi sırasında merkez personeline çok yardımcı olacaktır.
4.5.Tamamlanan Sorukağıtlarının Teslim Edilmesi Sahada çalışırken, her ziyaretin sonunda, size verilen Hanehalkı Sorukağıtlarının ve tespit ettiğiniz tüm kişiler için Kişi ve Fizik Muayene Sorukağıtlarının, Birey Laboratuvar Numune Formlarının kapak sayfalarının, doldurulmuş olup olmadığını kontrol ediniz. Ayrıca, Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numune Formu üzerine –sağ üst köşeye- Fizik Muayene Sorukağıdının arka kapağında yer alan barkodlardan birer adet yapıştırdığınızdan emin olunuz. Kapak sayfalarının doldurulması ve barkod yapıştırılması işlemleri kişi görüşmesi yapılmadığı durumda dahi uygulanacaktır. Tamamladığınız her görüşme için, Görüşmeci Çalışma Formunun sonuç kısmını doldurunuz. Bir hanedeki tüm görüşmeleri tamamladıktan sonra Kişi ve Fizik Muayene Sorukağıdını (veya Sorukağıtlarını) Hanehalkı Sorukağıdının arasına koyarak ekip başkanına veriniz ve sizdeki Görüşmeci Çalışma Formunuza gerekli bilgileri kaydediniz. Tekrar ziyaret yapmanız gereken Kişi Sorukağıtlarını ait olduğu Hanehalkı Sorukağıdından ayırarak yanınızda taşımayınız. Ekip başınız veya Kontrolörünüz daha sonra size veya gerekirse bir başka görüşmeciye bu hanehalkını ziyaret etmesi için görev verecektir.
Bir adresin yerini tespit ederken veya görüşme yaparken karşılaştığınız her problemi ekip başınıza bildirmelisiniz. Ekip başınız sorukağıdının yarım kalması durumunda Görüşmeci Çalışma Formunuzu ve sorukağıtlarınızı saklamanızı ve ertesi gün aynı evi yeniden ziyaret etmenizi isteyebilir. Ancak, ekip başı, yarım kalan görüşmeleri ertesi gün, ekipten başka birinin yapmasına karar verebilir. TBSA 2010 sırasında, eksik kalan görüşmeleri tamamlayabilmek için aynı ev ya da kişiyi 3 defa ziyaret etmek gereklidir.
Kişi Sorukağıtlarında yer alan 24 Saatlik Besin Tüketim Formunun doldurulmasının tamamlanması için yapılması gereken bazı işlemler bulunmaktadır. Görüşmesini gerçekleştirdiğiniz Kişi Sorukağıtlarındaki bu işlemleri, akşam saha çalışması bittikten sonra sizlere verilecek olan kitapları kullanmak suretiyle tamamlayacaksınız. Bu işlemlerin neler olduğu ilerleyen bölümlerde sizlere anlatılacaktır.
36
-
Ertesi gün sahaya çıkmadan önce bir gün öncesine ait olan ve 24 Saatlik Besin Tüketim Formuyla ilgili tüm işlemerin tamamlandığı Kişi Sorukağıdını kontrolöre/ekip başına teslim edeceksiniz. Kontrolör/Ekip başı bu Kişi Sorukağıdını ait olduğu hanenin Hanehalkı Sorukağıdı içine ekleyecektir. Böylelikle -Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numuneleri Formu doldurulması haricinde- o haneye ait olan tüm sorukağıtları doldurulmuş olacaktır.
4.6.Veri Kalitesi Kontrolör, Hanehalkı Sorukağıdı ve Kişi Sorukağıtlarını sahadan ayrılmadan denetlemelidir. Saha çalışmasının özellikle ilk günlerinde Kontrolör, sorukağıtlarını çok dikkatli bir şekilde kontrol etmelidir. Kontrolör, Hanehalkı Sorukağıdı ve Kişi Sorukağıdında bulunan hata ve eksiklikleri görüşmeciler ile değerlendirmelidir. Gerekli durumlarda, bulunan bir hata veya uyumsuzluğu düzeltmek için, görüşmeci görüştüğü kişiyle bir kez daha görüşmek üzere haneye geri gönderilebilir.
4.7.Saha Uygulaması İçin Gerekenler Sahaya çıkmadan önce, o gün için gerekebilecek herşeye sahip olduğunuzdan emin olmalısınız. Bunlar:
• Yeterli sayıda sorukağıdı, • Görüşmeci Çalışma Formları, • Görüşmeci El Kitabı, • Kimlikler (Geçici Görüşmeci Kimliğiniz ve Resmi Kimlik Belgeniz), • Mavi tükenmez kalemler, • Çalışacağınız bölgenin şartlarına göre rahat çalışmanız için gerekebilecek kişisel malzeme.
37
5.SORUKAĞITLARININ TAMAMLANMASINDA GENEL İŞLEMLER
TBSA 2010’da sorukağıtlarını uygulayıp sahadan gerekli bilgileri toplayabilmeniz için:
1. Her sorunun nasıl soracağı 2. Her sorunun ne tür bilgi almayı amaçladığı 3. Görüşme sırasında ortaya çıkabilecek problemleri nasıl çözeceği 4. Verilen cevapları nasıl kaydedeceği 5. Sorukağıtlarındaki özel talimatları nasıl uygulayacağı
gibi hususların bilinmesi gerekmektedir. El kitabının bu bölümü, TBSA 2010 sorukağıtlarının uygulanması sırasında uymanız gereken genel kuralların anlatımına ayrılmıştır. Sorukağıdını uygularken:
1. Görüşmeciler için yazılmış olan talimatların BÜYÜK HARF VE İTALİK KARAKTERLERLE,
2. Cevap kodlarının BÜYÜK HARFLERLE 3. Sorulacak soruların ve cevaplayıcıya okunacak metinlerin ise KÜÇÜK HARFLERLE
yazıldığı unutulmamalıdır. 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdında KÜÇÜK HARF ve İTALİK olarak yazılan sorular 12-14 yaş arası seçilen çocukların ebevenylerine veya bu çocukların bakımından sorumlu olan kişilere yöneltilecektir
5.1.Soruların Sorulması Her sorunun sorukağıdında yazılı olduğu şekliyle sorulması çok önemlidir. Cevaplayıcının sizi duymakta veya anlamakta zorluk çekmemesi için soruları yavaş ve açık bir şekilde okuyun. Bazen cevaplayıcının iyice anladığından emin olabilmeniz için soruyu tekrarlamanız gerekebilir. Tekrarlarken soruyu kısaltmayın, yazıldığı gibi aynen okuyun. İkinci defa okuduktan sonra cevaplayıcı yine anlamamışsa soruyu yeniden şekillendirebilirsiniz. Ancak, bunu yapmak için kelimeleri değiştirirken kelimelerin ve özellikle soruların anlamlarının değişmemesi gerekmektedir. Bazı durumlarda, cevaplayıcıdan tam bir cevap alabilmek için ilave sorular sormanız (irdeleme yapmanız) gerekebilir. Bu tür soruları sorarken, sorularınızın cevaplayıcıyı belli bir cevaba yönlendirmemesine dikkat edin. İrdeleme yapmak incelik ve yetenek ister.
38
-
-
5.2.Cevapların Kaydedilmesi TBSA 2010’da bütün görüşmeciler cevapları sorukağıtlarına yazarken MAVİ tükenmez kalem, ekip başı ve kontrolörler ise sorukağıtlarını denetlerken KIRMIZI tükenmez kalem kullanacaklardır. TBSA 2010 sorukağıtlarında başlıca 5 tip soru vardır: (1) Önceden kodlanmış cevapları olan sorular (2) Önceden kodlanmış cevapları olmayan açık uçlu sorular (3) Süzgeçler (4) Fiziksel Aktivite Kayıt Formu (5) 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formu 1. Önceden kodlanmış cevapları olan sorular Bazı sorular için cevaplayıcının verebileceği cevapların çoğunu önceden bilebiliriz. Bu tür soruların cevapları sorukağıtlarında yer almaktadır. Görüştüğünüz kişinin cevabını kaydetmek için uygun kodu daire içine almanız yeterlidir. Çizdiğiniz her dairenin sadece bir numarayı içine almasına özen gösteriniz. Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
474 Genellikle akşam vakti yemek yer misiniz? EVET ............................................................................................ 1 475 HAYIR.......................................................................................... 2 ............. genellikle akşam vakti yemek yer mi?
Bazı sorularda, önceden bilinen cevap kodlarının yanısıra, bir de "DİĞER" kategorisi vardır. Cevaplayıcının verdiği cevap ilgili soruda yer alan cevap kodlarından farklı ise "DİĞER" kategorisini daire içine alın ve yanındaki çizgi üzerine verilen cevabı anlaşılabilir bir şekilde yazın. Cevap bu boşluğa sığmazsa, kenar boşluklarını kullanabilirsiniz. Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
583B Gebeliğiniz/emzikliliğiniz süresince bilgi almak, danışmak ve kontrol amacıyla kimseye başvurdunuz mu? (EVET İSE) Kime başvurdunuz? Başka? SÖYLENENLERİN HEPSİNİ İŞARETLEYİN.
SAĞLIK PERSONELİ DOKTOR................................................................................ A HEMŞİRE/EBE ....................................................................... B DİYETİSYEN.......................................................................... C DİĞER KİŞİLER MAHALLE/ARA EBESİ/EBE NİNE .................................... D
DİĞER ______KOMŞU, AKRABA___________ _____ U
(BELİRTİN) KİMSEYE BAŞVURMAMIŞ ..................................................... Y
39
-
-
2. Açık uçlu cevapların kaydedilmesi Bazı soruların cevapları önceden kodlanmamıştır; bu sorulara verilen cevapları sorudan sonra bırakılan boşluğa ve/veya kutulara yazmalısınız. Genellikle, bu tür kutulara bir numara ya da tarih kaydetmeniz gerekir. Bunu iki şekilde yapabilirsiniz:
a. Bazı sorular için cevabın kaydedileceği uygun kutuyu seçmeniz ve cevabı o kutuya yazmanız gerekir. Kutuların yanında kodlar da varsa, önce seçtiğiniz sıradaki kodu daire içine almalı, sonra da cevabı o sıraya kaydetmelisiniz. Aşağıdaki örnekte cevaplayıcı, besin desteğinden bir hafta süre içinde 7 tane kullanacağını söylemişse, önce ADET/TABLET için kod “3”ü daire içine almalı, sonra da ADET/TABLET yazısının karşısındaki kutulara cevabı (07) yazmalısınız.
Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
252E
Bir haftada toplam ne kadar kullandınız/kullanacaksınız? Bir haftada toplam ne kadar kullandı/kullanacak? BELİRTİLEN ÖLÇÜ BİRİMİNDE HAFTALIK TOPLAM SAYIYI YAZIN.
DAMLA ........................................................................1
TATLI KAŞIĞI/ÖLÇEK (5 mL) ..................................2
ADET/TABLET ...........................................................3
1 HAFTADAN AZ SÜREDİR KULLANIYOR İSE 1 HAFTADA KULLANACAĞI TOPLAM MİKTARI SORUN.
BİLMİYOR............................................................................... 998
b. Bazı sorular için ise bütün kutuları doldurmalısınız. Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
105 Bana ...........’nın hangi ay ve yılda doğduğunu söyler misiniz?
DOĞDUĞU AY ............................................................................. DOĞUM AYINI BİLMİYOR .................................................... 98 DOĞDUĞU YIL............................................
DOĞUM YILINI BİLMİYOR ............................................... 9998
Kutulu sorularda verilen cevaplar sağa dayalı yazılmalıdır; cevap kutu sayısından daha az basamaklı ise, önüne sıfır koyarak kaydedilmelidir. Örneğin "7" cevabı ikili kutuya “07” olarak, üçlü kutuya ise “007” olarak yazılmalıdır.
0 7
.
0 7
2 0 0 4
40
Bazı sorularda ise, verilen cevap aynen kaydedilmelidir. Bu tür cevapları cevaplayıcının söylediği şekilde yazmalısınız. Eğer kısaltma yapmanız gerekiyorsa, anlamın aynı kalmasına dikkat edin ve gerekiyorsa sayfanın alt kısmına veya kenarına açıklayıcı not yazın. TBSA 2010 sorukağıtlarında düz çizgi görüşmecinin cevaplayıcıdan gelen bilgiyi olduğu gibi yazması gereken alanları göstermektedir. Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
252A Kullanılan besin desteğinin adı nedir?
KUTUSU VAR İSE KUTUSUNU GÖREREK YAZIN. __________________ONE A DAY_____________________ 7
(DESTEĞİN ADI)
3. Süzgeçlerin İşaretlenmesi Doğru soru akışını sağlamak için bazen daha önce verilen bir cevaba dönerek bakmanız istenir; bu cevap bir kutuya işaretlenir, sonra da başka bir soruya atlama talimatı uygulanır. Bu tür sorulara "süzgeç" denir ve cevaplayıcıya rahatsız olacağı veya uygun olmayan cevaplar vereceği soruların sorulmasına engel olunur. Süzgeç sorularında daha önceki bir sorunun cevabına dönmenizi söyleyen talimata uymanız çok önemlidir. Hafızanıza güvenmeyiniz. Cevaplayıcıya aynı soruyu iki defa sormamanız gerektiğini de unutmayınız. Talimatta belirtilen soruya dönün, süzgeçteki uygun kutuya ( √ ) işaretini koyunuz ve işaretlemenize uygun sorudan devam ediniz. Aşağıdaki örnekte, 389 no’lu süzgece gelindiğinde daha önce sorulan 106 no’lu soruya verilen cevap kontrol edilmeli, cevaplayıcının bu soruya verdiği cevaptan hareketle 20 ve yukarı yaşta olduğu görülerek bir sonraki soruya devam edilmektedir. Örnek:
NO SÜZGEÇ GEÇ
389 106’YA BAKIN:
20 VE YUKARI YAŞ
19 YAŞINDA VEYA DAHA KÜÇÜK
470
41
-
4. Fiziksel Aktivite Kayıt Formu Fiziksel Aktivite Kayıt Formuna bir gün içinde yapılan fiziksel aktiviteler uygun kodlar verilerek kaydedilir. Bu aktiviteler görüşme yapılan günden bir önceki gün gerçekleştirilmiş olan aktiviteler olup 24 saatlik bir süreci kapsamaktadır. Fiziksel Aktivite Kayıt Formu, Bölüm 7.5.Bölüm 3: Fiziksel Aktivite’de ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.
Örnek: (Örnek formun tamamını kapsamamaktadır)
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ
390
Size bir gün boyunca yaptığınız aktiviteler hakkında sorular soracağım. Dün sabah saat kaçta uyandınız? Bir gece önce kaçta yatmıştınız? Uyandıktan sonra sırasıyla neler yaptınız? TÜM GERÇEKLEŞTİRİLEN FAALİYETLER İÇİN UYGUN FAALİYET KODUNU FAALİYETİN GERÇEKLEŞTİĞİ ZAMAN KUTUSUNA YAZIN
FAALİYET KOD SAAT DAKİKA FAALİYET SAAT DAKİKA FAALİYET
Uyku............................................................................... 1
00
: 00-14 2
12
: 00-14 5
: 15-29 2 : 15-29 5 Uzanarak yapılan işler..................................................
(dinlenme, TV izleme, kitap-gazete okuma, müzik dinleme)
2 : 30-44 2 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3
01
: 00-14 1
13
: 00-14 5
: 15-29 1 : 15-29 5 Oturarak yapılan işler...................................................
Ofis işleri (daktilo, bilgisayar, masa başı işler) Ev işleri (sebze ayıklama, örgü örme, dikiş dikme, ütü) Diğer (araba-traktör sürme, resim yapma, müzik aleti çalma, kağıt oynama, halı dokuma, ayakkabı boyama, balık tutma vb.)
3 : 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3
02
: 00-14 1
14
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3
: 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3
Ayakta yapılan HAFİF aktiviteler...............................
Ev temizleme, çocuk bakımı, yemek pişirme, çamaşır yıkama, bulaşık yıkama vb Marangoz işleri, fırıncı, çöpçü, terzi vb.
4
03
: 00-14 1
15
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3
: 30-44 1 : 30-44 4
: 45-59 1 : 45-59 4
Ayakta yapılan ORTA aktiviteler................................
Yürüme orta hızda (yüklü-yüksüz) , bahçe bostan işleri, mekanize tarla işleri, hayvan bakımı-besleme-tımar, süt sağma, kuyudan su çekme, boya işleri vb.
5
04
: 00-14 1
16
: 00-14 4
: 15-29 1 : 15-29 4
: 30-44 1 : 30-44 4
:45-59 1
:45-59 4
42
43
5. 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formu 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formunda kişilerin bir gün öncesinde, yani sabah yataktan kalkıp ertesi sabah kalkıncaya kadar geçen bir günlük (24 saatlik) süre içerisinde, yedikleri besinlerin ve/veya yemeklerin, içilen su ve/veya içeceklerin tüketim miktar ve türlerinin ayrıntılı olarak sorgulandığı bir formdur.
Örnek: (Örnek formun tamamını kapsamamaktadır)
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ
763A Dün öğle yemeğinde neler yediğinizi ve içtiğinizi bana sırasıyla söyler misiniz?
.........’nin dün öğle yemeğinde neler yediğini ve içtiğini bana sırasıyla söyler misiniz?
SÖYLENEN İLK YİYECEK VEYA İÇECEĞİ 763B’ DE 1.SIRAYA YAZDIKTAN SONRA, 763C’YE BU YİYECEK VE İÇECEĞİN İÇİNE GİREN BESİNLERİ KAYDEDİN.
763B. ÖĞLE YEMEĞİNDEKİ YİYECEK VE İÇECEKLER
763C. ......... içinde hangi besinler vardı? İÇİNE GİREN BESİNLERİ TEK TEK SORGULAYIP KAYDEDİN.
MİKTAR
BESİN KODU EV ÖLÇÜSÜ GRAM mL/ GRAM
YİYECEKLER Brüt Net
01 Kırmızı Mercimek Çorba
1 kase
Kırmızı mercimek
30
Kuru soğan
10
Buğday Unu
5
Ayçiçek yağı 5
02
Ekmek
Tam Buğday Unu 2 kalın dilim 80
SU VE İÇECEKLER Net
01 Su
1 su bardağı 250 mL
02 Siyah Çay
1 çay fincanı 150 mL
03
Toz Şeker
1 tatlı kaşığı dolusu 6 g
04
44
5.3.Hataların Düzeltilmesi Bütün cevapları titizlikle kaydetmeniz çok önemlidir. Cevapları önceden kodlanmış sorular için doğru kodu daire içine aldığınızdan emin olun. Açık uçlu sorular için ise cevapların okunaklı yazılması gerekir. Cevapları kaydederken bir hata yaparsanız ya da cevaplayıcı cevabını değiştirirse, yanlış cevabın üstünü çizdiğinizden ve doğru cevabı yazdığınızdan emin olun. Yanlış cevabı tamamen silmeye çalışmayın veya karalamayın. Sadece üzerine iki çizgi çizin. Unutmayın ki, bir sorunun iki cevabı olursa veriler bilgisayar ortamına aktarılırken hangi cevabın doğru olduğunu ayırmak zor olacaktır. Aşağıda bir hatanın nasıl düzeltileceği gösterilmiştir:
Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ 583A Gebeliğiniz/Emzikliliğiniz sırasında şimdi sayacağım
besinlerin tüketimini arttırdınız mı, azalttınız mı, yoksa değişiklik yapmadınız mı?
ARTTIRDI AZALTTI DEĞİŞTİR
MEDİ HİÇ
TÜKETMİYOR
Süt ve süt ürünleri (yoğurt, peynir vb)....................................................1 2 3 4 Kırmızı et ...............................................................................................1 2 3 4 Et ürünleri (salam, sucuk, sosis vb.).......................................................1 2 3 4
5.4.Talimatların Takip Edilmesi
Cevaplayıcıya durumuna uygun olmayan soruları sormamak önemlidir. Örneğin, yiyecek ve içecek alışverişi yapmayan bir görüşmeciye yiyecek ve içecek alışverişine yönelik olan sorular sorulmamalıdır. Bir soruya verilen cevabın diğer bir veya birden fazla soruyu geçersiz/gereksiz kıldığı durumlarda sorukağıdına, bundan sonraki uygun soruya geçmeniz gerektiğini belirten talimatlar yazılmıştır. Başka soruya atlama talimatlarına dikkatle uyun.
Örnek:
NO SORU KODLAMA KATEGORİLERİ GEÇ
684A Genellikle yiyecek ve içecek alışverişi yapar mısınız? EVET ......................................................................... 1 HAYIR ........................................................................2 690
Bu örnekte Kod 2'yi daire içine aldıysanız, soru 690'a geçmeniz gerekmektedir. Bu durumda, 684A'den sonra gelen sorular sadece genellikle yiyecek ve içecek alışverişi yaptığını söyleyen cevaplayıcılara sorulacaktır.
5.5.Tamamlanan Sorukağıtlarının Kontrol Edilmesi Bir görüşmeyi tamamladıktan hemen sonra, başka bir görüşmeye başlamadan ve görüşme yapılan kümeden ayrılmadan sorukağıdını gözden geçirerek, en kısa sürede, her sorunun cevabını kontrol edin. Böylece cevaplayıcıya başka sorunuz varsa, bunları kümeden ayrılmadan sorabilirsiniz. Başka soruya atlama talimatlarının hepsine uyduğunuzdan ve atlamamanız gereken hiç bir bölümü kaçırmadığınızdan emin olmak için bu kontrolü yapmalısınız. Gerekiyorsa el yazınızı düzeltebilir veya cevabı daha anlaşılır hale getirebilirsiniz. Bir cevabın nasıl kaydedileceğini bilemezseniz, cevabı söylediği biçimde not alıp daha sonra ekip başı/kontrolör ile soru ve cevap üzerinde tartışmaktan çekinmeyin.
5.6.Sorukağıtlarına İlişkin Genel Kurallar TBSA 2010 sorukağıtlarının bütün görüşmeciler tarafından standart bir şekilde uygulanabilmesi ve uygulama sırasında herhangi bir tereddüt yaşanmaması için bazı genel kurallar geliştirilmiştir. Bunlar şöyle özetlenebilir: • Sorukağıdında büyük harflerle yazılan cümleler, cevaplayıcıya okunmayacaktır. Bu tip
cümleler, görüşmeciye bir talimat vermek ve hatırlatma yapmak amacıyla sorukağıdında yer almaktadır. Önceden kodlanmış cevap kategorileri ise büyük harflerle yazılmıştır. Bu kategoriler de kesinlikle okunmayacaktır. Cevaplayıcıya sadece küçük harflerle yazılan cümleler/sorular okunacak/yöneltilecektir.
• Sorukağıdında ..................... şeklindeki alanlar doldurulmayacaktır. Ancak ________________ (kesiksiz çizgi) halinde cevap kısmında bırakılmış alanlar doldurulabilecektir.
• TBSA 2010 sorukağıtlarının değişik bölümlerinde belirli sorular değişik kişiler için tekrarlanmaktadır. Örneğin, Hanehalkı Sorukağıdında hanehalkı listesine yazılan herkes için hanehalkı üyeliği, cinsiyet, yaş, okuryazarlık ve öğrenim durmu ile medeni durum soruları sorulmaktadır. Bu durumda önce bir kişiye ait bilgiler tamamlanıp sonra diğer bir kişiye geçilecektir.
• Sorukağıtlarında süzgeç sorular ve cevaplayıcıya yöneltilmeden doldurulacak olan sorular kalın çizgiler içinde gösterilmiştir. Örneğin kişi sorukağıtlarında soru 100D ve 100E bu tip sorulardır.
• Sorukağıdında cevap kategorilerinin alfabetik kodlar olarak belirtildiği durumlarda soruya birden fazla cevabın kabul edilebilmesi söz konusudur.
• Kodlama kategorilerinde kullanılan bazı kodlar, sorukağıtları boyunca standartlaştırılmıştır. Bu standart cevap kodları, "BİLMİYOR" cevapları için şu şekildedir:
Bir basamaktan oluşuyorsa "8" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı; 251F) İki basamaktan oluşuyorsa "98" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı, 379B) Dört basamaktan oluşuyorsa "9998" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı, 105)
45
-
-
Birden fazla cevabın olabileceği durumlarda "X" kodu "BİLMİYOR" için ayrılmıştır.
Alfabetik oluyorsa "X" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı, 684B) Bu sorularda bu kodlar önceden kodlama seçenekleri arasında bir seçenek olarak verilmiştir. Bu kodların bir seçenek olarak verilmediği durumlarda ise yukarıda verilen kodlar kullanılacaktır.
"DİĞER" cevapları, eğer tek basamaktan oluşan cevap kodları olan bir soru içindeyse “7” olarak kodlanmaktadır. “DİĞER” cevapları iki basamak sözkonusu ise “96” şeklinde standartlaştırılmıştır. Birden fazla cevabın olabileceği durumlarda "U" kodu "DİĞER" için ayrılmıştır. “DİĞER” cevabının alındığı durumlarda alınan cevabın ayrıca yazılması gerektiği unutulmamalıdır.
Bir basamaktan oluşuyorsa "7" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı, 379) İki basamaktan oluşuyorsa "96" (Örnek: Kapak, Sonuç Kodları) Alfabetik oluyorsa "U" (Örnek: 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı, 250C)
46
6. HANEHALKI SORUKAĞIDI
Hanehalkı Sorukağıdı iki amaçla uygulanmaktadır : 1. Ziyaret edilen hanehalklarında yaşayan kişilerin ve bu kişilerin oturdukları konutların temel
özellikleri ve hanenin genel beslenme özellikleri hakkında bilgi toplamak; 2. Ziyaret edilen hanehalklarında kişi sorukağıdının uygulanacağı kişileri tespit etmek. Hanehalkı Sorukağıdı, nispeten kolay sorular içeren kısa bir sorukağıdıdır. Hanehalkı Sorukağıdının kapak sayfası dört bölümden oluşmaktadır. Başta hanenin adres bilgilerini içeren Tanıtım Bilgileri Bölümü bulunmaktadır. Bu bölümdeki bilgiler ekip başlarınca verilen bilgilere göre görüşmeci tarafından haneye yapılacak ziyaret öncesi doldurulacaktır. Kapak sayfasının ikinci kısmında hanenin ziyaret edildiği ve görüşmenin yapıldığı tarihlerin işlendiği ve bu ziyaretlerin sonuç kodlarının yazıldığı Ziyaret/Görüşme Bilgileri bulunmaktadır. Bu bölüm hanenin her ziyaretinde görüşmeci tarafından doldurulacaktır. Sonuç kodları ise yine kapak sayfasında Sonuç Kodları başlığı altında yer almaktadır. Kapak sayfasında Hanehalkı Listesindeki Toplam Kişi Sayısı Hanehalkı Sorukağıdı tamamlandıktan sonra (soru 364S’den sonra) doldurulacaktır. HANEHALKI LİSTESİNDEKİ TOPLAM KİŞİ SAYISI Soru 2’de listelenen kişilerin toplamına toplamına karşılık gelmektedir. Kapak sayfasının son kısmı görüşmeci tarafından boş bırakılacaktır. Bu bölümdeki kod ve tarih bilgileri gerekli kontrollerden sonra ekip başı, kontrolör ve veri girişçi tarafından doldurulacaktır.
Kapak sayfası dışında Hanehalkı Sorukağıdı, Hanehalkı Listesi, Konut Özellikleri ve Hanenin Besin Tüketim Özellikleri başlıklı 3 bölümden oluşmaktadır.
6.1. Kapak Sayfasında Evin Yerinin Belirlenmesi
Bir görüşmeye başlamadan önce kapak sayfasının üst kısmındaki kutulara tanımlayıcı bilgileri yazınız. Küme No, Hane No, hanehalkının bulunduğu yerin 12 Bölge tanımlarına göre hangi bölgede yer aldığı, hanehalkının bulunduğu yerin Kent veya Kır olması, İl, İlçe, Bucak, Köy, Mahalle, Sokak ve Kapı Numarası (No) olarak yazılan esas adresi içeren bu tanımlayıcı bilgiler, ekip başınız tarafından size verilecektir. Bu bilgileri kapakta hazırlanmış yerlere kaydedin.
47
6.2.Hanehalkı Sorukağıdının Doldurulması
Hanehalkı Sorukağıdının uygulanmasına, ziyaret edilen hanehalkında cevap verebilecek bir kişinin bulunmasıyla başlanacaktır. Hanehalkı Sorukağıdını, yetişkin, genellikle o hanede yaşayan ve o hanehalkının tümüyle ilgili bilgi verebilecek bir kişinin cevaplandırması gerekmektedir. Eğer evde bir yetişkin yoksa, çocuklarla görüşme yapmayın. Başka bir evde görüşme yapmak üzere evden ayrılın. Bu haneyi daha sonra tekrar ziyaret edin. Cevap verebilecek hanehalkı üyesine ulaştığınızda, kendinizi tanıtıp ziyaretinizin amacını bildirdikten sonra görüşmeye hazırsınız demektir. Soru 2’deki maddelere geçmeden önce, sayfanın başındaki giriş cümlesini okumayı ve kutulara sorukağıdına başlama saatini yazmayı unutmayın. Başlama saati yazılırken yuvarlama işlemi yapılmamalıdır.
6.2.1.Bölüm: Hanehalkı Listesi SORU 1 (SATIR NUMARASI): Satır numarası, listelenen her kişiyi tanımlamak için kullanılan bir numaradır. Görüşmecinin kullanımı için önceden verilmiş sıra no'lardan oluşur.
SORU 2 (HANEHALKI LİSTESİ): Hanehalkı Sorukağıdının uygulanmasına, öncelikle hanehalkı listesine yazılacak hanehalkı üyelerinin ve yazılması ile başlanacaktır. İlk satıra daima görüşülen kişinin ismini yazın. Doğru bir liste yapabilmeniz için gerçek hanehalkı üyelerinin kimler olduğunu iyi bilmelisiniz. Hanehalkı: Hanehalkı, aynı evde birlikte yaşayan, yetişkin bir kadını veya erkeği hanehalkının reisi olarak kabul eden, evdeki eşyaları ve olanakları paylaşan ve bir kişiden veya akraba olan ya da akrabalık bağı bulunmayan kişilerden meydana gelen sosyal bir birimdir. Bazı durumlarda aynı evde yaşayan bir grup insan bulunur; ancak ayrı yemek yerler, hiçbir anlamda paylaşım yoktur. Bu şekilde ayrılan kişiler ya da gruplar, aynı evde yaşamalarına karşın ayrı hanehalkları olarak kabul edilirler. Örneğin, bir evde, evsahibi ve ailesi ile, kiraya verdikleri iki odada yaşayan ve geçim olarak onlardan bağımsız olan bir aile, iki ayrı hanehalkı oluştururlar. Hanehalkı üyeleri, ziyaretimiz sırasında o evde bulunsun ya da bulunmasın, en az bir aydır o evde yaşayan kişilerdir. Ziyaretçi: Bu araştırmada ziyaretçi tanımı, ziyaret edilen en az bir aydır süre ile kalmayan kişileri kapsamaktadır. Bu tür kişiler, ziyaret edilen handeki ailenin üyesi olsalar bile hanehalkı listesine yazılmayacaklardır. Ayrıca, Hanehalkı Sorukağıdı bu kişilerle birlikte uygulanmayacaktır. Bunun tek istisnası, ziyaret edilen evdeki tüm kişilerin ziyaretçi olduğu bir durumdur. Örneğin, genellikle Ankara'da yaşamakta olan bir ailenin Antalya’da bulunan ve sadece yazın geçici süreyle kullandıkları bir evde ziyaret edilmesi durumunda, bu kişiler bu evde bir aydan daha az süre ile
48
kalıyor olsalar bile hanehalkı üyesi listesine yazılacaklardır. Benzer bir surum yeni bir eve taşınmış aileler içinde de geçerlidir. Aşağıda hanehalkı listesine kimlerin yazılabileceğine ilişkin bazı örnekler verilmiştir:
• İki ayrı evi olan ve yılın belirli zamanlarında ikisinde de yaşayan bir kişi: Bu kişinin daha çok hangi evde kaldığı öğrenilecek, daha çok kaldığı ev ziyaret edilen hane ise, hanehalkı listesine hanehalkı üyesi olarak yazılacaktır. Eğer ziyaret edilen hane, bu kişinin bir aydan daha az yaşadığı hane ise kişi hanehalkı listesine yazılmayacaktır.
• Bazen insanlar bir evde yemek yiyip bir başka evde yatarlar. Bu kişiler, gece uyudukları evin hanehalkı üyesidirler.
• Yalnız yaşayan bir kişi: Bu kişi tek başına bir hanehalkı oluşturduğu için hanehalkı listesine yazılacak, kendisiyle görüşme yapılarak 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı doldurulacaktır.
• Hanede bir bakıcı, yardımcı varsa ve en az bir ay süreden beri o evde yaşıyorsa, bu kişi de
hanehalkının bir üyesi kabul edilip hanehalkı listesine yazılacaktır.
• Bir kadının eşinin hanehalkı üyesi olarak listeye yazdırdığı, ancak, eşinin başka bir evde yaşadığı durumda, eğer eş en az bir ay süreden beri görüşme yaptığınız evde yaşamıyorsa hanehalkı listesine dahil edilemez.
• Bu hanehalkından olduğu söylenen ama bir aydan daha uzun süreliğine hane dışında
olduğu beyan edilen kişiler için dikkat etmemiz gereken bu kişileri görüşme yaptığımız hanehalkının üyesi olarak işaretlememiz gerektiğidir. Bu kişiler bulundukları yerlerde kışla, yurt, hastane, cezaevi gibi kurumsal nüfuslara dahil olabilirler. Örneğin hanehalkı reisinin başka bir yerleşim yerinde eğitim gören bir çocuğu varsa, bu çocuğu hanehalkı üyesi olarak listeye alıp almayacağımızı en az bir aydır görüşme yaptığımız evde yaşayıp yaşamadığını sorarak karar vereceğiz.
Kısaca, hanehalkı listesinde yazılan herkes ya genellikle (en az bir aydır) o evde yaşayan birisidir (Soru 4=EVET) ya da değildir (Soru 4=HAYIR). Hanehalkı Sorukağıdının hanehalkı reisi ile doldurulması gibi bir şart bulunmamaktadır. Cevaplayıcı isimleri söylerken, Soru 2'nin her satırına bir isim gelecek şekilde listeye isimleri yazın. Görüştüğünüz kişiden başlayın. Listede yeterli yer olmayabileceği için herkesin tam ismini yazamayabilirsiniz, bu nedenle, birkaç kişinin soyadı aynı ise, (") işaretini kullanabilirsiniz. Örneğin: 01 Filiyet Muhafız 02 Niyazi " 03 Gizem " Bütün isimleri yazdığınızda, sorukağıdına devam etmeden önce, herkesi listenize aldığınızdan emin olmalısınız. Bunun için Soru 2’deki A, B, C ve D maddelerindeki soruları sırasıyla sorun. Bu sorulardan herhangi birine EVET yanıtı alırsanız bu ismi de listenize ekleyin.
49
Hanehalkı isim listesi dikey olarak tamamlandıktan sonra, listeye yazılan her kişi için yatay olarak 03-15 arasındaki soruları sorun ve bilgileri tamamlayın 01. satırdaki kişi ile başlayıp onunla ilgili tüm bilgileri aldıktan sonra, 02. satırdaki kişiye geçin. Son kişiye kadar bu şekilde devam ederek hanehalkı listesini tamamlayın. SORU 3 (HANE REİSİNE YAKINLIK DERECESİ): Listedeki tüm kişilerin, Hanehalkı Sorukağıdı görüşmesini yaptığınız kişiye olan yakınlık derecesini kaydedin. Bunun için 1. sayfanın altında verilmiş olan 3 nolu GÖRÜŞÜLEN KİŞİYE YAKINLIK DERECESİ KODLARI kutusundaki kodları kullanın. Bu bölümde oluşabilecek karışıkları önlemek için “... neyiniz oluyor?” sorusunu hanehalkı listesine yazdığınız her kişi için tek tek sormanız gerekmektedir. SORU 5 (CİNSİYET): Erkekler için “1”i, Kadınlar için ise “2”yi daire içine alın. Kişinin ismine bakarak cinsiyeti işaretlemeyin, mutlaka görüştüğünüz kişiye sorun. Örneğin “Uğur”, “Deniz” gibi isimler her iki cinsiyetten de olabilir. İsimden yola çıkarak cinsiyet konusunda kesin olarak karar verebildiğiniz bir durumda bile (örneğin Hasan ya da Ayşe), işaretlerken en azından karşınızdaki kişinin onaylamasını sağlayacak şekilde davranın. SORU 6 (YAŞ): Hanehalkı üyelerinin yaşlarını öğrenmekte zorluk çekiyorsanız, doğru yaşı bulmak için Bölüm 7.1’de anlatılan yöntemleri kullanın. Herkesin bitirdiği yaşını öğrenmek istediğimizi, yani, son doğum günündeki yaşını öğrenmek istediğimizi unutmayın. SORU 7-10 (OKURYAZARLIK VE ÖĞRENİM DURUMU): Okuryazarlık ve öğrenim durumu ile ilgili sorular, sadece 6 ve yukarı yaştakiler için sorulacaktır. 6 yaşından küçükler için soru 7, 8, 9A, 9B ve 10 boş bırakılacaktır. 6 yaşında veya daha büyük olan herkes için soru 7 ve 8’deki soruları sorun. Soru 8'de okula gitmiş kişiler için “1”i, hiç okula gitmemişler için ise “2”yi daire içine alın. Eğer kişi hiç okula gitmemişse ya da kişinin okula gidip gitmediği bilinmiyorsa, soru 9A'dan 11’e kadar olan soruları boş bırakın. Eğer kişi okula gitmişse, öğrenim durumunu soru 9A ve 9B'ye kaydedin. Burada iki tür bilgi alınmaktadır. Soru 9A'daki "Okul" bölümünde, gidilen en son okul hangisi ise işaretlenecek ve bu okulda tamamladığı en son sınıf, soru 9B'deki "Sınıf" kısmına kaydedilecektir. Örneğin, ilkokul bitirmiş ancak ortaokula gitmemiş bir kimse için soru 9A-Okul'da “1” kodu daire içine alınacak ve tamamladığı sınıf olarak Sınıf'a “05” yazılacaktır. Ortaokul birinci sınıfı bitirmeden terk eden bir kişi için de soru 9A-Okul'a: “2” ve Sınıf'a: “00” yazılacaktır; yani, bu kişinin gittiği en yüksek okul ortaokuldur ama ortaokulda hiç sınıf tamamlamamıştır. Eğer kişinin gittiği okulda tamamladığı en son sınıf bilinmiyor ise soru 9B-Sınıf'a “98” yazın. Soru 10'da kişinin gittiği en son okuldan mezun olup olmadığını EVET “1” HAYIR “2” ya da BİLMİYOR “8” olarak işaretleyin. Soru 9A’ya “ilköğretim” cevabını verenler için dikkatli olun. Bilindiği gibi ülkemizde ilköğretim, sekiz yıllık zorunlu eğitim uygulamasıyla sürdürülmektedir. İlköğretim cevabını verenler için herhangi bir çevirme işlemi yapmayın. Örneğin kişi “İlköğretimde 3. sınıfı tamamladı” demiş ise 9A’ya “3”; 9B’ye “03” yazın. Bu bilgiyi ilkokul 3 şeklinde çevirmeyin. “İlköğretim 7’yi tamamladı” cevabı verilmiş ise 9A’ya “3” 9B’ye “07” yazın. 9A’da “3”, 9B’de “05”
50
işaretledikleriniz için, ilköğretimde beşinci sınıfı tamamlayanlara diploma verilmediğinden 10’de “2” HAYIR işaretlemeniz gerekmektedir. Türkiye’de öğrenim durumu lisansüstü olanların sayısı çok az olmakla birlikte, sorukağıdında öğrenim durumu lisansüstü (Yüksek lisans/Doktora) olanlar da kaydedilmektedir. Soru 9A’da “lisansüstü” cevabı alınan kişiler için, Soru 9B’deki soru sorulmayacak, burada standart olarak “66” kodlanacaktır. Bunun nedeni, lisansüsü düzeyde eğitim süresinin standart olmamasıdır. SORU 11-12 (MEDENİ DURUM): Soru 11 ve 12 sadece yaşı 12 ve yukarı yaş olanlara sorulacaktır. Soru 11'de kişinin hiç evlenip evlenmediği sorulmaktadır. Bu araştırmada evlilik, resmi evlilik (nikâh) ile sınırlandırılmamaktadır. Dini nikahı (imam nikahı) olanlar, resmi evlilik olmaksızın karı-koca olarak yaşayanlar da evli olarak nitelendirilmektedirler. Ayrı yaşama, eşlerin boşanmak üzere ayrı yaşamaları, evliliğin fiili olarak bittiği anlamındadır. Eğer eşler başka nedenlerle ayrı yaşıyorlarsa (iş koşulları, hastalık vs. nedenlerle) bu kişileri halen evli olarak kaydedin. Hiç evlenmemiş (2) olanlar için soru 13 ile devam edilecektir. Evlenmiş (“1”) olanlar için soru 12 sorulacaktır. SORU 13 (SAĞLIK SİGORTASI): Bu soruda hanehalkı listesine yazdığınız kişinin herhangi bir sağlık sigortası kapsamında olup olmadığı ve bu sigortanın türü sorulmaktadır. Bu soru kişinin eşi ya da anne babasından dolayı veya başka bir aile bireyinden dolayı sahip olduğu sigortayı da kapsamaktadır. Kişi bu şekilde de sağlık sigortasına sahipse bunu EVET olarak kabul ediniz. Seçeneklerden farklı bir cevap için DİĞER “96”yı daire içine alın ve bu farklı cevabı açıkça kaydedin. SORU 14-17 (BİREYSEL GÖRÜŞMEYE UYGUNLUK): 14 ve 15 numaralı sorular özel bir öneme sahiptir. Burada, Kişi Sorukağıdı uygulanacak kişiler belirlenmesi için ilk adım atılmaktadır. Burada yapılacak yanlışlıklar, uygun kişi Sorukağıdı uygulanması gereken kişilerin gözden kaçırılması sonucunu beraberinde getirebilecektir. Bir kişinin soru 14'te işaretlenebilmesi için 0-5 yaş arasında olması gerekirken soru 15’te işaretlenebilmesi için 6 ve yukarı yaşta olması gerekmektedir. Hane satır numarasına dikkat ederek soru 14 ve 15’te görüşülen kişilerin yaş özelliklerine uygun gelen rakamı daire içine alın. “......İSE HANE SATIR NO.SUNU DAİRE İÇİNE ALIN VE BİR SONRAKİ KİŞİYE GEÇİN” talimatını dikkatle uygulamanız önemlidir. Soru 14’te hane satır no.su daire içine alınan bir kişinin (0-5 yaşları), 15. soruda işaretlenmesi mümkün olmadığından, burada işaretlenen her kişiden sonra, bir sonraki kişinin hanehalkı listesindeki sorularını sormaya geçmeniz gerekmektedir.
