Tregu i prodhimeve të qumështit dhemundësitë e Kosovës për Zhvillim

2015/08

Botim i Institutit për Politika Zhvillimore (INDEP). Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij botimi nuk guxon të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të të dhënave apo të transmetohet, në asnjë formë apo mënyrë, pa pëlqim paraprak nga botuesi. Botimi mund të shpërndahet në formë elektronike, por vetëm në tërësi dhe vetëm për qëllime jokomerciale.

Instituti për Politika Zhvillimore (INDEP)

Autor: Redaktor:

Burim Ejupi, Dardan Abazi dhe Gent Ahmetaj

Krenar Gashi

Përmbajtja

Hyrje .................................................................................................................................................................... 3

Tregu i qumështit dhe prodhimeve të tij ........................................................................................................ 4

Kërkesa ............................................................................................................................................................ 5

Baza Ligjore .................................................................................................................................................... 5

Numri i bizneseve prodhuese ...................................................................................................................... 7

Bilanci tregtar në qumësht ................................................................................................................................ 8

Sa importon dhe prej nga Kosova ............................................................................................................... 8

Distribuimi i qumështit ............................................................................................................................... 10

Kërkesat e qumështarëve ................................................................................................................................ 10

Kërkesat kryesore të Shoqatës së Prodhuesve të Qumështit: ............................................................... 10

Subvencioncionimi i qumështit dhe politika e ndjekur .............................................................................. 13

Përfundim ......................................................................................................................................................... 16

Rekomandimet përshtatshme për Kosovën ................................................................................................. 17

Reforma e tokës dhe zhvillimi rural .......................................................................................................... 18

Politikat e transportit ................................................................................................................................... 18

Politikat e subvencionimit .......................................................................................................................... 19

Incentiva fiskale ........................................................................................................................................... 19

Politikat e importit ....................................................................................................................................... 20

Politikat në edukim ...................................................................................................................................... 20

Figura 1. Madhësia mesatare e fermave bujqësore në rajon dhe Kosovë. ................................................. 3

Figura 2. Kërkesa për qumësht sipas sezonave. ............................................................................................ 5

Figura 3. Kategorizimi i vëllimit të prodhimit të bizneseve prodhuese të regjistruara në AVUK ......... 7

Figura 4. Numri i lopëve qumështore.. ........................................................................................................... 8

Figura 5. çka importohet më së shumti. ......................................................................................................... 9

Figura 6. Vendet prej nga importon Kosova më së shumti. ........................................................................ 9

Figura 7. Distribuimi i qumështit dhe produkteve të qumështit në vendet e rajonit ............................. 10

Figura 8. Mbështetja e BE-së ndaj bujqësisë ndër vite. .............................................................................. 14

Figura 9. Niveli i pagesave direkte për sektorë të ndryshëm. .................................................................... 14

Figura 10. Pagesat direkte në lopë qumështore dhe vreshta. ..................................................................... 16

Tabela 1. Ligjet ................................................................................................................................................... 6

Tabela 2. Rregulloret ......................................................................................................................................... 7

Hyrje Bujqësia konsiderohet si promotor zhvillimi dhe si një nga sektorët me potencialin më të madh për

Kosovën. Kjo jo vetëm për shkak të llojeve të mira të tokës bujqësore, por edhe për shkak të potencialit

human që ka Kosova. Për më tepër, sektori i bujqësisë është një sektor në të cilin kapitali fillestar i

nevojshëm është relativisht i ultë për të zhvilluar veprimtari ekonomike. Të gjithë këta elementë, kanë

bërë që bujqësia të cilësohet si një nga fushat në të cilat Kosova ka më së shumti shanse të gjeneroj

zhvillim dhe vende të reja të punës.

Toka e Kosovës është tokë mjaftë e përshtatshme për zhvillimin e bujqësisë. Llojet kryesore të tokave

në Kosovë janë: humosore, aluviale dhe deluviale, toka shkëmbore etj.1 Pra një nga faktorët kryesor të

prodhimit është prezent. Kapitali i nevojshëm për të punuar këto toka nuk është i madh dhe kjo ka

ndikuar që këto sektore të bujqësisë gradualisht të ketë një rritje në zhvillimin e tij.

Kosova gëzon edhe potencialin human për zhvillimin e bujqësisë. 70% e popullsisë është nën moshën

30 vjeçare dhe 60% nën moshën 25 vjeçare.2 Një mjedis i tillë ku kapitali njerëzor është lehtësisht i

disponueshëm dhe toka po ashtu, Kosova duhej të kishte një bilanc tregtar pozitiv sa i takon këtij

sektori.

Në mënyrë që

prodhimtaria

bujqësore të jetë e

lartë, përfshirë

qumështin dhe

produktet e tij,

madhësia e tokave

është një indikator i

rëndësishëm. Sa më

të mëdha parcelat

bujqësore, aq më e

madhe prodhimtaria

dhe ky relacion është

kryesisht për shkak

se një kapital

investues i koncentruar sjellë më shumë produktivitet në ferma.3 Shumica e fermave të Kosovës janë

të natyrave tradicionale familjare. Rrjedhimisht edhe madhësia e tyre është e ultë. Në rajon, vetëm

Shqipëria ka madhësi më të vogël mesatare të ngastrave agrare me 1,27 ha për tokë. Në bazë të

regjistrimit të fundit të bujqësisë, Kosova ka mesatarisht ferma të madhësisë prej 1,99 ha. Madhësia

1 Agjencioni për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës, (2015), Toka, e qasshme në http://www.ammk-rks.net/?page=1,24 (qasur në korrik, 2015). 2 Agjencia e Statistikave të Kosovës, (2012), Rezultatet e Regjistrimit të Popullesise, Prishitnë: ASK 3 Eastwood, Robert, Lipton, Michael, Newell Andrew, (2006), Punim për Volumin e tretë të Manualit të Ekonomisë Agrare, Sussex: Universiteti i Sussexit.

2.5

2.5

5

1.2

7

14.4

1.9

9

M A Q E D O N I A S E R B I A M A L I I Z I S H Q I P Ë R I A B E K O S O V A

Madhësia Mesatare e Fermave (Ha)

Figura 1. Madhësia mesatare e fermave bujqësore në rajon dhe Kosovë.

mesatare e ngastrës në nivel të Bashkimit Evropian është 14.4 ha. Diferenca e tillë është

jashtëzakonisht e madhe dhe normalisht që ndikon edhe në prodhimtarinë e përgjithshme në vend.

