Trauma Alb

3

Debat shkencor

Traumat dhe dukuritë psikologjike

si pasojë e konfliktit

dhe të drejtat e njeriut

5

Përmbledhje e referateve nga debati shkencor i organizuar nga

Shoqata e intelektualëve, Klubi Demokratik dhe Fondacioni Friedrich Ebert (Shkup, më 9 qershor dhe Strugë 25 -26 shtator 2003)

Me temë: “Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e

konfliktit, burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut”

6

Për botuesin: Friedrich Ebert Stiftung- Maqedoni Peter Thelen, Drejtor Shoqata e intelektualëve shqiptar Klubi Demokratik- Shkup, Nazmi Maliqi, Kryetar Rezencentë 1. Doc. Dr Nazmi Maliqi 2. Dr Ruzhica Cacanovska Lektor: Liri LENA Përgaditja kompjutorike: IADC Shtypi: DPI - Skopje

CIP - Katalogizacija vo publikacija, Narodna i univerzitetska biblio-teka "Sv. Kliment Ohridski" - Skopje 159.942:355.018(082) 613.86:355. 018(082) Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut : debat shkencor. - Skopje : Fondacija "Fridrih Ebert", kancelarija Skopje, 2004. - 185. 160 str sliki vo boi : 24 cm Nas. str. na pripe~ateniot tekst: Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut : Debat shkencor. Obata teksta me|usebno pe~ateni vo sprotivni nasoki. - fusnoti kon tekstot, - Bibliografija kon trudovite. ISBN 9989-109-16-8 1. Traumat dhe dukuritë psikologjike... a) Psihi~ki traumi - Krizni sostojbi - Zbornici COBISS.MK-ID 57004298 Shoqata e intelektualëve Klubi Demokratik- Shkup a. Maqedonia / Konflikti-Të drejtat e njeriut

7

Mendimi recenzues Përmbajtja: I. Seminari nл Shkup, 9 qershor 2003

• Dr. Nazmi Maliqi, Fjala hyrse, Shoqata e intelektualëve, Klubi Demokratik, Kryetar ................................................................................ 13 • Dr. Etem Aziri, Partitл politike nл Maqedoni, keqpлrdorimi i tл rinjve pлr qлllime politike dhe konflikti i armatosur i vitit 2001 ........................................................................................................ 20 • Prof. Dr. Zoran Sulejmanov, Vetëvrasjet si pasojë e konflikteve dhe rrezikimi i të drejtave të njeriut ........................................................................ 29 • Ismail Ismaili, Pun. Soc. i diplomuar, Periudha e konfliktit si burim i rrezikimit i tл drejtavedhe lirive tл njeriut ..................................................... 43 • Dr. Zoran Matevski, Zgjidhja konstruktive e konfliteve si faktor i rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut .............................. 48

II. Seminari në Strugë 25 – 26 shtator 2003

• Doc.Dr. Nazmi Maliqi, Dukuritë soscio-patologjike si burim i rrezikimiti të të drejtave dhe lirive të njeriut ............................................ 58 • Suzana Mitrovska, psikolog, Adoleshenca krizat në adoleshentë dhe gjendjet e stresit ......................................................................................... 70 • Doc. Dr. Xhylimsere Kasapi, Traumat nл familje si pasojл e konfliktit 2001 ........................................................................................... 79 • Mr. Metush Sulejmani, Dimenzioni socio- ekonomik i varfлrisл dhe pasojat e saj nл shoqлri ........................................................ 84 • Doc. Dr. Ruzhica Cacanoska, Angazhimi i subjektit konfensional pлr zvogлlimin e dukurive patologjike nл shoqлr ............. 93 • Zehedin Tushi, General nлnkolonel nл penzion, Traumat si dukuri psikologjike gjat dhe pas konfliktit ........................................... 98

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut

8

• Prof. Dr. Lidija Georgieva, Ndлrtimi i paqлs pas konfliktit dhe siguria humane ........................................................................................ 105 • Prim. D-r Mirjana Qaeva-Pejkovska, Dr. sci. Pediatër i gjenetikës Shëndeti mental dhe traumat në kushte të konflikti ...................................................................................................... 113 • Irena Trajkovska, psikologe, Pasojat psikologjike nga konfliktet e armatosura te fëmijët: përvoja botërore .......................................................... 123 • M-r Lulzim Murtezani, Ndikimi i stresit në sjelljen e adoleshentëve ................................................................................................. 129 • Mr. Karolina Ristova-Asterud, Marjan Maxhovski, Roli i Komisonit të përhershëm anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë në sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në situatë konflikti dhe pas konfliktit në Republikën e Maqedonisë .................................................... 137 • Luman Çermenika, Psikolog i Diplomuar, Strugë, Traumat dhe dukurutë psikologjike- kriza dhe reagimet në streset traumatologjike, pas stresit traumatologjik te fëmijët dhe pjesa tjetër e populates gjat krizës së Kosovës ........................................................................................... 154


9

Doc. Dr. Nazmi Maliqi, Profesor në Universitetin e Evropës juglindore - Tetovë

Mendimi Recenzues për dorëshkrimin e librit Referatet nga autor të lëmive të ndryshme të përfshirë në këtë publikim,

janë hulumtime shkencore, ku mund të paraqesin nxitje apo edhe mbresa të cilat mund të joshin lexuesin për motive nga më të ndryshmet që të ngriten në ndonjë vlerë njerëzore. Në disa referate vërehet vlerësimi i bazuar edhe në referenca shkencore se, në rrjedhje të kohës pas konfliktit, njerëzit janë të bala-faquar me krizë ekonomike, politike, erozion të moralit, kriminalitet, ç’rregullim të vlerave njerëzore etj. Krahas pasojave direkte që i shkakton kon-flikti, ku disa autorë drejtëpërdrejti përqendrohen në traumat që e kaplojnë një pjesë të popullatës, te ata që kanë humburr më të afërmit e vet, apo që kanë humbur edhe pjesë të trupit ose, nëse kanë pasoja të tjera që lidhen me shëndetin, pas konfliktit me çështjen e përshtatjes së individit në shqoqëri, ndërlidhet problemi i stresit dhe pasojat e mundshme të tij mbi sjelljen e indi-vidit apo të një grupi me probleme të dukshme për riambijentim. Mandej në këtë libër shihet se në disa pjesë të refarateve me mjeshtri është përpunuar lidhshmëria e dukurive sociopatologjike dhe kriminalitetit ku vjenë në shprehje në forma dhe dukuri të ndryshme, siç janë: mashtrimet, përdhunimet, veprat e ndryshme penale, prostuticioni, droga kriminaliteti i organizuar, matrapazllaku apo pasurimi i ndytë dhe devijime tjera të shumtuara.

Libri "Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit si burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut" është një hulumtim serioz, ku përmes një qasje multidiciplinare zbardhen disa çështje që prekin sferën e të drejtave dhe lirive të njeriut në situata të konfliktit Në këtë libër analizat te-oriko - sociologjike dhe psikologjike, në momente edhe ato politiko - juridike, gërshetohen me shqyrtimin e teorive të literaturave të ndryshme dhe fakteve empirike që paraqesin një sprovë në diferencimin e vlerave nga jovlerat.

Me siguri libri "Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit si burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut", për lexuesin është një risi, ku profesioanalistët, ekspert dhe puntorë shkencorë nga lëmit e ndryshme në të shumtën e rasteve me besnikëri iu kanë përbajtur temës së paraparë. Nga referatet e autorëve vërehet një seriozitet maksimal hulumtues, për pasojat që i shkaktoi konflikti dhe sidomos pjesën që ka të bëjë me traumat si dukuri psiko-logjike me seriozitet trajtohen tematikat që kanë të bëjnë me shkeljet e të dre-


10

jtave dhe lirive të njeriut. Autorët i përmbahen motivit hulumtues, përmes sqarimeve se cila është domethënja e të drejtave të njeriut, cilat janë pasojat e konfliktit, cila është domethënja e Traumave si pasojë e konfliktit në kontekst të rrezikimit të lirive dhe të derejtave të njeriut. e në të cilat shtjellohen në këtë libër, dhënja e kuptimit për diferencimin e vlerave nga jovlerat, do të ketë edhe domethënjen e një aktiviteti shkencor, human dhe qëllim mirë. Fondacioni Friedrich Ebert me zyrë në Shkup dhe Shoqata e intelektualëve shqiptar “Klubi Demokratik” në Shkup, arritën që në seminaret e organizuara nga kjo temë të tubojnë në Shkup dhe Strugë, sëbashku profesor, ekspert, hulumtues shqiptar edhe maqedonas që përmes argumenteve të shkoqitura nga dokumente dhe literatura të ndryshme të promovojnë arsyen e pakontestueshme të mbrojtjes të të drejtave dhe lirive të njeriut.

Duke e pasur parasysh atë që u potencua më lart për librin, mund të konstatohet se bëhet fjalë për një punim të vlefshëm shkencor, që ka edhe rëndësinë aplikative si për qarqet shkencore ashtu edhe për opinionin më të gjërë. Unë mendojë se libri “Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit si burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut” meriton publikimin, me qëllim që të jet i pranishëm në opinionin më të gjërë. Ky libër mund të shërbej si literaturë për të shtjelluar një pjesë të madhe të çështjeve nga lëmia e sociologjisë, psikologjisë, shkencave politike, drejtësisë etj., por men-doj se ky libër do të jet i dobishëm edhe për një masë të gjërë lexuesish të in-teresuar për këtë problematikë.


11

Debatimi i temav Dr. RUZHICA CACANOVSKA

Mendimi Recenzues për dorëshkrimin e librit

Streset traumatologjike, ç’rregullimet psikike, format e papranueshme

sociologjike të sjelljes, kriminaliteti i organizuar etj., janë vetëm një pjesë e bazës së vazhdueshme të konflikteve luftarake. Trauma nga stresi i përjetuar, përkatësisht ekspozimi i njeriut rrezikut katastrofal për integritetin e tij shpirtëror dhe fizik, krijon pasoja të përkohëshme dhe të përhershme sikurse te vet ai, poashtu edhe te familja e tij më e ngushtë dhe më e gjërë. Janë të pashly-eshme gjurmët nga përleshja edhe mbi tërësinë dhe kohezionin e bashkësisë shoqërore në shtigje më të gjata. Varësishtë nga zgjatja dhe intenziteti i konfliktit luftarak formësohet zgjatja dhe intenziteti i barrës vazhduese të të njejtit. “Mbyllja” pasluftarake e pasojave të konflikteve luftarake zgjasin gjatë dhe kanë rrjedhë dhe rezultate të pasigurt . Në luftë zakonisht theksohet fakti që në ate nuk ka fitimtar, por vetëm humbës. Humbës janë të gjithë ata që i janë ekspozuar veprimit të saj shkatrues, duke funduar një ndërtim të tërë, për shembull, nga ç’rregullime postraumatike, që me dekada reprodukohen në korrnizën e dhënë shoqërore. Duke patur parasysh anët e shumta të streseve traumatike luftarake si agensë të formave pasluftarake të sjelljes së individëve dhe grupeve shoqërore, Shoqata e intelektualëve –Klubi Demokratik, nën patronatin e Fondacionit Fridrih Ebert, merrë persipër detyrën që të kontribuon në eksplikacionin e vet shken-cor. Në këtë kontekst, ky seminar dyditorë paraqet hyrje të suksesëshme në realizimin e qëllimit të parashtruar. Llojllojshmëria e temave që po përpunohen, si dhe qasjet specifike që i për-cjellin ato (psikologjia, psikiatrija, politikologjia, sociologjia, pedagogjia, te-orija dhe praktika luftarake, shkenca juridike) bëhen bazë serioze për një elaborim solid shkencor të traumës dhe dukurive psikologjike që paraqiten si dukuri vazhduese të konfliktit luftarak, por njëherit janë edhe bazë përkatëse për elaborimin e konfliktit i cili paralelisht prodhon mosrespektimin dhe shkel-


12

jen e të drejtave të njeriut. Përkrahja interdisciplinare e seminarit paraqet bazë të fortë dhe nxitje të madhe për një polemik të frytshme dhe të zhvilluar midis pjesëmarrësve të seminarit. Pranimi i rrethit akademik në mënyrë serioze ta përpunon këtë temë, gjithsesi është për përshendetje dhe konsideroj se ky pub-likim do ta gjej hapsirën e vet në mjedisin tonë.


13

I. Seminari nл Shkup,

9 qershor 2003


14


15

Dr. Nazmi Maliqi, Shoqata e intelektualëve shqiptar “Klubi Demokratik” - Shkup Profesor në Universitetin e Evropës Juglindore - Tetovë

Fjala hyrse

Për proektin: “Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit, burim për rrezikimin e të drejtave

dhe lirive të njeriut” Në historinë e njerëzimit gjithë një kanë ekzistuar moskuptime,

kundërshtime të caktuara si dhe ndarje në baza të ndryshme. të gjitha këto dukuri dhe shkaqe gjatë historisë së zhvillimit njerëzor janë paraqitur dhe zhvilluar në forma të ndryshme dhe mënyra të ndryshme. Është e ditur së në procesin zhvillimor të zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi këto dukuri të moskuptimeve, mospajtimeve, kundërshtimeve etj, janë shënuar me të njëjtën fjalë si konflikt. Në kontekst të modifikimeve mund të rradhiten edhe format dhe llojet e caktuara të konflikteve dhe dhunës, të cilat gjithë sesi paraqesin temën kulminante të analizave në lëmin e studimeve socilogjike, psikologjike, të shkencave politike, juridike, defendologjisë etj. Për të egzistuar konflikti, në te duhet të bëjnë pjesë dy palë të konfrontuara, dhe varësisht nga palët të konfrontuara, konflikti mund të jetë: interpersonal (në mes individëve), intergrupor (në mes grupeve) dhe brenda grupor.

Tema të cilën do ta shtjellojmë në këtë seminar dhe seminaret e tjera do të jenë Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit që paraqesin rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Kjo temë do të debatohet nga ekspert – punëtor shkencor nga lëmia e psikologjisë, sociologjisë, drejtësisë etj, ndërsa pjesëmarrës në Seminar do të jenë përfaqësues të pushtetit lokal, përfaqësues të njësive rajonale të disa ministrive, përfaqësues të shkollave, shoqata jo qevritare dhe student nga rajonet që ishin të përfshira në konflikt. Duke iu falemderuar Fondacionit Friedrich Ebert dhe përkrahëjes që e kemi nga stafi dhe shefi i këtij fondacioni në Shkup, profesori Piter Thelen, nga kjo temë do të organizohen edhe tre Seminarë të tjerë, në tre qytete të tjera në vendin tonë.

Kur bëhet fjal për traumat, dukuritë psikoligjike, konfliktet, të drejtat e njeriut, është e domosdoshme që të shërbehemi edhe me përvojat e


16

humanistëve, luftarëve për të drejtat e njeriut, të shërbehemi me porositë për kultivimin e tolerancës të të gjitha llojeve dhe të pengimit të dhunës dhe të konflikteve. Në këtë kontekst për dhunën dhe mungesën e tolerancës do të citojë, Vaclav Havelin, kryetar i Çekisë, i cili ndër të tjera ka theksuar se: “… Dhuna është padrejtësi për qenjen njerëzore. Intelektualët kanë të drejtë të mendojnë për të ardhmen, ta paramendojnë atë se si duhet të jetë. Por, detyra e tyre, përparësia e tyre kryesore, sipas meje është të kuptojnë të tashmen, t’i kuptojnë krizat e saj dhe t’i emërojnë me emrin e vërtetë. Pikërisht kështu lind ndërgjegjia e vërtetë për perspektivat…”1

Nuk është logjike që të ndodhin konflikte të cilat shkatërrojnë mirëqenjen njerëzore, pa marr parasyshë se për çfarë interesash bëhet fjalë, sepse njerëzit vlejnë më shumë se këto pasuri. Nëse pasuria, demokracia dhe paqa shkojnë bashkërisht, atëherë ekzistojnë më pak shkaqe që të ndodhin konflikte, lufta nuk do të vijë në shprehje dhe forcat represive ushtarako-policore do të jenë të parëndësishme?

Edhe tani, kur bëhet fjalë për lirinë, urrejtjen dhe dhunën, është e arsyeshme të kujtojmë porosinë edhe të Martin Luter Kingut nga SHBA- udheqës i lëvizjes për të drejtat qytetare të zezakëve, kur thot se: “Urretja e prek atë që urren aq sa e prek edhe të urryerin…”

Kur bëhen analiza të ndryshme për traumat, dukuritë psikologjike, shkelja e të drejtave të njeriut, si pasojë e konfliktit të vitit 2001 në Maqedoni, pa dyshim se fundi i atij konflikti nuk do të thotë edhe përfundim i tërësishëm i konfliktit, ose fund problemeve, të cilat i shkaktoi lufta ose edhe një mori problemesh që edhe i kishin edhe para luftës qytetarët në Republikën e Maqedonisë, sidomos në rajonet ku zhvilloheshin luftimet por edhe më gjërë.2

Edhe tani në Republikën e Maqedonisë është mëse e qart se, shoqëria është e ndarë në grupe, dallime nga më të ndryshmet, ndërsa kjo ndarje vazhdon edhe në procesin e periudhës pas konfliktuoze dhe në ndryshimin e kushteve të veprimit politik. Ndryshimet dhe dallimet në shoqëri që krijohen në rrethana akoma jostabile, shpeshëherë kuptohen si parakusht për sjellje të vazhdueshme jotoleruese. Shumë vlerësues të raporteve politike, raporteve ekonomike dhe sociale për Maqedoninë mendojnë se, sjellja e natyrshme e njerëzve në fazën e stabilizimit rreth implementimit të obligimeve që burojnë nga Marrëveshja e Ohrit do të ishte sprovë në diferencimin e vlerave nga jovlerat (që mund të kategorizohen edhe si sjellje sociopatologjike).

Për fat të keq edhe para konfliktit, gjat kohës së konfliktit dhe në periudhën pas konfliktit, duke e përfshirë edhe kohën e sotme me rrethana

1 Nazmi Maliqi, Toleranca politike në funksion të paqës, Fondacioni Friedrich

Ebert, Shkup, 2001 2 Martin Luter King, “Padrejtësia kudo që të jetë është kërcënim për dretësinë gjithë kund”


17

destabilzuese, në shoqërinë tonë vazhdojnë të ndikojnë jovlerat: • është prezent korruptimi i disa udhëheqësve në nivele shetëror dhe

lokal; • shkelja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga strukturat shtetërore; • sjellje amorale e disa bartësve të posteve partiake; • korruptim i udhëheqësve shtetëror brenda bashkësive të veta

nacionale (shqiptar dhe maqedonas) me manipulimin me ndjenjat nacionale-patriotike të qytetarëve për qëllime dhe interesa personale, duke i përdorur si maskë për mëshefjen e mosuksesit, me mosrealizimin e obligimeve që i kanë marr nga zgjedhësit;

• keqëpërdorimi i pozitës së palakmueshme sociale të rinjëve për interesa politike;

• keqëpërdorimi i të rinjëve, madje edhe në aktivitet të ndryshme sportive që shpeshëherë fati i tyre mbaron në pamëshirën e disa“ bossave” (narkodiler);

• lloje të ndryshme të keqpërdorimive të bindjeve fetare të qytetarit; • paraqitja e dukurive sociopatologjike, droga, prostuticioni, krimi i

organizuar, matrapazllaku apo pasurimi i ndytë etj. Këto jovlera kontribuan që një kategori e caktuar e njerëzve të bien në

krizë morale, të krijohen trauma te një shtresë e popullsisë, të krijojnë efekte sociopatologjike dhe dukuri të ndryshme psikologjike. Një sjellje e tillë te qytetari ynë nuk mund të jetë pa ndikim duke pasur parsysh shumë faktor, si përshembull pasiguria familjare, lartësia e të ardhurave materiale në familje, papunësia e anëtarëve të familjes, niveli arsimor, paprespektiva, traditat kulturore etj. Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspekti social është rritur mjaftë (sidomos në rajonet ku ishin të përfshira në luftë), rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ekzistojnë zyrtar shtetëror dhe lokal, duke u shetitur me shumë vite prej posti në post, me marifetlëqe të nepotizmit dhe amoralitetit, me sjellje që krijojnë pasiguri, pa mëshirë i shmangen evitimit të krizave morale te qyteri i rëndomt. Mandej, egzisojnë grupacione të cilët pa mund të madh u pasuruan për një kohë të shkurtër të ndihmuar nga Strukturat shtetërore.

Në kohën e dhjetë viteve të fundit por edhe më herët, persona apo grupacione të ndryshme në kointunitet mbeten të ndihmuara nga të gjitha pushtetet, është e natyrshme se sjelljet e tilla krijonë kriza, destabilizim, trauma, shkelje të drejtave të njeriut, dhe pa dyshim se një numër i madh qytetarësh mbeten edhe më tej jashtë kujdesit shtetëror. Këta qytetarë revoltin e tyre do ta shprehin me sjellje dhe qëndrim negativ ndaj shoqërisë, ndaj partive që janë përfshirë në parlament ose ndaj qeverisë, dhe një ditë do të çrregullojnë rrjedhat “normale” të rregullimit shoqëror. Një pjesë e qytetarëve shqiptarë dhe


18

maqedonas dhe të tjerë, përkundër traumave që ua shkaktoi lufta mbeten edhe më tej në pamëshirën e “bossave” të “tyre” të ndryshëm.

Në rrethanat e tashme stabilizuese të cilat vazhdohet të kuptohen me një llojë skepticizmi, duhet të kërkojmë përgjigjen në pyetjen: “Se çfarë mund të na bëjë në kohët e sotme të afërt si njerëz? Për çka duhet për të na ardhur keq? A duhet të ballafaqohemi me një fakt se, traumat dhe vuajtaja është pjesë përbërse e jetës të një pjese të qyteraëve? Ky është fakti se ata njerëz, të çdo lloji qofshin kanë humbur diçka më të shtrenjtë nga familja, nga trupi dhe shpirti i tyre, nga ajo që ka domethënje më të madhe se shteti, ata njerëz janë me trauma, ata nuk kanë ambicje, ndoshta nuk kanë as hidhërim dhe urrejtje, por janë njerëz që vuajnë.”3 Por heshtja dhe vuajtja e tyre është edhe porosi të mos lejohet të marrin hov dukuritë amorale, kriminaliteti i organizuar (i toleruar nga struktura të caktuara shtetërore) dhe lidhëshmëria e tij me dukuritë sociopatologjike, si prostuticioni, narkodilerizmi, alkoholizmi dhe dukurive të tjera sociopatalogjike.

Tani pas dy vjetëve, në periudhën e implementimit të Marrëveshjes kornizë të Ohrit, patjetër se krahas respektimit të të gjitha pikave që janë të përfshira në këtë dokument të kompromisit, duhet të promovohen koncepte për tolerancën, për respektimin e plot të drejtave dhe lirive të njeriut dhe për njohjen e të drejtës së dallimeve, * Shumë shoqëri kanë pasur zakone të ngjajshëm për një “rregullë të art”: “Bënë për të tjerët ashtu siç dëshëron që, ata të bëjnë për ty”) kështu me njohjen e të drejtës së ekzistimit të dallimeve, përmes egzistimit të shtetit të së drejtës do të bëhet:

• një hap përpara në mirëkuptimin reciprok në mes njerëzve pa dallim feje, kombi dhe gjinie;

• një hap përpara në gadishmërinë për dialog të mëtujeshëm; • për rregulimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve dhe bashkësive të

ndryshme; • krijohen parakushte për pengimin dhe për zgjidhjen e

mosmarrëveshjeve eventuale; • të krijohen kushte për pengimin e dukurive amorale apo

sociopatologjike; • do të krijohen raporte me rëndësi esencilae që të avansohen vlerat e

pajtimit ndërmjet atyre, që udhëheqën me luftën ose që gjindeshin në anët e kundërta ndërluftuese,

Në avansimin e vlerave që e bëjnë të kuptimt tolerancën dhe të krijojë kushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe jasht tij.4

Për zgjidhjen e problemeve te njerëzit, të cilët edhe më tej janë peng nga

3 ) Nazmi Maliqi, Gjurmë Politike, Grafoteks, Kumanovë, 2001 4 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994


19

pasojat e traumave dhe dukurive psikologjike që paraqiten si burim i konfliktit për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut, pa mëdyshje se duhet të jetë obligim edhe i shoqatave jo qevritare. Shpresoj se gjat këtij debati dhe debateve të tjera në seminaret që do të mbahen nga kjo temë, nga ekspert të ndryshëm do të hudhim në pah, por edhe do të dalin edhe porosi se si të organizohet shoqëria dhe shteti që të jetë në ndihmë të atyre qytetarëve që iu rezikohen të drejtat dhe liritë e njeriut.


20

Dr. Etem Aziri Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko - juridike, Shkup

Partitë politike në Maqedoni, keqpërdorimi i të rinjve për qëllime politike dhe konflikti

i armatosur i vitit 2001 Hyrje Decenia e fundit e shekullit XX do të mbahet mend, parasegjithash me

ndryshimet rënjësore që ndodhën në shtetet e realsocializmit, përfshirë këtu edhe Republikën e Maqedonisë si pjesë përbërëse e ish RSFJ-së.Këta ndry-shime i kapluan të gjitha sferat e jetës shoqërore, por parasegjithash identi-fikohen me zëvendësimin e sistemit njëpartiak me atë shumëpartiak në sferën politike dhe zëvendësimin e ekonomisë së planifikuar me ekonominë e tregut, në sferën ekonomike. Ndryshimet patën përkrahje të fuqishme nga pjesa më e madhe e qytetarëve të Maqedonisë pa dallim nga përkatësija e tyre etnike dhe konfesionale. Përkrahja duhet kuptuar si shpresë dhe alternativë e vetme që Maqedonija të integrohet në Unionin Evropian dhe në strukturat euroatlantike që gjithë sesi është ëndër pothuajse e të gjitha shteteve në tranzicion. Meg-jithatë për t’i takuar familjes evropiane të shteteve dhe për t’u integruar në asociacione dhe forume të ndryshme ndërkombtare nuk mjafton vetëm gadishmërija dhe vullneti i mirë, por parasegjithash duhet plotësuar disa para-kushte të domosdoshme, gjegjësishtë duhet arritur disa standarde, pa të cilat dyert çdo herë mbeten të mbyllura. Në standardet që duhet arritur, padyshim në rradhë të parë është demokratizimi i mirfilltë i shoqërisë maqedonase dhe ndër-timi i shoqërisë sipas standardeve euro-amerikane.

Disa karakteristika të zhvillimit të Maqedonisë në decenien e parë të tranzicionit Zëvendësimi i sistemit njëpartiak me atë shumëpartiak në ish RSFJ-në

dhe Republikën e Maqedonisë, si pjesë integrative e saj ishte rezultat i një krize permanente që e ndjekte socializmin në të gjitha fazat e zhvillimit të tij.Kjo krizë u thellua dukshëm pas vdekjes së liderit jugosllav J.B. Tito i cili me të drejtë konsiderohet si kryearkitekt i atij shteti hibrid, i cili deklarativishtë shitej si shtet ku lulzonte barazija, demokracija dhe mirëqenia, por në esencë në një formë më të mbështjellur notonte në ujrat e dominimit nacional të kombeve më


21

të mëdhej ndaj kombeve më të vegjël. Pas vdekjes së Titos nacionalizmat e të gjitha ngjyrave u “vampirizuan” dhe pa droje, me guxim të jashtëzakonshëm filluan t’i rrënojnë të gjitha “vlerat” e shtetit të “barazisë dhe mirëqenies” duke filluar nga “bashkim-vllazrimi”.

Me pretekstin e luftës kundra “nacionalizmit dhe iredentizmit shqiptarë” filloi aktiviteti i forcave të bashkuara sërbo-malazezo-maqedonase për rrënimin e autonomisë së Kosovës dhe gjithë ë asaj që ishte shqiptare.Ç’është më e keqja kampanja antishqiptare zhvillohej në emrin e bashkimvëllazërimit, barazisë dhe bashkëjetesës. Nga ana tjetër kriza ekonomike ishte jashta çdo kontroli. Në rrethana të tilla u bë zëvendësimi i sistemit njëpartiak me atë shumëpartiak si shpresë dhe alternativë e vetme për tejkalimin e krizës politike, ekonomike e morale që decenie me rradhë ishte rrënjosur në këta hapsira.

Pluralizmi partiak dhe vlerat demokratike që mund t’i kultivoj ai nuk u kuptuan njëlloj nga të gjitha shtresat e shoqërisë maqedonase, etnitetet nacionale dhe grupet konfesionale. Në Maqedoni qysh në start ndodhi “dhunimi demokratik i demokracisë” me vetë faktin që qytetarët e këtij shteti, të organizuar në parti politike, pluralizmin partiak nuk e pranuan dhe nuk e kuptuan si “luftë” në mes ideve dhe vlerave të ndryshme,por si mundësi që në emër të “principeve dhe regullave demokratike” më i fuqishmi t’ia imponoj vullnetin e tij më pak të fuqishmit,ata që numerikishtë janë më shumë t’ua imponojnë regullat e lojës së vet atyre që numerikishtë janë më pak, dhe gjithë ë këtë në emër të demokracisë pluraliste. Pra, prej fillimi pluralizmi politiko-partiak nuk u kuptua si mundësi për integrimin e shoqërisë, si proces që do të mundësonte çlirimin e energjisë pozitive të të gjithë ë qytetarëve, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre nacionale, konfesionale dhe kulturore. Për fat të keq partitë politike nuk ofronin unitet,por përçarje, nuk ofronin alternativa që qytetarët ta gjejnë të përbashktën por atë të veçantën, nuk e ndihmonin demokratizimin e shoqërisë por partizimin e saj.

Edhepse me kushtetutë ndalohet krijimi i partive politike që nxisin urrejtje ndëretnike dhe ndërkonfesionale në praktikë ndodhte e kundërta. Mosfunksionimi i shtetit ligjor, respektivisht funksionimi i shtetit në mënyrë selektive mundësonte në përmasa të mëdha kultivimin e vlerave jodemokratike në dëm të vlerave demokratike. Shiquar në përgjithsi jeta pluralo-partiake në Maqedoni një decenie të tërë zhvillohej sipas sistemit bardhë e zi. Atë e ndiqte kriza ekonomike, sociale e sidomos një krizë e fuqishme politike shumëdimenzionale.

Kriza politike e mbante vulën e kundërthënieve permanente në mes dy kolektiviteteve më të mëdhaja nacionale në vend, në mes maqedonasve dhe shqiptarëve,por në segmente të veçanta nuk përjshtohen edhe kundërthëniet dhe mospajtueshmërija në relacionin maqedon-maqedon dhe shqiptarë-shqiptarë. Konfliktet dhe kundërthëniet në relacionin maqedon-shqiptarë mund


22

të sublimohen në dy- tre çështje e që shprehen si kundëërthënie në mes “shumicës së vogël” dhe “pakicës së madhe”.E shprehur me fjalorë politik mospajtueshmërija ka një emrues të përbashkët:Kush duhet të jetë mbartës i sovranitetit shtetërorë në Maqedoni? Përderisa partitë politike maqedonase me çdo kusht tentonin që mbartës i sovranitetit të jetë kombi maqedonas dhe se Maqedonija duhet detyrimishtë të ndërtohet në frymën e dominimit të popullit shumicë,partitë politike shqiptare këmbëngulnin që mbartës të sovranitetit me çdo kusht të jenë dy popujt numerikishtë më të mëdhej, por për ta ishte i pranueshëm edhe opcioni që mbartës i sovranitetit të jenë qytetarët e Maqedonisë në kuptimin “demos” të fjalës.Pra, për shqiptarët autokton dhe partitë e tyre politike nuk ishte i pranueshëm vetëm opcioni i ndërtimit të Maqedonisë si shtet nacional i popullit maqedonas në ç’rast shqiptarët si popullatë e dytë për nga numri edhe normativishtë shëndrohen në qytetarë të rendit të dytë dhe futen në të njejtin “kosh” me bashkësitë tjera etnike të cilat nga të gjitha aspektet shiquar janë minoritete në kuptimin e plotë të fjalës.

Mospajtueshmërija rreth konceptit bazë të ndërtimit të shtetit në mes dy etniteteve më të mëdhaja produkonte kriza politike të njëpasnjëshme të cilat në vitin 2001 sollën deri te konflikti i armatosur në mes forcave ushtarako-policore maqedonase dhe forcave të armatosura shqiptare të UÇK-së.Ky konflikt shumë lehtë mund të eskalonte në një luftë të përgjithshme ndëretnike pasojat e të cilit me siguri do të kishin qenë jo vetëm shumë më tragjike,por edhe katastrofale për të dy etnitetet.

Disa momente që ndikuan në eskalimin e konfliktit të vitit

2001 dhe roli i të rinjve në këtë proces Është dëm shumë i madh për ardhmërinë e Maqedonisë si shtet dhe

demokratizimin e saj ende mospasja e një analize të thuktë në lidhje me konfliktin e vitit 2001. Sikurse duket qarqet politike nuk kanë gadishmëri, ndërsa qarqet shkëncore nuk kanë guxim që në mënyrë analitike t’i hulumtojnë shkaqet, arsyet, motivet dhe pasojat e konfliktit. Në mungesë të analizave të paanueshme të cilat do ta kishin ndriçuar sidomos periudhën para konfliktit të armatosur dhe gjatë tij e “vërteta” noton në mes qëndrimeve të partive politike aktuale dhe liderëve të tyre që gjithë sesi janë skajshmërishtë të ngjyrosura me ngjyrë nacionale dhe janë diametralishtë të kundërta.

Përderisa pala maqedonase këmbëngul në qëndrimin e saj se rrënjët e konfliktit gjenden jashta vendit duke aluduar në Republikën e Kosovës dhe herë-herë duke mos e kursyer as bashkësinë ndërkombëtare si nxitëse, pala


23

shqiptare dhe partitë politike të saj fuqishëm qëndrojnë në qëndrimin e vet se shkaqet e vërteta të konfliktit duhet kërkuar brenda shtetit dhe se konflikti qe parasegjithash rezultat i mospërfilljes së skajshme të kërkesave të natyrshme të popullit shqiptarë në aspektin e avansimit të statusit të përgjithshëm të tij. Sidoqoftë këta janë qëndrime politike dhe asgjë më shumë.

Është gabim që mund të lind pasoja të rënda për të dy popujt në kuptimin më të gjerë mospasja e një analize të mirfilltë, e cila nuk do të bazohej në argumentet që i ofron politika ditore. Mospasja e analizave të qëndrueshme i mban “peng” marrë dhëniet ndëretnike në Maqedoni,e ngulfat demokratizimin e shoqërisë dhe e ngadalëson procesin e integrimit të vendit në strukturat evropiane dhe euroatlantike. Aq më shumë nëqoftëse meret parasysh fakti i pakontestueshëm se shqiptarët autokton janë realitet, pjesë përbërëse e këtij shteti ndërsa Kosova dhe Shqipërija fqinjë të parë të Maqedonisë, dhe të vetmit që pa rezervë e pranuan kombin maqedon, shtetin maqedon dhe gjuhën maqedone. Prandaj është jologjike dhe e papranueshme që shkaqet, motivet dhe arsyet e konfliktit të armatosur të nxeren sipas sistemit të “magjistarëve”, pra prej kapuçi dhe t’i servohen opinjonit në vend dhe atij ndërkombëtarë si e vërtetë e vetme dhe e fundit.

Pa mos patur ambicie që unë t’i ndriçoj motivet dhe shkaqet e konfliktit të armatosur të vitit 2001e aq më pak pasojat nga ai, ndjej nevojë të përmendi disa momente dhe faktorë ndaj të cilave qarqet politike dhe shkencore në Maqedoni duhet të kenë një qasje parimore, korekte dhe analitike në frymën e ndriçimit të asaj që ndodhi në vitin 2001, me qëllim të eliminimit jo vetëm të pasojave, por edhe të shkaqeve që sollën deri te konflikti-gjë që shkon në favor të të gjithë ve dhe në dëm të askuj.

Këtu parasegjithash duhet shtruar çështjen e ndryshimit të filozofisë së rezonimit dhe strategjisë së politikës maqedonase ndaj çështjes shqiptare në përgjithsi dhe çështjes së shqiptarëve të Maqedonisë në veçanti, në frymën e ndryshimeve të përgjithshme të politikës dhe strategjisë bashkohore euro-amerikane. Pas ndryshimeve kualitative dhe kuantitative në shtetet e realsocializmit janë të paqëndrueshme armiqsitë, strategjitë dhe projektet e vjetra të bazuara në ideologjitë që i takojnë shekullit XIX.

Moment tjetër që duhet analizuar është qëndrimi i Maqedonisë ndaj çështjes së Kosovës. Në këtë kontekst duhet fshirë nga koka qëndrimin e tejkaluar dhe vjetërsuar “Kosova pjesë përbërëse e Sërbisë” dhe “pamvarësija e Kosovës rezik potencial për qenien maqedonase, kombin maqedon dhe Maqedoninë si shtet”. Përkundrazi duhet pranuar faktin se pamvarësija e Kosovës është vetëm çështje kohe dhe se Kosova e pamvarur është garancë e fuqishme për stabilizimin e Ballkanit në tërësi. Në këtë kontekst çdo “pazarllëk” në emër të Kosovës dhe në dëm të saj me fqinjët tjerë në mënyrë permanente do të prodhon dyshime, mospajtueshmëri në ç‘rastm nuk


24

prejashtohen edhe konflikte si në mikro ashtu edhe në makroplan. Sa u takon raporteve brenda shtetit, domethënë raporteve maqedono-

shqiptare puntorët shkencorë e kanë obligim ndaj shkencës dhe ndaj gjeneratave të reja të kthehen disa vite prapa dhe veç tjerash të analizojnë pse të gjitha etnitetet në Maqedoni në përmasa të mëdha u përcaktuan për formimin e partive të veta etnike, pra për formimin e partive nacionale por edhe nacionaliste, në çfarë rrethanash u mbajtën zgjedhjet e para të lira shumëpartiake parlamentare dhe vendore, si u soll kushtetuta e parë pas shpalljes së pamvarësisë së Maqedonisë, pse popullata shqiptare nuk e përkrahu referendumin për shpalljen e pamvarsisë së Maqedonisë, pse shqiptarët paralelishtë organizuan referendumin për autonomi kulturoro-teritoriale, si dhe pse ndodhi afera me armët, pse ndodhi Bit Pazari, Ladorishti,Reçica dhe Gostivari etj?!

Vetëm një qasje objektive, e paanueshme me ekipe etnike të përziera, do t’i ndriçon ndodhitë e vitit 2001 dhe me siguri do të ndikojë në mënyrë preventive që të mos përsëriten. Për fat të keq të gjitha analizat vërtetojnë se partitë politike në Maqedoni çdo herë mbështetje për qëndrimet e veta kanë kërkuar te gjeneratat më të reja duke manipuluar me sinqeritetin, emocionet dhe ndjenjat kombëtare të tyre.Partitë politike në çdo rast në çdo moment duke shfrytëzuar metoda perfide e kanë siguruar përkrahjen e fuqisë më vitale të shtetit, gjegjësishtë rininë për t’i arritur qëllimet e veta edhepse të vetëdijshme se ata qëllime janë në princip jetëshkurtëra. Tendencat makiaveliste te partitë politike në Maqedoni kanë qenë dhe janë aq të fuqishme saqë nuk u ka penguar as “helmimi” i gjeneratave të reja me një lloj helmi që është gatise i pashërueshëm.

Për manipulimet e partive politike në Maqedoni me rininë, por edhe me ata të moshës të mitur ka dëshmi të shumta. Mjafton që të bëjmë një analizë në lidhje me të gjitha ndodhitë politike në vend duke filluar prej zgjedhjeve të para të lira shumëpartiake e deri më sot. Ende në kokat tona janë të freskëta parulat me të cilat defilonte rinia e Maqedonisë në mitingjet dhe tubimet partiake:"Komora gazi për shqiptarët","Vdekje shqiptarëve", "ushqe qenin të të hajë","do t’u kthejmë pas karpateve" etj. Por, edhe më të freskta janë protestat e studentëve dhe nxënësve të shkollave të mesme kundra zhvillimit të mësimit në gjuhën shqipe në fakultetin pedagogjik në Shkup, rrahjet në kontunuitet të nxënësve maqedonas dhe shqiptarë në objektet shkollore, autobuse dhe vende tjera publike në Shkup, braktisja e nxënësve shqiptarë të ndërtesës së gjimnazit në Kumanovë, mosvijimi i mësimit të nxënësve maqedonas në fshatin Shemshovë të Tetovës, rahjet e nxënësve maqedonas dhe shqiptarë në Strugë etj.

Por, gjithë sesi të rinjtë as dje e as sot nuk veprojnë kokë në vete. Ata çdo herë kanë qenë të inspiruar nga më të moshuarit e sidomos nga elitat


25

politiko-partiake të cilët në llogari të të rinjve kanë siguruar kolltuqe dhe privilegje të panumërta. Në këtë rast mjafton të përkujtohen vetëm dy-tre qëndrime “briliante” të disa fytyrave publike të këtij shteti i cili para konfliktit të vitit 2001 shitej si “oazë e paqës”. Kështu, me rastin rreth UT-së ministri i mbrendshëm i Republikës së Maqedonisë deklaroi se ka lindur një foshnjë e vdekur, kandidati për kryetarë shteti i VMRO-DPMNE-së në zgjedhjet e dyta prezidenciale veç tjerash thoshte se "shqiponjës do t’ia shkurton kthetrat në ajër",ndërsa kandidati i LSDM-së për kryetarë shteti në zgjedhjet e treta prezidenciale haptazi u distancua nga vota e një pjese të madhe të qytetarëve të shtetit të vet, duke deklaruar se nuk dëshiron të bëhet kryetarë edhe me votat e shqiptarëve etj. Keqpërdorimi për qëllime politike si në periudhën para konfliktit ashtu edhe pas saj e arin kulmunacionin e vet në manipulimet që i bëjnë partitë politike me të miturit, sidomos gjatë kampanjës parazgjedhore dhe zgjedhore.