51
kadar satır numarasını da buna ardışık olarak değiştirip kalan kişilerin bilgilerini ve Hanehalkı listesinden sonraki tüm soruları bu yeni sorukağıdına işaretlemelisiniz. O haneye ait sorukağıtlarını birbirinin içine koyarak ekip başına/kontrolöre vermeniz gereklidir. Üstteki sorukağıdı 01-10 satır numaralı kişilerin bulunduğu (ilk) sorukağıdı olmalıdır. Bilindiği gibi TBSA kapsamında hanehalkı üyeleri arasından kişi görüşmeleri için seçim işlemi yapılacaktır. Bu seçim işlemi eğer hanehalkı üyeleri arasında 0-5 yaş grubunda üye(ler) var ise, bu yaş grubundan ayrı bir seçim ile “bir” kişi ve 6 yaş ve üzeri hanehalkı üyeleri arasından “bir” kişi seçerek yapılacaktır. Bu seçim işlemi litreratürde “Kish” yöntemi olarak bilinen ve seçim işleminin yansız ve rasgele olmasını sağlayan bilimsel bir işlemdir.
52
EK SORUKAĞIDI Hanehalkı üyeleri toplamı 10'dan fazla olan bir evde görüşme yapıyorsanız, hanehalkı listesinin ilk sayfasında 10. satırın altındaki kutuyu işaretleyin, yeni bir Hanehalkı Sorukağıdı alın, kapak sayfasına tüm bilgileri yazdıktan sonra sayfanın üstüne "EK SORUKAĞIDI" diye not yazın. Sonra, yeni açtığınız Hanehalkı Sorukağıdında “01” olan satır numarasını “11” olarak ve gerektiği
KİŞİ GÖRÜŞMESİ İÇİN UYGUN KİŞİLERİN SEÇİLMESİ Bu bölümde hanehalkı listesine yazıdığınız kişiler arasından görüşme için uygun kişilerin seçilmesi işlemi bir örnek verilerek anlatılmaktadır. Önce TBSA 2010’da kişi görüşmesi için kimlerle görüşme yapılacağını hatırlayalım:
1. Eğer hanede Soru 14’de daire içine alarak işaretlediğiniz bir tane 0-5 yaş arası çocuk varsa bu çocuk için doğrudan doğruya (seçim işlemi yapılmadan) kişi görüşmesi yapılacaktır. Diğer bir deyişle, eğer hanede 0-5 yaş arasında tek çocuk var ise 0-5 Yaş görüşmesi için herhangi bir seçim işlemi YAPILMAYACAKTIR. Hanede bulunan bu tek çocuk için bir tane 0-5 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI alıp kapak bilgilerini doldurabilirsiniz.
2. Eğer hanehalkı listesinde birden fazla sayıda 0-5 yaş arası çocuk var ise bu çocuklar arasından BİR tanesi sayfa 3’ün alt kısmında bulunan 0-5 YAŞ SEÇİM TABLOSU kullanılarak görüşme için seçilecektir. 0-5 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI bu seçilen çocuk için doldurulacaktır. Bu seçimin ne şekilde yapılacağı aşağıda verilen örnekle açıklanmaktadır.
3. Hane listesine yazıdığınız ve Soru 15’de daire içerisine alarak işaretlediğiniz 6 ve yukarı yaş hanehalkı üyeleri arasından BİR kişi ise sayfa 3’ün alt kısmında bulunan 6 VE YUKARI YAŞ SEÇİM TABLOSU kullanılarak kişi görüşmesi için seçilecektir. Seçim işlemi tamamlandıktan sonra seçilen kişinin yaşına uygun olarak 6-11 YAŞ veya 12 VE YUKARI YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI uygulanacaktır.
Dolayısıyla, bir hanede eğer en az bir tane 0-5 yaş arası çocuk bulunuyorsa 2 tane kişi görüşmesi yapmalısınız (Bir tane 0-5 yaş ve bir tane de 6-11 yaş (çocuk) veya 12 ve yukarı yaş kişi görüşmesi). Eğer hanede hiç 0-5 yaş arası çocuk bulunmuyorsa sadece BİR tane 6-11 yaş (çocuk) veya 12 ve yukarı yaş kişi görüşmesi yapacaksınız. Hanehalkı listesine bütün hanehalkı üyelerini yazdıktan ve hepsi için Soru 15’e kadar olan soruları sorup gerekli işaretlemeleri yaptıktan sonra, Soru 16’ya dönün ve Soru 14’te daire içine alınan kişilerin en büyüğüne “1” kodu vererek en küçüğüne doğru sıralayın. Şimdi bu işlemleri bir örnek üzerinde görelim. Örneğin, 6 kişilik bir hanehalkı listesinde 3. sırada 5 yaşında olan Merve Demirci ve 5. sırada da 2 yaşında olan Gülsüm Demirci yazılmış olsun. Bu durumda önce Soru 14’te 03 ve 05 numaralı satırlar daire içine alınmalı ve daha sonra Soru 16’da 03. sıraya karşılık gelen kutuya “1” yazmalı ve 05. sıraya karşılık gelen kutuya da “2” yazmalısınız.
53
-
54
HA
NE
SA
TIR
N
O
HA
NE
HA
LK
I LİS
TE
Sİ
A-B-
C-D
-E S
EÇEN
EKLE
RİNİ S
ORA
RAK
İLER
LEYİ
N.
Y
AŞ
0-
5 Y
AŞ
SO
RU
KAĞ
IDIN
A
UY
GU
NL
UK
6
VE
YU
KA
RI Y
AŞ
SOR
U
KAĞ
ITL
AR
INA
U
YG
UN
LU
K
0-5
YAŞ
HA
NE
HA
LK
I Ü
YE
LE
RİNİN
SI
RA
LA
MA
SI
6 V
E Y
UK
AR
I YAŞ
HA
NE
HA
LK
I Ü
YE
LE
RİNİ N
SI
RA
LA
MA
SI
A
. Lüt
fen
bana
en
az b
ir a
ydır
gen
ellik
le b
u ev
de
y
aşay
anla
rın a
dlarını k
endi
nizd
en b
aşla
yara
k
söy
ler m
isin
iz?
B. E
n az
bir
aydır
bu
evde
yaş
ayan
anc
ak şu
sı ra
lard
a ge
çici
ola
rak
başk
a bi
r yer
de o
lan
var mı?
C
. En
az b
ir a
ydır
bu
evde
yaş
ayan
anc
ak li
stey
e
yaz
madığımız
küç
ük ç
ocuk
, em
zikl
i beb
ek g
ibi
k
i şile
r var
mı?
D
. Siz
in a
ileni
zden
olm
ayan
, anc
ak e
n az
bir
aydır
bur
ada
yaşa
yan
bakı
cı, y
ardı
mcı
, ki
racı
, ark
adaş
,
akr
aba
gibi
kiş
iler v
ar mı?
..........
kaç
yaşı
nı b
itird
i (ta
mam
ladı
)?
Bİ
TİRİ
LEN
YAŞ
O
LARA
K Y
AZIN
. 95
YAŞ
IND
AN B
ÜYÜ
K
İSE,
“95
” YA
ZIN
.
YAŞ
BİLG
İSİ
MU
TLAK
A AL
INM
ALID
IR!
0-
5 YA
Ş AR
ASIN
DA
İS
E H
ANE
SATI
R N
UM
ARAS
INI D
AİRE
İ ÇİN
E AL
IN V
E Bİ
R SO
NRA
Kİ KİŞİ
BİLGİL
ERİNİ A
LMAK
İÇİN
LİS
TENİN
BAŞ I
NA
DÖ
NÜ
N.
6
VE Y
UKA
RI Y
AŞTA
İS
E H
ANE
SATI
R N
UM
ARAS
INI D
AİRE
İÇİN
E AL
IN V
E Bİ
R SO
NRA
Kİ KİŞİ
BİLGİL
ERİNİ A
LMAK
İ ÇİN
Lİ
STENİN
BAŞ
INA
DÖ
NÜ
N.
14
’TE
DAİ
RE İ ÇİN
E AL
INAN
KİŞİL
ERİ E
N
BÜYÜĞ
ÜN
E “1
” K
OD
U
VERE
REK
EN
KÜ
ÇÜĞ
ÜN
E D
OĞ
RU S
IRAL
AYIN
. TO
PLAM
0-5
YAŞ
ARA
SI
KİŞİ
SAY
ISI V
E KA
PAKT
AKİ H
ANE
NO
’SU
NA
GÖ
RE “
0-5
YAŞ
SEÇİM
TAB
LOSU
”NU
K
ULL
ANAR
AK S
EÇİL
EN
KİŞİYİ D
AİRE
İÇİN
E AL
IN.
15
’TE
DAİ
RE İ ÇİN
E AL
INAN
KİŞİL
ERİ E
N Y
AŞLI
SIN
A “1
” K
OD
U V
ERER
EK E
N
GEN
CİN
E D
OĞ
RU
SIRA
LAYI
N.
TOPL
AM 6
VE
YUKA
RI Y
AŞ
KİŞİ S
AYIS
I VE
KAPA
KTAK
İ HAN
E N
O’S
UN
A G
ÖRE
“6
VE
YUK
ARI Y
AŞ S
EÇİM
TA
BLO
SU”N
U K
ULL
ANAR
AK
SEÇİL
EN KİŞİ Yİ D
AİRE
İÇİN
E AL
IN.
(1)
(2)
(6
) (1
4)
(15)
(1
6)
(17)
01
AYŞ
E D
EMİR
Cİ
01
02
HA
SAN
DEM
İRCİ
02
03
MER
VE
DEM
İ RCİ
03
04
FATM
A D
EMİ R
Cİ
04
05
GÜ
LSÜ
M D
EMİR
Cİ
05
√
06
SALİ
H D
EMİR
Cİ
06
3
2
1
1
2
4
05
02
38
44
66
10
03
05
06
04
02
01
Soru 16’da 0-5 Yaş Hanehalkı Üyelerinin Sıralaması işlemini tamamladıktan sonra Soru 17’ye geçilmelidir. Verdiğimiz örnekte; 6 kişilik hanedeki hanehalkı listesinde 6 ve yukarı yaş grubunda toplam 4 kişi bulunmaktadır (Hanehalkı listesine yazıldıkları sıra ile 01. sırada Ayşe Demirci (38 yaşında), 02. sırada Hasan Demirci (44 yaşında), 04. sırada Fatma Demirci (66 yaşında) ve 06. sırada Salih Demirci (10 yaşında)). Öncelikle Soru 15’te bu kişilerin hanehalkı listesinde yazılmış oldukları satırlar işaretlenmiş olmalıdır. Yani; Soru 15’te 01, 02, 04 ve 06 numaralı satırlar daire içine alınmış olmalıdır. Soru 17’de işaretleme yapabilmek için önce Soru 6’daki YAŞ bilgisine bakılacak ve sonra 6 ve yukarı yaş grubunda olan bu kişilerin en yaşlısına “1” kodu vererek en yaşlısından en gençine doğru tüm kişileri sıralayacaksınız. Örnekte hanehalkı listesinde 4. Sıraya yazılmış olan Fatma Demirci 66 yaşında olup hanehalkının en yaşlı üyesidir. Dolayısıyla Soru 17’de Fatma Demirci için “1” kodu yazılacaktır. Daha sonra hanehalkı üyeleri arasından ikinci en yaşlı kişi olarak Hasan Demirici’nin geldiği görülmektedir (44 yaşında). Dolayısıyla Hasan Demirci için de Soru 17’deki kutuya “2” kodu yazılmalıdır. Benzer şekilde Soru 17’de Merve Demirci “3” kodunu alırken Salih Demirci “4” kodunu alacaktır. Soru 16 ve 17 doldurulduktan, yani 0-5 yaş ve 6 ve yukarı yaş hanehalkı üyeleri yaşlarına göre sıralandıktan, sonra Sayfa 3’ün alt kısmında bulunan 0-5 YAŞ SEÇİM TABLOSU ve 6 VE YUKARI YAŞ SEÇİM TABLOSU’nu kullanarak kişi görüşmesi için seçim yapacaksınız. Bu işlemi yapabilmek için aşağıdaki sırayı takip edeceksiniz:
1. Hanehalkı Sorukağıdı’nın kapak sayfasına bakın. Kapak sayfasında HANEHALKI ADRES BİLGİLERİ arasında görüşme yaptığınız hanenin HANE NO bilgisi bulunmaktadır. Görüşme yaptığınız hanenin numarasını seçim tablolarında HH NO kolonu altındaki rakamlar arasından bulup daire içine alın.
Yukarıdaki örneğini verdiğimiz hanenin Hane No’su “33” olsun. Bu durumda seçim tablolarında HH NO = 33 daire içine alınmalıdır.
2. 0-5 YAŞ SEÇİM TABLOSUNDA görüşme yaptığınız hanede bulunan 0-5 yaş arası çocuk
sayısı UYGUN KİŞİ SAYISI kolonlarında işaretlenmedilir. Eğer hanede 5 ve daha fazla sayıda 0-5 yaş arası çocuk bulunuyorsa “5+” rakamını daire içine alınız. Yukarıda örneğini verdiğimiz hanede 2 tane 0-5 yaş arası çocuk bulunduğu için 0-5 Yaş Seçim Tablosunda UYGUN KİŞİ SAYISI kolonlarında “2” rakamı daire içine alınmalıdır
3. Benzer şekilde 6 VE YUKARI YAŞ SEÇİM TABLOSUNDA görüşme yaptığınız hanede bulunan 6 ve Yukarı Yaş Kişi sayısı tablodaki UYGUN KİŞİ SAYISI kolonlarında işaretlenmelidir. Eğer hanede 10 ve daha fazla sayıda 6 ve yukarı yaş kişi bulunuyorsa “10+” yı daire içine alınız. Yukarıda örneğini verdiğimiz hanede 4 tane 6 ve yukarı yaş kişi bulunduğu için 6 ve yukarı yaş Seçim Tablosunda UYGUN KİŞİ SAYISI kolonlarında “4” rakamı daire içine alınmalıdır
55
4. Yukarıda anlatılan ilk işaretlemeleri tamamlandıktan sonra görüşmeye uygun kişinin seçimi yapılabilir. Seçim tablolarında işaretlediğiniz HH No satırından sağa doğru ve UYGUN KİŞİ SAYISI kolonunun da aşağıya doğru çektiğiniz çizgilerin çakıştığı hücrede bulunan rakamı daire içine alınız. Bu rakam size Soru 16 ve 17’de sıraladığınız kişilerden kaçıncı sırada olan kişi ile görüşeceğinizi göstermektedir.
Yukarıda örneğini verdiğimiz hane için HH No=33 satırından sağa doğru ve UYGUN KİŞİ SAYISI= 2 kolonundan aşağıya doğru çektiğimiz çizgilerin çakıştığı hücrede “2” rakamı yer almaktadır. Bu durumda, 0-5 YAŞ HANEHALKI ÜYELERİNİN SIRALAMASINI gösteren Soru 16’da “2” nolu çocuk için yani “Gülsüm Demirici” için 0-5 yaş görüşmesi yapacağız. Benzer şekilde, 6 ve yukarı yaş için seçim yaptığımızda; HH NO=33 satırından sağa doğru ve UYGUN KİŞİ SAYISI=4 kolonundan aşağıya doğru çektiğimiz çizgi “2” rakamı üzerinde çakışmaktadır. Bu durumda 6 VE YUKARI YAŞ HANEHALKI ÜYELERİNİN SIRALAMASINI gösteren Soru 17’de “2” numara olarak yazılmış kişi ile görüşme yapacağız: Bu kişi “Hasan Demirici’dir”. Hasan Demirici 44 yaşında olduğu için bu kişi ile 12 VE YUKARI YAŞ kişi görüşmesi yapacağız.
33
2
2
0-5 YAŞ SEÇİM TABLOSU UYGUN KİŞİ SAYISI HH No 1 3 4 5+ 01, 11, 21, 31...... 1 2 3 4 5 02, 12, 22, 32...... 1 1 2 3 4 03, 13, 23, .......... 1 1 2 3 04, 14, 24, 34...... 1 1 3 1 205, 15, 25, 35...... 1 2 2 4 106, 16, 26, 36...... 1 1 1 3 507, 17, 27.......... 1 2 3 2 408, 18, 28.......... 1 1 2 1 309, 19, 29.......... 1 2 1 4 210, 20, 30 1 1 3 2 1
56
Görüşme yaptığımız hanenin numarasının “33” değil “35” olduğunu varsayalım. Bu durumda HH No=35 satırdan sağa doğru çekilen çizgi ile 6 ve yukarı yaş seçim tablosunda UYGUN KİŞİ SAYISI=4 kolonundan aşağıya doğru çektiğimiz çizgi “4” üzerinde çakışmaktadır. Bu durumda Soru 17’de sıralamada 4. Kişi olan “Salih Demirici” için kişi görüşmesi yapacağız demektir. Salih Demirci 10 yaşında olduğu için kendisi ile yapılacak kişi görüşmesinde 6-1 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI uygulanacaktır. 0-5 yaş seçiminde tablo “35” nolu hanehalkı için bize yine 2” rakamını yani “Gülsüm Demirci”yi verdiği için bu seçim “33” nolu hane ile aynı olacaktır.
Görüşme için seçim işlemini tamamladıktan sonra Bölüm 2. KONUT ÖZELLİKLERİ ile hanehalkı sorukağıdını uygulamaya devam ediniz
33
4
2
6 VE YUKARI YAŞ SEÇİM TABLOSU UYGUN KİŞİ SAYISI
HH No 1 2 3 5 6 7 8 9 10+ 01, 11, 21, 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 02, 12, 22, 32. 1 1 2 3 4 5 6 7 8 903, 13, 23, .... 1 2 1 3 4 5 6 7 8 04, 14, 24, 34.......... 1 1 3 1 2 3 4 5 6 705, 15, 25, 35.......... 1 2 2 4 1 2 3 4 5 606, 16, 26, 36.......... 1 1 1 3 5 1 2 3 4 507, 17, 27.......... 1 2 3 2 4 3 1 2 3 408, 18, 28.......... 1 1 2 1 3 4 5 1 2 309, 19, 29.......... 1 2 1 4 2 5 3 6 1 210, 20, 30 1 1 3 2 1 6 7 8 9 1
57
6.2.2.Bölüm 2: Konut Özellikleri
Soru 201 ile 246 arasındaki sorular, içinde yaşanılan konutun özellikleri ile ilgilidir. Bu sorular yardımı ile oturulan konutun sağlık koşullarını etkileyebilecek özellikler açısından durumunu ve hanehalkının refah düzeyini öğreneceğiz. Ziyaret ettiğimiz konutlarda, konutun özelliklerine dair bilgi toplayacağız. SORU 201: Soru 201’de konutun kime ait olduğu sorulmaktadır. Bu tür sorularda işaretle yapabileceğiniz tüm seçenekleri cevaplayıcıya okumalısınız. Dolayısıyla “Genellikle yaşadığınız ev, evde yaşayanlardan birine mi ait, kira mı, lojman mı ya da ücret ödemeden mi oturuyorsunuz?” sorunu tam olarak okumalısınız. SORU 202: Burada elde edilmek istenen bilgi, hanehalklarının içme suyu için kullandıkları kaynakların neler olduğunu öğrenmektir. Eğer içme suyu birkaç kaynaktan sağlanıyorsa, en çok hangi kaynağın kullanıldığını öğrenin. Eğer kullanılan kaynak mevsime göre değişiyorsa, görüşme yaptığınız dönemde kullanılan kaynağı yazın. Hanehalkı üyelerinin bir kısmı için farklı su kaynağı kullanılıyorsa hanehalkı üyelerinin çoğunluğu için kullanılan içme suyu kaynağını yazın. Örneğin, bebekler için pet su kullanılıyor, hanenin diğer 4 üyesi çeşmeden akan şehir suyunu içiyor ise EVDE/BAHÇEDE ŞEHİR SUYU “1”i işaretleyin. Şehir suyu barajlardan belediyeler aracılığıyla yerleşim yerlerine dağıtılan ve çoğunlukla ev içindeki su sistemine kadar ulaşan su kaynağıdır. Bunun evin bahçesinde olduğu durumlar da söz konusudur. Bu durumlarda EVDE/BAHÇEDE ŞEBEKE SUYU “1” işaretlenmelidir. Gecekondu bölgelerinde bu tür su mahalleye kadar getirilmekte, birden fazla hane bu kaynaktan yararlanmaktadır. Bu durumlarda da EVDE/BAHÇEDE ŞEBEKE SUYU “1” işaretlenmelidir. Kuyu suyu da müstakil olabileceği gibi ortak kullanım da söz konusu olabilir. Köylerde bu tip ortak kullanım son derece yaygındır. Her iki durumda da KUYU SUYU “2” işaretlenmelidir. Bu soruda 3 ve 4 kodlu cevapların ortak özelliği, yüzey suyu kategorisine girmeleridir. Bu tür suların kodlanmasında dikkatli olunmalıdır. Özellikle köylerde, pınar kaynaklı su, köy ileri gelenlerinin çabalarıyla bir borulu sistem aracılığıyla köy merkezine, hatta evlerin önüne veya içine kadar getirilebilmektedir. Bu durumun “1” kodu alan şehir suyu ile karıştırılmamasına özen gösterin. İçme suyu kaynağı olarak şişe suyu, damacana ya da pet su kullanılan durumlarda “5” işaretlenip soru 204’e geçilecektir. SORU 204: Bu soruların amacı evdeki sağlık koşullarının düzeyini belirlemektir; çünkü hastalıkların kontrolü için içme ve kullanma suyu gibi tuvalet imkanları da çok önemlidir. Önce soru 204’de kullanılan tuvaletin yeri sorulmaktadır. Eğer soru 204’de, kullanılan tuvalete açık havaya çıkılarak ulaşılıyorsa, bu tuvaletin yeri evin dışında olarak değerlendirilmelidir. Birden fazla tuvaletin kullanıldığı, birinin içerde, birinin dışarda olduğu haneler de olabilir (3). Ayrıca,
58
tuvalet imkanının bulunmadığı, ihtiyacın çalılıkta, arazide ya da umumi tuvalette giderildiği durumlar da sözkonusudur (0). Bu gibi durumlarda, soru 211’e atlanacaktır. Özellikle şehirlerde ve apartmanlarda yaşayan hanehalklarına yapılan ziyaretlerde tuvaletin yerinin evin içinde olması beklenmektedir. Böyle durumlarda tuvaletin yerinin evin içinde mi yoksa dışında mı olduğunu sormak sizi görüştüğünüz kişi karşısında zor duruma düşürebilir. Ancak, görüştüğünüz kişiye sormadan bu sorunun “evin içinde” şeklinde işaretlenmesi de az da olsa yanlış işaretleme riski taşımaktadır. Bu nedenle daha önce başka sorularda da belirtildiği gibi kentsel alanlarda, apartmanlarda ve modern binalarda bu sorunun cevabını otomatik olarak işaretlemek yerine karşınızdaki kişinin duymasına izin verecek ve hangi şıkkı işaretlediğinizi farkedecek şekilde “tuvaletiniz herhalde evin içinde, bu şekilde işaretliyorum” gibi bir cümle kurarak cevabı işaretleyin. Soru 205, kullanılan tuvaletin pisliğinin nerede toplandığı ile ilgilidir. Alınmaya çalışılan bilgi türü, atıkların nasıl giderildiğidir; buna aracı olan sistem değildir (alafranga/alaturka tuvalet bilgisi aranmamaktadır). KANALİZASYONA BAĞLI bir tuvalet, pisliğin borularla kanalizasyon sistemine iletildiği alafranga veya alaturka tuvalettir. KAPALI ÇUKUR durumunda, toprağa bir çukur açılmakta, ancak bu çukurun içi beton vs gibi malzeme ile örülmektedir. Bir başka anlatımla, bu tip durumlarda basit bir inşaat işlemi sözkonusudur. Tabakalandırma yapılmış, duvar örülmüş, atıklar ile toprağın temas etmesi mümkün olduğunca engellenmiştir. Çukur doldukça araçlarla boşaltılmakta, atıklar toprağa karışmamaktadır. Bu tür atık giderme sistemlerine, Türkiye'nin bazı bölgelerinde foseptik adı da verilmektedir. AÇIK ÇUKUR durumunda ise, herhangi bir işlem sözkonusu değildir. Toprağa bir çukur açılmakta, herhangi bir işlem yapılmadığı için atıklar toprağa belirli oranda karışabilmekte, çukur dolunca kapatılıp yerine bir başkası açılmaktadır. Buna da zaman zaman sızdırmalı foseptik adı verilmektedir. Bazı nadir durumlarda ise, tuvalet olarak kullanılan bir yer olmasına karşın, atıkların giderilmesi için bir çukur sözkonusu değildir. Bu örnekte atıklar, dolaysız olarak yer üstünde doğaya karışmaktadır. Örneğin, köyün ortasından geçip tarlada doğaya karışabilmektedir. Bu gibi bir durumda "2" (AÇIK ÇUKUR) işaretlenecektir. Cevaptan emin olamadığınız durumda DİĞER kodunu işaretlemeli ve ayrıntılı açıklama yapmalısınız. SORU 211-215: Soru 211’de belirli eşyalara sahip olunup olunmadığı ile ilgili olarak alınan bilgiler, evin sosyo-ekonomik statüsünün kaba bir göstergesi olarak kullanılacaktır. Her yazılanı tek tek okuyun ve verilen cevabı daire içine alın. Eğer, evdeki eşyalardan birinin, örneğin çamaşır makinesinin bozulduğu söyleniyorsa, çamaşır makinesinin ne zamandan beri bozuk olduğunu ve tamir ettirilip ettirilmeyeceğini öğrenmeye çalışın. Eğer eşya geçici olarak evde bulunmuyorsa/kullanılmıyorsa VAR için “1” i daire içine alın. Aksi takdirde, YOK için “0”ı daire içine alın. Her eşya için “0” veya “1” in işaretlenmiş olduğundan emin olun. Hiçbir soru boş kalmamalıdır. Bu listedeki 2 eşya, cep telefonu ve özel araba için var ise kaç tane olduğu sorulmaktadır. 213, 213A ve 213B’deki sorularda cevaplayıcıların hanelerine herhangi bir sosyal yardım alıp almadıkları, eğer yardım alıyorlarsa bu yardımı nereden aldıkları ve yardımın türü sorulmaktadır. Soru 213’de cevaplayıcı görüştüğünüz hanenin herhangi bir kurum veya kuruluştan yardım
59
almadığını söylerse veya bu soruya cevap vermek istemezse ve bilmiyorsa 214. soruya geçin. Soru 213A ve 213B cevaplayıcı sosyal yardım aldıklarını beyan ederse sorulacaktır. 214. Soruda sosyal yardımın hangi kurum veya kuruluştan alındığı sorulmaktadır. Bu soruya birden fazla yanıt verilebilir; söylenenlerin hepsini işaretleyin ve Soru 213B’ye geçin. Bu soruda da alınan sosyal yardımın türü sorulmaktadır. Bu soruda da birden fazla seçenek işaretleyebilirsiniz. Cevaplayıcılar, genellikle evlerine giren toplam geliri tam olarak söylemek istemeyebilirler, ya da tam olarak bilmeyebilirler. Bu nedenle, doğrudan toplam gelirin ne olduğunu sorgulamak yerine soru 214’de bir dizi soru sorularak hanehalkının toplam gelirinin hangi aralıklarda olduğu belirlenmeye çalışılmaktadır. Bu sorularda yalnızca görüşme yaptığımız kişinin gelirini almamaya, eve giren toplam geliri almaya dikkat edin. Soru 214A, 214B, 214C, 214D, 214E, ve 214F'de yazılmış olan talimatlara dikkat ederek bu bölümü doldurun
Soru 246’da ise hanede son 12 ay içerisinde gıda, sağlık, eğitim, kira, fatura ödemelerinin yapılmasında zorluk yaşanılıp yaşanmadığını ayrı ayrı sorun. Eğer o hanede bu harcama kalemlerinde harcama hiç yapılmıyorsa, örneğin hane kirada oturmuyor ise kira ödemeleri sorusu için UYGUN DEĞİL “3” seçeneğini daire içine alın
60
6.2.3. Bölüm 3: Hanenin Besin Tüketim Özellikleri SORU 315: Bu soruda “evde yiyecek ve içecek alışverişini genellikle kimin yaptığını” sorunuz. Belirtilen kişinin hanehalkı listesindeki hane satır numarasını (BÖLÜM 1. Hanehalkı Listesi) anket formunun kapağından alarak, tekrar Soru 315’deki ilgili kutucuğa kaydediniz. Alışverişi yapan KİŞİ HANEDE YAŞAMIYORSA “95” kodunu işaretleyiniz. SORU 315A: “Ev için yiyecek ve içecek alışverişinin genellikle nereden (nerelerden) yapıldığını” sorunuz. Bu soruda BİRDEN FAZLA SEÇENEK işaretlenebilir. Seçeneklerin dışında kalan bir alışveriş yerinden bahsedilirse, DİĞER “U” hanesini işaretleyiniz ve açık olarak neresi olduğunu belirtiniz. Cevap alamazsanız BİLMİYOR “X” hanesini işaretleyiniz. SORU 319: “Evde yemek ve yiyecekleri genellikle kimin hazırladığını sorgulayınız. Belirtilen kişinin hanehalkı listesindeki hane satır numarasını (BÖLÜM 1. Hanehalkı Listesi/Sayfa 1) anket formunun kapağından alarak, tekrar bu sayfada ilgili kutucuğa kaydediniz. Alışverişi yapan KİŞİ HANEDE YAŞAMIYORSA “95” kodunu işaretleyiniz ve aradaki soruları atlayarak Soru 330’a geçiniz. SORU 319A: Bu soruda yemek ve yiyecekleri hazırlayan kişinin hanede olup olmadığı sorgulanır. Cevap EVET “1” ise Soru 324 ve Soru 326 ile devam edilir. Cevap HAYIR “2” ise aradaki sorular atlanarak Soru 330’a geçilir. Bir hanede yemekleri hazırlayan birden çok kişi olabilir, bu durumda yemekleri genellikle kimin yaptığı sorgulanmalı ve soruların cevabı o kişiden alınmalıdır. SORU 324: Bu sorudaki ilk kolonda “10 çeşit yemek grubu” adı bulunmaktadır. Belirtilen yemeklerin pişirilmesinde kullanılan yağ türlerini sorgulayınız. Bir yemek için BİRDEN ÇOK YAĞ TÜRÜ İŞARETLENEBİLİR. Örneğin; pilav pişirirken tereyağı ve mısırözü yağı birlikte kullanılıyor ise H ve C seçenekleri işaretlenmelidir. Özellikle sıvı yağlarda, hangi bitkinin yağı olduğu iyi sorgulanmalı, gerekiyorsa kullanılan yağ istenerek yağın ambalajına bakılmalıdır. Pişirilen yemeğe hiç yağ eklenmiyorsa, YAĞSIZ “A” seçeneği işaretlenmelidir. Adı geçen yemek hanede hiç pişirilmiyorsa YEMEK YAPILMIYOR ifadesi “Y” işaretlenir. Ayçiçek, mısırözü, soya, fındık, kanola ve zeytinyağı anıldıkları bitkilerden elde edilen sıvı yağlarıdır. “Tereyağı” sütün kaymağından elde edilen doymuş bir yağdır. “Kuyruk yağı”; hayvanın kuyruk bölgesinden elde edilir. “İç yağı” ise iç organların çevresindeki yağlardır. Tereyağı, kuyruk yağı ve iç yağı doymuş yağlardır. “Sert margarin” oda ısısında katı olan bir yağdır. “Yumuşak margarin” ise sert margarine göre daha yumuşak ve sürülebilir kıvamdadır. Genellikle piyasada plastik kase içerisinde satılmaktadır. SORU 326: Bu soruda, hanede 9 çeşit besin ve yemek grubunun genellikle hangi yöntemle pişirildiğini sorunuz. Etli/etsiz sebze yemekleri, etli/etsiz kurubaklagil (kurufasulye, nohut,
61
mercimek vb.) yemekleri, kırmızı et, tavuk eti, balık, pilavlar, makarnalar, börekler ve yumurtanın genellikle nasıl pişirildiği tek tek sorgulanmalıdır. Her bir yemek için birden fazla farklı pişirme yöntemi işaretlenebilir veya pişirme sırasında uygulanan aşamalara göre farklı yöntemler için farklı işaretleme yapılabilir. Eğer evde o yemek hiç pişirilmiyorsa PİŞİRMİYOR ifadesi “Z” işaretlenir. Eğer kişi sorulan besini hiç satın almıyor ve tüketmiyorsa pişirme yöntemi olmadığından yine PİŞİRMİYOR ifadesi “Z” işaretlenir. Örnek 1: Pirinç pilavı pişirilirken; önce tuzlu suda bekletiliyor, sonra pirinç yağda çevriliyor ve suyu ekleniyorsa “B” ve “F” seçenekleri işaretlenir. Örnek 2: Ispanak yemeği pişirilirken, haşlanıp suyu dökülüyor ve yağda çevriliyorsa “D” ve “F”seçenekleri işaretlenir. Örnek 3: Kuru fasulye pişirilirken suda bekletiliyor, haşlanıp suyu dökülüyor ve sonra tencerede pişiriliyorsa “B”, “D” ve “I” seçenekleri işaretlenir. Soru 326’da sözü edilen “YEMEK PİŞİRME YÖNTEMLERİ” ile ilgili açıklamalar aşağıda Tablo ’de özetlenmiştir.
TABLO 3: Yemek Pişirme Yöntemleri
YÖNTEM AÇIKLAMA Fırınlama Besinin direkt ısı ile temas ederek kuru ısıda pişirilmesi yöntemidir. Bu yöntemle
pişirilen yemeğe, diğer yöntemlere oranla daha az yağ ve su eklenir. Pişirmenin gerçekleştirildiği ortam fırındır. Örnek: Fırında sebzeli tavuk, fırın köfte vb.
Izgara Bu pişirme tekniği çabuk pişen yiyeceklere uygulanır. Isı direkt olarak pişirilecek besin ile temas halindedir. Pişirme işleminin yapıldığı ortam, elektrikli ızgara aletidir. Örnek: Izgara tavuk kanadı, ızgara köfte vb.
Teflon tavada pişirme (yağsız)
Hiç yağ koymadan kısık ateşte, yapışmaz tavada besinlerin pişirilmesidir. Örnek: Tava köfte, tavuk vb.
Islatma Yemek pişirme öncesinde uygulanan bir ön hazırlık işlemdir. Örnek: Pirincin tuzlu suda bekletilmesi, nohut veya kuru fasulye gibi kurubaklagillerin pişme öncesi suda bekletilmesi vb.
Az veya çok suda pişirme Bir yiyeceği üzeri kapalı olarak az suda veya çok suda, yağ ilave ederek veya etmeden hafif ateşte pişirme yöntemidir. Örnek: Kıymalı ıspanak, tas kebabı vb.
Buğulama Tencerenin kapağı kapatılarak, kısık ateşte, besinin kendi suyu ile veya az miktarda su eklenerek uygulanan pişirme yöntemidir. Örnek: Hamsi buğulama vb.
Haşlayıp süzdürme (suyunu dökme)
Az yada çok suda besinler haşlandıktan sonra suyunun dökülmesidir. Örnek: Makarnanın haşlanarak suyunun dökülmesi; nohut, mercimek gibi kuru baklagillerin haşlanarak suyunun dökülmesi vb.
Buharda pişirme Çabuk pişen yemeklere uygulan bir pişrme yöntemidir. Kaynayan suyun üzerine bir elek konulur, besine yağ veya su eklemeden, su buharı kullanılarak pişirilir. Genellikle sebzeleri pişirirken uygulanan bir yöntemdir. Örnek: Buharda brokoli, buharda karnabahar vb.
62
3
TABLO 3 (Devam): Yemek Pişirme Yöntemleri YÖNTEM AÇIKLAMA Kavurma Yüksek ateşte yağ ekleyerek veya eklemeden besinin pişirilmesidir. Örnek: Et
kavurma, sebze kavurma vb. Köz/Mangal gibi direkt ateşte pişirme
Besinin direkt ısı ile temas ederek kuru sıcaklıkta pişirme yöntemidir. Pişirme işleminin yapıldığı ortam, kömür ateşi veya tüpgaz vb. gibi yakıt kullanılan mangaldır. Örnek: Mangalda köfte, kanat, domates, biber vb.
Yağda kızartma Az veya çok yağ kullanılarak besinlerin kızartılmasıdır. Bu yöntemde pişirme aracı yağ içeren ortamdır. Örnek: Patates kızartması, köfte kızartması, biber kızartması vb.
Düdüklü/Basınçlı tencerede pişirme
Ağzı kapalı ve basınçlı tencere ortamında daha kısa sürede pişirmenin yapılmasıdır.