Me gjithë vështirësitë e shënuara, prodhimtaria e qumështit dhe produkteve të tij, që nga paslufta ka

shënuar një rritje të vazhdueshme. Viteve të fundit, dhe veçanërisht nga viti 2014, përfaqësuesit e

organizatave të prodhuesve të qumështit kanë shfaqur pakënaqësitë e tyre me gjendjen aktuale në këtë

sektor dhe kërkesat e tyre i kanë shfaqur edhe të shkruara. Këto pakënaqësi, janë shprehur jo vetëm

në formë të protestave por edhe përmes kërkesave të formuluara dhe të proceduara në rrugë

institucionale.

Ky punim vjen si rrjedhojë e punës mbështetëse dhe aktivitetit të zhvilluar nga INDEP në Komisionin

për Zhvillim Ekonomik, Infrastrukturë, Tregti dhe Industri. Punimi mëton të i përgjigjet jo vetëm

kërkesave zyrtare të përfaqësuesve të organizatave të prodhuesve të qumështit, por edhe të ofrojë një

pasqyrë mbi tregun e qumështit në Kosovë dhe politikat që shteti mund të aplikojë në këtë sektor.

Pas Hyrjes, punimi është i ndarë në katër kapituj kryesor me të cilët tentohet të shtjellohet

problematika e vënë përpara. Fillimisht shpjegohet tregu i qumështit dhe prodhimeve të tij, me theks

të veçantë tek kërkesa ekonomike, numri i bizneseve prodhuese operuese, dhe bazës ligjore nën të

cilën këto subjekte ekonomike operojnë. Më pas është shtjelluar bilanci tregtar në qumësht. Me të

dhënat që INDEP ka arritur të sigurojë, zbërthehet harta e importit të produkteve të qumështit në

Kosovë dhe produktet që importohen më së shumti. Kapitulli i katërt shtjellon kërkesat tashmë zyrtare

të prodhuesve të qumështit duke elaboruar secilën veç e veç, bashkë me mundësitë për reagim të

sistemit ndaj tyre. Kapitulli i pestë i dedikohet studimit të sjelljes së qeverive të rajonit dhe më tej

karshi prodhuesve të vendeve të tyre. Jepen të dhëna mbi subvencionimin e këtyre shteteve dhe

shkallën në të cilën këto të dhëna korrelojnë njëra me tjetrën.

Tregu i qumështit dhe prodhimeve të tij Tregu i qumështit në Kosovë determinohet nga faktorë si kërkesa ekonomike, baza ligjore dhe numri

aktual i operatorëve që merren me prodhimin dhe përpunimin e qumështit dhe produkteve të tij.

Qumështi është një produkt bazë i cili është pjesë e çdo familjeje në Kosovë. Qoftë si produkt i parë,

qoftë i përpunuar në produkte të tjera, kërkesa për qumësht është gati gjithmonë stabile dhe nuk

ndryshon. Baza ligjore në këtë fushë është e gjerë dhe ajo përfshinë që nga ligjet bazike deri tek

rregulloret dhe udhëzimet administrative të lëshuara nga institucionet e pavarura.

61% e popullatës së Kosovës jeton në zona rurale.4 Bujqësia mbetet një nga fushat kryesore ku

ekonomitë familjare të këtyre zonave janë të koncentruara. Kjo shton numrin e përgjithshëm të

familjeve që merren me prodhimin e qumështit si aktivitetin kryesor ekonomik për të hyrat familjare.

4 Agjencia e Statistikave të Kosovës, (2012), Kosova me pak fjalë, nxjerrë nga “Regjistrimi i popullësisë i vitit 2011”, Prishtinë: ASK.

Kërkesa

Qumështi dhe produktet e tij, hyjnë në grupin e të mirave bazë dhe kanë një konsum të përditshëm.

Kërkesa për qumësht ka shënuar rritje të madhe në vitet e pasluftës. Vetëm nga viti 2005 deri në vitin

2013 kjo kërkesë është vlerësuar të jetë rritur për 28%.5 Kjo rritje ka qenë stabile dhe sektori në

përgjithësi shënon

një stabilitet sa i

përket kërkesës

ekonomike.

Një familje kosovare

konsumon qumësht

relativisht njëjtë gjatë

pranverës, verës dhe

vjeshtës, kurse

konsumon më shumë

gjatë sezonës së

dimrit. Tek

produktet e

qumështit kërkesa

varion, për shembull

gjatë muajve të verës

rritet kërkesa për jogurt dhe ulet kërkesa për gjalpë.6 Këto ndryshime janë megjithatë jo të mëdha pasi

kërkesa për qumësht mbetet në rritje.

Kur jemi tek kërkesa për qumësht dhe produkte të tij, mungojnë statistika të vazhdueshme mbi sjelljen

konsumatore. Edhe pse për 78% të konsumatorëve ka rëndësi që origjina e produktit të jetë vendore,

kualiteti, siguria, shija dhe çmimi ishin komponentët më të rëndësishëm që ndikonin në përzgjedhjen

e produkteve7. Pra, në listën e komponentëve më të rëndësishëm që përcaktojnë përzgjedhjen e

produktit, origjina e tij është më pak e rëndësishme sesa kualiteti, siguria, shija dhe çmimi. Matje të

vazhdueshme të sjelljes konsumatore në këtë drejtim mungojnë.

Baza Ligjore

Baza e tanishme ligjore që në një mënyrë ose tjetrën prekë sektorin e qumështit dhe produkteve të tij

në Kosovë është e gjerë. Ajo fillon me Kushtetutën e Kosovës në të cilën thuhet shprehimisht që

ekonomia e tregut me konkurrencë të lirë është bazë e rregullimit ekonomik të Republikës së Kosovës.8

Baza ligjore me të cilën në një mënyrë ose tjetrën rregullohen spektet e caktuara të prodhimtarisë dhe

5 Miftari, Ilirjana, (2009), Preferencat e sjelljes konsumatore të Kosovarëve dhe kërkesa për qumësht dhe produkte të qumështit, Norvegji: Universiteti Norvegjez i Shkencave të Jetës. 6 Miftari, Ilirjana, (2009), Preferencat e sjelljes konsumatore të Kosovarëve dhe kërkesa për qumësht dhe produkte të qumështit, Norvegji: Universiteti Norvegjez i Shkencave të Jetës. 7 Ibid. 8 Gazata Zyrtare e Republikës së Kosovës, (2008), Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 10, Ekonomia, Prishtinë: GZK

0

10

20

30

40

50

60

70

Pranvere Vere Vjeshte Dimer

Konsumi i qumeshtit sipas sezoneve

Me pak Njejte Me shume

Figura 2. Kërkesa për qumësht sipas sezonave. Burimi: Miftari Ilirjana (2009)

konsumimit të produkteve të qumështit. Përveç Ligjeve, AVUK nxjerrë edhe rregullore e po ashtu

udhëzime me të cilat kompletohet baza ligjore.