Partitë politike dhe personat e moshës jomadhore të gjitha analizat e institucioneve të specializuara qartë flasin se në

Maqedoni partitë politike për qëllime të veta nuk i kursejnë as fëmijët e moshës jomadhore. Zakonishtë fëmijët e vegjël janë mjaft të përshtatshëm për tu shfrytëzuar për qëllime partiake, sidomos gjatë kampanjës parazgjedhore, por edhe në ditën e zgjedhjeve.Gjatë kampanjave parazgjedhore, sidomos në tubimet partiake vjen duke u shtuar prezenca e fëmijëve të mytur. Deklarativishtë partitë politike në Maqedoni janë kundra keqpërdorimit të fëmijëve për qëllime politiko-partiake.Ata shprehen bindshëm kundra keqpërdorimit të fëmijëve duke mohuar prezencën e fëmijëve në tubimet partiake edhepse prezencën e tyre e argumentojnë kamerat e gazetarëve e sidomos kamerat e radio-televizioneve të vendit dhe të jashtme.

Keqpërdorimi i fëmijëve për qëllime politiko-partiake është i natyrave të ndryshme dhe nuk përfundon me pjesëmarjen në tubimet partiake. Partitë politike u japin fëmijëve "detyra dhe obligime" konkrete siç janë ngjitja e pllakatave, posterëve; shpërndarja e materialit tjetër propagandues etj. Në ditën e zgjedhjeve partitë politike i shfrytëzojnë fëmijët e moshës së re si më të përshtatshëm për t’i rikujtuar votuesit se duhet të dalin në votim dhe ta shfrytëzojnë të drejtën e votës. Rikujtimi zakonishtë përfundon edhe me sugjerimin se cilës parti politike duhet dhënë vota. Pra, në fytyrat "naive" të fëmijëve fshihen qëllime shumë serioze të partive politike.

E gjithë ë kjo nuk është edhe aq tragjike nëqoftëse nuk meret parasysh fakti se fëmijët u takojnë opcioneve të ndryshme partiake. Kjo vetëvetiu para-qet rezikun e përçarjeve, mosdurimit, urrejtjes dhe konflikteve fizike në mes tyre. Urejtja dhe mostoleranca shpeshherë i tejkalon kufijtë e partiakes dhe mer


26

konatacione dhe dimenzione më të gjera që janë të dëmshme dhe të rezikshme për bashkësitë multietnike, multikulurore dhe multikonfesionale. Urrejtja që lind në moshë të re është shumë vështirë të shlyhet në moshën e mëvonshme. Manipulimi me fëmijët pa marrë parasysh dobitë që i ofron në mikroplan, para-qet dukuri të skajshme negative me pasoja të rënda, si për zhvillimin normal të fëmijëve,ashtu edhe për zhvillimin e shoqërisë në përgjithsi.

Ashtu si informojnë kohë pas kohe organizatat dhe institucionet që veç tjerash e ndjekin fenomenin në fjalë, pas përfundimit të fushatës parazgjedhore një pjesë e të rinjve e kuptojnë se në një far lloj mënyre kanë qenë të manipulu-ar dhe keqpërdorur nga partitë politike. Dëshprimi i tyre në moshën e re mund të ndikon shumë lehtë që ata të tregojnë një mosinteresim të skajshëm ndaj ndodhive politike në moshën madhore. Pra, keqpërdorimi i fëmijëve për qëllime partiako-politike mund dukshëm ta ndihmon fenomenin e njohur si "apati politike" me të cilën ballafaqohen të gjitha shoqëritë dhe të gjitha sistemet politike bashkëkohore.Derisa demokracitë e zhvilluara mundohen ta luftojnë apatinë politike, demokracitë e pazhvilluara dhe vendet në tranzicion në shumë segmente e kultivojnë atë.

Duke i potencuar këta momente asesi nuk mendoj se për këta fenomene janë "fajtorë kujdestarë" vetëm partitë politike. Normal se në keqpërdorimin e fëmijëve për qëllime politiko-partiake mund të jetë faktor vendimtar për-katësija partiake e prindërve, pozita ekonomiko-materiale dhe përkatësija nacionale. Një numër i fëmijëve kyçen në aktivitetet e partive politike për shkak të shpërblimeve simbolike siç janë kapelat, bluzat apo shuma simbolike në të holla që i marrin si kundërshpërblim për aktivitetin e treguar, ndërsa disa të tjerë që ambienti jetsorë i helmon me kompleksin nacional kyçen në aktivitete politiko-partiake për ta kryer “obligimin” ndaj kombit të vet.

Në vazhdim në kontekst të kësaj që u tha i prezentoj disa rezultate të një ankete të "Shoqatës për mbrojtjen e të drejtave të fëmiut" për Maqedoninë që ka të bëjë me keqpërdorimin e fëmijëve për qëllime partiako-politike. Anketa është e realizuar në teritorin e qytetit të Shkupit prej 20.09.2002 deri më 5.10.2002. Numri i të anketuarve është 574 fëmijë të moshave, gjinive dhe nacionaliteteve të ndryshme.Në pyetjen e parashtruar: Sa shpesh në kontakte me moshatarët tuaj këmbeni mendime për parti të caktuara politike, janë marrë këta përgjigje: 77 të rinj janë përgjigjur me "shpesh", 177 "ndonjëherë", 181 "rallë", 136 "asnjëherë" dhe 3 pa përgjigje. Në pyetjen e parashtruar: A ke ndërtuar qëndrim tëndin në lidhje me ndonjë parti politike të caktuar, përgjigjet janë: po-215 persona, jo-169 persona, nuk më intereson 183 persona dhe pa përgjigje-7 persona. Në pyetjen a je simpatizues (e) ose aktivist (e) e ndonjë partijje politike, përgjigjet janë: po-229 persona, jo-223 persona, nuk më intereson-130 persona dhe pa përgjigje-2 persona.Në pyetjen a je i njohtuar me qëndrimet e prindërve tuaj për ndonjë parti të caktuar politike, përgjigjet janë:


27

po-273 persona, jo-159, nuk më intereson-139 dhe pa përgjigje-3 persona. Në pyetjen çfar kompenzimi ke marrë për aktivitetin e kryer për ndonjë parti të caktuar politike përgjigjet janë: kompenzim në të holla-20 persona, kompenzim në naturë (stilograf, bluzë, kapelë etj) -86 persona, diçka tjetër-18 persona, kurfar kompenzimi 425 persona dhe pa përgjigje 25 persona. Në pyetjen e parashtruar sa shpesh ke qenë pjesmarës në mitingjet politike në komunën tëndë, përgjigjet janë si vijon: regullishtë-86 persona, ndonjëherë-254 persona, asnjëherë-227 persona, pa përgjigje-7 persona. Në pyetjen e ka qenë pjesmarrës në mitingjet politike jashta komunës tënde, përgjigjet janë: po-158 persona, jo-411 persona, pa përgjigje-5 persona.Në pyetjen nga kush ishte e shoqëruar prezenca juaj në mitingjet politike përgjigjet janë: nga prindërit-106 persona, nga fqinjët-26 persona, shokët-269 persona, vetë-57 persona dhe pa përgjigje 116 persona. Në pyetjen cili është motivi jot për pjesmarje në mitingjet politike përgjigjet janë: simpatizimi-150 persona, kureshtja-115 persona, rastësishtë-101person, motive tjera-29 persona, nuk kam qenë pjesmarës-195 persona dhe pa përgjigje-4 persona.

Këta janë disa nga rezultatet e anketës së bërë. Poqese anketa do të kishte përfshirë tërë teritorin e Republikës së Maqedonisë jam thellë i bindur se rezultatet do të kishin qenë ende më brengosëse në aspektin e keqpërdorimit të fëmijëve për qëllime politike.Qëndrimin tim e bazoj parasegjithash në mentalitetin e periferisë, interesimin më të madh të fëmijëve për manifestime të ndryshme në vendet më të vogla, pozitën më të rëndë ekonomike dhe sociale jashta kryeqitetit, politizimin më të shprehur etj.

Në këtë kontekst vlen të përmendet edhe brengosja e Ambasadës për fëmijë "Megashi" e cila në ditoren "Fakti" të datës 29.gusht. 2002 konfirmon kostatimet se "në Maqedoni ekziston keqpërdorim publik i fëmijëve". Drejtori ekzekutiv i kësaj organizatë Dragi Zmijanac thotë se "Dukurija negative e keqpërdorimit të fëmijëve është duke u përsëritur edhe në fushatën e partive politike para zgjedhjeve të 15 shtatorit dhe se prezenca e fëmijëve në tubimet partiake është shëndruar në “folklor të rëndomtë"".Ai gjithë ashtu potencon se "pas përfundimit të fushatës zgjedhore të rinjtë kuptojnë se më pak ose më shumë keqpërdoren nga partitë politike dhe të dëshpruar një pjesë e tyre drejtohen në organizatën tonë".Megjithatë siç thotë ai reagimet e tyre nuk hasin në mirëkuptim.

Përfundim Shumë hulumtues të partive politike potencojnë faktin se partitë politike

janë "domosdoshmëri e hidhur e demokracionit". Ata mund të ekzistojnë pa demokracinë, por sikurse duket demokracija moderne është e pamundshme pa partitë politike. Pra, ata mund të jenë faktorë mjaft i fuqishëm i demokratizimit


28

të shoqërisë, por gjithë ashtu mund t’i frenojnë rrjedhat demokratike parase-gjithash duke bërë "manipulim demokratik të demokracisë". Partitë politike të tranzicionit në Republikën e Maqedonisë janë në fazën e kërkimit të per-spektivës. Profilizimi i tyre shkon konform kushteve dhe rrethanave në të cilat lindin dhe veprojnë. Doza e tepruar e makiavelizmit te ta duhet të kuptohet si e natyrshme dhe e logjikshme, por jo edhe të arsyetohet. Demokracioni si proces, qoftë në mikro apo në makro plan, pra si demokracion brendapartiak ose shoqërorështë një proces kompleks i kushtëzuar nga më shumë faktorë të gërshetuar. Por, nga ana tjetër demokracioni ka abecedën e vet. Partitë politike në Maqedoni nuk kanë nevojë të humbin kohë që ta zbulojnë "ujin e ngrohtë" nga shkaku se atë e kanë bërë të tjerët shumë më herët.

Konflikti i armatosur i vitit 2001 duhet të jetë një lekcion historik për të gjithë ë qytetarët e Maqedonisë, për të gjithë ë etnitetet, shtresat shoqërore dhe konfesionet. Veprimi i partive politike detyrimishtë duhet të orientohet në drejtim të ç’rënjosjes së gjithë ë asaj që mund të reprodukon konflikte eventuale pra në drejtim të zhvillimit të Maqedonisë si shtet demokratik i kolektiviteteve nacionale dhe qytetarëve të barabartë. Çdo opcion tjetër kushedi sa joshës të jetë në fillim, rezultatet e fundit do t’i ketë mjaft të kobshme për të gjithë ë. Manipulimi mbi baza nacionale dhe partiake me rininë studentore, të shkollave të mesme e sidomos me fëmijët e moshës jomadhore partive politike dhe manipulantëve tjerë më herët ose më vonë ju kthehet si bumerang.

Literatura

Etem Aziri;Partitë politike në teori dhe praktikë;Libër në botim • Osman Ismaili;Partitë politike shqiptare dhe çështja e Kosovës; • Prishtinë;2001 • Cane T. Mojanoski; Letopis na makedonskata demokratika; Shkup;

2000 • Nazmi Maliqi; Shpalosje; IADC, Shkup; 2001 • Rezultate ende të papublikuara të anketës së "Shoqatës për mbrojtjen e

të drejtave të fëmiut; Shkup 2003


29

Prof. Dr. Zoran Sulejmanov Gjyqi Kushtetues i Republikës së Maqedonisë

Vetлvrasjet si pasojл e konflkteve dhe rrezikimi i tл drejtave tл njeriut

1. Nxitje më e fortë në njeriun është nxitja për vetëmbajtje, shtytja

për mbrotje të integritetit të tij fizik. Çdo njeri, me siguri në një pjesë të kon-siderueshme të kësaj nxitje u obligohet jetesës vetanake, dhe më gjerësishtë për mbijetesën e të pamurit. Para forcës së këtij mbeten të gjitha nxitjet e tjera vitale dhe sociale, të gjitha kërkesat inidviduale dhe grupore, dëshira dhe shpresa. Por ka edhe përjashtime. Vetëvrasjet janë një nga ato.5 Kjo paraqet asgjësim me vetëdije dhe me qëllim të jetës së vet, pa marr parasysh se ai qëllim ka qenë jo tërësishtë i përcaktuar ose i paqartë, ose pa marr parasysh se pas këtij akti me të cilën merret jeta vetëvetes kanë qëndruar motive normale ose patologjike.

Bëhet fjalë për një problem social mjaftë përhapës nga i cili nuk ka qenë, por edhe sot nuk janë të përjashtuara asnjë shoqëri. Sipas të dhënave të caktuara vetëvrasjet në Angli në javë i kryejn më së paku 100 vetë. Nga kjo prej njëzet deri në pesëdhjetë vetëvrasje në statistikat zyrtare për ato nuk ekzistojnë kurfar të dhënash. Në SHBA kjo e dhënë është katër herë më shumë, ndërsa në Hungari, proporcionalisht edhe më tepër. Organizata shëndetësore botërore shënon se në çdo ditë rreth 2000 njerëz në botë ja marrin jetën vetvetës. Vetëvrasjet në Republikën e Maqedonisë janë me rritje të sipër, ndërsa shkalla e rritjes së tyre është e ngjajshme me vendet e tjera me një shkallë prej 5,0 gjer më 10,0. Duke u nisur nga ky fakt se tek ne në vitet e shtatëdhjeta mesatarishtë në vit kishin bërë vetëvrasje gjashtëdhjetë veta, dhe nga ajo se në dhjetë vitet e fundit është rritur numri deri në 150 veta, me të drejtë prognozohet se numri i vetëvrasëve do të rritet.

2. E drejta në vetëvrasje. A kemi të drejtë që vetë të vendosim për diçka

që nuk është e jona, ose mandje që nuk është vetëm e jona në atë masë në të cilën jemi si qenie biologjike dhe nuk e kemi me meritën tonë por as me fajin

5 Kecmanoviçq, D. As normale dhe as patologjike, Svetlost, Sarajevë, 1998, faqe

73.


30

tonë? A është ajo që ne jemi në kuptimin ekzistencional, social dhe personal aq sa është e jona, për çdo kendë të mundemi të disponojmë sipas dëshirës dhe kërkesës sonë. Atëherë kur jemi të gatshëm që në tërësi të shkatërrojmë atë që jemi dhe që në të ardhmën mund të jemi? A jemi aq të vegjël dhe të parëndësishëm në qëllimet vetëvrasëse që të mundemi dhe të kemi guximin në atë që të harrohemi, ose thjeshtë të margjenilizohemi? Për këtë pyet Kecmanoviq.6 Përkundër mos ekzistimit të drejtës në vetëvrasje, autori i njejtë i paraqet pyetjet: për vetëvrasjet si mënyrë efikase e sjelljes së njeriut në një gjendje të mos lëvizshmërisë nirvane dhe qetësisë; për vetëvrasjet si vërtetim sovran të ndikimit të njeriut të vullnetit të lirë për vetëvrasjet si mundësi për tejkalimin e abosurditetit të ekzistencës së njeriut dhe vetëvrasjet si vetëflijim për të tjerët, si akt heroik ose akt alduistik. Në të gjitha këto dilema mëshifen argumentet për dhe kundër vetëvrasjeve dhe nga këtu burojnë edhe masat e të gjitha atyrëve që tentojnë ta japin përgjigjen e vërtetë për rëndësinë e saj filozofike antropologjike dhe morale. Përgjigjëja megjithatë është e mundur. Vetëvrasjet, thotë Kecmanoviq me siguri të plotë janë një nga mundësitë e njeriut, megjithatë, në esencë cila është ajo mundësi? Vetëvrasja si mundësi i ndërpret të gjitha mundësit e tjera edhe nëse është pamundësia e njeriut, sepse të qenurit në mundësi është përcaktim esencial të çdo njeriu, dhe vetëm zgjidhja e kësaj mundësie e cila e bartë, se cila është mundësia e mundësisë e cila mund ta arsyetojmë edhe të vërtetojmë çdo qëndrim të njeriut, zgjidhje ose vendim. Me vetë këte, edhe pse është mundësi e padiskutuar autentike e njeriut, vetëvrasja është njëkohësishtë dhe negacioni më drastik autotentik njerëzor. Në këtë paradoks është edhe rëndësia e vërtet e vetëvrasjeve në njeriun dhe për njeriun – pa marr parasysh a bëhet për vetëvrasje normale, patologjike, billansne, heroike ose të ndonjë llojit tjetër të vrasjeve. Sipas kësaj, më në fundë, çdo vetëvrasje në essence, njeriu është në mes normales dhe asaj patologjike. 7

3. Shkaqet për vetëvrasje duhen të kërkohen në mënyrë të njejtë si në faktorët individual dhe ata shoqërordhe në ndikimin e tyre. Në mes faktorëve më të drejtëpërsëdrejtë ekzogenë më së shpeshti vendosen krizat sociale, konfliktet intensive interpersonale, çregullimet familjare dhe martesore, shembuj negative nga vetëvrasjet e kryera në familje, pritja tejmase prej prindërëve, izolimi shoqërortë llojeve të ndryshme, shtypja shoqërore ose shtypja nga prindërit që të arrihet suksesi i caktuar dhe statusi në një rreth të caktuar8 dhe të ngjajshme në këtë sferë të ndikimeve dhe shkaktarët e

6 Kecmanoviq, D. op.cit. faqe 73 7 Ibidem, faqe 74-75 8 Në kohë më të re të shpeshta janë vetëvrasjet në Japoni nëmes të rinjëve të cilët

përgaditen për pranim në Universitet më të njohura Japoneze, të cilët nuk kanë arritur të regjistrohen. Reagimet e këtilla e të rinjëve sqarohen me ate se me kryerjen e këtyre universiteteve sigurojnë ardhmëri të sigurtë dhe të suksesshme.


31

drejtëpërsëdrejti të vetëvrasjeve gjithë sesi duhen të vendosen dhe në përdorimin e tejmasë të pijeve alkoolike, drogës dhe substancave psiko topike.

Shkaqet individuale (faktorët subjetiv) të vetëvrasjeve në rendë të parë gjinden në të ashtuquajturën somotka, zakonishtë sëmundje e pashërueshme ose sëmundje e tillë e cila është me fatkeqësi të mëdha të çrregullimeve shpirtërore, dashuri e pasukseshme, paaftësia personale për fleksibilitet me të cilën do të arrinte pavarësi të caktuar në rreth të caktuar, ndryshimet biopsikologjike të cilët e nxisin pubertetin, jo tolernca e shprehur e frustacioneve, nga njëra dhe rritja e potencialit agreesiv nga ana tjetër, ndjenja e paprespektivës, gjendja deprisive, neurozat (histeria) impullsiviteti, aksioziteti, pleqëria dhe pamundësia, e tjera. Personat te të cilët do të hasen këto shkaqe ose ndonjë nga këto shkaqe quhen persona suicidal të rrëzikuar.

4. Vetëvrasjet duhen të dallohen nga vetëlëndimet të cilët paraqesin lëndime me vetëdije dhe me qëllim për shëndetin e vet për arritjen e ndonjë lavërdie të caktuar. Personat të cilët vetë lëndohen nuk e dëshirojnë vdekjen e vet, por ajo shpesh mund t’u u ndodhë. Motivet e tyre sipas Jeftiqit, më së shpeshti janë: a) demonstrative (të tërhiqet vëmendja ndaj vetes), b) protestuese (grevë me uri, për shembull të burgosurve), c) sentimentale (të solidarizohen prindërit, arsimtarët, i dashuri ose persona të tjerë që duhen të bëjnë diçka në dobi të personit që është vetëlënduar, d) mallafide (për shembull, maskohen vetë lëndimet) dhe mistefikuar (t’i shmanget obligimit ushtarak, ndihma sociale ose shtesa nga sigurimi). Vetëlëndime specifike kryejnë njerëzit histerik, mazoistët fanatik fetar dhe lypësit (me qëllim që të rritet dhimbja gjatë lypjes). Lloj i posaçëm i vetëlëndimeve është vetëshpërblimi të cilin kryesishtë e kryejnë persona të çthurrur. Me zgjidhjen e dilemave vetëvrasje – vetëlëndim dhe vetëvrasje – vrasje, merren shkenca të posaçme – kriminalistika dhe Mjekësia gjyqësore.9

2. Vetëvrasjet si problem social dhe sociopatologjik 1. Duke e vëzhguar nga këndi historik, vetëvrasjet te popujt më të

vjetër janë trajtuar ose si akt personal i individit i cili, për shkak qëndrimit të tillë nuk ka bartë turp dhe as qortim, ose si veprim indifferent i cili nuk ka qenë e gjykuar ose i vlerësuar si vepër heroike e fituesëve, respektishtë ushrakëve të robëruar, ose si vepër fisnike e të mençurëve dhe përsëri, si mjet i fundit për

9 Shiko:Vodeneliq, V. Kriminalistika, botimi i tretë, Sovremena administracija,

Beograd, 1976, faqe 508-525., Markoviq, T. Savremena tehnika istrazhivanja riviçnih dela (Krimianlistika) Narodne Novine, Zagreb, 1977. Modly, D. Shkaqet të cilat dihet të kihen në konsederim në rastet e ndriçimit e rasteve të vetëvrasjeve, 13 maj Beograd, 1976?5, faqe 28-37, Kapamagjija, B i Çholonski, M. E drejta në vetëvrasje, JRKKP, Beograd, 1982?3, faqe303-310, Ramljak, A. Diferencijacija vesanja- samoubistvo ili fingirani zloçin, 13 maj, Beograd, 1970?5, faqe 20-40 e tj.


32

shpëtim të pleqëve të stërlodhur, sëmundjeve të pashëruara, bankrotimi i pasanikëve e tjerë. Qëndrimet jo të njejta ishin edhe në religjone të ndryshme ndaj suincidit. Kështu, ndërsa të tjerët e kanë rrespektuar si vepër fisnike (budizmi) ose ndaj saj kanë qenën indeferent (semitizmi) të tjerët, në dogmat e tyre i kanë injoruar, (krishterizmi) ose i kanë hudhur si vepër kundër Zotit (Muhammedanët). Madje shumë vonë përfaqësuesit e kishës, në rendë të parë nga ajo krishtene, duke kuptuar se akti i vetëvrasjes është besimi i luhatur në dogmat kishtare, ndërmorën qëndrim armiqësor ndaj kësaj dukurie. Në kët kuptim Hollba thotë: 10 njerëzit në shekujt të ndryshëm dhe në vende të ndry-shme kanë pasur qëndrime të ndryshme për ata të cilët kanë guximin e vetë të krijojnë mëshuarje për vdekje. Botëkuptimet e tyre për këtë lëndë si dhe për të gjitha të tjerat janë të kurorizuara me besimin politik dhe fetar. Grekët, Ro-makët dhe popujt të tjerë të cilët kanë qenë të orientuar ndaj kësaj që të rradhiten si heroj dhe njerëz të mëdhenj, ata të cilët kanë marr jetën e vetë, i kanë llogaritur si heroj dhe zotër. Bramani në Indi, edhe më arriti t´i ndjellë me vendosmëri të mjaftueshme të grave që të vetëdigjen së bashku me kufomën e bashkëshortit të vetë.11 Për japonezin nuk paraqet kurfarë peshë dhe për shkak të imtësisë më të vogël të ngul thikën në xhoksin e tij. 12 Te popujt e trojeneve tona feja bëri që njerëzit gjithë një e më pak të jenë të kujdesshëm ndaj jetës së vet. Ai mësoi se vullneti i Zotit të tyre është të vuajnë, ndërsa ai të kënaqet në vuatjet e tyre dhe të pajtohen me këte, që me këte të azgjësohen pjesë, të veprojnë asisoji që t´i madhërojnë vuatjet e tyre, megjithatë Zoti i tyre nuk lejon menjëherë që të i ndërpresin ditët e veta, ose të disponojnë me jetën që i është dhënë. Nëse i lëjmë anësh bindjet fetare, atëherë moralistët bënë që njeriut në asnjë rastë nuk i lejohet të i ndërprejnë obligimet të cilët i ka marrur me marrëveshje të cilën e ka lidhur me shoqërinë. Disa të tjerë përsëri, vetëvrasjen e llogarisin si çyqarlllëk, ata mendojnë se vetëvrasja vjen nga ligështia dhe frika e ballafaqimit me fatet dhe imagjinatën se shumë më e

10 Holbah, P. Sistem prirode, Beograd, 1950, faqe 197 11 Është e njohur fakti se në Indi pas vdekjes së bashkëshortit, gruja ka qenë e

detyruar ta respektojë traditën relogjioze të ashtuquajtur “sati”, sipas së cilës patjetër është dashur të hedhet në grumbullin ku është djegur trupi i vdekur. Sipas botëkuptimeve religjioze kjo vetëvrasje rituale e ka lehtësuar shkuarjen në qiell dhe ka mund të ketë domethënje të faljes të mëkateve nga burri.!. “Vdekja vullnetare” e vejushes, përveç kësaj, i ka sjellur edhe autoritet më të madh fëmijve të saj dhe farefisit. Kjo traditë është ndërprerë nga pushteti kolonist britanik në vitin 1982. Shiko Shpadijer – Gjiniq, socijalna patologija, devijimet sociologjike., Zavod za uxhbenike i nastavna sretstva, Beograd, 1988. faqe. 148.

12 Në Japoni me shekuj, madje edhe sot, vetëvrasjet, veçmas në situate të caktuara, jo vetëm se janë të pranuara por edhe të dëshiruara. Këso qëndrimi për vetëvrasjet kishin të gjithë a klasat në shoqërinë Japoneze. Dhe sidomos ishtte prezente në organizimin fisnor dhe ushtrinë ku llogaritej se vetëvrasjet janë obligim dhe nderë. Është i njohur harakiri, forma ceromonijale e vetëvrasjeve e cila edhe sot egziston, e cila edhe më së shpeshti është si reakcion ndaj ndonjë turpi, dënim ose humbje e ndershmërisë. Kontrata vetëvrasëse e të dashuruarit gjithë ashtu nuk është mënyrë e panjohur e vetëvrasjeve në Japoni. Ibd, faqe. 149.


33

madhe është guximshmëria dhe madhështia e shpirtit që t’i durojnë vuatjet e veta dhe t´i paraqet rrezistencë presioneve që paraqiten ndaj fateve.

Është interesant edhe raporti i vetëvrasjeve dhe sovranitetit. Në këte kut-pim theksohet se në shekullin XVI në Angli është i shqiptuar dënim me vdekje vetëvrasësit pas vdekjes së tij. Kjo rrjedh nga kjo sepse sipas trashigimnisë të kishës dhe të shtetit vetëvrasësi është llogaritur si kriminel i shkallës më të ulët. Trupi i tij nga frika e dënimit nga Zoti nuk është varrosur në varrezat, por për-skaj rrugës, ndërsa para varrit (para të cilit nuk është lejuar lutje kishtare) ka qenë i ngulitur me kunjë, ndërsa duartë dhe këmbët iu kanë prerë dhe kanë qenë të varrosura ndaras nga trupi. Një qëndrim të tillë ndaj aktit të vetëvrasjes nuk është karakterisitikë vetëm në Angli, por ka qenë dukuri e përhapur në tërë Evropën. E gjithë ë kjo ka qenë pasojë nga frika panike nga hija e vtëvrasësit. Nga kjo, jo rastësishtë në Mekë trupi i vetëvrasësit ka qenë i vendosur në bure dhe është hudhur në lumin Mozell, me qëllim që shpirti të flaket sa të jetë e mundur më largë nga vendi i ngjarjes. Në Francë, Luj 14 në kodeksin penal nga viti 1670, ka paraparë saksione për pasurinë e personave të cilët ia kanë marr jetën vetëvetes. Kjo masë e sanksionit më vonë është bartë edhe nga ana e shumë shteteve evropiane. Në Angli përskaj konfiskacionit të pasurisë me ligjin penal prej vitit 1870, ka qenën i vendosur dënimi me burg për të gjithë ë ata persona të cilët kanë tentuar të bëjnë vetëvrasje. Kjo flet se frikat nga vetëvrasjet ka zgjatur më shumë se sa frika nga djalli dhe vampirët. Duke pasur parasysh këte ligjistlativa nuk ishte në gjendje që ta zgjedh këtë problem sho-qërordhe qasjen personale (që nëmes tjerash gjithë eherë ishte rastë kur janë bërë tentime që intima e njeriut të vëhet nën kornizë të caktuar), “dalja “ nga kjo parrugë juristët e kanë gjetur në kfalifikimin e vetëvrasjeve në sëmundjen mentale. Këto paragjykime të juristëve të cilët vetëvrasjen nga Mesjeta, me azgjë nuk dallohen nga ato të fiseve primitive. Edhe njëri edhe tjetri është qën-drimi i përbashkët se, vetëvrasësit nuk duhet të varrosen në varreza por në ndonjë udhëkryq për shkak bindjeve se në këtë mënyrë shpirti do të jet i de-zoiorientuar në qëllimin që të kthehet në shtëpinë e tij. Në besimin krishter ky akt ka prezentuar symbol të forcës dhe fuqisë: me forcën e tij gjeometrike ud-hëkryqi përputhet me simbolin e fesë krishtene (kryqin dhe aftësinë e tij që ta flakë forcën e dreqit e fshehur në trupin e vdekur të vetëvrasësit).

2. Vetëvrasja paraqet dukuri sociopatologjike (devijante) e cila ngjallë reakcion të caktuar shoqëror. Si dukuri devijante çdo vetëvrasje paraqet problem social me çka rezulton me humbje të caktuar të qenies krijuese të gjallë. Kjo veçmas është rastë nëse vetëvrasjet paraqesin dukuri masovike në regjion të caktuar. Në këtë rastë shteti paraqitet si bashkëpërgjegjës për ngremje dorë në jetën e vet. Vetëvrasjet mbeten fajsi e saj: argument eklantant se nuk ka siguruar kushte e nevojshme normale ekonomike shoqërore, për jetë të rehatshme dhe të dëshiruar. Nga këto shkaqe është e nevojshme një qasje


34

filozofike dhe sociologjike në hulumtimin e tyre. Këso qasjesh mund të gjinden te disa autorë më të vjetër mendimet e të cilëve meritojnë të quhen sit ë pavdekshme.

Sipas Ezramo Roterdamski (1509), nëse ndonjëri, shihet se si shikon nga Kulla e Lartë, a poetët thonë se pikërishtë kështu bën Jupiteri, do të parashikoj në të cilët halle është e eksponuar jeta e njeriut, sa është mjerë dhe e nevrit-shme lindja, sa është e mundimshme ruatja, në çfarë padrejtësi është e lënë fëmia, në sa mundime është e imponuar rinia, sa është e rënë pleqëria, sa është egërsi pashmangëshmëria nga vdekja. Pastaj gjatë tërë jetës, sa sëmundje të rënda sulmojnë, sa fatkeqësi lartësohen, sa të padëshiruara hidhen, nuk ekzis-ton azgjë, pse mos të jetë e mbuluar me pezmë. Mos t´i përmendi të gjitha ato të këqija që i shkaktohen njeriut ndaj njeriut, siç janë varfëria, burgjet, poshtër-sia, turpi, tradhëtia, nënçmimet, përlamjet. Si t’i numëroj të gjithë a, kur ka më tepër se za zalli në detë! Dhe çka kanë bërë njerëzit që ta meritojnë të gjithë ë këte. Cili Zot i hidhëruar i ka detyruar të linden në të gjitha këto mjerime? Unë (çmendurinë, vërejtja e autorit) tani nuk kamë të drejtë të flaës për këte. Ai që mirë do të mendohet, gjithë sesi do ta arsyetojnë shembullin e vajzës nga Mi-let, edhe pse është për të arrdhur keq. Dhe kush janë ata të cilët, për shkak të refuzimit të jetës e dëshirojnë vdekjen? A do të thotë se këta janë nxënësit e mençurisë? Nëmes tyre është ai hironi, i cili duhet të bëhej i pavdekur, dhe vullnetarishtë ta dëshironte vdekjen. Të mos flas për ata Dogenët, Ksenokratët, Katoni, Kasili ose Bruti. Shpresoj se do ta shqyrtoni të gjithë ë atë, e cila do të ndodhte sikur të gjithë ë njerëzit të jenë të mençur. gjithë sesi do të jetë e nevo-jshme për materie të re dhe nga kjo edhe skulptor të rinj – promotej saktë për këte unë i gjindem njerëzëve, çmendurisë (V.A.) në të gjitha ato fatkeqësi, i përkrahi paditurinë dhe në mendjelehtësinë, dhe nganjëherë edhe me këte, që e bëjë të flasin për fatkeqësit, nganjëherë ju krijoj shpresë për fat, duke i shpërdarë kohë pas kohe pak mjaltë në të ëmbëlsuarat. Në këtë mënyrë unë ju ndihmoj kur janë në fatkeqësi, por ata edhe atëherë nuk dëshirojnë ta lëshojnë jetën, atëherë kur azgjë të pakëtve nuk i ka ardhur në fundë dhe atëherë kur vetë jeta nuk i lëshon ata.

Njëkohësishtë ta përmendim se disa shekuj më vonë filozofi i njohur dhe eseisti frances Alber Kami, në veprën e tij të njohur Miti për Sizifin 1942, edhe këtë shumica që nuk dëshirojnë ta zbërthejnë, në bazë të këtyre fakteve të Er-zamos do të ndërtojë teorinë e tij për apsorditetin dhe njeriun apsurd. Që do të thotë, nuk është i nevojshëm angazhimi mendor i vaçant që të kuptohet se no-cioni i tij për apsurdin, si kategori është i hequr nga kuptimi për jetën, kjo nuk është azgjë tjetër përveç një kategori e marrëzisë. 13

13 Kami e refuzoi botëkuptimin dhe aktin e vetëvrasjes, perms qëndrimit se jeta do

të përjetohet më mire nëse nuk ka kuptim. Që të përjetohet një përshtypje, një fatë, ajo domethënë që plotësisht që të pranohet ashtu si është. Shiko: kami, A. Mito s Sizifu, Veselin


35

Për Monteskien, Volterin, Hollbahun dhe përfaqësues të tjerë të Hu-manizmit dhe të Renesancës është e ndërlidhur tejkalimi i qëndrimeve sovrane ndaj vetëvrasjes. Shikuar nga aspekti teorik, këta e rehabilitojnë vetëvrasjen. Kryesit të vetëvrasjeve më nuk shikohen si mëkarë, të mallkuar nga Zoti, por as edhe si kriminel por si njerëz fatkeq që për fatin e tyre janë fajtor natyra dhe shoqëria e mallkuar. Në këtë kuptim mendoj se akoma është e freskët thirja që e drejtoi Hollba: “Atëherë kur politika e cila vetë do të ishte më edukative, seriozishtë do të merrej me arsimin dhe mirëqenia e popujve, kur ligjet do të ishin më të arsyeshëm, kur çdo shoqëri do të ishte më pak tendicioze dhe të gjithë ë anëtarëve të saj do tja kushtonte të gjithë ë atë kujdes të nevojshëm dhe do tú siguronte edukimin dhe ndihmën e nevojshme të cilën ai ka të drejtë ta kërkoj; kur qeveritë do të jenë më pakë grabitqare dhe më të zgjuara, dhe me të vërtet para vetes do të parashtronin qëllimin adhuruesit e tyre tí bëjnë më të gëzuar – atëherë nuk do të kishte aq shumë thyes të rregullave, vjedhës, dhe vrasës të cilët e kanë ndotur shoqërinë; nuk do të ishte e detyrueshme që tí merrej jeta që të dënohen për veprat e rënda të cilët burojnë nga vetëmangësit e institucioneve shoqërore, nuk do të ishte nevojshme në botën tjetër të kërkohen himerët të cilët gjithë herë tregohen si të pamundur ndaj ndjenjave të tyre dhe kërkesat e tyre të vërteta 14. Sipas Hollbah, sado që të jemi të lidhur me jetën dhe me frikën ndaj vdekjes, çdo ditë jemi dëshmitar se shprehia, mendimi publik dhe paragjykimet janë mjaftë të forta në ne që tí shkatërrojmë të gjitha ato ndjenja dhe të na udhëheqin dhe të inatosemi në rrëziqet dhe ta lëjmë në udhëkryq jetën tonë. Ambicjet, krenaria, egoizmi, dashuria, xhelozia, malli për karierë, këto mendime të ulta për opinionin publik të cilën e zbukurojnë me titullin “çështje e ndershmërisë” është e mjaftueshme t’i mbyllim sytë para rreziqeve dhe tí shkojmë në paratakim të vdekjes. Ndërsa mallëngjimi, vështirsit e djallit padhimshmëria dhe mossukseset i zbutim linjat e tilla të padëshiruara të vdekjes dhe bëjnë që ta llogarismi si përfaqësi të qetë në të cilën do të shpëtojmë nga padrejtësitë e të afërmëve tonë. Varfëria, hallet nuk zbuten me vdekjen e cila është aq e ndieshme për të gëzuarit. I varfëri i cili është i dënuar të punojë dhe i cili është i përjashtuar nga kënaqësit e jetës ndaj jetës shikon me indeferentizëm: I pafatë i pashpresë për atë kuptohet dhe shpjeton qenien e vet të vijnë me kushtë që t’i jetë i gëzuar. Vetëm se natyra e përgjithshme refuzon t’ia afroj këtë fat vetëm se e gjithë ë ajo që e rrethon i bëhet e kundërt, pasise idetë e tij të errëta i ofrojnë vetëm fotografi të dhimbshme të imagjinatës së tij, ai mund të dal nga rradha të cilës më tepër i përgjigjet, për arsye se vetëm në atë rendë nuk gjenë kurrfarë përkrahje. Ai më nuk ekziston, mbetet pezull në të paprespektivën e zbrazët. Nuk mundet më

Maslesha – Svetslost, Sarajevo, 1989, faqe 62 dhe më tej.

14 Holbah, P. or. Cit. faqe 191.


36

tepër të jetë në dobi të vetëvetes edhe për të tjerët. 15 3. Për vërtetimin e vëllimit të vetëvrasjve zakonisht shfrytëzohen

masa statistiskore – shkalla e vetëvrasjeve. Shkalla e vetëvrasjeve fitohet në raport me numrin e vetëvrasjeve dhe numrin e përgjithshëm të banorëve në një territor të caktuar. Shkalla në raport në 100 mijë persona nga popullata e

15 Dhe mandej nëse e shqyrtojmë kontratën në të cilën e obligon njeriun dhe sho-

qërinë, do të shikojmë se çdo kontratë ëhstë e kushtëzuar dhe reciproke, që do të thotë se do të shikojmë se çdo kontratë paraqet dobi të përbashkëta nëmes anëve të kontraktuara. Qytetari është i lidhur me atdheun e tij, me bashkëvendasit vetëm me lidhjen e mirëqenies, dhe nëse kjo lidhje është e ndërprerë ai përsëri është liruar. Nëse shoqëria ose ata të cilët e prezentojnë ndaj tij paraqiten sit ë pashpirtë, me padrejtësi ja bëjnë jetën të pamundur, të padëshiruar, nëse varfëria është turp që i kërcënohen në botë, pa zemër dhe pa turp, nëse miqët tradhëtar në fatkeqësi ja kthejnë shpinën nëse gruaja tradhtare i shkakton dhimbje të madhe në zemrën e tij, nëse fëmijët e padëgjueshëm dhe jo mirënjohës e kanë kuptuar pleqërinë e tij, nëse fati i tij ekskluziv e ka shikuar nga lënda ku ëhstë e pamundur që t’i afrohet dhe më në fundë nga cili do shkak i dhimbjes, brengosjes të vetëdijes, dëshprimi për te e kanë ofenduar pamjen e gjithë ësisë dhe ai këto mundime nuk mund t’i përballoj dhe le ta lëshoj jetën për të cilën më andej mund të jetë vetëm shkretirë e rrëzikshme, me të largo-het përgjithherë nga atdheu jo njerëzor i cili nuk don të numëroj në famijët e tij, le të dalë nga shtëpia e cila i kërcënohet që do tia shkatërroj kokën e tij, me të heqë dorë nga shtëpia me të cilën fat nuk mund më tepër të punoj dhe e cila mund të ja bëjnë të dëshiruar vetëm fatin e tij. A dëshirojmë që të arsimojmë njeriun i cili prej kur është bërë i padëshiruar pa mjete për jetë në qytet i cili në mëshirë të fatit ka lindur, fillon në mëdhëngjimin e tij të fun-doset? Nga atëherë, më cfarë të drejtë të mallokohet ai që vritet nga dëshprimi. Vallë ai njeri i cili vdes bënë diçka tjetër që kjo të jetë e vetmuar? Vdekja është i vetmi shërim për dësh-primin atëherë hekuri është miku i vetëm, i vetmi ngushllues i cili mbetet të pafatmit. Gjer sa shpresa i mbetet, gjer sa brengat i duken të qëndrueshme, gjer sa ai vetëveten e ledhaton që njëherë do t’i shihet fundi, gjer sa edhe ai vetë i gjen kënaqësit e konsiderueshme me ekzistencën, nuk pajtohet e të heq vetëveten nga jeta. Megjithatë, kur azgjë nuk e përmban më tej dashuria ndaj qenies së tij, që të jetohet edhe me brenga më të madhe, ndërsa që të vdiset është obligim për atë që nuk dëshiron të jetojnë me brenga që të shpëtoj.

Shoqëria e cila nuk mundet ose që nuk dëshiron ta afroj kurfar të mira i humbë të gjithë a të drejtat mbi ne. natyra e cila ëhstë e qëndrueshme që ta bëj ekzistencën tonë, na urdhëron nga ajo të dalim. Duke vdekur e kryejmë njërën nga rolet e saj ashtu siq e kemi bërë edhe me ardhjen në këtë botë. Për ata që pajtohet të vdes nuk ka brenga pa ilaq. Për ate i cili refuzon të vdes, për ate më tej ka vetëkënaqësi të cilat e lidhin me botën. Në këto raste me t’i ftojnë para vetës në ndihmë të gjithë ë forcat e veta dhe në të i kundërshtohet fatit i cili e mundon, trimëria dhe burimet të cilat natyra edhe mëtej ia dhuron. Natyra përgjithësishtë nuk e lëshon gjer sa t’i mbetet ndjenja për kënaqësi dhe ne shpresën që do ta presë fundin e pësimeve të veta. Sa i përket gjer te suveritetit të njeriut pësimeve të tija nuk ka fundë dhe atij nuk ëhstë i lejuar madje që edhe t’i shkurtojë. Feja e tij i urdhëron të vazhdoj të duroj dhe të kukas; i ndalohet të ikë nga vdekja, e cila për te do të jetë vetëm në hyrje në ekzistencën e pafatë pasise përgjitherë do të jetë i dënuar për ate që ka marr guxim të ndërpres para urdhëresave të lehta të Zotit të padhibshëm i cili jeton ta shikoj se si në dëshprim është gërditur dhe i cili nuk i lejon njeirjt guximin pa lejën e tij ta lëshoj vendin në të cilën ai e ka emëruar.