SORU 330: Bu soruda 13 yiyeceğin evde yapım durumu sorgulanacaktır. Sorunun sorulmasındaki amaç, belirtilen geleneksel besin hazırlama yöntemlerinin uygulanma durumunun saptanmasıdır. Her bir yiyeceğin hanede üretilme durumu tek tek sorgulanarak üretilip “A”, üretilmediği “B” işaretlenecektir. Soru 364S: Bu bölümün bitiş saatini ve dakikasını yazınız. 6.3.Kapak Sayfasına Dönüş Hanehalkındaki herkes için istenen bilgileri alıp sorukağıdını tamamladıktan sonra (364S), Hanehalkı Sorukağıdının kapak sayfasına dönüp ZİYARET/GÖRÜŞME BİLGİLERİ kısmına ziyaretinizin sonucunu yazın. Bu kısımda yer alan 2 ve 3’ün altındaki alanlar, ilk ziyarette evde bulamayıp, ziyaretinizi tekrarladığınız durumlarda doldurulacaktır. Unutmayın, bir hanehalkı ile görüşmek için gerektiğinde üç ayrı ziyaret yapmalısınız. SONUÇ KODLARI Bir haneye yaptığınız son ziyaretin sonuçları, biri Hanehalkı Sorukağıdının kapak sayfasına ve diğeri Ekipbaşı/Görüşmeci Çalışma Formunuzdaki uygun bölüme olmak üzere iki yere kaydedilmelidir. Hanehalkı ile görüşme yapabilmek için her türlü çabayı gösterip aynı haneye farklı zamanlarda 3 ziyaret yapsanız dahi, bazen görüşme yapmanız mümkün olmayabilir. Bu durumda, üçüncü ziyaretinizin sonucunu yazmalısınız.
63
Aşağıda, çeşitli sonuç kodlarının tanımları verilmiştir:
• 01 SORUKAĞIDI DOLDURULDU: Hanehalkı sorukağıdını tamamladığınızda bu kodu kullanınız.
• 02 ZİYARET SIRASINDA EVDE HANEHALKI YOK VEYA GÖRÜŞÜLEBİLECEK
NİTELİKTE KİMSE YOK: Gittiğiniz evde normalde yaşayanlar varsa, ancak o anda kimse yoksa veya o anda sadece çocuklar varsa ya da evdeki kişi hasta, sağır ya da sizin sorularınızı cevaplayabilecek bir kişi değilse (ve daha sonra cevaplayabilecek başka bir hanehalkı üyesi bulunması mümkünse), ziyaretinizin sonucu olarak “02” kodunu kaydediniz. Bir komşudan veya çocuklardan, konuşabileceğiniz birisinin ne zaman döneceğini öğrenerek bir sonraki görüşme kısmına bu bilgiyi de yazınız.
• 03 HANEHALKININ TÜMÜ ARAŞTIRMA TARİHLERİNDE EVDE YOK: Evde hiç
kimseyi bulamadığınız ve komşuların, burada yaşayan insanların araştırma tarihinden sonra döneceklerini belirttikleri durumlarda da “03” kodu kullanılır. Ancak komşuların yanılmış olabileceklerini göz önüne alarak bu eve ziyaretlerinizi tekrarlamalısınız.
• 04 SONRAYA BIRAKILDI: Evde bulduğunuz uygun kimselerle herhangi bir nedenden
dolayı görüşme yapamıyorsanız, yeni bir ziyaret için randevu alarak ziyaretinizin sonucu olarak “04” kodunu kaydedin. Eğer bu kodu verdikten sonra tekrar görüşmeye gidemediğiniz durumlar ortaya çıkarsa veya 3. ziyaretinizde uygun kişiyi bulmanıza rağmen görüşme yapmanız mümkün olmazsa, Görüşmeci Çalışma Formunun 5. sorusuna son ziyaretin sonuç kodu olarak “04” kodunu kaydetmelisiniz.
• 05 REDDETTİ: İlk ziyaretinizde, hanehalkı üyeleri üzerinde bıraktığınız izlenim çok
önemlidir. Kendinizi tanıtınız ve araştırmanın amacını açıklayın. Gerekirse aldığınız bilgilerin gizli kalacağını da söyleyin. Eğer, ilk konuştuğunuz hanehalkı üyesi, görüşmeye istekli değilse, başka birisiyle (örneğin hanehalkı reisi ile) görüşmek istediğinizi söyleyin. Daha uygun olacaksa başka zaman da gelebileceğinizi bildirin. Eğer, hala görüşmek istemiyorsa, kod ”05”i kaydediniz ve durumu ekip başına rapor edin. Ekip başı, eve başka bir görüşmeciyi yollayabilir veya Hanehalkı Sorukağıdının yapılabilmesi için başka yollara başvurabilir.
• 06 KONUTTA, ADRESTE YAŞAYAN YOK/ADRES KONUT DEĞİL: Bazen, size
verilen numaradaki yapının boş olduğunu yani içinde hiç eşya olmadığını ve kimsenin yaşamadığını öğrenebilirsiniz. Bu durum, bizim "ev boş" dediğimiz durumdur ve “06” kodunu işaretlemeniz gerekmektedir. Size verilen listede konut olarak gözüken adresin bir işyerine ait olduğunu farkederseniz yine bu kodu vermeniz gereklidir.
• 07 KONUT YIKILMIŞ: Eğer, size verilen adresteki yapı yanmış veya yıkılmış ya da içinde
yaşanmayacak duruma gelmiş ise “07” kodunu kaydedin.
• 08 KONUT BULUNAMADI: Etraftaki insanlara bu adresi ya da sizin elinizdeki listeye göre bu evde oturduğu gözüken hanehalkı reisinin ismini söyleyerek onu tanıyıp tanımadıklarını iyice öğreniniz. Herşeye rağmen, adresin neresi olduğunu öğrenemezseniz,
64
ziyaretinizin sonucu olarak “08” kodunu kaydedin. Listeleme ekiplerinin yaptığı çalışma çok yakın zamanda tamamlanmış olacağından böyle bir durumla karşılaşılması ve bu kodun verilmesi de küçük bir olasılıktır.
• 09 GÖRÜŞME YARIDA KALDI: Herhangi bir nedenle görüşmeyi yarıda bırakmanız gerekirse bu kodu kullanın. Bu durumda görüşmeye devam etmek için uygun zamanı mutlaka kapak sayfasına yazın.
• 96 DİĞER: Bazı durumlarda, hanehalkı ile görüşemezseniz ve görüşememenizin nedeni de
yukarıda açıklanan kategorilere girmiyorsa bu kodu verip açıklamasını yazmalısınız. "Diğer" kategorisine giren örnekler genellikle tüm hanehalkından hiçbiri ile görüşme yapılamadığı durumlardır. Örneğin, bir hastalık nedeniyle hanehalkından birisi bile sizinle görüşemeyecek durumdaysa, hanehalkından hiçkimse sizin veya ekip arkadaşlarınızın dilini konuşmuyorsa, evde yakın geçmişte bir ölüm olduysa ve sorukağıdı uygulamak için uygun bir ortam yoksa vs.
SON ZİYARET Bir haneye son ziyaretinizi tamamladığınızda, SON ZİYARET kısmındaki kutuları doldurmalısınız. Hanehalkı görüşmesini tamamladığınız tarih, GÜN ve AY kutularına yazılmalıdır. Günü, GÜN kutusuna yazın. Mart ayında gerçekleştirilen bir görüşme için AY kutusuna “03”; Mayıs ayında gerçekleştirilen bir görüşme için “05” vs. yazmalısınız. Örneğin, Mart ayının ilk günü yapılan bir görüşme için, GÜN 01, AY 03 olarak kaydedilmelidir. Size eğitim sonunda verilecek olan görüşmeci numarasını GÖRÜŞMECİ ADI SOYADI olarak ayrılan kutulara yazın. Tamamlanmış bir görüşme için, SONUÇ kutusuna “01”i kaydedin. TOPLAM ZİYARET SAYISI kutusuna ise, Hanehalkı görüşmesini tamamlamak için o eve kaç ziyaret yapılmışsa toplamını yazın. Hanehalkı Listesinden sonra doldurulan Kişi Sayıları bölümündeki bilgiler ayrıca, Görüşmeci Çalışma Formunuza da kaydedilmelidir. HANEHALKI LİSTESİNDE TOPLAM KİŞİ SAYISI Bu bölüme hanehalkı listesindeki toplam kişi sayısını (soru 2’de listelenenlerin toplamı) yazın. KAPAK SAYFASININ SONU Kapak sayfasının alt kısmına, ekip başı ve saha kontrolörü kendi kodlarını yazmalıdır. Ekip başının yazacağı tarih, sorukağıdını görüşmeciden teslim aldığı en son günün tarihidir, alan kontrolörünün yazacağı tarih ise sorukağıdını denetlediği tarihtir. Veri girişçi kısmı, daha sonra merkezde doldurulacaktır.
65
GÖRÜŞÜLECEK KİŞİLER İÇİN KİŞİ SORUKAĞITLARININ, FİZİK MUAYENE SORUKAĞITLARININ VE BİREY LABORATUVAR NUMUNE FORMLARININ HAZIRLANMASI Hanehalkı Sorukağıdını doldurmayı tamamladıktan hemen sonra sırasıyla yapmanız gereken işlemler bulunmaktadır:
1. Kişi Sorukağıdının uygulanacağı kişiler için uygun Kişi Sorukağıdının kapak sayfasına HANEHALKI ADRES BİLGİLERİNİ ve görüşülecek KİŞİYE AİT TANIMLAYICI BİLGİLERİ (SEÇİLEN KİŞİ ADI-SOYADI ve SEÇİLEN KİŞİNİN HANE SATIR NO) yazın. (SEÇİLEN KİŞİNİN HANE SATIR NO’su Hanehalkı Sorukağıdı-Hane Satır No, Soru 1’dedir).
2. Görüşülecek her kişi için Fizik Muayene yapılması gerekmektedir. Diğer bir deyişle, Kişi Sorukağıdı doldurulan her bir kişi için bir tane de Fizik Muayene Sorukağıdının doldurulması gerekecektir. Bu soru kağıdı, Fizik Muayene sırasında Hekim tarafından doldurulacaktır. Dolayısıyla Fizik Muayene Sorukağıdı üzerindeki hanehalkı adres bilgileri ile kişi bilgilerinin, görüşme için seçtiğiniz kişinin Kişi Sorukağıdı üzerindeki bilgilerle örtüşmelidir. Bu nedenle Kişi Sorukağıdı üzerindeki kapak bilgilerini doldurduktan hemen sonra aynı bilgileri FİZİK MUAYENE SORUKAĞIDI üzerine de işleyin.
3. Görüşülen kişilerden 6 ve yukarı yaşlarda olanlardan kan ve idrar numuneleri alınacaktır. Bu işlemler sırasında kullanılmak üzere Fizik Muayene Sorukağıdının 11. Sayfasında yer alan BİREY LABORATUVAR NUMUNELERİ FORMU kullanılacaktır. Bu form üzerinde de Kişi Sorukağıdı ve Fizik Muayene Sorukağıdı kapakları üzerinde doldurduğunuz HANEHALKI ADRES BİLGİLERİ ile KİŞİYE AİT TANIMLAYICI BİLGİLERİN (ADI-SOYADI, SEÇİLEN KİŞİNİN HANE SATIR NO, SEÇİLEN KİŞİNİN YAŞI ve SEÇİLEN KİŞİNİN CİNSİYETİ) işlenmeleri gerekmektedir.
4. Kişi Sorukağıdı, Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numunleri Formu üzerine gerekli bilgileri yazdıktan sonra, Fizik Muayene Sorukağıdı’nın arkasında yer alan barkod sayfasından aldığınız birer adet barkodu Fizik Muayene Sorukağıdı ve Birey Laboratuvar Numunleri Formu üzerinde sağ üst köşede yer alan BARKOD yazılı kutuya yapıştırınız.
Kişi görüşmesi gerçekleştirmek üzere belirlediğiniz kişiye kendisiyle görüşme yapmak istediğinizi söyleyin. Eğer bu kişi 18 yaşından küçükse, kişinin ebeveyni veya bakımından sorumlu olduğu kişiye çocuğunun beslenme ve sağlık durumuna ilişkin görüşme yapmak istediğinizi söyleyin. 0-5 Yaş, 6-11 Yaş ve 12 ve Yukarı Yaş grubunda ise 12-14 Yaş arasında olan çocuklar için kişi görüşmelerini bu çocukların ebeveynleri veya bakımlarından sorumlu olan kişilerle gerçekleştireceksiniz. Nitekim, 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdında 14 yaşında veya daha küçük çocuklar için sorulacak sorular, bu soruları çocukların ebeveynlerine veya bakımlarından sorumlu olan kişiye yöneltebileceğiniz şekilde de hazırlanmıştır. Eğer görüşme için seçtiğiniz kişi şu anda görüşmek istemiyorsa, ne zaman görüşebileceğinizi sorun, ve eğer mümkünse, bir randevu alarak, Kişi Sorukağıdının kapak sayfasında BİR SONRAKİ ZİYARET kısmına kaydedin. Sonuç koduna SONRAYA BIRAKILDI “04” yazın.
66
7. Kişi Soru Kağıdı Bölümleri 7.1. Bölüm 1A: Görüşülen Kişiye Ait Temel Bilgiler Bu bölümde cevaplayıcı ile ilgili bazı temel bilgiler toplanmaktadır. SORU 100 (BAŞLANGIÇ SAATİ): Bu soruda Kişi Sorukağıdını doldurmaya başladığınız saat yazılacaktır. Saat yazımında yuvarlama işlemi yapılmamalıdır. SORU 100A (SEÇİLEN ÇOCUĞUN/KİŞİNİN CİNSİYETİ): Görüşme için seçilen çocuğun (0-5 yaş ve 6-11 yaş) ya da kişinin (12 ve yukarı yaş için) cinsiyetini işaretleyin SORU 100B (SEÇİLEN ÇOCUĞUN/KİŞİNİN BEDENSEL YA DA ZİHİNSEL ENGELİ): Bedensel ve/veya zihinsel engeli olan bireylerin beslenmesi farklı özellikte olabilir. Bu soruyla görüşme yapacağınız çocuk ya da kişinin bedensel ve/veya zihinsel bir engeli olup olmadığını öğreneceğiz. 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdında eğer kişinin herhangi bir engeli yoksa ENGELİ YOK “1” i işaretleyip 105’e geçin. 0-5- ve 6-11 Yaş Kişi Sorukağıtlarında ise bu soruya ilişkin işaretleme yaptıktan sonra 100C’ye geçin. SORU 100C (ÇOCUĞUN BAKIMINDAN SORUMLU KİŞİ SATIR NO): Bu soruda; 0-5 Yaş ve 6-11 Yaş Kişi Sorukağıtlarında hakkında görüşme yapacağınız çocuğun ebeveynin veya bu çocuğun bakımından sorumlu olan kişinin Hanehalkı Sorukağıdında hanehalkı listesine yazılı olan HANE SATIR NO’su yazılmalıdır.Eğer bu kişi görüşme yaptığınız hanede yaşamıyor ise kutulara “00” yazın. 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdında ise herhangi bir engeli olan bireylerin bakımlarından sorumlu olan kişinin hanehalkı listesinde yazılı olduğu hane satır numarasının yazılması gerekmektedir. Benzer şekilde, eğer bu kişi görüşme yaptığınız hanede yaşamıyor ise kutulara “00” yazın. SORU 100D (ÇOCUĞUN BAKIMINDAN SORUMLU KİŞİNİN CİNSİYETİ): Soru 100C’de hane satır nosunu yazdığınız kişinin cinsiyetini işaretleyin. SORU 105: Soru 105 ve 106, çocuğun/kişinin doğum tarihinin ve yaşının alındığı sorulardır. Bu sorular, Hanehalkı Sorukağıdındaki bilgilerden bağımsız olarak sorulmalıdır. Hanehalkı Sorukağıdını doldururken, kadının yaşını kendisine sormuş olsanız bile, Kişi Sorukağıdını uygularken bu bilgileri tekrar almalısınız. Görüşülen kişiye “Bana ...... hangi ay ve yılda doğduğunuzu söyler misiniz?” şeklindeki sorusunu okuyun. Kişinin doğduğu ayı iki hane olarak doldurun. Örneğin, Ocak “01” olarak kaydedilecektir. Eğer size doğduğu ayı dini aylar olarak söylerse, örneğin "Ramazan" derse,
67
sorunun altındaki boşluğa yazın ve yılını sorun. Doğum ayını bilmeyenler için DOĞUM AYINI BİLMİYOR “98”i daire içine alın. Eğer doğduğu yılı biliyorsa, kutulara 4 basamaklı olarak bu yılı yazın, örneğin “1954”. Doğum ayını bilmeyen görüşülen kişiler için hiç değilse doğum yılını mutlaka öğrenmeye çalışın. Eğer cevaplayıcı size bu bilgiyi veremiyorsa, doğum tarihini öğrenebileceğiniz bir kimlik veya nüfus cüzdanı istemeyin. Türkiye'de bu tür belgelerde yer alan tarih bilgileri bazen yanlış olabilmektedir. Doğum tarihi almak gerçekten imkânsızsa, tahmin bile yapılamıyorsa ancak o zaman 'DOĞUM YILINI BİLMİYOR' olarak '9998'i işaretleyebilirsiniz. SORU 106: Kişinin yaşı, bitirilmiş yıl olarak alınmalıdır, yani son doğum günündeki yaşı önemlidir. Kişi için mutlaka bir yaş kaydetmek zorundasınız ve cevaplayıcıdan aldığınız bilgilere göre bunu dört şekilde yapabilirsiniz : a) Kişi bitirilmiş yaşını biliyordur. Bu durumda söylenen yaşı ayrılan yere yazın. b) Kişi bitirilmiş yaşını bilmiyor, fakat doğum yılını kesin olarak biliyordur (105'te doğum yılı
verilmiştir). Eğer kişi kaç yaşında olduğunu bilmiyorsa, ancak doğum yılını söylerse yaşını sol sayfadaki YAŞ-DOĞUM TARİHİ TUTARLILIK TABLOSU’nu kullanarak hesaplayabilirsiniz. Tutarlılık işlemine ilişkin ileride daha ayrıntılı bilgi verilecektir. Aşağıda bir örnek verilmektedir:
Örneğin Nisan 2010’da yapılan bir görüşme sırasında kadın 1972 yılının Şubat ayında doğduğunu söylüyorsa yapılması gereken tutarlılık kontrolu şu biçimde olmalıdır:
Yaş-Doğum Yıl Tablosu’na göre 1972 doğumlu bir kadın araştırma tarihinde 37 ya da 38 yaşında olabilir. Söz konusu kadın 2010 yılında doğum gününü kutladığı için tablonun “Doğum gününü kutladı” sütununa denk gelen yaş (38) kadının yaşı olarak kabul edilecektir.
Araştırma tarihinden önce doğum gününü kutlayan bu kadın için 2010-1972=38 işlemi
yapılarak da kadının yaşı bulunabilir. Aynı tarihte, Nisan 2010’da yapılan görüşmede eğer 1972 yılının Kasım ayında doğan bir
kadın ile görüşülüyor ise: Görüşme yapılan kadın Kasım ayında, yani görüşmenin yapıldığı aydan sonraki bir ayda doğduğu için Yaş-Doğum Yıl Tablosu’nda “Doğum gününü kutlamadı” sütununda 1972 yılını bulun. Bu kadın 37 yaşındadır.
TBSA 2010’da bütün doğum tarihi bilgileri ay ve yıl olarak alınmaktadır. Ancak
cevaplayıcı görüşme yaptığımız ayda doğmuş ise doğum günü bilgisi de önem taşımaktadır. Böyle durumlarda cevaplayıcı doğum günü bilgisi verirse doğum gününü kutlayıp kutlamadığını göz önüne alarak tablonun ilgili sütunundan yaşını tespit edin. Eğer görüşme cevaplayıcının doğduğu ayda yapılıyor ve cevaplayıcı doğum gününü bilmiyorsa doğum gününü kutladığını kabul edin. Kişi doğum gününü ve ayını bilmiyorsa bu tarihin araştırma tarihinden önce olup olmadığını irdeleyin. Eğer hiçbir bilgi elde edemezseniz tutarlılık kontrolü için araştırma yılından doğduğu yılı çıkartmanız yeterli olur.
68
-
d) Kişi yaşını ve doğum yılını bilmiyordur. Eğer kişi yaşını bilmiyorsa ve doğum yılını da söyleyememişse, yaşı tahmin edebilmek için
irdeleyin. Yaş için irdeleme zaman alıcı, genellikle yorucu ve sıkıcıdır, ancak en doğru bilgiyi almak için uğraşmalısınız. Yaşı irdelemenin birkaç yolu vardır:
Örneğin, evlenmiş bir cevaplayıcıya evlendiğinde veya ilk çocuğunu doğurduğunda kaç
yaşında olduğunu sorun ve sonra da kaç yıl önce evlendiğini ya da ilk çocuğunu kaç yıl önce doğurduğunu sorarak bulmaya çalışın. Örneğin, ilk çocuğunu doğurduğunda 19 yaşında olduğunu söylüyorsa ve bu çocuk şimdi 12 yaşında ise, kadın da büyük olasılıkla 30-32 yaşları arasındadır.
Kişinin yaşını, yaşından daha emin olduğunuz bir başka hanehalkı üyesi ile karşılaştırarak
da bulabilirsiniz. Sizin tarihini bildiğiniz önemli bir olay sırasında (savaş, sel, deprem, politik rejimlerdeki
değişiklik gibi) kadının kaç yaşında olduğunu bulmaya çalışın ve o olaydan beri geçen yılları, o zamanki yaşına ekleyin.
e) Yaşını bilmiyor ve irdelemenin yararı olmadı. Cevaplayıcının yaşını bulmada irdelemenin bir yararı olmadı ise, yaşını tahmin etmeniz
gerekir, ancak bunun yaş bulmada uygulanacak en son ve hiç istemediğimiz bir çare olduğunu unutmayın.
Unutmayın, Soru 106'ya ve 0-5 Yaş Sorukağıdında Soru 107B’ye MUTLAKA bir yaş
yazmalısınız. DOĞUM TARİHİ VE YAŞ İÇİN TUTARLILIK KONTROLÜ Bildirilen doğum tarihi (Soru 105) ile bildirilen yaşın (Soru 106) tutarlı olup olmadığını kontrol edin. Kadının yaşı ile doğum yılının toplamının, son doğum gününün kutlandığı yıla eşit olması gerekir. Bu iki bilginin gerçekten tutarlı olup olmadığını aritmetik işlem veya tablo yöntemi ile kontrol etmemiz gerekir. Her iki yöntemi de kullanabilirsiniz, ancak bu kontrolü hem soru 105 hem de 106'yı sorduktan sonra yapmalısınız. Soru 105'de aldığınız bilgilere göre iki yöntemden birini seçeceksiniz. Hesaplamalar için sayfa kenarlarını kullanabilirsiniz. I. Aritmetik İşlem: 1a. SORU 105'TE HEM DOĞUM AYI, HEM DE YILI KAYDEDİLMİŞ Eğer kişinin doğduğu ay, görüşme yapılan aydan önce ise (yani bu yıl içinde doğum
gününü geçirmiş ise), o zaman kişinin yaşı ile doğduğu yılın toplamı görüşme yapılan yıla eşit olmalıdır. Eğer doğduğu ay, görüşmenin yapıldığı aydan daha sonra ise (görüşme yapılan yıl içinde doğum gününü henüz geçirmemişse), o zaman kişinin yaşı ile doğduğu yılın toplamı görüşme yılından bir eksik (2010’da yapılan görüşmeler için 2009) olmalıdır. Eğer doğum ayı ile görüşme ayı eşitse, o zaman, toplamların ikisi de doğru olarak kabul edilir. Eğer toplam doğru değilse, size verilen doğum tarihi ve yaş bilgilerinden en az biri yanlış demektir. Tutarsızlık durumunda 105 ve 106’da alınan bilgiler ısrarlı bir şekilde
69
irdelenerek doğru bilgilere ulaşılmalı ve daha önce yazılan yanlış bilgiler düzeltilmelidir. Yaş ve doğum yılı toplamını olması gereken rakamdan sadece bir farklı bulmanız durumda hem verilen yaşın, hem de doğum yılının doğru olması, buna karşılık doğum ayının yanlış olması olasılığı da vardır.
ÖRNEK : Eğer kişi Şubat 1960'ta doğduğunu söylüyorsa, 50 yaşında olduğunu beyan
etmişse ve siz kişiyle Mart 2010'da görüşüyor iseniz, yapacağınız aritmetik işlem 1960 ile 50'yi toplamaktır. Toplamın 2010 olması gerekir, çünkü doğum ayı (Şubat), görüşme ayından (Mart) önce gelmektedir. Eğer görüşmeyi yine Mart 2010’da yapıyorsanız, Kasım 1972'de doğan ve 37 yaşında olduğunu söyleyen bir kadın için ise toplamın 2009'a eşit olması gerekir, çünkü doğum ayı (Kasım), görüşme ayından (Mart) sonradır.
1b. SORU 105'TE SADECE DOĞUM YILI KAYDEDİLMİŞ Bu durumda yapmanız gereken aritmetik işlem, size beyan edilen doğum yılı ile yaşı
toplamaktır. Bu toplamın 2010 olması gereklidir. Örneğin Mart 2010’da yaptığınız bir görüşmede 1973'te doğduğunu söyleyen bir kadın 37 yaşında olduğunu söylerse tutarlı bir cevap vermiş olur (1973+37=2010).
2. TUTARSIZ CEVAPLARIN DÜZELTİLMESİ Yaş+doğum yılı olması gerektiği gibi çıkmıyorsa, doğru bilgi almak için irdeleme yapın.
Eğer toplam, 2010 edeceği yerde 2009 ediyorsa irdeleme sonucunda ya doğum yılına ya da yaşa 1 yıl eklemek gerekir. Eğer toplam, 2010 etmesi gerektiği halde 2012 ediyorsa ya yaş ya da doğum yılından ikişer yıl, ya da her ikisinden birden birer yıl çıkartmak gerekir. Size verilmiş yaş ve doğum tarihi bilgilerinin ikisinin birden hatalı olabileceğini de unutmamalısınız.
Belirli bir tutarsızlık saptadıktan sonra irdeleme yaparken, kesinlikle hiçbir ön yargınızın
olmaması gerekir. Size verilen yaş bilgisinin doğum tarihi bilgisinden daha güvenilir tipte bir bilgi olduğunu, ya da bunun tam tersini varsayarak irdelemeye başlamanız son derece yanlıştır. Tutarsızlık saptandığı anda, hem soru 105'te hem de soru 106'da verilmiş cevaplar kuşkulu demektir. Türkiye'de bazı kişilerin yaşlarını doğum tarihlerinden daha iyi bilip akılda tuttukları, bazı kişilerin ise doğum tarihlerini yaşlarından daha iyi bildikleri çeşitli araştırmalarla saptanmıştır. Her iki türde kişiyle görüşme olasılığınız olduğuna göre, hangi tür bilginin daha güvenilir olabileceği konusunda herhangi bir ön yargınızın olmaması, yaş ve doğum tarihi bilgilerine eşit derecede kuşkuyla yaklaşmanız ve irdeleme yapmanız gerekir.
70
71
II.Tablo yöntemi: 1a. SORU 105'TE HEM DOĞUM AYI, HEM DE YILI KAYDEDİLMİŞ Soru106'da kaydedilen yaşa denk düşen satıra gidin. Eğer doğum ayı görüşme tarihinden
önce ise (yani kişi doğum gününü geçirmiş ise) sağ sütundaki doğum yılına bakın ve soru105'te kaydettiğiniz doğum yılı ile karşılaştırın. Eğer doğum ayı görüşme tarihinden sonra ise (yani kişi henüz doğum gününü geçirmemişse) sol sütunu kullanın. İlgili sütundaki rakam cevaplayıcının doğum yılına denk düşmelidir. Eğer denk düşmüyorsa soru 105 ve 106'da kaydettiğiniz bilgilerde bir hata var demektir ve irdeleme yapmanız gerekir.
1b. SORU 105'TE SADECE DOĞUM YILI KAYDEDİLMİŞ Soru106'da kaydedilen yaşa denk düşen satıra gidin. Sağ veya sol sütundaki doğum
yıllarından bir tanesi soru105'te kaydedilen doğum yılına denk düşmelidir. Eğer denk düşmüyorsa soru 105 ve 106'da kaydettiğiniz bilgilerde bir hata var demektir ve irdeleme yapmanız gerekir.
2. TUTARSIZ CEVAPLARIN DÜZELTİLMESİ Soru105'te kaydedilen doğum yılı tablodaki değere denk düşmüyorsa, hatayı düzeltmek
için hem yaş bilgisini hem de doğum tarihi bilgisini tekrar irdeleyin. Unutmayın ki kaydedilen yaş ve doğum tarihi bilgilerinin her ikisi birden hatalı olabililir. Doğum tarihi ile beyan edilen yaşın birbirini tutmaması durumunda kaydedilen doğum tarihinin doğru, yaş bilgisinin ise yanlış olduğunu farz etmeyin.
SORU 107 ve 107B: Soru 107, BİR YAŞINDAN DAHA KÜÇÜK ve BİR VE YUKARI YAŞ çocukları ayırmak için kullanılan bir süzgeçtir. Eğer çocuk bir yaşından daha küçük ise Soru 107B’yi soracak şekilde işaretleme yapınız. Eğer çocuk bir ve yukarı yaşta ise Soru 112’ye geçiniz. Soru 107B’de hakkında görüşme yaptığınız bir yaşından daha küçük olan çocuğun görüşme yaptığınız tarihte tam olarak kaç aylık olduğunu sorunuz. Aldığınız bilgiyi AY olarak sağdaki kutulara kodlayınız. Bu soruya verilen yanıt ile ilgili olarak tutarlılık kontrolü yapmak için Soru 105’te verilen DOĞDUĞU AY bilgisini kullanabilirsiniz. Çocuğun doğduğu tarihten (aydan) itibaren görüşme yaptığınız tarihe kadar kaç ay geçtiğini hesaplayınız. Görüşme yaptığınız ayı bitirilmiş ay olarak kabul etmeyiniz. Örneğin, 2010’un 5. ayında (Mayıs) yaptığınız bir görüşmede 2009’un 11. ayında (Kasım) doğmuş olan bir bebek için bitirilmiş yaş olarak “06” yazmalısınız. Görüşme yaptığınız ay içinde doğmuş bebekler için de “00” kodlayınız. Kişi Sorukağıdında BÖLÜM 2A. BESİN DESTEKLERİ Bölümüne geçmeden önce önemli bir kontrol daha vardır. Kişinin beyan ettiği veya saptadığınız yaşının doldurmakta olduğunuz sorukağıdı ile tutarlılığını kontrol etmelisiniz. Örneğin 0-5 yaş aralığındaki bir çocuk için açıp doldurmaya başladığınız soru kağıdında çocuğun esasında 6 yaşında olduğunu öğrenir veya saptarsanız, doldurmakta olduğunuz sorukağıdınız kapatmalı ve bu çocuk için yeni bir 6-11 Yaş Sorukağıdı açmalısınız.
YAŞ – DOĞUM YILI TABLOSU
YAŞ
DOĞUM YILI
YAŞ
DOĞUM YILI
2010'DA DOĞUM GÜNÜNÜ
KUTLAMADI
2010'DA DOĞUM GÜNÜNÜ KUTLADI
2010'DA DOĞUM GÜNÜNÜ
KUTLAMADI
2010'DA DOĞUM GÜNÜNÜ KUTLADI
BİLMİYOR BİLMİYOR
0 2009 -- 50 1959 1960 1 2008 2009 51 1958 1959 2 2007 2008 52 1957 1958 3 2006 2007 53 1956 1957 4 2005 2006 54 1955 1956 5 2004 2005 55 1954 1955 6 2003 2004 56 1953 1954 7 2002 2003 57 1952 1953 8 2001 2002 58 1951 1952 9 2000 2001 59 1950 1951 10 1999 2000 60 1949 1950 11 1998 1999 61 1948 1949 12 1997 1998 62 1947 1948 13 1996 1997 63 1946 1947 14 1995 1996 64 1945 1946 15 1994 1995 65 1944 1945 16 1993 1994 66 1943 1944 17 1992 1993 67 1942 1943 18 1991 1992 68 1941 1942 19 1990 1991 69 1940 1941 20 1989 1990 70 1939 1940 21 1988 1989 71 1938 1939 22 1987 1988 72 1937 1938 23 1986 1987 73 1936 1937 24 1985 1986 74 1935 1936 25 1984 1985 75 1934 1935 26 1983 1984 76 1933 1934 27 1982 1983 77 1932 1933 28 1981 1982 78 1931 1932 29 1980 1981 79 1930 1931 30 1979 1980 80 1929 1930 31 1978 1979 81 1928 1929 32 1977 1978 82 1927 1928 33 1976 1977 83 1926 1927 34 1975 1976 84 1925 1926 35 1974 1975 85 1924 1925 36 1973 1974 86 1923 1924 37 1972 1973 87 1922 1923 38 1971 1972 88 1921 1922 39 1970 1971 89 1920 1921 40 1969 1970 90 1919 1920 41 1968 1969 91 1918 1919 42 1967 1968 92 1917 1918 43 1966 1967 93 1916 1917 44 1965 1966 94 1915 1916 45 1964 1965 46 1963 1964 47 1962 1963 48 1961 1962 49 1960 1961
72
7.2. Bölüm 1B: 0-5 Yaş Çocuk Beslenmesi
Bu bölümde, 0-5 yaş grubu çocuklarda, bebeklik döneminde anne sütü emme durumu, anne sütü emmedi ise temel olarak ne ile beslendiği (Soru 112-125), 2 yaşından küçük çocuklarda; bunlara ek (tamamlayıcı) olarak hangi besinlere ne zaman başlandığı (Soru 140A-140C) sorgulanmaktadır.
Ayrıca, eğer “ÇOCUK 2 YAŞINDAN BÜYÜK” ise “FİZİKSEL AKTİVİTE” (Bkz. Bölüm 3: Fiziksel Aktivite-Soru 370) ve “GÜNLÜK BESİN TÜKETİM DURUMU” (Bkz. Bölüm 7: 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formu-Soru 761) sorgulanmaktadır. Bu bölümde yer alan sorular ÇOCUĞUN ANNESİNE veya ÇOCUĞUN BAKIMINDAN SORUMLU KİŞİYE SORULMALIDIR.
SORU 112: ........”hiç anne sütü emdi mi”? Sorusuna verilen yanıt EVET ise “1”i işaretleyip Soru 112B’ye, HAYIR (HİÇ EMMEDİ) ise “2”yi işaretleyip Soru 123’e geçiniz (Eğer çocuğu süt anne emzirdi ise EVET kabul ederek işaretleyiniz ve uyarılar doğrultusunda devam ediniz).
SORU 112B: ….. “halen anne sütü emiyor mu”? Sorusuna verilen yanıt EVET ise “1”i, HAYIR ise “2”yi işaretleyip Soru 113’e geçiniz.
SORU 113: ……. “ilk olarak doğumdan ne kadar süre sonra anne sütü emdi”? sorusuna verilen yanıta göre 2, 3, 4, veya 8’i işaretleyip Soru 114’e geçiniz.
SORU 114: …. ‘ye “doğumdan sonraki ilk 3 gün içinde anne sütü dışında herhangi bir yiyecek ve içecek verildi mi”? Sorusuna verilen yanıt HAYIR ise “2”yi işaretleyip Soru 115’e geçiniz, EVET ise “1”i işaretleyip Soru 114A’ya devam ediniz.
SORU 114A: Eğer Soru 114’e EVET yanıtı verildi ise, verilen besinleri sorgulayınız. Bu bölümde, gerekiyorsa birden fazla seçenek işaretlenebilir. Verilen seçeneklerde “uygun olanı bulamıyor iseniz” DİĞER …bölümüne açık olarak yazınız. Bu soruya yanıt alamadı iseniz 98’i işaretleyerek Soru 115 (süzgeç)’e geçiniz.
SORU 115 (süzgeç): Soru 112B’ye bakınız. Çocuk HALEN ANNE SÜTÜ EMİYOR ise Soru 119’a geçiniz, HALEN ANNE SÜTÜ EMMİYOR ise Soru 120’ye geçiniz.
SORU 119:…… “halen sadece (tek başına) anne sütü emiyor mu”? Sorusuna verilen yanıt EVET ise “1”i işaretleyiniz ve Soru 248’e, verilen yanıt HAYIR ise “2”yi işaretleyip Soru 119A’ya geçiniz.
SORU 119A: ……”kaç ay sadece (tek başına) anne sütü emdi”? Sorusuna verilen yanıtı “AY” olarak iki haneli olacak şekilde kaydediniz (Örnek: 03, 07, 10, 15, 18, 22 vb). Bu soruya YANIT ALINAMADI ise BİLMİYOR olarak “98”i işaretleyiniz ve Soru 130’a geçiniz.
“SORU 120, 120A ve 121; ANNE SÜTÜ EMMİŞ, FAKAT ARAŞTIRMA SIRASINDA HALEN ANNE SÜTÜ EMMEYEN” çocuklar için geçerlidir.
SORU 120: Çocuğun “Anne sütünü toplam olarak ne kadar süre emdi”ği öğrenilmelidir ve BİR AYDAN AZ ise “GÜN”, 12 AYDAN AZ ise “AY”, 12 AY VE DAHA FAZLA ise “YIL” olarak ilgili kutulara kaydediniz. Eğer yanıt BİLMİYOR ise “998”i işaretleyiniz.
73
SORU 120A (süzgeç): ANNE SÜTÜNÜ TOPLAM OLARAK 6 AYDAN DAHA AZ EMDİ ise Soru 121’e geçiniz. ANNE SÜTÜNÜ 6 AY VE DAHA FAZLA SÜRE EMDİ ise Soru 130’a geçiniz.
SORU 121. Anne sütünü neden 6 aydan önce bıraktığını sorgulayınız ve uygun seçeneği işaretleyiniz. Verilen seçeneklerde UYGUN YANIT BULUNAMADI ise DİĞER seçeneğini işaretleyerek yanıtı yazınız, NEDENİ BİLİNMİYOR ise “98”i işaretleyiniz.
DİKKAT: SORU 123, 124 VE 125 SADECE; ANNE SÜTÜNÜ HİÇ EMMEYEN ÇOCUKLAR İÇİN SORULMALIDIR.
SORU 123:…… “neden anne sütü emmedi”? Sorusuna en uygun yanıtı işaretleyiniz. Verilen seçeneklerde UYGUN YANIT BULUNAMADI ise DİĞER seçeneğini işaretleyerek yanıtı yazınız, NEDENİ BİLİNMİYOR ise “98”i işaretleyiniz ve Soru 124’e geçiniz.
SORU 124: “Doğumdan sonraki ilk 3 gün içinde ne verildi”ğini sorgulayınız ve işaretleyiniz. Bu soruya birden fazla seçenek işaretlenebilir. DİĞER seçeneği seçildi ise BELİRTİN ve “U”yu işaretleyiniz. Eğer yanıt BİLMİYOR ise “98”i işaretleyiniz. Soru 125’e geçiniz.
SORU 125: Çocuğun “anne sütü yerine, temel besin olarak ne ile beslendiği”ni sorgulayınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. DİĞER seçeneği seçildi ise BELİRTİN ve “U”yu işaretleyiniz. Eğer yanıt BİLMİYOR ise “98”i işaretleyiniz. Soru 130 ile devam ediniz.
SORU 130 (Süzgeç): Soru 106’ya bakınız. Eğer çocuk İKİ ve YUKARI YAŞta ise Soru 248’e (Bölüm 2: Besin Destekleri) geçiniz. Eğer çocuk İKİ YAŞINDAN KÜÇÜK ise Soru 140A, 140B ve 140C ile devam ediniz.
SORU 140A, 140B ve 140C: Çocuğa anne sütü dışında aşağıda belirtilen besinlerin her birinin verilip verilmediğini sorgulayınız. Sorgulanan besinlerden herhangi birisi VERİLMEDİ ise “0”ı, eğer VERİLDİ ise “1”i işaretleyiniz ve “ilk defa kaç aylıkken verildiğini” sorgulayınız ve ilgili kutuya iki haneli olacak şekilde “AY” olarak kaydediniz (Ör: 02, 07, 10, 14, 20 vb). Eğer besinin ilk verildiği yaş 1 AYLIKTAN KÜÇÜK ise ilgili kutuya “00” yazınız.