Rregullore Viti

Për Kontrollet Zyrtare të Ndërmarra për të

Siguruar Verifikimin e Përputhshmerisë me

Ligjin për Ushqimin dhe Ushqimin për dhe

Rregullat për Shëndetin dhe Mirëqenien e

Kafshëve

2011

Rregullore për Higjienen e Prodhimeve

Ushqimore

2011

Rregullore për Përcaktimin Kafshë e

Rregullave Specifike të Higjienës së

Ushqimit me Prejardhje Shtazore

2011

Ligji Viti

Ligji për Përkujdesjen ndaj Kafshëve 2005

Ligji për Ushqimin 2009

Ligji i Kosovës për Farërat 2003

Ligji per Plehrat Artificiale 2003

Ligji për Inspekcionin Bujqesor 2003

Ligji për Mbrojtjen e Bimëve 2006

Ligji për Bujqësinë Organike 2007

Ligji për Rregullimin e Tokave 2012

Ligji për Mbrojtjen e Varieteteve të

Bimëve

2007

Ligji i Produkteve për Mbrojtjen e

Bimëve

2008

Ligji për Inspektoratin Sanitar të Kosovës 2003

Ligji për Blegtorinë e Kosovës 2008

Ligji për Nd.Pl e Ligjit për Mbrojtjen e

Konsumatorëve

2009

Ligji për Mbrojtjen e Konsumatorëve 2004

Ligji për Sigurinë e Përgjithshme të

Produkteve

2011

Ligji për Tregti me Jashtë 2011

Kodi Doganor dhe Akcizave i Republikës

së Kosovës

2008

Tabela 1. Ligjet

Për Caktimin e Rregullave Specifike për

Organizimin e Kontrollave Zyrtare të

Ushqimit me Prejardhje Shtazore të

Dedikuara për Konsum nga Njerëzit

2011

Regullore Nr. 03/2010 për Organizimin e

Agjencisë së Ushqimit dhe Veterinarisë

2010

Për Organizimin dhe Fushëveprimin e

Bordit Drejtues të Agjencisë së Ushqimit

dhe Veterinarisë

2010

Për Organizimin Dhe Fushëveprimtarinë e

Këshillit Shkencor Të Agjencisë Së

Ushqimit Dhe Veterinarisë

2010

Tabela 2. Rregulloret

Numri i bizneseve prodhuese

Në Kosovë, sipas të dhënave të AVUK deri në fillim të vitit 2014 kanë qenë të regjistruara 36

qumështore.9 Në bazë të

kategorizimit të vëllimit të tyre,

këto qumështore janë kategorizuar

me shumicë si qumështore me

vëllim të ultë të aktivitetit. Pra,

qumështorët punojnë kryesisht në

kapacitet të ultë 300 deri në 3000

litra në ditë. Pjesa tjetër që

konsiderohen me kapacitet mesatar

prodhojnë 5000 deri ne 100,000

litra në ditë dhe mbi 100,000

konsiderohen me kapacitet të

madh. Të tilla, sipas regjistrimit të

fillim vitit 2014, janë vetëm 2

kompani.

Figura 3. Kategorizimi i vëllimit të prodhimit të bizneseve prodhuese të regjistruara në AVUK. Burimi: AVUK

9 Agjencia e Ushqimit dhe Veterinës, (2014), Lista e qumështoreve të regjistruara dhe aprovuara, Prishtinë: AVUK.

6%

33%

61%

Kategorizimi i aktivitetit (Vëllimi i Prodhimit )

Kategorizimi i aktivitetit (Vëllimi i Prodhimit ) Lartë Mesëm Ultë

Bilanci tregtar në qumësht

Numri i lopëve

qumështore ka

shënuar ulje nga viti

2007 në vitin 2013.

Për shkak të

publikimit vetëm të

pjesshëm të

statistikave të

regjistrimit të

bujqësisë, ky numër

ende nuk dihet për

vitin 2014.

Megjithatë, figura 4

paraqet numrin në

rënie të lopëve

qumështore nga afër

190 mijë në vitin 2007, në 178 mijë në vitin 2013. Lopët qumështore përfaqësojnë 55.6% të numrit të

përgjithshëm të gjedheve dhe në vitin 2013 numri i lopëve qumështore është 2.6%, më i ulët se në

vitin 2012. Nga furnizimi i përgjithshëm 83.6% ishte prodhim vendor dhe pjesa tjetër është mbuluar

nga importet, ku komponent kryesore ishin ekuivalentët e qumështit. Prodhimi i përgjithshëm në vitin

2013 ishte €122 milion që është 3.4% më i lartë se në vitin 2012. Bilanci tregtar mbetet negativ me

€34 milion. Konsumi për kokë banori është 215 kg në vit që do të thotë se një person konsumon rreth

0.6 kg në ditë duke përfshirë të gjitha produktet e qumështit.

Sa importon dhe prej nga Kosova

Në vitin 2014, në Kosovë importi ka shënuar rritje prej 71,601,819.52 eurosh. INDEP ka kërkuar

zyrtarisht listën e artikujve të importuar dhe e ka marrë atë nga Dogana e Kosovës. Në dokumentin e

dërguar, për një pjesë të konsiderueshme të artikujve nuk është dhënë shpjegim shtese se çfarë

përmbajnë por janë kategorizuar si “Të tjera”. Kjo sasi e pashpjeguar e importit përbën 36% të vlerës

totale të importuar për të cilën Dogana nuk ka dhënë një sqarim se çfarë produktesh janë.

165000

170000

175000

180000

185000

190000

195000

200000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Numri i lopëve qumështore

Numri i lopëve qumështore

Figura 4. Numri i lopëve qumështore. Burimi: MBPZHR “Raporti i Gjelbër 2014.