Duke pasur parasysh këtë jeta e njeriut të thjeshtë është me e rëndësishmja nga të gjithë a të mirat patjetër duhet të parashikoj se a cili heq dorë nga jeta e vet në këte është detyruar nga forcë e konsiderueshme e pamposhtur. Fatkeqësia tejmase, dëshprimi ose shthurja e cila në mashinën tonë e ka prodhuar dëshprimin është ajo që e udhëheq njeriun në vetëvrasje. i ngushtuar me kundërshtime të ndryshme, ai është I detyruar të vijë nëmes rruge e cila udhëheq në gjysmëvdekjen e tij.

E atdheu ose Familja nuk kanë as kurfarë drejtë të ankohen anëtarit i cili nuk mund ta bëj të gëzuar dh eng ai nga I cili nuk ka më tepër që në shka të shpresojë. Që të jetë I dobishëm atdheut të tij ose familjes së tij është e obligueshme njeriu ta dëshirojnë vetëekzistencën e tij, të ketë interes për ta ruajtur, të I dëshirojnë lidhjet që me të tjerët e lidhin dhe të jetë I aftë të kujdeset për fatin e tij. Më në fundë që të jetë I dënuar, në atë botë dhe që të pendohet për veprimin e tij, vetëvrasësit duhet vetëveten ta tejkaloj dhe sipas kësaj kjo në qëndrimin e tij të ardhëm t’i I bartë organet e tij, ndjenjat e tij, kujtimet e tij, idetë e tij, mënyrën e tij të tashme të ekzistimit dhe të mendimit. Hollba, P.Sistem Prirode faqe 196 -202.


37

përgjithshme dhe masa e përgjithshme e cila është ndërkombëtarishtë e standartizuar. gjithë ashtu është e aprovuar edhe shkalla e lartësisë të vetëvrasjeve e cila llogaritet se:

• shkalla prej 4,9 të vetëvrasjeve është shumë e ulët • shkalla prej 5 gjer më 9,9 – shkallë e ulët • prej 10 deri 19,9 – shkalla e mesme, • prej 20 dri 24,9 – shkalla e lartë, dhe • prej 25 e më lartë është shkallë shumë e lartë 16 Megjithëse hulumtimet për vetëvrasjet në botë tregojnë dallime të

dukshme mvarësishtë nga qëndrime të caktuara dhe karakteristikat socio kulturore të individëve. Në këtë mënyrë të dhënat kryesishtë tregojnë se, duke marr parasysh gjininë, në dy deri më katër vetëvrasje të meshkujve vjen një vetëvrasje nga ana e gjinisë femërore. Këto janë sqarime të dallimve socio kulturore nëmes gjinive dhe edhe mëtej prezencës së izoluar së gruas nga ato raporte shoqërore të cilët kanë ndikim suicidial. Sa i përket pleqërisë, është konstatin i përgjithshëm se shkalla e vetëvrasjve rritet me vitet e pleqërisë, me çka është veçmas evidente pas mbushjes të dyzet viteve të jetës. Gjendja martesore gjithë ashtu luan rol të caktuar në zgjidhjen e qasjeve të ndryshme ndaj jetës së vet. Hulumtimet në këtë sferë tregojnë se vetëvrasjet janë në masë të konsidrueshme më të shpeshta të personat që jetojnë vetë se sa te ata që janë në bashkëshortësi, dhe veçmas te ata të cilët kanë familje më të madhe. Është e rëndësishme e dhëna se vetëvrasjet janë dukuri më të shpeshta në meset urbane se sa në ato rurale. Janë të vërejtuara dallimet e konsiderueshme te shkalla e vetëvtasjeve të individët me arsimim të ulët dhe të individët nga nacionalitet të ndryshme që ka të bëj me specifikat gjeografike, religjioze, tradicionale, kulturore kushtet materiale dhe shoqërore të jetës të personave nga nacionalitet e ndryshme.17

Megjithëse, analizat sociologjike të shkallës të vetëvrasjeve ka rezultat të kufizuar. Gjer më tani kjo anazizë arriti vetëm t’i vërtetoj kushtet e caktuar shoqërore, raportet dhe situatat në të cilët ekziston mundësia më e madhe deri sa të vijë te vetëvrasjet. Çështja e sqarimit të rastve individuale, ose përse indi-vidi A ka kryer vetëvrasje, ndërsa individi B nuk e ka bërë atë edhe pse që të dy individët kanë qenë në situate të ngjajshme, mbetet jashtë kornizës, nga kor-niza e një orientimi të tillë sociologjik të një analize. 18 Kjo tregon nevojën se të gjitha hulumtimet dhe vrasjet patjetër duhet të riplotësohen me qasje klinike respektivishtë me hulumtimin e karakteristikave individuale të cilët e kushtë-zojnë dukurinë dhe realizmin e varshmërisë individuale për vetëvrasje. Për hu-lumtimet e tilla në esencë angazhohet, duke i pasur parasysh parashikimet e tij

16 Sipas Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 125 – 130. 17 Shiko: Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 125 -130 18 Ibid, faqe 143.


38

fillestare dhe realishtë mundëson edhe kjo qasja e jonë teorike. 3.Tentim për vetëvrasje 1. Për dallim nga vetëvrasjet e kryera te tentimi i vetëvrasjes personi i

cili e kryen këtë akt mbetet i gjallë. Përskaj kësaj fakti dhe dallimet e ndjeshme në mes të përkryerës dhe tentimit për vetëvrasje, nga aspekti sociologjik ekzistojnë edhe numër i amdh i dallimeve, të cilët në esencë i tregojnë rëndësinë e madhe për analizimin e tyre. Hulumtimi në këtë lëmi tregon se: 1,0 varësishtë nga hapësira dhe koha ekzistojnë dallime të caktuara sipas shpeshtësisë së tyre kështu që temtimet për vetëvrasje janë në numër të konsiderueshëm më prezent nga vetëvrasjet e kryera, 2,0 sipas gjinisë, numri më i amdh i meshkujve kryejnë vetëvrasje të kryera se sa të gjinisë femërore, ndërsa gratë numri më i madh i tentimeve, 3,0 sipas strukturës së pleqërisë, në mes personave të cilët kanë kryer vetëvrasje të përkryer më së shpeshti janë njerëzit e rinjë. 4.0 sipas hulumtimeve shkencore, tentimet për vetëvrasje njësoj sikur ato të kryerat mund të jenë: (a) akute dhe kronike (b) të drejtëpërsëdfrejta (aktive dhe indirekte passive) (c) të thjeshta (individuale) të dyfishta (më së shpeshti për shkaqe dashurie) dhe të bashkuara (më së shpeshti të nxitura nga ndjenjat fetare dy ose më shumë mënyra ose me përdorimin e dy ose më shumë mjeteve). Ose të komplikuara (kur personi e merr jetën vetëvetes që t’i hetojë vuatjet ndaj ndonjë fatkeqësie), por më e rëndësishme ëshstë se ato janë më pak brutale dhe të rrëzikshme (më së shpeshti helmim) se sa ato të vetëvrasjet e përkryera (më së shpeshti me fuarje). 5. Sipas motiveve si dhe tentimet e kryera për vetëvrasje mund të jenë: a)të nxitur, b) paranaoid, c) altruist (vetëflijim për rritjen e qëllimeve më të larta), d) tendicioze ose protestuese (vetëvrasjet kryen me qëllim që dikush të fajsohet për atë vetëvrasje e) billanse (pas rradhitjes gjakftoftë ndaj shkaqeve që të vdiset nga ana njerëzëve normal) g) vetëvrasjet simoliruara.

Shkaqet për vetëvrasjen mund të jenë të ngjajshme sit ë ata që janë të kryera si te ata që janë për tentim për vetëvrasje.

Tentimet për vetëvrasje në esencë, janë filluar por nuk janë vetëvrasje të kryera, për arsye se ka pas të bëjnë me mjet jo adekuat, mënyrë jo adekuate e kryerjes, paditurisë, pa kujdesissë pa kujdesit ose vendoshmërisë jo të mjaftueshme të vetëvrasësit, për shkak të shpëtimit të tij të rastësishëm nga person tjetër, ose për shkak të ndihmës mjekësore në kohë. Hulumtimet socio-patologjike mandej tregojnë se numri i konsiderushëm i personave të cilët ndonjëherë kanë tentuar të bëjnë vetëvrasje në jetën e tyre të mëtujtjeshme tentojnë përsëri të heqin dorë nga jeta. Momenti kritik për një hap të tillë është më së shpeshti, pas dy gjer më katër viteve pas tentimit të paraprak. Faktë është megjithate se edhe përskaj tentimeve të shumëhershme për vetëvrasje vetëm


39

një numër i vogël i tyre (10 deri më 20%) kanë mbaruar me vdekje. Nga kjo vie gjer në përfundim se numri më i madh i personave të cilët kanë tentuar të kryejnë vetëvrasje me jetën e tyre të mëtujtjeshme nuk do të kryejnë vetavrasje.

2. Këto dhe rezultatet e tjera nga hulumtimety sociopatologjike tregojnë se tentimet për vetëvrasje në të shumtën e rasteve tyregojnë një signal alarmi dhe kanë efekt për thirje në ndihmë, madje edhe për atë nëse nuk ka ekzistuar qëllimi i vetëdijshëm (Stengell 1964). Pikërishtë për shkak të këtij efekti, tentimet për vetëvrasje shpesh herë sjellin gjer te ndryshimet të situatave jetësore të vetëvrasëve, me çka me siguri është edhe një nga arsyet se shumë rrallë lajmërohen tentime të drejtëpërsëdrejta për vetëvrasje. Megjithate, tentimet mund të jenë edhe demostrim histerik, dhe gjithë ashtu dhe tipave manipulative të reagimit (Duglin 1963) ose kanë funksion të ikjes, nënçmimit ose paraqesin reagim katastrofal ose thyrje të personalitetit. 19

3. Tentimi për vetëvrasje kanë rëndësi të shumanshme për shqyrtimin meritor të kësaj dukurie shoqërore patologjike, në rend të parë nga aty pse çdo tentim për vetëvrasje paraqet suicidiall të caktuar të rëzikshmërisë të personit të caktuar. Indikatorët themelor për vërtetimin e kësaj rrëzikshmërie është serioziteti i tentimit të marrur i cili shumë rëndë vërtetohet. Pastaj janë më se të rëndësishme motivet e vetëvrasjet. Motivet te tentimet megjithate, më së shpeshti mbeten të maskuar dhe të papranishëm për hulumtim, për çka, nëse nuk ka lënë letër përshëndetëse, pas tentimit për vetëvrasje personi më së shpeshti ndjehet i turpëruar dhe fajtor dhe zakonishtë nuk pranon se e ka pasur qëllim të vetëvritet. Nga këtu, mënyra e kryerjes është indikatorë më i shfrytëzuar për vërtetimin e seriozitetit e qëllimit suicidiall. Vetëvrasjet do të thotë, më së shpeshti kryen me helmim, fuarje, ngulfatje, përdorimi i armës, përdorimi i mjeteve të forta, gatshmëria për të kërcyer nga lartësia. Te tentimet për vetëvrasje, siç e cekëm më lartë dominojnë helmimet dhe ajo me mjete jo adekuate ose masa jo të konsiderushëm dozash të cilët lëjnë hapësirë që të mbetet gjallë.

4. Lidhshmëria e vetëvrasjeve me formën e tjera të dukurive devijante 1. Në raportë me çështjet e lidhshmërisë së vetëvrasjes me dukuri të tjera

asociale dhe antisociale janë më se të rëndëishme dhe në literaturë më së shpeshti të hulumtuara relacionet e tre metodave: 1) çrregullimi mental 2) alkoolzmi si dhe 3) narkomanija nga njëra dhe vetëvrasjet nga ana tjetër.

1) Kur janë në pyetje vetëvrasjet mund të thuhet lirishtë se teroticientët e shumtë dhe hulumtues në themel kanë tentuar t’i sjellin në një varshmëri me

19 Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 144


40

çregullimet e tjera shoqërore. Kjo gjendje shpirtërore në të cilën dominojnë impulse vetëm destruktive të cilët janë të përshkruara si kriza suicidale. Kjo do të thotë, hulumtimet e shumta e vërtetojnë të dhënën se në një mesatare 1/3 nga ata të cilët kanë bërë vetëvrasje kanë vuajtur nga neuroza, ose çregullime serioze psikike të individit. Pastaj, me siguri mund të parashikohet, se numri i shtruar është më i madhë nga ajo që ekzistojnë vetëvrasës të cilët që më parë nuk kanë qenë të nënshtruar trentmanit psiqiatrik. 20 Bëhet fjalë për hulumtime psikologjike dhe psikiatrike të rasteve individuale të vetëvrasjeve në të cilët si shkas dominant janë të vendosura depresionet, agresivetit, aksiozniteti, si karakteristika histretike të cilët para kryerjes së aktit të vetëvrasjes, të njejtat kanë qenë të hulumtuara në mënyrë psikiatrike. Është fakti megjithate, se individët me çregullime mentale nga të gjitha llojeve bëjnë pjesë relativishtë shumë pak në numrin e përgjithshëm të popullsisë, e cila është e varrur nga rajonet dhe vlerësohet prej 10-15%. Nga këtu, çregullimet psikike nga cili që të jetë lloj mund të llogariten vetëm një nga shkaqet e lajmërimeve të vetëvrasjeve prej ku megjithate duhet të mirret parasysh se numri më i madh i tyre kanë rrënjë shoqërore.

2) Lidhshmëria e vetëvvrasjeve me alkoolzmin, gjithë ashtu është në ividencë e shpeshtë. Në literaturë ekzistojnë botëkuptime se alkoolizmi dhe format e tjera të toksikomanisë janë vetëm forma të vetëvrasjeve kronike, ose thënë më ndryshe – këta janë persona të cilët me vetëdije në veprim të pakontrolluar nga alkooli kanë vendosur gradualishtë të vetëvriten. Këto parashikime të cilët pa dyshim kanë të vërtetën e vet, nuk janë të argumentuar gjer në fundë, sepse ka numër të madh të alkoolistëve të cilët kanë kryer ose kanë tentuar të kryejnë vetëvrasje klasike.

3) Vetëvrasjet dhe keqpërdorimi i drogës, gjithë ashtu është hipotezë e mendjes së shëndosh e cila padyshim se duhet të vërtetohet në mënyrë empirike. Kjo veçmas nga ajo, sepse ekzistojnë të numërta heqëje dorë nga jeta për shkak të përdorimit të tepërt të dozave të drogave, në prapavijën e së cilës ndoshta mund të ketë qëndruar qëllimi për vetëvrasje.

2 Lidhshmëria në mes vetëvrasjeve dhe dukurive antisociale (kriminalitetit) thuajse se pa përjashtim redukohet vetën në një nivel: në nivelin e realizimit të vetëvrasjeve si akt aftoagretiv me vetëvrasje si aggression i drejtuar ndaj tjetrit. Vrasjet dhe vetëvrasjet janë të lidhura ngushtë nëmes veti, thotë Mindendorf. Struktura e caktuar e individit mund të ndikoj në njeriun në gjendjen agresive dhe shumë lehtë të ngre dorë ndaj vetëvetës dhe njësoj dhe shumë lehtë të vras tjetrin. Në shumë gjendje të fuqishme afektive, kryesi dëshiron me çdo çmim ta kalojnë kufirin e situatës të tendosjes dhe orientohet ndaj vetëvetes ose ndaj ndonjë personi tjetër. Është e mundur kryesi para kryerjues së veprës penale të luhatët në mes vrasjes dhe vetëvrasjes. Është e

20 Shiko: Shpadier- Gjiniq, J. op. cit. faqe 132


41

mundur pas krerjes së veprës të kryejnë edhe vetëvrasje. Është e mundur poashtu, për të cilët ekzistojnë edhe shembuj të shumtë agresivitetit të qetësohet pas kryerjes së vrasjes dhe pastaj të mos kryet vetëvrasja e planifikuar seriozishtë prej më parë. gjithë ashtu është e mundur dhe në të njejtën kohë të kryen edhe vrasjet edhe vetëvrasjet ose dy bashkëshortët ose partnerët e dashuruar të hekin dorë nga jeta. Një qasje e tillë për sqarimin e vetëvrasjeve në krahasim me vrasjet veçmas është karakteristike për teorinë e frustacioneve. Në këtë kontekstë dallimi i vetëm nëmes tyre kërkohet në atë se vetëvrasjet paraqesin autoagresivitet ndër vrasjet agresivitet i drejtuar ndaj tjetrit. Pastaj ekzistojnë edhe sqarime të ndryshme për shkaqet e frustacioneve të cilët janë me domethënje të posaçme për periudhën drejtë agresivitetit. Nëmes tyre është mase interesant qasja e Henrit dhe Short. (Henry and Shoert, 1954),21 të cilët fillojnë nga parashikimi që njëra nga situatët më të rëndësishme e cila e nxit agresivitetin është mossuksesi që të mbahet situate e arritur ose mossuksesi që të arrihet pozitë më e lartë shoqërore në statusin e hirarkisë. Hulumtimet e tyre treguan se ekzistojnë dallime të konsiderueshme mes shkallës së vetëvrasjes te individët me status më të ulët ose më lartë shoqërorë: te të parët kjo është mëse e lartë për dallim nga të dytët ku është shkalla e konsiderueshme më e vogël. 22

3. Qëndrimi im është se nëpër masa të mëdha është prezente lidhja nëmes vetëvrasjeve dhe delikfencës në komunikacion. Kjo do të thotë nuk mund të mohohet, edhe pse shumë rëndë në mënyrë imperike vërtetohet, hipoteza se numri i madh i vetëvrasjeve kryhen me automjet. Mënyra e kryerjes të këtyre vetëvrasjeve është e llogaritur nga ideja e mesit të drejtpërdrejtë dhe që asnjëherë të mos të dihet se individi vet e ka marr jetën e tij. Akti i tillë i kryerjes është me qëllim për t’iu shmangur sintagmës negative shoqërore e cila, për fat të keq edhe më tej edhe mëtej është prezente për këtë lloj të sjelljeve, kështu që për largimin aprior për çfardo hedhje të fajësisë në anëtarët më të afërtë të familjes për shkak vënjës dorë për marrjen e jetës së vet. Në këtë përfundim na sjellim fatkeqësit e numërta të komunikacionit, për të cilat thuhet se automjeti për shkaqe të pa verifikuara, me shpejtësi të lartë ka thyer udhën në linjë tjetër të rrugës dhe në takim të drejtëpërsëdrejtë ka humbur jetën individ i caktuar. Nuk është larg së vërtetës se në situatat e tilla nuk bëhet fjalë vetëm për vetëvrasje por edhe për vrasje ose për vrasje të shumëfishtë me kuptim të direktë të personit që me automjetin e tij me ose me paramendim eventual të individit që do të kishte ndaj automjeteve të tjera.

5. Reakcioni shoqërorë

21 Henry, A. fand Short, J. F. suicider and homicide, glencoe, III, Free Press, 1954. 22 Shiko: shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 139


42

Më lartë vërejtëm se në periudha të ndryshme historike kanë ekzistuar dallime të konsiderueshme për qëndrimet e shoqërisë ndaj vetëvrasjeve dhe vetëvrasëve. Dallimet e tilla ekzistojnë edhe në shoqëritë bashkohore në të cilët dallimet në sistemimin, e ndikimeve shoqërore, ekonomike dhe kulturore e përcaktojnë edhe reaksionin shoqërorndaj kësaj dukurie socio-patologjike. Prandaj, mund lirishtë të thuhet se tanimë askundë nuk ekziston orientim represiv ndaj vetëvrasjeve. Kjo do të thotë se detyrimi – sjelljes së së keqës ndaj atij i cili ka tentuar ose ka arritur që të sjell të keqën më të madhe, si nonsens pa presedan, thuaj se në tërësi është e tejkaluar në të gjitha vendet në botë. Ligjëvënësit bashkëhorë vetëvrasjet dhe tentimin për vetëvrasje, sipas rregullit nuk e parashikojnë si vepër penale respektivishtë si thyerje të ligjit. Megjithatë, thuajse se gjithë kund në botë, ky është rast kur kryerjen e vetëvrasje ose tentimeve për vetëvrasje i llogaritin si rezultat i cili rrjedh nga theksimet ose ndihmës për vetëvrasje nga person tjetër. Tek ne kjo vepër është e paraparë në nenin 128 të ligjit penal.

Nga kjo, në varëshmëri nga qëndrimi shoqëror i cili mund të manifestohet si pranim, indiferentizëm ose për mospranim të të gjithë ave, madje sjelljes të vetëvrasësit, sot mund të flitet vetëm për masat preventive të cilët duhet ta pengojnë këtë problem shoqërorë. Prandaj, lejimi i vetëvrasjeve dhe pengimi i tyre më së shpeshti na sjell te rezultatet e dëshiruara. Është faktë se në vendet të cilat nga një mori shkaqesh opinioni publik ka mirëkuptim dhe i arsyeton vetëvrasjet(aktin e vetëvrasjes Japonia), efekti nga masat preventive kundër kësaj dukurie është shumë modest. gjithë ashtu mund me siguri të madhe të thuhet, dhe këte disa hulumtues studiues këtë edhe e argumentojnë, për vendet te të cilët ekzistojnë raporte tolerante (indiferentizëm) ndaj vetëvrasjeve si psh (Republika e Maqedonisë). Adekuat me atë që u tha më lartë, atje ku faktor të caktuar kontribuojnë për paluhatshmërinë dhe me deklarim të qartë të qëndrimit kolektiv kundër këtij llojit të sjelljeve devijante ( të gjitha vendet ne fe Islame), 23 pengimi apo preventiva ka shancë më të mëdha për sukses, por ashtu si në të gjitha vendet nëse bazohen nën ndryshim esencial të shkaqeve esenciale të cilët sjellin gjer tek kjo dukuri. Gjendja negative aktualeme të ashtuquajturat vetëvrasje teroriste, padyshim se e vërtetojnë këtë fakt pikërishtë në vendet me besim të Fesë Islame.

23 Kurani rreptësisht e ndalon vetëvrasjen


43

Ismail Ismaili- Puntor social i diplomuar Qendra pлr punл sociale – Kumanovл

Periudha e konfliktit si burim i rrezikimit i tл drejtave dhe lirive tл njeriut

Hyrje: Që në fillim do të theksojmë se të drejtat e njeriut si të drejta elementare

janë të rregulluara me akte ndërkombëtare dhe shtetërore. Të drejtat themelore dhe liritë e njeriut sigurohen para se gjithë ash me:

• Deklaratën univrzale për të drejtat e njeriut24 e sjellur nga Asambleja e përgjithshme e OKB, e cila është e publikuar në Rezulutën nr. 217 më 10 dhjetor të vitit 1948, me gjithë ësejt 30 nene;

• Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut25 e nënshkruar më 04 nëntot 1950, e cila më vonë më 03 shtator të vitit 1953 edhe hynë në fuqi,

• Nga aktet shtetërore të Maqedoninë si bazë ku rregullohet çështja e të drejtave dhe lirive të njeriut është Kushtetetuta e Republikës së Maqedonisë, e sjellur më nëntor të vitit 1991, duke i përfshirë edhe amandamentet e mar-rëveshjes së Ohrit të aprovuara poashtu në Kushtetutën në vitin 2001.

Njëherit duhet të përkujtohemi se Republika e Maqedonisë është anëtare e OKB, Këshillit të Evropës dhe i ka të ratifikuara Deklaratën e OKB-së për të drejtat e njeriut dhe Konventën Evropiane, poashtu i ka të ratifikuara edhe disa dokumnte të tjera të cilat kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut

Konflikti si shkak për rrezikimin e të drejtave të njeriut nga lëmia sociale, ekonomike dhe në disa lëmi të tjera Në tekstin e mëtutjeshëm nuk do të nadalemi më detalisht për të gjitha të

drejtat dhe liritë e njeriut, për të gjitha normat ndërkombëtare dhe ato të vendit përmes së cilave janë të mbrojtura të drejtat dhe liritë e njeriut, por do të thek-sojmë vetëm disa dukuri të cilat drejtëprdrejt janë të lidhura me konfliktin dhe periudhën pas konfliktit. Për periudhën në të cilën, supozojmë se nuk janë mirë

24 Dokumente themelore, OKB, faqe. 63-70, Shkup 1995 25 Të drejtat e njeriut, Libri i parë, Burime, intitucionet dhe sfidat, faqe 81-82,

Shkup, 1999


44

të analizuara se, ku ishin të rrezikuar të drejtat e njeriut dhe cili ishte rroli dhe ndikimi i institucioneve shtetërore në disa lëmi përkatëse për vijimin e rregullt të jetës normale dhe për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut.

Në referatin, Konfliktet si burim i rrezikimt të drejtave dhe lirive të njeriut nga lëmia sociale dhe ekonomike do të përqëndroj vëmëndjen në lëmitë si vijojnë:

• Çrregullimi i raporteve në familje, • Rrezikimi i të drejtave në sitemin arsimor, • Rritja e numrit vepravave të kryera penale nga persona të mitur, • Rrezikimi i të drejtave në sferën e sigurisë shëndetësore, • Rrezikimi i të drejtave në punë, • Rrezikimi i të drejtave për banim dhe pronësi private dhe • Rrezikimi i të drejtave nga lëmia sigurisë së fëmisë, siguria e të

hendikepuarëve, pleqëve dhe të tjerëve.

1. Çrregullimi i raporteve në familje Familja është pjesë e shoqërisë dhe për këte edhe shoqëria kujdeset për

realizimin e funksioneve dhe zhvillimin e saj. Familjen e përbëjnë prindërit dhe fëmijët, ndërsa raporet e tyre përkundër rrjedhave normale të zhvillimit janë të rregulluara edhe me ligje.

Gjat kohës së konfliktit të vitit 2001 dhe në periudhën pas konfliktit, ha-sim çrregullime të mëdha dhe ndryshime të raporteve në familje. Vet konflikti solli një numër të caktuar të viktimave të cilët ishin të moshave të ndryshme. Kishte familje të shpërngulura në vende të tjera dhe shpeshëherë anëtarët e famileve të tilla nuk ishin sëbashku. Poshtu nuk ishin edhe në kushte të njejta të jetesës. Në praktikë është rritur numri i shkunorizimeve të martesave. Shumë kunora janë ndërpre përshak të vdekjes nga njëri prej bashkëshortëve, disa shkunorizime ndodhin përshkak të gjendjes ekonomike në familje, dhe disa shkunorizime janë si pasojë e qëndrimit një kohë më të gjat largë njëri tjetrit. Por ka edhe bashkëshortësi që ligjërisht nuk janë ndërpre por kanë krizë në funksionimin e tyre për shkak të gjendjes së çrregulluar psikologjike dhe shëndetësore të bashkëshortëve

Njëkohësishtë është i rritur numri i fëmijve pa prindë dhe kujdesin prindëror, numri i të cilivëve nuk dihet sakt, dhe nuk është definuar në të cilën kategori sociale bëjnë pjesë. Mund të përfundojmë se këtu egziston një ngecje e madhe në jetësimin e të drejtave në lëminë e së drejtës së familjes dhe njëkosisht ndodhë edhe rrezikimi i të drejtave dhe lirive të njeriut.26

26 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 40, faqe 21, Feniks, Shkup 2001


45

2. Rrezikimi i të drejtës në arsim dhe në sitemin e arsimit Gjat kohës së konfliktit numri i madh i shkollave ishin të mbyllura dhe

ishte i ndërprë procesi arsimor, shumë shkolla ishin të rrënuara ku nuk kishte kushte normale për zhvillin e procesit edukativo arsimor. Çështje në vete është se në cilën gjendje mentale, ose gjendje psikike gjindeshin nxënësit dhe arsim-tarët e tyre që pas konfliktit, normalisht të kyçen në procesuin arsimor. Ishte më se e qart se ishin dhe akoma janë të rrezikuara të drjetat e njeriut në sferën e arsimit, në çfarë shkalle është kjo, dhe cilat janë pasojat mbetet lëndë e hulum-timit27

• Rritja e numrit e kryersëve të veprave penale nga ana e personave të mitur Të miturit me sjellje asocijale devijante janë fakt fatëkeq me numrin e

tyre të rritur rapid. Të miturit gjat kohës së konfliktit dhe më pas, janë sjellur në gjendje të tillë, për shkak të lënjes se tyre jashtë procesit arsimor, jashtë kujdesit prindëror dhe krijohet mundësia që edhe më shumë të gjinden në ven-det dhe shoqëritë potenciale ku janë edhe më afër në kryerjen e veprave të cilat janë të sanksionuara me ligj. Është i pa përfillur kujdesi ndaj tyre dhe inkuadrimi i sërishëm në rrjedhat normale të jetës, me çka paraqitet mundësia e ricidimit të veprave të tilla.. Veprat të cilat i kryejnë të miturit janë të llojeve të ndryshme, duke filluar nga vjedhjet, hajdutërisë, tregtisë së palejuar gjer te tentimet për vrasje dhe vrasjeve të cilat në të shumtën e rasteve mbeten të pasqaruara nga procedurat gjyqësore.28

4. Rrezikimi i të drejtës në siguri shëndetësore Gjat kohës së kofliktit numër i madh i njerëzve nuk kishin mundësi të

realizojnë të drejtën nga lëmia e sigurisë shëndetësore. Shumë objekte shëndetësore ishin të shkatrruara dhe ishin të papërgititur dhe të pa paisur për pranimin e të gjithë ë personave që kishin nevojë për shërim. Shpeshëherë gjat kohës së konfliktit njerzit bënin luftë me sëmundjen pa ndihmën mjekësore dhe mjekësinë, ku në ndihmë u erdhi Kryqi i kuq ndërkombëtar, por ndihma e tyre nuk ishte e mjaftueshme.

Shumë njerëz i humbën të drejtat për siguri shëndetësore për shkak të mungesës së dokumenteve (të humbura, të djegura), vendet e humbura të punës

27 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 44, Feniks, Shkup 2001 (Të

gjithë ë kanë të drejtat në arimim. Arsimi është i pranishëm për çdo kend dhe në kushte të njejta) faqe. 23, Feniks, Shkup 2001



46

dhe për mos lajmërimin në entin për inkuadrim.29 5. Rrezikimi i të drejtës në punë Gjat kohës së konfliktit në rajonet të cilat ishin të përfshira në veprimet

luftarake, thuajse të gjithë ë qytetarët mbetën pa vendet e tyre të punës në të gjitha lëmitë, por njëkosishtë edhe pa mjete elementare për egzistencë. Të punësuarit në disa ndërmarrje dhe institucione shtetërore iu dhanë vendime për ndërprerje të marrëdhënjeve të punës për shkak të mungesës në punë më shumë se tri ditë. Qeveria e Republikës së Maqedonisë solli vendim që këta njerëz të kthehen në vendete punës. Një numër është kthyer, një numër pret epilogun gjyqësor, një numër për gjithë ëherë ka heqë dorë nga të drejtat e tyre në punë, ndërsa një numër është i angazhuar në veprimtari të tjera ose mbetën të pa punësuar.

Pasise veprimet luftarake u zhvilluan në vendet rurale, popullata një kohë më të gjat mbeti pa punë, për shkak të pamundësisë që të punojnë tokën, të merren me blegtori dhe pemtari etj. Ndërsa në disa pjesë të këtyre vend-banimeve akoma ka fusha të minuara, tokë e cila nuk mund të punohet. Prej nga hymbjet e tyre janë të mëdha, dhe të drejtat e tyre për punë, për një pjesë të tyre mbeten edhe më tej të rrezikuara.

• Rrezikimi i të drejtës për banim dhe të drejtës për pronë private E drejta e banimit në masë të madhe është e rrezikuar, pasi që numër i

madh i shtëpive është i rrënuar nga veprimet luftarake. Numri i sakt dhe dëmet e përgjithshme nuk është saktësisht i vlerësuar, por vlerësohet se mbi 4000 shtëpi. Është fakt se edhe përkundër ndërtimit apo rindërtimit të tyre një numër i shtëpive të rrënuara akoma nuk janë të ndërtuara, ose nuk janë të renovuara. Ndërsa familjet në disa vendbanime jetojnë nën tenda si persona të xhvendo-sur. gjithë ashtu ishin të rrënuar e dhe një numër i madh i objkteve afariste siç janë ferma të shumta me fond bagëtish, mullinjë, pompa benzini, fabrika, ob-jekte hoteliere e etj.

• Rrezikimi i të drejtave nga lëmia e mbrojtjes së fëmisë,

sigura e handakapëve, pleqëve etj

Kjo kategori e individëve janë më të rrezikuarit përshak të konfliktit, edhe pozita e tyre ishte e keqësuar. Jemi të vetëdijshëm se kjo kategori njerëzish edhe në kushte normale ka nevojë për kujdesë të veçantë dhe



47

përkujdesje, dhe vetëm mund të supozojmë se si ishte gjendja e tyre pa sigurinë e nevojshme dhe pa përkujdesjen nga ana personave profesional dhe institucioneve. Edhe pas konfliktit, gjendja e tyre me asgjë nuk është përmirsuar pasiqë me të drejtat e tyre dhe nevojat nuk merret askush seriozisht në bashkësitë e tyre lokale, të cilat duhej t’i ofronin ndihmën e nevojshme. Sipas gjendjes të hendikepuar të tyre dhe gjendjes shëndetësore në të cilën gjenden, për këtë kategori të personave, institucionet shtetërore duhet të ndërrmarrin masa të veçanta për mbrojtjen e të drejatve të tyre, dhe mjetet financiare të cilat janë të destinuara për ata nga fondacione të ndryshme ndërkombëtare dhe qeveri, duhet të koordinohen drejtë dhe të u destonen atyre.

Përfundim Kur bëhet fjalë për traumat dhe dukuritë psikologjike si burim për

rrezikimin e të drejtave të dhe lirive të njeriut, si përfundim do të theksojmë se përskaj angazhimit të numrit të madh të fondacioneve ndërkombëtare, shoqatave joqeveritare humanitare, të cilat kanë bërë shumë për kthimin e jetës në kushte normale në rajonet ku ishin të përfshira në luftë (ku zhvillhej konflikti), por kjo nuk ishte e mjaftueshme. Angazhimi i tyre nuk ishte gjer në fund i koordinuar dhe i kontroluar dhe në momente ndoshta kishte edhe keqpërdorime.

Brengos fakti se institucionet dhe organet shtetërore të cilat janë të obliguara të kujdesen për mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve në lëmitë e përmendura më lartë, sikur mos të egzistonin, në tërësi ishin të pa organzuar, dhe akoma janë të paorganzuar, në kohë kur nevoja për mbrojtjen e të drejtave të njeriut është ma se e madhe dhe e pashmangshme. Problemi më i madh egziston në vendosjen centaraliste të institucioneve ndërsa njësit e vetadministrimuit lokal, të cilat janë më afër qytetarëve për fatë të keq nuk janë në mundësi të kontribuojnë më shumë për përmirësimin e gjendjes ku qytetarët do të i realizonin të drejtat e tyre dhe të kenë kujdesin e duhur nga institucionet e sistemit.

Lirishtë edhe njëherë mund të theksojmë se institucionet shtetërore me

njëisitë e tyre rajonale aspak gjer më tani nuk kanë reaguar që me masa të veçanta, me ekipe plotësuese profesinale nga lëmitë e ndryshme të jenë më afër kërkesave të qyteraëve të cilëve iu janë rrezikuar të derjat e tyre, që të jenë më të kujdeshëm dhe që të i zbusin dukuritë e lartë përmenduara të cilat llogariten edhe si rrezikues i të derjatve dhe lirive të njeriut.


48

Prof. d-r Zoran Matevski, Fakulteti filozofik, Shkup

Zgjidhja konstruktive e konfliteve si faktor i rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave

dhe lirive të neriut Konfliktet janë dukuri shoqërore që ekzistojnë që nga fillimi i zhvillimit

shoqëror. Megjithate, veçmas janë aktual në 50 vitet e fundit, sidomos si rrezikues i të drejtave dhe lirive të njeriut. Ajo për të cilën ne do të angazhaohemi ta aktualizojmë në këtë tekst janë kushtet dhe faktorët për zgjidhjen konstruktive të konflikteve të të gjitha llojeve të konflikteve (ekonomike, sociale, familjare, nëmes gjeneratave, politike etj.)

Nuk ka dyshim se mënyra më e suksesshme për zgjidhjen e konflikteve është pengimi i tyre në momentet e ashtuquajtura “të situates para konfklitit”. Nëse nuk arrijmë me këte, atëherë ndodhë gjendja e konfliktit kur subjektet në konflikt kanë interesa të papajtueshme, kërkesa dhe qëndrime të kundërta. Në këtë moment fillojmë të kërkojmë mënyra dhe mjete për zgjidhjen e konflitit, që edhe paraqet fazën përfundimtare, pasise më shumë ose më pak, nëse i kemi eliminuar shkaqet të cilat i kanë sjellur anët e kundërshtuara në situatë të tillë.

Sociologjia bashkëkohore qytetare (Atkinson W., 1993) njehë disa mënyra për zgjidhjen e konflikteve. Mënyra e parë, arritja e marrëveshjes dhe pajtueshmërisë në mes palëve të kundërshtuara. Secila nga ato, i respekton kërkesat dhe qëndrimet e kundërshtarit gjer në maksimum. Në këtë mënyrë zgjidhja bëhet me respektimin të plot të oponentëve.

Mënyra e dytë për zgjidhjen e konfliktit është e ndërlidhur me kompromisin. Në raste të tilla njëra nga palët vullnetarisht heq dorë nga një pjesë e kërkesave të veta, pasise ndjenë dobësi dhe pamundësi të njejtat tí realizojë në tërësi. Atëherë pjesërishtë tërhiqet, që mos të gjendet në pozitë që tí humbë të gjithë a.

Mënyra e tretë, është drejtpërdrejtë e lidhur me forcën e më të fortit. Ai me ndihmën e detyrimit, e sjellë anën më të dobët në situatë, që në tërësi tí pranojë kushtet e tij. Shembull tipik për këte janë konfiktet ekonomike në


49

organizatat punuese (ndërrmarjet). Në këto raste shpeshëherë punëdhënësit përmes llojeve të ndryshme të detyrimeve ua imponojnë kërkesat e tyre punëtorëve. Gjendje e ngjashme mund të lajmërohet edhe në konfliktet poltike. Pushteti aktual poltik në një shtet, duke e shfrytëzuar pozicionin e dominimit, opozitës mund t´i imponojë qëndrimet e veta. Megjithate, mund të ndodhë edhe rast i kundërt kur opozita në mënyrë të njejt, madje edhe me metoda më të vrazhda mund të rrënojë qeverinë e një shteti

Mënyra e katërt është zgjidhja e ashtuquajtur zgjidhje arbitrare. Kjo lajmërohet atëherë kur oponentët në konflikt do të pajtohen për zgjidhjen e konfliktit, që të ikuadrohet ana e tretë, të jetë ajo në nivel të individit ose në nivel (llojit) të komisionit. Megjithatë ana e tretë mund të inkuadrohet edhe pa pajtueshmërin e plotë nga dy palët e kundërshtuara. Kjo zakonisht lajmërohet në momente, kur egziston rreziku për zgjërimin ekstrem të konfliktit, që mund të sjellë shumë pasoja të padëshiruara. Megjithate si do që të jetë dy anët fillojnë t´i njohin gabimet e tyre dhe orvaten disi të dalin nga gjendja e tillë e cila në shumë diçka, bartë karaktersitika të paqartësisë dhe paprespektivës.

Karekteristika e mënyrës së tillë e zgjidhjes së konfliktit, është se, jo gjithë ëherë janë zgjedhur të gjitha kundërshtimet në mes tyre. Për shembull në konfliktet ekonomike vetëm 62 % nga konfliktet në mes punëdhënsve dhe puntorëve në tërësi zgjidhen. Madje 38% nga konfliktet jo vetën se nuk zgjidhen, por pjesë e tyre edhe më ashpërsohet. Disa nga këto konflikte vetëm se heshten (në formë latente edhe më tej egzistojnë), ndonjë kalon në tjetër, ndërsa ndonjë madje eliminohet në rrugë administartive. (Shipilov. A., 1993)

Sa i përket zgjidhjes së konflikteve, autorë të ndryshëm përdorin aparat të kategorive të nocioneve të ndryshme për këte process të rëndësishëm shoqëror. Më së shpeshti terminet e përdorura janë të zënët e frymës, përfundimi, evitimi e shkaqeve, epilog të ndryshëm nga konflikti, zgjërimi në konflikt tjetër etj.

Të zërët e frymës të konfilktit zakonisht definohet si ndërprerje e përkoshme e veprimeve të konfliktit në mes anëve të kundërshtuara. Nganjëherë në praktikë nuk ka kushte reale për një gjë të tillë. Për këte konflikti përfundon vetëm në dukje dhe krijohen kushtet ai të shndërrohet në formë të mshehur ose formë latente. Kjo ndodhë nga se nuk janë flakur shkaqet themelore për të cilat ka nodhur konfliti. Ky proces nganjëherë është edhe pasojë e ndërrimit të objektit të konfliktit. Në kushte të caktura shoqërore për një (ose dy) anë të konfliktit, objekti i mosmarrëveshjeve mund të shpallet si jo relativ dhe ndërrohet me ndonjë tjetër më atraktiv. Kjo nënkupton se arrin gjer te ndërrimi i qëndrimeve dhe parashikimeve të kundërshatarëve në konflikt.

Eliminimi i konflikteve poashtu varet nga elemente strukturale të tyre. Në këtë kuptimm mund të flasim në eliminimin e të ashtuquajturve nxitje, të cilat e determinojnë konfliktin pa dallim nga personi ose grupit të caktuar.


50

Nëse bëhet fjalë për individ, ajo mund të nodhë me largimin nga puna dhe në këtë mënyrë do largohet “nxitësi”. Mënyra tjetër për tejkalimin e situatës është dominimi hapsinor i përfitimit të kundërshatarëve në konfilkt. Kjo ndodhë nëse përcillen për në pushim për një kohë të caktuar, ose të ndërrohen për një afat më të gjatë në vende të tjera të punës, firmën e biznesit ose në ndonjë organ të administrates publike. Procese të tilla të ngjashme janë të mundshme edhe në partitë politike.