DİKKAT: Eğer cevaplayıcı sorulan besinin verilip verilmediğini veya verildi ise ilk defa hangi tarihte verildiğini bilmiyor/hatırlamıyor ise bu soruda herhangi bir işaretleme yapmadan, besinin karşısındaki ilgili kutuya “98” yazınız
Aşağıda sıralanmış besinleri teker teker sorunuz.
SORU 140A: EK (TAMAMLAYICI) BESİNLER
İnek sütü
Yoğurt
Peynir
Hazır meyveli çocuk yoğurdu/taze peynir: Piyasada çeşitli türde çocuklar için üretilmiş, küçük plastik ambalajlarda paketlenmiş yoğurt veya peynir niteliğinde çeşitli ürünler kastedilmektedir.
74
Hazır kutu/paket mama (bebek/devam formülü): Piyasada (eczane veya marketlerde satılan) çeşitli firmaların, bebeğin ayına göre farklı içerikte formüle edilmiş ve uygun miktarda sadece kaynamış, ılıtılmış su içine karıştırılarak hazırlanan toz mamalar bulunmaktadır. Genelde bebek adapte/yarı adapte veya devam formulü adıyla anılmaktadır ve biberon ile de verilebilen ürünlerdir.
Hazır kaşık mama (toz/kavanoz): Piyasada (eczane veya marketlerde satılan) çeşitli firmaların, su veya süt ile karıştırılarak, daha koyu kıvamlı hazırlanan (ballı, tahıllı, sebzeli, meyveli vb) kaşık mamaları veya küçük kavanozlarda tek kullanımlık ve bir hazırlama gerektirmeden hemen kullanılabilen (sebze/meyve veya sebzeli-tahıllı püreler) kaşık mamaları kastedilmektedir.
Kırmızı et: Kıyma, kuşbaşı vb.
Et ürünleri (salam, sosis, sucuk vb.)
Tavuk, hindi
Balık
Yumurta sarısı: İlk verildiğinde; yumurta haşlanıp “yumurta sarısı” ayrılarak küçük miktarlarda verilmeye başlandı ise kaydediniz.
Yumurta beyazı: İlk verildiğinde; yumurta haşlanıp “yumurta beyazı” ayrılarak küçük miktarlarda verilmeye başlandı ise kaydediniz.
Tam yumurta: Yumurtanın sarısı ve beyazı ayrılmaksızın karışık olarak verilmesi kastedilmektedir.
Kuru baklagiller (nohut, mercimek vb)
Yağlı tohum (ceviz, fındık vb)
Ekmek
SORU 140B: EK (TAMAMLAYICI) BESİNLER (Soru 140A’dan devam)
Bisküvi
Sütle hazırlanmış muhallebi: Süt ile pişirilmiş, şeker/bal/pekmez vb ile tatlandırılmış mamaları tanımlamaktadır.
Sütsüz hazırlanmış muhallebi: Su ile pişirilmiş, şeker/bal/pekmez vb ile tatlandırılmış mamaları tanımlamaktadır.
Makarna, erişte, pilav
Tahıl çorbası: Çeşitli tahıl unları, irmik, şehriye, pirinç, bulgur vb ile içerisine yoğurt/süt/sebze/mercimek vb eklenmeden sade su/tavuk-kemik suları ile veya az miktarda salça/domates eklenerek pişirilmiş çorbaları tanımlamaktadır.
75
Sebze çorbası: Bebek için özel olarak, çeşitli sebze karışımları (kabak/havuç/patates/ıspanak vb) ile kevgirden geçirilerek (sadece suyu değil, sebze tanelerinin de ezilerek) veya elektrikli mutfak aletleri ile iyice parçalanarak hazırlanmış çorbaları tanımlamaktadır.
Yoğurt çorbası: Temel malzemesi yoğurt olan çorbalar kastedilmektedir
Tarhana çorbası
Mercimek çorbası
Hazır çorba: Piyasada, paketlenmiş, pişirilmeye hazır, toz karışımlar şeklinde satılan çorbaları tanımlamaktadır.
Kahvaltılık tahıllar: Sade/kuru meyveli/ballı/çikolatalı/kakaolu vb. çeşitli karışımlar şeklinde paketlenmiş olarak satılan, sade olarak veya süt/yoğurt içerisine eklenerek tüketilen ürünleri tanımlamaktadır.
Taze sebze püresi: Çiğ ve sade olarak (domates gibi) veya az suda haşlandıktan sonra (patates, kabak, havuç, ıspanak vb) süt/yoğurt ile ezilerek, yağ eklenerek veya eklenmeden hazırlanmış karışımları tanımlamaktadır.
Taze sebze suyu: Sebze pişirilmeden, çiğ olarak (havuç, domates gibi) katı meyve suyu çıkaran makinalardan veya çiğ olarak rendelenip süzgeçten geçirilerek elde edilen suyu tanımlamaktadır (burada kastedilen sebzenin haşlama suyu değildir)
Su: Bebeğe ilk aylarda, özellikle anne sütü emdiği dönemde gerekli olmadığı halde su içirilmiş olabilir. İlk defa başlandığı ay sorgulanmalıdır.
Çay
Bitki çayı: Piyasada, bebek çay tozları (rezene, anason, papatya, nane vb) olarak satılan, sıcak suya karıştırılarak tüketilen ürünler olabildiği gibi, kurutulmuş bitkinin kendisi veya tozu ev koşullarında kaynatılarak da hazırlanmış bitki çayları kastedilmektedir.
Şekerli su
SORU 140C: EK (TAMAMLAYICI) BESİNLER (Soru 140B’den devam)
Yemek suyu
Gazlı içecekler (kola, gazoz, maden suyu, vb)
Reçel: Marmelat da bu grupta değerlendirilecektir.
Bal
Pekmez, pestil
Tereyağı
Kuyruk yağı/iç yağı
Margarin
76
Sıvı yağ: Tek başına veya yemeklerin içerisinde çocuğa verilen tüm sıvı yağlar (ayçiçek, mısırözü, kanola, fındık, zeytinyağı vb.) kastedilmektedir.
SORU 142 (süzgeç): Soru 140A’ya bakınız. Bu seçenekler içerisinde HAZIR KUTU/PAKET MAMA (BEBEK/DEVAM FORMULÜ) “VERİLMEDİ” ise ilgili kutuyu işaretleyerek Soru 248’e (Bölüm 2: Besin Destekleri) geçiniz. Eğer HAZIR KUTU/PAKET MAMA (BEBEK/DEVAM FORMÜLÜ) “VERİLDİ” ise ilgili kutuyu işaretleyerek Soru 143 ile devam ediniz.
SORU 143: “Kutu/paket mama (bebek/devam formulü) verilme nedenini” sorgulayınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. Seçeneklerin dışında farklı bir neden söylenirse DİĞER kısmına “U”yu işaretleyerek bu nedeni kısaca yazınız.
77
7.3. Bölüm 2A: Besin Destekleri
Besin desteği: Normal beslenmeyi desteklemek amacıyla kullanılan besin ögelerinin (vitamin, mineral, protein, karbonhidrat, lif, yağ asidi, amino asit vb.) tek başına veya karışımlarının, kapsül, tablet, pastil, tek kullanımlık toz paket, sıvı ampul, damlalıklı şişe ve diğer benzer sıvı veya toz formlarda hazırlanarak, günlük alım dozu belirlenmiş ürünleri ifade eder. 7.3.1. 0-5 Yaş Kişi Soru Kağıdı 0-5 Yaş Kişi Soru Kağıdı’na ait olan Bölüm 2’deki BESİN DESTEKLERİ ile ilgili 248-248F arasındaki sorularda D vitamini, 249-249F arasındaki sorularda demir, 252-252F arasındaki sorularda multivitamin ve mineral, 253-253F arasındaki sorularda kalsiyum, 254-254F arasındaki sorularda çinko, 255-255F arasındaki sorularda omega 3, 256-256F arasındaki sorularda balık yağı kullanımları sorgulanmaktadır. SORU 248-248F: D VİTAMİNİ DESTEĞİ SORU 248: Görüşülen kişiye çocuğunun/bakımından sorumlu olduğu çocuğun “besin desteği olarak hiç D vitamini kullanıp kullanmadığını” sorunuz. Cevap HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 249’a geçiniz. Eğer cevap EVET ise “1”i işaretleyiniz ve Soru 248A ile devam ediniz. SORU 248A: Kullanılan “D vitamininin adını” sorunuz. Desteğin adını sağdaki ilgili alana yazınız. Kullanılan desteğin kutusu var ise kutusunu görerek yazınız. Kullanılan besin desteğinin ADINI BİLMİYOR VEYA HATIRLAMIYOR ise “8”i işaretleyiniz. SORU 248B: Kullanılan D vitamininin “ilk olarak kaç yaşındayken verildiğini” sorunuz. Cevap 1 AYDAN AZ İSE “GÜN” olarak “1”i işaretleyiniz ve yanında bulunan kutuya iki haneli olarak yazınız. Cevap 1 YILDAN AZ İSE “AY” olarak “2”yi işaretleyiniz ve yanında bulunan kutuya iki haneli olarak kaydediniz. Cevap “YIL” ise “3”ü işaretleyiniz ve yanında bulunan kutuya iki haneli olarak kaydediniz. Kullanılan desteğin ilk olarak kaç yaşındayken verildiği bilinmiyor ise “998” kodunu işaretleyiniz. SORU 248C: Kişiye D vitaminini “kimin önerdiğini” sorunuz. Bu desteği HİÇ KİMSE ÖNERMEDİ ise “A”yı, DOKTOR ÖNERDİ ise “B”yi, ECZACI ÖNERDİ ise “C”yi, AKRABA ÖNERDİ ise “D”yi, ARKADAŞ ÖNERDİ ise “E”yi, MEDYADAN ÖĞRENDİ/DUYDU ise “F”yi işaretleyiniz. Bunların dışında DİĞER bir seçenek söylendi ise ilgili alana yazınız ve “U”yu işaretleyiniz. SORU 248D: D vitamininin çocuk tarafından “halen kullanılıp kullanılmadığını” sorunuz. Kişinin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyerek Soru 249’a geçiniz. Kişinin cevabı EVET ise “1”i işaretleyin ve Soru 248E ile devam ediniz. SORU 248E: D vitamininin “ne kadar süredir kullanıldığını” sorunuz. Besin desteğini 1 HAFTADAN AZ bir süredir kullanıyor ise “1”i, 1 HAFTA İLE 1 AY ARASI süredir kullanıyor ise “2”yi, 1-3 AY arası kullanıyor ise “3”ü, 4-6 AY arası kullanıyor ise “4”ü, 7-12 AY arası
78
kullanıyor ise “5”i, 1 YILDAN DAHA FAZLA süredir kullanıyor ise “6”yı, ne kadar süredir kullandığını BİLMİYOR VEYA HATIRLAMIYOR ise “8”i işaretleyiniz. SORU 248F: D vitaminini “bir haftada toplam ne kadar (damla, tatlı kaşığı/ölçek, adet/tablet) kullandığını” sorunuz. D vitaminini 1 HAFTADAN DAHA AZ SÜREDİR KULLANIYOR ise 1 HAFTADA KULLANACAĞI TOPLAM MİKTARI sorunuz. Kişinin belirteceği ölçü biriminde (damla, tatlı kaşığı/ölçek, adet/tablet) haftalık toplam sayıyı karşısındaki kutulara yazınız. Eğer kişi ölçü birimini DAMLA olarak belirtirse “1”i işaretleyerek HAFTALIK TOPLAM damla sayısını iki haneli olarak ilgili kutuya yazınız. Örneğin: 03 damla, 10 damla, 12 damla vb. Çocuğa hergün 3 damla D vitamini veriliyor ise “haftalık toplam” miktarı (7 gün x 3 damla) 21 damla olarak kaydediniz. Eğer ölçü birimi TATLI KAŞIĞI/ÖLÇEK (5 mL) olarak verilirse “2”yi işaretleyiniz ve HAFTALIK TOPLAM miktarı yazınız. Örneğin; bir tatlı kaşığı veya 1 ölçek yaklaşık 5 mL, yarım tatlı kaşığı veya yarım ölçek ise 2.5 mL’dir. Çocuğa hergün dörtte bir tatlı kaşığı/ölçek veriliyor ise “haftalık toplam” (7 gün x 1.25 mL) 8.75 mL’yi 08.8 mL olarak yazınız. Bir haftada verilen toplam miktar 2.5 mL ise, kutulara 02.5 olarak; 5 mL ise 05.0 ve 15 mL ise 15.0 olarak yazınız. Eğer kişi ölçü birimini ADET/TABLET olarak belirtirse “3”ü işaretleyiniz ve HAFTALIK TOPLAM adet veya tablet sayısını iki haneli olarak ilgili kutuya yazınız. Örneğin; çocuğa hergün 1 tablet veriliyor ise “haftalık toplam” (7 gün x 1 tablet) 07 tablet olarak yazınız. Eğer kişi kullandığı veya kullanacağı besin desteğinin ölçüsünü bilmiyor ise “998”i işaretleyiniz. DİKKAT: Tüm besin desteklerinin haftalık toplam miktarın hesaplamasını yaparken sayfa altındaki boşlukları kullanınız, zihinden hesaplama yapmayınız. Örneğin: 7 gün x 1.25 mL= 8.75 mL gibi yaptığınız hesaplamayı açık olarak gösteriniz. SORU 249-249F: DEMİR DESTEĞİ (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 252-252F: MULTİVİTAMİN VE MİNERAL DESTEĞİ (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 253-253F: KALSİYUM DESTEĞİ (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 254-254F: ÇİNKO DESTEĞİ (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 255-255F: OMEGA 3 (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 256-256F: BALIK YAĞI (Bkz. SORU 248-248F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız)
79
7.3.2. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı 6-11 Yaş Kişi Soru Kağıdı’na ait olan Bölüm 2’deki “BESİN DESTEKLERİ” ile ilgili 250-250F arasındaki sorularda D vitamini, 251-251F arasındaki sorularda demir, 252-252F arasındaki sorularda multivitamin ve mineral, 253-253F arasındaki sorularda kalsiyum, 254-254F arasındaki sorularda çinko, 255-255F arasındaki sorularda omega 3, 256-256F arasındaki sorularda balık yağı, 257-257F arasındaki sorularda folik asit/folat, 258-258F arasındaki sorularda bunların dışında başka bir besin desteği kullanımları sorgulanmaktadır. SORU 250-250F: D VİTAMİNİ DESTEĞİ Soru 250 ve 250F arasında sorulan sorular görüşülen kişinin besin desteği olarak D vitamini kullanımı ile ilgili bilgi almayı amaçlamaktadır. SORU 250: Görüşülen kişiye “besin desteği olarak son 7 günde D vitamini kullanıp kullanmadığını” sorunuz. Kişinin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 251’e geçiniz. Kişinin cevabı EVET ise “1”i işaretleyiniz ve soru 250A ile devam ediniz. SORU 250A: Kişiye “kullandığı D vitamininin adını” sorunuz. Desteğin adını sağdaki ilgili alana yazınız. Kullanılan desteğin kutusu var ise kutusunu görerek yazınız. SORU 250C: Kişiye D vitaminini “kimin önerdiğini” sorunuz. Bu desteği HİÇ KİMSE ÖNERMEDİ ise “A”yı, DOKTOR ÖNERDİ ise “B”yi, ECZACI ÖNERDİ ise “C”yi, AKRABA ÖNERDİ ise “D”yi, ARKADAŞ ÖNERDİ ise “E”yi, MEDYADAN ÖĞRENDİ/DUYDU ise “F”yi işaretleyiniz. Bunların dışında DİĞER bir seçenek söylendi ise ilgili alana yazınız ve “U”yu işaretleyiniz. SORU 250E: Kişiye D vitaminini “bir haftada kullanılan toplam miktar” ın ne kadar (damla, tatlı kaşığı/ölçek, adet/tablet) kullandığını veya kullanacağını” sorunuz. D vitaminini 1 HAFTADAN DAHA AZ SÜREDİR KULLANIYOR ise 1 HAFTADA KULLANACAĞI TOPLAM MİKTARI sorunuz. Kişinin belirteceği ölçü biriminde (damla, tatlı kaşığı/ölçek, adet/tablet) haftalık toplam sayıyı karşısındaki kutulara yazınız. Eğer kişi ölçü birimini DAMLA olarak belirtirse “1”i işaretleyerek HAFTALIK TOPLAM”damla sayısını iki haneli olarak ilgili kutuya yazınız. Örneğin: 03 damla, 10 damla, 12 damla vb. Eğer kişi hergün 3 damla D vitamini alıyor ise “haftalık toplam” (7 gün x 3 damla) 21 damla olarak kaydediniz. Eğer ölçü birimi TATLI KAŞIĞI/ÖLÇEK olarak verilirse “2”yi işaretleyiniz ve HAFTALIK TOPLAM miktarı yazınız. Örneğin; bir tatlı kaşığı veya 1 ölçek yaklaşık 5 mL, yarım tatlı kaşığı veya yarım ölçek ise 2.5 mL’dir. Eğer verilen miktar 2.5 mL ise, kutulara 02.5 olarak yazınız. Eğer 5 mL ise 05.0 ve 15 mL ise 15.0 olarak kaydediniz. Eğer hergün dörtte bir tatlı kaşığı/ölçek alınıyor ise “haftalık toplam” (7 gün x 1.25 mL) 8.75 mL’yi 08.8 mL olarak yazınız. Eğer kişi ölçü birimini ADET/TABLET olarak belirtirse “3”ü işaretleyiniz ve HAFTALIK TOPLAM adet veya tablet sayısını iki haneli olarak ilgili kutuya yazınız. Eğer kişi hergün 1 tablet alıyor ise “haftalık toplam” (7 gün x 1 tablet) 07 tablet olarak yazınız. Eğer kişi kullandığı veya kullanacağı besin desteğinin ölçüsünü BİLMİYOR ise “998” i işaretleyiniz.
80
SORU 250F: Kişiye D vitaminini “ne kadar süredir kullandığını” sorunuz. Kişi besin desteğini 1 HAFTADAN AZ bir süredir kullanıyor ise “1”i, 1 HAFTA İLE 1 AY ARASI süredir kullanıyor ise “2”yi, 1-3 AY arası kullanıyor ise “3”ü, 4-6 AY arası kullanıyor ise “4”ü, 7-12 AY arası kullanıyor ise “5”i, 1 YILDAN DAHA FAZLA süredir kullanıyor ise “6”yı, ne kadar süredir kullandığını BİLMİYOR VEYA HATIRLAMIYOR ise “8”i işaretleyiniz. SORU 251-251F: DEMİR DESTEĞİ (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 252-252F: MULTİVİTAMİN VE MİNERAL (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 253-253F: KALSİYUM (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 254-254F: ÇİNKO (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 255-255F: OMEGA 3 (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 256-256F: BALIK YAĞI (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 257-257F: FOLİK ASİT/FOLAT (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 258-258F: BUNLARIN DIŞINDA BAŞKA BİR BESİN DESTEĞİ (Bkz. SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) 7.2.3. 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdı’na ait olan Bölüm 2A’daki “BESİN DESTEKLERİ” ile ilgili 250-250F arasındaki sorularda D vitamini, 251-251F arasındaki sorularda demir, 252-252F arasındaki sorularda multivitamin ve mineral, 253-253F arasındaki sorularda kalsiyum, 254-254F arasındaki sorularda çinko, 255-255F arasındaki sorularda omega 3 yağ asidi, 257-257F arasındaki sorularda folik asit/folat, 258-258F arasındaki sorularda B12 vitamini, 259-259F arasındaki sorularda C vitamini, 260-260F arasındaki sorularda bunların dışında başka bir besin desteği kullanımları sorgulanmaktadır. SORU 250-250F: D VİTAMİNİ DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 251-251F: DEMİR DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız)
81
82
SORU 252-252F: MULTİVİTAMİN VE MİNERAL DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 253-253F: KALSİYUM DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 254-254F: ÇİNKO DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 255-255F: OMEGA 3 DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 257-257F: FOLİK ASİT/FOLAT DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 258-258F: B12 VİTAMİNİ DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 259-259F: C VİTAMİNİ DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız) SORU 260-260F: BUNLARIN DIŞINDA BAŞKA BİR BESİN DESTEĞİ (Bkz. 6-11 Yaş Kişi Sorukağıdı, SORU 250-250F: D vitamini desteğinde olduğu gibi sorgulayınız). SORU 270-271: Bu iki soru besin desteği ile ilişkili olmamakla birlikte sadece 0-5 yaş Sorukağıdında besin destekleri ile ilgili soruların ardında yer almaktadır. SORU 270: Bireye son 15 gün içinde hiç ishal olup olmadığını sorunuz. Cevap EVET ise “1” i, HAYIR ise “2” yi işaretleyiniz. SORU 271: Bireye ishal olduğunda tedavisi için herhangi bir besini kullanıp kullanmadığını sorunuz. Cevap HAYIR ise “A” yı işaretleyiniz. Birey ishal olduğunda tedavisi için herhangi bir besin kullanıyor ise ne kullandığını sorunuz. Cevap AĞIZDAN SIVI TEDAVİSİ PAKETİ ise “B” yi, ANNE SÜTÜ ise “C” yi, PATATES PÜRESİ ise “D” yi, PİRİNÇ LAPASI ise “E” yi, SADECE SU ise “F” yi, YOĞURT/AYRAN ise “G” yi, YOĞURT ÇORBASI ise “H” yi işaretleyiniz. Eğer başka bir seçenek var ise “U” yu işaretleyerek açık olarak belirtiniz. Söylenen bütün yanıtları işaretleyiniz.
7.4. Bölüm 2B: Sigara Kullanımı Sigara kullanımı ile ilgili sorular 12 ve Yukarı Yaş Kişi Sorukağıdında yer almaktadır. Düzenli sigara içimi ile; bireyin içtiği sigara sayısına bakılmaksızın hergün sigara içme alışkanlığının olması kastedilmektedir. SORU 279 (süzgeç): Soru 106’ya bakınız. Görüşülen kişi 14 YAŞINDA VEYA DAHA KÜÇÜK ise ilgili kutuyu işaretleyip Soru 379’a geçiniz. Görüşülen kişi 15 VE YUKARI YAŞTA ise ilgili kutuyu işaretleyiniz ve Soru 280’e devam ediniz. SORU 280 ve 280D arasında sorulan sorular görüşülen kişinin sigara kullanma alışkanlığı ile ilgili bilgi almayı amaçlamaktadır. SORU 280: Kişiye “düzenli olarak hiç sigara içip içmediğini” sorunuz. Kişinin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 379’a atlayınız. Kişinin cevabı EVET ise “1”i işaretleyiniz ve Soru 280A’ya devam ediniz. SORU 280A: Kişiye “düzenli olarak sigara içmeye kaç yaşında başladığını” sorunuz. Sigara içmeye başladığı yaşı “YIL” olarak sağdaki kutuya iki haneli olarak kaydediniz. SORU 280B: Kişiye “halen sigara içip içmediğini” sorunuz. Kişinin cevabı EVET ise “1”i işaretleyiniz ve Soru 379’a geçiniz. Kişinin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 280C’ye geçiniz. Soru 280C: Kişinin “sigara içmeyi ne kadar zaman önce bıraktığını” sorunuz. Kişi cevabını; HAFTA olarak verirse “1”i işaretleyip, yanında bulunan kutuya iki haneli olarak, “AY” olarak verirse “2”yi işaretleyip yanında bulunan kutuya iki haneli olarak, YIL olarak verirse “3”ü işaretleyip yanında bulunan kutuya iki haneli olarak kaydediniz. Eğer sigara içmeyi bırakma süresi; 1 HAFTADAN AZ ise “HAFTA” için ayrılan kutuya ”00” olarak yazınız. 1 AYDAN AZ ise HAFTA olarak “HAFTA” için ayrılan kutuya, 1 YILDAN AZ ise ay olarak “AY” için ayrılan kutuya iki haneli olarak yazınız. Örneğin; Sigarayı bırakalı; 4 gün olduğunu söyleyen cevaplayıcı için, “1”i işaretleyip yanında bulunan kutuya “00”, 5 hafta olduğunu söyleyen cevaplayıcı için, “1”i işaretleyip yanında bulunan kutuya “05”, 8 ay olduğunu söyleyen cevaplayıcı için, “2” yi işaretleyip yanında bulunan kutuya “08”, 3 yıl olduğunu söyleyen bir cevaplayıcı için “3”ü işaretleyip yanında bulunan kutuya “03” yazınız. SORU 280D: Kişiye “kaç yıl süre ile sigara içtiğini” sorunuz. Sigara içilen toplam yılı sağdaki kutuya iki haneli olarak yazınız. Eğer sigara içme süresi; 1 YILDAN AZ ise sağdaki kutuya ”00” olarak yazınız.
83
7.5. Bölüm 3: Fiziksel Aktivite Bu bölümdeki sorular kişilerin fiziksel aktivite düzeylerini belirlemeye yöneliktir. Soruların yanıtları “2-5 YAŞ” ve “6-11 YAŞ” için kişilerin velisi veya bakımından sorumlu kişi tarafından alınacaktır. “12 VE YUKARI YAŞ” kişilerde kendisinden veya, velisi veya bakımından sorumlu kişi tarafından alınacaktır. Kişi Sorukağıtları’nda “Bölüm 3’de Fiziksel Aktivite Formu” bulunmaktadır. 0-5 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI SORU 370 (süzgeç): Soru 106’ya bakınız. Çocuk İKİ YAŞINDAN KÜÇÜK ise Soru 791S’ye geçiniz. Yaşı İKİ ve YUKARI YAŞ ise 379B ile devam ediniz. SORU 379B: Çocuğun “hafta içi sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını TV, video, DVD, VCD izleyerek geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Örneğin 2.5 saat izliyorsa “02 30” olarak kaydediniz. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379C: Çocuğun “hafta sonu sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını TV, video, DVD, VCD izleyerek geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Örneğin 4 saat izliyorsa “04 00” olarak kaydediniz. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379D: Çocuğun “hafta içi sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını bilgisayar başında (internet, oyun veya diğer amaçlar) geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya saat/dakika cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Örneğin 1.5 saat izliyorsa “01 30” olarak kaydediniz. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379E: Çocuğun “hafta sonu sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını bilgisayar başında (internet, oyun veya diğer amaçlar) geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya saat/dakika cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Örneğin 1.5 saat izliyorsa “01 30” olarak kaydediniz. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. 6-11 YAŞ ile 12 VE YUKARI YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI SORU 379: 6-11 yaş ve 12 ve yukarı yaş kişilere sorulacaktır. Bu soruda “kişinin son 7 gün içerisinde 30 dakika veya daha fazla süreyle hangi sıklıkla egzersiz yaptığı” sorgulanmaktadır. HİÇ EGZERSİZ YAPMADI ise “0” işaretlenip Soru 379B’ye geçiniz. HAFTADA 1-2 KEZ yapıyorsa “1”, HAFTADA 3-4 KEZ yapıyorsa “2”, HAFTADA 5-6 KEZ yapıyorsa “3”, HERGÜN yapıyorsa “4”ü işaretleyiniz. Bu seçeneklerin DIŞINDA BİR YANIT gelirse “7”yi işaretleyip diğer bölümüne açık olarak sıklığını yazınız. Bu soruda tek bir seçenek işaretlenecektir. SORU 379A: “6-11 YAŞ VE 12 VE YUKARI YAŞ” kişilere sorulacaktır. Bu Soru 379. soruda HİÇ EGZERSİZ YAPMADI yanıtını “verenler dışındaki tüm bireylere” sorulacaktır. Bu soru ile “son 7 günde yapılan egzersizin türü” sorgulanmaktadır. Sağ tarafta verilen egzersiz türlerini tek tek okuyunuz, yapılan “EGZERSİZ TÜRÜNÜN KARŞISINDAKİ HARFİ” işaretleyiniz.
84
Seçeneklerde yer almayan aktivite yanıtı için “DİĞER” seçeneği olan “U”yu işaretleyiniz ve aktivite türünü açık olarak yazınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. SORU 379B, 379C, 379D VE 379E: 6-11 YAŞ VE 12 VE YUKARI YAŞ SORU KAĞITLARI İÇİN ORTAK SORULARDIR. SORU 379B: Kişinin “hafta içi sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını TV, video, DVD, VCD izleyerek geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379C: Kişinin “hafta sonu sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını TV, video, DVD, VCD izleyerek geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379D: Kişinin “hafta içi sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını bilgisayar başında(internet, oyun veya diğer amaçlar) geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 379E: Kişinin “hafta sonu sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanını bilgisayar başında(internet, oyun veya diğer amaçlar) geçirdiğini” sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” ikişer hane olarak yazınız. Hiç izlemiyorsa “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 380A, 380B VE 380C, 6-11 YAŞ VE 12 VE YUKARI YAŞ SORU KAĞITLARI İÇİN ORTAK OLAN SORULARDIR. SORU 380A: Kişinin “halen okula devam etme durumu” sorgulanmaktadır. Sorunun yanıtı EVET ise “1”i işaretleyiniz. HAYIR ise “2”yi işaretleyip 6-11 YAŞ için Soru 381’e ve 12 ve YUKARI YAŞ için Soru 389’a geçiniz. DİKKAT: Kursa devam edenler için EVET “1” olarak işaretleyiniz. SORU 380B: Kişinin “hafta içi sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanı okul dışında ev ödevlerini yaparak veya ders çalışarak geçirdiğini” yanıt veren yakınına veya kendisine sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Hiç ise “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz. SORU 380C: Kişinin “hafta sonu sıradan bir günde ortalama ne kadar zamanı okul dışında ev ödevlerini yaparak veya ders çalışarak geçirdiğini” yanıt veren yakınına veya kendisine sorunuz. Sağdaki kutuya “SAAT/DAKİKA” cinsinden ikişer hane olarak yazınız. Hiç ise “00”, bilmiyorsa “98” olarak yazınız. Her iki kutuyu da mutlaka doldurunuz.
85
SORU 381: BU SORU SADECE 6-11 YAŞ KİŞİ İÇİN SORULMAKTADIR. SORU 381: Kişinin “son 7 günde 1 saat veya daha fazla süreyle ev dışında (park, bahçe gibi) oynayarak vakit geçirme durumunu” yanıt veren yakınına veya kendisine sorunuz. HİÇ OYNAMADI ise “0”, HAFTADA 1-2 ise “1”, HAFTADA 3-4 ise “2”, HAFTADA 5-6 ise “3”, HERGÜN ise “5”i işaretleyiniz. Bu seçeneklerin dışında DİĞER yanıt gelirse “7”yi işaretleyip diğer bölümüne açık olarak sıklığını yazınız. Bu soruda tek bir seçenek işaretlenecektir SORU 389: (Süzgeç) Bu süzgeç sadece 12 YAŞ VE YUKARI KİŞİ SORU KAĞIDI için geçerlidir. Soru 106’ya bakınız. 19 YAŞINDA VEYA DAHA KÜÇÜK kişiler için Soru 470’e geçiniz. 20 VE YUKARI YAŞ KİŞİLER için Soru 390 ile devam ediniz. SORU 390: Bu soruda 20 ve yukarı yaş kişilerde, 24 saatlik fiziksel aktivite sorgulaması yapılmaktadır. Bu sorudan amaç; formdaki ilk kutu olan 00’dan son kutu olan 23:59’a kadar geçen 24 saatlik (1440 dk) sürede yapılan faaliyetlerin kodlanarak kaydedilmesidir. Sol tarafta faaliyet türleri ve karşılarında kodları yer almaktadır. Sırasıyla aşağıdaki soruları sorarak formu doldurabilirsiniz. İlk olarak; “Dün sabah kaçta uyandınız?” sorusu ile başlayınız. Daha sonra “Peki, kaçta yatmıştınız?” diye sorunuz. Böylece toplam uyku süresi saptanabilecektir. Eğer kişinin yattığı saat 00:00’dan sonra ise yatmadan önceki saatlerde yapılan faaliyetler sorgulanacaktır. Örneğin: Kişi gece saat 02:00’da yattı ise 00:00-02:00 arasında hangi faaliyetleri yaptığını sorunuz ve ilgili saat kutularına kaydediniz. Tüm kutuları eksiksiz doldurabilmek için aşağıda belirlenen zaman dilimlerine dikkat ediniz. “Uyandıktan sonra öğlene kadar neler yaptınız ?” “Öğlenden akşama kadar neler yaptınız ?” “Akşam gece yatana kadar neler yaptınız?” Söylenen zaman dilimlerindeki faaliyetlerin sürelerini sorgulayınız. Tüm kutuların doldurulmasına dikkat ediniz. 15 dakika süre içerisinde farklı türde yapılan birden çok faaliyet söz konusu olduğunda, en uzun süreli faaliyet hangisi ise onun kodunu kutuya yazınız. DİKKAT: Listede olmayan faaliyetler için, var olan faaliyetlere benzetme yapılarak kayıt tutulmalıdır. Örneğin; “yavaş yürüdüğünü” belirten bireyin faaliyet kodu “4” olarak işaretlenir.
Örnek 1: Ayşe hanım dün sabah saat 06:30’da kalkmış. Bir gece önce saat 23:00’de yatmış. Sabah uyandıktan sonra 30 dk ortalığı toplama, duş alma gibi ayakta hafif aktiviteler yapmış. Daha sonra 30 dakika kadar kahvaltı yaparak, TV izlemiş. 7:30 gibi evden çıkarak orta hızda 10-15 dakika yürüyerek işyerine gelmiş. Öğle tatiline kadar ofiste çoğunlukla masa başında çalışmış. 12:00-12:30 arası işyerindeki yemekhanede yemeğini yemiş. Yemek sonrası dışarı çıkarak orta hızda yürüyerek yaklaşık 45 dakika dolaşmış. İşyerine dönerek ofiste masa başında çalışmaya devam etmiş. Saat 17:00 gibi işyerinden çıkıp 15 dakika yürüyerek evine gelmiş. 15 dakika uzanarak gazete okuduktan sonra, mutfağa girerek yaklaşık 1.5 saat yemek hazırlamış. Saat 19:00 gibi akşam yemeğini 30 dakika sürede yemiştir. Yemekten sonra yaklaşık 45 dakika mutfağı toplamış, bulaşıkları yıkamış. 1 saat kadar da ütü yapmış. Daha sonra oturarak TV izlemiş. Saat 23:30 da yatmıştır
86
390
Size bir gün boyunca yaptığınız aktiviteler hakkında sorular soracağım. Dün sabah saat kaçta uyandınız? Bir gece önce kaçta yatmıştınız? Uyandıktan sonra sırasıyla neler yaptınız? TÜM GERÇEKLEŞTİRİLEN FAALİYETLER İÇİN UYGUN FAALİYET KODUNU FAALİYETİN GERÇEKLEŞTİĞİ ZAMAN KUTUSUNA YAZIN
FAALİYET KOD SAAT DAKİKA FAALİYET SAAT DAKİKA FAALİYET
Uyku............................................................................... 1
00
: 00-14 1
12
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3 Uzanarak yapılan işler..................................................
(dinlenme, TV izleme, kitap-gazete okuma, müzik dinleme)
2 : 30-44 1 : 30-44 5
: 45-59 1 : 45-59 5
01
: 00-14 1
13
: 00-14 5
: 15-29 1 : 15-29 3 Oturarak yapılan işler...................................................
Ofis işleri (daktilo, bilgisayar, masa başı işler) Ev işleri (sebze ayıklama, örgü örme, dikiş dikme, ütü) Diğer (araba-traktör sürme, resim yapma, müzik aleti çalma, kağıt oynama, halı dokuma, ayakkabı boyama, balık tutma vb.)
3 : 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3
02
: 00-14 1
14
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3
: 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3 Ayakta yapılan HAFİF aktiviteler...............................
Ev temizleme, çocuk bakımı, yemek pişirme, çamaşır yıkama, bulaşık yıkama vb Marangoz işleri, fırıncı, çöpçü, terzi vb.
4
03
: 00-14 1
15
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3
: 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3 Ayakta yapılan ORTA aktiviteler................................
Yürüme orta hızda (yüklü-yüksüz) , bahçe bostan işleri, mekanize tarla işleri, hayvan bakımı-besleme-tımar, süt sağma, kuyudan su çekme, boya işleri vb.
5
04
: 00-14 1
16
: 00-14 3
: 15-29 1 : 15-29 3
: 30-44 1 : 30-44 3
: 45-59 1 : 45-59 3 Ayakta yapılan AĞIR aktiviteler.................................
Tarla işleri (hasat, gübreleme, harman, kazma vb.) Ağaç , odun kesme Yük taşıma, hamallık, inşaat işleri
6
05
: 00-14 1
17
: 00-14 5
: 15-29 1 : 15-29 2
: 30-44 1 : 30-44 4
: 45-59 1 : 45-59 4 HAFİF egzersiz/spor faaliyetleri..................................
Aerobik, hızlı yürüme
7
06
: 00-14 1
18
: 00-14 4
: 15-29 1 : 15-29 4
: 30-44 4 : 30-44 4
: 45-59 4 : 45-59 4 ORTA egzersiz/spor faaliyetleri...................................
Voleybol, tenis, dans, bilardo
8
07
: 00-14 2
19
: 00-14 3
: 15-29 2 : 15-29 3
: 30-44 5 : 30-44 4
: 45-59 3 : 45-59 4 AĞIR egzersiz/spor faaliyetleri....................................
Basketbol, futbol, kürek, yüzme, squash (duvar tenisi), uzun mesafe koşu,uzakdoğu sporları, vücut geliştirme
9
08
: 00-14 3
20
: 00-14 4
: 15-29 3 : 15-29 4
: 30-44 3 : 30-44 4
: 45-59 3 : 45-59 4
09
: 00-14 3
21
: 00-14 4
: 15-29 3 : 15-29 2
: 30-44 3 : 30-44 2
: 45-59 3 : 45-59 2
DİKKAT: FAALİYET BÖLÜMÜNDEKİ TÜM KUTULAR UYGUN OLAN FAALİYET KODLARI İLE DOLDURULMALIDIR!
BOŞ SATIR KALMAMALIDIR
10
: 00-14 3
22
: 00-14 2
: 15-29 3 : 15-29 2
: 30-44 3 : 30-44 2
: 45-59 3 : 45-59 2
11
: 00-14 3
23
: 00-14 2
: 15-29 3 : 15-29 2
: 30-44 3 : 30-44 1
: 45-59 3 : 45-59 1
87
Örnek 2: Ali bey önceki gece saat 01 de yatıp sabah saat 5:00 de kalkmış. Gece 01:00 e kadar ne yaptığı sorulduğunda TV izlediğini bildirmiş. 5:00 da kalktığında abdestini alıp namaz kılmış. Yaklaşık 15 dakika sürmüş. Tekrar yatıp sabah 8:30 da uyanmış. 15 dakika kadar el, yüz yıkama ve üzerini giyme gibi aktivitelerden sonra yaklaşık 1 saat kadar kahvaltı edip gazeteleri okumuş. Daha sonra yaklaşık 2 saat bahçedeki çiçeklerin bakımı ile ilgilenmiş. Öğlen yemeğinden önce namazını kılmış. Namaz için harcadığı süre 10-15 dakika imiş. Daha sonra 15 dakikada öğle yemeğini yedikten sonra ikindi namazına kadar yatarak gazete okumuş. Saat 16:00 gibi ikindi namazını kılıp evden çıkmış. 10 dakika yavaş yavaş yürüyerek kahveye gelmiş. Arkadaşları ile oturarak sohbet etmiş. Yaklaşık 1.5 saat kahvede oturmuş. Daha sonra yürüyerek çarşıya gidip alışveriş yaptıktan sonra yürüyerek 18:00 gibi eve gelmiş. Akşam namazını 15 dakikada kıldıktan sonra akşam yemeğine oturmuşlar. Yemek yaklaşık 45 dakika sürmüş. Yemekten sonra TV izleyip, sohbet etmişler. Saat 22:00 gibi yatsı namazını kılmış. Yaklaşık 15 dakika sürmüş. Tekrar TV izleyip saat 00:30 gibi yatmıştır.