Figura 5. çka importohet më së shumti. Burimi: Dogana e Kosovës

Shtetet prej të cilave importohet më së shumti janë Sllovenia, Bosnja dhe Hercegovina, Serbia,

Maqedonia dhe Turqia. Shtetet tjera prej të cilave Kosova ka importuar produkte të qumështit

përfshijnë SHBA-të, Gjermaninë, Pakistanin etj.

Figura 6. Vendet prej nga importon Kosova më së shumti. Burimi: Dogana e Kosovës

0.00 5,000,000.0010,000,000.0015,000,000.0020,000,000.0025,000,000.00

Me një përmbajtje yndyrë, ndaj peshës, me tepër se…

Të tjera:

Kos:

Të tjera:

Të tjera:

Akulloret dhe akuj të tjera të ngrënshëm,nëse…

Të tjera:

Djathra të tjera:

Të pambushura:

Të mbushura

Djath i procesuar, jo i grirë apo i puderzuar:

Me një përmbajtje yndyrë, ndaj peshës, jo më tepër…

Shpërndarje bulmetore:

Te tjera

Djathë i frëskët (i papjekur apo i pastazhionuar)…

Mjaltë natyral

Çka importohet më së shumti

0.00

2,000,000.00

4,000,000.00

6,000,000.00

8,000,000.00

10,000,000.00

12,000,000.00

14,000,000.00

16,000,000.00

18,000,000.00

Bosnja Sllovenia Serbia Maqedonia Turqia

Neto kg

Distribuimi i qumështit

Një tjetër element i rëndësishëm për të vlerësuar situatën e prodhuesve është edhe distribuimi i

produkteve të tyre. Kjo bëhet dyfish më e rëndësishme për prodhuesit e vegjel të cilët nuk kanë

mundësi të lidhin kontrata me tregtar të mëdhenjë.

Figura 7. Distribuimi i qumështit dhe produkteve të qumështit në vendet e rajonit

Figura 7 tregon një fakt shumë të rëndësishëm për suksesin ose jo të një biznesi. Qumështi dhe

produktet e tij gjithnjë e më shumë shiten nga tregtarët e mëdhenjë të supermarketeve dhe

hipermarketeve. Këta tregtarë të mëdhenjë janë zakonisht edhe ata që importojnë produktet e

qumështit dhe pastaj i japin përparësi atyre para produkteve vendore. Kjo në një formë e disfavorizon

prodhuesin vendor.

Kërkesat e qumështarëve

Kërkesat kryesore të Shoqatës së Prodhuesve të Qumështit:

Kërkesa INDEP

1. Përdorimi i kuotave si masa jo tarifore për

mbrojtjen e prodhimtarisë vendore në

veçanti për sektorin e prodhimit dhe

përpunimit të qumështit duke u bazuar në

rregullat e Organizatës Botërore të Tregtisë

(OBT), që lejon përdorimin e kuotave për

produkte të caktuara në rastet kur ekonomia

Kosova është nënshkruese e marrëveshjes për

tregti të lirë CEFTA. Megjithatë, CEFTA kërkon

vetëm respektim të Marrëveshjes së

Përgjithshme për Tarifa dhe Tregti të

Organizatës Botërore të Tregtisë Doha 2001 dhe

Bali 2013. Marrëveshjet e OBT-së, nuk ndalojnë

shtetet që të aplikojnë masa të domosdoshme

për të mbrojtur industrinë vendore sidomos kur

0

10

20

30

40

50

60

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

20

12

20

13

20

14

20

15

Distribuimi i qumeshtit dhe produkteve te qumeshtit

Hipermarkete Supermarkete Dyqane te vogla

e një shteti është ekonomi foshnjore (në fillet

e zhvillimit të saj).

në pyetje është siguria e produkteve. Në rast se

rrezikohet siguria e konsumatorëve, autoriteti

lokal, në këtë rast AVUK duhet të vërtetojë një

gjë të tillë dhe produktet e tilla duhen vendosur

në listën e produkteve të ndaluara. Si produkte

të ndaluara, Doganat e Kosovës nuk mund të

lejojnë futjen e tyre në Kosovë. Në rastin e

tanishëm, paraprakisht, AVUK duhet të

dëshmojë që produktet rrezikojnë shëndetin

publik apo Komisioni ministror të vërtetojë se

produkti i tillë është i subvencionuar në vendin e

origjinës (në bazë të Ligjit për Masat

Antidamping dhe Kundërbanacuese). Meqë

diçka e tillë ende nuk ka ndodhur, INDEP nuk

mund të propozojë një ndërmarrje të tillë.

Të ndryshohet ligji i prokurimit i cili ne

mënyrë diskriminuese përjashton

prodhuesit vendor qe te marrin pjesë dhe te

bëjnë furnizime ne institucionet publike dhe

nga paraja e qytetareve (tenderët për

furnizime te tilla ju përshtatën kërkesave te

tregtareve, matrapazëve dhe produkteve te

huaja);

Në fakt, INDEP ka qenë i pajtimit që Ligji për

Prokurim të ndryshohej në atë mënyrë që cilësia

të jetë ndër kriteret si edhe origjina e produktit.

Përparësia për ofertuesit vendor është e paraparë

tashmë me Ligjin Nr. 04/L-237 për Plotësimin

dhe Ndryshimin e Ligjit për Prokurimin Publik,

ku nenit bazik 60 i është shtuar neni 60 A me

tekst:

“Gjatë aplikimit të kriterit të ofertës më të

favorshme ekonomike dhe në situatat me oferta

të dorëzuara nga ofertuesit vendor dhe të huaj,

të cilët ofrojnë shërbime, kontratë furnizimi ose

kryejnë punë, autoriteti kontraktues përzgjedhë

ofertën e ofruesit më të favorshëm vendor, me

kusht që dallimi në shumën finale të pikave të

mbledhura ndërmjet ofertës më të favorshme të

ofertuesit të huaj dhe ofertës më të favorshme të

ofertuesit vendor nuk është më e lartë se dhjetë

(10) pikë në krahasim me ofertën e ofertuesit të

huaj.”10 Në bazë të këtij ndryshimi është

plotësuar kjo kërkesë nën kushtet e një

konkurrence të lirë në të cilën tenderët nuk

përshtaten paraprakisht.

10 Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, (2014), Ligji 04/L-237 për Plotësimin dhe Ndryshimin e Ligjit për Prokurimin Publik, Neni 1, i qasshëm në https://gzk.rks-gov.net/ActDetail.aspx?ActID=9425 (qasur në korrik, 2015).