Mënyra e tretë është largimi i objektit të konfliktit. Nëse dy fëmijë fjalosen në mes veti për shkak të ndonjë lodre, atëherë zgjidhje më e mirë do të mund jetë nëse prindëri ua merr lodrat dhe në këte mënyrë e largon objektin e konfliktit.

Këtyre analizave sociologjike i ndërlidhen edhe ato socio- psikologjike. Socio - psikologët i propozojnë zgjidhjet vijuese për përfundimin e konfliktit. Më të rëndësishmit ndër ato janë: Largimi i njërit nga dy anët të cilët janë pjesëmarrës në konflikt, ndërprerja e konfliktit duke e lënë mundësinë për riciklimin e konfliktit me “fitore” të njërës nga anët, e cila ka mundur të mbisundojë me objektin e konfliktit, heqje dorë e të dyv anëve nga “fitorja” e njërës nga anët, ashtu si ka arritur të mbisundojë me objektin e konfliktit, heqje dorë, apstenim nga dy anët nga objekti i konfliktit, në tërësi kënaqja e intere-save të dy anëve të cilat marrin pjesë në konflikt etj, (Fisher. R., 1990)

Tani shkurtimisht të ndalemi dhe tí anilizojmë kriteriumet të cilat shfrytëzohen për zgjidhjen e konflikteve. Sipas sociologut amerikan M. Dojç, kriteri bazë për zgjidhjen e një konflikti është gjetja e zgjidhjeve të duhura për plotësimin e kërkesave të anëve në konflikt dhe parasegjithash është edhe rezultati i cili do të arrihet në këtë proces.

Nga ana tjetër analitiku rus A.J. Ancupov A,.1992 për kriter bazë e për-dorë shkallën e plotësimit të kërkesave të paraqitura dhe me vetë faktin edhe për nivelin gjer ku është arritur gjat zgjidhjes së konfliktit. Në këtë drejtim ajo që i mobilizon personalitetet ose grupet sociale që ta zgjidhin konfliktin është tentimi që të fitojë drejtësia e mirfilltë.

Nëse bëjmë fjalë për konflikte individual, shumë i rëndësishëm është parakushti i ndërprejs së tyre me vullnet të dyanëshme që ai konflikt të përfun-dojë. Në këtë kuptim edhe njëra edhe ana tjetër duhet tí orijentojnë aktivitet e tyre, parasegjithash në gjetjen e atyre pikave të përbashkëta në të cilat “prehen” interesat dhe qëllimet e dy anëve. Ky proces, në të shumtën mund të jetë i vështirsuar nëse oponentët janë të ngarkuar me energji negative nga subjekti kundërt. Nëse konflikti individual është i ngarkuar me përfolje, nënçmime, shipfje, kërcnime dhe parafrazime vulgare, atëherë ajo mund të paraqitet si pengesë e rrezikshme. Për këte që të ndërprehet konflikti, është e nevojshme që anët e kundërshtuara nga njëra anë të ndërpresin veprimet me këto “ mshuarje të ulta” dhe nga ana tjetër tí harrojnë të njejtat, të cilat iu kanë dhënë në të


51

kaluarën. Nga kjo mund të burojë edhe e pamundshmja: kundërshtari i “djeshëm” dhe “armik” që të shpallet për “mik i interesit”. Për këte kritika konstruktive nga poziocioni dhe veprimi personal, është mjaft i dobishëm. Pranimi i gabimeve personale krijonë klimë pozitive për dialog real.

Për çdo rast recetë të përkryer për zgjidhjen e konfliteve nuk egziston. Kjo varet nga shumë elemente konstitutive të subjektëve dhe objektit të gjend-jes së konfliktit. Para se të kalohet në akcion, është e nevojshme të zgjidhet stretegjia e vërtetë. Gjat zgjedhjes së saj, duhet të merren parasyshë disa ele-mente.

Si e para, ajo është kohëzgjatja e konfliktit. Nëse inkuadrojmë palën e tretë në zgjidhjen e konfliktit, kjo në asnjë munyrë nuk duhet të ndodhë në mënyrë të shpejtuar. Por, çdo shkurtim optimalë i kohës mund të sjellë efekte të kundërta siç është përshembull zmadhimi i mëtutjeshëm i kundërshtimeve në dy anët. Kërkesa e tepruar për heqje dorë prej më pare, mund të tregohet si fatale për epilogun e konfliktit.

Si e dyta, ajo është zgjedhja e ndërmejtësuesit adekuat. Ndërmejtësuesi duhet të jet ekspert në vlerësimin e etapave të zhvillimit të konfliktit; të vlerësoj se a agziston barazpeshë e forcave; se anët në konflikt a kanë mundësi dhe dëshira të njejta për përfundimin e konfliktit; të vlerësojnë kulturën e përgjithshme të kundërshtarëve; si t´i shmanget dhunës; cili është sistemi i përgjithshëm i qëllimeve; a egziston vullnet madje te njëri nga kundërshatrët që të zgjidhen kundërshtimet. Përveç këtyre është me rëndësi karakteri i raporteve në mes pjesëmarrsëve në konflikt. Nëse bëhet fjalë për konflikte interpersonale, është shumë më lehtë të zgjidhen në një harmoni, se sa në një familje problematike ku raportet janë të tendosura (të lëkundura), nga shkaqe të caktuara. Ngjajshëm është gjendja edhe në raportet ndërpersonale në ekonomi ashtu edhe në sferën politike.

Këtu mund të theksohet fakti, se para se të zgjedhin stretegjitë e mundshme për dalje nga konflikti duhet të bëhet analiza sociologjike si vijonë: (Dimitrov D., 1999)

• Informacionet komplete për karaekteristiakt themelore të objektit të konfliktit

• si është mundësia reale e kundërshtarëve që të arrijnë në kontakt me objektin e konfliktit

• Informacione të plota për kundërshtarët (vetitë e tyre psiqike, lidhjet me strukturat udhëheqëse dhe analiza e qëllimeve të tyre, nevojat dhe interesat)

• analiza e tërësishme për shkaqet, të cilat e kanë sjellur lajmërimin dhe marrjen hov të konfliktit

• analiza detale e mesit social në të cilin ka ndodhur, në të cilin udhëhiqet, dhe zgjidhja e eventuale e konfliktit

• kush dhe si i përkrahë anët e kundërshtuara


52

• ndikimi i opinjonit publik në zhvillimin e konfliktit Pasi të tubohen të dhënat dhe prej kur do të bëhet analiza relative

sociologjike atëherë kalohet në zgjedhjen e strategjisë më të mirë për udhëheqëjen dhe dhe zgjidhjen e situates së konflikitit.

Në literaturën sociologjike, më të eksponuara janë këto strategji: kundërshtimet, kompromisi, bashkëpunimi, shmangëja e konfliktit dhe riaftësimi.

Kundërshtimi si strategji ka më së shumti mangësi gjat zgjidhjes së konflikteve. Kjo strategji megjithate përdoret në rastet ekstreme kur konflikti është rrezikues i drejtave dhe lirive të njeriut. Kjo në fakt paraqet imponim ndaj njenit oponent në konflikt që tí përkrah kërkesat e kundërshtarit oponent ose të anës së tretë e cila është e inkuadruar. Që të ketë sukses në këte oponenti duhet të ketë fakte të fuqishme për kërkesat e veta të cilat duhet tí imponohen anës së parë. Kundërshtimi si strategji mund të jepë rezultate në planin afatgjatë.

Kompromisi është stretegji shumë shpesh e shfrytëzuar. Me këte dy anët tregojnë gadishmëri të bëjnë lëshime nga kërkesat e tyre nga njëra anë, dhe nga ana tjetër të tregojnë gadishmëri që tí pranojnë pjesë nga kërkesat e oponentit. Kjo arrihet atëherë kur oponentët i njohin drejtë mundësitë reale për implementimin e kërkesave të tyre. Pasise egziston rrezik real që të humbin më tepër se sa do të fitojnë, zgjidhjen e preferojnë me vendim kompromisi. Kjo strategji më së shpeshti përdoret gjat zgjidhjeve të konflikteve politike. Jo rastësishtë thuhet “politika është kompromis”. Në fakt kjo strategji kërkon më shumë kohë. Çdo shpejtim gjat gjetjes të zgjidhjes së kompromisit mund të ketë pasoja negative për individët, grupet sociale, organizatat politike, bashkësitë shoqëror- poltike e tj.

Strategjia tjetër, e ashtuquajtur riaftësimi ose heqje dorë, është shumë e ngjajshme me kompromisin. Kjo strategji ka bazë më të madhe vullnetin, megjithatë edhe përskaj të gjithë ave kundërshtimeve të i mbajnë raportet e mira me oponentin. Kjo mund të arrihet nga ajo se, oponentët janë të vetëdijshëm për mvarësinë e ndërsjelltë në veprimtaritë shoqërore. I shpeshtë është rasti kur ana e tretë i ofronë oponenetët me argumente duke iu sqaruar tezën e dedikuar (mvarrësinë) të tyre për afërsinë dhe jetën e përbashkët.

Për numrin më të madh të analitikëve strategjia më e madhe për zgjidhje të padhimbshme të konflikteve nga të të gjitha llojet paraqet bashkëpunimi. Në këtë proces oponentët ulen në tryezë të përbashkët me “duar të pastërta”, të vetëdijshëm për mvarësinë e njërit ndaj tjetrit. Oponentët i tregojnë argumentet e tyre me të cilat i arsyetojnë qëllimet dhe kërkesat e tyre, njëkosisht duke i respektuar argumentet e anës kundërshtare. Në literaturën sociologjike përdoren kritere të ndryshme nga të cilët përcaktohet lloji i bashkëpunimit.


53

Nëse e marrim në konsederim kriterin lëndor atëherë mund të flasim për konfliktet personale, familjare, ekonomike ose konflikte politike. Sipas kriterit kohor bashkëpunimi mund të jetë epizodik, periodik dhe i përhershëm. Nëse e kemi në konsiderim nivelin e organizimit, bashkëpunimi mund të jet sistematik (në ndërrmarjet) ose kaotike (grupi simpatizantësh).

Kriteri shkalla e lirisë, e përcakton bashkëpunimin si vullnetar dhe të dhunshëm.

Nëse e kemi në konsiderim faktorin subjektiv, atëherë mund të flasim për bashkëpunimin aktiv dhe pasiv. Dhe në fund kriteriumi pushtet e detirminon konfliktin si simetrik dhe asimetrik.

Nëse i krahasojmë strategjitë e lartëpërmendura mund të themi se se analizat e konflikteve ekonomike tregojnë se 30% nga konfliktet zgjidhen me kompromis. Madje 60% nga konfliktet zgjidhen me heqëje dorë. Për fatë të keq vetëm 2% zgjidhen me anë të bashkëpunimit. Në konfliktet në mes udhëheqësve dhe punëmarrësve, madje 80% nga rastet, të parët e imponojnë vullnetin e tyre permes përdorimit të strategjisë të kundërshtimit (Dimitrov D., 1999)

Në fund të konkludojmë se mënyra më e mirë e zgjidhjes së konflikteve është përdorimi kombinuar i të gjitha strategjive të lartë përmendura.

Gjat zgjedhjes së strategjisë për zgjidhjen e konflikteve ndikim të caktuar paraqet edhe zgjedhja e ndërmejtësuesit, anën e tretë ose si e quajnë edhe disa autorë medijatori. Në parim rrolin e ndërmejetësuesit mund ta luajn person i dalluar ose grupi prej disa profesionistëve. Gjat zgjidhjes së konflikteve ndërshtetëtore rroli i anës së tretë mund të ndodhë në ndonjë shtet tjetër. Sa i përket “medijatorëve” autorët e cituar më lartë e përcjellin lindjen e tyre që nga Kina dhe Afrika e vjetër kur eprorët e fisit kanë luajtur rolin medijatorit adekuat profesional, duke iu siguruar zgjidhje jo konfliktuoze ose dalja nga situate e konfliktit. Në historinë më të re ky nocion përmendet në vitet e 60 të shekulli 20 në SHBA. Në vitin 1983 në këtë vend është themeluar Instuti nacional për zgjidhjen e kontesteve, detyra e të cilit ishte e ndërlidhur me përpunimin e metodoligjisë së re të meditorëve, dhe gjithë ashtu organizohet edhe strërvitje speciale për udhëheqjen e bisedimeve.

Dukshëm, roli i anës së tretë në zgjidhjen e konfliktit, mban në vete mundësi të mëdha. Përshtatshmëria prej pjesëmarrjes së anës së tretë zakonisht ndërlidhet me faktin, se dy oponentët që janë drejtuar për ndihmë tek ajo (mediatori) ose vetëm njëra anë. Është e mundëshme ana e tretë të jetë e përzier vet në konflikt. Këto tri tipe të sjelljes të anës së tretë çojnë në tri pasoja me dallime për zgjidhjen e konfliktit.

Më së shpeshti dy anët në konflikt i drejtohen pales së tretë në rastet kur: • të gjitha argumentet, forca dhe mjete nga dy anët, të cilat bëjnë

pjesë në konfliktin, janë të harxhuara dhe objekti është i blokuar


54

• Dy anët qëndrojnë në dallimet e veta sipas karakterit, të kundërshtuar, pozicione të pa pajtueshme dhe kanë shumë interesa të kundërshtuara

• Normat juridike të ndërlidhura me zgjidhjen e konflikteve interprtohen në mënyrë të ndryshme nga dy anët

• Në njërën nga anët i është shkaktuar humbje serioze dhe ajo kërkon kompenzimin dhe kërkon sanksione të drejtura nga ana tjetër

• Për dy anët është me rëndësi që t´i ruajn marrëdhënjet e mira edhe pse nuk janë gjendje vetë të gjejnë dalje nga konflikti. (Dimitrov. D., 1999)

Literatura e shfrytëzuar: • Parsons, T., An Qutline of Social System (Theories Society). 1962 • Boulding, K.,Conflict and Defence. A. General Theory. Neë York,

1962 • Sheling, T., The Strategy of Conflict. Cambridge, 1963 • Giddens, A., The Constitution of Society. Polity Press, Cambridge,

1989 • Çipilov, A.I., Socialno- psihologi~eskie osobennosti

konfliktov me`du na~alnikami i pod~inen mi v po-razdelenii. M., 1993

• Atkins n, U., Psihologi na uspeha. S., 1993 • Fisher, R., Juri U., Put k soglasi ili pregovor i bez pora`eni. M.,

Nauka, 1990 • Human R., Strukes, Glasgow, Fontana, 1997 • Edëard, P.K., Patterns of Conflict and Accommodation. ed. Em-

ployment in Britain, 1990 • Thompson, P., Crawling From the Wreckage: The Labour Process

and the Politics of Production. London, 1990 • Keery, E., Kelly I., Professional Parsipative and Managerial

Umionism: An Interpretation of change in Trade Union. Work, Employment and Society, March 1994

• Ferner, A., Human R., Industrial Relation in the New Europe. p.19


55


56

Seminari nл Strugл 25 – 26 shtator 2003


57


58

Dr. Nazmi MALIQI Universiteti i Evropлs Juglindore- Tetovл

KRIMI I ORGANIZUAR SI DUKURI SOCIOPATOLOGJIKE NЛ PERIUDHЛN PASKONFLIKTIT SI BURIM I CЛNIMIT

TЛ DREJTAVE TЛ NJERIUT Hyrje Në hitorinë e njeriut gjithë një kanë eksistuar mospajtime, kundërthenje

si dhe ndarje në baza të ndryshme. të gjitha këto dukuri dhe shkaqe gjatë his-torisë së njerëzimit janë paraqitur dhe zhvilluar në forma dhe mënyra të ndry-shme. Është e ditur se në procesin e zhvillimit të një shoqërie të gjitha këto dukuri të moskuptimit, mospajtimit, kundërthënjeve e tjera, janë emëruar me fjalën konflikt. Në kontekst të modifikimeve mund të vëmë formën dhe llojin e një konflikti dhe të një dhune që gjithë sesi paraqesin temën kryesore të anali-zave sociologjike, psikologjike si të shkencave politike, juridike defendolog-jike e tjera. Që të ketë konflikt, duhet pasur dy palë kundërshtare dhe pavar-sisht nga kundërthënjet e palëve, konflikti mund të jetë: ndërpersonal (ndërmjet individëve), ndërgrupor (ndërmjet grupeve ) dhe brenda në gup.

Kur bëhet fjalë për traumat30, dukuritë psikologjike, konfliktet, të drejtat e njeriut, është e domosdoshme t’i kemi parasysh përvojat e humanistëve të ndryshëm, luftëtarë të të drejtave të njeriut, kjo do të na bëjë të ndërgjeshëm t’i respektojmë porositë të cilat kanë të bëjnë me tolerancën31 të të gjitha llojeve dhe për pengimin e dhunës dhe të konflikteve.

Edhe shoqëria jonë, në shkallën e tashme të zhvillimit, nuk është imune nga konfliktet dhe nga dukuritë sociopatologjike të cilat kanë shprehje negative jo vetëm ndaj individëve, por edhe më gjerë në mardhënjet e caktuara sho-qërore, duke shkaktuar situata negative shoqërore. Dukuritë më karakteristike

30 Traumë, lëndim (trupor apo shpirtëror), traumë psikike. Çrregullim i madh

psikik, i dikujt gjatë fatkeqësive, diç e papritur. 31 Tolerancë- tolerimi, tolerim, durim, pajtim, durueshmëri, tolerues, pajtues, marrdhënje pajtimi, të lejosh, të njohësh dikë, toleranca shtetërore, shmangje e lejueshme nga normat, tolerues, në mënyrë tolerante, pajtueshmëri, durueshmëri..”


59

të këtij lloji janë: krimi, alkoholizmi, narkomania, prostitucioni, bixhozi, vet-vrasjet, të endurit posht e lartë etj. Këto dukuri i gjejmë në tërë botën si dhe te ne. Ato janë si rezultat i situatave të caktuara shoqërore të cilat vazhdojnë të paraqiten, ndërsa në periudhën paskonfliktuoze me një tendencë të bëhen më masive.32

Dukuritë sociopatologjike i studjon patologjia sociale e cila është konsti-tuar si shkencë më vete në kuadër të shkencave shoqërore, nga aspekti i per-sonalitetit (bartës i dukurive sociopatologjike)- pianeci, narkomani, prosti-tucioni, vetëvrasësi e tjera, ndërsa nga aspekti i dukurive sociologjike sociale e shoqërore të cilat ndikojnë me pasoja të bëhen të tilla, pritet angazhimi dhe rezultatet që mundt t’i arrijnë institucionet shtetërore që t’u shërbejn qarqeve arsimore dhe organizimeve të tjera të tjera në shoqëri për t’iu kundërvënë me sukses në çrrënjosjen e kësaj të keqe shoqërore.

Kur bëhet fjalë për dukuritë sociopatologjike si burim për cënimin e të drejtave të njeriut, duhet pasur parasysh se sjellja e njeriut në shtetet bashko-hore, në masë të madhe përcaktohet me rregulla të ndryshme të sjelljes, të cilat janë kusht për rregullimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve. Nëse rregullat e këtilla nuk do të eksistonin do të sundonte kaosi dhe dezorganizimi. Dukuritë sociopatologjike bartin sprova negative shoqërore prandaj shteti duhet të ku-jdeset dhe angazhohet më tepër për pengimin e tyre.

Kriminaliteti është dukuri e tillë shoqërore, që paraqet interes të veçantë edhe për politikën. Politika e kriminilogjisë delikvente si disiplinë e posaçme shkencore, ka detyrë apo qëllim të studiojë dhe të analizojë sidomos deliktet që kanë natyrë politike, ose ta sqarojë kriminalitetin politik në shoqëri, gjë që një studim i tillë është i nevojshëm të behet në R. e Maqedonisë. Politika e involvuar në kriminalitet të organizuar jo vetëm pse i venë në pikëpyetje vlerat dmokratrike dhe vlerat njerëzore, por krahas këtyre devijime mund të vejë në pikëpyetje stabilitetin e mbrendshëm të shtetit33.

Klasifikimi i dukurive sociopatologjike

Në teori është bërë edhe klasifikimi i këtyre dukruive sociopatologjike

sipas llojit të tyre, me ç’rast ato janë grupuar në tre grupe themelore, sa vijon: • Dukuritë aociopatologjike me shprehje agresive në të cilat hyjnë:

krimi34, vetvrasjet e të tjera; • Dukuritë sociopatologjike të cilat shprehen si anomalitë sociale në të

cilat bien : prostitucioni, bixhozi, bredhja posht e lartë, lupsat e tjera;

32 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 2002 33 Nazmi Maliqi, Shpalosje, IADC- Klubi Demokratik, Shkup, 2001 34 Shih Goriçar J. vepra e përmendur, faqja 305-308, sipas Sulejmanov Z,

Stojanovski N- Patologjia sociale f. 375, Jugoreklam Shkup, 2002


60

• Dukuritë sociopatologjike të cilat shprehen si toksikomani, në të cilat bien : narkomania, alkokolizmi e tjera.35

Dukuritë sociopatologjike janë fenomene të ndërlikuara të botës bashko-hore dhe lidhen me shumë hallka të mardhënjeve shoqërore, të cilat varen nga vetitë personale të individit. Prandaj është e kuptueshme se ato duhet të kenë një numër të madh faktorësh dhe kushtet të drejtpërdretja të cilat në esencë kanë karakter objektiv apo subjektiv. Në këtë kuptim mund të flitet për shkaqë të shumta të lidhura ndërmjet veti dhe të ndërthurura shesh të ndërvarura që shkaktojnë në paraqitjen dhe përhapjen dhe ekzistimin e mëtejshëm të një varg dykurive të njohura por edhe të reja të cilat varen nga shkalla e zhvillimit të shoqërisë, veçanërisht të shoqërisë së sotme bashkëkohore.

Në të shpjeguarit e shkaqeve dhe të faktorëve që i përcaktojnë dukuritë sociopatologjike, te shumë autorë të cilët merren me këtë temë u paraqitën mendime të ndryshme. Disa kriminologë dhe punëtorë të tjerë shkencor, de-terminantet e praqitjes dhe zhvilimit të këture dukurive i kërkojnë te: faktorët psikologjik, ndikimin e edukatës dhe të sjelljes gjatë viteve të djalërsisë të individit. Ndërsa autorë të tjerë, paraqitjen e dukrive sociopatologjike e kon-sideronë si të rëndësishme nga aspekti i gjendjes dhe rrethanave shoqërore të cilat ndikojnë jashtë tij.

Studimi i dukurive sociopatologjike Një numër i madh autorësh janë marrë posaçërisht me studimin e duku-

rive socippatologjike, dhe këta në shumë raste në punimet e tyre në të cilat janë trajtuar edhe çështje dhe probleme të tjera të cilat kanë rëndësi për zhvilimin e teorisë së tyre, i kanë shtruar edhe pikpamjet e tyre për natyrën dhe esencën e këtyre dukurive, ndërsa në këtë kuptim edhe për shkaqet dhe faktorët të cilat i kushtëzojnë. Sipas disa pikëpamjeve shkencore përcaktuesit e dukurive so-ciopatologjike paraqesin një lidhje të dy faktorëve të grupeve, në të cilat bien ato që kanë të bëjnë me rrethanat objektive, ashtu edhe ato që janë si produkt i linjës së tij zhvillimore në kushte të caktuara shoqërore. Ato objektiva kanë të bëjnë me kushte sociale për sjelljen negative për ndiçimin e aspekteve të ndry-shme psikike dhe devijimeve të personalitetit që sillet keqë. Ndikimi negativ shprehet si raport që tregon lidhshmërinë e tyre të ngushtë, por fakt është se nuk mund të flitet për ndikim të jashtëm si pasojë e sjelljes negative, pavarësisht nga elementet negative të subjektit të personalitetit. Siç duket shkaqet objektive dhe negtive nuk ndikojnë në mënyrë të izoluar, por ato për-bëjnë një tërësi strukturale dhe kështu bashkërishtë ndikojnë në të gjitha ku-shtet e jetës, në proceset dhe manifestimet e saj, edhe atëherë kur është në pyetje sjellja negative e subjektit të veçantë.Sot individi prjeton ndryshime

35 Spasevski J- Aslimovski P, Siguria, mbrojtja, paqa, Kosta Abrash, Ohër 2000


61

shumë të shpejta në aspektin shoqëror, ekonomik, social, kulturor e tjera. Këto ndryshime zhvillohen me një shpejtësi të tillë,me çka njeriu nuk

është në gjendje karakteristikat e tij bilogjike, psikologjike dhe sociale me të njetën shpejtësi t’u përshtatet këtyre ndryshimeve. Kjo shkakton konflikt te vet individi e pastaj edhe në planin shoqëror e social. Pikërisht këtu qëndron rëndësia e kërkimeve të kushteve shoqërore e ekonomike siç janë:

• urbanizimi dhe industrializimi, • kriza banesore, • varfëria, • lëvizjet migruese, • mënyra parazite e të jetuarit dhe • kushtet politike në të cilat bien: deformimet politik, burokratike dhe

borgjeze. Këto kushte janë shkaqet dhe faktorët themelor që ndikojnë te njeriu që

të ketë sjellje të këtilla negative-devijante. Këtu nuk mbeten anash edhe faktorët personal siç janë:

• struktura e personit, • motivet, • çrregullimet psikike e tjera. Në këtë pjesë të referatit do t’i shfrytëzojmë qasjet teorike për dukuritë

sociale36 të silat e shkaktojnë frikën dhe shkaktojnë ndjenjën e pasigurisë të cilat janë të shumta dhe së këndejmi vështirë që të vendosen sipas nënjë klasi-fikimi të pranuar përgjithësisht dhe të radhitur. Sipas Sulejmanovit hulumtimet e deritshme sociopatologjike dhe kriminogjene tregojnë se ndër to si më të rëndësishme mund të ndahen:

• Papunësia dhe rrogat e ulta të një pjese më të madhe të popullsisë, • Likuidimi i shumë ndëramrrjeve dhe firmave të ndjekura me pre-

sionin e përhershëm se do të humbet vendi i punës, • Pamundësia që të realizohen nevojat themelore të jetës (ushqim,

veshmbathje, banesë), • Pamundësia që të realizohet pikpamja e jetës: të sigurohet ekzistimi

themelor, të lidhen bashkëshortësi dhe të formohet familje, • Pamundësia për të fituar pozitë e caktuar, të merret ajo që e meriton

për punën tënde të mundimshme, mosrealizimi i premtimeve të pritura për avansim në punë.

• Kushtet e vështira të ndërlikuara shoqërore në të cilat ndikojnë kon-flikte të ndryshme,

36 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 2002


62

• Dezorganizimi shoqëror që e godet individin dhe tek ai shkakton konflikte emocionale dhe kriza personale,

• Tempoja e jetës së shpejtë dhe nervoze, • Rreziqet e krizave ekonomike, • Gjendja e jostabilitetit shoqëror, e cila shpie kah pasiguria e pozitave

të fituara në ekonomi dhe në funkcione të të punësuarëve në administratën shtetërore,

• Ekzistimi i konflikteve kulturore dhe religjioze, • Ndryshimet e vlerave shoqërore, • Rreziqet nga katastrofat natyrore dhe artificiale, ndotjet e shumllo-

jshme të ambientit jetësor, • Ndikimi i qendrave të caktuara ku ekziston aktivitet i shtuar kriminal

dhe sociopatologjik, • Mungesa e parimeve etike dhe morale te qytetarët e tjerë. të gjitha këto ndikeme të shumta negative të cilat janë edhe si pasojë e

krizave dhe konflikteve që u paraitën edhe në periudhën paskonfliktit si troll të përshtatshëm për ekzistëncën e frikës së madhe dhe mungesën e shpresës të ndjekura me ndjenja jo të shëndosha dhe të palakmueshme, frustacione, tendosje, shqetësime, paraqitje të zhgënjimit, krizave individuale, streseve psikike, traumave dhe dukurive të tjera negative psikike.

Sipas kësaj mund të konkludojmë se shkaqet dhe faktorët të cilat e kushtëzojnë paraqitjen dhe zhvillimin e këtyre formave (sidomos gjatë periudhave të krizave, konflikteve dhe në periudhën paskonfliktit) është shprehje e gjendjes individuale dhe të ambientit shoqëror që është shumë shtresash dhe që i nënshtrohet ndryshimeve dinalmike të cilat shpesh e godasin dhe bëjnë presion ndaj individit, i cili nëse nuk është i përgatitur t’i përballojë këto ndryshime, shpesh herë merrë rrugë të gabuar prej nga nuk mund të kethehesh lehtë. Së kendejmi krijimi i ambientit të volitshëm shoqëror për eliminimin e faktorëve që i prodhojnë këto fenomene të dëmshme shoqërore, mbetet detyrë me një rëndësi të përhershme, detyrë për shtetin tonë dhe organet e tij dhe të institucioneve.

Kriminaliteti dhe lidhshmëria e tij me dukuritë sociopatologjike

Lidhshmëria e dukrive sociopatologjike dhe e kriminalitetit vjenë në

shprehje në forma dhe dukuri të ndryshme, siç janë: • vjedhjet, • vrasjet, • lëndimet trupore, • thyerjet e shtëpive,


63

• mashtrimet, • përdhunimet, • veprat e ndryshme penale, • stërshitja, • droga dhe devijime tjera të shumtuara. Në kushtet e sotme të organizimit shoqëror në paraqitjen e dukurive

devijuese, vemendje e veçantë i kushtohet krimit të organizuar.

Kriminaliteti i organizuar burim për rrezikimin e të drejtave të njeriut Problemet e rrezikimit të të drejtave të njeriut në Maqedoni, janë

bërë më akute edhe si pasojë e gjendjes së vështirë ekonomike në vend. Kjo situatë e vështirë ekonomike i acaron më shumë marrëdhëniet sociale në vend, sidomos duke u hetuar se si funksionarë pa marrë parasysh se mund të shihen nga këndi i individit, në strukturat e ndryshme udhëheqëse me keqpërdorimet e tyre janë prezent, që në momente krijohet me arsye përshtypje reale se këto rrethana, marrin një kahje të kriminalitetit të organizuar nga vetë strukturat politike.

Pjesë e strukturave shtetërore në situata të krizës dhe konflikteve shohin rastin e përfitimeve dhe shlyerje të gjurmëve të keqpërdorimit apo të kriminalitetit. Pavarësisht nga rethanat e vështira, në të cilat u gjet edhe Maqedonia, qeveria aktuale luajti rolin maksimal të përfitimit nga kjo ngjarje si në aspektin politik, financiar por edhe përforcimin e pozitës ndërkombëtare të Maqedonisë. Kishte ankesa të arsyeshme, në shumë raste se Qeveria e Maqedonisë nuk respektoi të drejtën ndërkombëtare për refugjatët. Sjellje e cila u vërejt në keqtrajtime që kishin karakter antihuman, por kishte edhe dukuri të kriminalitetit ekonomik që mund të kenë karakter të mosrespektimit të Konventave ndërkombëtare.37

Përkufizimi i krimit të organizuar

Krimi i organizuar nuk njehë kufij. Organizatat kriminalistike të këtij

lloji përpiqen të përfshihen në sitemin egzistues të pushtetit shtetëror. Deri tani në literturën penal-juridike dhe kriminalistike nuk egziston ndonjë definicion i pranuar përgjithësisht.

Këtë e bëjnë në atë mënyrë duke instaluar njerëz të vet në organet më të larta të pushtetit, duke koruptuar funkcionerë të ndryshëm.Kështu ekzistojnë përpjekje të ndryshme që secili në vetvete ka elemente të caktuara. Sipas

37 Nazmi Maliqi, Shpalosje, faqe-85, IADC- Klubi Demokratik, Shkuo, 2001


64

Spasevskit për të kuptuar drejtë këtë problem aktual mund të veçohen këto elemente:

Së pari, përcaktimi deskriptor i krimit të organizuar mund të tregohet

nëpërmjet theksimit të karakteristikave të tij sa vijon: • organizimi i një grupi për të bërë vepër penale; • raportet kierarkike në grup duke ia bërë të mudnshme drejtuesit të

saj që ta kontrrolloj atë; • kërcënimet me forcë dhe me korupcion si mjet për realizimin e prof-

itit ose për të kontrrolluar tregjet; • larja e fitimeve të arritura në mënyrë jolegale dhe infiltrimi në eko-

nominë legale; • aftësi për ekspansion në çdofar aktiviteti jashtë dhe në kuadër të

kufijëve nacional;38 Me konceptin krim i organizuar Shuler- Springorum i nënkuptojnë këto

vepra penale: • vjedhja, transporti dhe tregëtia ilegale me automjete; • nënçmimi dhe detyrimi, veçanërisht i orjentuar nga restorantet, baret

dhe te tjera; • tregëti ndërkombëtare me drogë; • krijimi i firmave dhe shoqatave fiktive (të rreme), veçanërisht për

larjen e parave; • “tregëti me mallra të bardha” për shkak prostitucioni; • ryshfeti dhe krupcioni; • tregëtia ilegale me armë e tjera.39 Në përcaktimin e nocionit të krimit të organizuar sipas Sylejmanovit, në

literturë ekzistojnë dy qasje. Sipas të parit, qasja e zgjeruar, kur bëhet fjalë për veprimtari të krimit të organizuar, ndërsa sipas të dytit, qasje më e ngushtë për eksistimin e krimit nuk mjafton vetëm eksistimi i krimit të organizuar.Ky kon-statim është vërtetuar sipas Kajzerit, kur këto kushte të ekzistimit të krimit të organizuar nënkuptohen si diç më të gjera siç janë:

- Bashkim i përhershëm i shumë vetave si organizatë e pranuar solidare si bashkësi interesi (njerëz të pamoralt të nivelit të njejtë n.z. N.M.),

- Struktura organizative që nga njëra anë e karakterizon stili i ashpër i udheqjes, diciplina e anëtarëve, por edhe kujdesi për sigurinë e tyre,

38 Theksuar sipas ekspozesë së V. Kamboskit “ Shteti juridik dhe krimi i organizuar, cituar sipas J. Spasevski- P Aslimovski “Siguri, mbrojtje, qetësi” f. 90, Kosta Abarash, Ohër 2000

39 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 2002


65

- Ose nga ana tjetër, rrjeti i aktorëve të veprave penale me stil të butë të udheqjes,

- Veprimi sipas planit dhe ndarjes së punës, - Lidhja e gjërave legale me ato ilegale, përshtatshmëri nevojat përkatëse

të popullsisë, shfrutëzimi kriminalistik i lidhjeve personale dhe afariste, - Teknologji fleksibile të krimit dhe grumbulli i pasur i metodave krimi-

nale në ekspansion (kërcënimet, nënçmimet, dhuna, heshtje e detyruar, terrori deri te ryshfetet aktive), me ç’rast dhuna ndaj personave kalon në dobi të pre-sionit të çdo lloji,

- Shfrytëzimi me qëllim i infrastrukturës (lidhjeve radio –TV dhe telefo-nike, mjetet ndërkombëtare të transportit si dhe,

- Internacionalizmi dhe lëvizshmëria.40 Sipas Kajzerit konkludimi që nxirret gjithë një është se krimi i organi-

zuar dallohet nga format tradicionale të krimit grupor. Për fat të keq para konfliktit, gjatë konfliktit dhe pas periudhës së kon-

fliktit, përfshirë këtu edhe kohën e sotme në shoqërinë toën vazhdojnë të vepri-jnë jovlerat:

• Është i pranishëm korupcioni te disa udheqës të niveleve shtetrore dhe lokale,

• Korupcioni i funkcionarëve shtetëror brenda bashkësive të veta et-nike (shqiptarë, maqedonas) duke i manipuluar ndjenjat kombëtare dhe patri-otike të qytetarëve për qëllime personale dhe interesa të ulta, duke i shfrytëzuar si maska për mbulesën e mosukseseve në realizimin e obligimeve të marra para elektoratit,

• Keqpërdorimi i pozitës së pavolitshme sociale të të rinjëve për in-teresa politike,

• Paraqitja e dukrive sociopatologjike, drogës, prostitucionit, krimit të organizuar, kontrabandës ose të pasuruarit të paligjshme.

Këto anë negative kontribuan që një kategori e caktuar e njerëzve të bien

në krizë morale, të paraqiten trauma të ndryshme te një shtresë e popullsisë, të prodhojë efekte sociopatologjike dhe dukuri të tjera psikologjike. Rrethanat e këtilla nuk mund të mos ndikonin tek qytetari ynë, duke marrë parasysh edhe shumë faktorë, siç është pasiguria familjare, niveli i ulët i arsimit, mospasja e perspektivës, traditat kulturore etjera. Pasi viteve të fundit është në rritje numri i failjeve me pasiguri sociale (veçanërisht në rajonet e përfshira nga kriza lufta-rake) rritet41numri i të papunëve, ndërsa nga ana tjetër ka zyrtarë shtetrorë dhe

40 Ibidem 41 Në republikën e Maqedonisë sot janë regjistruar mëse 82 mijë familje të cilave u

mungojnë gjërat elementare. Seminar i mbajtur në Gostivar, me temë Bazat e ligjit të


66

lokal, duke i ndërruar funkcionet nga viti në vit, me manipulime të ndryshme dhe me akraballëk si dhe me sjellje të pamoralshme, që shkaktojnë pasiguri, padyshim ndikojnë në krijimin e krizave morale te qytetari i thjeshtë. Pastaj, eksistojnë edhe grupacione të tilla të cilat pa kurrëfarë mundi pasurohen për një kohë të gjatë, të ndihmuar edhe nga strukturat shtetrore.

Gjatë dhjetë vjetëve të fundit, por edhe më herët, individë të ndryshëm por edhe grupacione rregullisht ndihmohen nga të gjitha pushtetet, që natyrisht se sjellë në kriza të ndryshme, destabilizim, tramuma, shkelje të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe gjithë sesi një pjesë e madhe e qytetarëve mbeten jashtë kujdesit të shtetit. Këto qytetarë do ta shprehin revoltin e tyre me sjellje nega-tive dhe një ditë ata do të ndryshojnë “rrjedhën normale” të rendit shoqëror. Një ditë qutetarëve shqiptar dhe maqedonas por edhe të tjerëve, përveç trau-mave të shkaktuara nga lufta mbeten në pamëshirën e mjaftë të pamëshir-shëmëve dhe të “bosëve” të tyre.

Në rrthanat e tashme stabilizuese, të cilat vazhdojnë në zhvillimet politike në shoqërinë tone dhe të cilat me të drejtë pranohen me një lloj skepti-cizmi, duhet t’i jepet përgjegje edhe këtyre pyetjeve: “Ç’duhet bërë sot që t’u afrohemi njerëzve? Cili duhet të na dhimset? A duhet të përballohemi me fak-tin se traumat dhe vuajtjet janë pjesë përbërëse e disa qytetarëve? Është fakt se këta njerëz kanë humbur diç më të dashur nga familja e vet, nga trupi dhe shpirti i tij, diç më shumë nga ajo se çdo të thotë shtet ata njerëz janë traumati-zuar, i kanë humbur të gjitha ambicjet, ndoshta nuk kanë dhimbje dhe urrejtje, por janë njerëz që vuajnë”.42Por heshtja e tyre dhe vuajtja e tyre është edhe porosi që të mos lejohet të marrë hov rrjedha jonormale, krimi i organizuar (i toleruar nga struktura të caktuara shtetrore) dhe lidhja e tij me dukuritë so-ciopatologjike, prostitucionin, narkomanizmin, alkoolizmin dhe dukuritë e tjera sociopatologjike.

Për zgjidhje e problemeve të njerëzve të cilët ende janë viktima të trau-mave dhe të dukurive sociopatologjike të cilat paraqiten si pasojë e konfliktit, gjithë sesi se duhet të jetë obligim i çdo organizate joqeveritare.

Parandalimi dhe ndalimi i krimit të organizuar

Me qëlim që të fitojmë një pasqyrë më të kjartë si dhe mundëisnë e pre-

ventivës dhe të pengimit të krimit të organizuar do t’i shfrytëzojmë propozimet e hulumtuesve të kësaj problematike, ndër të cilët edhe të Sulejmanovit i cili ndër të tjera thekson: Me qëllim që të forcoet ana prandaluese-preventive e krimit të organizuar dhe e korupcionit si plotësism i rëndësishëm i politikës

vetqeverisjes lokale, të organizuar nga Klubi demokratik dhe nga Fondacioni Fridrih Ebert, Gostivar mars, 2003

42 Nazmi Maliqi, Gjurmë politike, IADC- Klubi demokratik, Shkup, 2001


67

represive në këtë lëmë duhet bëhet: - përpunimi i programit për iniciative juridike, administrative dhe kul-

turore për luftë kundër korupcionit; - formimi i trupit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar për eliminimin e

korupcionit - ashpersimi i politikës ndëshkuese për forma të caktuara të sjelljes

koruptive; - përforcim kadrovik, material dhe teknik i shërbimeve për luftë kundër

krimit të organizuar në ministrinë e punëve të brendëshme (gjyqe dhe në të gjitha segmentet e administratës shtetrore) si mundësi për krijimin e special-izimit dhe përsosjes së tyre në vend dhe në botën e jashtme;

- vënjen e procedurës për konfiskimin e mallit të fituar nëpërmjet krimit të organizuar, korupcionit dhe larjes së parave;

- rregullimin normativ43 të mundësisë për transformimin e barrës së paraqitur të marrjes së mallit si rezultat i ndjekjes penale të këtyre personave të cilët kanë qënë të dënuar pr reketim dhe vepra të tjera të ngjajshme;

- funkcionimin e polcisë financiare për menaxhim të mirë dhe legjitim të punës tregetre dhe financiare dhe zhvillimin e mekanizmit të bashkëpunimit në pengimin e korupcionit.