88
390
Size bir gün boyunca yaptığınız aktiviteler hakkında sorular soracağım. Dün sabah saat kaçta uyandınız? Bir gece önce kaçta yatmıştınız? Uyandıktan sonra sırasıyla neler yaptınız? TÜM GERÇEKLEŞTİRİLEN FAALİYETLER İÇİN UYGUN FAALİYET KODUNU FAALİYETİN GERÇEKLEŞTİĞİ ZAMAN KUTUSUNA YAZIN
FAALİYET KOD SAAT DAKİKA FAALİYET SAAT DAKİKA FAALİYET
Uyku............................................................................... 1
00
: 00-14
12
: 00-14
: 15-29 : 15-29 Uzanarak yapılan işler..................................................
(dinlenme, TV izleme, kitap-gazete okuma, müzik dinleme)
2 : 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
01
: 00-14
13
: 00-14
: 15-29 : 15-29 Oturarak yapılan işler...................................................
Ofis işleri (daktilo, bilgisayar, masa başı işler) Ev işleri (sebze ayıklama, örgü örme, dikiş dikme, ütü) Diğer (araba-traktör sürme, resim yapma, müzik aleti çalma, kağıt oynama, halı dokuma, ayakkabı boyama, balık tutma vb.)
3 : 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
02
: 00-14
14
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 Ayakta yapılan HAFİF aktiviteler...............................
Ev temizleme, çocuk bakımı, yemek pişirme, çamaşır yıkama, bulaşık yıkama vb Marangoz işleri, fırıncı, çöpçü, terzi vb.
4
03
: 00-14
15
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 Ayakta yapılan ORTA aktiviteler................................
Yürüme orta hızda (yüklü-yüksüz) , bahçe bostan işleri, mekanize tarla işleri, hayvan bakımı-besleme-tımar, süt sağma, kuyudan su çekme, boya işleri vb.
5
04
: 00-14
16
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 Ayakta yapılan AĞIR aktiviteler.................................
Tarla işleri (hasat, gübreleme, harman, kazma vb.) Ağaç , odun kesme Yük taşıma, hamallık, inşaat işleri
6
05
: 00-14
17
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 HAFİF egzersiz/spor faaliyetleri..................................
Aerobik, hızlı yürüme
7
06
: 00-14
18
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 ORTA egzersiz/spor faaliyetleri...................................
Voleybol, tenis, dans, bilardo
8
07
: 00-14
19
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59 AĞIR egzersiz/spor faaliyetleri....................................
Basketbol, futbol, kürek, yüzme, squash (duvar tenisi), uzun mesafe koşu,uzakdoğu sporları, vücut geliştirme
9
08
: 00-14
20
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
09
: 00-14
21
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
DİKKAT: FAALİYET BÖLÜMÜNDEKİ TÜM KUTULAR UYGUN OLAN FAALİYET KODLARI İLE DOLDURULMALIDIR!
BOŞ SATIR KALMAMALIDIR
10
: 00-14
22
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
11
: 00-14
23
: 00-14
: 15-29 : 15-29
: 30-44 : 30-44
: 45-59 : 45-59
89
7.6. Bölüm 4: Beslenme Alışkanlıkları Bu bölümde yer alan Soru 470 ve Soru 475 arasındaki sorular 6-11 YAŞ KİŞİ SORU KAĞIDI ve 12 ve YUKARI KİŞİ SORU KAĞIDI’nda yer almaktadır. 6-11 yaş grubunda sorular “çocuğun velisine veya bakımından sorumlu kişiye” sorulacaktır. 12 ve yukarı yaş grubunda ise “kendisinden veya velisi/bakımından sorumlu kişiden” yanıt alınacaktır. Bu bölümde kişinin beslenme alışkanlıkları sorgulanmaktadır. Öğün düzeni, ana ve ara öğünlerin tüketim durumu, atlanan öğünlerin saptanması amaçlanmaktadır. Sabah kahvaltısı, öğle, akşam yemekleri ana öğünlerdir. Kuşluk, ikindi ve gece yatmadan önceki öğünler ise ara öğünlerdir. Kuşluk; sabah kahvaltısı ve öğle yemeği arasındaki ara öğündür. İkindi; öğle yemeği ile akşam yemeği arasındaki ara öğündür. Akşam yemeğinden sonra yatana kadar yenilenler ise gece yatmadan önceki ara öğündür. SORU 470: Bu soruda “genellikle sabah kahvaltısı yapma durumu” sorgulanmaktadır. Bu soruya EVET yanıtı verenler için “1”i işaretleyip soru 471’e geçiniz. HAYIR yanıtı verilmiş ise “2”yi işaretleyip bir sonraki soruya geçiniz. SORU 470A: Bu soruda “kahvaltı yapmama nedeni” sorgulanmaktadır. Soru 470’e HAYIR yanıtı verenlere sorunuz. Sağ tarafta yer alan nedenleri işaretleyiniz. Örnek: CANI İSTEMİYOR “B” GEÇ KALKIYOR “H” Seçeneklerde yer almayan yanıt gelirse DİĞER seçeneği olan “U”yu işaretleyiniz ve nedeni açık olarak yazınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. SORU 471: Bu soruda “genellikle kuşluk vaktinde tüketilen ara öğün” sorgulanmaktadır. Genellikle kuşluk öğünü tüketiyorsa. “evet” 1, tüketmiyorsa, “hayır” 2’yi işaretleyiniz. SORU 472: Bu soruda “genellikle öğle yemeği yeme durumu” sorgulanmaktadır. EVET diyenler için “1”i işaretleyip Soru 473’e geçiniz. HAYIR yanıtı verilmiş ise “2”yi işaretleyip bir sonraki soruya geçiniz. SORU 472A: Bu soruda “öğle yemeği yememe nedeni” sorgulanmaktadır. Soru 472’ye HAYIR yanıtı verenlere sorunuz. Sağ tarafta yer alan nedenleri işaretleyiniz. Örnek: ZAMAN YETERSİZLİĞİ “A” ZAYIFLAMAK İSTİYOR “D” Seçeneklerde yer almayan yanıt gelirse diğer seçeneği olan “U”yu işaretleyiniz ve nedeni açık olarak yazınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. SORU 473: Bu soruda “genellikle ikindi vaktinde tüketilen ara öğün” sorgulanmaktadır. Genellikle ikindi öğünü tüketiyorsa, EVET “1”, tüketmiyorsa, HAYIR “2”yi işaretleyiniz.
90
SORU 474: Bu soruda “genellikle akşam yemeği yeme durumu” sorgulanmaktadır. EVET diyenler için 1’i işaretleyip soru 475’e geçiniz. HAYIR yanıtı verilmiş ise “2”yi işaretleyip bir sonraki soruya geçiniz. SORU 474A: Bu soruda “akşam yemeği yememe nedeni” sorgulanmaktadır. Soru 474’e “hayır” yanıtı verenlere sorunuz. Sağ tarafta yer alan nedenleri işaretleyiniz. Örnek: ZAMAN YETERSİZLİĞİ “A” ZAYIFLAMAK İSTİYOR “D” ALIŞKANLIĞI YOK “E” Seçeneklerde yer almayan yanıt gelirse DİĞER seçeneği olan “U” yu işaretleyiniz ve nedeni açık olarak yazınız. Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenebilir. SORU 475: Bu soruda akşam yemeği sonrası “gece yatmadan önce genellikle tüketilen ara öğün” sorgulanmaktadır. Genellikle gece öğünü tüketiyorsa, EVET “1”, tüketmiyorsa, HAYIR “2”yi işaretleyiniz. SORU 476 VE 476A SADECE 12 VE YUKARI YAŞ KİŞİ SORU KAĞIDINDA YER ALMAKTADIR. SORU 476: “Son 1 aydır gelir getirsin, getirmesin ev dışında herhangi bir işte çalışma durumu” sorgulanmaktadır. İşyerinde beslenme durumunun sorgulanması amaçlanmaktadır. Yanıt EVET ise “1”i işaretleyip bir sonraki soruya geçin. Yanıt HAYIR ise “2”yi işaretleyip Soru 580’e geçiniz. SORU 476A: Bu soruda “çalışanların işyerinde yemek yeme durumu” sorgulanmaktadır. Son 1 aydır çalışan kişilerin en çok nereden yemek yediği sorulmaktadır. İŞYERİNDE YEMEK YEMİYOR ise “0”, EVDE YİYOR/EVDEN GETİRİYOR ise “1”, İŞYERİ VERİYOR/CATERİNG ise “2”, DIŞARIDAN YİYOR/DIŞARIDAN SİPARİŞ EDİYOR ise “3”ü işaretleyin. Bu seçenekler dışında gelen DİĞER yanıt için “7”yi işaretleyip diğer bölümüne açık olarak yazınız. Bu soruda sadece tek bir seçenek işaretlenecektir.
91
7.7. Bölüm 5: Gebelik ve Emziklilikte Besin Tüketimi Bu bölüm 12 ve YUKARI YAŞ SORU KAĞIDINDA yer almaktadır. Bu bölümde, 15 ve YUKARI YAŞ KADININ “yaşadığı tüm gebelikler ve emziklilik ile ilgili” sorular sorulacaktır. Bu bölüm yer alan beş ana gruptaki sorular aşağıda belirtilen bilgileri içermektedir.
1. SORU 581A- 581F: Kadının evlilik yaşı, toplam gebelik sayısı, canlı olarak doğurduğu toplam çocuk sayısı ve yaşayan çocukların sayısı
2. SORU 582-582C: Kadının yaşayan en küçük çocuğu ile ilgili bilgiler, emzirme durumu (var/yok) ve emzirme süresi (ay)
3. SORU 582D-582F: Gebelik durumu (var/yok) ve gebelik süresi (ay), gebelik öncesi ağırlık (kg)
4. SORU 583A: Gebe olan veya emziren kadınların besin/besin gruplarını tüketim tercihleri. Gebelik ve/veya Emziklilik Döneminde bazı temel besinlerin tüketiminde yaptığı değişiklikler (arttırdı, azalttı, değişiklik yapmadı vb)
5. SORU 583B-583C: Gebelik/emziklilik döneminde gebelik/emziklilik ile ilgili bilgi almak, danışmak ve kontrol amacıyla başvuru yapılma durumu ve sigara içme durumu
SORU 580-581 (süzgeç): CİNSİYET ve YAŞIN BELİRLENMESİ SORU 580: Soru 100A’ya bakınız. Birey ERKEK ise Soru 684’e geçiniz. Birey “KADIN” ise Soru 581 ile devam ediniz. SORU 581: Soru 106’ya bakınız. Eğer kadının yaşı “14 ve DAHA KÜÇÜK YAŞ”ta ise Soru 761’e geçiniz. Eğer kadının yaşı “15 VE YUKARI YAŞ”ta ise Soru 581A-581F ile devam ediniz. SORU 581A- 581F: GEBELİKLE İLGİLİ BİLGİLER SORU 581A: Kadının “evlilik durumunu” belirlemek için HİÇ EVLENDİNİZ Mİ? sorusunu sorunuz. Burada önemli olan kadının bir eşle birlikte yaşaması durumunun belirlenmesidir. KİŞİ EVLİ GİBİ BİRLİKTE YAŞIYOR İSE EVLİ KABUL EDİNİZ. Eğer yanıt HAYIR ise, Soru 684A’ya geçiniz. Yanıt EVET ise Soru 581B ile devam ediniz. SORU 581B: Kadının “kaç yaşında evlendiği / ilk evlilik yaşı” sorgulanmaktadır. Burada kişi “BİRDEN FAZLA KEZ EVLENDİ İSE, İLK EVLİLİĞİNİ YAPTIĞI YAŞI/İLK EVLENME YAŞINI” sağdaki kutuya yazınız. SORU 581C: Kadının “yaşadığı tüm gebelikler”le ilgili bilgi alınacaktır. Eğer kadın şimdiye kadar hiç gebelik yaşamamışsa ve “Hiç gebe kaldınız mı?” sorusuna HAYIR yanıtını vermiş ise Soru 684A’a geçiniz. Soru 581C’e EVET yanıtı verildi ise Soru 581D’ye geçiniz.
92
SORU 581D: Bu soru ile araştırma tarihine kadarki tüm gebeliklerin sayısı irdelemektedir. “Toplam kaç gebeliğiniz oldu?” sorusu ile kadının kendiliğinden veya isteyerek düşük, ölü veya canlı doğumla sonuçlanan tüm gebeliklerini sorgulayınız. Gebelik sayısını TOPLAM GEBELİK SAYISI kutusuna kaydediniz. SORU 581E: “Canlı doğumla sonuçlanan gebeliklerin sayısı” sorgulanmaktadır. Bu bölümde canlı doğumla kastedilenin ne olduğu iyi anlaşılmalıdır. Önemli olan kadının yaptığı tüm doğumların alınmasıdır. Bu nedenle, kadının doğurduğu ve doğum sonrası birkaç dakika yaşayan (ağlayarak, nefes alarak veya hareket ederek hayat belirtileri gösteren) tüm çocukların sayısı TOPLAM CANLI DOĞUM SAYISINA dahil ederek kutuya kaydediniz. Çocukların görüşme yapılan tarihte görüşülen kadınla birlikte oturup oturmadığı ya da hayatta olup olmaması önemli değildir. HİÇ CANLI DOĞUM YOK ise TOPLAM CANLI DOĞUM SAYISI kutusuna “00” yazınız. Soru 581F: Araştırma tarihinde “kadının yaşayan çocuk veya çocuklarının sayısı” sorgulanmaktadır. Bu soruda çocuk anne ile birlikte yaşasın veya yaşamasın (uzakta yurtta kalabilir, yatılı okuyor olabilir, evlatlık verilmiş vb. olabilir) TOPLAM YAŞAYAN ÇOCUK SAYISInı kaydediniz. HİÇ YAŞAYAN ÇOCUĞU YOK ise TOPLAM YAŞAYAN ÇOCUK SAYISI kutusuna “00” yazınız ve Soru 582D’e geçiniz SORU 582 (süzgeç): YAŞAYAN ÇOCUK SAYISININ BELİRLENMESİ SORU 582: Soru 581F’e bakınız. Eğer kadının “HİÇ YAŞAYAN ÇOCUĞU YOK” ise Soru 582D’ye geçiniz. Eğer kadının “EN AZ BİR YAŞAYAN ÇOCUĞU VAR” ise kadınlara 582A-582F arasındaki soruları sorunuz. SORU 582A-582F: GEBE ve EMZİKLİLİK SORU 582A: Bir veya birden fazla “yaşayan çocuğa sahip” olan kadının, YAŞAYAN EN KÜÇÜK ÇOCUĞUN YAŞI sorgulanmaktadır. YAŞAYAN EN KÜÇÜK ÇOCUĞUN YAŞInı yazınız. YAŞAYAN ÇOCUK BİR YAŞINDAN KÜÇÜK ise YAŞAYAN EN KÜÇÜK ÇOCUK YAŞI kutusuna “00” yazınız. SORU 582B: Araştırma tarihinde kadının “halen emzirdiği çocuğu var mı?” sorusununa verilen yanıt eğer YOK ise “2”yi işaretleyerek Soru 582D’ye geçiniz. Eğer yanıt VAR ise “1”i işaretleyerek Soru 582C’ye devam ediniz. SORU 582C: Halen emzirdiği çocuğu olan kadına “kaç aydır emziriyorsunuz?” sorusunu sorunuz ve EMZİRME SÜRESİni iki haneli olacak şekilde “AY” olarak kutuya kaydediniz. Emzirme ayını yazdıktan sonra Soru 583A’ya geçiniz. SORU 582D: Kadına “şu anda gebe misiniz?” sorusunu sorunuz. Eğer yanıt HAYIR ise “2” yi işaretleyerek Soru 684A’ya geçiniz. Eğer yanıt EVET ise “1”i işaretleyerek kaç aylık gebe olduğunu sorgulamak üzere Soru 582E ile devam ediniz.
93
SORU 582E: Kadına “kaç aylık gebesiniz?” sorusunu sorunuz. Eğer kadın GEBELİK AYInı biliyor ise “AY” iki haneli olacak şekilde kutuya kaydediniz. Eğer kadın gebelik ayını BİLMİYOR ise “98” i işaretleyiniz. Kadının gebe kalmadan önceki kilosunu sorgulamak üzere Soru 582F ile devam ediniz. SORU 582F: Kadına “gebe kalmadan önce kaç kiloydunuz?” sorusunu sorunuz ve GEBELİK ÖNCESİ KİLOyu “KİLOGRAM (kg)” cinsinden kutuya kaydediniz. Örneğin: Kadın gebelik öncesi 55.3 kg ise 055.3, 75 kg ise 075.0 ve 100.53 kg ise 100.5 olarak yazınız. Eğer kadın GEBELİK ÖNCESİ KİLOSUNU BİLMİYOR ise “999.8” i işaretleyiniz. SORU 583 (süzgeç): KADININ GEBE VEYA EMZİRME DURUMUNUN BELİRLENMESİ SORU 583: Bu soru araştırma tarihinde “gebe/emzikli olan tüm kadınları belirlemek/teyid etmek için” kullanılmalıdır. Soru 582B ve Soru 582D’ye bakınız. Eğer kadın GEBE DEĞİL ve EMZİRMİYOR ise Soru 684- 684A’ya geçiniz. Kadın GEBE veya EMZİRİYOR ise Soru 583A ile devam ediniz. SORU 583A: Gebe olan veya emziren kadınların besin/besin gruplarını tüketim tercihleri sorgulanmaktadır. Gebe veya emzikli kadınlara “17 adet besin/ besin grubu” sırayla tek tek sorularak bu besinin/besinlerin tüketiminde yaptığı değişiklikleri (arttırdı, azalttı, değişiklik yapmadı..vb) ayrıntılı olarak sorunuz. Örneğin: “Süt, yoğurt, peynir gibi süt ürünlerinin tüketimini gebeliğiniz (emzikliliğiniz) süresince artırdınız mı, azalttınız mı yoksa hiçbir değişiklik yapmadınız mı?” sorusunu sorunuz. ARTIRDI ise “1”, AZALTTI ise “2”, DEĞİŞTİRMEDİ ise “3” ve HİÇ TÜKETMİYOR ise “4” rakamını işaretleyiniz. DİKKAT: Kadının her zamanki (gebelik/emziklilik öncesi) besin tercihlerini düşünerek gebeliğe veya emzikliliğe bağlı olarak herhangi bir değişiklik yapıp yapmadığının ayrı ayrı sorgulanmasıdır. Soru 583B: “Gebelik/emziklilik süresince gebelik/emziklilik ile ilgili bilgi almak, danışmak ve kontrol amacıyla başvuru yapılma durumu” sorgulanmıştır. Kadın KİMSEYE BAŞVURMAMIŞ ise “Y” harfini işaretleyiniz. Yanıt EVET, BAŞVURDUM ise KİME/KİMLERE BAŞVURDUNUZ? sorusunu sorunuz. DOKTOR için “A”, HEMŞİRE/EBE için “B”, DİYETİSYEN için “C”, MAHALLE/ARA EBESİ/EBE NİNE için “D” ve DİĞER için belirtin ve “U” harfini işaretleyiniz. Birden fazla seçenek işaretlenebilir. Örneğin: Yanıt Doktor ve Diyetisyen ise “A” ve “C” harflerinin ikisini de işaretleyiniz. SORU 583C: “Gebelik/emziklilik süresince hiç sigara içtiniz mi?” sorusunu sorunuz. Yanıt EVET ise “1”i, HAYIR ise “2” yi işaretleyiniz. Bazen/arasıra içiyorum yanıtları da EVET “1” olarak işaretlenmelidir.
94
7.8. Bölüm 6: Besin Alışverişi ve Besin Tüketim Sıklığı
SORU 684 (süzgeç): Soru 106A’ya bakınız. Görüşme yapılan birey 14 YAŞINDA VEYA DAHA KÜÇÜK ise Soru 690’a geçiniz. Eğer 15 VE YUKARI YAŞ ise Soru 684A ile devam ediniz.
SORU 684A: “Genellikle yiyecek ve içecek alışverişi yapar mısınız?” sorusuna verilen yanıt HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 690’a geçiniz. Yanıt EVET ise “1”i işaretleyiniz Soru 684B’ye geçiniz.
SORU 684B: “ Besin alışverişi yaparken nelere dikkat ettiğini” sorgulayınız ve işaretleyiniz. Bu bölümde birden fazla seçenek işaretlenebilir. Verilen seçeneklerde uygun olanı bulamıyor iseniz DİĞER …bölümüne açık olarak yazınız. Bu soruya yanıt alamadı iseniz BİLMİYOR diyerek “X”i işaretleyiniz.
SORU 684B: “Yiyecek ve içecek reklamları alışverişinizi etkiler mi?” Sorusuna verilen yanıt EVET ise “1”’i işaretleyerek Soru 684C’ye geçiniz, HAYIR ise “2”yi işaretleyiniz ve Soru 690A geçiniz.
SORU 684C: Bu bölümde “17 adet besin grubu” için, “satın alırken reklamlardan etkilenme durumunu” sorgulayarak; ETKİLENİRİM için “1”, ETKİLENMEM için “2” ve BİLMİYOR için “3” seçeneklerinden birini işaretleyiniz.
SORU 690 (süzgeç): : Soru 106’ya bakınız. Görüşülen bireyin yaşı 19 YAŞINDA ve DAHA KÜÇÜK ise Soru 761’e geçiniz. Eğer 20 ve YUKARI YAŞ ise Soru 690A ile devam ediniz.
SORU 690A-690B: BESİN TÜKETİM SIKLIĞI
SORU 690A-690B: Bu bölümde belirtilen besin gruplarındaki her bir besinin görüşülen birey için “Son bir ay düşünüldüğünde kişinin besinleri ne sıklıkta/kaç kez tükettiğini” sorgulayınız.
TÜKETMİYOR ise “0”, HERGÜN tüketiyorsa “1”, HAFTADA 5-6 ise “2”, HAFTADA 3-4 ise “3”, HAFTADA 1-2 ise “4”, 15 GÜNDE BİR ise “5” veya AYDA BİR ise “6” rakamını daire içerisine alınız.
Örneğin: Sütün tüketim sıklığını sorgularken; “Son 1 ayı düşündüğünüzde kişisel olarak ne sıklıkta/kaç kez tüketirsiniz? Hiç tüketmez misiniz, her gün mü, haftada 5-6 kez mi, haftada 3-4 kez mi, haftada 1-2 kez mi, 15 günde bir kez mi, yoksa ayda bir kez mi tüketirsiniz?”. Aldığınız yanıt HAFTADA 1-2 KEZ ise “4”ü işaretleyiniz ve “Yoğurt, ayran, kefiri” sorgulayarak devam ediniz.
95
7.9. Bölüm 7: 24 Saatlik Geriye Dönük Besin Tüketim Formu Bu bölümde “2-5 YAŞ”, “6-11 YAŞ” VE “12 ve YUKARI YAŞ” bireyler için bir gün öncesinde yani sabah yataktan kalkıp ertesi sabah kalkıncaya kadar geçen bir günlük (24 saatlik) süre içerisinde yenilen besinlerin ve/veya yemeklerin, içilen su ve/veya içeceklerin tüketim miktar ve türleri ayrıntılı olarak sorgulanacaktır. Kayıt tutulurken öncelikle; her bir “ANA ÖĞÜN’ün (KAHVALTI, ÖĞLE, AKŞAM)” ve “ARA ÖĞÜNLER’in (KUŞLUK, İKİNDİ, GECE YATMADAN ÖNCE)” tüketilip tüketilmediğini sorunuz. Sabah kahvaltısı, öğle ve akşam yemekleri ana öğünlerdir. Kuşluk, ikindi ve gece yatmadan önceki öğünler ise ara öğünlerdir. KUŞLUK; sabah kahvaltısı ve öğle yemeği arasındaki ara öğündür. İKİNDİ; öğle yemeği ile akşam yemeği arasındaki ara öğündür. Akşam yemeğinden sonra yatana kadar yenilenler ise GECE YATMADAN ÖNCEki ara öğündür. SORU 761-761D arasındaki sorular “SABAH KAHVALTISI”nda, SORU 762-762D arasındaki sorular “KUŞLUK” vaktinde, SORU 763-763D arasındaki sorular “ÖĞLE YEMEĞI”nde, SORU 764-764D arasındaki sorular “İKINDİ” vaktinde, SORU 765-765D arasındaki sorular “AKŞAM YEMEĞİ”nde, SORU 766-766D arasındaki sorular “YATMADAN ÖNCE” “YENİLEN BESİNLER VE/VEYA YEMEKLER,İÇİLEN SU VE/VEYA İÇECEKLER” ile ilgilidir. SORU 761: Bireye “bir gün önce sabah kahvaltısı yapıp yapmadığını” sorunuz. Bireyin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyerek Soru 762’ye geçiniz. Bireyin cevabı EVET ise “1”i işaretleyerek Soru 761A’ya geçiniz. Soru 761A’da bireye bir gün önce (dün) kahvaltıda neler yediğini ve içtiğini sorunuz. SORU 761B: SABAH KAHVALTISINDA YENİLEN BESİN VE/VEYA YEMEKLERİN, SU VE/VEYA İÇECEKLERİN ADLARINI yazınız. Her bir besin ve/veya yemekler, su ve/veya içecekler için tek bir satır kullanılacaktır. “YİYECEKLER” adı altındaki bölüme yenilen “BESİNLER VE/VEYA YEMEKLER”, “SU VE İÇECEKLER”adı altındaki bölüme ise “SU VE/VEYA İÇECEKLER” yazılacaktır. Benzer sorgulamayı “Soru 762-766” arasındaki TÜM ÖĞÜNLER için yapınız. SORU 761B-766B: Yenilen ve içilen “BESİNLERİN (Bkz. EK 1)” ve/veya “YEMEKLERİN (Bkz. EK 2A, EK 2B)”, “SU VE/VEYA İÇECEKLERİN (Bkz. EK 3)” isimlerini yazınız. SORU 761C-766C: Bu sorularda 4 adet kolon bulunmaktadır. Birinci kolon içindekiler, 2. kolon ev ölçüsü, 3. kolon mL/gram (brüt /net) miktarı, 4. kolonda besin kodu yer almaktadır. BESİN KODU’nun bulunduğu 4. kolonu BOŞ bırakınız. Soru 761-766B’de ismi yazılan besin ve/veya yemeğin içine giren besinler ve içeceklerin tür ve özelliklerini tek tek sorgulayıp kaydediniz. İlk kolona; bireyin yediği
• BESİN ise besinlerin tür ve özelliklerini (Bkz.EK 1), • YEMEK veya FAST-FOOD TARZI BİR YİYECEK ise bunun içeriğini, içine giren
besinlerin tür ve özellikleri (Bkz. EK 1, EK 2A, EK 2B), • İÇECEK ise içeceğin tür ve özelliklerini (Bkz.EK 3) yazınız.
96
İkinci kolona;
• İlk kolonda yazılan BESİNİN, SU VE/VEYA İÇECEĞİN miktarını “ev ölçüsü” ve “mL/gram” olarak Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu-Ölçü ve Miktarlar (AÇIKLAMA 1) kitabından yararlanarak hesaplayınız ve kaydediniz.
• EV DIŞINDA restoran, kurum vb. yerlerde yedikleri yemeklerin tükettikleri porsiyona giren besin miktarlarını “mL/gram” olarak EK 2A ve EK 2B’den yararlanarak hesaplayınız ve kaydediniz.
• HANEDE hazırlayıp yedikleri yemeklerin tükettikleri porsiyonuna giren besin miktarlarını “ev ölçüsü” ve “mL/gram” olarak AÇIKLAMA 2’den yararlanarak hesaplayınız ve kaydediniz.
AÇIKLAMA 1: Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu-Ölçü ve Miktarlar kitabında 162 besinin, farklı ölçütlerdeki fotoğrafları ve miktarları bulunmaktadır. Bu besinler;
• süt ve süt ürünleri • et-tavuk-balık ve et ürünleri • yumurtalar • kuru yemişler • taze sebzeler • taze meyveler • kuru meyve ve sebzeler • ekmek ve poğaçalar • bisküvi ve krakerler kahvaltılıklar • çikolata-lokum ve şekerlemeler • diğer besinler adı altında gruplandırılmıştır.
Sayfa 35’den itibaren “HER BESİN İÇİN” fotoğrafların sol alt köşesinde “BİR SAYI (59-220 arasında)”, “AYNI BESİNLERİN FARKLI ÖLÇÜTLERİ İÇİN” ise sağ alt köşesinde de “BİR HARF (A, B, C, D, E)” bulunmaktadır. Kişilerin etkilenmesini önlemek amacıyla bunların gram/mL olarak karşılıkları kitabın arka bölümünde besinlerin kendi sayı ve harflerine göre sayfa 91-110’ da verilmiştir. Sayfa 81-88’de “ÖLÇÜ KAPLARININ RESİMLERİ” (kupalar, çay fincanları, su bardakları, çay bardakları, kahve fincanları, cam kaseler, kepçeler, kaşıklar, tabak örnekleri) ve “HACİM OLARAK MİKTARI” bulunmaktadır. DİKKAT: Sıvı haricindeki ölçümler için, tartım miktarları farklı olacağından kapların dolum miktarının ayrıntılı belirtilmesine dikkat ediniz. Örnek: 1 yemek kaşığı dolusu un, 1 silme yemek kaşığı şeker vb. ev ölçüleri kayıt edilirken “KESİNLİKLE KISALTMA KULLANMAYINIZ”. Aşağıda sık kullanılan ev ölçüleri ve kısaltma yapılmadan kullanılacak açık adları verilmiştir.
97
Sık olarak kullanılacak ev ölçüleri; • Çay kaşığı, tatlı kaşığı, yemek kaşığı, • İnce dilim, orta dilim, kalın dilim • Orta su bardağı, orta çay bardağı, büyük su bardağı, kahve fincanı, çay fincanı • En küçük boy, küçük boy, orta boy, büyük boy, en büyük boy, kibrit kutusu • Büyük demet, en büyük demet
AÇIKLAMA 2: Hanede hazırlayıp yedikleri yemeklerin bir porsiyonuna giren besin miktarlarının saptanmasında dikkat edilecek noktalar. 1. Yemeğin açık adı uygulanan pişirme yöntemini de içererek tanımlayıcı olarak yazılır
(SORU 761B, 762B, 763B, 764B, 765B, 766B)
Örneğin; Haşlanmış yumurta, yağda sucuklu yumurta, menemen Peynirli fırın makarna, keşli cevizli erişte Hamsi buğulama, fırında sebzeli hamsi, hamsi tava Mercimek çorba, yayla çorba, sebze çorba, ezogelin çorba Etli kurufasulye, etsiz kurufasulye, kızartma kuru köfte
Patlıcan kızartma (domates soslu), patlıcan közleme, imam bayıldı, karnıyarık 2. Yemeğin içine giren ve birey tarafından tüketilen tüm besinler ayrıntılı olarak kayıt
edilmelidir (SORU 761C, 762C, 763C, 764C, 765C, 766C).
3. Hanede yenilen yemekler için tencereye giren tüm besinlerin türleri, yemeği pişiren kişiye sorularak ve terazi ile bu besinlerin tartımları yapılarak saptanmalıdır. 24 saatlik tüketim kaydı tutulan bireyin, bu yemeklerden yediği porsiyon miktarı ve bir porsiyonuna giren besin miktarları iyi sorgulanmalıdır. Pişirilen yemeğe konulan tüm besinler ölçü ve miktar olarak kaydedilmeli ve o yemeği pay eden kişi sayısına bölünerek (bir kişi bir tabaktan fazla tüketebilir), porsiyon sayısı bulunmalıdır. Eğer, tencerede yemek kaldı ise kalan miktar da göz önünde bulundurularak porsiyon sayısı belirlenmelidir.
4. Besinlerin net miktarlarını belirlemek için EK 4’de yer alan artık yüzdeleri tablosundan
yararlanınız. Örneğin 235 g 1 orta boy elma yenilmiş ise ek 4 de verilen %8 artık yüzdesine göre hesaplama yapıldığında artık miktarı yaklaşık [(235x8)/100= 18.8] 18.8 gramdır. Bu durumda tüketilen net miktar (235-18.8 = 216.2 gram) 216 gram olarak yazılmalıdır. Net miktarlar tam sayı olmalıdır. Noktadan sonra, matematiksel yuvarlama kurallarına göre tam sayı olarak yazınız.
5. Tabakta bırakılan ya da tencerede pişirilen yemekte olan, ancak yemeğin homojen
dağıtılmaması nedeniyle bireyin tabağında olmayan besinler değerlendirmeye alınmayacaktır. Örneğin: “Etli kurubaklagil” yemeği tüketilirken, eğer bireyin tabağına hiç et konulmamışsa veya birey konulanı tüketmemişse, Soru 761C (içindekiler bölümüne) et yazılmayacaktır.
98
6. Yemeklerin porsiyon büyüklüklerini doğru olarak saptayabilmek için “YEMEK VE BESİN FOTOĞRAF KATALOĞU-Ölçü ve Miktarlar” kitabını kullanabilirsiniz (Sayfa: 11-34). Yemek fotoğraflarının sol alt köşesindeki numaralar, sağ alt köşesinde ise harfler (A, B, C) bulunmaktadır. Tüketilen porsiyon miktarı kişiye gösterilen fotoğrafın numarasına göre kitabın arka sayfasında belirtilen porsiyon büyüklüğü olarak kaydedilecektir (Sayfa: 93-97).
Kaynak: Rakıcıoğlu N, Tek Acar N, Ayaz A, Pekcan G. YEMEK VE BESİN FOTOĞRAF KATALOĞU-Ölçü ve Miktarlar, 2. Baskı, Ata Ofset Matbaacılık, Ankara, 2009.
99
EK 1: Besinlerin Tür ve Özellikleri SORU 761B (SABAH), 762B (KUŞLUK), 763B (ÖĞLE), 764B (İKİNDİ), 765B (AKŞAM), 766B (YATMADAN ÖNCE)
SORU 761C (SABAH), 762 C (KUŞLUK), 763 C (ÖĞLE), 764 C (İKİNDİ), 765 C (AKŞAM), 766 C (YATMADAN ÖNCE)
SÜT ÜRÜNLERİ Yoğurt (inek, koyun, keçi, manda vb.) Tam yağlı, yarım yağlı, yağsız (light) Süzme, torba yoğurt Meyveli yoğurt Probiyotik yoğurt Keten tohumlu, kayısılı, erikli vb. Stanollü yoğurt Sade, çilekli vb. Dondurma Sütlü dondurmalar Meyveli buzlar
Sade, limonlu, çilekli, çikolatalı vb.
Peynirler (inek, koyun, keçi, manda vb.) Tam yağlı, yarım yağlı, yağsız (light) Beyaz peynir Kaşar peynir Eski, taze Tulum Dil peyniri, örgü peynir Krem peynir, gravyer (üçgen) peynir Lor, çökelek Keş peyniri Taze çocuk peynirleri ET-TAVUK-BALIK VE ET ÜRÜNLERİ Kırmızı et (dana, sığır, koyun, keçi vb.) Kıyma Kuşbaşı (diğer parça etler)
Yağlı, orta yağlı, az yağlı Kemikli, kemiksiz Kavurma
Tavuk eti (but, kanat, göğüs eti ) Derili, derisiz Kemikli, kemiksiz
Hindi (but, kanat, göğüs eti ) Derili, derisiz Kemikli, kemiksiz
Av etleri Tavşan, bıldırcın, keklik vb.
Derili, derisiz Kemikli, kemiksiz
Deve kuşu (But, kanat, göğüs eti ) Derili, derisiz Kemikli, kemiksiz
Balık Somon, ton balığı, hamsi, sardalya, alabalık, barbunya, palamut, çupra vb.
Taze, konserve, dondurulmuş, salamura, kurutulmuş vb. Kılçıklı, kılçıksız
Deniz ürünleri Midye, kalamar, karides, vb.
Taze, konserve, dondurulmuş, salamura
Organ etleri Karaciğer, böbrek, dalak, işkembe, paça beyin, yürek vb.
Et ürünleri Pastırma
Çemenli, çemensiz
Sucuk, sosis, salam (dana, hindi, tavuk) Normal, az yağlı (light)
100
SORU 761B (SABAH), 762B (KUŞLUK), 763B (ÖĞLE), 764B (İKİNDİ), 765B (AKŞAM), 766B (YATMADAN ÖNCE)
SORU 761C (SABAH), 762 C (KUŞLUK), 763 C (ÖĞLE), 764 C (İKİNDİ), 765 C (AKŞAM), 766 C (YATMADAN ÖNCE)
YUMURTA Tavuk yumurtası, bıldırcın yumurtası, devekuşu yumurtası vb.
Tam, yumurta sarısı, yumurta beyazı
Pastörize sıvı yumurta KURUBAKLAGİLLER Kuru fasulye, nohut, kırmızı veya yeşil mercimek, kuru barbunya vb.
YAĞLI TOHUMLAR Ceviz, fındık, badem, fıstık, ayçekirdeği, kabak çekirdeği vb.
Tuzlu, tuzsuz Kavrulmuş Kabuklu, kabuksuz
SEBZELER Ispanak, kereviz (yaprak/ yumru), havuç, taze fasulye, kırmızı biber, patlıcan, marul, kuru sogan, kıvırcık, iceberg marul vb. tüm sebzeler
Taze, kuru, konserve, dondurulmuş
MEYVELER Elma, armut, üzüm (siyah-beyaz), kavun, portakal, mandalina, vb.
Yaş, kuru, konserve ve dondurulmuş Kabuklu, kabuksuz
EKMEK VE TAHILLAR Ekmek Beyaz ekmek, çarşı ekmeği, çavdar ekmeği, mısır ekmeği, köy ekmeği, Trabzon ekmeği, francala, tam undan ekmek, kepekli ekmek, çiçek ekmek, halk ekmek, cevizli-çekirdekli ekmek, tahinli ekmek, tam tahıl vb.
Beyaz un, kepekli un, tam un
Pide Yufka ekmeği, lavaş Bazlama vb.
Sade, yumurtalı
Tost ekmeği, sandviç ekmeği, hamburger ekmeği, peksimet vb.
Beyaz un, kepekli un, tam un
101
SORU 761B (SABAH), 762B (KUŞLUK), 763B (ÖĞLE), 764B (İKİNDİ), 765B (AKŞAM), 766B (YATMADAN ÖNCE)
SORU 761C (SABAH), 762 C (KUŞLUK), 763 C (ÖĞLE), 764 C (İKİNDİ), 765 C (AKŞAM), 766 C (YATMADAN ÖNCE)
Tahıllar Pirinç Esmer, beyaz Makarna, erişte, şehriye, kuskus Kepekli, sade Bulgur, irmik Buğday unu Tam, kepekli, beyaz Aşurelik buğday, yarma Pirinç unu, mısır unu, yulaf unu, çavdar unu vb.
Galeta unu Nişasta Mısır, buğday, pirinç nişastası vb. Kahvaltılık gevrekler
Sade, ballı, çikolatalı, meyveli, keten tohumlu, vitamin-mineral katkılı, düşük enerjili (light) vb.
Müsli
Sade, kuru meyveli, yağlı tohumlu, vitamin-mineral katkılı, düşük enerjili (light) vb.
Bisküvi (pötibör, tuzlu vb.), kek Normal, kepekli, kremalı, çikolatalı, meyveli, vitamin-mineral katkılı vb.
Kraker (çubuk, peynirli çubuk, baharatlı vb.) Normal, kepekli Galeta YAĞLAR Zeytinyağı, ayçiçeği yağı, mısırözü vb. Katı margarin, yumuşak margarin (kase), stanol içeren margarin vb.
Tereyağı, kuyruk yağı vb. Kaymak, krema vb. Mayonez Zeytin, zeytin ezmesi Siyah, yeşil ŞEKER VE ŞEKERLİ BESİNLER Şeker (toz şeker, kesme şeker, pudra şekeri, esmer şeker vb.)