Të fillohet urgjent me aplikimin e taksave

shtesë për produktet e qumështit me yndyrë

bimore dhe të aplikohen penalizime me

ndalesë importi dhe dënime tjera në fuqi për

kompanitë të cilat është vërtetuar se kanë

mashtruar dhe mashtrojnë me vite qytetarin

e mjerë të Kosovës (përkrahim Përpunuesit

e qumështit në kërkesat e tyre për produktet

që mashtrojnë konsumatorin);

Në mënyrë që një produkt të konsiderohet i

ndaluar, ndonjë nga ligjet e Republikës së

Kosovës duhet ta ndalojë atë, apo autoriteti

relevant (AVUK) duhet të konstatojë se i njëjti

rrezikon konsumatorin vendor. Në rastin e

produkteve me origjinë bimore, INDEP shfaqë

shqetësim me mungesën e informimit të drejtë

në lidhje me secilin produkt që hynë në Kosovë

nga ana e Doganave të Kosovës. Origjina e

produkteve dhe sasia që hynë në Kosovë duhet

të bëhet publike nga ana e Doganës.

Të ju mundësohet fermerëve subvencionimi

i naftës i cili përdoret për prodhime në

bujqësi, po ashtu subvencionet e tanishme

të rriten.

Subvencionimi i naftës duhet të bëhet i

kategorizuar varësisht nga cilësia e produktit të

prodhuar. Kjo është një masë incentive që do të

ndikonte në uljen e kostos operacionale të

prodhuesve por duhet të jetë e orientuar kah

rritja e prodhimit dhe të bëhet varësisht nga

numri i litrave të prodhuar të qumështit dhe jo

nga numri i litrave të naftës së hargjuar.

Të fillohet urgjentisht me subvencionimin e

kamatave të kredive si dhe të mundësohet

greis periudhë më e madhe e kredive në

bujqësi dhe afate të kthimit me kohëzgjatje

edhe deri në 20/25 vite.

Qeveria e Kosovës ka futur në konsultim publik

Ligjin për Fondin e Garancive Bankare. Në

formën e tanishme, qëllimi i ligjit parasheh qartë

bujqit11 si një nga kategoritë që do të përfitojnë

nga ky fond. Fondi pritet të mbulojë deri në 50%

të kolateralit.

Të kërkohet rishqyrtimi edhe një herë i

marrëveshjeve për tregti të lirë (si

marrëveshja e CEFTA-s) të cilat nuk i kanë

sjellë asnjë të mirë industrisë prodhuese,

është dashtë të konsiderohet industria e re e

Kosovës si industri e re “foshnjore” me

nevojë për një periudhë të caktuar derisa të

jemi të vetë qëndrueshëm, të besueshëm për

konsumatorët dhe konkurrent. Nuk jemi

kundër ekonomisë së lirë të tregut, por si

shtet i ri do duhej të kishim një rast më

shumë.

Marrëveshja për Tregti të Lirë (CEFTA) nuk

ndalon marrjen e masave në rast se rrezikohet

shëndeti qytetarëve ose në rast se vëtretohet se

produktet e importuara janë të mbështetura nga

vendet e origjinës përmes ndihmave dhe

subvencioneve shtetërore. Për më tepër, sipas

Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit për

Kosovën, e cila hynë në fuqi në vitin 2016, thotë

që “Tarifat doganore për importet në Kosovë të

produkteve industriale që e kanë origjinën në BE

përveç atyre të listuara në Shtojcën I do të

shfuqizohen me hyrjen në fuqi të kësaj

Marrëveshje.”12. Do të jetë e vështirë të vihen

12 Ministria e Integrimit Evropian, (2015), Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit ndërmjet Bashkimit Evropian në njërën anë, dhe Kosovës në anën tjetër, Neni 23, Tarifat koncesionare të Kosovës për produktet industriale të BE-së.

tarifa barrierë ndaj produkteve që vinë nga

Bashkimi Evropian, që siç e pamë përbëjnë një

pjesë të madhe të importit.

Subvencioncionimi i qumështit dhe politika e ndjekur

Subvencionimi në terma ekonomik duhet gjithmonë të planifikohet si një masë e përkohshme deri sa

bizneset të rimarrin fuqinë e tyre ekonomike. Struktura e tanishme e subvencioneve në Kosovë

përbëhet vetëm nga pagesat direkte të cilat në rastin e qumështarëve bëhen mbi baza të numrit të

lopëve qumështore dhe jo në bazë të sasisë së prodhuar dhe cilësisë së qumështit dhe produkteve të

tij. Programi i pagesave direkte i Ministrisë së Bujqësisë kriteret kanë qenë:

Të jenë shtetas të Republikës së Kosovës;

Të mbarështojnë minimum 5 krerë lopë qumështore dhe buallica qumështore ose gjithsej 5 krerë

lopë qumështore dhe buallica qumështore së bashku;

Kafshët duhet të jenë të matrikulluara (pllaka që u vendosen në vesh me numra të veçantë) me

matrikull të Republikës së Kosovës ose shteteve të BE-së;

Kafshët duhet të jenë të regjistruara në sistemin e Identifikimit dhe Regjistrimit të kafshëve në

AUV;13

Kriteret e tjera si lloji i kafshëve, sasia eprodhuar e qumështit dhe cilësia nuk kanë ekzistuar.

Pagesat direkte për prodhuesit e qumështit në veçanti duke pasur si kriter jo litrat e prodhuar

por numrin e krerëve të lopëve qumështore nuk ndihmon në rritjen e sasisë dhe cilësisë së

prodhimit. Madje, siç tregojnë të dhënat, edhe numri i krerëve të lopëve qumështore ka rënë

nga viti 2007 e këtej.

13 Ministria e Bujqësisë, (2015), Programi për Pagesat Direkte për vitin 2015, faqe 60, e qasshme në http://www.mbpzhr-ks.net/repository/docs/Programi_i_Pagesave_Direkte_MK.pdf (qasur në korrik, 2015).