Kriminaliteti i organizuar44 edhe më tej mbetet kureshtje dhe brengosje me të cilin ballafaqohen edhe shtetet më të organizuara se sa është R. e Maqedonisë, duke pasur parasysh se korupsioni ka depërtuar në shumë segmente të shoqërisë. Kriminaliteti i organizuar është i definuar nga ekspertët e kësaj lëmie e sidomos t’ë INTERPOL-it, si veprim i çdo grupi të organizuar që ka për qëllim të realizojnë profit të madh financiar në mënyrë ilegale pa i respektuar në shumë momente edhe kufinjtë ndërshtetëror dhe rrregullativat ligjore mbrenda shteteve ku edhe e kanë zanafillën. Qëllimi kryesor i këtyre grupeve është koruptimi i individëve që bartin poste në struktura të ndryshme shtetërore. Kjo e fundit ka marrë përmasa më të mëdha, duke e shfrytëzuar profitin e madh si dhe ndikimin për të dominuar, që ta sigurojnë kierarkinë e vetë nga zbulimi i tyre dhe ndjekja. Grupet e organizuara të kriminalitetit mund të disponojnë mjete të konsiderueshme, që mund të ndikojnë në qeveritë e shteteve të vogla në tranzicion. Ky lloj kriminaliteti mund të radhitet edhe në dukuritë socio-patologjike sepse rrezikon integritetin moral të njerëzve, të cilët janë mësuar të jetojnë në mënyrë të ndershme konform normave që i lejon ligji.45

Nëse nuk ekziston përpjekje reale, që të pengohet kriminaliteti i

43 Monoka Macovei, Pravoto na sloboda i sigurnost na li~nosta, Sovetot na Evropa, Shkup, 2002

44 Zami Poda, Krimi i organizuar, Libri universitar, Tiranë, 1998 45 Nazmi Maliqi, Shpalosje, faqe 86, IADC- Klubi Demokratik, Shkup, 2001


68

organizuar në Maqedoni kjo pamëdyshje, do të ishte edhe një ndjenjë e pa përgjegjësisë për ata që janë futur në politikë përmes vijës së biznesit të papastër, si dhe për ata që duhet ta luftojnë atë. Me siguri se këto përpjekje, do të ishin shumë më të sukseshme nëse në strukturat shtetërore nuk do të ishin t’involvuar individ që kanë ndihmuar këtë dukuri. Veprimi i suksesshëm kundër kriminalitetit të organizuar do të jetë shfrytëzimi apo sjellja konform standardeve që i ofron Këshilli i Evropës dhe BE dhe mekanizmat mbrojtëse që ofrohen nga ato dhe strukturat e NATO-s.t për luftën kundër kriminalitetit, kriminalitetit të organizuar me armë, kundër kriminalietit të organizuar të skemave të qarkullimit dhe pastrimit të parave, kundër trafikut të lëndëve narkotike, kundër trafikut me “mallë të bardhë” etj.

Përfundim Për shtetet në tranzicion, ku nënkuptohet edhe Republika e

Maqedonisë, ekzistojnë vlerësime reale se mjetet financiare në të shumtën e rasteve gjenden në duart e njerëzve që kanë biznes të ndytë, të futur në lojërat e kriminalitetit, të cilët bëjnë orvatje serioze të ndikojnë edhe në rjedhat politike, gjë që pa masë rrezikon mirvajtjen e aktiviteteve për stabilizim të brendshëm gjë që eliminojnë kriteriumin e vlerave për konkurencë të mirëfilltë. Këto shenja të kriminalitetit të organizuar mund të hasen në politikë, ekonomi, kulturë edhe në arsim.

Në Kohën e sotme duke e pasur prasysh kornizën normative juridike të RM46, e cila duhet të harmonizohet me normatat juridike të NATO-s dhe UE UE, duke e kuptuar përparimin e demokracisë dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut si fundament të politikës për krijimin e stabilitetit në rajonin Balkanik, për zgjërimin e NATO -s dhe UE në Evropën juglindore, duke u inkuadruar edhe Republika e Maqedonisë në këto struktura evroatlantike, në mes standardeve që duhet të plotësohen për inkuadrim në NATO dhe UE është edhe lufta kundër kriminalitetit të organizuar. Lufta kundër kriminalitetit të organizuar duhet të jet aktivitet e mirfillt ligjor të strukturave qeveiriatere të Republikës së Maqedonisë dhe të subjekteve të tjera në vend, të cilat në bashkëpunim me strukturat e NATO-s dhe të UE, duhet të fitojnë domethënien e vërtet në luftën kundër krimianlitetit, aktivitet që doemos duhet të ngritet

46 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Studentski zbor, Shkup, 2002 Ligji i mbrojtjes, "Slu`ben vesnik na RM" nr, 42/2002, Shkup Ligji për punë të brendshme, "Su`ben vesnik na RM" nr.19/95, Shkup Ligji për shërbim në Armatën e Maqedonisë, "Slu`ben vesnik na RM" nr. 62/2002, Shkup

Koncepcioni nacional për sigurim dhe mbrojtje, "Slu`ben vesnik na RM" nr. 40/23 juni 2003, faqe 14-21, Shkup Programi nacional për përgsditjet Republikës së Maqedonisë për antarsim në NATO, Shkup, 2003


69

edhe në bashkëpunim apo kordinim rajonal me vendet fqinjë, ku kjo dukuri është present në mase të madhe, sidomos në shtet të cilat ende nuk e kanë arritur nivelin e konsolodimit të brendshëm shtetëror.


70

Suzana Mitrovska, Psikologe e diplomuar, Qendra ndërkomunale për punë sociale në Kumanovë

Adoleshenca, krizat në adoleshencë dhe gjendjet e stresit

• Individi adoleshent Periudha e adoleshencës është periudhë specifike jetësore, e cila dallohet

nga periudha e fëmijërisë nga njëra anë dhe periudha e herëshme e pjekurisë nga ana tjetër. Në periudhën e adoleshencës ndodhin shumë probleme zhvillimore të cilët janë karakteristik pë këte dhe fazë normale për individin. Këto ndryshime nxisin përgjigje të caktuara emocionale te njerëzit e rijë.

Fillimi i adoleshencës dhe kohëzgjatja e sajë, me rëndësi është se dallohen nga një individ në individin tjetër. Adoleshenca fillon dhe mbaron zakonishtë dy vite më herët te vajzat se sa te meshkujt. Në të njejtën moshë vajzat duken shumë më të pjekura dhe më të afërta te moshatarët se sa meshkujt. Adoleshenca kalon përmes shumë periudhave zhvillimore:

• periudha para adoleshencës e cila fillon prej moshës 13-14 deri më 15 (mosha vjetë).

• Periudha e adolishencës prej 15-18 dhe zgjat gjer më 21 vit; • Periudha pas adoleshencës ( periudha e hershme e pjekurisë) e cila

zgjat prej moshës 23-25 vjet. • Në adolshencë vjenë deri te ndryshimet karekteristike në

personalitetin e individit: • Pjekuri e vrullshme biologjike; • Ndryshime të vrullshme në disponimin; • Përjetime dhe ndjenja të reja, të cilat e përcjellin ndjenjat e zgjuara

seksuale; • Sjellje të ndryshueshme; • Ndryshime zhvillimore dhe • Zhvilimi i nevojës për individualitet dhe separacion. Zhvillimi i vrullshëm biologjik i individit, karakterizohet me

ndryshime të mëdha trupore dhe lajmërohet që në fillim të adoleshencës. Thuajse përmes natës adoleshenti e ndërron pamjen e tij personale dhe për këte


71

shpeshë është para pasqyrës, në momente i kënaqur në pamjen e tij dhe më pas hidhërohet për këte. Në gjendje të paknaqësisë për shkak pamjes së tij të rinjët janë nervoz, të brengosur verbaklisht agresiv dhe kështu me radhë. Shumë here të rinjët kanë fotografi në kuijtime për pamjen e tyre trupore (fotografia ideale) e cila përputhet me pamjen me ndonjë idoli të tyre. Te numëri i madhë i të rinjëve vjenë deri te një çpërputhje përmes fotografisë së vërtet trupore “Unë“ dhe fotografia e idealizuar për pamjen e tij. Pikërisht kjo i sjellë deri te dëshprimi, paknaqësia, pikëllimi, ndjenja për vlerë më të vogël, tentim nga izolimi social dhe në rast të fundit gjer te gjendja depresive emocionale.

Ndryshimet e vrullshme në disponimin - është pjesë përbërse e adoleshentit. Nga ndryshimet e tilla të disponimit shumë herë janë të hutuar dhe vet prindërit dhe të rinjët.

Përjetimet e reja dhe ndjenjat - të cilat e përsjellin epshin e zgjuar seksual, i cili më së shumti dallohet nga ndjenjat të cilat janë prezente në fazat e mëherëshme të këtij zhvillimi. Ngritet interesimi për personin nga gjinia e kundërt, formohet idenditeti gjinor dhe pranimi i vyrtyteve gjinore biologjike të veta.

Sjllja e ndryshueshme e adoleshentit - me një këmbë në fëmëri dhe me tjetrën në botën e të moshuarëve, pikërishtë kështu është sjellja e tyre. Në momente mund t´i ngjajë fëmisë të moshës së mitur dhe në momente mase seroz dhe arrinë të kryejnë detyrat sikur të jetë i moshuar. Në momente mund të ndjejnë nostalgji dhe mallëngjim për periudhën e fëmirisë ku gjithë çka i është e njohur dhe mbretërojnë rregulla të thjeshta të sjelljes, dhe në momente ndjenë frikë nga bota e të moshuarëve ku mbretërojnë rregulla mase të ashpra të sjelljes dhe shpresa të mëdha.

Ndryshimet zhvillimore - adoleshenti i hedh burimet e gjertanishme për vetëvlerësim e sjelll në pikëpyetje organizimin e kohës dhe të shpërdarjes së energjisë për kënaqësinë e motiveve dhe epsheve dhe kërkesat e epshit nga njëra anë dhe ato kulturore dhe sociale në anën tjetër. Individi i largohet sistemit të vlerësimit i cili gjer më tani i kishte pranuar përmes vlerave familjare dhe vlerave sistemore të prindit. I ndanë nga vlerat e reja dhe vlerave sistemore të moshuarve. Adoleshenti e kontrollon autoritetin e prindit – e shikon me skepticizëm dhe në mënyrë kritike e zgjedh vlerat të cilët i ruajnë, i pranojnë ose i hudhin.

Zhvillimi i nevojave për individualizëm dhe seperacion - adoleshenti tenton të pamvarësohet dhe të ndahet nga prindi. Për shkak se kjo periudhë është mëse e rëndë për ate, për ta lehtësuar ndarjen, adoleshenti tenton ta çvlerësojë nivelin e gjerëtanishëm të tij të rëndësishëm. Kjo nga ana e prindërve komentohet si mosrrespektim, nënçmim, sjellje arrogante nga ana e adoleshentit. Megjithate, që të tejkalohet kjo, pridërit duhet ta nxisin ndarjen, por duhet të kihet kujdes që të mos tepërohet me pamvarësinë (që shumë


72

shpejtë të hyjnë në botën e të moshuarëve) ose që tejmase mos të vijnë te lidhëshmëria e adoleshentit me prindin me çka do të çregullohej procesi i pamvarësimit.

Këto dhe shumë ndryshime të tjera të vrudhëshme gjatë zhvillimit të adoleshentit janë process normal i pjekurisë dhe ndryshime të njejta ose krizat quhen kriza normative.

Një pjesë e njetëzëve të rinjë problemet zhvillimore i tejkalojnë spontalisht, përmes procesit të vijueshëm të integrimit interpsikologjik dhe interpersonal, duke përfituar hap pas hapi lirinë e ofruar të zgjidhjes në planin personal dhe professional. Që të bëhet i pavarur dhe i plotë, autentik qenie për vetëveten dhe për vete, por edhe qenie për të tjerët është detyrë e rëndë dhe proces i cili zhvillohet i cili rrjedh në tërë jetën e tij. Kështu adoleshenti e arrinë identitetin personal.

Personi i ri i cili e ka ndërtuar identitetin e vetë, tani dinë cila është

ai, ndjehet person i vetë pranuar dhe i sigurtë, i kënaqur nga puna dhe sukseset e tijë ndjehet i plotë, sjell vendime dhe dinë nga shkon në jetë.

Nganjëherë ndodh që njeriu i ri të bjen në krizë ose konfuzion për

ndërtimin e identitetit të tijë. Kriza e tillë ose konfuzioni nxit dhimbje emocionale, duke mos arritur këtë dhimbje ta tejkalojnë në mënyrë të pjekur dhe të shëndoshë dhe njëkohësishtë duke mos mundur të mbetet në atë krizë ose konfuzion e cila i nxit hidhërim të fortë emocional, mund të ndodhë që njeriu i ri ta pranojë identitetin negativë.

Me siguri njeriu i ri për të pranuar identitetin negativ, është drejtë proporcionalitetit të gjendjes në të cilën mund të bjerë adoleshenti:

• kur të moshuarit kanë shpresë mase të madhe nga adoleshenti; • kur të moshuarit janë në kontinuitet të pakënaqur nga të arriturat e tij; • kur adoleshenti nuk ka kapacitet të mjaftueshëm t´ i përcjell mocanikët e

tijë, • atij i është më e lehtë të pranojë që të jetë me ate që është në rrjedha të

edukimit, që i kanë folur që të most ë jetë, se sa që të luftojë me realitetin të cilin e ka;

• kur personi nuk ka arritur pjekuri të mjaftueshme t´i plotësojnë kërkesat e shoqërisë nga ai;

• adoleshenti shpeshë herë ka përvojë negative emocionale gjatë zhvillimië të tijë;

• janë prezente konfliktet të shpeshta të prindërve; • ka probleme të patejkaluara zhvillimore; • kur adoleshenti ka probleme në nivelin më të gjerë familjar;


73

• ka përshtypje për keqëpërdorim emocional fizik dhe seksual. • të gjitha këta faktorë të cilët janë kushtë për pranimin e identitetit

negative, janë edhe shkas për lajmërimin e krizave në adoleshencën të cilët nga ana tjetër nxisin adaptim jo të mirë dhe papranueshmëri sociale gjer te lajmërimi i sjelljeve delikfente.

Sipas kësaj është e mundur që: - Personat e rinjë të ndërprejnë të flasin të vërtetën, kjo do të thotë të

gënjejnë. Gënjimi mund të lajmërohet si pasojë e frikës nga dënimi nga ana e prindërve ose nga autoritet tjetër, nëse e fletë të vërtetë dhe kur adolesenti llogarit se nuk do të jetë i kuptuar. Kjo është një nga shkaqet ndërsa tjetra është kur njeriu i ri dëshiron të jetë dominant për grupin ose ose dëshiron të jetë superior;

- Të rinjët fillojnë të vjedhin këtë më së shpeshti e bëjnë (mendohen në adoleshentët) me qëllim që ta kthejnë vëmendjen nga vetëvetja nga ana e prindërve. Në rastet e tjera njerëzit e rijë fillojnë të vjedhin me qëllim që tí kundërshtoen të rregullave morale rigide të prindërve të tyre. Në disa raste vjedhja paraqet dukuri socio-patologjike dhe lajmërohet te disa njerëz të rijë si rezultat i mundësisë së ulët ekonomike të familjes së tyre. Por kjo dukuri mund të zhvillohet me kriminalitet serioz.

- Ikja nga orët e mësimit, lëshimi i shkollës, ikja nga shtëpia dhe endja, janë dukuri përmes të cilave njerëzit e rijë tentojnë në mënyrë negative ta arrijnë mvetësimin dhe pamvarësimin.

- Sjellja destruktive agresive është dukuri e shpeshtë socio-patologjike e cila karakterizohet më vandalizëm, malltretim të moshatarëve të tijë anëtarëve të familjes së tijë, arsimtarë dhe bashkëqytetarë të tjerë nga mesi i tijë.

Konfuzioni i identitetit karakterizohet me tendosje disponim depresivë

vetëvlerësim i ulët, vetëbesimë i ulët, dhe tërheqje sociale. Derisa personi i ri tenton që shpejtë tí zgjedh emocionet negative, mund të kërkojë shkarkim përmes rrugës kimike me përdorimin e alkoolit ose drogës.

- përdorimi i drogës – droga vetëm përkohësishtë e zgjedh djimbjen emocionale të njerëzit e rijë dhe për një kohë të shkurtër krijon ndjenja për mundësi të rrejshme, i bënë të gëzuar dhe të relaksuar dhe e gjithë a i duket e mundshmje dhe e arritur. Më së shpeshti emocionet të cilët lajmëroen te adoleshentët janë frika dhe dhimbje. Frika dhe dhimbja janë shkaqe më të shpeshta të cilët mund tí sjellin gjer te përdorimi i drogës. Shkaqet për frigën më së shpeshti janë të lidhura me frigën e mosuksesit në shkollë, nga agresiviteti fizik i të moshuarëve, nga dhimbja, nga vdekja dhe nga shkatërrimi moral. Nëse kjo gjendje aksiozone (shqetësimi, tendosje, pritje dhe friga nga


74

rrëziqet e panjohura) zgjat më shumë kohë e çregullon funksionimin social të adoleshentit.

Njashtu pikëllimi është emocion i cili më së shpeshti lajmërohet dhe është aspekt normal i reagimit emocional gjatë humbjes diçka të rëndësishme të personit.

Reakcionet emocionale të pikëllimit dhe të frigës nëse zgjatin më gjat dhe nëse janë me intenzitet të forte, serizosishtë e çregullojnë hemeostazën, veçmas nëse adoleshenti nuk ka sistem të mirë të përkrahjes, para se gjithë ash në vete dhe në familje e tijë dhe pastaj edhe më gjerë në mesin e tij social.

Ndikimet më dominante karakteristike për periudhën zhvillimore adoleshente janë ndjenjat për neveri, tjetërsim dhe hidhërim. Këto sjellin gjer te gjendja negative emocionale të njerëzit e rijë te të cilët lajmërohet si rezultat nga pamundësia që të kthehen në të njohurën në fëmijërinë dhe frika nga të panjohurat në të ardhmën.

Neveria të njerëzit e rijë manifestohet përmes kumtimit se gjithë shka është e marrë dhe jointeresante. Për ta tejkaluar këtë ndjenjë i mungon gaditshmëria sociale dhe shkathtësia.

Tjetërsimi shërben si mehanizëm për përjashtimin nga kërkesat nga bota e të arriturve. Tjetërsimi shpesh herë mund të sjell në vetmi. Për shkak të tjetërsimit nga bota e të rriturve dhe nga bota e fëmijërisë, lajmërohet zbrazëtirë te adoleshenti, të cilën rëndë e përjeton, dhe disa nga ata këtë zbrastirë mund ta plotësojnë me pjesëmarrje me persona supëkultural të cilët e keqëpërdorin drogat ose në persona me sjellje delikfente. Me pjesëmarrje në këto grupe të rijët e zgjedhin kërkesën për përkatësi, këto grupe janë me potencial më të ulët për arsye se më pak kërkojnë dhe shpresojnë nga ai (individi).

Pikëllimi është përcjellës i shpeshtë në periudhën e adoleshencës. Kjo nxitet nga zbrastira e përjetimit të paperspektivës veçmas në situata të paqarta socio-ekonomike dhe politike. Hidhërimi lajmërohet si pasojë e ndjenjës së mundimshme për mosukses dhe në mungesë të sigurisë dhe përkrahjes prindërore. Pjesë e të rinjëve të cilët nuk janë në gjendje t´i përmbahen ndjenjave të lartëpërmendura tentojnë që të njejtat t´i zgjedhin përmes rrugës kimike. Kjo do të thotë me ndihmën e përdorimit të drogave, sedativave dhe alkoolit. Megjithate duhet të potencohet se zgjidhja e probleme përmes rrugës kimike vetëm momentalishtë i plotëson shpresat e adoleshentit por në esencë e ndërpret zhvillimi dhe pjekurinë e të njejtit.


75

2. Kriza dhe gjendja e krizës

Për të kuptuar më mirë mehanizmin e gjendjeve të krizës që më parë është e nevojshme që të përkufizohen botëkuptimet për krizën, situatën e krizës dhe gjendjen e krizës. Situata e krizës është situatë e cila është e nxitur nga ndryshimet e një apo më shumë aspekteve të ambijentit material dhe sociokulturor të realitetit të individit ose nga ndonjë ndryshim trupor i tij ( humbja e ndonjë pjese të trupit), çka ndodhë përnjëherë dhe çka mund të shkatrrojë parazpeshën e tij individuale psikologjike, të cilën nuk mund ta mëkëmbë për një kohë të caktuar. Gjendja e krizës (ose kriza) është e nxitur nga situata e krizës dhe manifestohet si humbje e barazpeshës psikologjike, ndërsa në planin klinik me ndjenja të shqetësimit, tendoses dhe të padisponimit.

Në rrjedhat e përditshmërisë njeriu në vazhdimësi përballet me situta të caktuara të cilat në një farë mënyre, më shumë ose më pak e çrregullojnë (shkatrrojnë) barazpeshën e tij psikologjike. Duke deponuar sasi të caktuar të energjisë, adoloshenti bënë orvajtje që tí zgjedhë ato situata, nëse nuk është i aft për një gjë të tillë që tí braktis, me një qëllim të vetëm që sësrisht tí kthehet barazapeshës së mëparshme psikologjike. Zakonisht këto situata të cilat nga individi nuk kërkojnë deponimin e energjisë më të madhe, dhe të cilat nuk lënë gjurmë më të mëdha në botën e tij psikologjike, quhen probleme, për dallim nga ato situata të cilat lajmërohen vrullshëm dhe me intenzitet më të madhë, të cilat përshkak të papregatishmërisë të individit nxisin çthurrje më të dukshme në barazpeshën psihosociale, në essence janë krizat.

Kriza nuk çon gjithë ëherë deri te manifestimet psikopatologjike nëse individi arrin me sukses vet të tejkaloj krizën ose me ndihmën e të tjerëve. Nëse nuk arrinë ta tejkaloj problemet e krizës Ako pk ne uspee da gi nadmine kriznite problemi do të jetoj një kohë më të gjat me frikë potenciale me doze të madhe të anksiozitetit dhe të depresionit.

Si faktor psihotraumatik të cilët mund ta sjellin në gjendje krize lajmërohen situate të numërta konflikti, si humbje e pëersonit të dashur të afërt, duke mos pasur kushte për jetë, zhvendosje, migracione dhe emigracione, jumbja e ndonjë pjese të trupit nga fatkeqsi në komunikacion etj.

Efekti i situates së krizës dhe manifestimi i krizës mvaret prej më shumë faktorëve:

• forca aktuale e krizës dhe lajmërimi i saj i papritur;

• kjo gjithë ëherë ka karakter subjektiv dhe individual;


76

• strukturae individit;

• marrëdhëniet në mes individit dhe situatës së krizës, respektivisht në ç´farë mase situatë e krizës që i rrezikon qëllimet e subjektit;

• për individin, situata e krizës ka karakter të papriturës dhe së resë, dhe atëherë kur i shkatrron kënaqësit e tij për kërkesat themelore;

• mundësia e individit që t´i angazhoj mehanizmat e tij mbrojtëse;

• shëndeti i subjektit i cili e përjeton situatën e krizës.

3. Në zhvillimin ekrizës sipas Kaplanit ekzistojnë disa etapa:

1. Në fuillim individi i cili është i ballafaquar me situatën e krizës (të jet

ajo familjare, bashkëshortor ose konflikt erotik, të jet ajo përshka të humbjes të subjektit të dashur, sëmundja ose ndërrimi i ambijentit jetësor) reagon ashtu, duke i shfrytëzuar formularet e aprovurara për zgjidhjen e problemeve, duke bërë përpjekje që sërisht ta mëkëmbë barazpeshën emocionale.

2. Më vonë kur formularet e aprovuara do të heqin dorë ose nuk do të jenë të mjaftueshëm në zgjedhjen e situatës së krizës individi bëhet i shqetësuar, i acaruar, dhe për këte jo efikas dhe jo i organizuar për çfarë do funksionimi. Në këtë gjendje tenton të gjejë daljen dhe zgjidhjen nga kjo tani më situatë e pdurueshme Në këtë gjendje ajo bënë orvajtje që ta gjejnjn daljen dhe zgjidhjen nga ajo, për ate tani më situatë e paduruar.

3. Në etapën vijuese, zmadhimi i tensionit emocional ndikon pozitivisht në gjetjen e masave të reja për zgjidhjen e problemit.

4. Në etapën e fundit çka ndodhë nëse problemi nuk zgjidhet, acarimi edhe më tej është në rritje mbi pikën kritike dhe vjen deri te dezorganizimi i individit.

Në fotografinë klinike të gjendjes së krizës dominon frika, anksioziteti, depresioni dhe humbja e vetëbesimit.

Si do të jet dalja nga situata e krizës mvarret nga kondicioni psikologjik të individit i cili është gjetur në situatën e krizës dhe nga faktorët sociopsikologjik dhe sociokulturor në mesin në të cilin ai ose ajo jetojnë.

Lidhëshmëria grupore dhe të informuarit, veprojnë si faktorë të mundshëm për përmirsimin e krizës, pasise përmes tyre individit më mirë i bëhet e ditur se ajo nuk është e vetmja e cila gjindet në situatën e tillë të plakmueshme dhe se ndihma do t´i arrijnë së shpejti.


77

Kaplan, krizën e emëron si kthesë, rrezik dhe rast, rrezikim dhe mundësi. Kriza nuk është sëmundje por gjendje afat shkurtër e prishjes të barazpeshës e cila mund të kuptohet si gjendje në mes shëndetit dhe sëmundjes.

Kjo është gjendja e plagëve të zmadhuara, në të cilat ekzistojnë shpresa të barabarta për rënje në sëmundje ose ngritje në shëndet.

4. Stresi dhe gjendja stresore Stresi, sipas Selit është reakcion normal adapticistik i cili njëherit është

signal për rrezikun dhe përgaditjen për mbrojtje. Ky bëhet patologjik nëse heqin dorë nga mehanizmat mbrojtëse ose nëse forca e agresionit i tejkalon kapacitet mbrojtëse.

Stresi është i nxitur nga situatat e stresit, e cila vjen nga jasht, si llojë i fatkeqësive elemnetare (tërmetetit, vërshimeve, zjarrit, bombardimeve dhe luftërave). Kjo do të ishte ajo situatë e cila është nxitur nga ndërrimet në ambijentin e jashtëm të cilat ndodhin vrullshëm, papritur, të cilat kanë pasoja katastrofale ndaj njerëzve, objekteve dhe sendeve të cilat e shkatrrojnë gjer në atë masë harmoninë psikologjike të njerëzve të cilët e kanë përjetuar, të cilët nuk janë të aft për një kohë më të gjat të kthejnë dinamikën e barazpeshës së vet psiko-sociale.

Situate stresore karakterizohet me: • Të papritur në lajmërimin; • Papritshmëri për njerëzit të cilët e përjetojnë; • Pamundësi për shmangëje të situatës; • Pamundësi për ikje nga kjo, prje kur të fillojnë të veprojnë; • Humbja e mundësive për aktivizimin e mehanizmave mborojtëse; • Përfshirja masovike e më shumë individëve nga të cilët është e

mundur të pritet ndihma; Duhet të theksohet se egziston dallim i madh në mes krizave dhe suatave

stresore, situatat e krizës janë rresptësisht individuale, prekin një individ, ndërsa situatat stresore kryesisht prekin numër shumë më të madh të njerëzve të cilët kanë qenë të nënshtruar nga veprimet e saj. Jendja stresore manifestohet me ndjenja subjektive të shqetsimit, frikës, acarimit, agresivitetit (psihomotorika e ç´thurrur) dhe hutisë, dezorientimit, vetëdija e ç´thurur etj. Fotografia klinike zgjat relativisht një kohë të shkurtur prej disa orëve dei në disa ditë dhe pas veti lenë pasoja të amnezisë të pjesërishme ose të plot.


78

Reakcionet e stresit Egzistojnë tri mënyra joproduktive të reakcionit të stresit, këto janë: • Lufta, • Ikja dhe • blokimi. Lufta është rreth magjeps: frustracioni – bredhja – agresioni – sulmi –

destrukcioni - frustracioni. Ikja është mënyrë regresive e cila është e nxitur nga frika dhe pasiguria

dhe e përcjellë rezistenca - ikja në fantazi, ikja në sëmundje, mvarrësi dhe pasivitet.

Blokimi paraqet tërheqëje fizike dhe psikologjike dhe shok të përcjellur me depresione, me pamundësi, me vetëfajsim, lodhe dhe apati.

Këto mënyra nuk sjellin drejt ballafaqimit me me stresin e ekuilibruar. Terapia Terapia e gjendjeve stresore përbëhet nga: • Eliminimin e e situatës stresore, më së shpeshti duke i bartur në

vende të tjera (qytete) të cilat nuk janë të përfshirë në fatkeqësinë elementare; • Shërimi simptomatik të stresit me sedative dhe hipnotik; • Të informuarit e tërësishëm për situatën stresore dhe për pasojat e

krijuara.

Literatura e shrytëzuar

• Stani{a Nikoli} -Psihijatrija de~ije i adolescentne dobi • Georgi âdlovski i Vitomir Micev -Psihijatrija-1 • Georgi âdlovski i Vitomir Micev-Psihijatrija-2 • Pa~oska Natka i Slavica Gajdasis Kneèvi} - Re{avaëe na

problemite na ranlivi grupi (Skripta).


79

Doc.Dr. Gjylimsere Kasapi, Fakulteti pedagogjik- Shkup

Familja dhe rroli i saj edukativ në periudhën (pas) konfliktuoze

Çështja e traumave psikologjike sot tek ne është një nga çështjet

dominante të teroisë dhe praktikës shkencore. Lufta, si gjendje mjaftë e rrezikshme dhe katastrofike, la pasoja të papara ndaj jetës së njerëzve, posaçërisht teka ta të cilët jetonin dhe jetojnë dretjpërdrejtë nëpër këto hapësira që ishin përfshirë në konfliktin e vitit 2001. Por këto pasoja i kanë përjetuar fuqishëm edhe shumë të tjerë, të cilët në mënyra të ndryshme iu qenë ekspozuar traumave të luftës. I madh është numri i llojevet të ndryshme të sprovave traumatike, që njerëzit i përjetuan në luftë ndërsa kësaj çështje komplekse komplekse mund t’i qasemi në shumë aspekte:

Aspekti ushtarako politik, ai psikologjik, pedagogjik, juridik, social, ekonomik... Pra ka edhe qasje të tjera diciplinare. Kjo çështje për shumë shkaqe është mjaftë delikate tek traumat e fëmijëve dhe adoleshcentët, përkatësisht si çështje e posaçme e traumave në këtë shtresë të popullisë në Republikën e Maqedonisë. Këto pasoja dalin nga fakti që flet për rëndësinë e fëmijërisë dhe të rinisë për formimin e njeriut të rritur, por edhe nga rrethanat që lidhen me jostabilitetin në këtë moshë të zhvillimit në krahasim me periudhën e pjekurisë te njeriu.

Familja ësht sistem natyror dhe i hapur i një strukture të posaçme dhe të ndërlikuar, e arganizuar dhe me relacione që kanë funkcione të rëndësishme si dhe ligjshmëri sipas të cilave zhvillohet.

Struktura e familjes përbëhet prej anëtarëve të saj të cilët janë në relacione të veçanta: bashkëshortësi, pridër dhe raportet ndërmjet fëmijëve në familje. Familja është organizuar në mënyrë kierarkike dhe ka rregullat dhe rolet e veta, sistemin e vet të vlerave dhe historinë e vet. Funkcionet e saj janë: në nivelin biologjik, atë psikologjik, në nivelin sociologjik dhe për këtë funkcion të tretë vend dhe rol të rëndësishëm merrë komponenta e edukimit.

Zhvillimi i familjes : familja gjatë tërë ciklit të saj jetësor ndryshon duke u ballafaquar me shumë sprova dhe kërkesa për t’iu përshtatur rrethanave të jashtme dhe të brendëshme që ndikojnë në strukturën dhe zhvillimin e saj.

Lufta paraqet një ndikim të lartë tronditës që vjenë në shprehje gjatë


80

procesit të konfliktit, të shprehur me dhunë dhe shkatërrime (shpërngulje, shkatërrimin e burimeve ekonomike dhe shumë humbje të tjera. Familjes në konfliktin luftarak, arrin që t’i preket edhe eksistenca e saj me një intenzitet dhe formë të llojllojshme. Në radhë të parë familja u ballafaqua me cënimin e vetë jetës së saj. Jeta në kushte lufte gjithë një është i cënuar dhe kanosur, qoftë nga kërcënimet, shkatërrimet, dhuna fizike ose psikologjike ose duke ikur, apo u fshehur nëpër strehimore, dhe me uri, të ftohtë, sëmnudnje, plagosje dhe infaliditet.

Përveç cënimit të jetës familja në kushte të krizës së luftës është e kanosur edhe nga aspekti shëndetësor dhe njekohësisht edhe nga aspekti material, duke paguar “tatimin” më të shtrenjtë që e kërkon konflikti ushtarak gjithë një dhe çdokund. Rrethanat ushtarake e ndryshuan jetën familjare në rajonet të cilat u përfshinë me konfliktin ushtarak, kështu që funkcioni i familjes në kushte të këtilla merrë forma specifike të panjohura deri atëherë.

Sistemi edukativ arsimor gjatë kohës së konfliktit ushtarak në Republikën e Maqedonisë.

Duke mos e pasur si qëllim që të bëjmë një analizë më të thelluar, mund të thuhet se ashtu si edhe të gjitha institucionet tjera të sistemit, edhe ai i arsimit sikur u prek nga konflikti. Me saktësi të madhe mund të konfirmohet se në kushte të tilla procesi edukativo arsimor zhvillohej thjesht si një improvizim, sipërfaqësisht dhe me qëlime të realizuara të dyshimta. Nga njëra anë autoritetit shkollore vetëm e “mbikqyrnin” gjendjen në teren dhe shkruan raporte të shkurtëra – duke theksuar se nëse diçka në shtet është duke funkcionuar, ai qënka arsimi, përkatësisht shkolla. Kjo nuk ishte aspak e vërtetë. Në fakt, analizat plotësuese që duhet të bëhen do të dëshmojnë dhe konfirmojnë këtë thënje tonën.

Në shiqim të parë, problemet që duam t’i shënojmë në këtë punim, nuk “përputhen”, me lëmin e ngushtë të hulumtimit tonë më të ngushtë shkencor, profesional. Pedagogjia familjare gjatë kohës së konfliktit dhe veçanërsiht pas prfundimit të tij dhe me inaugurimin e procesit paqësor në Republikën e Maqedonisë, me studentët e mij, ndoshta në njëfarë mënyre sipërfaqësisht, duke marrë parasysh mundësitë kohore dhe elementet tjera limituese, studjuam disa nga problemet që pas vete i la konflikti i vitit 2001- që në këtë apo atë mënyrë gjetën reflektimin e tyre në sferën e arsimit, edukimit dhe të familjes.

Thamë se konflikti lutarak e cënon jo vetëm sigurinë tonë fizike por edhe atë materiale, ndërsa ana më tragjike qëndron në të se bëhet zhvleftësimi i të gjitha normave dhe rregullave morale-edukative të cilat “kanë vlerë” dhe kanë qënë aplikative në kushte paqeje dhe të tranzicionit shoqëroro politik. Me bindje mund të themi se në kushte të këtilla vijnë në shprehje parimet e “pedagogjisë së luftës” së cilës i përshtaten të gjithë ë anëtarët e familjes, posaçërisht, fëmijët me dhe të rinjtë, të cilët bëhen ajo kategori njerëzish e cila


81

në shpinë të vet e mbanë tërë barrën e tmerrshme të luftës. Familja si kujdestare për fëmijën Në hulumtimet e tona të tashme sipërfaqësore të fëmijëve dhe të

famialjeve të tyre në rajonet që janë përfshirë nga konflikti i luftës, kret një ka qënë a kanë qënë shpërngulur ose kanë qënë refugjat, është vërejtur se fëmijët që kanë qënë bashkë me familjen e tyre, përkatësisht me prindërit e tyre, kanë pasur probleme më të vogla psikike dhe pedagogjike për dallim nga ato fëmijë të shumtë të cilët kanë qënë të ndarë nga familjet. gjithë ashtu është e qartë se nuk është po aq e saktë se vetëm prania e familjes për fëmijën që të mbijetojë me sa më pak dhimbje streset dhe traumat, tipike për luftën, por edhe rrethana të tjera psiko-sociale.

Prindi, në kushte tona më së shumti kjo është nëna, luan rrol ndërmjetësues gjatë dhënjes së ndihmës që u jepet fëmijëve të traumatizuar, të cilët ballafaqohen me shumë humbje dhe i është ekspozuar stresit kronik, gjatë gjithë ë kohës sa zgjatë konflikti luftarak. Në këto kushte, erdhëm në njohuri se rroli i nënës është pothuejse kuç: ajo kujdeset që familja në kushte të luftës të jetë në bashkësi, ajo e merrë përgjegjësinë për ekzstencën fizike dhe ekonomike të familjes. Në kushte të këtilla të ndryshuara ajo është personi kryesor që kujdeset për edukimin e fëmijës si në relacionet ndërmjt njëri tjetrit ashtu edhe në mjedsin mikrosocial. Por shumë nëna duke i përjetuar edhe vetë gjendjet represive të cilët lidhen me traumat individuale, nuk kanë pasur mundësi që t’i kryejnë me përgjegjësi dhe me sukses obligimet e tyre prindërore në kushte të konfliktit. Nga hulumtimet tona, erdhëm në një konstatim se shumë prindër të familjeve të shvendosura shprehin interesim jo të mjaftueshëm për fëmijët dhe të rinjtë, ndërsa disa shprehnin synime për të përdorur dhunë ndaj tyre. Është e dukshme se nënat, të cila shprehin shenja të depresionit, ankthit dhe pengesa të tjera shëndetësore, jo vetëm që nuk i plotësojnë obligimet e tyre edukative dhe të tjera ndaj fëmijëve dhe të rinjtëve, por shpesh herë shfaqin shkallë të ulët të tolerancës dhe mirëkuptimit për sjelljen e fëmijëve të tyre.

Reagimet e tyre shpesh herë tregojnë prirje për zbatim të metodave të dhunshme të “edukimit”, dhe kjo në fakt është shprehje e gjendjes së tyre psikike, ekonomike dhe sociale në kushte lufte.

Ndonjëherë prindi i nënçmon vështirësitë me të cilat ballafaqohet fëmija dhe gabimisht i vlerëson disa sjellje të fëmijës. Kështu është shembulli me suksesin e dobët të nxënësit i treguar gjatë luftës dhe pas përfundimit të saj, me ç’rast prindërit vlerësojnë se është rezultat i mosangazhimit të fmijës së tyre, duke mos hyrë në hulumtimet e shkaqeve për një gjendje të tillë. Ky është një shembull i qartë se si mungon përkrahja psikike pedagogjike dhe


82

emocionale e prindërve ndaj fëmijës së vet. Në emër të dhënjes së ndihmës për fëmijët e tyre, shumë prindër tentojnë t’i zgjidhin problemet e veta nëpërmjet fëmijëve. Kështu përshembull mund të ndodhë që prindi tërësisht t’i përkushtohet arritjes së suksesit maksimal të fëmiut të tij në shkollë, pavarishtë se sa do t’ia vlente një gjë e tillë. Arsyetimi më i shpeshtë që e japin është: kjo është pasojë që i ka mbetur nga kjo kohë e çuditshme. Gjykojmë se një prind i këtillë, është orjentuar vetëm në një drejtim të një pjese të jetës së fëmijës së tij, ndërsa më vonë mund ta dënojë në aspektin emocional fëmijën e vet nëse ai nuk i plotëson objektivat e pritura nga ana e tij.

T’U NDIHMOJMË PRINDËRVE Arsimtarët, pedagogët, psikologët dhe të gjithë ë ata të cilët marrin

pjesë në realizimin dhe krijimin e procesit edukativo arsimor në ish rajonet e krizës së luftës, detyrë primare kanë t’u ndihmojnë prindërve, ndërsa në këtë mënyrë edhe vet nxënësve. Ata duhet të njohin në mënyrë sa më të hollësishme historinë e familjes së çdo nxënësi të tyre dhe të nisin të ndërtojnë një filozofi tjetër pedagogjike gjatë ngritjes së paqës dhe besimit te institucionet e shtetit. Me fjalë të tjera të mund të fitojnë mirëbesimin e prindërve. Me prindët duhet të komunikojnë në radhë të parë si njerës e pastaj si prindër të cilët kanë obligim ndaj fëmijëve të tyre. Kjo mund të arrihet nëprmjet taikeve të drejtpërdrejta dhe bisedave me to për çështje nga jeta e përditshme në periudhën pas konfliktit dhe me vështirësitë me të cilat ballafaqohet çdo familje e çdo nxënësi. Më e preferueshme është që arsimtari të dëgjojë në mënyrë aktive, domethënë me vemendje.

Qëllimi i këtij komunikimi me prindët duhet të jetë dhënja e përkrahjes dhe inkurajimi i tyre në mënyrë sa më racionale dhe të kuptueshëm për to. Qëllimi është të krijohet një klimë më e mirë familjare e cila është e domosdoshme që nxënësi të mund realisht të ballafaqohet me realitetin, me stresin, dhe të gjitha traumat që i la pas vete periudha e konfliktit luftara. Një mbështetje e këtillë nënkupton mbështetjen emocionale, që nënkupton empatinë dhe mirëkuptimin e prindërve të cilët shumë shpeshë vetë janë ngarkuar me ndjenjën e mallëngjimit, të pashpresës, dhembjes dhe të mllefit.

Nga hulumitimet nga tereni, me qëllim që të përmirësohen mardhënjet në relacionin prind-fëmijë, erdhëm në përfundim se një pjesë e prindërve aspak nuk i njohin shenjat e stresit te fëmijët e tyre, nuk dinë si t’i diciplinojnë apo t’i qetësojnë fëmijët e tyre, nuk dinë të shprehin dashurinë e tyre ndaj tij ose nuk e dinë se fëmija i tyre ka probleme por nuk di t’i zgjidh ato.

Në situata të këtilla është e nevojshme që prindi të marrë disa njohuri elementare nga aftësitë prindërore. Shumë prej tyre kanë prirje të mësojnë shpejt nëse personi që i mëson ata e ka besimin e tyre, dhe kjo shpesh mund të


83

jetë kujdestari i klasës, pedagogu i shkollës ose ndonjë person tjetër me autoritet.

Gjatë dhënjes së mbështetjes së fëmiljes në rajonet e përmendura në këtë fazë pas konfliktit, posaçërisht duhet pasur kujdes familja këtë të mos e përjetojë si përzierje e të tjerëve në zgjidhjen e problemeve të fëmijëve të tyre, ndërsa edhe aq më pak të përfitojnë përshtypjen se rekomandimet që u jepen janë reçetat më të mira për të mirën e fëmijëve të tyre. Për këto shkaqe gjatë punës me prindër është e domosdoshme një durim i madh në radhë të parë qasje të sinqertë.