Tahin helvası, yaz helvası Reçel, marmelat Çilek, vişne, kayısı, şeftali vb. Bal Pekmez (üzüm-dut), tahin, tahin-pekmez karışımı
Çikolata Sürülebilir çikolata türleri vb.
Siyah (bitter) sütlü, fındıklı, fıstıklı, düşük enerjili (light) vb.
Ezmeler Badem, fındık, düşük enerjili (light) vb. Gofretler Sade, çikolatalı vb. Barlar Çikolatalı, meyveli, karamelli, Cezerye, cevizli sucuk (küme/köfter) vb. Meyveli şekerler, akide şekeri, pişmaniye, saray helvası, lokum vb.
102
SORU 761B (SABAH), 762B (KUŞLUK), 763B (ÖĞLE), 764B (İKİNDİ), 765B (AKŞAM), 766B (YATMADAN ÖNCE)
SORU 761C (SABAH), 762 C (KUŞLUK), 763 C (ÖĞLE), 764 C (İKİNDİ), 765 C (AKŞAM), 766 C (YATMADAN ÖNCE)
DİĞER BESİNLER Cips Mısır, patates vb. Ketçap, salça Biber, domates Salata sosları, dipler vb. Hazır çorbalar Mantar, ezogelin, mercimek, domates, yöresel
çorbalar vb. ÖNEMLİ NOT: 1. Tüm tüketilen ambalajlı hazır gıdalar (bisküvi, kekler, kraker, kahvaltılık gevrekler,
çikolata vb.) markaları ile kayıt edilmelidir.
2. Görüşme için seçilen birey özellikle küçük yaş grubunda ise ve halen anne sütü de almakta ise; mutlaka besin tüketim formuna “anne sütü almaya devam ediyor” notunu koyunuz ve besin tüketim formunun ilgili öğünlerine; o öğün için kaç kez anne sütü emdiğini yazmaya özen gösteriniz.
3. Görüşme için seçilen birey özellikle küçük yaş grubunda ise ve hazır kutu/paket toz bebek veya devam maması ile besleniyor ise; bu tür mamalar kaynatılmış soğutulmuş suya hazırlanması gerekmekle birlikte bazı anneler süt içine de karıştırabilmekte veya hem süt hem su kullanabilmektedir. Bu nedenle besin tüketim kaydını alırken mamanın açık adını ve ilgili öğünde kaç ölçek (mamanın kendi ölçeği ile) tükettiğini ve ne ile hazırlandığını miktarı ile kaydediniz.
4. Görüşme için seçilen birey özellikle küçük yaş grubunda ise ve hazır kavanoz kaşık maması ile besleniyor ise; kavanoz etiketinde beyan edilen gram ağırlığı öğrenerek çocuğun tükettiği oransal miktara göre ağırlığı kaydediniz.
5. Örnekleminize çıkan ve görüşme yapmanız gereken birey, yaşam boyu diyet yapmayı ve özel tedavi edici mama veya ürün kullanmak zorundaki bir birey olabilir. Bu tür durumlarda bireyin tükettiği doğal besinleri ayrıntılı olarak yazdığınız gibi, tükettiği özel toz mamaları veya hazır ürünleri (fenilalaninsiz bisküvi, glutensiz makarna, enteral ürünleri) açık isimlerini yazarak ölçek ve miktarlarını doğru saptayarak yazınız.
103
EK 2A: Ev Dışında Restoran, Kurum vb. Yerlerde Yenilen Yemeklerin Standart Tariflerinin Bir Porsiyonlarının İçine Giren Besinlerin Miktarları (g)*
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR (gram)
Haşlama Tavuk Tavuk 200 Patates (N) 75 Kuru soğan (N) 10 Un 1 Limon suyu 3 Maydanoz 1.5 Fırında Koyun Et (kemikli) 150 Domates (N) 30 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1 Söğüş Et Et (N) 90 Maydanoz 1.5 Limon suyu 0.5 Püre (söğüş etin garnitürü püre olduğunda)
Patates (N)
75
Süt 40 Yemeklik margarin 5 (garnitürü salatalık domates olduğunda)
Salatalık (N) 50
Domates (N) 50 Rosto Et Et (N) 90 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 2.5 Un 1.5 Salça 2.5 (garnitürü kızarmış patates olduğunda)
Patates (N) 75
Ayçiçek yağı 5 (garnitürü haşlanmış patates olduğunda)
Patates (N) 85
104
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Şehriyeli Güveç Et (kemikli) 150 Arpa şehriye 40 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Kuru soğan (N) 10 Limon suyu 0.5 Maydanoz 1.5 Patlıcan Kebap Et (kemikli) 150 Patlıcan (N) 150 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 12.5 Domates (N) 30 Salça 1 Bahçevan Kebap (Yaz) Et (N) 90 Taze bezelye (N) 10 Taze fasulye (N) 40 Taze kabak (N) 40 Dolmalık biber (N) 10 Domates (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1 Bahçevan Kebap (Kış) Et (N) 90 Havuç (N) 30 Patates (N) 40 Bezelye (konserve) 16 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 3 Salça 2.5 Tas Kebabı Et (N) 90 Patates 75 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 2.5
105
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Kadın Budu Köfte (Patates Püreli) Kıyma (N) 60 Pirinç 10 Kuru soğan (N) 10 Yumurta 17.5 Maydanoz 2.5 Un 5 Ayçiçek yağı 10 Püresi İçin Patates (N) 75 Süt 40 Yemeklik margarin 5 Fırın Köfte (Patates Püreli) Kıyma (N) 60 Ekmek içi 15 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 2.5 Püresi İçin Patates (N) 75 Süt 40 Yemeklik margarin 5 İzmir Köfte Kıyma (N) 60 Ekmek içi 15 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 1.5 Yumurta 2.5 Patates (N) 75 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Un 2.5 Salça 2 Çiftlik Köfte Kıyma (N) 60 Ekmek içi 15 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 1.5 Yumurta 2.5 Patates (N) 60 Havuç (N) 40 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Un 2.5 Salça 2
106
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Terbiyeli Köfte Kıyma (N) 60 Pirinç 10 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 5 Yumurta 5 Limon suyu 2.5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Etli Kuru Fasulye Kuru fasulye 50 Et (kemikli) 50 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Salça 3 Etli Kuru Nohut Nohut 50 Et (kemikli) 50 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Salça 3 Kıymalı Kapuska Lahana (N) 150 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 3 Kıymalı Karnabahar Karnabahar (N) 150 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 3 Kıymalı Ispanak Ispanak (N) 150 Kıyma (N) 40 Pirinç 7 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1 Yoğurt 100
107
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Yumurtalı Ispanak Ispanak (N) 150 Yumurta 50 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Kıymalı Semizotu Semizotu (N) 150 Kıyma (N) 40 Pirinç 7 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1.5 Yoğurt 100 Kıymalı Patates Patates (N) 130 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 4 Etli Konserve Fasulye Konserve fasulye (N) 128 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 2.5 Etli Konserve Türlü Konserve türlü (N) 128 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 2.5 Etli Kış Türlüsü Kıyma (N) 40 Havuç (N) 30 Pırasa (N) 75 Patates (N) 40 Kereviz (N) 15 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 2.5
108
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Etli Yaz Türlüsü Kıyma (N) 40 Taze fasulye (N) 40 Taze kabak (N) 35 Patates (N) 40 Patlıcan (N) 35 Domates (N) 40 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1 Kıymalı Bezelye Taze bezelye (N) 150 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Dereotu 1.3 Salça 2.5 Şeker 0.5 Kıymalı Taze Fasulye Taze fasulye (N) 150 Kıyma (N) 40 Domates (N) 40 Kuru soğan (N) 20 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Salça 1 Kabak Kalye Taze kabak (N) 150 Kıyma (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Dereotu 1.3 Salça 2.5 Kuru nane 0.2 Yoğurt 100
109
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Patlıcan Musakka Patlıcan (N) 150 Kıyma (N) 40 Domates (N) 40 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 12.5 Maydanoz 2.5 Salça 2.5 Karnıyarık Patlıcan (N) 150 Kıyma (N) 40 Domates (N) 30 Kuru soğan (N) 15 Yeşil sivri biber (N) 5 Maydanoz 2.5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 12.5 Salça 1 Karabiber 0.1 Kıymalı Yaprak Sarma Salamura yaprak (N) 30 Kıyma (N) 50 Pirinç 10 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 2.5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Yumurta sarısı 2.5 Limon suyu 1.8 Un 1.5 Yoğurt (yemeğin yanında varsa) 100 Kıymalı Biber Dolma Dolmalık biber (N) 80 Kıyma (N) 50 Pirinç 10 Kuru soğan (N) 10 Domates (N) 9 Maydanoz 1.5 Salça 1 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 3 Salça 1.5 Yoğurt (yemeğin yanında varsa) 100
110
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR (gram)
Kıymalı Kabak Dolma Kabak (N) 110 Kıyma (N) 35 Domates (N) 10 Pirinç 9 Kuru soğan (N) 7.5 Maydanoz 1.5 Dereotu 1.3 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 3 Salça 1.5 Yoğurt (servis) 100 İmam Bayıldı Patlıcan (N) 150 Kuru soğan (N) 20 Domates (N) 30 Maydanoz 2.5 Sarmısak (N) 0.4 Salça 1 Ayçiçek yağı 15Kabak Bayıldı Kabak (N) 150 Kuru soğan (N) 20 Domates (N) 30 Maydanoz 2.5 Sarmısak (N) 0.4 Salça 1 Ayçiçek yağı 15Zeytinyağlı Biber Dolma Dolmalık biber (N) 80 Pirinç 30 Kuru soğan (N) 30 Domates (N) 20 Maydanoz 1.5 Dereotu 1.3 Zeytinyağı 10 Kuş üzümü 2.5 Fıstık 3
111
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Zeytinyağlı Yaprak Sarma Salamura yaprak (N) 30 Pirinç 30 Kuru soğan 30 Maydanoz 1.5 Dereotu 1.3 Zeytinyağı 10 Kuş üzümü 2.5 Fıstık 3 Şeker 0.2 Zeytinyağlı Taze Fasulye Taze fasulye (N) 150 Kuru soğan (N) 20 Domates (N) 30 Salça 1 Zeytinyağı 10 Zeytinyağlı Bakla Bakla (N) 150 Yeşil soğan (N) 5 Kuru soğan (N) 10 Dereotu 3.8 Limon suyu 1.8 Zeytinyağı 10 Şeker 0.5 Yoğurt (serviste) 100 Zeytinyağlı Pırasa Pırasa (N) 120 Havuç (N) 30 Kuru soğan (N) 5 Pirinç 7 Zeytinyağı 10 Nişasta 1 Limon suyu 5 Yumurta sarısı 1.3
112
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Zeytinyağlı Kereviz Kereviz (N) 100 Havuç (N) 20 Kuru soğan (N) 10 Bezelye (konserve) (N) 12 Maydanoz 1.5 Zeytinyağı 10 Nişasta 1 Yumurta sarısı 1.3 Limon suyu 5 Yoğurtlu Karnabahar Kızartma Karnabahar (N) 100 Un 10 Yumurta 10 Yoğurt 130 Ayçiçek yağı 10 Yoğurtlu Havuç Kızartma Havuç (N) 120 Un 10 Yumurta 10 Yoğurt 130 Ayçiçek yağı 10 Zeytinyağlı Barbunya Barbunya (kuru) 60 Patates (N) 15 Havuç (N) 15 Kuru soğan (N) 15 Sarmısak (N) 0.2 Maydanoz 2.5 Salça 1 Zeytinyağı 10 Limon suyu 5 Pirinç Pilavı Pirinç 60 Yemeklik margarin 15 Şehriyeli Pilav Pirinç 52.5 Şehriye (arpa) 10 Yemeklik margarin 15
113
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Buhara Pilavı Pirinç 50 Et (N) 20 Havuç (N) 15 Çam fıstığı 0.3 Yemeklik margarin 10 Su (et suyu) 100 İç Pilav Pirinç 50 Karaciğer 15 Kuru soğan (N) 10 Çam fıstığı 0.3 Kuş üzümü 0.3 Dereotu 2.5 Yemeklik margarin 10 Bulgur Pilavı Bulgur 50 Kuru soğan (N) 15 Yemeklik margarin 10 Soslu Makarna Makarna 60 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 14 Un 3 Salça 3 Peynirli Makarna Makarna 60 Kaşar peyniri 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Fırın Makarna Makarna 60 Kaşar peyniri 30 Yumurta 15 Un 10 Süt 40 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Tepsi Böreği Yufka 80 Kıyma (N) 25 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 12.5 Maydanoz 2.5 Yumurta 10 Süt 50
114
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Talaş Böreği Un 50 Kıyma (N) 30 Kuru soğan (N) 20 Maydanoz 2.5 Yumurta 5 Limon suyu 0.8 Ayçiçek yağı 2.5 Yemeklik margarin 50 Serpme Börek Un 50 Yumurta 5 Yemeklik margarin 52.6 Kıyma (N) 25 Kuru soğan (N) 10 Maydanoz 2.5 Limon suyu 0.8 Salçalı Pirinç Çorba Pirinç 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Salça 2.5 Maydanoz 2.5 Limon suyu 5 Domatesli Pirinç Çorba Pirinç 15 Domates (N) 50 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Maydanoz 2.5 Limon suyu 5 Yayla Çorba Pirinç 4 Un 10 Yumurta 7.5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 5 Yoğurt 30 Şehriye Çorba Şehriye 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Salça 2.5 Maydanoz 2.5 Limon suyu 5
115
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Domates Çorba Un 15 Süt 40 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Salça 5 Kırmızı Mercimek Çorba Kırmızı mercimek 30 Kuru soğan (N) 10 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Un 5 Patates Ezme Çorba Patates (N) 60 Havuç (N) 30 Süt 50 Un 5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 10 Düğün Çorba Un 15 Et (N) 20 Yumurta sarısı 12.5 Limon suyu 2.5 Su (et suyu) 200 Sebze Çorba (yaz) Taze fasulye (N) 10 Taze kabak (N) 10 Patates (N) 10 Domates (N) 40 Kuru soğan (N) 5 Pirinç 2 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Maydanoz 2.5 Limon suyu 5
116
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR
(gram) Sebze Çorba (kış) Havuç (N) 10 Pırasa (N) 10 Kereviz (N) 5 Patates (N) 10 Kuru soğan (N) 5 Pirinç 2 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 7.5 Salça 2.5 Maydanoz 2.5 Limon suyu 5 Bezelye Unu Çorba Bezelye unu 10 Buğday unu 5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 13 Kızarmış ekmek (serviste varsa) 12.5 Mercimek Unu Çorba Mercimek unu 10 Buğday unu 5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 13 Kızarmış ekmek (serviste varsa) 12.5 Un Çorbası Buğday unu 15 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 13 Kızarmış ekmek (serviste varsa) 12.5 Kırmızı Lahana Salata Kırmızı lahana (N) 100 Zeytinyağı 7.5 Limon suyu 12.5 Domates Salata Domates (N) 133 Zeytinyağı 10 Limon suyu 12.5 Karışık Salata Salatalık (N) 50 Domates (N) 60 Marul (N) 35 Maydanoz 2.5 Zeytinyağı 10 Limon suyu 12.5 Havuç Salata Havuç (N) 120 Zeytinyağı 7.5 Limon suyu 12.5
117
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR (gram)
Kıvırcık Salata Kıvırcık (N) 127.5 Zeytinyağı 7.5 Limon suyu 12.5 Marul Salata Marul (N) 140 Zeytinyağı 7.5 Limon suyu 12.5 Cacık Salatalık (N) 50 Yoğurt 130 Dereotu 3.5 Zeytinyağı 5 İrmik Helva İrmik 50 Çam fıstığı 2.5 Yemeklik margarin veya ayçiçek yağı 25 Şeker 40 Sütlaç Süt 220 Pirinç 10 Nişasta 5 Şeker 40 Tel Kadayıf Kadayıf 50 Antep fıstığı 10 Pudra şekeri 1.5 Yemeklik margarin 10 Şeker 40 Limon suyu 0.5 Hanım Göbeği Un 25 Yumurta 15 Yemeklik margarin 4 Ayçiçek yağı 10 Şeker 50.3 Limon suyu 0.8 Hurma Tatlısı Un 30 İrmik 10 Yumurta 6 Yemeklik margarin 10 Şeker 50 Limon suyu 0.5
118
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER
MİKTAR (gram)
Elma Komposto Elma (N) 65 Şeker 40 Şeftali Komposto Şeftali (N) 60 Şeker 40 Vişne Komposto Vişne (N) 90 Şeker 40 Taze Kayısı Komposto Taze kayısı 100 Şeker 40 Taze Erik Komposto Taze erik (N) 100 Şeker 40 Kuru Meyve Hoşafları Kuru meyve 25 Şeker 30 (N): Net * Kaynak: Merdol Kutluay T. Toplu Beslenme Yapılan Kurumlar İçin Standart Yemek Tarifeleri, Hatipoğlu Basım ve Yayım San. Tic. Ltd. Şti.,3. Baskı, Şahin Matbaası, Ankara, 2003.
119
EK 2B: Bazı Yemeklerin İçine Giren Besinlerin Net Miktarları (g) YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER MİKTAR (1 porsiyon için) İçli Köfte (1 Porsiyon) Kuru soğan 110 Kıyma ( yağlı) 42 Margarin 17 Ceviz 8 Yeşil fıstık 9 Kıyma (yağsız) 67 Bulgur (köftelik) 133 İrmik 4 Kıymalı Pide (1 Adet) Domates 50 Kuru soğan 30 Sivri biber 10 Maydanoz 5 Kıyma (orta yağlı) 50 Pide 140 Poğaça (1 Adet) Buğday unu 35 Margarin 15 Yumurta 5 Beyaz peynir (yağlı) 6 Yaş maya 2 Un Kurabiyesi (1 Adet) Buğday unu 37 Margarin 17 Şeker 17 Yaş Pasta (1 Dilim) Buğday unu 34 Süt (yağlı) 75 Şeker 26 Yumurta 25 Margarin 14 Kakao 4 Çikolata 8 Antep fıstığı 8 Kivi 8 Ananas 8
120
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER MİKTAR (1 porsiyon için) İskender (1 Porsiyon) Kuzu eti (yağlı) 125 Yoğurt (yağlı) 67 Salça 5 Tereyağ 5 Pide 1 Maydanoz Kuru soğan ( 2 orta boy) 17 Domates (3 orta boy) 50 Yeşil biber (1 adet) 20 Kek (1 Parmak Kalınlığında) Buğday unu 22 Süt (yağlı) 4 Şeker 12 Yumurta 17 Margarin 17 Fındık 7 Çikolata 4 Cevizli Baklava (1 Adet) Buğday unu 15 Şeker 13 Yumurta 3 Margarin 8 Ceviz 5 Antep fıstığı 6 Tuzlu Kuru Pasta (1 Adet) Buğday unu 10 Margarin 5 Yumurta 0.5 Mantı (1 Porsiyon) Buğday unu 90 Yumurta 17 Kuru soğan 15 Maydanoz 2 Dana eti (yağlı) 42 Yoğurt (yağlı) 100 Sarmısak 2.5 Margarin 17
121
405
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER MİKTAR (1 porsiyon için) Kısır (1 Porsiyon) Bulgur 63 Domates 73 Marul 20 Yeşil biber 8 Yeşil soğan 32 Maydanoz 15 Salça 15 Limon suyu 17 Sıvı yağ 10 Aşure (1 Porsiyon) Buğday 18 Nohut 6 Kurufasulye 6 Pirinç 1.5 Kuru kayısı 6 Kuru incir 12.5 Kuru üzüm 5 Şeker 30 Ceviz 6.5 Nar 5 Soğuk Sandviç (1 Adet) Ekmek 110 Kaşar 20 Salam 20 Domates 25 Marul 10 Ketçap 5 Mercimek Köfte (1 Adet) Mercimek 30 Kuru soğan 30 Yeşil soğan 10 Bulgur 25 Zeytinyağı 20 Salça 5 Üzümlü Kek (1 Dilim) Süt 5 Margarin 13 Yumurta 20 Buğday unu 25 Şeker 13 Kuru üzüm 3
122
YEMEĞİN ADI İÇİNE GİRENLER MİKTAR (1 porsiyon için) Karışık Tost (1 Adet) Ekmek 75 Kaşar peyniri 20 Sucuk 15 Margarin 5 Ekmek Arası Döner (1 porsiyon) Ekmek 115 Döner (yağlı koyun eti) 100 Sıcak Çikolata (1 Bardak) Kakao 15 Şeker 15 1/2 su bardağı süt 80 Tatlı Kurabiye (1 Adet) Buğday unu 40 Şeker 15 Margarin 15 Güllaç (1 porsiyon) Şeker 25 Süt 100 Nişasta 25 Ceviz 10 Pizza (1 porsiyon) Buğday unu 110 Yumurta 10 Kaşar peyniri 25 Et türü 40 Mantar 50 İskender (1 porsiyon) Ekmek 100 Dana Eti 100 Tereyağ 15 Yoğurt 75 Salça 5 Gözleme (1 Adet) Buğday unu 60 Margarin 7 Sıvı yağ 10 Beyaz peynir 50 Kıyma 30 Kuru soğan 10 Patates 45 Su Böreği (1 Dilim) Buğday unu 40 Yumurta 15 Margarin 15 Beyaz peynir veya Kıyma 20 Maydanoz 6
123
EK 3: Su ve İçeceklerin Tür ve Özellikleri
SORU 761B (Sabah), 762B (Kuşluk), 763 B (Öğle), 764B(İkindi), 765 B (Akşam), 766 B (Gece yatarken)
SORU 761C (Sabah), 762 C (Kuşluk), 763 C (Öğle), 764 C (İkindi), 765 C (Akşam), 766 C (Gece yatarken)
Su Musluk, damacana, kaynak, kuyu, pet/cam şişe Şekerli, şekersiz
Siyah çay Demleme, sallama Şekerli, şekersiz
Yeşil çay Demleme, sallama Şekerli, şekersiz
Bitki çayları Ihlamur, adaçayı, kuşburnu vb. Şekerli, şekersiz
Çocuk/emzikli kadın granül (suda çözünen) çayları
Şekerli, şekersiz
Türk kahvesi Şekerli, şekersiz İnstant (suda çözünen) kahve, sert kahve Şekerli, şekersiz
Sütlü, sütsüz Kremalı Kafeinli, kafeinsiz
Kapiçino Şekerli, şekersiz Sıcak çikolata Şekerli, şekersiz Süt (inek, koyun, keçi, manda vb.) Tam yağlı, yarım yağlı, yağsız (light)
Şekerli, şekersiz Zenginleştirilmiş, kakaolu, aromalı karışımlar
Soya sütü Süt tozu (inek, koyun, keçi vb.) Tam yağlı, yarım yağlı, yağsız (light) Büyüme sütleri (hazır kutu) Tam yağlı, yarım yağlı, yağsız (light) Ayran (inek, koyun, keçi, manda vb.) Evde yapılmış, hazır ayran (ambalajlı kutu)
Normal, light Kefir (inek, koyun, keçi, manda vb.) Sade, meyveli, az yağlı (light) Meyve suları (Elma suyu, portakal suyu, kayısı suyu, şıra vb.)
Taze sıkılmış, hazır Nektar, aromalı, %100 meyve suyu vb.
Sebze suları (havuç suyu, domates suyu vb.) Taze sıkılmış, hazır Kolalı içecekler Normal, light/enerjisiz Gazozlar Normal, meyvalı, düşük enerjili (light) Buzlu çay Normal, meyvalı, düşük enerjili (light) Limonata Hazır, ev yapımı
Şekerli, şekersiz (light) Maden suları Sade Doğal mineralli su Meyveli Boza Salep Alkollü içecekler Rakı, bira, şarap, viski, votka Spor içecekleri Enerji içecekleri Şalgam suyu, turşu suyu, girebolu/gilaburu vb.
124
EK 4: Artık Miktarları (Alfabetik dizin)
Besin Adı Artık (%)
Bıldırcın 10
Güvercin 23
Sülün 14
Tavşan 21
Alabalık 63
Kalkan 3
Levrek 61
Mersin 48
Palamut 42
Uskumru 28
Istakoz 74
Karides 31
Midye 49
Dana eti,az yağlı 20
Dana eti,orta yağlı 20
Dana eti, yağlı 20
Domuz eti,az yağlı 21
Domuz eti,orta yağlı 21
Domuz eti,yağlı 21
Koyun eti,az yağlı 16
Koyun eti,orta yağlı 16
Koyun eti,yağlı 16
Keçi eti 26
Sığır eti,az yağlı 16
Sığır eti,orta yağlı 15
Sığır eti,yağlı 15
Hindi, et ve deri 21
Kaz 19
125
Besin Adı Artık (%)
Ördek 28
Tavuk, bütün 25
Tavuk, beyaz et, derisiz 28
Tavuk, beyaz et, derili 28
Tavuk, siyah et, derisiz 35
Tavuk, siyah et, derili 35
Ayçiçek çekirdeği 50
Badem 49
Ceviz 55
Fındık 54
Kabak çekirdeği 25
Karpuz, kavuz çekirdeği 25
Kestane 19
Kestane, kavrulmuş 37
Şam fıstığı (Antep fıtığı) 50
Yer fıstığı,iç kavrulmuş 27
Armut 9
Avokado 25
Ayva 30
Çilek 4
Dut 3
Elma 8
Erik, kırmızı 9
Erik, mürdüm, taze 6
Erik, mürdüm, kuru 12
Greyfurt 51
Hurma 13
İncir 4
126
Besin Adı Artık (%)
Karpuz 54
Kavun 34
Kayısı 6
Kiraz 10
Limon 33
Mandalina 26
Muz 32
Nar 44
Portakal 27
Şeftali 13
Üzüm, taze 5
Vişne 10
Bakla 6
Bamya,taze 14
Biber, taze 18
Biber, kırmızı, taze 4
Börülce, taze 45
Domates, kırmızı 12
Domates, yeşil 9
Enginar 50
Fasulye, taze 12
Havuç 22
Hindiba otu 10
Hıyar 3
Kabak, kış 30
Kabak, yaz 13
Karnabahar 30
Kereviz 25
127
Besin Adı Artık (%)
Kıvırcık 18
Kuşkonmaz 44
Ispanak 17
Lahana, beyaz 25
Lahana, brüksel 13
Lahana, kara 20
Lahana, kırmızı 10
Mantar 3
Marul 26
Mısır, taze 45
Nane, taze 50
Pancar, kırmızı 51
Pancar, yaprak 44
Patlıcan 19
Patates 19
Pazı 10
Pırasa 40
Sarmısak 12
Soğan, kuru 9
Soğan, yeşil 4
Şalgam 9
Turp,kırmızı 37
Turp, siyah 35
Yumurta, bıldırcın 11
Yumurta, hindi 11
Yumurta, kaz 11
Yumurta, ördek 11
Yumurta, tavuk, tam 11
128
Besin Adı Artık (%)
Mısır, haşlanmış 45
Zeytin, siyah 20
Zeytin, yeşil 20
SORU 761D-766D: Bireye “söyledikleri dışında yediği ve içtiği başka besin ve/veya yemeklerin, su ve/veya içeceklerin olup olmadığını” sorunuz. Bireyin cevabı HAYIR ise “2”yi işaretleyerek bir sonraki öğünle ilgili soruya geçiniz. Bireyin cevabı EVET ise “1”i işaretleyerek söylediği besin ve/veya yemekleri,”su ve/veya içecekleri Soru 761B-766B ve 761C-766C’ye ekleyiniz. SORU 766D’den sonra gelen ilgili alana, besin tüketim formunu doldururken “gerektiğinde” “içeriğinden emin olmadığınız tüm besin ve/veya yemeklerin ve içeceklerin adını ve tariflerini” açık ve anlaşılır biçimde ait olduğu öğünü belirterek yazınız. Özellikle yöresel yemekler için, içeriğinden emin olamıyorsanız, bu kısma tarifi ayrıntılı olarak kaydediniz. SORU 761-766D ile ilgili soruların cevapları yazıldıktan sonra Soru 790’a geçiniz. SORU 790: Besin tüketimi bilgisinin “ait olduğu günü” kaydediniz. Ait olan gün PAZARTESİ ise “1”i, SALI ise “2”yi, ÇARŞAMBA ise “3”ü, PERŞEMBE ise “4”ü, CUMA ise “5”i, CUMARTESİ ise”6”yı, PAZAR ise “7”yi işaretleyiniz. SORU 791S: Tüm soruların BİTİŞ SAATİNİ sağdaki İLK KUTUYA “SAAT” cinsinden ve sağdaki İKİNCİ KUTUYA “DAKİKA” cinsinden ikişer haneli olarak yazınız.
129
7.10. Bölüm 8: Antropometrik Ölçüm Formu Antropometrik ölçümler; büyümenin, zayıflık, şişmanlık, hastalık risklerinin belirlenmesi açısından beslenme durumunun saptanmasında önemli yöntemlerdir ve doğru, geçerli ve güvenilir ölçüm yapılması gerekmektedir. Bu amaçla; “BÖLÜM 8: ANTROPOMETRİK ÖLÇÜM TEKNİKLERİ”nde kapsamlı olarak ele alınmıştır. 0-5 yaş, 6-11 yaş, 12 ve üzeri yaş grubu Kişi Sorukağıtları’nda “Bölüm 8’de Antropometrik Ölçüm Formu” bulunmaktadır. Aşağıda bu formların doldurulması irdelenmektedir. 0-5 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI 0-5 yaş grubu çocuğun yaşının doğru olarak belirlenmesi gerekmektedir. 0-2 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA vücut ağırlığı bebek terazisi ile ve “BOY UZUNLUĞU YATIRARAK” alınır. İKİ VE YUKARI YAŞ GRUBUNDA eğer çocuk ayakta durabiliyor ise vücut ağırlığı yetişkin terazisinde ve “BOY UZUNLUĞU AYAKTA” iken ölçülür (Bkz. Bölüm 8). SORU 800 (süzgeç): Çocuğun yaşının doğru olarak belirlenebilmesi için Soru 106’ya bakınız. Çocuğun yaşı 1 VE YUKARI YAŞ ise yaşı“BİTİRİLMİŞ/TAMAMLANMIŞ YIL” olarak iki haneli olacak şekilde kutuya kaydediniz. SORU 800A (süzgeç): Eğer çocuk 1 YAŞINDAN KÜÇÜK ise Soru 107B’ye bakınız ve çocuğun yaşını “BİTİRİLMİŞ/TAMAMLANMIŞ AY” olarak iki haneli olacak şekilde kutuya kaydediniz. SORU 801 (süzgeç): Soru 800’e bakınız ve çocuk 2 YAŞINDAN KÜÇÜK ise vücut ağırlığını ve boy uzunluğunu çocuğu “YATIRARAK” ölçünüz. Çocuk 2 YAŞINDAN BÜYÜK VE AYAKTA DURABİLİYOR ise vücut ağırlığını ve boy uzunluğunu çocuk “AYAKTA” iken ölçünüz. SORU 805: Çocuğun yaşını dikkate alarak “VÜCUT AĞIRLIĞINI KİLOGRAM”olarak ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra iki basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Örneğin; vücut ağırlığı 10.235 kg tartılan bir çocuğun değerini “10.24” olarak kaydediniz. Yine vücut ağırlığı 8.700 kg tartılan bir çocuğun değerini “08.70” olarak kaydediniz. SORU 806: Çocuğun yaşını dikkate alarak “BOY UZUNLUĞUNU SANTİMETRE” olarak ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Örneğin; boy uzunluğu 122.5 cm olarak ölçülen bir çocuğun değerini “122.5” olarak kaydediniz veya boy uzunluğu 72.5 cm olarak ölçülen bir çocuğun değerini “072.5” olarak kaydediniz. SORU 806A: VÜCUT AĞIRLIĞI VE BOY UZUNLUĞU ölçümlerinin alınma şeklini AYAKTA ÖLÇÜLDÜ ise “1”i veya YATIRARAK ÖLÇÜLDÜ “2”yi işaretleyiniz. Eğer herhangi bir nedenle ölçüm yapılamadı ise ÖLÇÜM YAPILMADI “3” ü işaretleyiniz. SORU 807: Çocuğun yaşını dikkate alarak BAŞ ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya kaydediniz. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde
130
matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Örneğin; baş çevresi 58.6 cm olarak ölçülen bir çocuğun değerini “58.6” olarak kaydediniz. Soru 808: Soru 800’e bakınız, eğer çocuğun yaşı 2 VE YUKARI YAŞ ise BEL ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya kaydediniz. Eğer çocuk ayakta duramıyor ise ebeveyn yardımı ile yatırılarak ölçüm yapılabilir. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Örneğin; bel çevresi 70 cm olarak ölçülen bir çocuğun değerini “070.0” olarak kaydediniz. Çocuk “2 yaşından küçük” ise bel çevresi ölçümü yapılmayacaktır. SORU 809 (süzgeç): Soru 800 ve 800A’ya bakınız ve çocuğun yaşı 3 VE YUKARI AY ise kutuyu işaretleyerek Soru 810’a geçiniz. Eğer çocuğun yaşı 3 AYLIKTAN KÜÇÜK ise kutuyu işaretleyerek Soru 820’ye geçiniz. SORU 810: 3 ve yukarı ay çocuğun ÜST ORTA KOL ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” olarak ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Örneğin; üst orta kol çevresi 9.9 cm olarak ölçülen bir çocuğun değerini “09.9” olarak kaydediniz. Soru 820: Çocuğun ÖLÇÜMLERİ YAPILDI ise “1” i, ÖLÇÜM YAPILAMADI ise neden yapılamadığını; ÇOCUK EVDE YOKTU cevabı için “2”yi, AİLE REDDETTİ ise “3”ü veya DİĞER neden söz konusu ise “7” yi işaretleyerek, açık bir şekilde belirtiniz. Soru 821: Ölçümü yapan kişinin adı, soyadı ve kodu kaydedilmelidir. 6-11 YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI ile 12 VE YUKARI YAŞ KİŞİ SORUKAĞIDI SORU 805: Çocuğun/bireyin “VÜCUT AĞIRLIĞINI KİLOGRAM” cinsinden ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. SORU 806: Çocuğun/bireyin “BOY UZUNLUĞUNU SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Soru 808: Çocuğun/bireyin BEL ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Soru 808A: Çocuğun/bireyin KALÇA ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz.
131
Soru 810: Çocuğun/bireyin ÜST ORTA KOL ÇEVRESİNİ ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. Soru 811: Soru 800’e bakın ve bireyin yaşını belirleyin. Bireyin yaşı 20 VE YUKARI YAŞ ise Soru 812’ye geçiniz. Eğer 20 YAŞINDAN KÜÇÜK ise Soru 820’ye geçiniz. Soru 812: Bireyin belirlenen yaşı 20 VE YUKARI YAŞ ise “BİLEK ÇEVRESİNİ” ölçünüz ve “SANTİMETRE” cinsinden ilgili kutuya yazınız. Ölçümleri noktadan sonra bir basamak olacak şekilde matematiksel yuvarlama kurallarına göre ve kutu sayısını da dikkate alarak kaydediniz. SORU 820: Çocuğun/bireyin ÖLÇÜMLERİ YAPILDI ise “1”i, ÇOCUK/BİREY EVDE YOK ise “2” yi, REDDETTİ ise “3”ü veya DİĞER neden söz konusu ise “7” yi işaretleyerek, açık bir şekilde belirtiniz. SORU 821: Ölçümü yapan kişinin adı, soyadı ve kodu kaydedilmelidir.
132
8. Antropometrik Ölçümler ve Ölçüm Teknikleri Antropometri; değişik yaş, cinsiyet ve beslenme durumundaki bireylerin fizik boyutlarının (boy uzunluğu, vücut ağırlığı, çevre ölçümleri vb) ölçülmesi ve vücut bileşiminin (yağ ve kas dokusunun) saptanmasıdır. Antropometrik ölçümler; büyümenin değerlendirilmesi, yağsız vücut dokusu (kas dokusu) ve yağ dokusu miktarının, ayrıca vücutta yağın dağılımının göstergesi olması nedeniyle önem taşır. Vücut ağırlığı, boy uzunluğu, üst orta kol çevresi, baş çevresi, bel çevresi, kalça çevresi, deri kıvrım kalınlıkları gibi ölçümler sıklıkla kullanılan antropometrik yöntemlerdir. Antropometri çocuk ve yetişkinlerde beslenme durumunun saptanmasının temel bileşenidir. Bebek ve çocuklardan elde edilen veriler genel sağlık durumunu ve diyetin yeterliliğini gösterir ve yıllar içerisinde büyüme ve gelişme eğilimlerini yansıtmada önem taşır. Yetişkinlerde ise, antropometri verileri yaşam sürecinde sağlık ve diyetin durumunu, hastalık risklerini ve vücut bileşimindeki değişiklikleri değerlendirmede kullanılır.
TBSA 2010’da 0-5 yaş, 6-11 yaş, 12 ve yukarı yaş grubunda örnekleme çıkan her bireyin yaşa özgü antropometrik ölçümleri yapılacaktır. Bu ölçümlerin sorukağıtları tamamlandıktan sonra yapılması gerekmektedir. Antropometrik ölçümlerin herbirinin kendine özgü tekniklere uyularak alınması büyük önem taşımaktadır. Ölçümlerin alımında, ölçüm yapan kişiye yardımcı olması için ikinci kişiye gerek duyulmaktadır. 0-5 yaş grubu çocukların ölçümü alınırken çocuğun ebeveyn, aile yakını veya bakıcısının yardımcı olması da doğru ölçüm alınmasını ve çocuğa destek olunmasını sağlar. Aşağıda yaşa göre yapılacak antropometrik ölçümlerin listesi verilmiştir. Ölçümler sırasıyla irdelenecektir. Yaşa Göre Yapılacak Antropometrik Ölçümler YAŞ GRUPLARI
0-3 ay 3 ay-2 yaş 2-5 yaş 6 – 11 yaş 12 + yaş
20+ yaş
Ağırlık Ağırlık Ağırlık Ağırlık Ağırlık Ağırlık
Boy (yatırarak)
Boy (yatırarak)
Boy ayakta/ (yatırarak)
Boy (ayakta)
Boy (ayakta)
Boy (ayakta)
…………… Kol çevresi Kol çevresi Kol çevresi Kol çevresi Kol çevresi
Baş çevresi Baş çevresi Baş çevresi ……………. …………….. ……………..
…………… …………….. Bel çevresi Bel çevresi Bel çevresi Bel çevresi
…………. …………….. …………… Kalça çevresi Kalça çevresi Kalça çevresi
…………. …………….. …………… ……………… …………….. Bilek çevresi
133
-
8.1. Antropometri Ölçümlerinde Kullanılacak Araç Gereçler
Vücut ağırlığı
• 0-2 yaş çocuk: Bebek terazisi
• 2 ve yukarı yaş: Dijital terazi
Boy uzunluğu
• 0-2 yaş: Infantometre (yatarak boy ölçer)
• 2 ve yukarı yaş: Stadiometre (ayakta boy ölçer)
Çevre ölçümleri
• Mezura (esnemeyen, ancak bükülebilen)
8.2. Antropometrik Ölçüm Teknikleri Bu bölümde (TBSA) 2010 kapsamında uygulayacağınız antropometri ölçüm teknikleri anlatılmaktadır 8.2.1. Vücut Ağırlığının ve Boy Uzunluğunun Ölçülmesi DİKKAT: Vücut ağırlığı ve boy uzunluğu 0-5 yaş, 6-11 yaş ve 12 ve yukarı yaştaki tüm bireylerde ölçülmelidir. Genel İlkeler
2 yaşından küçük olan bebek ve çocuklarda
o Boy uzunluğu yatırılarak ölçülür. Ölçümde infantometre (yatarak boy ölçer) kullanılır. 85 cm altında boy uzunluğu olan çocukların boy uzunluğu yatırılarak ölçülür.
o Vücut ağırlığı yatırılarak ölçülür. Ölçümde bebek terazisi kullanılır. o Anneye/bakıcıya tartımın ve boy ölçmenin nasıl yapılacağı anlatılmalı ve
yardımı/desteği alınmalıdır.