Figura 8. Mbështetja e BE-së ndaj bujqësisë ndër vite. Burimi: EUROSTAT

Figura 8 tregon qasjen e suksesshme të politikës së BE-së. Me ngjyrë të kaltër është shënuar vlera e

prodhimit e cila siç e shohim ka shënuar rritje, kurse me ngjyrë të kuqe vlera e mbështetjes me pagesa

direkte e cila ka shënuar rënie. Reforma agrare e presidentit Obama në SHBA në vitin 2014 ndryshoi

rrënjësisht qasjen e mbështetjes ndaj fermerëve. Komponenta e sigurisë së fermave eliminon tërësisht

programin e pagesave direkte dhe ofron siguri shtetërore për fermerët qoftë në rastet e uljes dëmtuese

të çmimit, qoftë në rastet e çrregullimeve të tregut.14 Ligji i ri ofron më tepër trajnime për fermerët dhe

nxitë ndërmarrësinë, cilësinë e produkteve dhe ofron siguri për fermerët. Kjo qasje nuk është parë me

politikat e tanishme të subvencionimit.

Siç e pamë, Kosova ka mesataren më të ultë të madhësisë së fermave në rajon (bashkë me Shqipërinë),

dhe 7 herë më të vogël se mesatarja e fermës në Bashkimin Evropian. Ka pasur përpjekje nga Qeveria

e Kosovës që këtë çështje ta adresojë edhe përmes privvb atizimit të tokave bujqësore. Privatizim i

tokës bujqësore është një reformë e rëndësishme e tokës bujqësore, ku mundëson krijimin e

sipërfaqeve të mëdha për prodhimtari bujqësore me efekt të rritjes së madhësisë së fermave, rritjen e

14 Departamenti i Bujqësisë i Shteteve të Bashkuara, (2014), Elementet kyçe të Ligjit për Fermat, Uashington: USDA

0.00

20,000.00

40,000.00

60,000.00

80,000.00

100,000.00

120,000.00

19

86

19

87

19

88

19

89

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

Mbeshtetja e BE-se ndaj bujqesise nder vite

VP III. Value of production (at farm gate) MPS XI. Market Price Support (MPS)

Figura 9. Niveli i pagesave direkte për sektorë të ndryshëm. Burimi: Agjencia për Zhvillim të Bujqësisë

konkurrencës në treg dhe veprimtari bujqësore më të qëndrueshme.15 Megjithatë, me privatizimin e

pothuaj gjithë pronës shoqërore, ky proces nuk ka sjellë fare rezultate. Përkundrazi, AKP është

arsyetuar se nuk mund të ndryshojë parametrat e tokave dhe nuk ka bërë përpjekje për bashkim të tyre

para shitjes.

Në figurën 9 është paraqitur niveli i pagesave direkte për sektorë të ndryshëm në Kosovë. Në vitin

2014, për lopë qumështore janë paguar 2 milion e 205 mijë euro.16 Kjo shumë ishte paguar në formë

të pagesave direkte për numër të lopëve qumështore, pa pasur parasysh kritere të tjera.

15 Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural, (2010), Strategjia për Konsolidimin e Tokës, faqe 14, e qasshme në http://www.kryeministri-ks.net/repository/docs/Strategjia_per_Konsolidimin_e_Tokes_2010-2020.pdf (qasur në korrik, 2015). 16 Agjencia Kosovare për Zhvillim të Bujqësisë, (2015), Shuma e paguar për subvencione në bujqësi për vitet 2010-2014, Prishtinë, AZHB.

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

Subvencionet

2010 2011 2012 2013 2014

Figura 10. Pagesat direkte në lopë qumështore dhe vreshta. Burimi: Agjencia për Zhvillim të Bujqësisë

Në dy vitet e fundit, nuk është rritur pothuaj aspak niveli i pagesave direkte për qumësht dhe produkte

të tij, përderisa është dyfishuar niveli i pagesave për vreshta. Prodhuesit dhe përpunuesit e qumështit

dhe produkteve të tij, në debatin e fundit kanë mëtuar që janë 30 mijë - 40 mijë punëtor që punojnë

në këtë sektor.17 Nëse kjo industri punëson një numër kaq të madh të puntorëve, duhet konsideruar

edhe njëherë prioritetet e skemës së pagesave, në vend se të dyfishohet numri i pagesave për vreshta.

Mbi të gjitha, logjika e subvencionimit vetëm me pagesa direkte është e limituar dhe nuk sjellë efektet

e duhura.

Përfundim

Problemet e shfaqura në sektorin e qumështit janë rezultat i një sërë problemesh të akumuluara dhe

nuk zgjidhen thjeshtë me realizimin e të gjitha kërkesave të shoqatës së qumështarëve. Sektori i

qumështit ka nevojë për një trajtim të veçantë dhe gjithëpërfshirës që do të përfshinte që nga politikat

e tokës e deri tek plasimi i produkteve vendore në tregun e brendshëm dhe atë të jashtëm.

Numri i fermave bujqësore të identifikuara me regjistrimin bujqësor ka vënë në dukje një fakt

shqetësues për zhvillimin e bujqësisë në përgjithësi dhe prodhimtarisë së qumështit në veçanti.

Madhësia mesatare e fermave mbetet pothuaj më e ulta në rajon dhe kjo ka ndikuar dukshëm në

segmentimin e kapaciteteve investuese çka ka ndikuar edhe në sasinë e prodhimit por edhe në cilësinë

e produkteve. Për më tepër, tregtimi

17 KOHA, (2015), Prodhuesit e qumështit paralajmërojnë bllokimin e pikave doganore me 23 korrik, artikulli i qasshëm në http://koha.net/?id=27&l=18399 (qasur në shtator, 2015).

€ -

€ 500,000.00

€ 1,000,000.00

€ 1,500,000.00

€ 2,000,000.00

€ 2,500,000.00

€ 3,000,000.00

2013 2014

Pagesat direkte në lopë qumështore dhe vreshta

Lopë qumështore Vreshta

Politikat e rehabilitimit të tokës dhe rritjes së madhësisë së fermave nuk kanë sjellë rezultate. Procesi i

privatizimit të tokave bujqësore nuk arriti të rrisë këtë mesatare. Në programet e subvencionimit janë

përmendur vetëm që projektet që përfshijnë rehabilitim të tokave do të cilësohen si projekte me

përparësi por nuk janë vendosur projekte të veçanta në këtë drejtim.

Baza e tanishme ligjore nuk mundëson vendosjen e tarifave dhe kuotave doganore pa u dëshmuar që

mallrat e importuara janë të subvencionuara nga ndihmat shtetërore. Në të njëjtën kohë, Agjencioni i

Ushqimit dhe Veterinës mund të identifikojë dhe ndalojë mallërat të cilat janë të rrezikshme për

shëndetin. Pa pasur një vendim të tillë të plotëfuqishëm, kodi doganor nuk do ti njeh ato mallëra si të

ndaluara.