Si përfundim

Në një kohë të krizave kthesave të mëdha shoqërore siç ishte konflikti

luftarak në R. Maqedonisë në vitin 2001, familja kryesisht është pjesë e pandarë e interesimit si një grup relativisht stabil shoqëror por edhe si prirje e individit kur ai është në rrezik. Por, nuk janë vetëm situatat e krizës që para familjes parashtorojnë kërkesa me të cilat ajo duhet të ballafaqohet dhe t’i zgjidhë. Ekzistojnë edhe situata të tjera jetësore të rëndësishme të cilat nuk mund të tejkalohen në çdo familje dhe përcaktohen sipas afërsisë në vetë familjen. Stresi familjar si dhe traumat familjare janë në fakt gjendje të tendosur të rritur brenda në familje kur ajo nuk është në gjendje në mënyrë të suksesshme të ballafaqohet dhe të luftojë me kërkesat e reja, me sprovat e reja, pavarsisht nga fakti se a vijnë ato nga jashtë, pra nga vetë mjedisi shoqëror ose implikimet i ka vetë familja.

Ajo që u tha më lartë është vetëm një skicë e cila merret, nga njëra anë me teorinë e streseve në familje dhe me të gjitha elementet e tjera të rëndësishme që i përmban modeli eksistues teorik. Ajo që është me esencilae është fakti se për disa fakte që u shprehën më sipër, mund të shpreh kënaqësinë dhe fëlanderimin për kontributin sado modest ë studentëve të mi të cilët gjatë gjithë ë kohës së konfliktit luftarak por edhe më vonë komunikonin me mjediset ku u zhvillua konflikti. Këtyre hulumtuesve të rinjë, arsimtarë të ardhshëm u duhet mbështetje që edhe më me themel t’i studjojnë problemet e lidhura me rrolin e familjes në eriudhën pas konfliktit në tejkalimin e shsumë sprovave që lidhen me stresin dhe traumat, jo vetëm të fëmijëve të tyre por edhe të të moshuarve, të familjeve të tëra. Se kjo është një sprovë e madhe më bindi edhe fakti se gjatë të shkruarit të këtij teksti shumë gjëra që desha t’i them dhe t’i kumtoj thjeshtë i tejkalova, sepse meritojnë një studim të themeltë dhe të thelluar jo vetëm në aspektin e pedagogjisë familjare por edhe të studimeve interdiciplinare.

Mr. Metush Sulejmani


84

mr. Metush Sulejmani Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko – juridike, Shkup

Dimenzioni socio-ekonomik i varfлrisл dhe pasojat e saja nл shoqлri

Pas rrënjes së sistemit monist në europën jug-lindore u paraqitën shumë ndryshime të karaktereve të ndryshme siç janë: ndryshimet politike, ekonomike, sociale, kulturore etj.

Padyshim se me shembjen e murit të Berlinit në aspektin global botëror paraqiten dy lloje të proceseve :

1.proceset integrative në perendim dhe 2.proceset dezintegrative në Europën jug-lindore Derisa në perendim vazhdon kontinuiteti i procesit integrativ i karakterit

ekonomik politik,ushtarak,social dhe kulturor me vlerat e saja demokratike,në Europën jug-lindore paraqitet procesi dezintegrativ si pasojë e të cilit fillon shpërbërja e sistemit socialist si sistem totalitarë. Me fjalë tjera,në këtë pjesë të europës ndodhin ndryshime të thella politike,ekonomike,sociale etj,të cilat ishin imperativ i kohës dhe të cilat emrohen me një emër të përbashkët –Tranzicion si periudhë kalimtare mes socializmit dhe kapitalizmit,dhe se është vështirë të parashikohet kohëzgjatja e kësaj periudhe.

Padyshim se këto ngjarje turbulente të Europës jug-lindore e veçanrisht pas shpërbërjes së federatës së Jugoslavisë,ndikuan edhe në R.Maqedonisë

Procesi i tranzicionit në Maqedoni nziti shumë ndryshime në jetën sho-qërore dhe ekonomike. Sipas shumë parametrave ky proces do të jetë kompleks dhe i gjatë dhe do të shtrihet në të dhitha sferat e jetës.Edhe pse në kontinuitet problemet ekonomike dhe sociale barten që nga sistemi i mëparshëm,pas viteve 90-ta,mprehtësia e këtyre problemeve fillon të rritet. Pra në aspektin ekonomik ndodhën shumë ndryshime të cilat ndikuan që të zvoglohet siguria sociale e popullatës. Ajo që ndikoi në kët sferë më së shumti ishte papunësia,largimi nga puna,ulja e standardit jetësorë et,

Kategoria më e rrezikuar janë të papunët,sidomos të rinjtë,familja rurale dhe ata me rroga të ulta dhe jo të rregullta. E gjithë ë kjo mundëson të nxitë diferenca sociale dhe etnike mes popullatës.

Definimi i varfërisë si problem socio-ekonomik


85

Varfëria si pasojë e faktorit socio-ekonomik është problem shoqëror

shumdimenzional që do të thotë se ky problem është objekt studimi i : soci-ologve, psikologve, ekonomistve,antropologve,mejkësisë sociale etj. Shikuar në dimenzionin më të gjerë,problemi i varfërisë nuk është prezent vetëm në vendin tonë,por përfshihet gati në tërë botën. Edhe përkundër arritjeve të larta ekonomike dhe teknologjike,përsëri afër 1 miliard njerëz në botë jetojnë në varfëri. të plotë. Gjysëm miliard njerëz në botë janë të uritur në aspektin kronik,prandaj kërkesa e këtyre njerëzve është permanente dhe e përhershme për ndihmë. Dukuria e varfërisë ka një histori të gjatë,ajo paraqitet që nga paraqitja e shoqërisë njerzore e deri më sot. Do të thot se varfëria, gjegjësisht intenziteti i sajë mvaret nga faktori ekonomik –pasuritë natyrore të një vendi dhe strukturës udhëheqse. Termi varfëri ka aplikim të gjerë në literaturën soci-ologjike, socio-psikologjike,juridike etj. Kjo dukuri përcaktohet përmes shumë termave, të cilat në esencë janë të njejta,psh. skamja,ekzistenca mini-male,standard minimal jetësor etj.

Orvatjet e para për ta definuar varfërinë janë bërë në Angli (1553), e cila zyrtarishtë fillon të kujdeset për të varfërit, duke e definuar si “gjendje e njerzve të cilve iu mungojnë mjetet për plotësimin e nevojave të tyre elemen-tare.(Encyclopedia Britannica:Macropedic volume 14, Knowledge in-Depth,Founded 1768, 15 th Edition faq.935-939. Në Gjermani psh.Walter Hollstein dhe Marianne Meinhald,varfërinë e definojnë “si gjendje individuale apo kolektive në të cilën një pjese të popullatës nuk iu është mundësuar që në aspektin përkatës të jetoj,të ushqehet,të fitoj, të furnizohet dhe të mbro-het".(Dr.Mira Zelenoviq: "Socijalna ugrozhenost", Instituti për politikë sociale, faq.8, Beograd, 1987). Mendim të njejtë ka edhe hulumtuesi amerikan Majkël Harington i cili varfërinë e ndërlidhë me nivelin minimal të shëndetit, shërbi-met banesore,ushqimi dhe shkollimi,të cilat shkalla e sotme e njohurive shken-core i përcakton si të domosdoshme për jetesë, ashtu siç jetohet sot në SH.B.A.(Majkël Harington:"Amerika e dytë", faq, 240, Beograd) Tek ne Enti për statistikë i R.Maqedonisë, definimin e varfërisë e merr nga programi i eu-rostatit.Sipas tij të varfur llogariten të gjithë ë ata njerëz,familje dhe grupe-resursët e të cilve (nacionale,kulturore dhe sociale),janë në atë nivel që i largo-jnë nga përfshirja minimale e mënyrës së jetesës në vendin në të cilin jetojnë. Nga e gjithë ë kjo që u tha mund të themi se varfëria është një gjendje e përgjithshme apo parciale e njerëzve, qofshin ata si familje,shtresa shoqërore apo grupe tjera ku standardi i tyre jetësorë është buzë ekzistencës.

Në lidhje me definimin e problemit të varfërisë nuk ka qëndrim unik,për arsye se në aspektin shkencorë varfëria vështirë mund të definohet,sepse ajo duhet të përcaktohet nga lartësia e të ardhurave, sepse në përcaktimin e nocio-nit “i varfur”përdoren masa objektive dhe subjektive. Në Angli psh.Piter


86

Tausand është njëri nga hulumtuesit e parë që u muar me definimin dhe matjen e varfërisë në mënyrë shkencore. Sipas tij, individi familje dhe grupe vendëbanimesh,llogariten të varfur nëse kanë mungesë të mjeteve që t’i plotësojnë nevojat e tyre,të marrin pjesë në jetën shoqërore të shoqërisë në vendin ku jetojnë.Mjetet e tyre (të ardhurat ) janë aqë shumë nën të ardhurat e një familje mesatare ose individve,sa që ata janë të larguar nga modeli bazë i të jetuarit dhe aktiviteteve tjera.

Varfëria si fenomen nuk është e pa njohur edhe në vendet e zhvilluara. Psh,qysh para më shumë se 10 vite në Francë në 300 qytete dhe 700 punkte janë ndarë nga 220000 paketa ushqim në javë nga ana e shtetit me afër 10 mil-ion franga, kurse 15 milion të tjerë nga kontributet vullnetare. Veçanrisht situatë më dramatike nga kjo sferë mbretron në ish bllokun e lindjes- në Eu-ropën jug-lindore. Sipas një anketimi që është bërë në këto vende i kemi këto të dhëna: në ish Gjermaninë Lindore 66% e popullatës llogaritet si absolutisht e varfur,30% ngadonjëher, a vetëm 4% asnjëherë skan qenë të varfur.

Në Çeki,46% llogariten si të varfur absolut, 45% si të varfur të kohëpas-kohshëm a 9% asnjëher nuk kanë jetuar në varfëri. Në Sllovaki, 42% të varfur absolut,53% të kohëpaskohshëm dhe 5% asnjëher të varfur. Në Hungari 24% të varfur absolut, 58% të kohëpaskohshëm dhe 18% si asnjëherë të varfur. I njejti fenomen është prezent edhe në SHBA,dhe vende tjera të zhvilluara të cilat në mënyrë permanente orvaten që ta zbusin kët problem.Parshtrohet pyetja a ka varfëri në Maqedoni dhe cilat janë dimenzionet dhe pasojat e këtij fenomeni? Padyshim se fenomeni i varfërisë është prezent edhe në Maqedoni dhe me një dozë shumë më të lartë dhe më alarmante. Kuptohet se ky fenomen nuk ka lindë ad hok-aty për aty,porë është trashiguar edhe nga sistemi i mëpar-shëm,por në kohën e tanishme ky problem arrinë shkallë alarmante. Do të thotë se ky fenomen vetëm sa është thelluar dhe përhapur edhe më tepër.Në këtë aspekt fenomeni i varfërisë ndikoi edhe në ndryshimin e strukturës së popul-latës (stratifikimit shoqërorë).

Edhe vet kushtetuta e Maqedonisë,shtetin e definon me atributin social, ku një numër i madh familjesh,gjegjësisht mbi 10 % e popullatës jetojnë nga ndihmat sociale.Edhe më parë u tha se problemi i varfërisë ka një vazhdimsi që do të thotë se ky fenomen trashigohet nga sistemi i mëparshëm monist që do të thotë se edhe atëherë Maqedonia kishte një ekonomi jo të zhvilluar.Me shpër-bërjen e ish federatës Jugoslave,edhe R.e Maqedonisë u mëvetsua dhe fitoi pavarsinë,por me një ekonomi jostabile dhe jorentabile.

Periudha e tranzicionit përveç që shkaktoi ndryshime të karakterit politik,juridik dhe social,ajo shkaktoi ndryshime edhe të karakterit ekonomik. Në këtë kohë kemi pra shndërrimin e ekonomisë centraliste në ekonomi tregu që bazohet në dy ligje themelore ekomike,të ofertës dhe kërkesës dhe të cilat tërësishtë e deterninojnë ekonominë e një vendi. R.Maqedonisë sikurse edhe


87

vendet tjera në tranzicion që në fazën e parë u ballafaqua me problemin e var-fërisë i cili problem akoma vazhdon. Varfëria si problem social paraqitet si pasojë e mosfunkcionimit efikas të sistemit ekonomik,gjegjësisht të ramjes së prodhimtarisë,inflacioni i lartë,procesi i privatizimit i cili e rriti numrin e të papunve,zvoglimi i rrogave e veçanrisht stagnimi i të ardhurave mujore etj.

E gjithë kjo mundësoi që popullata të varfërohet edhe më tepër, veçan-risht një pjesë e sajë dhe në këtë mënyrë erdhi edhe deri te një stratifikim i ri shoqëror. Në kuadër të stratifikimit social kemi lëvizje të mëdha që do të thotë se kemi: të pasur,më të pasur, dhe shumë të pasur në njërën anë,dhe në anën tjetër :të varfur,më të varfur dhe shumë të varfur.Me fjalë tjera këtu paraqitet relacioni i pasur- më i pasur dhe i varfur -më i varfur.

Në këtë aspekt problemet sociale përshkohen nga dallimet sociale si pa-sojë e pabarazisë mes shtresave sociale si psh:

a.-Të varfur-Të pasur, b.-Punëtorë-Udhëheqës, c.-Të papunësuar-Të punësuar, ç.-Popullatë rurale-Popullatë urbane. Në këtë rast intenziteti i tensioneve sociale është më i lartë veçanrisht

mes të varfërve dhe të pasurve.Lidhur me keqsimin e pozitës ekonomike të popullatës në R.Maqedonisë janë bërë hulumtime të llojllojshme siç janë edhe ato të Institutit për hulumtime sociologjike,politike dhe juridike ku vërtetohet gjendja faktike materiale e popullatës. Në mesin e shumë pyetjeve që iu parashtruan të anketuarve ishte edhe kjo;”Në krahasim me 12 muajtë e vitit të kaluar a mendoni se gjendja financiare e familjes suaj është :përmirsuar, ka mbetur e njejtë ose është keqësuar.Në bazë të përfjigjes së kësaj pyetje kanë dalë këto rezultate:37% janë deklaruar se gjendja finaciare është keqsuar që vazhdon për vitin 1994, për vitin 1995 në aspektin negativ, janë përgjigjur me 49%, në vitin 1996 me 46% kurse në vitin 1997 me 56% të të anketuarve të cilët deklarohen se gjendja e tyre materiale dhe financiare është keqësuar.(Ky burim i të dhënave statistikore është marrë nga rezultati i proektit “Mendimi publik 97” i realizuar në Institutin për hulumtime sociologjikedhe politiko-juridike në Shkup ku pjesëmarrës në këtë proekt ka qenë edhe autori i këtij punimi). Nga këto të dhëna është kanstatuar se koeficienti i përgjigjes “është keqësuar”është më i lartë që do të thot se gjendja materiale dhe financiare e popullatës jo vetëm që është keqësuar por kjo gjendje pretendon të keqësohet edhe më tepër. Tek ne edhe enti i statistikës si institucion shoqërorka bërë përpjekje që ta hulumtoj fenomenin e varfërisë me të gjitha dimenzionet gjeg-jësisht ta masë kahjen e zhvillimit të saj. Psh, 9.04% e popullatës në vitin 1994 deklarohen si të varfur,16.62% në vitin 1995 kurse në vitin 1996 si të varfur deklarohen 18.26%. Me fjalë tjera konstatohet se në R.Maqedonisë rreth 65800 Amvisri ose afër 235700 anëtarë të këtyre familjeve janë të varfur. Në kraha-


88

sim me popullatën e tërsishme të vendit del se rreth 12,1% e kësaj popullate është e varfur. Në këtë kontingent, popullatë e varfur janë:82925 fëmijë të moshës prej 0-13 vjet,prej moshës 14-17 vjet edhe 17496 fëmijë gjegjësisht 100421 fëmijë. Meqë R.Maqedonisë llogaritet si shtet i varfër dhe në kontekst të asajë një numër i madh i popullatës merrë ndihma sociale,në bazë të struk-turës etnike të popullatës përbërja është e këtillë: Me numër më të madh par-ticipojnë Romët me 7694 amvisri,Turqit me 4735 amvisri,Shqiptarët me 17321 amvisri,dhe Maqedonët me 31946 amvisri.(Të dhënat statistikore janë marrë nga enti i statistiës dhe Instituti ekonomik)

Kuptohet në kushtet e tanishme këto numra dhe përqindje janë edhe më të mdhaja kur dihet se nga ky hulumtim e deri tani ka kaluar mjaftë kohë.

Cilat janë pasojat shoqërore të varfërisë

Pasojat e varfërisë janë shumdimenzionale dhe hasen gati në të gjitha sferat e jetës; në sferën e punësimit,në institucionin e familjes,në sistemin ar-simor,në shëndetësi,në mardhëniet ndëretnike etj.

1.Padyshim se pasojat e varfërisë reflektohen në sferën e punësimit që do të thotë se si pasojë e varfërisë globale s’do mend se rritet edhe numri i të papunsuarve dita në ditë qofshin ata të cilët kërkojnë të punësohen për së pari herë apo ata të cilët largohen nga puna për shkaqe të jorentabilitetit ekonomik të ndërmarrjeve.Psh.numri prej 156000 të papunësuar në vitin 1990 rritet në 249928 në prill të vitit 1997. Pra armata e të papunësuarve si pasojë e ekono-misë së pa zhvilluar dhe varfërisë globale,është barrë e madhe për shtetin e cila ndikon negativisht edhe për stabilitetin e tij. Në kushte të një varfërie të këtillë të gjithë ë të varfurit janë në gjendje frike dhe depresioni psiqik se çdo të bëhet më tutje dhe cila do të jetë ardhmëria e tyre. Në R.Maqedonisë shkalla e papunësisë në vitin 1999 ishte 32.4% që do të thotë se kjo përqindje është më e madhe ndaj disa vendeve siç janë:Spanja 20.9%,Finlanda 15%,Franca 12.6%,Italia 12.4%,Suedia 10.4% Zvicra 4.2%,ShBA 4.9%,Austria 5.1%,Danimarka 5.4%, a më të ulët e kishte Japonia 3.4%. Rritja permanente e problemit të papunësisë e rritë tensionin social në shoqëri dhe në anën tjetër ndikon edhe në rritjen dhe thellimin e krizës ekonomike në tërsi.

2. Problemi i varfërisë gjithë ashtu negativisht ndikon edhe në institucionin e familjes si grup parcial shoqërordhe bio-social. Shumë familje sot në Maqedoni problemin e varfërisë po e përjetojnë si barrë të rëndë dhe me pasoja negative në strukturën e sajë,në sferën e mard-hënieve familjare,në rolet e tyre,në buxhetin e sajë, në sistemin e vlerave, në funkcionet dhe mënyrën e shfrytzimit të kohës së lirë etj. Varfëria po vërehet qoftë në familjen rurale poashtu edhe në ate ur-


89

bane. Dinamika e pëgjithshme shoqërore së bashku me fenomenin e

varfërisë,kanë ndikuar edhe në familje që si pasojë e sajë mbrenda institucionit të familjes kemi ndryshime radikale.Problemi i varfërisë, pra me fjalë tjera,ka ndikuar në bllokimin e evolucionit progresiv drejtë familjes nukleare bashkëkohore.Nga pasojat e papunësisë dhe skamjes në vendë që të kemi familje bashkëkohore konjugale prej dy gjeneracioneve,formohen familje të përziera dhe më të gjëra me strukturë të më tepër gjeneracioneve.

Periudha bashkëkohore e tranzicionit ndikoi dhe e përshpejtoi keqësimin e gjendjes materiale dhe sociale të një numri të madh të familjeve.Kjo problematikë është hulumtuar dhe vërtetuar në mënyrë empirike shkencore ku është konstatuar se mbi 62.9% e të anketuarve deklarojnë se problemi më i madh në familje është gjendja materiale.("Strategjia, politika dhe udhëheqja me zhvillimin e rretheve rurale në R.Maqedonisë",faq. 113, Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko-juridike Shkup1998). Në kushte të këtilla socio-ekonomike,familja bashkëkohore nuk është në gjendje t’i kryej një numër të madh funkcionesh,prandaj është e detyruar të kërkoj ndihmë nga shteti,pa të cilën ndihmë ajo nuk do të mund t’i kryej detyrat dhe obligimet ndaj antarve të vet psh,kujdesi ndaj tyre,punësimi,çështja banesore,sigurimi social,shkollimi etj. Pasoja tjetër e problemit të skamjes dhe varfërisë në familje është edhe paraqitja e problemeve të patologjisë sociale siç janë; vjedhjet,delikuenca e të rinjve,prostitucioni vrasjet për motive financiare dhe materiale etj, të cilat janë problem dhe barrë tepër e madhe për shtetin në tërsi.

3. Padyshim se problemi i varfërisë i involvuar në sferën e punësimit, dhe të familjes reflektohet dhe bartet edhe në sistemin arsimorë si proces mjaftë i ndieshëm socio-kulturorë.Ky problem është i lidhur drejtëpërdrejtë me familjen qoftë ajo rurale apo urbane apo patriarkale ose bashkëkohore nukleare. Kuptohet se procesi edukativo-arsimorë zhvillohet në shkollë si institucion shoqërordhe ate përmes kuadrit arsimorë, personelit udhëheqës dhe literaturës shkollore. Pasojat e gjendjes së gjithë mbarshme socio-ekonomike të shoqërisë po vërehen edhe në arsim. Nga pasojat socio-ekonomike dhe nga motivimi i dobët financiar i kuadrit arsimor tek pjesa dërmuese mungon krativiteti dhe produktiviteti. Kjo ndodhë nga shkaku se arsimtari i cili kryekëput mvaret nga ky profesion,dhe i cili financiarisht është dobët i motivuar,është i detyruar që pas orarit të punës të punojë edhe diçka tjetër në formë honorari për zbutjen e varfërisë në familje.Ana tjetër e kësaj medalje që është mjaftë e dhimbshme dhe tragjike,është se edhe një numër bukur i madhë i të rinjve-nxënës,nga pasojat e varfërisë janë të detyruar që pas orarit të mësimit me vetinisiativë apo me iniciativë të prindërve të punojnë diçka,qoftë punë fizike,shitje apo stërshitje,me qëllim që ta zbusin sado pak gjendjen e vobekët familjare.Ajo çka është më e keqja,një numër nxënsish e ndërprejnë shkollimin


90

për shkaqe të kushteve ekonomike,dhe këta njerzë si ardhmëri e kombit mbeten analfabet apo gjysëmanalfabet dhe e marrin botën në sy duke mos e ditur se ku do t’i çoj ajo rrugë.

Shpesh na bien në sy rrugve dhe nëpër tregje të ndryshme të shohim edhe fëmijë të cilët shesin apo stërshesin diçka për të iu ndihmuar familjeve të tyre. E gjithë kjo nuk është pa pasoja për procesin edukativo-arsimorë dhe perspektivën e sajë kurë dihet se arsimtari i cili është tepër i preokupuar me problemetekzistenciale nuk mund të jap fryt dhe rezultate,pasi se i duhet kohë e lirë që ta ushtroj profesionin e vet,dhe në anën tjetër as nxënësi nuk është i mundur të jet i motivuar dhe të bëhet nxënës i suksesëshëm deri sa nuk lirohen nga kthetrat e skamjes dhe varfërisë.

4. Sfera tjetër ku vërehen pasojat e varfërisë është edhe shëndeti i njeriut i cili kohëve të fundit me përmasa të mëdha po keqësohet. Mjeksia sociale ka ardhë në përfundim se shumë sëmundje bashkëkohore sot janë të lidhura drejtëpërdrejtë me varfërinë psh, sëmundjet kardiovaskulare, psikosomatike, neurozat, traumatizimi, streset, sëmundjet reumatike si pasojë e kushteve të këqia banesore,pastaj sëmundjet e ndryshme të cilat vijnë si pasojë e ushqimit të dobët etj.Periudha 10-12 vjeçare e tranzicionit në Maqedoni pëcillet me rritjen dhe intensifikimin e problemeve shëndetsore.Sociologu Anglez Entoni Gidens lidhur me këtë problematikë thot:”Në të vërtetë,faktorët social kanë ndikim të thellë si në shfaqen ashtu edhe në përjetimin e sëmun-djes,apo në mënyrën se si reagojmë ndaj të qenët sëmurë… Jetëgjatë-si,mundësitë e sëmundjeve të rënda,si shqetësime të zemrës,kancer ose pne-umoni,që të gjitha ndikohen fort nga veçoritë sociale. Sa më të pasura të jenë mjediset ku rriten njerzit,aq më pak mundësi ka që ata të vuajnë gjat jetës së tyre nga ndonjë sëmundje e rëndë”(Enthony Giddens”Sociologjia” faq. 22 Tiranë 1997). Edhe pse nuk janë hulumtuar detajisht pasojat e faktorve socio-ekonomik ndaj shëndetit të popullatës,megjithate mund të konstatohet se varfëria e keqëson gjendjen shëndetsore të njerzëve. Keqësimi i shëndetit vjen në shprehje veçanrisht te këto shtresa shoqërore:

• Te të papunësuarit ose te të larguarit nga puna. • Te personat e vjetër me të ardhura më të vogla, • Te popullata e varfur në disa pjesë të pa zhvilluara të vendit, • Te gjinia femrore në kohën reproduktive dhe • Te të rinjtë si grup i veçantë shoqërorë. Prandaj si pasojë e varfërisë jo vetëm se keqësohet shëndeti i njeriut por

ajo ndikon edhe në rritjen e shkallës së vdekshmërisë,nxitë ndryshime në stilin e jetës etj. Hulumtimet kanë treguar se shkalla më e lartë e vdekshmërisë është pikrisht në familjet më të varfura tek bashkëshortët e papunësuar dhe tek familjet me shkallë të lartë shkurorzimi,atje ku ushtrohet dhuna, alkoholizmi, pirja e duhanit dhe prostitucioni.


91

5. Poashtu fenomeni i varfërisë me të gjitha dimenzionet e saja që u cekën deri tani ndikon edhe në sferën e mardhënieve ndëretnike si sferë mjaftë fleksibile. Inkorporimi i problemit të skamjes dhe varfërisë në këtë sferë është me pasoja mjaftë të mdhaja.

Dihet mirfilli se elementi etnik në kushte të sotme të shoqërisë multietnike është mjaftë aktual dhe e determinon kahjen e zhvillimit shoqëror.Në kushte të një standardi të ulët,në kushte të një pasigurie sociale dhe materiale dhe të një konfuzioni ekonomik urrejtja ndëretnike,paragjykimet dhe stereotipet etnike janë mjaftë aktive, të cilat ndikojnë në tensionimin e mardhënieve etnike, të cilat edhe ashtu janë mjaftë të keqësuara.

Në këtë aspekt varfëria është në cilsinë e gjeneratorit i cili prodhon krizë dhe ndikon në keqësimin e mardhënieve ndëretnike. Në kushte të këtilla të skamjes,kurë njeriu e ndien vehten të humbur apo të lënë pasdore në kaosin e përditshmërisë ku konfuzioni i ngjarjeve shoqërore dhe ekonomike e atakojnë shpirtin dhe individualitetin e njeriut nga të gjitha anët,atëherë paknaqsia arrinë në shkallën më të lartë të agresivitetit dhe frustracionit.Kuptohet se agresiviteti mbaron me pasoja destruktive,mirpo kur është fjala për hapsirën multietnike,ky destruktivitet është dyfish më i lartë. Në kushte të këtilla dallimet nxisin vetëm ndarje, e kurrsesi afrim, bashkëpunim,tolerancë dhe kompromis.

Njerzit e uritur nuk janë në gjendje t’i kuptojnë dallimet si faktorë bashkëpunimi,por si bazë e konflikteve. Në një atmosferë të këtillë të skamjes nuk ka kushte të respektimit të etnikumeve me të gjitha dallimet -historinë, kulturën, gjuhën,zakonet etj.

Në këtë aspekt shteti ka marrë masa për zbutjen e varfërisë sidomos për

mes sistemit të sigurimit social i cili në vehte përfshin edhe sigurimin penzional dhe shëndetësor,mirpo, në këtë sferë duhet të ketë ndryshime edhe më të mdha që shteti të mos mbesë vetëm si mbrojtës i profetizuar i qytetarve në aspektin social,por të marrë edhe hapa tjerë e veçanrisht në hapjen e vendeve të reja të punës,sepse papunësia është direkt e lidhur me skamjen dhe varfërinë dhe e cila ndihet veçanrisht në ato familje ku punon vetëm një anëtarë apo asnjë. Psh, në familjet me mbi dy antarë të punësuar,fenomeni i varfërisë është më i ulët dhe me pasoja shumë më të vogla se sa në familjet me asnjë anëtarë të pnësuar, prandaj kjo është një paradispozitë që duhet të respektohet në politikën e punësimit. Thënë ndryshe,hulumtimet empirike e kanë vërtetuar se varfëria në familjet me asnjë të punësuar është 1.8 herë më e madhe se në familjet me një ose më shumë të punësuar, Kjo do të thotë se amvisëritë në Maqedoni më tepër vuajnë nga sindromi i papunësisë.Në anën tjetër,varfëria ekstreme ndikon në rritjen e problemit të papunësisë,duke mos pasur mundsi për hapjen e vendeve tëreja të punës si pasojë e kollapsit ekonomik. Rritja e shkallës së papunësisë është një nga indikatorët më senzibil


92

përmes së cilës mund të përcillet gjendja e keqësuar ekonomike po edhe ajo shoqërore përmes koeficientit të lartë të papunësisë e cila vazhdon një kohë të gjatë.

Nga e gjithë ë kjo që u tha deri tani mund të përfundojmë se fenomeni i

varfërisë në Maqedoni është mjaftë transparent dhe i zgjeruar me përmasa alarmante,dhe nëse shteti nuk merr masa preventive, bile për zbutjen e kësaj problematike,atëherë ky problem do të zgjërohet me përmasa epidemike dhe do t’i përfshijë edhe ato shtresa të cilat janë në fazën fillestare e kështu me radhë. Moszgjidhja e këtij problemi me kohë do të kishte pasoja katastrofale për ardhmërinë e R.së Maqedonisë,prandaj si detyrë parsore e çdo qeverie do të ishte angazhimi i tyre me gjithë potencialin e tyre shkencor,politik e diplomatik në sferën ekonomike nga e cila sferë mvaret perspektiva dhe ardhmëria e shtetit.

Literatura • Enthony Giddens “Sociologjia” Tiranë 1997 • Dr. Mira Zelenovic ”Socijalna ugroženost”Instituti për politikë

sociale Beograd 1987 • Majkël Harington “Amerika e dytë” Beograd • Dr. Dushan Bubevski, Dr.Jorde Jakimovski, Dr. Ilija Todorovski,

Dr. Naum Matilov “Strategjia, politika dhe udhëheqja me zhvillimin e rretheve rurale në R.Maqedonisë” Instituti për hulumtime sociologjike politike dhe juridike Shkup 1998

• Enti i Statistikës, Shkup


93

D-r Ruzhica Cacaniska Instituti për hulumtime Sociologjike dhe politiko-juridike- Shkup

Angazhimi i subjektit konfesional për zvogëlimin e dukurive patologjike në shoqëri

Çështja konfesionale maqedonase në esencë përcaktohet kryesisht si dihotomike e përcaktuar nga ekzistenca e dy kolektiviteteve fetare gjegjësisht bashkësisë fetare ortodokse dhe asaj muslimane. Popullata maqedonase në mënyrë bazike përcaktohet si ortodokse, kurse popullata shqiptare në mënyrë homogjene i përket denominimit musliman. Duke i përcjellur tendencat historike, është evidente shkalla e lartë e stabilitetit të kategorive të besimtarve në kuadër të këtyre kolektiviteteve.

Formësimi i potencialit fetarë minoritarë, i cili është real dhe faktikisht i margjinalizuar, para së gjithë ash paraqitet si refleksion i zhvillimit të procesit të desekularizimit, gjegjësisht depërtimi i asaj fetares në jetën sekulare. Para së gjithë ash duhet të akcentohet logjistika e fortë e bazës internacionale, e cila e përcjell këtë grupacion 47.

Desekularizimi si fenomen shoqërorsqarohet si depërtim gradual të asajë të shenjtës në rrethimin e vënë profan. Desekularizimi bën përpjekje ta imponoj pikëpamjen religjioze mbi botën, duke i dhën kolorit religjoz, i imponon vlerat religjoze, duke i dhën primat të veçant etikës fetare, kurse në jetën politike dhe shoqërore, do të thot legjitimim i fesë si subjekt “me respekt”, duke e tejkaluar fazën në të cilën ajo është formësuar si çështje private e besimtarve. 48

47 Fazat e krizave në historinë amerikane të përcjellura gjat zhvillimit të fundamentalizmit religjioz dhe biblicioz, në qendër të vëmendjes përsëri e bartin të të menduarit teologjik dhe krijohen shumime të tërsishme të bashkësive fetare, të cilat e theksojnë origjinalitetin e tyre dhe orvaten për mbajtjen e të njejtës. Bashkësi të caktuara, para së gjithë ash minoritare, duke mos mundur që ta tejkalojnë ekskluzivitetin e tyre, e përjashtojnë komunikimin dhe veprimin e përbashkët me bashkësitë tjera fetare, gjegjësisht “rebelohen ” nga rrjedhat shoqërore, duke i hedhur direkt apo indirekt frytet dhe mundësitë për një jetë globale kolektive, duke aluduar në dallueshmërinë e tyre dhe kriticitetin konstant të paprekshëm ndaj bashkësive mazhurancë.

48 Sekularizimi në esencë përcaktohet si proces i kundërt i desekularizimit, si zëvendësim gradual i të shenjtës me profanen në të gjithë a format e veprimit njerzorë. Sekularizimi vështrohet sipas disa niveleve: a) teoriko – filozofike - duke eksponuar mbisundimin e pikëpamjes dhe interpretimin e botës me vet botën, pa ikje kah forcat “ mbinatyrore ” ; b) në sistemin e vlerave ose përmbajtjes së jetës - mbisundimi i vlerave


94

Desekularizimi artikulohet përmes zhvillimit, për shembull të fundamentalizmit religjioz, përmes dukurisë së bashkësive neokarizmatike, përmes dukurisë së numrit të madh të bashkësive fetare të mbullta, të cilat e potencojnë origjinalitetin e tyre, përmes dukurisë së forcës politike djadhtiste, përmes krijimit të ashtuquajturës shumicë morale, përmes dukurisë së fallxhinjve, interpretuesve të ëndrrave dhe fateve, përmes krijimit të “ shërimoreve ” në të cilat me përdorimin e “ terapisë ” religjioze, shërohen dukuritë patologjike të krijuara si pasojë e sundimit të ateizmit dhe të ngjajshme.

Desekularizimi determinon krijime të bashkësive fetare të reja dhe përforcimin e atyre egzistuese, mirpo për shkak të shënuarit të zhvillimit të fundamentalizmit religjioz, në makro plan bashkësitë religjioze veprojnë më pak harmonishëm, lansohen idetë e mëdha për bashkim dhe iket kah krijimi i asociacioneve të vogla mes bashkësive të cilat në aspektin dogmatik janë të afërta.

Në bashkësinë globale në dekadën e fundit, veçanrisht në vitet e fundit, është karakteristike smadhimi i përqindjes së dukurive patologjike. Numri i atyre që janë të mvarur nga alkoholi dhe droga 49 smadhohet, kurse kufiri kalendarik i të mvarurve shkon edhe më tutje. Të mvarurit nga alkoholi dhe droga më së shpeshti janë fëmijë të shkollës fillore. Për vitet e fundit, kuptohet në kontekst të prezencës së ushtarve të huaj në Maqedoni, rritja e prostitucionit fiton përmsa shqetsuese. 50 Rrirtja e vetëvrasjeve në Maqedoni gjithë ashtu tregon rritje. Adoleshentët të cilët praktikojnë sjellje devijante gjegjësisht kriminale gjthashtu tregojnë rritje. shumë vjedhje, thyerje, lloje të ndryshme të dhunës, tregtia e palejushme, vrasje dhe të ngjajshme janë vepra të cilat i kryejnë adoleshentët. Në rritjen e asaj “ patologjikës ”në bashkësinë shoqërore i shkojnë në llogari ngjarjet aktive konfliktuoze, të cilat për shkak peshës së vet e tërheqin vëmendjen e tërë bashkësisë globale. Kështu subjekte të caktuara shoqërore duke u orvatur që sa më mirë të promovohen në situatën e sapo krijuar, nuk zhveshen për interesat e tyre që të manipulojnë me të rinjtë në shoqëri, duke i përdorur për qëllime të veta. të gjitha këto drejtime dhe ridrejtime të të rinjve i tërhjekin nga procesi edukativo - arsimor dhe kthimin e mëvonshëm të tyre, veçanrisht në periudhën postkonfliktuale, shkon shumë më

vitale shpirtërore të “ këtejshme ” ( njohse, morale, estete e tj. ), me dobsim të njëkohsishëm ose shtyerje të vlerave religjoze ; c) në teorinë etike - themelimi i moralit në forcat dhe nevojat njerzore (psikologjike, racionale dhe shoqërore ) dhe ç ) jetën politike dhe shoqërore – bartja e religjionit në kishë, në sferën e të drejtës private dhe jetës private ( kjo është kuptohet, tendencë e jo proces i kryer) - Vuko Paviçeviq “Sociologjia e religjionit me elementet e filozofisë së religjionit ” BIGZ, Beograd. 1988, faq. 314.

49 Sipas të dhënave të Ministrisë së punve të mbrendshme në Maqedoni, numri i personave të regjistruar si të mvarur prej drogës në vitin 2002 është 5233. Supozohet se numri i tyre është më i madh.

50 Shiqo “Raport nacional për zhvillimin njerzorë 2001 ” UNDP. Shkup.


95

rëndë. Sistemi i ri i vlerave, i cili duhet të profunkcionoj në periudhën

postkonfliktuale, mund të shkoj kah afirmimi shumë më i madh i procesit edukativo – arsimorë, mirpo në anën tjetër mundet tërsisht edhe ta frenoj. Në raste të këtilla ( të tipit ideal ), të rinjtë në vendë të shkollës do të jenë prezent gati në tëgjitha “ pozicionet ” tjera të shoqërisë.

Në një konstelacion të tillë mardhënjesh një përgjegjësi dhe detyrë e madhe paraqitet para vet subjekteve fetare. Çfar do të jenë rezultatet nga ky proces mvaret edhe nga vet kolektivitetet fetare dhe udhëheqsia e tyre, por edhe nga sfera tjera e bashkësisë shoqërore veçanrisht nga estabilishmenti. Bashkësitë konfesionale në vënjen graduale të kornizës desekularizuese, orvaten të veprojnë në drejtim të tejkalimit të asaj “patologjikës ”në shoqëri. Me fjalë tjera, prezenca e sferës patologjike në shoqëri interpretohe si vepër e forcave të këqia, të frymës së pafeve, ateizmit etj. Kolektivitetet fetare anojnë kah formimi i bashkësive përmes mobilizimit të forcave të veta në drejtim të misionimit në arsimim fetarë të popullit. Krijimi i bazës fetare gradualisht do ta “anulonte ” sjelljen patologjike. “ Dekalogu ”fetarë është i pa përputhshëm me sjelljen amorale.

Maturia është vlerë, e cila llogaritet si “ fundamentale ” në etikën fetare. Praktikimi i maturisë në jetën e përditshme, siç mësojnë librat e Shenjtë, do ta largojnë individuen nga gjendja e dehur, ngatrresat.. sepse vera, lojrat, idolët, komara, ... janë paragjykime të cilat vijnë nga satana. Misionerët konfesional dhe volonterët përmes kreimit të një sitemi të ri të vlerave, të një pikëpamje të re mbi botën, anojnë ta zhvillojnë vetëdijën religjioze tek individi, që shpreh dëshirë ose ka ardhë në gjendje që të “ rehabilitohet ”.

Krijimi i një sistemi të ri vlerorë religjioz, tërsisht do t’i distanconte nga sjellja “patologjike” gjegjësisht nga stili i mëparshëm i të jetuarit. Participimi në kolektivitetin fetarë tërhjek ndarje të fuqishme nga kolektiviteti i cili kishte ncitur sjellje ‘devijante ”. Shërimi i atyre të mvarurve para së gjithë ash kërkon tërhekje të të mvarurit nga mjedisi ku jeton,largim të tij nga grupa e të mvarurve të cilës “ tërsisht ” i takon. Shërimi nënkupton, në raste të caktuara shërim nga mvarshmëria fizike në një fazë mirpo në fazën tjetër punohet në shpirtëzimin apo frymzimin e personalitetit e cila duhet të largohet nga natyra mëkatare e tij dhe të bëhet participient aktiv në bashkësinë fetare.5 Procesi rehabilitues zhvillohet gradualisht dhe zgjat mjaft kohë. Janë vërejtur shumë suksese në këtë plan. Të mvarurit e shëruar, më vonë bëhen promotorët dhe bartësit kryesorë të këtij aktiviteti.

Ata me shembullin e tyre tregojnë dobishmëri dhe frytshmëri të këtij tipi të spiritualizimit. Personat e rehabilituar janë persona të cilët kanë vetëdije

5 Në eparkinë e Strumicës psh, në kuadër të Kishës Ortodokse Maqedonase, është

hapur qendra për preventim dhe shërim nga sëmundjet e mvarshmërisë.


96

të zhvilluar religjioze dhe “ sistem të ri të vlerave. ” 51 Pranimi i pikëpamjes së re mbi botën tërsisht i distancon nga rrethi i mëparshëm dhe i bartë në një kolektivitet të ri në cilin praktikohet një stil gati krejtsisht tjetër i të jetuarit.

Bashkësitë fetare krishtene minoritare orvaten që ta legjitimojnë prezencën e tyre të konfiguracionit konfesional të Maqedonisë duke u përpjekur ta “ përkujdesin popullatën e cila gjendet në margjina të shoqërisë. Ata aktivisht bëjnë përpjekje që t’i evangjelizojnë të varfurit, ata që nuk kanë shtëpi, narkomanët, të hendikepuarit.