2 ve yukarı yaş çocuklarda ve 12 ve yukarı yaş grubunda
o Boy uzunluğu ayakta ölçülür. Ölçümde stadiometre kullanılır. o Vücut ağırlığı ayakta yetişkin tartı aleti ile ölçülür. o Vücut ağırlığı ölçümü mümkün olduğunca bireyler sabah açken, dışkılama
sonrası yapılmalıdır. Ancak saha çalışmalarında bu kural tam olarak uygulanamadığı için Soru 791S’da “24 saatlik besin tüketim kaydı”nın Bitiş Saatinin yazılması vücut ağırlığının ölçüm saati hakkında fikir verecektir.
o Kişilerin üzerindeki giysi ağırlığını da gereğinde toplam ağırlıktan çıkarınız.
134
UYARI • Tüm antropometrik ölçümlerin KİŞİSEL BİLGİ FORMLARININ doldurulmasından ve
kişi ve aile ile iyi iletişim kurulmasından sonra alınmasında yarar vardır. • Aşırı kilolu olan ve tartı aletinin tartabileceği ağırlığın üzerinde olan bireylerde ölçüm
yapılamadığı takdirde “ Kişi antropometri ölçüm formuna” “ÖLÇÜM YAPILAMADI” olarak kaydedilmelidir.
• Vücut ağırlığı ölçülemeyen, ölçümü red eden “KİŞİLERİN BEYANINA DAYALI” vücut ağırlığı ve boy uzunluğu değerleri kabul edilmemelidir.
• Özel durum o Yatağa bağımlı bireylerde o Bacak vb amputasyon nedeni ile ayakta duramayanlarda o Skolyoz (omurganın yana eğriliği) ve kifoz (kamburluk) nedeni ile ölçüm hatası
olabilecek bireylerde ölçüm yapılmaz. o ANCAK; bu tür sorunları olan bireylerde ayrımcılık yaratmamak ve kişileri
toplumdan soyutlamamak, vb. nedenlerle mümkün olabildiği koşullarda ölçüm yapınız, kişi ile paylaşınız, Kişisel Sorukağıdına kaydediniz ve daha sonra yanına not düşerek iptal ediniz.
Çocuk: İnfantometre (yatarak boy ölçer)
Çocuk ve yetişkin: Stadiometre (ayakta boy ölçer)
135
Tartı Aletinin ve Boy Ölçerin Yerleştirilmesi • Kullanılacak tartı aletinin sert ve düz bir zemin üzerine yerleştirilmesi gerekmektedir. • Tartı aleti halı, kilim, muşamba vb zemin üzerine konulmamalıdır. Taş ve ahşap tercih
edilmelidir. • Düz zemin sağlanamıyor ise, bir tahta bulunarak tartının altına yerleştirilerek zemin
düzeltilmelidir. • Zeminin düzlüğünden emin olamadığınızda tartı üzerine su dolu bir bardak koyarak
dengesini kontrol etmeye çalışınız. İdeali “su terazisinin” kullanılmasıdır. • Ölçüm yapılan yerde yeterli ışık olmasına dikkat edilmelidir.
136
Tartı Aletinin ve Boy Ölçerin Kalibrasyonu • Tartı aletinin hergün ölçüm öncesi sabit bir ağırlıkla veya kendi ağırlığınızla kontrol
edilmesi gerekmektedir. • Her ölçüm öncesi tartının ibresinin “0.0” olduğunu kontrol ediniz. • Tartı aletlerinin digital olması okumada doğruluğu, hızlılığı ve kalibrasyonu geciktirmesi
nedeniyle tercih edilmesini sağlar. • Boy ölçeri haftada bir sabit bir uzunluk ile ölçüm yaparak kontrol ediniz. 2 mm üzerinde
hata olduğunda önlem alınmalıdır.
Vücut Ağırlığının Ölçülmesi 0-2 Yaş Arası Çocuklarda Vücut Ağırlığı Ölçümü
• Bebeklerin çıplak olarak tartılması gerekir. İnce bir giysi veya zıbın ile ölçüm yapılabilir. • Daha büyük olan çocuklarda (1-2 yaşta) ölçüm en az giysi ile yapılmalıdır. Aileyi
tedirgin etmeden çocuğun elbiseleri mümkün olduğunca çıkartılır. • Bezi çıkarılır. Tartım sonrası boy uzunluğu ölçülmeden önce yeniden bağlanır. • Bebeği tartım yapılıncaya kadar battaniyesine veya başka bir beze sarmakta yarar vardır. • Teraziye ince bir bez serilir. • Terazinin ibresi “0.0” olduğunda tartı ölçüm için hazırdır. • Bebek teraziye yerleştirilir ve ölçüm yapılır, ölçüm değeri kaydedilir. • Bebeğin sakin durmaması ve sürekli hareket etmesi ölçüm hatasına neden olur. Bu gibi
durumdalarda terazinin ibresinin “0.0” olmasını bekleyiniz. Önce anneyi/bakıcıyı tartınız ve ölçümü kaydediniz. Daha sonra bebeği annenin/bakıcının kucağına veriniz ve ikisini birlikte tartınız, ölçümü tekrar kaydediniz ve son ölçümden ilk ölçümü çıkararak bebeğin ağırlığını belirleyiniz ve elde ettiğiniz ölçüm değerini forma kaydediniz. Bu uygulama matematiksel hata yapma payını arttırır, dikkatli olunmalıdır. Ölçümlere yardımcı olan kişinin ölçüm yapan kişiye bu konuda da yardımcı olması gerekmektedir.
• 0.01 kg ile 0.1 kg duyarlılıkla ölçüm yapılır. Bu duyarlılık terazi ile ilintilidir.
137
2-5 Yaş Grubu Çocuklarda Vücut Ağırlığı Ölçümü
• Anne/bakıcıdan çocuğun giysilerini ve ayakkabılarını çıkartmasını isteyiniz. • Çocukla konuşarak onu rahatlatmaya ve sakinleştirmeye çalışınız, anneden/bakıcıdan
yardım alınız. • Terazinin ibresinin “0.0” olmasını bekleyiniz. • Çocuğu yalnız tartıma hazırlayınız. Tartımı yapınız. • Eğer çocuk yalnız olarak tartı üzerinde durmuyor ve huzursuzsa
ve halen ayakta duramıyor ise, terazinin ibresinin “0.0” olmasını bekleyiniz. Önce anneyi/bakıcıyı tartınız ve ölçümü kaydediniz. Daha sonra bebeği annenin/bakıcının kucağına veriniz ve ikisini birlikte tartınız, ölçümü tekrar kaydediniz ve son ölçümden ilk ölçümü çıkararak elde ettiğiniz ölçüm değerini forma kaydediniz.
• Ölçüm 0.1 kg (100 g) duyarlılıkla yapılır. 6-11 Yaş ile 12 ve Yukarı Yaş Grubu Bireylerde Vücut
Ağırlığı Ölçümü
• Kalın giysilerin (palto, ceket, kazak vb) çıkartılması sağlanır. • Ceplerde bulunan eşyaların (cüzdan, anahtarlık, telefon,
adres defteri vb.), çocuklarda yiyecek vb. çıkarttırılır. • Ayakkabılar çıkarttırılır. • Teraziye ayakların yerleştirilmesi ve vücut ağırlığın
iki ayağa sabit dağılımının sağlanması gerekmektedir. • Bireyin dik ve hareket etmeden durması istenir. • Duruşta hatalar ölçümü etkileyebilir. • Ölçüm 0.1 kg (100 g) duyarlılıkla yapılır.
Boy Uzunluğunun Ölçülmesi
0-2 Yaş Arası Çocuklarda Boy Uzunluğu Ölçümü
• Ölçüm bebek ve çocuk yatırılarak yapılır. Infantometre (yatarak boy ölçer) kullanılır. • Düz zemine yada masa üzerine boy ölçer yerleştirilir. • Vücut ağırlığı ölçümünden hemen sonra yapıldığı için çocuğun ayakkabısı ve çorabı
çıkarılmış olmalıdır. Çıkarılan alt bezi ise boy ölçülmeden önce bağlanmalıdır. • Saç tokası, kurdele, şapka, bere vb çıkarılmalıdır. • Ölçüm yapılan yer serin ise çocuk battaniye vb örtüye sarılmalıdır. • Anneden/bakıcıdan yardım alınmalıdır. • İnfantometreye ince bir bez/kumaş/yumuşak kağıt serilir. • İki kişinin (anne veya bakıcı veya sağlık personeli) birlikte boy uzunluğunu ölçmesi çok
önemlidir. • Anneye/bakıcı/yardımcı çocuğu boy ölçere yatırır. • Yardımcı/anne yardımı ile çocuğun başını elleri arasında destekleyerek başını
infantometrenin sabit duvarına dayar, baş sabitlenir, çocuğun bakışının yukarı doğru dik olması (frankort düzlem: kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada
138
olmalı ve infantometreye dik açı oluşturması) sağlanır.
• Çocukla konuşarak sakinleştirme, göz teması sağlama önem taşır. • Ölçümü yapan kişi çocuğun pozisyonunu kontrol eder, sol elini çocuğun dizlerine ve
ardından ayak bileklerine bastırır. Sağ eli ile ayak ucundaki sürgülü tahtayı çocuğun topuklarına ve ayağına dayar. “YENİ DOĞAN BEBEKLERDE” dizlere çok fazla baskı uygulanmaz, bastırılmaz, bebeğin doğal pozisyonu çok zorlanmaz, bebeğe zarar verilebilir. Bu nedenle minimum baskı uygulanır.
• Çocuk çok huzursuzluk gösterirse ve iki ayağını uzatmak istemezse tek ayağa baskı uygulanır ve ölçüm yapılır.
• Ölçüm değeri infantometre üzerindeki mezuradan okur ve yardımcı değer kaydeder. Ölçüm değeri en yakın santimetreye yuvarlanır.
• Çocuk infantometreden kaldırılır. • Tüm bu işlemlerin mümkün olduğu kadar kısa sürede tamamlanması gerekir. • Ölçüm 0.1 cm (1 mm) duyarlılıkla yapılır.
Çocuklarda yatırılarak boy uzunluğunun ölçülmesi
139
i
140
2- 5 Yaş Grubu Çocukların Boy Uzunluğu Ölçümü
• Eğer çocuk “2 ve yukarı yaşta” ise boy uzunluğunu ayakta ölçünüz. UNUTMAYINIZ: Eğer çocuğun yaşı 2 ve yukarı yaş ise ve boy uzunluğu çocuk ayakta duramadığı için “YATIRILARAK ÖLÇÜLDÜ” ise “BOY UZUNLUĞUNDAN 0.7 CM ÇIKARTARAK AYAKTA ÖLÇÜM DEĞERİNE” çevirerek kaydediniz.
• Eğer çocuk “2 yaşından küçük” ve boy uzunluğunu huzursuzlanarak boy uzunluğunu “AYAKTA ÖLÇTÜRDÜ” ise “ÖLÇÜLEN AYAKTA BOY UZUNLUĞU DEĞERİNE 0.7 CM EKLEYEREK YATIRILARAK BOY ÖLÇÜM DEĞERİNE” çeviriniz.
• Stadiometreyi doğru yerleştirdiğinizden emin olunuz. • Ayakkabı ve çorap çıkarılmış olmalıdır. • Saç tokası, kurdele, şapka, bere vb çıkarılmalıdır. • Çocuğun anne/bakıcı/yardımcı desteği ile ayakları hafif aralık olarak durmasını
sağlayınız. • Boy ölçere baş, omuzlar, sırt, kalçalar, baldırlar ve topuklar stadiometreye temas
etmelidir. • Çocuğun rahat durması sağlanmalıdır. • Yardımcı/anne yardımı ile ölçüm yapan kişi işaret ve baş parmakları ile çocuğun
çenesinden destek vererek baş sabitlenir, çocuğun bakışının karşıya doğru ve yere paralel olması sağlanır. Frankfort düzlem sağlanır. Kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada ve yere paralel olmalıdır.
• Gerekirse çocuğun dik durması için göbeğine hafif bir baskı uygulanır. • Pozisyon korunurken açıkta kalan elle boy ölçerin sürgüsünü aşağı doğru çekin ve
saçlara gerekli basıncı uygulayınız. • Tüm bu işlemlerin mümkün olduğu kadar kısa sürede tamamlanması gerekir. • Ölçüm 0.1 cm (1 mm) duyarlılıkla yapılır.
Frankfort düzlemin belirlenmesi
Çocuklarda ayakta boy uzunluğu ölçümü
6 ve Yukarı Yaş Grubu Çocuk ve Yetişkinlerin Boy Uzunluğu Ölçümü
• 2 ve yukarı yaş çocuklarda ayakta ölçüm tekniği 6 ve
yukarı yaş grubu çocuk ve yetişkinlere de uygulanır. • Eğer birey ölçüm yaptığı kişiden kısa ise dikkatli
davranarak bir tabure veya sandalye üzerine çıkarak ölçüm değerini okuması gerekmektedir.
141
8.2.2 Bel Çevresinin Ölçülmesi
DİKKAT: 2 ve yukarı yaştaki bireylerde bel çevresi ölçümü yapılacaktır.
Bel çevresinin tek başına ölçülmesi abdominal yağ miktarının saptanmasını sağlar. Vücutta karın bölgesinde (vücudun üst kısmında) yağ miktarının artması beslenmeye bağlı kronik hastalıklar (kalp ve damar hastalıkları, yetişkin tip diyabet, bazı kanser türleri) için risk faktörüdür. Bu amaçla bel çevresinin ölçülmesi abdominal yağ miktarının saptanması için önem taşımaktadır.
Yetişkinlerde bel/kalça oranının ve bel çevresinin kronik hastalıklarla ilişkisi epidemiyolojik araştırmalarla gösterilmiştir. Android ve jinoid şişmanlığı tanımlamaktadır (Android/Jinoid; Abdominal/Gluteal).
Bel çevresinin ölçülmesinde birçok ölçüm yerinin kullanılması önerilmektedir. Genellikle iki ölçüm tekniği daha yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bunlar;
• Esas bel çevresinin ölçümü: Dünya Sağlık Örgütü (2000)’nün önerisidir. En alt kaburga kemiği ile iliak kemik arası orta noktadan geçen çevrenin ölçülmesidir.
• İliak kemik üzerinden geçen çevrenin ölçümü: İliyak kemiğin yeri belirlenir ve mezura ile ölçüm gerçekleştirilir.
Bu araştırmada Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği ölçüm tekniği kullanılacaktır.
142
Ölçüm tekniği:
• Kişinin ölçüm için durduğu yerin düz bir zemin olması gerekmektedir. • Mezürün esnemeyen özellikte olması gerekmektedir. Bozulan mezür değiştirilmelidir. En
az 150 cm uzunluğunda bir mezür kullanılmalıdır. • Bireyin geceden aç kalması arzu edilir. • Bireyin ince giysiler giyinmesi istenir. Erkeklerde pantolon ve kadınlarda etek ve
pantolon aşağıya doğru çekilebilir. Ölçümü engelleyen bol ve kalın elbise, kemer vb. eşyalar kişinin üzerinde olmamalıdır. Cepler boşaltılmalıdır.
• Birey dik pozisyonda durur, eller ve kollar iki yanda, ayaklar birbirine yakın (12-15 cm yakınlıkta) ve ağırlık iki ayağa eşit dağıtılmış olarak durur. Frankfort düzlem sağlanır. Kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada ve yere paralel olmalıdır.
• Ölçümü yapan kişi ölçümü yapılan kişinin tam karşısında durur. • Ölçümü alınacak kişinin sağ tarafında en alt kaburga kemiği bulunur ve gazlı veya
makyaj kalemi ile işaret konulur. İliyak kemik çıkıntısı midaksiller çizgide bulunur ve işaret konulur.
• İki işaret arası ölçülür ve orta noktasına işaret konulur. • Bireyin normal nefes alıp vermesi istenir. Ölçüm sırasında nefesini vermesi (nefesin
tutulmaması) ve kendisini kasmaması istenir. Böylece karnın (abdomenin) serbest olması, kasılmaması sağlanır (nefes tutulmamalıdır).
• Çevre ölçümü yapılır. Ölçüm sırasında mezura bol tutulmamalı, aşırı baskı uygulanmamalıdır.
• Ölçümler en yakın milimetreden yapılmalı (0.1 cm duyarlılıkla yapılır) ve saptanan değer kaydedilmelidir. Örneğin; 75.3, 88.1, 104.5 vb.
• Ölçümlere yardımcı olan kişi ise ölçümü yapılan kişinin arkasında ve yanında mezuranın doğru yerleştirilmesini ve yere paralel olmasını sağlar.
143
8.2.3. Kalça Çevresinin Ölçülmesi
• Bireyin kolları yanda, ayaklar yan yana ve dik durulur. Bireyin bakışının karşıya doğru ve yere paralel olması (Frankfort düzlem: kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada ve yere paralel olması) sağlanır.
• Bireyin sağ yanında durulur. • Kalçada en yüksek nokta (yandan) belirlenir ve mezür ile çevre ölçümü
yapılır. Mezür yere paralel olmalıdır. Bunun için ölçüm yapan kişiye ikinci kişinin yardımcı olamsı gerekmeketdir.
• Bireyin mümkün olduğu kadar ince giysi ile ölçümü yapılmalıdır. • Bireyin kalça ölçümünün alımını engelleyecek, yanlış ölçüm alınmasına
neden olacak şekilde kalın giysisinin olması, ceplerinde kalınlık oluşturabilecek eşyaların (anahtarlık, cüzdan, telefon, defter vb), çocuklarda yiyecek, çerez vb. bulunması engellenmelidir.
• Ölçüm 0.1 cm duyarlılıkla yapılmalıdır.
8.2.4. Üst Orta Kol Çevresi Ölçümü
DİKKAT: 3 ay ve yukarı tüm yaşlarda ölçülecektir.
• Kişi uygun giysiler giymelidir. Giysi kollu olmamalı ya da ölçüm anında giysinin kolu çıkarılmalıdır. Birey kolları yanlarda olarak, dik durur. Avuç içleri üst bacağa (uyluk) bakar pozisyondadır. Ayaklar hafif birbirinden ayrıdır.
• Frankfort düzlem (kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada ve yere paralel olması) sağlanır.
• Sağ kol dirsekten 90o bükülür. Avuç içleri birbirine bakar pozisyona getirilir. • Ölçüm yapan kişi bireyin arkasına geçer. Omuzda skapulanın akromial prosesin (lateral
çıkıntının) yerini bulur ve işaret koyar. Daha sonra dirsekte ulnanın olekranon (inferior çıkıntı) prosesi bulunur. İki belirlenen nokta arası ölçülür. Orta noktası bulunur ve gazlı kalem veya makyaj kalemi ile işaret konulur. UYARI: orta noktanın hesaplanmasında matematiksel hata yapmamak üzere önlem alınmalıdır. Yardımcı ile birlikte hesaplama hata payını azaltır.
• Kol serbest bırakılır, dirsek bükülmez, avuç içleri üst bacağa (uyluk) bakar pozisyondadır.
• Mezürün “0” noktası sol elle tutulur ve çevre sağ elle mezura çevrilerek ölçülür. • Mezür çok sıkı veya gevşek tutulmaz. Tam olarak sarması istenir. Mezura kolun uzun
eksenine paralel olmalıdır. • Ölçüm 0.1 cm duyarlılıkla yapılır.
144
Üst orta kol çevresi ölçümleri (yetişkin)
145
Üst orta kol çevresi ölçümleri (çocuk)
8.2.5. Baş Çevresi Ölçümü
DİKKAT: 0-5 yaş grubu çocuklarda ölçülecektir.
• Çocuklarda özellikle yaşamın ilk yılında beyin gelişimini ve diğer anomalileri saptamak için kullanılmaktadır.
• Ölçümün çocuk anne/bakıcı kucağında iken yapılması daha uygun ve kolaydır. • Daha büyük çocuklarda kendileri ayakta dururken baş çevresi ölçülür. • Esnemeyen ancak bükülebilen mezuraya gereksinme vardır. • Saçta toka vb takılar, varsa çıkarılmalıdır. Şapka, bere vb giysiler de çıkarılmalıdır. • Ölçüm yapan kişi çocuğun sol tarafında durur. • Mezuranın “0” noktası sol elle başın yan tarafında (lateral bölgede) tutulur. Çocuğun
kaşlarının üzerindeki nokta (supraorbital çizgi) ile başın arkasında en yüksek çıkıntı (oksipital çıkıntı) üzerinden geçen maksimum çevre mezura ile ölçülür. Mezura kulakların üzerinden değil, üstündeki noktadan geçirilir. Saç özellikle kıvırcık, kabarık ise hafif basınç uygulanır.
• Frankfort düzlem (kulağın kanalı ile orbita-göz çukurunun alt sınırı aynı hizada ve yere paralel olması) sağlanır.
• Ölçüm yere paralel olmadan yapılan sınırlı yöntemlerdendir. • Ölçüm 0.1 cm duyarlılıkla yapılır.
146
8.2.6. Bilek Çevresi Ölçümü
DİKKAT: 20 ve yukarı yaş grubunda ölçülecektir.
• Bilek çevresi vücut yapısının belirlemesi için yapılan bir ölçümdür. • Ölçüm yapılan kişinin karşısında durulur. • Sağ kol dirsekten hafif bükülür. • Avuç içi yukarıya doğru bakar ve el kasları gevşek bırakılır (el gerilmez). • Bilekte iki stiloid çıkıntı (radius ve ulna kemiklerinin distal uçları) işaret ve baş
parmaklar ile bulunur. • El bileğinde bilek çizgisinde radius ve ulna kemiğinin stiloid çıkıntılarının ucunda bilek
çizgisi üzerinden çevre mezura ile ölçülür. Mezura önkol eksenine dik açı oluşturmalı ve bileğin ön ve arka çizgisinde aynı düzlemde olmalıdır.
• Mezura deriye temas etmeli ancak yumuşak dokuya baskı yapmamalıdır. • Ölçüm 0.1 cm duyarlılıkla yapılır.
147
Bilek çevresinin ölçülmesi
148
9.GENEL KAYNAKLAR Baysal A. Beslenme. Hatiboğlu Yayınevi. Ankara, 2009.
EFCOVAL, European Food Consumption Validation project. Available at: http://www.efcoval.eu/
European Food Safety Authority; General principles for the collection of national food consumption data in the view of a pan-European dietary survey. EFSA Journal 7(12):1435, 2009;. [51 pp.]. doi:10.2903/j.efsa.2009.1435. Available online: www.efsa.europa.eu
Gibson RS. Principles of Nutritional Assessment. 2nd. Ed., Oxford University Press, 2005.
Merdol Kutluay T. Toplu Beslenme Yapılan Kurumlar İçin Standart Yemek Tarifeleri, Hatipoğlu Basım ve Yayım San. Tic. Ltd. Şti.,3. Baskı, Şahin Matbaası, Ankara, 2003.
National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES: The Third National Health and Nutrition Examination Survey(NHANES III, 1988-94) Reference Manuals and Reports. www.cdc.gov/nchs/nhanes/nh3data.htm
Pekcan G. Beslenme Durumunun Saptanması. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Genel Müdürlüğü Beslenme Bilgi Serisi 213-249, Klasmat Matbaacılık, Ankara, 2008.(ISBN: 978-975-590-248-7).
Pekcan G. Türkiye'de beslenme ve sağlık durumuna genel bakış. Hacettepe Beslenme ve Diyetetik Günleri II. Mezuniyet Sonrası Eğitim Kursu Kitabı, 19-20 Haziran 2009, Ankara.
Pekcan, G. Beslenme Durumunun Saptanması. Diyet El Kitabı, (Ed. A. Baysal ve ark.) 67-141, Hatiboğlu Yayınevi, Yenilenmiş 5. Baskı, Ankara, 2008.
Rakıcıoğlu N, Tek Acar N, Ayaz A, Pekcan G. Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu-Ölçü ve Miktarlar, 2. Baskı, Ata Ofset Matbaacılık, Ankara, 2009.
Report of a WHO Expert Committee. Physical status: the use and interpretation of anthropometry. WHO Technical Report Series (WHO). No. 854, WHO, Geneva, 1995.
Turconi G, Guarcello M, Berzolari FG, Carolei A, Bazzano R, Roggi C. An evaluation of a colour food photography atlas as a tool for quantifying food portion size in epidemiological dietary surveys. Eur J Clin Nutr. 59(8), 923-31, 2005.
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2008 Görüşmeci El Kitabı. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara, 2008.
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, Ankara, 2009.
Van Staveren WA, Ocke MC. Dietary assessment. In: ILSI, Present Knowledge in Nutrition. 9th edition, 2006.
Willett WC. Nutritional Epidemiology. 2nd ed. New York: Oxford University Press, 1998.
World Health Organization. Training Course on Child Growth Assessment. Version 1-November 2006. Geneva, WHO, 2006.
149
FİZİK MUAYENE EL KİTABI1 1. Genel bilgiler Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması’nda (TBSA) kullanılmak üzere veri toplama aracı olarak birçok sorukağıdı ve form geliştirilmiştir. Geliştirilen bu sorukağıtlarından biri de Fizik Muayene Sorukağıdıdır (FMS). TBSA ekibinin araştırmacılarından biri olarak en önemli sorumluluğunuz hanehalkından seçilen kişinin fizik muayenesini yapmaktır. Araştırmanın bu aşamasında sizden, tıp fakültesinde mezuniyet öncesi dönemde eğitimini almış olduğunuz ve daha sonra mezuniyet sonrası dönemde mesleğinizi icra ederken pekiştirdiğiniz fizik muayene uygulamasını yapmak ve formu doldurmak beklenmektedir. Bu broşür fizik muayenenin basamaklarını size tekrar hatırlatmak ve formun tüm hekimler tarafından standart bir biçimde doldurulmasını sağlamak için geliştirilmiştir FMS’nın en sağlıklı bir şekilde siz doktorlar tarafından doldurulabilmesi için sizlere yol gösterici ve gerektiğinde teknik bilgi verebilecek eğitici tarafı ağırlıklı olan bu rehberin hazırlanması önem ve öncelik taşımıştır. Bu El Kitabının hazırlanmasında iki nokta dikkate alınmıştır. Birincisi araştırmada görev alacak sizlere davranış biçimleri ile iletişim teknikleri detaylı bir şekilde anlatılması. İkincisi ise fizik muayene ile ilgili teknik bilgidir. 2. Projenin amaçları Bu araştırma, ülkemizde uygulanan en geniş kapsamlı araştırmalardan biridir. Ziyaret edilecek hane sayısı on dokuz bin olup bu hanelerde yaşayan bir yetişkinin de fizik muayenesi yapılacaktır. Söz konusu olan bu haneler Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) tarafından belirlenmiş olan hanelerdir. Bu çalışmanın yürütülmesi, merkezde bulunan bir yürütme kurulu, İl Sağlık Müdürlüğü’nden bir alan koordinatörü ve alan ekipleri tarafından sağlanacaktır. Doktorlar, kendilerine verilen listeye göre ziyaret etmeleri gereken hanelere gidecekler ve kişilerin fizik muayenelerini yapacaklardır. Bu uygulama sırasında yeterli sayıda FMF, steteskop, tansiyon ölçme aleti ve bunları taşıyabileceğiniz çanta sizlere verilecektir. 3. Katılımı Artırıcı İkna Teknikleri İkna, bir şeyi kabul ettirebilmek için iyi anlatabilme sanatıdır. Hane halkı ile görüşürken nazik olmalı ve kendinize güven duymalısınız. Kendinizin doktor olduğunu vurgulamalı ve bu araştırmanın Sağlık Bakanlığı tarafından yapıldığını belirtmelisiniz. Kişinin muayene edileceğini, muayene sonucunda normal olmayan bir şey saptanırsa kendisine bilgi verileceğini, muayene bulgularının başka kimseyle paylaşılmayacağını ve sadece bu araştırma için kullanılacağını vurgulamalısınız. Verilmesi gereken mesaj, muayenesi yapılacak olan kişinin bu araştırmanın bir parçası olduğu ve doktorun katılımcının yardımına ihtiyacı olduğudur. Doktorun yalın, kendinden emin olması ve doğrudan ana konuya girmesi gerekmektedir.
1 Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi tarafından hazırlanmıştır.
• Doğru şeyleri söyleyin, doğru cevapları alacaksınız: - Sizi evde bulduğuma sevindim. - Sizinle bir kaç dakika görüşmek istiyorum. - Çok fazla zamanınızı almayacağım.
• Ucu kapalı sorular sizi hiç bir yere götürmez: - Girebilir miyim? - Sizin için iyi bir zaman mı? - Herhangi bir şeyi engelliyor muyum? - Başka bir zaman mı geleyim? - Meşgul müsünüz? - Şu anda uygun musunuz?
• Özür dilemek doğrudan ret yanıtına yol açabilir: - Bu saatte aradığım için özür dilerim. - Umarım sizi rahatsız etmiyorum. 4. Gizlilik ve İsim Belirtmemek Muayenesi yapılan kişi bulgularının açıklanmayacağını bilirse, işbirliği yapmaya daha çok eğilimli olabilir. Bu kişinin adının, adresinin ve diğer kişisel verilerin başka kimseye verilmeyeceği temin edilmelidir. Kişinin bulgularının tüm Türkiye çapında uygulanacak bir araştırma için kullanılacağı ve bir rapor yazımında değerlendirileceği belirtilmelidir. 5. Mahremiyet Fizik muayene mümkünse sakin ve mahrem bir ortamda ve katılımcı ile aynı cinsiyette olan üçüncü bir kişinin de bulunduğu bir ortamda yapılmalıdır. İnsanlar meraklı olabilir ve kulak kabartabilirler. Ev kalabalıksa, muayene başka bir odada yapılmalıdır. 6. Katılımı Artırmak
• Doktorun kendini ve ziyaretin amacını tanıtması • Araştırmanın bilinmesi • Dinlemek • İlk görüşme sonrası • En iyi zamanda aramak
• “Çok meşgulüm, ilgilenmiyorum” diyenlere:
- Evet, meşgul olmanızı anlıyorum ama işte tam da sizin gibi değişik insanları ve değişik durumları temsil edenleri muayene etmeye ihtiyacımız var. - Görüşmeyle neden ilgilenmediğinizi anlayabilirim ama sizi muayene edersem bunun sizin için olumlu bir durum olabileceğini görebilirsiniz
• “Araştırmalara katılmıyorum” diyenlere: -Bu araştırma çok önemli ve tüm Türkiye’de yapılıyor ve sizin gibi bir çok insan muayene ediliyor. Bilgileriniz gizli tutulacaktır.
• “Siz kimsiniz, ne istiyorsunuz?” diyenlere: - Tanımadığınız bir kişiye kendinizi muayene ettirmek istememenizi anlıyorum ama ben …. Sağlık ocağı doktoruyum / aile hekimiyim. İsterseniz araştırma hakkında İl Sağlık Müdürlüğü’nden veya Sağlık Bakanlığı’ndan (yerel yetkilinin ya da başka yetkili kişinin adını verebilirsiniz) bilgi alabilirsiniz.
150
• “Size neden özel hayatım hakkında bilgi vereyim” diyenlere: - Muayene bilgileriniz açıklanmayacaktır ve sadece araştırma için kullanılacaktır.
• “Neden beni seçtiniz” diyenlere: - Sizin adınız rastgele seçildi ve kimse sizin yerinizi alamaz. - Sizin muayene bulgularınız bizi ilgilendiriyor ve bulgularınızı araştırmaya dahil edeceğiz.
• “Ben çok yaşlıyım, çok hastayım, iyi duymuyorum” diyenlere: - Her yaş grubundan insanlar istiyoruz ve hiç kimse de çok yaşlı değildir. - Ben yüksek sesle konuşurum. Duyabiliyor musunuz?
• “Bilmiyorum” diyenlere: -Bir şey bilmenize gerek yok. Biz sadece sizi muayene etmek istiyoruz.
• “Benim herhangi bir sağlık sorunum yok” diyenlere: -Sağlık probleminiz olsa da olmasa da biz herkesi muayene etmek istiyoruz. Biz sadece sağlık sorunu olan insanları muayene edersek, sonuçlar bütün ülkeyi temsil etmez. 7. FMS’nın İçeriği Formun ilk sayfası hane halkı bilgilerini ve fizik muayenenin yapılacağı kişi ile yapacak doktorun bilgilerini içermektedir. Daha sonraki sayfalar arası “18 Yaş Altı Çocuklar İçin”, 5. – 7. sayfalar arası “18 ve Yukarı Yaş Yetişkinler İçin” Onam Formlarıdır. Onam formlarından “Hekimin Açıklaması” sayfası muayenesi yapılacak kişiye doktor tarafından, kişinin anlayacağı hız ve ses tonuyla okunacak, kişinin anlamadığı bir ifadenin olup olmadığı sorulacaktır. Daha sonra “Katılımcının / Hastanın beyanı” sayfasında yer alan “Dr. ……………………………………... tarafından…” ve “Dr. ………………………………….’i …………………… (iş) veya 05……………………. (cep) no’lu telefonlardan ve ……………… Anabilim Dalı/Sağlık Ocağı adresinden arayabileceğimi biliyorum” boşlukları doktor tarafından; formun altında yer alan katılımcı bilgileri görüşülen kişi tarafından doldurulacak ve mutlaka imzalatılacaktır. 7.1.Bölüm 1, beslenme yetersizliğine bağlı sistemlerde görülen klinik bulgu ve belirtiler açısından değerlendirilen kısımdır. Formda yer alan bazı ifadeler aşağıda açıklanmıştır. Pletorik yüz: Kırmızı görünüm, kapiller vazodilatasyon (eritem) Konjunktivada kserozis: Konjuktivada kuruluk Bitot lekesi: Sklerada sabun köpüğü görünümünde belirti Ksantalezma: Göz kapaklarında lipit birikimine bağlı olarak gelişen simetrik sarı plaklar Keylozis: Dudaklarda çatlak, kuruluk Magenta dil: Morumsu dil Ksantoma: Deri altı dokusunda hücreler içinde yağ birikimi sonucu oluşan sarı plaklar Rozari: Tespih dizisi şeklinde genişleme 7.2.Bölüm 2 , fizik muayene bulgularının kaydedildiği bölümdür. Fizik muayene, sakin ve mahrem bir ortamda, katılımcı ile aynı cinsiyette olan üçüncü bir kişinin de bulunduğu bir odada yapılmalıdır. 7.2.1.Vital Bulgular Kan basıncı: Kan basıncı ölçümünden önce kişi beş (5) dakika dinlenecektir. Kan basıncı ölçümü sol koldan yapılacaktır. Nabız: Kişi, nabız ölçümünden önce beş (5) dakika dinlenecektir (kan basıncı daha önce ölçüldü ise gerek yok). Nabız, radial arterden bir (1) dakika süre ile ölçülecektir. Ateşin ölçülmesi: Vücut ısısı kişinin koltuk altından ölçülecektir. Doktor, kişinin koltuk altının kuru olduğundan emin olduktan ve derece koltuk altına yerleştirildikten üç (3) dakika sonra vücut ısısını değerlendirilecektir.
151
7.2.2. Baş – Boyun Muayenesi Kişinin muayenesine başlamadan önce baş boyun bölgesinin tamamen görülebilir olması gereklidir (boğazlı kazak, başörtüsü, fular, vb giysilerin çıkarılması istenecektir). İnspeksiyon ve palpasyonda tiroit bezi değerlendirilecek, büyüklüğün derecesi ve nodül bulguları kaydedilecektir. Tiroid muayenesi: Grade 0: guatr yok
Grade 1: Palpe edilebilen guatr var Grade 2: gözle görülebilen guatr
Palpasyonda baş boyun bölgesinde yer alan (servikal, oksipital, pre – post auriküler, supra klaviküler) lenf bezleri muayene edilecek, patolojik lenfadenopati (LAP) tespit edilirse yerleşim yeri, kıvamı ve boyutu belirtilecektir. Patolojik LAP: Maligniteye bağlı metastatik lenfadenopati 7.2.3. Solunum Sistemi Muayenesi Kişinin muayenesine başlamadan önce toraksın tamamen görülebilir olması gereklidir. İnspeksiyonda toraksta deformite durumu, solunum sayısı ve solunumun şekli değerlendirilecektir. Pektus ekskavatum: Göğüs kemiğinin içeri doğru çökük olmasıdır. Pektus karinatum: Göğüs kemiğinin öne doğru çıkık olmasıdır Solunum sayısı bir(1) dakika süre ile ölçülecektir. Daha sonra sırasıyla göğüs duvarının perküsyonu ve oskültasyou yapılacaktır. Oskültasyonda anormal ses (ral, ronküs) duyulursa forma kaydedilecektir. 7.2.4. Kardiyovasküler Sistem Muayenesi İnspeksiyonda kalp tepe atımı ve juguler ven dolgunluğu muayene edilecektir. Kalp tepe atımı 5. interkostal aralık ile mid-klaviküler hattın kesiştiği yerde değerlendirilecektir. Görülemezse aynı yerden parmak ucu ile palpasyonla değerlendirilecektir. Parmak ucu ile alınamazsa avuç içi ve hasta sola çevrilerek alınabilir. Oskültasyonda kalp sesleri dinlenecektir. S1-S2 dışında ses (sistolde duyulan anormal sesler [ejeksiyon sesleri (kliği), prolapsus klikleri], perikardiyal frotman; diyastolde duyulan anormal sesler: Üçüncü kalp sesi (S3) dördüncü kalp sesi (S4), opening snap) veya üfürüm (sistolik [erken sistolik, mid-sistolik, pansistolik (holosistolik), geç sistolik]) duyulursa kaydedilecektir. 7.2.5. Abdomen Kişinin muayenesine başlamadan önce abdomenin tamamen görülebilir olması gereklidir. Inspeksiyonda karın derisi ve solunum sırasında karın hareketleri gözlemlenecektir. Anormal bir yapı veya hareket gözlemlenirse belirtilecektir. Abdomen muayenesinde ikinci sırada oskültasyon bulunmaktadır. Abdomen oskültasyonunda bağırsak sesleri dinlenerek duyulan sesler kaydedilecektir Palpasyonda hepatomegali, splenomegali veya bunların dışında başka bir organ büyüklüğü değerlendirilecektir. Hepatomegali ve/veya splenomegali saptanırsa boyutu cm olarak kaydedilecektir. Karaciğer ve dalak dışında başka bir organda büyüklük saptanırsa yeri formda ilgili bölümde belirtilecektir. Perküsyonda tüm batın değerlendirilecek uygun olmayan sesler duyulursa belirtilecek ayrıca karaciğer, dalak ve kosto vertebral açı hassasiyeti değerlendirilecektir.
152
7.2.6. (Kod 222-223) 0 – 5 Yaş Arası Hastalıklar Bu bölümde aileye çocuğunun listelenen hastalıkları geçirip geçirmediği sorulacaktır. Bu bölümde birden fazla seçenek işaretlenebilir. 7.2.7. (Kod 225 – 243 A) Kronik Hastalıklar Kronik hastalıklar, Dünya Sağlık Örgütü’nün hastalık grupları listesine göre oluşturulmuştur. Bu gruplamanın 2. bölümü kronik hastalıkları içermektedir. Kronik hastalıklar sorgulanırken görüşülen kişiye “Doktor tarafından tanısı konmuş kronik (süreğen) bir hastalığınız var mı?” şeklinde sorulmalı ve doktor tarafından tanısı konmamış hastalıklar (özellikle artrit, romatizma, vb) dikkate alınmamalıdır. 7.2.8. (Kod 244 – 244 A) Kullanılan İlaçlar İlaç gruplaması ATC (anatomical therapeutic and chemical) sistemine göre yapılmıştır. ATC ilaç indeksi, ilaçları sınıflandırarak bir ilaç listesi oluşturma metodolojisidir. ATC sınıflandırma sisteminde, ilaçlar sırasıyla etki gösterdikleri organ ya da sistemlere, terapötik, farmakolojik ve kimyasal özelliklerine göre basamaklı olarak sınıflandırılmıştır. Bu araştırma formunda sadece etki gösterdikleri organ ya da sistemlere olan sınıflama verilmiştir. Bu bölümde birden fazla seçenek işaretlenebilir. 7.2.9. (Kod 248 – 252) Adet Düzeni 12 yaş ve üzeri kadınların adet düzeninin sorgulandığı bölümdür. Burada hatırlanması gereken nokta adetin ilk gününden itibaren gün sayılması gerektiğinin kadına açıklanmasıdır. 7.3. Bölüm 3, tarama programları ile erken tanısı konabilen kanserlere yönelik soruları içeren bölümdür. Serviks, meme, prostat ve kolon kanserlerine yönelik sorular yer almaktadır.