Kosova nuk ka një mekanizëm të vetëm të unifikimit të politikave bujqësore me anë të së cilit politikat

fiskale, ato të transportit, importit të produkteve, edukimit etj, të mund të funksiononin së bashku.

Regjistrimi i bujqësisë i vitit 2014 është një shans i mirë për Kosovën që të ketë një pasqyrë të qartë të

situatës në terren dhe të unifikojë këto politika.

Subvencionimi direkt për krerë lopësh nuk ka ndikuar në rritjen e sasisë dhe cilësisë së prodhuar.

Vendet e rajonit preferojnë politika të rimbursimit për litër qumësht për të ndikuar në rritjen e

prodhimit final. Politika e subvencionimit nuk ka qenë kreative në klasifikimin e kategorive të

prodhuesve, cilësisë së tyre dhe formave të investimit në atë mënyrë që të krijojë hartën e prodhuesve

të qumështit dhe të rrisë gradualisht cilësinë e produkteve.

Transporti i qumështit nga fermerët e vegjël tek pikat mbledhëse dhe deri tek fabrika përpunuese nuk

janë të subvencionuara. Fermerët kanë nevojë për mbështetje më të madhe në këtë drejtim. Po ashtu,

subvencionimi në këtë fushë nuk përfshinë edhe rimbursime të TVSH-së në bazë të prodhimtarisë,

etj.

Fermat kanë nevojë jo vetëm të rrisin sasinë e prodhuar por edhe kualitetin e prodhimit në mënyrë që

të jenë konkurrues me produktet e importuara. Cilësia është një nga kërkesat bazë të konsumatorit kur

blenë produkte të qumështit dhe po kështu Qeveria e Kosovës nuk ka bërë sa duhet që të targetojë

këtë pjesë të prodhimeve vendore.

Në një masë kërkesat e organizatave të prodhuesve dhe përpunuesve të qumështit janë të arsyeshme

por ato duhet të shoqërohen nga vlerësimet e institucioneve të thirrura si AVUK dhe Qeveria e

Kosovës të cilat ende nuk kanë dhënë vlerësimet përfundimtare në lidhje me këtë problematikë.

Realizimi i plotë i të gjitha kërkesave të qumështarëve nuk do të zgjidhte problemet që ky sektor ka në

zhvillimin e mëtutjeshëm.

Rekomandimet

Në mënyrë që sektori i prodhimeve vendore në fushën e qumështit dhe produkteve të tij të

rimëkëmbet ashtu që të gjenerojë zhvillim të qëndrueshëm dhe cilësi të produkteve, INDEP ka

identifikuar disa masa të menjëhershme që duhen përfshirë në prioritetet e politikës publike. Disa prej

këtyre masave janë në kuadër të gjithë sektorit të bujqësisë e disa janë specifike për sektorin e

qumështit.

Reforma e tokës dhe zhvillimi rural

Në mënyrë që sektori i bujqësisë në përgjithësi dhe sektori i qumështit në veçanti të gjenerojë më

shumë produktivitet, sektori i parë në të cilin duhet të investohet është reforma e tokave dhe inkurajimi

i rritjes së parcelave. Rekomandimet e INDEP-it në këtë aspekt janë:

1. Kuvendi i Kosovës të monitorojë zbatimin e Ligjit 04/L-040 për Rregullimin e Tokave

2. Madhësia e fermave të jetë njëri nga kriteret me rastin e ndarjes së pagesave direkte për bujqit

dhe të ndahet një pagësë shtesë për çdo bujk që ka fermë më të madhe se 3 ha.

3. Menaxhimi i një programi të mikrondërmarrësisë për zonat rurale me theks të veçantë në

projektet që sigurojnë cilësi të prodhimit dhe bashkim të tokave.

4. Bashkimi dhe rregullimi i tokave bujqësore të jetë projekt shtetëror gjithpërfshirës e jo të jetë

vetëm në baza vullnetare ose në projekte afatshkurtëra.

5. Të rishikohet procesi i privatizimit të tokave bujqësore dhe të rishikohet mundësia e nxitjes së

bashkimeve të fermave për tokat e mbetura.

Kuvendi i Kosovës duhet të monitorojë zbatimin e Ligjit 04/L-040 për Rregullimin e Tokave. Në

pajtim me Strategjinë për Rehabilitimin e Tokave Bujqësore 2010-2020, ky ligj parashihte mbështetjen

projekteve për rehabilitim të tokës. Kuvendi i Kosovës duhet të monitorojë zbatimin e këtij ligji, të

shoh se cili ka qenë numri i kërkesave për rehabilitim, sa herë është mbledhur Komisioni në bazë të

nenit 10 të Ligjit dhe a janë procedurat ligjore të komplikuara për realizimin e këtyre projekteve.

Ndarja e pagesave direkte deri më tani për sektor të ndryshëm është bërë në mënyrë të ndryshme.

Toka dhe madhësia e saj duhet të jetë një nga kriteret në programin e subvencionimit. Rehabilitimi i

fermave dhe bashkimi i parcelave ekzistuese si dhe sigurimi i qasjes në rrugë për këto parcela duhet të

inkurajohet po ashtu përmes programit gjithpërfshirës të subvencionimit. Edhe pse në të kaluarën ka

pasur iniciativa individuale të projekteve të ndryshme, sasia e tokës së

Politikat e transportit

Në pjesën e politikave të transportit, INDEP rekomandon:

6. Rimbursim i pagesës për karburante në bazë të sasisë finale të prodhuar.

7. Të promovohet “Trafiku i Kontrolluar Bujqësor” si një sistem që mundëson resurse më të

mëdha bujqësore.

8. Në bashkëpunim me policinë të lehtësohet transporti i produkteve bujqësore dhe ushqimit të

kafshëve në periudhat e pikut.

Shpenzimet për karburante të rimbursohen në bazë të sasisë finale të prodhuar dhe cilçsisë së ofruar.

Kjo do të mundësonte edhe promovim të cilësisë së prodhuar. Përqindja e rimbursimit të variojë në

bazë të cilësisë së prodhuar. Kjo do të nxiste edhe ngritjen e cilësisë dhe kushteve të prodhimit të cilat

përfshirë ambientet e qumështoreve të cilat ndikojnë në cilësinë finale të produkteve.