Bashkësitë fetare minoritare,52 në mikro plan bëjnë përpjekje të ndërtojnë bashkësi (në raste të caktuara prototipe të familjes ), të cilat përkujdesen për antarët e vet. Në ato jetojnë një numër i vogël i antarve të cilat pa dallim të depozitimit të tyre në të njejtën, realizojnë të drejta të rëndësishme ku ato i vejnë në një pozicion të “ priveligjuar ”në krahasim me antarët e tjerë të shoqërisë, sepse prapa tyre e kan kolektivitetin në të cilin antarsohen aktivisht dhe i cili nuk mund t’i len në “ rrugë ”. Participimi aktiv në kolektivitetin minoritar fetarë, i mobilizon antarët që të bëjnë përpjekje vet ta mbajnë “orthodoksizmin ” e vet dhe t’i kontrollojnë personat të cilët anojnë kah “ largimi ”.

Në kolektivitetet minore takohen personat, për shembull të mvarurit e hershëm nga droga, të cilët me pranimin e sistemit të ri vleror tërsisht kanë mundësi të largohen nga mvarshmëria. Pikrisht për këtë arsye bashkësitë minoritare fetare në shoqëritë të cilat i trondisin kriza të thella paraqesin “ ishuj ”të shpëtimit për antarët e tyre, veçanrisht në periudha kur vjen deri te rrënimi i kolektiviteteve të vjetra, kurse të rejat akoma nuk e kan siguruar pozicionin e tyre.

E tërë korparmata e bashkësive fetare 53, veçanrisht në vënjen e kornizës desekularizuese do të ishte e dëshirueshme që të aktivizohet dhe t’i përkushtohet zgjedhjes së problemeve të cilat e shtërngojnë shoqërinë. Veprimi në sferën e “patologjikes ” imponohet si detyrë dhe përgjegjësi e madhe të çdo

51 Nga kategoria e të mvarurve nga droga, kolektivitete të caktuara fetare

regrutojnë besimtarë të vet. Duke punuar në problemin e tyre, gradualisht ata i përvetsojnë në radhat e tyre.

52 Izolimi dhe mbyllja e disa bashkësive minoritare fetare, të cilat përpiqen për ndërprerje gati të të gjithë a lidhjeve me shoqërinë, kurse njëherit edhe përmes formëzimit antiinstitucional të konfesionit të tyre bijnë në sektë e cila gjithë një e më pak brengoset për bashkësinë më të gjërë në të cilën egziston. Sektet veprojnë si bashkësi fetare të mbyllura rigorozisht, të cilat praktikojnë doktrinë të pastërt, dhe të cilat kan përkujdesje të veçant për çdo antarë të vetin, i cili aktivisht participon në të njejtën. Finansimi i sekteve zhvillohet kryesisht nga donacionet dhe antarsitë ( në disa përcaktohet një përqindje e caktuar për shembull dhjetë e të ngjajshme ) e antarve të vet. Sekta nuk ven lidhje jashtë bashkësisë shoqërore, gjegjësisht izolohet nga asociacioni ndërkombëtarë.

53 Shkalla alarmante e saj “ patologjikes ” në shoqëri megjithate deri tani nuk motivon akcion të tërsishëm dhe koordinativ tek bashkësitë si tërsi. Me siguri vënja e bazave për dialog mes bashkësive fetare, do të krijoj klimë të volitshme për koordinim në këtë drejtim.


97

bashkësie fetare. Subjekti konfesional së bashku me “ faktorët ”tjerë të bashkësisë

shoqërore,54 do të duhej të marrë pjesë aktivisht në ndaljen dhe preventimin e sjelljeve devijante dhe kriminale, veçanrisht mes të rinjve. Para së gjithë ash duhet marrë parasysh etimologjia e vet dukurisë patologjike, e cila nuk do të ecte në drejtim të zgjidhjes së pasojave por kah tejkalimi i shkaqeve të paraqitjes së tyre. Akcioni i gjithë anshëm i bashkësisë shoqërore nuk do të duhej të ndahej nga shërbimet e subjekteve fetare. Çfar forme do të fitojnë megjthate drejtëpërdrejtë mvaret nga vet konfiguracioni i bashkësisë shoqërore.

Literatura e shfrytzuar

1. Jakimovski, J, i grupa avtori, (1999/2000), Socijalnoto raslojuvawe i kvalitetot na `ivotot vo periodot na tranzicija, Shkup, ISPPI;

2. Jakimovski, J, i grupa avtori, (2001), Socio-ekonomskata struktura i problemi na naselenieto vo Republika Makedonija, Shkup, ISPPI;

3. Marty, M. E, (1983), Religijski trendovi u Americi, Beograd, Pregled.

4. Pavi}evi} Vuko, Sociologija religije sa elementima filozofije religije, BIGZ, Beograd, 1988.

5. Rot, Nikola, (1988), Psihologija grupa, Beograd, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva;

6. Susnjic, Dj. (1988), Znati i verovati, Zagreb, Kršćanska stvarnost i Stvarnost; 7. Vernon, M.G. (1962), Sociology of religion, Neë York, McGraë-Hill Book

Company; 8. Vrcan, S. (1986), Od krize religije k religiji krize, Zagreb, Biblioteka Suvre-

mena misao, Školska knjiga.

54 Kisha Ortodokse Maqedonase së bashku me një pjesë të sektorit joqeveritar,

pregatitet për veprim në drejtim të preventimit dhe shërimit të sëmundjeve të mvarshmërisë.


98

Zehedin Tushi, Gjeneral nënkolenel në penzion

Traumat si dukuri psikologjike gjat

dhe pas konflikteve

• Veçanërisht tek qutetarët nën uniformë

• Pasojat nga konfliktet si burim për rrezikimin e të drejtave të qytetarëve

Nga aspakti etimologjik sinonimi traumë rrjedh nga fjala greke traumë

që nënkupton çfarëdo lloji goditjes (ose lëndimit fizik ose psiqik te njeriut). Kur bëhet fjalë për konflikte, atëherë thuhet se bëhet fjalë për të

ashtuquajtura trauma psikike qe nënkupton tronditje të plotë e të pa përmirësueshme shpirtërore, si pasojë e ndonjë ngjarje të rrezikshme për jetë. Ne fakt, traumë psikike nënkuptohet firka, stimule, ndryshim i gjendjes, ose situata të cilat e bllokojnë ose e rrezikojnë realizmin e ndonjë motivi, rrezikojnë integritetin ose ekzistimin e personalitetit. Si pasojë e traumës psiqike, rëndom paraqitet psikoneuroza, duke përfshirë aty edhe çrregulimin psikosomatik.

Nga ana tjetër çrregullimi psikosomatik përcillet me reagime ose çrregullime somatike, që ka për burim faktorët emocional. Kjo do të thotë se ato paraqien tek personat që nuk janë të aftë për të gjetur zgjidhje përkatëse për problemet e tyre jerësore, por që shtërngohen psiqikisht, duke nxitur blokimin e funksionimit të organeve ose sistemeve organike.

Traumat psikike janë me një inensitet dhe kohëzgjatjeje të ndrushme. Kjo do të thotë se shumë situata intensive paraqesin trauma psikike per një shumicë njerëzish dhe ngarkim për mekanizmet mbrojtës. Nga ana tjetër disa situata paraqesin traumë vetëm një numër të kufizuar njërëzish që janë të ndieshëm për ato.

Gjatë ndikimit ose veprimit të traumave psikike tek njerëzit normal ato janë të kalueshme (të shkuara) kurse kjo ata i dallon nga njerëzit neurotik ose


99

jonormal. Por nëse ato lloje reagimesh ekzistojnë për një kohë të gjatë, mund të konsiderohen si jonormale, veçanërisht nëse kanë ndodhur pas, situatash objektivisht të parandësishme që kanë zgjatur shkurtë dhe nuk kanë qënë të shpeshtuara.

Çrregullimet psikomatike janë të shpeshta në radhët e forcave të armatosura(FA), në kohë lufte dhe në kohë paqe, por rëndom praqiten edhe gjatë stërvitjeve, par që mund të shkaktohen ose keqëshen gjatë operacioneve luftarake (OF). Nga një herë mund të paraqiten edhe nëper pjesët e trupit ku më parë janë vërejtur sëmundije plagë të caktuara.

Gjatë luftës më shpeshë parqiten në: • sistemin kardiovaskular (rrahje e speshtë e zemrës, shtypje e lartë e

gjakut, dhimbje e kokës- migrena) • sistemin gastroenterolgjik (sasia e shtuar se acidit të lukthit, ndezje

kronike e mukozës së lukthit, i thatë në lukth etj.) • sistemin bronhial (gërç në bronhit etj) • sistemin e urinimit dhe në gjenitaljet (ureinim i speshtë dhe

çrregulllim i potencës etj.) • sistemin e lëkurës (ndryshime të shumta të lëkurës, kruarje, djersitje

etj.) • sistemin e kockave e të muskujve ( reumatizësm psikogen, dhimbje

ne muskuj etj.) Në literaturën nga fusha e psikologisë dhe psihatrisë në vend të

sinonimit traumë psikike më shpeshë përdoren terminet stres, shok psiqik, frustrim dhe ngarkesë.

Në shkencë konfirmohet se çdo individ në situatë të jashtëzakonëshme mund të reagojë në mënurë jonormale. Në çfarë mase individi do të reagojë ashtu varet nga durimi, stabiliteti emocional dhe nga cilësitë e tjera të tij, si dhe nga ajo se sa kohë do t’u nënshtrohet ngarkesavë të tilla. Nese individi në pikpamje emocionale dhe fizike është më stabil, atëherë ekzistojnë mundësi më të mëdha për t’iu kundërvënë rreziqive e të mos përjetojë shok psiqik. Faktorët që mund të nxisin reagimin jonormal janë të ndrushëm, kurse si më karaktesristik do t’i përmendim shterjen psikofizike dhe luftarake, lodhja kronike, ngjarjet e shtuara të pakëndshme emocionale, uria, etja, pagjumësia etj.

Njëra nga karakteristikat themelore të gjendjes së jashtzakonësme, sidomos gjatë luftës është që individi vazhdimisht përjeton stres dhe kriza emocionale. (Pika nuk shpon me forcën, por me rënien e vazhdueshme), (Gutta cavat libidem non vi saed saepr cadendo).


100

Në medicinë dhe në biolgji sinonimi stres përdoret dhe shenon ndikimin e faktorëve të jashtëm ndaj organizmit. Sot më fjalën stres nënkuptohet forca e cila i kërcënohet integritetit biologjik të individit me veprimin e forcave të ndrushme fizike, kimike e të tjera.

Me termin stres nënkuptojmë sindromin që në situata të jashtëzakonëshme mund të kontrubojnë për një luhatje në sjelljen e individit dhe në paraqitjen e sëmundjeve psikike dhe fizike. Përgjigja e individit në ato raste është ndryshme. Indivi mund të çfaqë aftësi adaptibile ose joadaptive në formë të çrregullimeve fizike e psiqike, çrregullimi ose të sëmundëjes.

Sipas disa autorëve nocioni stres ka te bëjë me tre(3) procese të veçanta:

Forca, stimulanse, ndryshime të gjendjes ose të situatës Procese ku forcat e nënshtruara, nxitjet, ndryshimet, gjendje ose

situata, qe ndikojnë në organizmin dhe Ndryshime në organizmin qe burojnë nga veprimi i forcave të

nënshtruara, gjendjet ose situatat (emocionale, fiziologjike, biokimike, strukturale etj.).

Përvojat empirike nga luftërat e fundit qe janë zhvilluar në botë, si dhe nga katastrofat elementare, tregojnë se në fazën e parë të katastrofës 10-20% të individëve shumë shpejtë këthehen në gjendjen e mëparëshme normale, 70% tregojnë dryshime kalimtare, kurse afro 10% çrregullime të rënda psiqike.

Faza e parë quhet si ’’reagim ndaj shokut’’ që karakterizohet me një tronditje, befasi dhe paralizë të aktiviteteve të rëndomta. Pas përfundimit të kësajë faze, individët psikikisht më stabil, kanë sjellje më konstruktive gjë që ndikon në ruajtjen e personalitetit të vetë, kurse më vonë edhe në mbrojtjen e atyre për rreth. Individët që në pikpamje psikike janë jostabil reagojnë krejtjësisht ndryshe (janë të palëvizshëm, u mungon inicijativa, janë nëpër gjum etj.) Nga ana tjetër individët me psikomotorikë të shtuar tregojnë lëvizije të pakontrolluara. Përveç këtyre reagimeve, vërehen edhe çrregullime në sferën e vetëdijes, çrregullim i aftësisë orientim, gjendje histerike klasike, amnezi psikogjene, disponim të ndrysheshëm (nga disponimi i madh deri tek reagimi emocional).

Në fazën e dytë individi gradualisht çlirohet nga frika në shumë mënyra ( në forme të lëvizjeve pa qëllim, neurozë, agresivitet, mosrespektim i autoritetit etj.)

Faza e tretë e reagimit paraqitet pas një latence të caktuar, kur situata në

përgjthësi shikohet në mënyrë kritike dhe reale. Si pasojë e përjetimeve jo të këndëshme dhe konfliktuoze, një përqindje e caktuar e individëve në këte fazë përsëri ndien frikë dhe bie në gjendje neurotike. Çrregullimet më të mëdha shpirtërore në këto rrethana janë më të rralla. Kryesisht manifestohen reagime


101

depresive, paranoide ose shizofrene. Sipas llojit, më masiv janë reagimet neurotike (histeri me amnezi,

bllokim funksional i pjesëve të caktuara të organizmit, pengesa në të folurit, humbje të dëgjuarit) Me këto reagime manifestohen simptomet e depersonalizimit (individët mendojnë se nuk janë ata që janë). Kemi edhe reagime paranoide, reagime psikosomate (dhimbje koke, pengesa në zemer dhe pengesa vaskulare, probleme me organet e frymëmarrjes dhe organet e tretjes). Në Spanjë kemi përshkrimin e reagimeve stuporoze (frikë, në të cilën luftëtarët kanë qënë plotësisht të shtangur, të humbur, të painteresuar dhe as që kanë bashkëpunuar me rrethinën).

Nga aspekti i sjelljes sociale me analizën e llojëve të gjertanishëm të çrregullimeve psikologjike të individit në situata të jashtëzakonshmë, mund të vërehen këto llojë të sjelljes:

• sjellje e individit me aksione dhe procedura të orintuara, në kufijt e normave sociale,

• individët të tjerë tregojnë sjellje të ndryshuar dhe jokonstante, fillojnë me aksione konstruktive por brenda një kohe të shkurtër heqin dorë duke u treguar si joefikas,

• një përqindje e vogël e popullsisë ka sjellje të pakontrolluar dhe antisociale. Këta individë janë shumë të rrezikshëm e të dëmshëm për mjedisin,

• një përqindje e vogël tregon apati, mosinteresim. Këta individë largohen nga realiteti, jetojnë në botën e vet joreale dhe fantastike,

• jostabilitet psikik dhe sjellje labile janë kakakterika që paraqiten tek disa indidë ne situata të tilla. Ata janë depresiv e të padisponuar

• ata individë që tregojnë reagime me panikë paraqesin rrezik për t'u bërë vatër e panikës masive, dhe dhënia e ndihmës për të dëmtuarit nga fatkeqësia në një masë të madhe e zvogëlon thellimin e sjelljeve dhe reagimeve jonormale.

Manifestimet frikës psikologjike dhe fiziologjike në situata të

jastëzakonëshme-konflikte, janë të pranishme tek çdo individë normal. Ky emocion i pakëndshëm (frika) na paralajmëron për rrezikun. Prandaj është e dosmodoshme të vendoset një kufi ndërmjet frikës reale dhe joreale. Pra, nëse individi përjeton frikë në relacione objektive, atëherë friga është reale. Por nëse individi nuk ka arsye të frigës, atëherë kemi të bëjmë me frikën e shpikur jorele. Ndër reagimet patologjike nga frika bien edhe frika nga errësira, hapësira e mbyllur, lartësia, sëmundije të ndyshme etj.

Në situata të jashtëzakonisheme dhe situata lufte reagime frikës përcillen edhe me emocione të tjera të pakëndshme. Kështu emocioni i urrejtjes njeriun e friksuar shpeshë e detyron në aksion pa marrë parasyshë si aksioni a është i arësyeshëm dhe i domosdoshëm. Individi është agresiv, kurse nëse


102

dominon frika ai largohet dhe hik. Urrejtja është një emocion më komplekse dhe më afat gjatë, shpeshë e përciellur me pasiguri dhe me të papriturat. Ky emocion në kushte lufte është i pranueshëm sepse është i orientuar kundër armikut.

Frika maksimale dhe intensive në një grup mund të jetë shkak për

reagime masive jonormale dhe panikë. Botkuptimi se paniku paraqitet si anarki, hikje e paorganizuar dhe tërhjeqëje nga zona e rrezikut, është diçka e zakonshme. Në fakt këto janë llojet më të shpeshtë të panikut por reagimet me panikë mund të manifestohen edhe në formë të palëvizshmërisë – paralizës ose në formë të reagimeve agresive e impulsive.

Situatat e frikshme e të papritura janë shkaqet kryesore për paraqitjen e panikut. Perveç kësajë në këto situata reagimet mund të nxiten edhe nga faktorë të tjerë: lodhja, uria, rënia e moralit luftarak, epidemitë, përvoja e pamjaftueshme luftarake, disciplina e dobët, glorifikimi i rrezikut, befasitë e ndryshme, hudhja e njerëzve me panikë, lajmet e ndryshme e të tjera.

Shoku psiqik (emocional) shënon ndërprerjen e fuqishme e të papritur të zhvillimit të funkcioneve të njeriut.

Frustrimi shënon gjendje emocionale në të cilën është ndërprerë ose penguar realizimi i motivit (motiveve) të caktuara.

Një gjendje e këtillë shpeshë herë ka karakterin e tendosjes së pakëndëshme, kurse varet nga gjendja e motiveve të aktvizuara, madhësia kohëzgjatja e pengesave të cilat e pengojnë realizimin e tij.

Ngarkesa, sinonim që më shpeshë shënon dhe përdoret për gjendjen në të cilën stimulohet, aktivizohet, mundësohet ose nxitet reagim i caktuar ose çrregullim i caktuar psiqik. Ky ngarkim e vë njeriun para kërkesave më të mëdha se ato të rëndomta (të zakonshme).

Për armatën më rëndësi më të madhe janë individët sociopatë (asocial dhe antisocial) sepse i ngarkojnë njësitet dhe eprorët. Adaptimi i tyre me kushtet e gjndjes së luftës kushtëzohet nga shumë faktorë.

Për të qënë në gjendje që t'i vlerësojmë dhe parashikojmë reagimet e njeriut në ndonjë gjendje të jashtëzakonëshme, është e domosdoshme të njihet psikologjia indiviidt. Para së gjithë as lypset shqyrtuar strukturën dhe dinamikën e sjelljes së individit në situata të frustrimit e të konfliktit. Duhet pasur parasysh ngarkesën e individit në ato situata. Në situata konflikti, krye-sishtë është i pranishëm mendimi se çdo individ mund të sillet në mënyrë jonormale. Individi në fjalë në çfarë mase do të reagojë ashtu do të varet nga durimi i tij nga stabiliteti emocional dhe nga cilësitë e tjera, si dhe nga ajo se sa kohë do tu nënshtrohet ngarkimeve. Nëse individi është sa më stabil në pikëpamje emocionale dhe fizike aqë më shumë ekzistojnë mundësi për t'u kundërvënë rreziqeve pa përjetuar krizë psiqike. Faktorët që mund ta nxitin


103

reagimin jonormal janë nga mëtë ndryshmit (shterja psikofizike, lodhja kronike, uria, pagjumësia..)

Gjatë parashikimit se si ushtari (qytatari me uniformë) do të sillet në situatë të jashtëzakonëshme, duhet nisur nga dy (2) faktorë kryesorë:

- i pari, nganjeriu dhe struktura e personalitetit të tij, - i dyti, nga marrdhënjiet reciproke ndërmjet individit dhe mjedisit. Me siguri se në një situatë konflikti, bëhët fjalë për një konflikt të

brendëshëm dhe nuk flasim për konflikte të përmasave më të gjëra, në masë të madhe do të rrezikohen të drejtat njerëzore që paraqesin kategori kushtetutare dhe si të tilla duhet respektuar edhe në kushte lufte. Këtu në radhë të parë i theksojmë të drejtat qytetare dhe politike, pastaj ato eknomike, sociale dhe kulturore.

Ajo e drejtë njerëzore që më së shumti mund të vihet në rrizik në një situatë konflikti gjithë sesi ka të bëjë me rregulativën juridike të vendit (legjislativës) të drejtën për jetë, si e drejtë e pamohueshme, respektivisht integritetin fizik dhe moral të njeriut, pastaj ndallimin për çdo llojë të torturës, sjellje jonjerëzore dhe injorante dhe dënimi, puna e detyrueshme, si dhe e drejta fetare.

I theksojmë këto të drejta si të tilla, të rëndësishme, esenciale spse nuk iu nënshtrohen kufizemeve, sikurse mund të janë të drejtat e tjera në ratse të caktuara me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.

Ndërkaq, në situatë të caktuar konflikti ato të drejta nuk respektohen, në të vlenë e drejta e më të fuqishmit, kurse me në fjal ajo përkufizohet në provebën latine që vlen edhe sot e që do të vlejë edhe nesër ’inter arma silent lege’-midis armëve, ligjet heshtin.

Sa kihej kujdes dhe si rrespektoheshin këto të drejta, e të mos shkojmë jasht kufijve të shtetit tonë, shembujt nga konflikti (përleshja) e vitit 2001 akoma janë në kujtim të freskët, tubimet e njerëzve, thenë me kusht luftëtarë, para institucioneve të shtetit janë të përditëshme edhe sot. Në këtë vend do të theksojmë se edhe në konfliktin tonë të brëndshëm, patëm përleshje, raste të krimit kundër popullsisë civile, krim kundër të plagosurve, krim ndaj të zënëve rob, raste të plagosurit, lloji më të lehtë dhe më ë rëndë, karakteristike për të dy palët në konflikt në konfliktin e brendëshëm, diskriminim midis njerëzve etj.

Nga ana tjetër një hallkë i bashkohet tjetrës dhe ashtu me radhë deri në formimin e një zinxhiri në formë të rrethit të mbyllur, të cilit nuk i duket as fillimi as mbarimi, rrespektivisht një dobësi lind tjetër dobësi. E theksojmë këtë pasi njerëzit mblidhen sepse nuk kanë realizuar disa nga të drejtat e tyre për të cilat shteti duhet të mbajë llogari në pajtim me Kushtetutën e Republikës e Maqedonisë, e si sillet ai ndaj tyre të mos bisedojmë. Duhet që vetëm të dalim në rrugë, para Qeverisë, para Parlamentit më qëllim që të shikojmë, kurse


104

pastaj çdo gjë do të kemi të qartë. Sado-kudo, për mbrojtjen e të drejtave njerëzore në një situatë konflikti,

nga e drejta publike ndërkombëtare ndahet një degë e veçantë e njohur si e drejtë ushtarake ndërkombëtare. Qëllimi krysor i kësajë të drejtë është që lufta ose konflikti i armatosur të humanizohet. Kjo në praktikë, ndër të tjerat, do të thotë mënjanim i vuajtjeve të drejt përdrejta të qytetarëve. Por dokumentat që përpunojnë këtë problematikë sidomos Ius cogens (E drejta e detyrueshme ndërkombëtare), nuk do të jenë temë e veçantë elaborimi me këtë rast.


105

Dr. Lidija Georgieva, Instituti pлr studime tл mbrojtes dhe tл paqлs Fakulteti Filozofik, Shkup

Ndлrtimi i paqлs para

konfliktit dhe pas konfliktit Hyrje Distinkcioni në mes periudhës para konfliktit dhe pas konfliktit për

ndërtmin e paqës, si duket është me rëndësi vetëm për analitikët të cilët seriozisht merren me teoritë/konceptuale të paradigmës për konfliktet bashkëkohore. Si pasoj e një konstatimi të tillë dikush do të parashikoj se për këtë çështje mund të veprohet kryesisht nga dimenzioni teorik përmes kompleksitetit të teorive të kundërshtuara në kuptim të:

• Në natyrën e njeriut dhe në proceset e frustacionit përshkak të pakënaqësive të kërkesave themelore a është dukuria e agresionit, opo jo;

• A munden konfliktet bashkëkohore (të armatosura) të zgjidhen dhe të zvoglohet potenciali i sjelljes konflkktuoze?

• A munden konfliktet bashkohore të transformohen dhe të vendosen në dimenzionin kur aktorët e konfliktit do të gjejnë zgjidhje të përbashkët;

• A mundet konflikti të preventohet dhe si?

Kundërshtimet teorike për këto çështje nuk e ilustrojnë vetëm anën teorike por edhe paraqesin edhe anën praktike të problemit: Sit të preventohet/ pengohet/reduktohet dhuna si mjet për zgjidhjen e konfliktit? Në teoritë është i përfaqësuar mendimi se ndaj konfliktit bashkëkohor etnopolitik mund të veprohet me dallime në strategji për menaxhimin e konflktit. Problemi ndodh atëherë kur orvatemi të identifikojmë strategjinë më adekuate, respektivisht strategjinë më të suksesshme, dhe atë jo vetëm në kuptim teorik, por në raport me atë real, në konfliktin e esakaluar. Atëherë pritet se “ndonjë” do të ketë zgjidhje për problemin; se në atë zgjidhje me siguri janë të përmbajtura


106

“lëshimet” nga lekcionet e mëparshme dhe se e njëjta nuk do të aplikohet “shumë von”. Shembujt dhe analizat e konflkiteve dhe krizat të cilat eskaluan në procesin e rënjes së ish Jugoslavisë treguan se termi “shumë von” nuk mund të shmanget si kualifikim për angazhimet të drejtuara në ndryshimin e dinamikave të konfliktit dhe të pengimit të dhunës. Edhe shembulli me Maqedoninë, përskaj përvojave me menaxhimin e përfshirjes dhe të zgjërimit të konfliktit nga Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova dhe sidomos përshkak të krizës nga viti 2001, nuk mundet në tërësi të përfshihet në dinamikën e strategjisë preventive. Edhe pse ky shembull (i Maqedonisë) është më së shpeshti i eksploatuar si shembull më i mir preventiv (nga fillimi përmes përvojave të misionit të UNPREDEP-it dhe më pas si shembull më i mir i preventvës për zgjërimin e konfliktit në vitin 2001) me gjithë ate mund të shtroj çështja se disa lekcione kanë mundur të përvetësohen më herët dhe më mirë. Sa i përket lëshimit të lekcioneve, mund të ndahet ajo për ndërtmin e paqës para konfliktit ose ndërtimi i paqës preventive, si më e rëndësishmja nga të gjithë at të cilat mund të jen në opcion që të mbrohet paqa në Republikën e Maqedonisë.

Qëllimi i këtij punimi është të paraqes bindjen se preventiva si veprim ose si strategji mund të jet më efikase se sa masat reaktive. Në këtë kuptim preventivë është strategjia afatgjate e cila është pjesë përbërse e ndërtimit të paqës para konfliktit por edhe pas konfliktit. Në rastin e parë ajo duhet të i përjashtoj potencialet dhe shkaqet për sjellje të dhunshme, ndërsa në të dytin të pengoj riciklimin e sërishëm të dhunës. Për këtë punim marrëveshja kornizë është e lënë në pjesën e ndërtimit të paqës pas konfliktit, por edhe jo si digë e vetme para kërcënimeve për paqën dhe sigurinë e Maqedonisë dhe qytarëve të saj, por një nga mjetet në kuadër të strategjisë preventive.

Dilemat rreth krizës në Maqedoni

Periudha e eskalimit të krizës, të cilën Maqedonia e kaloi në vitin 2001 ishte dhe mëtej mbetet temë e debatit të gjërë. Diskutimet kontraverze dhe qëndrime të cilat i paraqesin aktorët poltik rreth asaj se çka ndodhë në të vërtet, në pjesën më të madhe të rasteve ishin të ndara në vijë etnike. Më së shpeshti ishin argumente të cilat e hedhin fajësinë në “palën tjetër” si fajtor kryesor për provokimin e dhunës. “Argumentet” me të cilat arsyetohet dhuna si mjet për korigjimin e gabimeve nga lloji “qytetarët e rendit të dytë” ose paralajmërimet nga lloji “kaloi koha për biseda” ka kundër argumente nga lloji “qytetar jo lojal” ose “edhe ashtu kanë të drejta të tepërta”. Si duket as të parët dhe as të dytit nuk u venitën nga përdorimi i kësaj rruge, dy vite pas mbarimit të krizës,


107

këto i përdorin ata të cilët nuk kuptuan se dhuna edhe më shumë i zvogëlon mundësitë për mirëkuptim të ndërsjelltë, besim, zhvillim të demktacisë. Edhe më tepër, për disa “frenues” edhe më tej ka alternative të poshfrytëzuara nga lloji i ndarjeve me mure ose nga lloji për përdormin legjitim të dhunës për idealet e vetëprcaktimit në grupe etnike.

Edhe më tej janë diskutimet divergjente sa i përket dijagnostifikimt të krizës /konfliktit. Këto ndërlidhen me “argumentet” paraprake në formë të kërkesës së shkaqeve për krizën, kryesisht në dinamikën e marrëdhënieve ndëretnike në shtet (vlerësim i cili dominon në vlerësimet e plasura nga jasht) ose të tjerët shkaqet e konfliktit i kërkojnë në dinamikat e rrethimit regjional dhe në “ndikimet e faktorit të jashtëm”. Këto parashikime mund të vëndohen ne kornizën vijuese të parshikimeve të cilat do të sjellin eskalimin e konfliktit:

• Shteti është në në fazën e tranzicionit dhe te transformimit të shpejt të institucioneve të cilat e dobësojnë sistemin;

• Një grup etnik dominon në procesin e krijimit të procedurave për vendosje politike edhe në institucionet ndërsa bshkëpunimi në nivel liderësh është i dobët ose nuk egziston;

• Qasje të ndryshme, qasje të pamjaftueshme të grupeve etnike në rersurset e llojllojshme;

• Institucione të pamjaftueshme dhe të dobëta për shprehjen e interesave të pakicave;

• Dominimi etnik në strukturat ushtarake;

• Mbajtaj e institucioneve të specijalizuara për përdorimin e forcës;

• Prezenca e motivacionit emocional etnik;

• Demostrimi i efekteve nga kryengritja luftarake e pakicave në fqinjësinë;

• Përkrahëja nga pala e tretë (aleat) për luftën e grupacionut etnik; 55

Shumica nga gjendjet e lart përmenduea janë që njihen në rastin e Mqedonisë. Disa prej tyre janë të ndërlidhura me faktorët struktural, disa me ato instrumentale ose normativë. Por ajo çka duhet të potencohet sa i përket kornizës së parashikimeve qëndron arsyetimi se teoria e konflikteve etnike nuk i llogarit interesat etnike të definuara politike për sqarim të vetëm dhe të mjaftueshëm për përdorimin e dhunës në konfliktin e brendshëm. Në raste të

55 Më detajisht për faktorët dhe fazat e eskalimit te konflikteve etnike në: Carment,

D and James,P: Escalation of Ethnic Conflict: A Survey and assessmant, NPSIA


108

tilla, shumica nga konfliktet nga karaketeristikat e tyre janë “etnike” vetëm në sipërfaqe. Ekzistojnë edhe shkaqe të tjera esencijale, të cilat i stimulojnë, si:

• Faktorët e grupit etnik siç janë ato strukturale (madhësia dhe locimi i grupit etnik)56;

• Instrumentale (siç është rroli i elitave politike në mobilizimin etnopolitik),

• Normative (si forma institucionale për zgjidhjen e konfliktit të parapar me zgjidhje normative).

Këto grupe faktorësh mund të japin sqarimin përse disa shtete janë më të imponuara me dhunë të konflikteve etnike. Prej këtu mund të veçohen edhe disa indikator që të vlerësohet ndieshmëria dhe mundësia e mosstabilitetit.

Në këtë kuptim duhet të analizohet potenciali dhe rreziku i mostabilitetit të Maqedonisë. Zakonisht analizat e tilla mbështeten në tregues kvantitativ, (me çka e tejkalon domenin e këtij punimi) të cilat kanë bazë etnike që i takojnë strategjisë preventive si pjesëpërbërëse për ndërtimin e paqes.

Maqedonija dhe ndërtimi i paqës pas konfliktit

Ndërtimi i paqës u ndërmuar që të lëhtësohet tranformimi i konfliktit. Kjo paraqet proces afatgjat i cili zgjat para, dhe gjat kohës prej kur do të ndërpritet dhuna. Në esencë ndërtimi i paqës duhet të ripërtrijë strukturën e raporteve në shoqëri, e cila prodhon marrëdhënie paqësore ose që të vendos raporte të tilla. Për këte arsye, ky proces, mund të thuhet, se mbështetet në strukturën e ndryshme të raporteve në shoqëritë të cilët dallohen edhe në bazë të faktit: A ekzistojnë në shoqëri rreziqe të cilat edhe më tej nxisin dhunën, a eskalon konflkikti në dhunë ose shoqëria e ka kaluar tani më fazën e konfliktit të dhunshëm. Ky “dallim” paraqet pikënisjen për llojin e intervenimeve e cila do të ndërmerret si dhe për aktivitet dhe masat në kuadër të strtrategjisë. Në periudhën e fragmentizimit të ish Jugoslavisë, Maqedonija bënte orvajtje për pengimin e shtrirjes të dhunës, në fillim u shfrytëzuan mekanizmat ndërkombnëtar. Pas ndërprerje të misionit të UNPREDEP-it, si mission i parë i OKB-ës, Maqedonia nga objekti i preventivës i ridestinua në mjet për

56 Për këta faktor mund do të hasen sqarime të ndryshme. Për shembull disa autor konstatojnë se heterogeniteti etnik është me rrezik më të vogël për lajmërimin e konfliktit dhe dhunës në krahasim me shoqërinë bipolare ose trepolare. Ose, madhësia e grupit etnik nuk do të thot autaomatikisht zmdhimin e rrezikut të konfliktit dhe dhunës (për shembull numri i madh i pakicës etnike ruse në shtetet e Baltikut). Më saktësisht për këtë në T.R. Gurr: Minorities at Risk,


109

kyfizimin e krizës gjat intervenimit të NATO-s në ish Jugoslavi. Periudha pas ngjarjeve të krizës Kosovare i anuloi efektet e strategjisë preventive afashkurtë në Maqedoni. Në këtë përiudhë ndodhën ndryshime, të cilat e smadhuan potencijalin dhe rrezikimin e paqës dhe stabilitetin në shtet. Edhe përskaj prezencës të forcave ndërkombëtatre në regjion, të cilat shumë ekspert i menduan si garancë për paqën, rreziqet nga destabilizimi dhe dhuna buruan nga faktor të tjerë. Si edhe në shembuj të tjerë, edhe në Maqedoni, vëmëndje më e madhe drejtohet drejt zvoglimit të rrezikut nga kriza regjionale, se nga eliminimi esencial i rreziqeve të cilët nuk janë vetëm në sferën ushtarake por edhe në ato: ekonomike, sociale, ekologjike. Në rastin e Maqedonisë egziston situatë plotësuse specifike në të cilën faktorët të cilët e sqarojnë konfliktin ose krizën nga viti 2001 janë të mjegullura me aktivitete të grupeve kriminele të cilët duke mëshefur pas perdës së bashkësisë nacionale, për realizimin e qëllimeve të veta kriminele mobilizojnë individ të asj bashkësie, me qëllim që më von të fitojnë legjitimitet të, ,luftarëve” kundër deskriminimit nga ana bashkësisë etnike.

Në këtë pikëpamje, për të kuptuar shkaqet e dhunës dhe të verifikimit të strategjisë adekuate për Maqedonin është jashtzakonisht e rëndësishme në mënyrë më komplekse të vlerësohen rreziqet pas konfliktit dhe të verifikohet çfarë lloji i ndërtimit të paqës është i nevojshëm dhe sa do të jetë efikase.

Marrëveshje e Ohrit e përkrahur nga bashkësia ndërkombëtare dhe e nënshkruar nga katër partitë poltike, mund të vendoset si platformë fillestare e strategjisë për ndërtmin e paqës. Kjo marrëveshje, përskaj të gjitha dilemave te paraqitura dhe dyshimeve është akt përmes së cilit u përfundua kriza e vitit 2001. Por kjo është edhe akt përmes së cilës rregullohen aspektet poltike për ndërtimin e paqës. Nga ky aspekt me implementimin normave të parapara në marrëveshje duhet të zvogëlohen rreziqet të cilat burojnë nga faktorët normativ si dhe nga rreziqet të cilat burojnë nga faktorët instrumental (roli i elitave politike). Sa i përket të parëve, sjellja e pakos të Ligjeve në vitin 2002, të parapara me Marrëveshjen kornizë e hap procesin e ndërtimit politik të paqës. Në këtë kuptim ky proces nuk duhet të kufizohet në ndërtimin e besimit vetëm në mes liderëve poltik por në implementimin e plot të parimit të pushtetit të së drejtës.

Me gjithë atë sa i përket të dytit, faktorëve instrumental, është e dukshme se mobilizimi etnopolitik edhe më tej mbetet nga faktorët e mundshëm për nxitjen e mosbesimit, ndarje dhe destabilizim. Shembujt në thirrje në përkrahëje të federalizimit, manipulimet me të rinjët në procesin e arsimit, e vërtetojnë këte.

Sa i përket faktorëve struktural, si duket procesi i inkluzivitetit në kuadër të shoqërisë, përskaj pëfaqësimit procentual të bashkësive etnike në


110

institucionet, mund të jet procesë i rëndësishëm për zvoglimin e rreziqeve nga fragmentarizmi, madje edhe të zvoglimit të mundësive të manipulimit etnopolitik.

Konkluzion

Marrëvëshja e Ohrit e verifikoi një dinamikë më ndryshe në procesin e ndërtimit të paqës në shoqërinë maqedonase. Ajo e orijentoi energjinë e shoqërisë drejt zgjidhjes urgjente të dinamikave ndëretnike, të cilat gjeneronin rreziqe dhe dhunë. Sipas disa ekspertëve këto rreziqe do të zvogloheshin edhe me afrimin e Maqedonisë në procet inetgruese evroatlantike por edhe ky nuk e arriti dinamikën e vërtet në formë të reformave ekonomike dhe sociale (Maqedonija e nënshkroi marrëveshjen për stabilizim dhe asocim me UE në vitin 2001, në fillim të krizës). Kriza nga viti 2001 e zvogloi dinamikën madje edhe mund të thuhet se edhe e stopoi këtë proces. Për këte konstatimet se tranzicioni dhe tranformimi për shoqërinë maqedonase është proces i lodhshëm janë reale, si edhe paraqitjet se dy vite pas Marrëveshjes së Ohrit, por edhe mund të thuhet dy vite pas nënshkrimit të Marrëveshjes për stabilizim dhe asocim, i mungoi shtytja serioze drejt evropizimit. Përkundër parashikive të tilla, lajmërohen ide të ngjyrosura radikale, për të cilat do të kostatojmë, e se e harrojnë lekcionin për demokracinë dhe respektimin e të drejtave të njeriut dhe përdorimin e dhunën e llogarisin si të drejtë legjitime dhe si zgjidhje të vetme.

Konstatime të ngjajshme mund të ipen edhe për ndërtimin e paqës. Edhe ky poroces mund të frenohet do të krijohet “rrugë pa krye” në periudhën pas konfliktit sfidat e rrezikimit përshkak të stimulimit të sigurisë etnike në llogari të ndërtimit të sigurisë demokratike. Kjo do të realizohet përmes respektimit të standardeve edhe në sektorin e sigurisë dhe çdo largim nga këto standarde është kontraproduktive.

Kjo do të thot se nëse përfaqësimi etnik në strukturat e sigurimit është parakusht primar në ndërtimin e besimit në institucionet e sigurimit dhe se profesionalizmi, kontroli civil dhe demokratik i sektorit të sigurimit dhe depolitizimi, janë kriteriume plotësuse. Komponenta esencialee e dy procesecve të cilët në Maqedoni rrjedhin paraleklisht duhet të paraqes strategjiinë e prevencionit si përgjigje e parë të rreziqeve të mundshme. Kjo nënkupton se do të ndërtojmë aftësinë që prej më parë t’i parshikojmë dhe t’i identifikojmë rreziqet për paqën dhe sigurinë; se kësaj here do të krijojmë kornizë adekuate analitike dhe do të kuptojmë me cilat potenciale të krizave mund të ballafaqohemi; se do të mund të paralajmërojmë, dhe çka është esenciale, se do të mund të veprojmë në mënyrë preventive ndaj shkaktarëve të


111

mosstabiluitetit dhe mossigurisë.

Kriza nga lloji i intenzitetit si ajo e vitit 2001 nuk guxojmë që të përsëriten në Republikën e Maqedonisë. Marrëveshja e Ohrit ka blerë kohë të mjaftueshme që të bindemi se dhuna mund vetëm më tepër të i zvogloj mundësit për inkuadrimin e Maqedonisë ne procet e evropizimit.

Literatura:

Arnhold K.: Conflict prevention-Apolitical challenge, Paper presented at Seminar on conflict Prevention, Skopje, 16th October 1997

Alice Ackermann, "The Former Yugoslav Republic of Macedonia: A Relatively Successful case of Conflict Prevention", Security Dialogue, No. 4, Winter 1996.

Alice Ackermann, "Conflict Prevention in Macedonia", Peace Magazin, May-June 1998, Webedition.

Broën J., Nationalism, Democracy and Security in the Balkans, (RAND: Darmouth, 1993)

Clement S., "Conflict Prevention in the Balkans: Case Studies of Kos-ovo and the FYR of Macedonia", Chaillot paper 30, (Institute for Security Studies of WEU: Paris, 1997).