153
154
155
TÜRKİYE BESLENME VE SAĞLIK ARAŞTIRMASI LABORATUVAR ANALİZLERİ EL KİTABI1
Türkiye çapında yürütülmekte olan Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması kapsamında yaklaşık 14050 bireyden alınacak olan kan ve idrar örnekleri Ankara Numune Hastanesi laboratuarlarında analiz edilecektir. Türkiye Genelinde önceden belirlenmiş ailelerden saha ekipleri tarafından alınacak örnekler aşağıda detayları anlatıldığı şekilde işlemden geçirilerek kargo yolu ile Ankara Numune Hastanesi Laboratuarlarına ulaştırılacak ve analizleri yapılacaktır.
Proje kapsamında yapılacak analizler ve gereken örnek tipleri:
Örnek no Yöntem Örnek Tipi 1 Vit. B1 1 HPLC EDTA'lı plazma 2 Vit. B2 1 HPLC EDTA'lı plazma 3 Vit. B6 1 HPLC EDTA'lı plazma 4 25 OH Vit. D 1 HPLC EDTA'lı plazma 5 Vit. A 1 HPLC EDTA'lı plazma 6 Vit. E 1 HPLC EDTA'lı plazma 7 Vit. C 2 HPLC Heparinli Çök.Plazma 8 Glukoz 3 Fotometrik SERUM 9 BUN 3 Fotometrik SERUM
10 Ürik asit 3 Fotometrik SERUM 11 Kreatinin 3 Fotometrik SERUM 12 T. Kolesterol 3 Fotometrik SERUM 13 LDL Kolesterol 3 Fotometrik SERUM 14 HDL Kolesterol 3 Fotometrik SERUM 15 Trigliserid 3 Fotometrik SERUM 16 T. Protein 3 Fotometrik SERUM 17 Albumin 3 Fotometrik SERUM 18 ALT 3 Fotometrik SERUM 19 ALP 3 Fotometrik SERUM 20 Demir 3 Fotometrik SERUM 21 Demir Bağ. Kap. 3 Fotometrik SERUM 22 Kalsiyum 3 Fotometrik SERUM 23 Fosfor 3 Fotometrik SERUM 24 Na 3 Fotometrik SERUM 25 K 3 Fotometrik SERUM 26 Mikroalbumin (İdrar) 5 Fotometrik İDRAR 27 TSH 3 İmmunoassay SERUM 28 sT3 3 İmmunoassay SERUM 29 sT4 3 İmmunoassay SERUM 30 Anti TPO 3 İmmunoassay SERUM 31 Anti TG 3 İmmunoassay SERUM 32 PTH 3 İmmunoassay SERUM 33 İnsulin açlık 3 İmmunoassay SERUM 34 Vit B12 3 İmmunoassay SERUM 35 Folik asit 3 İmmunoassay SERUM 36 Ferritin 3 İmmunoassay SERUM 37 Homosistein 3 İmmunoassay EDTA'lı plazma/Serum 38 Somatomedin C 3 İmmunoassay SERUM 39 HBsAg 3 İmmunoassay SERUM 40 Anti HCV 3 İmmunoassay SERUM 41 Anti HAV 3 İmmunoassay SERUM
1 Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi tarafından hazırlanmıştır.
45 Bakır 4 ICP MS SERUM 46 İyot (İdrarda) 5 ICP MS İDRAR
47 Aminoasitler (25 adet) 2 HPLC / LC-MS-MS ve HPLC Li Heparinli Plazma
48 Yağ asitleri ( 18 adet ) 6 GC-MS EDTA'lı plazma 49 HEMOGRAM 7 18 Parametreli EDTA'lı T.Kan
Bu çalışmada her bireyden 2 adet Biyokimya Serum örneği,3 adet EDTA ’lı tam kan
örneği 1 adet Lityum-Heparinli Tam kan örneği ve 1 Adet Spot idrar örneği alınacaktır. Alınan örnekler her ekibe verilen santrifüjlerle santrifüj edilecek ve sonrasında aşağıda tanımlanan örnek transfer kapları ile kargo/otobüs yolu ile Ankara’ya transfer edilecektir. Mamak Caddesi No:3 Dikimevi/ANKARA adresindeki Hastane Merkez Laboratuarına getirilecektir. Burada numuneleri tasnifi yapılacak ve gereken ölçüm sistemlerine dağıtımı yapılarak analizleri yapılacaktır. Yapılan analizler sonrasında sonuçlar proje için hazırlanan yazılıma aktarılmak üzere belirlenen formatta teslim edilecektir.
Aşağıda yer alan sarf malzemeleri temin edilecek ve ekiplere dağıtılacaktır.
Numune Hastanesi tarafından aşağıdaki listede bulunan cihazlar ve sarf malzemeleri
temin edilerek illere gönderilecek, il sağlık müdürlükleri bunları tam ve eksiksiz olarak teslim alınacak, ekiplere dağıtacak, araştırma sonunda daha sonraki eğitim ve araştırmalarda kullanılmak üzere demirbaşa geçirilecektir. Eğitim ve araştırma dışı zamanlarda sağlık kuruluşlarında kullanılabilir.
1 İğne Ucu 11 Eküvyon Çubuğu (Tahta) 2 Kelebek 12 Cama yazar kalem (ince uçlu) 3 Yara Bandı 13 Makas 4 Dezenfektan Spray 14 Kağıt havlu 5 Kuru Pamuk 15 Alkol 6 Eldiven 16 Kolonyalı mendil 7 Turnike 17 Kağıt maske 8 Holder 18 Alüminyum folyo 9 Atık Kutusu 19 Diğer
10 Tıbbi Atık Poşeti
156
NUMUNE ALMA AŞAMALARI: Çalışmaya başlanmadan önce Araştırma Sorumlusu, Araştırma Koordinatörleri ve Ekip Başları’nca;
• Çalışma başlamadan önce her kümenin adresleri incelenerek her küme için en yakın bir sağlık kuruluşu (sağlık ocağı, toplum sağlığı merkezi, hastane….. ) seçilmelidir. Bu merkezde santrifüj ve derin dondurucunun çalışılabileceği bir ortam oluşturulmalıdır.
• Örnekleme çıkan hane ziyaret edilerek; o Çalışmanın amacı ve özellikleri anlatılır. Araştırma Amaçlı Çalışma İçin
Aydınlatılmış Onam Formu okunarak açıklanır ve çalışmaya katılıp katılmayacakları öğrenilir.
o Çalışmaya katılmayı kabul eden hanede “Hanehalkı Sorukağıdı” doldurulur. Seçim Tabloları yardımı ile çalışılacak kişi (0-5 yaş; 6-11 yaş veya 12 ve yukarı yaş grubundan) belirlenir.
o 0-5 yaş grubundaki kişiler çalışmaya doğrudan dahil edileceklerdir. Eğer hanede birden fazla sayıda 0-5 yaş grubu kişi bulunuyorsa bunlar arasından
CİHAZ ADI KULLANIM YERİ 1 Ağırlık Ölçer Yetişkin Vücut Ağırlığı tespiti
2 Bebek Terazisi Bebek Vücut Ağırlığı tespiti
3 Boy ölçer Yetişkin Boy ölçümü
4 İnfantometre Bebek Boy ölçümü
5 Mezür Bel Çevresi, Kalça Çevresi ölçümü
6 Steteskoplu Kan Basıncı Ölçüm Aleti
Kan Basıncı (Hassas) tespiti
7 Mutfak terazisi Besin Tüketiminin Saptanması
8 Ölçü Kabı (Plastik) Besin Tüketiminin Saptanması
9 Santrifüj cihazı Numunelerin santrifüj edilmesi
10 Derin Dondurucu Numunelerin dondurulması
SARF MALZEMELERİ 1 Tüpler, Eppendorf tüpleri 2 Tüplükler 3 Numune Taşıma Çantaları 4 Buz Aküsü 5 Kuru Buz 6 Etiket, Barkot Sistemi
Pastör Pipeti
157
biri ‘0-5 yaş seçim tablosu’ kullanılarak seçilecek ve çalışmaya dahil edilecektir. Diğer bir deyişle, 0-5 yaş grubu kişi bulunan hanelerde en az bir 0-5 yaş kişi görüşmesi yapılacaktır.
o 0-5 grubu dışında sorukağıdı uygulanacak diğer bir kişi ‘6 ve yukarı yaş seçim tablosu’ kullanılarak belirlenecektir.
o Görüşme için seçilen tüm kişilere kişi sorukağıdı uygulanacak (Çalışılacak kişi 0-5 yaş grubu ise 0-5 yaş grubu sorukağıdı, 6-11 yaş grubu ise 6-11 yaş grubu sorukağıdı, 12 ve yukarı yaş grubu ise 12 ve yukarı yaş sorukağıdı uygulanacak), antropometrik ölçüm gerçekleştirilecek ve fizik muayene sorukağıdı doldurulacaktır.
NOT: 0-5 yaş grubu çocuklardan kan ve idrar numunesi alınmayacak, 6-11 yaş ve 12 ve üzeri yaş grubundan alınacaktır.
• Seçilen kişi hanehalkı sorukağıdının doldurulduğu sırada (veya ilk hane
ziyaretinde) evde ise; o Seçilen yaş grubu bireye özgü Kişi Soru Sorukağıdı uygulanır, Seçilen kişi 0-5
yaş ve 6-11 yaş grubunda ise kişi sorukağıdı çocuğun bakımından sorumlu kişi ile doldurulur, Antropometrik ölçümleri yapılır.
Fizik Muayene ve numune alma yeri, şekli ve zamanı hakkında bilgi verilir, (Not: Kişinin 7 saat boyunca besin almaması gerektiği, 2 gün sabah saatlerinde ziyarete gelineceği belirtilir. Eğer fizik muayene sorukağıdı ve numune alımı önceden belirlenen Sağlık Merkezinde uygulanacaksa görüşülen kişiler bu sağlık kuruluşuna davet edilir/götürülür.)
Haneye 2. gün sabah saatlerinde 2. ziyaret gerçekleştirilir. 2. gün hekim tarafından fizik muayenesi yapılır ve fizik muayene
sorukağıdı doldurulur, ardından hekim nezaretinde kan ve idrar örnekleri alınır.
• Seçilen kişi hanehalkı sorukağıdının doldurulduğu sırada (veya ilk hane ziyaretinde) evde değilse
o Randevu alınır, numune alınması ile ilgili bilgi verilir. Randevu günü (İlgili kişi sorukağıdı doldurulur, Antropometrik ölçüm gerçekleştilir, Fizik Muayene, Kan ve idrar örneği alma işlemleri uygulanır.
o Kişi sorukağıtlarını doldurmak, fizik muayene ve numune alımını gerçekleştirmek için 3 kez tekrar ziyareti yapılmalı veya randevu alınmaya çalışılmalıdır.
Numune Alındıktan sonra; • Numune alındıktan sonra önceden belirlenen sağlık kuruluşuna 1 saat içinde
ulaşılabilecek durumdaysa santrifüjleme ve dondurma işlemi sağlık merkezinde yapılır, Numune soğuk ortamda iletilir.
• Numune alındıktan sonra önceden belirlenen sağlık kuruluşuna 1 saatte ulaştırılamayacaksa santrifüj cihazı ekiple birlikte götürülür. Numune alındıktan sonra sahada santrifüj edilir ve soğuk ortamda sağlık kuruluşuna iletilir. Santrifüjleme, ayırma ve dondurma işlemi yapılır.
• Kan alma işlemi hekim nezaretinde yapılır. Görüşmeciler arasından bir hemşire kan alma işlemi için ayrıca görevlendirilecektir. Görevlendirilen hemşire kan alma zamanları dışında diğer çalışmaları da sürdürecektir.
• İlin şartlarına göre fizik muayene ve kan alma işlemleri her küme için en yakın bir sağlık kuruluşunda yapılabilir.
158
VENÖZ KAN ALINMASI Laboratuvarda yapılan analizlerde en çok kullanılan örnek türü olan venöz kan örneklerinin sağlıklı bir şekilde alınması aşağıdaki şekilde yapılmaktadır:
1-Hastaya ait formun kontrolü: Hasta kan alma alanına alınmadan önce, birey laboratuar numuneleri formu ile bilgilerinin uyumu kontrol edilir.
2-Hastanın tanınması: Hastaya adı ve soyadı sorularak formdaki ad soyad ile uyumlu olduğu teyid edilir. Bu kontrol işlemi doğrudan soru sorma yerine hastaya ismiyle hitap ederek, hatırını sorma şeklinde de yapılabilir.
3-Hastanın uygun diyet koşullarında ve uygun zamanda gelmiş olduğunun kontrolü: Açlık veya başka ön koşullar gerektiren testler ne numune verme zamanına uygun durumda olduğu, hastayla konuşularak teyid edilir.
4-Hastaya Yaklaşım: Kanı alacak kişi, hastanın güvenini kazanmalı ve hastayı kan alma işleminin birazcık acı veren bir işlem olmasına rağmen, kısa sürede tamamlanacak bir işlem olduğu konusunda ikna etmelidir. Özellikle tedirgin bir görüntü sergileyen hastaları rahatlatılması ve güven vermek için, konuşmakta ve gerekiyorsa kan alma işlemi hakkında bilgi vermekte yarar vardır. Hastaya hiçbir zaman “acı duymayacağı” şeklinde bilgi verilmemesi önerilmektedir.
5-Numune alınırken kullanılacak malzemenin hazırlanması: Turnike, temizlik malzemeleri ve tüpler, kolayca kullanılabilecek şekilde masa üzerine yerleştirilir. Eldiven giyilir. Vakumlu tüpe mi, yoksa enjektöre mi kan alınacağına karar verilir.. Kanın damardan doğrudan tüpe alınması imkanı verdiğinden ve birden fazla tüpe güvenli bir şekilde kan alınması olanağı verdiğinden ve güvenli bir yöntem olduğundan prensip olarak mümkün olduğu sürece vakumlu tüpe numune alınması tercih edilmelidir.
a-Kan vakumlu tüp sistemi ile alınacaksa: Uygun kalınlıktaki steril iğne, taşıyıcısına takılır ve tüp taşıyıcı içine yerleştirilir.
b-Enjektör kullanılacaksa: Uygun kalınlıkta iğnesi olan ve ihtiyaç duyulan hacimde kanı alabilecek bir enjektör seçilerek ambalajından çıkarılır ve iğnesi yerleştirilir.
Bu işlemler tamamlanıncaya kadar, iğnenin muhafazası hiçbir şekilde çıkarılmaz.
6- Tüplerin üzerine etiket yapıştırılması: Hastaya ait etiketler, uygun olan tüplere aşağıda belirtilen kurallara uygun olarak yapıştırılır. Barkod etiketlerinin tüpler üzerine yapıştırılması sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar:
Laboratuar da, primer numuneden çalışan analizörlerin numuneyi tanımlamasında ve sekonder tüpler için etiket üretilmesi sırasında, barkod etiketinin barkod okuyucusu tarafından okunmasında bir sorun yaşanmaması için etiketlerin tüp üzerine çok titiz bir şekilde yapıştırılması gerekmektedir.
• Etiket tüpün eksenine paralel olarak yapıştırılmalıdır.
• Etiket tüpün dibinden 1.5 – 2 santimetre kadar yukarıya yapıştırılmalıdır.
• Etiketin yapıştırma işlemi sırasında kırışmamasına özen gösterilmelidir
159
Doğru yapıştırılmış 1 2 3 4 5 etiket örnekleri
7-Hastanın pozisyonu:
a)Hastaya koltuğuna rahat bir şekilde oturması söylenir.
b)Hastanın kolunun omuzdan bileğe kadar düz olması sağlanır. Dirseğin aşırı ekstansiyonuna yol açmamak için hafif derecede fleksiyona izin verilebilir.
8- Hastaya elini yumruk yapması söylenir: Elin yumruk yapılması halinde toplardamarlar daha belirgin hale gelir. Bu esnada el egzersizi yapılır gibi yumruğun açılıp kapanmasına izin verilmez. Bu şekildeki hareketler, bazı analitlerin konsantrasyonu üzerinde değişikliklere neden olabilir.
9-Kan alınacak damarın seçimi: Kan almak için dirsek ön çukurunda bulunan toplardamarlar ve özellikle de Median Kubital veya Sefalik ven tercih edilir. Zorunlu durumlarda el sırtından da numune alınabilir.
Damar seçiminde etkili faktörler:
a)İyileşmiş yanık bölgeleri gibi, ileri derecede nedbeli bölgeler seçilmemelidir.
b)Mastektomi ameliyatı geçirmiş hastalarda, mastektomi yapılmış taraf kullanılmamalıdır.
c)Hematom bulunan bölgelerden kan alınmamalıdır. Bu bölge dışında başka bir ven bulunamıyorsa, hematomun distali kullanılmalıdır.
Kan alınacak damar nasıl belirlenir? Damarın bulunabileceği damar trasesi işaret parmağı ile palpe edilir. Arterlerde pulsasyon hissedilir, toplardamarlara göre daha elastiktirler ve duvarları daha kalındır. Tromboze venler elastik değildir. Parmağın altında kordon gibi hissedilir ve parmağın altından kolayca kayar. Kanın alınacağı damarın belirlenmesi sırasında, toplardamarlar belirgin değilse, turnike uygulanabilir. Ancak, damarın belirlenmesi aşamasında turnike uygulanıyorsa, kan alma işleminde önce turnikenin
Yanlış yapıştırılmış etiket örnekleri: 1-Etiket çok yukarıya yapıştırılmış. 2-Etiket çok aşağıya yapıştırılmış. 3-Etiket kırışık bir şekilde yapıştırılmış. 4-Etiket tüp eksenine göre eğik olarak yapıştırılmış. 5- Etiket tüp eksenine dik olarak yapıştırılmış
160
gevşetilmesi ve iki dakika kadar beklendikten sonra yeniden bağlanıp vakit geçirmeden kanın alınması gerekir.
10. Kan alınacak bölgenin temizlenmesi:
Hastanın ve numunenin mikrobik kontaminasyondan korunması için kan alınacak bölge temizlenmelidir. Bu amaçla, laboratuvarımızda %70 lik alkol kullanılmaktadır.
Uygulama: Kan alınacak bölgeye antiseptik çözeltisi püskürtülür. Önceden tek kullanımlık parçalar halinde hazırlanmış pamuk ile bölge tek yönde silinerek, çözeltinin fazlası alınır. Bu işlem sonrasında kan alınacak bölgeye hiçbir şekilde dokunulmaz. Tekrar palpasyon ihtiyacı olursa, temizleme işleminin tekrarlanması gerekir.
11. Turnikenin bağlanması: Turnikenin kan alınmasından önce bir dakikadan daha uzun süreyle bağlı kalmaması gerekir. Aksi halde, bazı testlerin neticelerini etkileyen hemokonsantrasyona neden olmanın yanında hematom oluşma riski de artar. Eğer, damarın lokalize edilmesi sırasında turnike uygulanması gerekmişse, numunenin alınmasından önce iki dakika gevşetilip beklenmeli ve bundan sonra tekrar bağlanarak vakit geçirilmeden numune alınmalıdır. Eğer, hastanın cildi ile ilgili bir problemi varsa veya hastanın rahatsız olmaması isteniyorsa, turnike hastanın giysisi üzerinden bağlanabilir veya turnikenin altına gazlı bez veya yumuşak kağıt konabilir.
Turnike numunenin alınacağı noktanın 7.5 -10 cm kadar üzerinden bağlanır.
12.İğne ve enjektörün kontrolü: İğnenin kapağı çıkarıldıktan sonra, ucunun kıvrık olmadığı ve ucu tıkayacak herhangi bir üretim artığı bulunmadığı gözle kontrol edilir. Enjektörün pistonu ileri-geri itilerek, pistonun kaçağının olmadığı ve hareketini engelleyen bir sorun olmadığı teyid edilir.
13. Damara giriş ve numunenin alınması:
a)Vakumlu sistem kullanılıyorsa
1.Uygun iğne seçilip, iğne kapağından tutarak holder’a takılır.
2. Steril kan alma tüpleri kullanılır. Kullanılmadan önce, içinde bulunan aditiv maddelerin tüp kapağı ile temasını ortadan kaldırmak amacıyla, tüplere hafifçe vurulur. Kan kültürü için numune alınıyorsa, tüpün kapağı antiseptik bir madde ile silinir ve numune alma işleminden önce kapağın kuruduğundan emin olunur.
3.Tüp, taşıyıcı içine yerleştirilir. Vakum kaybı olmaması için taşıyıcıdaki rehber çizginin ötesine geçilmez. 4.Geri kaçısın önlenmesi için hastanın kolunun aşağı pozisyonda olduğundan emin olunur.
5.Hastanın kolu sıkıca tutulur. Kanı alan kişi, cildin gergin tutulması için başparmağını kullanır. Başparmak kan alma noktasından 2.5-5.0 cm kadar uzakta bulunur. Böylece toplardamarın sabitlenmesi sağlanır
6. Ucu yukarıya bakacak şekilde, iğne damara paralel olarak tutulur ve damara girilir. Taşıyıcının kulaklarından sıkıca tutularak, tüp ileriye doğru itilir ve iğnenin kapağı delmesi sağlanır. İğne damarda bulunduğu sürece tüp, damara giriş noktasının altında olacak şekilde tutulur.
161
7.Kan tüpe dolmaya başladığı anda turnike gevşetilir. İğneden çıkartılıncaya kadar tüpün pozisyonunda herhangi bir değişiklik yapılmaz. Bu işlem sırasında tüp muhtevasının kapak ile temas etmesine izin verilmez. Tüp içindeki sıvının ileri geri hareket ettirilmesi, tüp içindeki kanın venöz sisteme kaçışına neden olabilir.
8.Tüpün alt ucundan, sabit olarak ileriye doğru bir basınç uygulanır. Bu basınç, valfin kapanmasını ve kan akışının durmasını önler. Kan alınmaya başlandıktan sonra basınçta değişiklik yapılmaz.
9.Vakum tamamen tükenene ve kan akımı durana kadar tüp doldurulur. Bu durum, tüp içindeki antikoagülan-kan oranının doğru olmasını sağlayacaktır.
10. Kan akımı tamamlandığında tüp, taşıyıcısından ayrılır. Bu esnada durdurma valfi kendiliğinden kapanarak, sonraki tüp takılıncaya kadar kan akışını durdurur. Birden fazla tüpe kan alınıyorsa, son tüp taşıyıcıdan çıkarıldıktan sonra, iğne damardan çıkarılır.
11.Aditiv içeren tüplere kan alındıktan hemen sonra, tüpler 5-10 kez yavaşça alt üst edilir. Hemolize neden olmamak için bu karıştırma işleminin şiddetli yapılmaması gerekir.
b)Plastik enjektör kullanılıyorsa:
Genel olarak, güvenlik nedeniyle plastik enjektör ve iğne kullanılmamalıdır. Ancak kişinin damar sisteminin müsait olmadığı durumlarda bu yola başvurulabilir
1.Enjektöre uygun bir iğne takılır.
2.Hastanın kolu aşağı doğru sarkıtılır.
3.Hastanın kolu sıkıca tutulur. Kanı alan kişi, cildin gergin tutulması için başparmağını kullanır. Başparmak kan alma noktasından 2.5-5.0 cm kadar uzakta bulunur. Böylece toplardamarın sabitlenmesi sağlanır
4. Enjektör ve iğne damara paralel olarak tutulur
5.İğnenin ucunu yukarıya bakacak şekilde tutunuz.
6.Bir direnç artışından sonra damara girildiği hissedilecektir. Bu anda turnike çözülür. Turnikenin bir dakikadan daha uzun süre takılı kalmaması gerekir.
7. İstenildiği kadar kan numunesi alınır.
Birden fazla örnek alınması gerekiyorsa hangi tüpe hangi sırayla örnek alınmalıdır?
Tüp içinde bulunan ilave maddelerin kontaminasyona neden olmalarını engellemek amacıyla numuneler aşağıdaki sıra ile alınmalıdır.
1.Düz tüp numuneleri (Kırmızı-Lacivert kapak)
4.İçinde madde bulunan tüpler:
EDTA’lı tüpler (Mor kapak)
Heparinli tüpler (Yeşil kapak)
Kan alınması başarılamamışsa:
• İğnenin pozisyonunda değişiklik yapılır. İğne damardan daha derin bir pozisyonda ise, hafifçe geriye çekilir. Damar içine yeterince girmemişse damar içine biraz daha itilir. İğne yarım tur döndürülür.
162
• Tüp değiştirilir, başka bir tüp denenir. Sorunun vakum yetersizliğinden kaynaklanamadığı teyid edilmiş olur.
• Turnike gevşetilir. Turnikenin gereğinden fazla sıkılması kan akımını durdurabilir. Turnike yeniden, daha gevşek olarak bağlanır.
• İkinci deneme, ilk denemenin yapıldığı noktadan daha aşağıdan yapılır veya diğer kolun denenmesi tavsiye edilir.
• Aynı kişinin iki defadan daha fazla deneme yapması tavsiye edilmez. Sonraki deneme başka bir kişi tarafından yapılmalıdır.
14. Turnike gevşetilir. Turnikenin hemen gevşetilmesi, kanamayı azaltır.
15. Hastaya elini gevşetmesi söylenir. (Böylece kaslar gevşeyecek ve venöz basınç azalacaktır. Hasta elini açıp kapamamalıdır.)
16. İğnenin giriş noktası üzerine önceden hazırlanmış pamuk parçası konur. Standard uygulamada bu amaçla pamuk yerine gazlı bez kullanılması önerilse de, laboratuarımız da pamuk kullanılarak yapılan uygulama ile de arzu edilen sonuç sağlanmaktadır.
17. İğnenin çıkarılması: Gazlı bez üzerine hafifçe bası yapılarak ve iğnenin açısı muhafaza edilerek iğne yavaşça çekilir.
18. İğnenin girdiği yerin bantlanması:
Normal koşullarda: Orta derecede bası yapılarak, kanama duruncaya kadar beklenir ve iğnenin giriş noktası üzerine bant yapıştırılır. Hastaya bandın en az 15 dakika sonra çıkarılabileceği söylenir.
Kanama devam ediyorsa: Kanama duruncaya kadar bölgeye bası yapmaya devam edilir. Gerekirse gazlı ped üzerinden sıkı bir bandaj yapılır.
19. Plastik enjektör kullanılmışsa, kan tüplere dağıtılır
Her ne kadar zorunlu kalınmadıkça plastik enjektör kullanılmaması, kan örneğinin vakumlu tüpe alınması öneriliyorsa da zorunlu durumlarda plastik enjektör kullanılabilir. Kanın plastik enjektörden tüplere dağıtılması sırasında aşağıdaki kurallara uyulmalıdır:
• Bu işlem Madde 13'de belirtilen sıraya göre yapılmalıdır.
• Vakumlu tüpe numune aktarırken kauçuk kapağı çıkarılmamalıdır.
• Kendi kendine zarar vermemek için, iğne kauçuk kapaktan tüpe itilirken, tüp elde tutulmamalıdır.
• Tüpün kendi vakumu ile dolması beklenmelidir. Dolma işlemi tamamlanana kadar pistona bası yapılmamalıdır. Aksi halde aditivli tüplerde, aditiv/kan oranının doğruluğu sağlanamayabilir.
• Aditiv içeren tüpler alt üst edilerek homojen bir şekilde karışması sağlanır.
163
1. NUMUNELERİN İŞARETLENMESİ: Araştırmaya katılan tüm deneklerin bir kodu olacaktır. Bu kod anketlerden, kan ve idrar numunelerine kadar o kişiyi temsil edecektir. Bunu gösteren bar-kodlar Numune Hastanesi tarafından hazırlanacak ve çalışma başlangıcında temin edilecek malzemeler ile birlikte il sağlık müdürlüklerine gönderilecektir. Bu bar-kodların bireylerden alınacak primer numuneler ve santrifüj sonrası ayrılacak her sekonder numune tüpü üzerine mutlaka yapıştırılması istenmektedir. Numune tüpleri üzerine elle işaretleme istenmemektedir. Numunelerle ilgili her türlü demografik veri bu bar-kodlar üzerinden aktarılacağı için burada yapılacak hata tüm çalışmanın sağlığını riske atacaktır. Numune kabulü laboratuar tarafından yazılıma aktarılmış bu bilgilere göre yapılacaktır.
2. SEKONDER NUMUNELERİN AYRILMASI/TRANSFERİ: Her bireyden öncelikle aşağıdaki numuneler alınacaktır. Bu numuneler alınmadan önce numune tüpleri o hasta için belirlenmiş yukarıdaki koda uygun bar-kod tüplerin üzerine yapıştırılmalı sonra bireyden numune alınmalıdır. Bu barkod yapıştırma işlemi sırasında her bir birey için aşağıdaki tabloda yer alan renk koduna göre primer tüp bar-kodla işaretlenecek ve numune alımı bar-kod yapıştırılmış tüplere yapılacaktır. Numuneler alındıktan sonra yeşil ve mor kapaklı tüpler en az 8-10 defa alt-üst edilerek karıştırılacaktır.
164
Alınacak Primer, Sekonder Numuneler ve sayıları
No Primer Tüp Primer tüp
Renk Kodu
Sekonder Tüp
1 Yeşil Kapaklı Tüp
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, yeşil etiketli bar-kod yapıştırılmış 3 tüpe aktar
Plazma(Işıktan Koru) 3 adet
2 Mor Kapaklı Tüp 13*100
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, mor etiketli bar-kod yapıştırılmış 3 tüpe aktar
Plazma(Işıktan Koru) 3 adet
3 Mor Kapaklı Tüp 13*75
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, mor etiketli bar-kod yapıştırılmış tüpe aktar
Plazma(Işıktan Koru) 1 adet
4 Mor Kapaklı Tüp
Santrifüj etmeden sekonder tüplerin yanına aktar
Sekonder tüpü yok
5 Lacivert Kapaklı Tüp
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, lacivert etiketli bar-kod yapıştırılmış 3 tüpe aktar
Serum 3 adet
6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, kırmızı etiketli bar-kod yapıştırılmış 3 tüpe aktar
Serum 3 adet
7 İdrar Bardağı
10 dakika 3000 rpm de Santrifüj et, plazmayı ayır, kahverengi etiketli bar-kod yapıştırılmış 2 tüpe aktar
Spot İdrar 2 adet
Alınan numuneler alındıkları yerde ekiplerin yanındaki santrifüjlerle 10 dakika 3000 rpm’ de santrifüj edildikten sonra üzerlerine renk kodlarına uygun bar-kod (30*50 mm boyutlarındaki bar-kodun üzerinde görülebilir şekilde 1 cm çapında daire veya 1 cm kenara sahip kare şeklinde renk uyarısı basılacaktır.) yapıştırılmış sekonder tüplere aktarılmalı ve bu tüpler laboratuar teknisyeni tarafından Birey Laboratuar Numuneleri Formuna (ek 1) işaretlenmelidir.
165
Barkod (20*50 mm boyutlu bar-kod)
Renk Kodu 10 mm boyutunda daire veya kare
Sekonder tüplere arılması gereken 7 adet primer numune
olacaktır. Bunların 1 adedi yeşil kapaklı, 1 adedi
kırmızı kapaklı, 3 adedi mor kapaklı, 1 adedi lacivert kapaklı tüp iken 1 adette idrar
bardağıdır.
PRİMER NUMUNELER
Sekonder numuneler ayrılınca elimizde 3 adet yeşil işaretli, 4 adet mor işaretli, 3 adet
lacivert işaretli, 3 adet kırmızı işaretli, 2 adette kahverengi işaretli bar-kod yapıştırılmış
toplam 15 adet sekonder tüp örneği olacaktır.
SEKONDER NUMUNELER
Kargoya ise 1 adet primer mor kapaklı tam kan örneği ve 15 adet sekonder tüp olmak üzere 16 adet tüp verilecektir. Bu işaretlemeden sonra 3 nolu tam kan örneği ve 1 adet kırmızı kapaklı düz kan örneği dışındakiler soğutucuların yerleştirildiği merkezlere transfer edilerek önce -20 oC lik derin dondurucularda en az 2- 4 saat süre ile -18 oC de dondurulmalıdır. Eğer numunelerin merkezlere taşınması için sahada beklenecekse 1 adet kırmızı bar-kod etiketli sekonder örnek ve 1 adet tam kan içeren mor etiketli primer örnek dışındakiler bulunulan yerdeki buzdolabının dondurma bölümüne alınarak dondurma işlemine başlanmalıdır. Sonrasında ekip merkezine gidince kargodan önce -20 oC lik derin donduruculara konularak 2- 4 saatlik dondurma işlemi bu örneklere de uygulanmalıdır.
166
Aynı gün kargoya verilecek(2-4 oC de transfer edilecek)
- 20 oC de Dondurulacak Daha sonra özel
kargo ile yine - 20 oC de
transfer edilecek
Ekip merkezlerine dönülünce eldeki tüplerden 1 adet kırmızı bar-kod etiketli ve 1 adet
tam kan içeren mor etiketli örnek aynı gün kargoya verilecektir.
ÇALIŞILACAK TESTLERİN NİTELİĞİ NEDENİYLE NUMUNELERİN HIZLA
DONDURULMASI VE -20 OC DE TRANSFERİ KRİTİK ÖNEME SAHİPTİR.
NUMUNELERİN HIZLA DONDURULMASI GEREKMEKTEDİR.
Geri kalan örnekler yüklenicinin numune taşıma planına uygun olarak kargo edilecektir. Alınan tüm numuneler kargo sırasında özel olarak hazırlanan Numune Taşıma Çantasına yerleştirilirken Numune Taşıma Çantası İcmal Formu’na da (Ek 2) işaretlenmeli sonra çantaya yerleştirilmelidir. Çanta içine ayrıca Numune Taşıma Çantası İcmal Formu’ da konularak transfer için kargo/otobüse teslim edilir. Teslimattan sonra numuneleri takiple görevli kişiye telefonla verilen kargo/otobüs bildirilerek numunenin karşılanması sağlanır.
3. NUMUNELERİN LABORATUVARA KABULÜ VE ÇALIŞILMASI:
Kurye tarafından Kargodan alınan numuneler taşıma çantaları içinde Cebeci Merkez Laboratuarına getirilir. Burada teslim tutanağı ile imza karşılığı laboratuarda bu projeye ait numune kabul birimine teslim edilir. Kabul birimi proje için hazırlanacak yazılım aracılığı ile numune kabul işlemi yapar. Gerekli birimlere numunelerin dağıtımı yapılır. Çalışmadan sonra artan numuneler şahit numune olarak saklanmak üzere -80 oC soğutucuya kaldırılarak depolanır.
Cihazlardan alınan sonuçlar laboratuarda çalışacak görevliler tarafından proje yazılımına aktarıldıktan sonra yine yazılım tarafından verilerin bir araya getirilmesi amacıyla uygun formatlara çevrilerek (xls, dba, mdb v.b.) elektronik ortamda diğer merkezlere (Bakanlık, Hacettepe) aktarılacaktır
167
Ek 1: (TBSA)-2010 Birey Laboratuvar Numuneleri Formu BÖLÜM 3. BİREY LABORATUVAR NUMUNELERİ FORMU (6 VE YUKARI YAŞ İÇİN)
HANEHALKI ADRES BİLGİLERİ
KÜME NO ............................................................
HANE NO ...................................................................................
12 BÖLGE ...............................................................................
YERLEŞİM YERİ - KENT (1) KIR (2)............................................
İL _____________________________________________
İLÇE ___________________________________________
KÖY ______________________________________
MAHALLE_____________________________________________
SOKAK_________________________________ NO__________
SEÇİLEN KİŞİ ADI-SOYADI ____________________________________
SEÇİLEN KİŞİNİN YAŞI : ____________________________________
SEÇİLEN KİŞİ HANE SATIR NO ...............................
SEÇİLEN KİŞİNİN CİNSİYETİ : ERKEK......1
KADIN...... 2
*FİZİK MUAYENEYİ YAPAN HEKİM TARAFINDAN DOLDURULUR:
HALEN ADET GÖREN KADINLAR İÇİN SON ADETİN İLK GÜNÜ: TARİH (GÜN-AY): ____ ____
** NUMUNE ALAN HEMŞİRE TARAFINDAN DOLDURULUR:
NUMUNE ALIM TARİHİ (GÜN-AY): ____ ____
NUMUNE ALIM SAATİ: SAAT-DAKİKA............................
NUMUNE SONUCU NUMUNE ALINMADI...............................................................00
SADECE KAN NUMUNELERİ ALINDI ..................................01 SADECE IDRAR NUMUNESİ ALINDI...................................02
KAN VE İDRAR NUMUNELERİ ALINDI...............................03
*** LABORATUVAR TEKNİSYENİ TARAFINDAN DOLDURULUR:
ALINAN NUMUNELER PRİMER NUMUNELER SEKONDER NUMUNELER
1 Yeşil Kapaklı Tüp 2 Mor Kapaklı Tüp 13*100 3 Mor Kapaklı Tüp 13*75 4 Mor Kapaklı Tüp 5 Lacivert Kapaklı Tüp 6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp 7 İdrar Bardağı
DİKKAT: BİREY LABORATUVAR NUMUNELERİ FORMUNU TESLİM ETMEDEN ÖNCE FORM ÜZERİNE –SAĞ ÜST KÖŞEYE- VE NUMUNE TÜPLERİNE AYNI BARKODUN YAPIŞTIRDIĞINDAN EMİN OLUNUZ
BARKOD
168
Ek 2: (TBSA)-2010 Numune Taşıma Çantası İcmal Formu TBSA-2010 Numune Taşıma Çantası İcmal Formu
Ekip Kodu
Alındığı Tarih Kargo tarihi
. SAYFA NO:…./…...
Numune Kodu Gönderilen Bar-kodlardan biri bu alana yapıştırılacaktır Alınan Numuneler Primer Numuneler Sekonder Numuneler 1 Yeşil Kapaklı Tüp 2 Mor Kapaklı Tüp 13*100 3 Mor Kapaklı Tüp 13*75 4 Mor Kapaklı Tüp 5 Lacivert Kapaklı Tüp 6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp 7 İdrar Bardağı Numune Kodu Gönderilen Bar-kodlardan biri bu alana yapıştırılacaktır Alınan Numuneler Primer Numuneler Sekonder Numuneler 1 Yeşil Kapaklı Tüp 2 Mor Kapaklı Tüp 13*100 3 Mor Kapaklı Tüp 13*75 4 Mor Kapaklı Tüp 5 Lacivert Kapaklı Tüp 6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp 7 İdrar Bardağı Numune Kodu Gönderilen Bar-kodlardan biri bu alana yapıştırılacaktır Alınan Numuneler Primer Numuneler Sekonder Numuneler 1 Yeşil Kapaklı Tüp 2 Mor Kapaklı Tüp 13*100 3 Mor Kapaklı Tüp 13*75 4 Mor Kapaklı Tüp 5 Lacivert Kapaklı Tüp 6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp 7 İdrar Bardağı Numune Kodu Gönderilen Bar-kodlardan biri bu alana yapıştırılacaktır Alınan Numuneler Primer Numuneler Sekonder Numuneler 1 Yeşil Kapaklı Tüp 2 Mor Kapaklı Tüp 13*100 3 Mor Kapaklı Tüp 13*75 4 Mor Kapaklı Tüp 5 Lacivert Kapaklı Tüp 6 Kırmızı/Sarı Kapaklı Tüp 7 İdrar Bardağı TOPLAM NUMUNE SAYISI
169