Ministria e Bujqësisë, të promovojë aq sa është e mundshme, “Trafikun e Kontrolluar Bujqësor”. Kjo

teknikë e re e kultivimit të produkteve bujqësore mundëson qasje më të lehtë të makinerive nëpër toka

bujqësore, dhe mundëson qasje në rrugë për tokat, si një nga objektivat edhe të Strategjisë për

Rehabilitimin e Tokave 2010-2020. Kujdes i shtuar duhet ti kushtohet edhe transportit të produkteve

bujqësore dhe ushqimit të kafshëve në kohë të pikut të tyre.

Politikat e subvencionimit

Politika e tanishme e subvencionimit është kufizuar në pagesa direkte. Kjo politikë kufizon efektet që

një program subvencionimi do të duhej të mbërrinte.

9. Skemë e re e subvencionimit.

10. Subvencionim në bazë të prodhimit dhe kualitetit të prodhuar

11. Më tepër subvencionim në pajisje që përmirësojnë teknologjinë dhe cilësinë e produkteve

12. Ndarje zonale dhe subvencionim në bazë të llojeve të tokave, madhësisë së tyre dhe

kapaciteteve prodhuese.

Politika e tanishme e subvencionimit është kufizuar vetëm në pagesa direkte. Një strukturë e re e

subvencionimit do ta pasuronte skemën aktuale me vendosjen e subvencionimit duke u bazuar edhe

në parametra të tjerë siç janë cilësia e prodhuar dhe sasia e prodhuar. Ndarja e pagesave direkte vetëm

në bazë të numrit të krerëve të lopëve apo deleve nuk ndikon domosdoshmërisht në rritjen e

prodhimtarisë dhe mbi të gjitha, cilësisë së produkteve.

Tashmë Agjencioni i Ushqimit dhe Veterinës ka një databazë me numrin e qumështoreve, cilësisë së

prodhuar dhe kushteve të prodhimit që këto qumështore kanë. Një databazë e tillë do të mund të

përdorej për inspektime të rregullta dhe për krijimin e një sistemi interaktiv të subvencionimit në bazë

të nevojës, prodhimtarisë, kushteve dhe cilësisë së prodhimit.

Subvencionimi duhet të përfshijë edhe përmirësimin e teknologjisë së prodhimit nga e cila mund të

rritet kualiteti i prodhimeve në mënyrë të konsiderueshme. Ndarja e subvencioneve duhet të bëhet

edhe në bazë të kualitetit të tokave dhe madhësive të fermave. Një nivel i subvencioneve që do të ishte

progresiv në raport me madhësitë e ngastrave bujqësore do të ndikonte në nxitjen e bashkimit të

tokave dhe rritjes së madhësisë mesatare të tyre.

Incentiva fiskale

Politika shtetërore në fushën e bujqësisë duhet të jetë horizontalisht e integruar. Kjo do të thotë që

krahas ndarjes së subvencioneve, të ketë edhe incentiva fiskale si:

13. Kategorizim i tatimit në pronë për prona bujqësore varësisht nga kualiteti i prodhimit dhe sasia

e prodhuar.

14. Lirim nga tatimi në pronë i prodhimeve qumështore me vëllim të lartë dhe klasë të lartë të

prodhimit.

15. Lirimin nga dogana dhe akciza dhe shpejtim të procedurave për pajisjet bujqësore që përdoren

në prodhimintarinë e qumështit, me theks të veçantë në pajisjet efiçiente.

Një nga politikat e para që do të mund të aplikohej me një bashkëpunim ndërministror është

kategorizimi i subjekteve ekonomike bujqësore në atë mënyrë që të ketë një sistem fleksibil të

mbledhjes së tatimeve nga ta. Komunave duhet tu jepet më shumë liri në mbledhjen e tatimit në pronë

në atë mënyrë që tokat bujqësore të cilat mbesin djerrina të pa guajnë më tepër tatim në pronë sesa

tokat e tjera dhe po ashtu ato të kategorizohen nga sasia e prodhimit. Prodhimet me klasë dhe vëllim

të lartë të prodhimit duhet të inkurajohen që të rrisin prodhimin e tyre.

Politikat e importit

Në pjesën e politikave të importit, u vlerësua si e rëndësishme që Kosova të ketë:

16. Inspektim të rregullt dhe të detajuar të cilësisë së produkteve të importuara

17. Qasje proaktive e Kosovës në forumet e CEFTA-s dhe në procesin e implementimit të MSA

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë duhet të sigurojë që produktet që hyjnë në tregun e Kosovës si të

importuara të kenë kualitetin e përshkruar në dokumentacion dhe të mos rrezikojnë shëndetin e

popullatës. Në këtë drejtim Agjencioni i Ushqimit dhe Veterinës duhet të jetë më transparent me

publikimin e të gjitha të dhënave. Po ashtu, doganat e Kosovës duhet të publikojnë listën e tregtarëve

që importojnë këto produkte pasi të njëjtit tregtar që importojnë janë edhe që i shesin këto produkte

nëpër markete të mëdha dhe që i ekspozojnë ato më tepër sesa produktet vendore.

Kosova duhet të ndërmarrë masa të menjëhershme që prodhuesve të qumështit dhe produkteve të tij

të u sigurohet edhe tregu i jashtëm. Eksporti në këtë fushë ka qenë jashtëzakonisht i limituar viteve të

fundit. Krahas rritjes së cilësisë së qumështit Kosova duhet të punojë në hapjen e tregut të jashtëm

dhe të ndihmojë prodhuesit të shesin prodhimet e tyre. Gjithashtu, në grupet implementuese për

implementimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit, Kosova duhet të shfrytëzojë instrumentet e

kësaj politike për të investuar në fushën e prodhimtarisë së qumështit.

Politikat në edukim

Ndër të tjera, Politika e Kosovës në fushën e bujqësisë duhet të fokusohet edhe në aspektin e

informimit dhe edukimit duke:

18. Krijuar një program afatgjatë për edukim të fermerëve prodhues të qumështit dhe/apo

produkteve të tij.

19. Organizimi i shërbimit të këshillimit bujqësor falas.

Një program për edukim të fermerëve prodhues të qumështit do ti kontribuonte edhe plasimit të

produkteve të tyre në mënyrë më efikase. Zyrat komunale për bujqësi duhet pa përjashtim, në bazë të

një programi të Ministrisë së Bujqësisë, i cili do të siguronte këshillime falas dhe të vazhdueshme për

bujqit.