Chester A. Crocker ; Fen Osler Hampson; Pamela Aall: Managing Global Chaos: Sources and Responses to International Conflict, USIP, 1998

Fetherstone A.B.: Peacekeeping as Peacebuilding Towards a Transfor-mative Agenda; in “Issues in Peace Research 1995-96”, Lee-Anne Broadhead (ed.), University of Bradford,1996,

Georgieva, L: Preventive deployment: Missing link between conflict prevention and peacebuilding; 40 annual Convention of ISA, Ëashington, D.C. 19-20 February, 1999

Hill C.: The EU/WEU System of Conflict Prevention, Conference on “Preventing Violent Conflict in Europe, Rome, 10-11 1997

Mitchell C.R.: The Structure of International Conflict,Macmillan, 1994 Mac Ferlane N.: The UN System of Conflict Prevention, Paper pre-

sented at Conference on “Preventing Violent Conflict in Europe, Rome 10-11 October 1997

Pierre, Andrew J.: De-Balkanizing the Balkans: Security and Stability in Southeastern Europe, Special report, USIP, September, 1999

Smith, Dan: Patterns of violent conflict in Europe, Paper from the Con-ference on “Preventing violent Conflict in Europe”, Rome, 10-11 October 1997


112

Sokalski H., "Preventive Diplomacy: the Need for a Comprehensive Approach", Balkan Forum, No. 1, March 1997, p. 46.

Tschirgi N.: Peacebuilding and Post-Conflict Reconstruction IDRC;www:peacebuilding.htm

“An Agenda for Peace - Preventive diplomacy, peacemaking and Peace-keeping” Report of the Scretary-General on the work of the Organization Adopted by the Security Council, A/47/277, June 1992

Ted Robert Gurr, Minorities at Risk, Washington, D.C.: USIP, 1993 Thomas G. Weiss and Cindy Colins: Humanitarian Challenges and In-

tervention, Westview Press, 1996 Troebst S., "Conflict in Kosovo: Failure of Prevention? An Analytical

Documentation 1992-1998", ECMI Working Papers, No. 1, May 1998. Vayrynen R.: Preventing Deadly Conflicts: Failures in Iraq, Yugoslavia,

and Kosova; 40 annual convention ISA, Washington, D.C.; February 16-20, 1999 Woodhouse T, "Ethnicity, Conflict Resolution, and Post-Cold War Se-

curity" in Lee-Anne Broadhead (ed.), Issues in Peace Research 1995-96, (Bradford: University of Bradford, 1996): 45


113

Prim. D-r Mirjana Qaeva-Pejkovska Dr. sci. Pediatër i gjenetikës

SHËNEDETI MENTAL DHE TRAUMAT NË KUSHTE TË KRIZAVE

Organizata botërore e shëndetësisë në vitin 1948 në konstituimin e vet jep definicionin se: “Shëndeti është gjendje komplete fizike, mentale dhe mirëqenje sociale, dhe jo vetëm mungesë e sëmundjes dhe pamundësisë”. Në drejtim të ngritjes të nivelit të shëndetit, në vitin 1977, Organizata botërore e shëndetësisë vendos qëllimet për të gjitha qeveritë e shteteve anëtare, si vijon: “Arritja e nivelit të shëndetësisë që çon deri te jeta produktive socilae dhe ekonomike”57.

Në botë bëhen angazhime të mëdha, të cilat i koordinon Organizata ndërkombëtare shëndetësore për përparimin e shëndetit mental në të gjitha shtetet e botës. Për këtë qëllim edhe nxiten hulumtime58 për reflektimin në shëndetin mental të ndikimeve të ndryshme, në mes të cilave bëjnë pjesë edhe ndikimet e caktura të stresit dhe të traumave, analizohen varijacionet në distribucionin e sëmundfjeve mentale, si dhe ndryshimet të cilat paraqiten në periudha dhe rrethana të ndryshme.

Tani më një kohë të gjat jetojmë në stersin kolektiv. Shteti ynë, Republika e Maqedonisë, në vitin 2001 ballafaqohej me krizë dhe më pastaj edhe me veprime luftarake, ku në rajone të caktura ishin intenzive. Për këte numëri i madh i personave dhe familjeve u ballafaquan me kërcënimet për jetën e dhe sigurinë e tyre dhe ishin të detyruar që t´i lëshonin shtëpitë e tyre, nën presionin që të shpërngulen, respektivisht të kërkonin vendopsje të përkohëshme ose strehim. Këto situatash të streseve sollën deri te reakcioni i hershëm dhe i vonshëm i pastraumtizimit që kishhte ndikim në më shumë lëmenj të aktivitetit njerëzor.

Termi traumë përgjithësisht është një asocim me individët të cilët kanë qenë dëshmitar ose kanë qenë viktima të dhunës së llojeve të ndryshme, të cilat

57 Burimi: Organizata botërore shëndetësore - publikime, 1987. 58 The State of the World's Children UNICEF 1996.


114

edhe mund të hasen në kohë lufte59. Të gjithë ë të rriturit mund të jenë nën ndikim të stresit, por kategori më e prekshme janë të fëmijët dhe këtu muk ka dallime sipas gjinive, moshës ose përkatësisë etnike. Përveç kësaj trauma mund të jetë rezultat i stresit të rrethit siç janë varfëria, uria ose konfliktet e ndryshme, të cilat sjellin lloje të ndryshme të traumave të më vonshme.

Sipa Bill Steele, drejtor i Institiutit për trauma në SHBA,60 trauma lajmërohet veçmas te fëmijët dhe jo vetëm te ata të cilët kanë qenë viktimë të dhunës, por edhe atëherë kur fëmijët kanë pasur kantakt indierkt dhe që kanë qenë dëshmitarë të dhunës; ose kur janë në lidhje familjare me viktimën e cila e ka përjetuar dhunën; ose kur kanë mik të përbashkët me viktimën e dhunës; ose kur fëmiu është nxënës në shkollën në të cilën është paraqitur dhuna. Trauma mund të reflektohet edhe atëherë kur fëmijët kanë ndryshime të vrullshme në jetën e tyre ose në çkunorizimin familjarë, foshnje e pasalindur, zhvendosja, sëmundja ose vdekja në familje e tj.)

Si aspekt i drejtëpërdrejtë dhe më i dukshëm në të cilën mund t´i jenë të nënshtruar njerëzit nga lufta janë vdekja, lëndimet, humbja e shtëpisë e tj. Për skaj saj uria, mungesa e ujit, mungesa e branave dhe sigurisë shëndetësore sjellin deri te vuajtjet, sëmundjet dhe ndikimeve të tjera të cilat mund të cilat mund të nxisin vdekjen, sëmundje dhe traumë psiqike. Edhe pse nga pasojat e luftës plumbat dhe bombat duken si pjesë më vdekje prurëse, në realitet më së shpeshti vuajtjet dhe sëmundjet mund të bartin më shumë jetë njerëzish, sesa dhuna gjat kohës së luftës.

Madje edhe pas përfundimit të konfliktit lajmërohen dukuri, të cilat veçmas janë të reflektura në moshën fëminore si depresion, frikë nate, pamundësia për të mësuar, pamundësia për të lozur, ndjenja të pasigurisë dhe të pashpresës për ardhmërinë.

Sipas klasifikimit ndërkombëtar të sëmundjeve (ICD-10)61 çrregullimi pastraumatik stresor është definuar me krteriumet diagnoistike (F43.1) me të cilat janë përcaktuar gjendjet të nxitura nga ngjarja e stresit, manifestimi i saj, shprehëja, kohëzgjatja dhe të ngjajshme. Tregohet se përskaj të dhënave për traumat gjat diagnostifikimt të çrregullimeve pastraumatike të stresit, pritet manifestimi i përsëritjeve tipike e ngjarjeve të imponuara në të menduarit, në të menduarit gjat ditës dhe në ëndrrimet. Evidente mund të jetë edhe izolimi emocional, matufosje ose pandjeshmëri në ndjenjat dhe shmangja e stimuleve të cilat mund t´i përsërisin kujtimet e traumave, si çrregullime vegjetative, çrregullime në disponim dhe abnormalitet në sjellje, dhe të ngjajshme.

59 Batton J. Sharon M. Links Between Conlikt Management and Trauma, Ohiao Commission on Dispute Resolution & Conflict Management, 2001.

60 Bill Stelle: Trauma and Loss in Children, Michigan, 2002. 61 World Health Organisation: International Clasification of Desease-10. 1992.


115

Simptomet e zmadhimit të ndjeshmërisë psikologjike dhe të shqetsuarit janë të shprehura përmes: vështërsimit e të fjeturit dhe mbajtjes të gjumit; ngacmim dhe tërbim i hidhërimit; vështërsi të koncentrimit; zgjuarje e tepruar;lëvizje me shkas të vogël.62

Përshkat të shqyrtimit të drejtëpërdret të ndikimt të traumave në gjendjen psikosociale të personave në regjionet të përfshirë në konflikt, në Republikën Maqedonisë gjat vitit 2001 është bërë hulumtimi nga ana e zyrës së UNICEF-it, në bashkëpunim dhe realizimi të drejtëpërdrejt të ekipit nga Enti për shëndetin mental të fëmijve dhe të rinjëve "Mladost" në Shkup63. Do të thot se ishte i realizuar Proekti për përkrahëje psikologjike për fëmijët dhe nënat e tyre të zhvendosur në hapsirën e qytetit të Kumanovës, duke e pasur parasysh se numri i të zhvendosurve në këtë qytet dhe në rrethinën e tij ishte i konsiderueshëm. Mandej janë bë proekte të gjendjes psikosociale të fëmijve dhe të rinjëve nga territotoret e brendshme të zhvendosjes dhe në bashkësitë lokale. 64

Në bazë të qëllimeve të prapara me proektin është realizura trajnim edukativ – seminari për arsimtarët, respektivisht “ndihmësit”, se si të ngritet të informuarit dhe njohuritë te të njejtit për problemet psikosociale te fëmijët, të nxitura me zhvendosjen dhe nga pasojat e tjera të krijuara nga lufta.

Trajnimi tërditor i seminarëve i përfshinte temat vijuese:

1) Komponentat e stresit dhe interakcioni i tyre;

2) Rakcionet Psikosociale dhe çrregullimet te fëmijët, te të rinjët dhe te familjet e tyre;

3) Përkrahëja psikosociale dhe ndihma e parë psikologjike te personat e zhvendosur dhe

4) Intervenimet terapike te fëmijët në sutatë krize.

Ishin të mbajtura dy punëtori në këto tema:

1. "Pse vendosa që të ndihmoj, (qëllimi i punëtorisë – puna në vehte)

2. "Fëmiu me reakcione të stresit" (shembuj nga përvoja

62 Më tepër për këte: Predrag Kaliçanin, Knjiga o stresu, Beograd, 1994. 63 Ekeipi profesional i Entit i përbërë nga mjek: pediatër, neuropsikolog, psikolog,

defktolog, logoped dhe profile të tjera në 6 ekipe qëndroi një kohë më të gjat në terren edhe përskaj përkrahëjes psikosociale të hulumtimit i shqyrtoi edhe komponentat socilale dhe iu dha ndihmë profesionale personave të cilët kishin nevojë për këte.

64 Nga ana e UNICEF-it një hulumtim i ngjajshëm është bërë edhe në Sarajevë në vitin 1993.


116

traumatologjike).

Vlerësimi është se hulumtimi dhe seminari ishte pozitivisht i pranuar nga pjesëmarrësit. Në fillim ekzistonte një rezervë dhe rezistencë e konsiderueshme te disa pjesëmarrës, por gjat vijimit të punës rezistenca u zvoglua. Veçmas pozitivisht i pranuan punëtoritë, ku edhe individët vet kishin rastin të folnin për përshtypjet e tyre të padëshiruara dhe tí përpunojnë të njejtat (për shembull njëra nga pjesëmarrëset edhe vet kishte qenë e traumatizuar - 15 ditë ka qenë në podrum në një shtëpi në f.Vaksincë, fshat i cili ka qenë i granatuar; disa kanë pasur probleme në kontaktet me të taraumatizuarit kur janë në ndikim të përjetime tepërta me fimëjën dhe nuk mund tí kontrollojë emocionet vetanake...; duke e pasur parasysh atë se disa prej tyre janë prindër, kishin frikë për fëmijët e tyre, si të sillen me ata në situatë të krizës). Te të gjithë pjesëmarrësit në grupet ishte prezent aftësia për empaticitet, aftësia për komunikiom të mirë dhe motivi për të ndihmuar që ishte edhe nevojë e tyre personale. Seminari në masë të madhe e vërtetoi arsyeshmërinë nga përcjellja që e kishte.

Në tryezën e dytë përmes shembujve nga përvoja dhe problemeve në të cilat kanë hasur, mund të bëhet këmbimi i dobishëm i përvojave të personave pjesëmarrës në punëtori, dhe gjat saj të dëgjohen me mirëkuptim dhe empaticitet.

Edukumi ishte i vlerësuar si shumë i dobishëm për ata, përshkak se gjat punës në vehte, me përvoja të reja emocionale dhe me punën në grupe, aftësohen më me sukses të përballen me problemet e fëmijve me stresin psikosocial dhe tramatologjik.

Në seminar ishin të trajnuar gjithë ësejt 36 ndihmës. Pjesëmarrësit në seminarë i pasuruan informacionet vetanake në lidhje me stresin psikosocial dhe traumatologjik, nevojat emocionale fëminore, reakcionet dhe çrregullimet. gjithë ashtu ekspertët nga ekipi i Entit ndihmuan që të ngritet vetëbesimi i tyre, aftësia që tí ndihmojnë vetëvetes dhe kështu me sukses ta kryejnë detyrën e dhënë.

Me fëmijët u realizuan gjithë ësejt 24 punëtori me 5 tema të ndryshme, të cilat kishin rradhitje strukturale si vijon: Punëtoria e parë: Vizatim të ngjarjes më të trishtueshme; Punëtoria e dytë: Mendimi në pakuptueshmërinë; Punëtoria e tretë: Fjalori i emocioneve; punëtoria e katërt: Ku gjendem unë; dhe punëtoria e pestë: "Punëtoria përfundimtare".

Para çdo punëtorie u shfrytëzuan lodra për parapërgaditje, të cilat ashtu ishin të menduara, që edhe ishin të përafërta me punën me fimëjët; qasja ishte grupore, ndërsa teknikat kishin aspektin preventiv dhe terapik. Në pyetjet ishin të proektuara teknika kreative ekspresive, me qëllim që përmbajtja e


117

brendshme e stresit dhe e treumatologjisë të shfaqet në nivel të grupit të vogël, dhe që pastaj në grupë të madh të verbalizohet, të përpunohet kognitivisht, kështu që në mënyrë interaktive të përpunohet. Temat u realizuan në renditje, me çka u ipej tërësia gjat përpunimit të ngjarjes të stresit dhe traumatizimit. Përmes punëtorive i ndihmuam fëmijve që t´i identifikojnë dhe t´i shprehin përvojat traumatologjike dhe që të integrohen në jetën e mëtutjeshme.

Punëtoritë u realizuan 5 lokalitete: në Qendrat kolektive "Ku-Ba" dhe "Kristal", pastaj në "Qendrën Kreative për fëmijë", në SHF "Bajram Shabani" dhe në SHF "Naim Frashëri". Gjatë realizimint të tyre ishin të shfrytëzuara metodat profesionale më bashkëkohore shkencore me qëlllim të eksporalacionit të perosonave dhe diagnostifikimit të ndodhive në përputhje me standartet ndërkombëtare. Në lidhje me mënyrat e realizuara janë shfrytëzuar situata të ndryshme dhe reflektimet e ndikimeve tromatologjike.

Në mes tjerash konkludohet se fëmijët kanë qenë nën ndikim të këtyre përvojave traumatologjike:

• Pjesa e fëmijëve me dhunë ishin të zhvendosur nga shtëpit e tyre në përcjellje të prindërve;

• Disa nga fëmijët kishin ndarje të përkohëshme nga njëri prind për shkaqe të ndryshme ( mobilizimi, shkuarja në punë e njënit prind në vendin prej ku janë zhvendosur);

• Pjesë e tyre kanë përjetuar bombardimet dhe granatimet, si dhe evakoimi në ato kushte;

• Disa nga fëmijët ishin dëshmitar të panikës dhe reakcionit të frikës te prindërit;

• Përjetuan munges të kohë pas kohëshme të nevojave ekzistenciale.

Me fëmijët me sukses ishte i vënë konktakti, filloi spontalisht dhe ajo që është karakteristike varsisht nga mosha, ishin edhe reakcionet e tyre si vijon: Te fëmijët më të vegjël ishte prezente livizshmëria, ngarkesa, negativizmi, padugjueshmërija deri te sjelllja agresive. Në bised me nënat u fituan të dhëna se fëmijët e tyre kanë shqetsime të natës dhe frik nga ndarja.

Fëmijët e moshës shkollore gjithë ashtu ishin të shqetësuar, të lëvizshëm dhe anasjelltas, disa prej tyre të tërhequr në paramendime, pasiv dhe depresiv. Gjatë vijimit të punëtorive fëmijët dëshironin të bisedonin për punët e përdishme që ishte edhe preokupim i tyre ( shkolla, notat, shoqërija me moshatarët, problmet dhe të ngjajshme...), i përshkruanin shqetësimet e tyre dhe konfliktet, të cilat janë karakteristike për moshën e tyre, por edhe për punët tjera që i shqetsonin:


118

• Kur prindërit e tyre në vazhdimsi janë në pritje dhe të brengosur, duke shikuar dhe dëgjuar lajme;

• Kur i shikojn aeroplanët dhe helikopterët dhe kur ndëgjojnë zërin dhe zhurmën etj.

Spjegojnë dhe shkruajnë për ndonjë ngjarje të cilat i shqetsojnë. Si ngjarje dominante dhe më e pa dëshiruar veçohen përvojat e tyre me lëshuarjen e shtëpive, ishin dëshmitar të djegjes së tyre, ballafaqimi me vdekjen e anëtarit të afërt të familjes, zhurmërima dhe flutërimi i helikopterive dhe aeroplanëve. Vizatimi, dhe veçmas përshkruarja për ngjarjen më të ndijeshme për fëmijët nxitë kujtimi i dhëmbshëm, pikëllimi dhe të qajturit, ndërsa disa prej tyre nuk kanë mundur të vazhdojn ( për fëmijët e tillë ishte i preferuar tretmani individual. Një fëmij 10 vjeçar nga fshati Mateç shpjegon: ”Kur isha në shtëpi ëndërroj se hyri pîlicia, aty ishmi e tërë familja, dhe motra më ishte vdekur, baba më ishte i burgosur…”

Me punën me fëmijët mund të vëreheshin momente karakteristike. Në fillim ishin të shqetësuar, shëtitnin, mirreshin vesh në mes veti, por edhe nga pamja në fytyrën e tyre shihej se kanë përjetuar momente të tmerrëshme. “ Kur ishim në fshatin Sllupçan kishim frikë, por kur shkuam në Haraçinë më të moshuarit në vijimsi flitnin se nuk do të bëhet mirë... Kështu nuk duhej të flitnin para nesh…”. Fëmijët flitnin se kanë nevojë të kthehen në shtepitë e tyre të vazhdojnë jetën e përbashkët në mes Maqedonasëve dhe Shqiptarëve, T’i rindërotohen shkollat. Ata vizatuan, por edhe kishin nevojë që verbalishtë të shprehen. E ndienin nevojën nga një komunikim i mirë dhe shkëmbimin e ndjenjave në mes vehte; disa nga fëmijët dëshironin t´i dhuronin vizatimet personave të ekipit profesional si shenjë e besimit reciprok dhe të bashkëpunimit.

Fëmijët mësuan t´i dallojnë emocionet pozitive dhe negative, të bëhen të vetëdijshëm, cilat janë ato situate të cilët i shqetësojnë dhe anasjelltas, dhe çka është ajo që i bënë me fat. Do të thotë ajo që vjen si ngacmim nga bota e jashtme, të bëjnë kontakt me përjetimet e mbrendëshme të tyre.

Vajza 12 vjeçare nga fshati Opajë shpjegon: “ Në përrallë më pëlqen ajo pjesë kur nëna e mban fëmijën e saj të vogël në duar dhe e përkdhel, pjesë që nuk më pëlqen është kur shtriga e mbyll në dhomë të errët “. Rati tjetër, djaloshi 11 vjeçar nga fshati Vakcincë fletë: “ Jeta ime në frikë nga pistoleta është shumë e rëndë, për arsye se në ëndërr dëshironin të më vritnin, unë frikësohesha nga bandat që mos të më kidnaponin “.

Fëmijët vet i shprehën ato ndjenja positive të cilët i lajmroheshin gjatë punës terapike: “Duke vizatuar këtë vizatim ndjehësha mirë… “. Fëmiju tjetër


119

thotë:” Ndjehem mirë për arsye se mú kujtua të vizatoj pikërisht atë fytyrë të çyditshme, më pëlqeu pjesa kur ne shkuam të zbulojmë atë fytyrë. Nuk më pëlqeu pjesa kur ne fëmijët frigoheshemi nga ai…”. Duke folur për tmerret mundeshin “ tí tejkalojnë” dhe të lirohen nga ata. “Shqetësohem kur dëgjojë lajme të këqija, kur të shtëpisë sime janë të shqetësuar, kur dikush qortohet, rrahet, kur dikush qanë ose është i pikëlluar, atëherë jam edhe unë e pikëlluar”. Mundoheshin të gjejmë personazhe të cilët simbolikisht shprehin shpresë, dëshirën për liri, ndjenja nostalgjike dhe përkujtime pë vendëlindjen e lëshuar (shtëpinë) dhe ndjenjat e tjera të buta. Njashtu dominojnë simbole të cilat paraqesin fillimin e jetës së re, shpresën për një të ardhme më të mirë. Në punëtorinë përfundimtare punohej për zgjimin e ndjenjave të këndëshme, për përforcimin e disponimit të këndëshëm për tërë aktivitetin e realizuar që të i mbetet në kujtim i dëshiruar.

Në qendrat kolektive spontalisht u imponua nevoja për organizimin e grupeve me fëmijë parashkollor, të cilët sipa programit nuk ishin të planifikuar. Duke mbajtur llogari për moshën e tyre ishin të organizuar në grupe të vogla me një bashkëpunim të realizuar përmes kontakteve dhe aktiviteteve kreative- vizatime dhe lojëra.

Kontaktet dhe hyrja e ekipeve profesionale në Qendrat kolektive "Ku-Ba" dhe "Kristal" në fillim nuk hasën në bashkëpunim dhe mirëkuptim, por në një rezervë, nganjëherë edhe në refuzim. Gjersa punohej me fëmijët ishin paralelisht të formuara edhe grupe të nënave me të cilat punohej me terapi grupore. Gjat së njejtës iu mundësua edhe të flitnin për të kaluarën e tyre, brengat e tashme dhe të ardhëshme, iu dha përkrahëja në përforcimin e rezitencës së tyre, disave prej tyre iu kishte dhënë përkrahëja të mbledhin forcën dhe të ballafaqohen me problemet; është biseduar edhe për nevojat fëminore në suituata të tilla të krizës dhe si tí afrohej ndihma fëmisë kur manifeston ndonjë shenjë të ndryshimeve.

Numri i përgjithshëm i fëmijve të cilët ishin të përfshirë me këto aktivitete ushtrimore arrinte rreth 650 (fëmijë dhe të rinjë) të moshave të ndryshme dhe atë nga mosha parashkollore gjer te adoleshentët (varijacionet ishin ditore, varësisht nga rrethanat dhe angazhimet e prindërve dhe të arsimtarëve në përfshirjen e fëmijëve).

Në momente ballafaqimi me problemet për disa nga ata ishte i vështërsuar dhe i papranueshëm, përshkak të paknaqësive themelore për nevojat egzistenciale. Shumica nga ata ndiheshin të pasigurt sa i përket kthimit në shtëpitë e tyre, gjat bisedimeve grupore tregonin se shumë leht nervozohen, veçmas me fëmijët, janë të pikëlluar dhe përfarsisht që të gjithë kanë probleme me fjetjen.


120

Në interes është ta potencojmë kujdesin tonë për familjet të cilat ishin të vendosura në qendrat kolektive dhe ato të vendosura në familje të tjera (familjar të afërt). Në qendrat kolektive familjet treguan traumatizim më të lart (tendosje, depresion, shqetësim.)

Gjat punës grupore ishin të përfshirë rreth 50 prindër dhe përvojat me ata tregojnë se situata e sresit kanë ndikim të madh në qëndrimin e tyre ndaj situatës, dhe veçmas në pikëpamje të adaptimit të ndryshimeve të konsiderueshme të kushteve të jetesës që nxisin probleme në sanimin e pasojave pastraumatologjike.

Në bazë të aktivitetit të realizuar mund të fitohen disa konstatime dhe konkluzione, cilat janë rekomandime që mund të jenë në dobi të shqyrtimit të problemeve mentale në kushte të konfliktit, dhe veçmas për ekspertët të cilët profesionalisht merren me këto probleme të cilët kanë detyrë të ndihmojnë adaptimin psikosocial të individëve.

1. Përmes trajnimit të seminareve tërëditor me "ndihmësit" u arrit ngritja e rëndësisë për nevojat psikosociale dhe të traumatologjisë te fëmijët në situatra të krizave, parimet themelore të ndihmës së parë psikologjike dhe për intervenimet kur do të jet nevoja.

2. Me programin e organizuar për përkrahëjen psikologjike te fëmijët u arrit zhvillimi i një rezistence më të madhe dhe me këte u zvogëlua mundësia e përvojave të padëshiruara nëpër të cilat kanë kaluar fëmijët që të lënë pasoja afatgjate.

3. Në bazë të hulumtimeve ishin të identifikuar 13 fëmijë me përvoja më të thella traumatologjike të cilëve iu afrua ndihma e parë psikologjike dhe ishte kontraktuar të vazhdojë tretmani me ata në Entin për shëndetsi mentale të fëmijëve dhe të rinjëve "Mladost" në Shkup.

4. U zbuluan fëmijë të cilët kanë probleme zhvillimore edhe atë: sjellje hiperkinetike, që ishte shënuar te 14 fëmijët, retardimi psihomotor te 4 fëmijë, urinimi i natës ishte zbuluar te 17 fëmijë, dhe problemet e të folurit janë konstatuar te 7 fëmijë. Është preferuar trajtimi i tyre në Entin për shëndetësi mentale me trajtim përkatës, (sipas nevojës trajtim edhe në spitalin ditor të Entit).

5. Gjat punës grupore me prindërit (veçmas me nënat) iu ndihmua që të ngritet vetëbesimi i tyre, por duke e pasur parasysh periudhën kohore që ishte e kufizuar edhe takimet që u realizan ishin në numër të vogël. Për këte vlerësohet se është e nevojshme të vazhdohet me dhënjen e ndihmës dhe përkrahëjes psikosociale prindërëve të cilët më pas do të jenë të aftësuar që t´i ndihmojnë fëmijëve të cilët kanë pasoja traumatologjike nga lufta.

7. Pasi që në pjesët e tjera të Republikës së Maqedonisë janë të shqyrtuara dukuritë të cilat preferojnë nevojën e sigurisë së përkrahëjes psikosociale të personave të tarumatizuar, vlerësohet se një proekt i tillë duhet


121

të realizohet edhe në regjionet e tjera ku edhe ka pasoja pastraumatologjike. Me këte institucionet mund t´i afrohen qytetarëve, dhe veçmas për ndihmë ndaj fëmijëve dhe adoleshentët të cilët kanë nevojë për një përkrahëje të tillë.

8. Enti për shëndetësi mentale të fëmijve dhe rinjëve "Mladost" në Shkup, ka bërë angazhime të mëdha, në kohë të kushteve serioze të keqësimit të situatës në regjionin të Kumanovës, me sukses dhe në tërësi e realizoi Proektin e parapar, me komptentësi dhe profesionalizëm kulminativ iu përgjegj detyrës së parashtruar. Me këte u mundësua prezentimi i njohurive për këte lëmijë që shumë pak është studjuar tek ne, megjithëse është me një rëndësi të posaçme për shëndetin e njerëzve.

Në bazë të asaj që u përmend më lart mund të vlerësohet se Republika Maqedonisë për t’i sanuar plagët dhe pasojat e mëvonshme pastraumatologjike, si pjesë e pasojave të përgjithshme nga konflikti, edhe pse bëhen orvajtje të caktuara, respektivisht ndërrmerren masa për locimin, dhe më vonë edhe për sanimin e tyre, ka nevoj për një angazhim më të gjërë në këtë limijë.

Pikërisht, edhe më tej ka nevojë të anagzhimeve më gjithë ëpërfshirëse, veçmas në planin institucional që donë të thot se është edhe obligim që shteti të udhëheq politikë humane populative, dhe veçmas për zhvillin e aftësive fizike te njerëzit, dhe veçmas te fëmijët që janë ardhmëri e çdo shoqërie. Personat të cilët kanë pasur pasoja traumatologjike kanë nevojë për edukimin dhe përkrahëje, që t´i kuptojnë shkaqet e pasojave dhe të vështirsive në për të cilat kalojnë.

Veprimi preventiv, siguria dhe sigurimi, veçmas i fëmijëve që mos të jenë të nënshtruar situatave të stresit të cilat sjellin deri te trauma, kërkon masa të posaçme, si nga institucionet shtetërore (shërbimet dhe institucionet) ashtu edhe nga të gjithë ë faktorët e tjerë në shoqëri (strukturat politike, organizatat joqeveritare, asocione dhe shoqata). Me respektimin e konventave ndërkombëtare të sjellura nën ombrellën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, si dhe me harmonizimin e akteve normative të vendit me ato ndërkombëtare, si dhe me ligjëshmëritë e Unionit Evropjan, sigurohet rregullimi i çështjeve që kanë të bëjnë me të drejtat dhe sigurinë e qytetarëve, dhe veçmas të fëmijëve.

Rëndësia e shëndetit dhe siguria e fëmijëve dhe e të gjithë qytetarëve mund nganjëherë të jenë çështje e një pajtueshmërie me të gjithë ë palët në konflikt ose në luftë. Për shembull, në San Salvador, në vitin 1985 janë ndërprerë luftimet në mes palëve ndërluftuese edhe atë për 3 ditë me qëllim që mbi 250.000 fëmijë të jenë të imunizuar nga sëmundjet ngjitëse.65

65 Evans Judith. Children as Zones of Peace: Working with Young children Af-


122

Janë nxitur iniciativa të shumta në sistemin e OKB-së, veçmas për fëmijët, propozohen masa për tejkalimin e traumave nga lufta. Ekzistojnë angazhime që zonat e konfliktit Bashkësia ndërkombëtare të jetë e përgaditur sipas nevojës dhe të intervenoj për shmangëjen e nënshtrimit të fëmijëve kushteve të rreziqeve.66

Zhvillimi i regullt i individualitetit të fëmijës dhe ngritja e vetëdijes për bashkëjetesë në mes qytetarëve, për respektimin vlerave nacionale, kulturore dhe vlerat e tjera të përgjithshme, por edhe për njohjene dallimeve, arrihet përmes arsimimit permenent dhe veçmas përmes ndikimit të prindërëve dhe familjeve. Shoqëria duhet t´i ndërprejë mundësitë që fëmiu të jet nën ndikimin e manipulimeve politike, ideologjike, fetare dhe formave të tjera të manipulimeve dhe të keqpërdorimeve. Me respektimin e integritetit dhe dinjitetin personal dhe me nxitjen e formave adekvate të zhvillimit kulturor, artistik, rekreativ dhe përmes aktivitete të tjera të lira të sigurohet zhvillimi i aftësive te fëmiu dhe vendosen mundësitë e ndërtimit të personalitetit të shëndosh.

Literatura e shrytëzuar

• Batton J. Sharon M. Links Between Conlikt Management and Trauma, Ohiao Commission on Dispute Resolution & Conflict Management, 2001.

• Evans Judith. Children as Zones of Peace: Working with young children Affected by Armed Violence, 1999.

• Predrag Kaličanin, Dušica Lečić-Toševski: "Knjiga o stresu", Medicinska knjiga, Beograd, 1994

• The International Conference on "The Child: a Victim of war and a Mesenger of Peace", Athens, Greece, 2001.

• The State of the World's Children UNICEF 1996.

fected by Armed Violence, 1999.

66 The International Conference on "The Child: a Victim of War and a Mesenger of Peace", Athens, Greece, 2001.


123

Irena Trajkoska Psikologe, Fondacione "Step by step", Shkup

Pasojat psikologjike nga konfliktet e armatosura te fëmijët: përvoja botërore

Hyrje Në dekadat e fundit të shekullit 20 konfliktet e armatosura në të cilat

vuan popullata civile janë më të shpeshta. Luftimi modern nuk respekton kurrfarë konventa, ai mbjell frikë dhe dëshpërim mes njerëzve.Për shembull, lufta në Afganistan kundër okupimit sovjetik ishte luftë pa front (Laber, 1986). Rezistenca e muxhahedinëve ka qenë e pandashme nga ajo e popullatës civile, ashtu që edhe trupat sovjetike edhe ato afgane kanë fshirë fshatra të tëra.Në Liban, vendet e banuara shpesh herë bëhen zona luftarake, ndërsa luftëtarët nuk dallohen nga popullata civile ( Chimienti, Nasr, 1992 ). Zhdukja e ngjashme e dallimeve ndërmjet civilëve dhe ushtarëve, miqve dhe armiqve, ndodh edhe në pjesët tjera të botës,gjatë ndeshjeve periodike në Amerikën Qendrore ( Ronstrom, 1989 ), ose në hapsirat e dikurshme jugosllave (Stein, Comer, Gardner, Kelleher, 1999).

Për shkak të këtij ndryshimi në mënyrën e luftimit numri i viktimave civile është në rritje: Gjatë Luftës së I Botërore, 10% nga gjithë ë viktimat kanë qenë civilët, ky numër është rritur në 50% në Luftën e II Botërore, ndërsa në të gjitha luftat vijuese numri i viktimave civile është përafërsisht 80% ( Garfield & Neugud, 1997 ). Luftat dhe konfliktet e armatosura nxisin -katastrofa sociale-, gjatë së cilave ndodhin çrregullime dramatike të jetës së përditshme. Popullata civile, a posaçërisht fëmijët janë të eksponuar në pamje tmerruese, kaos, mosrespektim të kurrfarë normave dhe vlerave, struktura sociale të çrregulluara, dhe shumë të tjera.Terrori i luftës dhe ndryshimet e shpejta sociale munden ta shkatërrojnë ndjenjën fëmijërore për shtëpi dhe bashkësi e cila e përfaqëson realitetin mbi të cilin themelohet identiteti i tyre ( Farëell & Cole, 2002 ). Shpesh ndodh fëmijët të marrin pjesë në konfliktet e armatosura, të jenë të eksponuar në torturime dhe burgime, të jenë dëshmitar të vrasjeve të afërmve të tyre, të jenë të ndarë nga prindërit e vet, dhe ngj. Këto lloj ngjarjesh e rrezikojnë zhvillimin e përgjithshëm të fëmijës. Për shkak të kësaj në vitet e fundit studime të numërta mundohen t’i zbulojnë pasojat nga konfliktet e


124

armatosura në zhvillimin psikologjik të fëmijëve nga rajonet luftarake. Konfliktet e armatosura dhe zhvillimi psiko-social i fëmijëve Hulumtimet për pasojat psikologjike nga konfliktet luftarake në

zhvillimin e fëmijëve munden të grupohen në dy lloje. Të parët, përpiqen t’i zbulojnë pasojat nga këto konflikte në kohë kur të njejtat ndodhin.Për shembull, Maksoud dhe Aber ( 1996 ) kanë bërë hulumtin me qëllim që ta hulumtojnë numrin dhe llojet trauma dhe se si të njejtat ndikojnë në zhvillimin psikosocial të fëmijëve që rriten në vend të copëtuar nga lufta.Klingmani ( 2001 ) e ka hulumtuar fuqinë e reaksioneve traumatike të fëmijëve në moshën shkollore nga Izraeli gjatë evakuimit për shkak të bombardimit. I njejtë është edhe hulumtimi i nxjerrur nga Thabeti, Abedi, dhe Vostanisi ( 2002 ), për problemet emocionale të fëmijëve nga Palestina, të cilët jetojnë në zonë luftarake, ose hulumtimi për reaksionet e fëmijëve nga Izraeli të shkaktuara nga lufta e Golfit, nxjerrur nga Ronen, Rahav dhe Rosenbaum ( 2003 )*.

Të dytët, përpiqen t`i vlerësojnë pasojat nga konfliktet luftarake në zhvillimin psikologjik të fëmijëve pas mbarimit të konflikteve, ose kur fëmijët evakuohen në vende të sigurta.Almkvisti dhe Brobergu ( 1999) e kanë hulumtuar adaptimin psikologjik dhe social të fëmijëve refugjatë 3,5 vjetë pasi kanë arritur në Suedi. Dukuritë psikopatologjike si pasojë e traumave luftarake te fëmijët refugjatë nga Bosnja i kanë hulumtuar edhe Papageorgiu dhe kolegët ( 2000 ) dhe Stein dhe kolegët ( 1999 ). Sack, Him dhe Dickason ( 1999 ) kanë realizuar studim longitud për zhvillimin e Kmerëve të rij të cilët si fëmijë kanë përjetuar traumë të fortë luftarake.

* Të dhënat për këtë studim janë mbledhur gjatë javës së tretë të luftës së

Golfit (të Gjirit) në vitin 1991. Njohuri nga hulumtimet e shqyrtuara Studimet të cilat përpiqen të përgjigjen në pyetjen cilat janë pasojat

nga eksponimi në ndodhi traumatike te fëmijët, si për shembull, eksponimi në bombardime, humbja e familjes së afërt, shpërngulje, parja e ekzekutimeve dhe ngj., kryesisht kanë ardhur deri në njohuri të ngjashme. Dominon njohuria se ky lloj eksponim rezulton me paraqitje të simptomeve postraumatike, të cilat te numër i caktuar i fëmijëve mund të eskalojë deri në çrregullim klinik. Klingmani ( 2001 ) i ka analizuar reaksionet në stres te 604 fëmijë prej 13 deri 16 vjet nga Izraeli, të cilët kanë qenë të eksponuar në bombardim. Ai ka zbuluar se 6.3% nga të pyeturit paraqesin fotografi klinike të stresit posttraumatik. Kjo përqindje e ulët mund t’i pasojë edhe intervenimit të shpejtë


125

të autoriteteve izraelite, të cilat shumë shpejtë i kanë evakuuar fëmijët nga zona e atakuar, dhe i kanë vendosur në qendra ku u është dhënë ndihmë profesionale.

Në kundërshtim të fuqishëm me rezultatet e mëparshme janë rezultatet

nga studimi i Thabetit, Abedit dhe Vostanisit ( 2000 ). Ato e kanë analizuar efektin nga ndodhitë traumatike gjatë Al Aksa Intifadë-s. Të analizuarit e tyre kanë qenë fëmijë prej 9 deri 18 vjetë, shtëpitë e së cilëve kanë qenë të shkatërruara, ndërsa ato kanë qenë të evakuuar. Rezultatet kanë treguar se te 59% nga të analizuarit janë gjetur simptome të shprehura të stresit postraumatik, në krahasim me 25% të të analizuarve të kontrolluar, të cilët kanë qenë të eksponuar në ngjarje tjera traumatike. Autorët kanë vërtetuar se eksponimi në bombardim është parashikues i fortë i reaksioneve të stresit posttraumatik.Më tej, ato kanë gjetur se fëmijët e eksponuar në ngjarje tjera traumatike, kryesisht nëpërmjet të mediave ose nëpërmjet të të moshuarve, kanë treguar anksiozitet anticipues shumë më të madh, në krahasim me fëmijët e eksponuar në bombardim.

Macksoud dhe Aber (1996) kanë analizuar 224 fëmijë prej 10 deri 16 vjetë në Liban, të cilët kanë qenë të eksponuar në numër të madh të traumave të ndryshme luftarake. Rezultatet e tyre tregojnë korelacion pozitiv nëpërmjet të numrit të traumave të përjetuara dhe intezitetit dhe numrit të simptomeve postraumatike të paraqitura.Fëmijët të cilët kanë qenë të ndarë nga prindërit e tyre kanë trguar simptome depresive konsiderueshëm më tepër se të tjerët.Është interesant të përmendet se jo të gjitha pasojat nga eksponimi në këto lloj eksperienca është negativ. Për shembull, studimi i njejtë njofton se fëmijët të cilët kanë përjetuar vdekje të personit të afërt, por nuk kanë qenë të çvendosur, kanë shfaqur sjellje shumëplanëshe.Ngjashëm, fëmijët të cilët kanë qenë të ndarë nga prindërit e tyre dhe kanë qenë dëshmitarë të violencave luftarake kanë shfaqur më tepër sjellje pro-sociale.

Rritje e konsiderueshme e problemeve në sjellje janë gjetur te fëmijë të cilët kanë qenë të eksponuar në bombardime në Izrael gjatë luftës së golfit. Interesant këto dallime rrjedhin nga ndryshimet në sjellje te vajzat nga klasa e 10 ( Ronen dhe kolegët, 2003).Këto rezultate mund të merren me rezervë, sepse hulumtimi është bërë në baza të vetëvlerësimit të sjelljes personale në momentin e plotësimit të pyetësve dhe vetë-vlerësimit të sjelljes personale prej para tre muaj. Është e njohur se memoria personale është e nënshtruar në shtrembërime ( Buddeley, 1999 ), dhe poashtu fëmijët shumë shpejt zhvillohen dhe ndryshojnë, ashtu që gjatë tre muajve mund të ndodhin ndryshime në sjellje që nuk duhet domosdo të jenë rezultat nga ngjarjet traumatike.

Çështje metodologjike dhe etike


126

Këto studime edhe pse të nxjerra në mënyrë të planifikuar dhe

sistematike, prapseprapë përmbajnë disa përkufizime. Së pari, mund të përmendet se hulumtimet bazohen në sistemin perëndimor dijagnostik i cili s`ka nevoj të jetë i zbatueshëm për vendet në të cilat janë bërë hulumtimet. Kultura perëndimore nënkupon sistem të sjelljes që nuk ështe karakteristik për vendet e përmendura, ashtu që edhepse është bërë përpjekje pyetësorët e përmendur të adaptohen për kulturat ku janë zbatuar, prapsëprap definicionet bazike të çrregullimeve mbesin karakteristik për Evropën Perëndimore dhe Amerikën Veriore, por jo edhe për Lindjen e Afërt.

Përkufizimi i dytë te disa nga studimet e përmendura është eticizmi i tyre. Edhepse hulumtimet i kënaqin normat për krahasimin etik te studimeve, prapsë prapi të kryhet hulumtimi mbi fëmijtë në kohën kur u janë ekspozuar traumave aq të mëdha është diçka për të cilën gjë duhet menduar mirë. Është habitëse edhe ajo që disa nga këto studime janë organizuar dhe kryer me të vërtet me shpejtësi. Për shembull, Klingmani (2001) e ka kryer studimin e vet gjatë javës së dytë të bombardimeve 17-ditëshe. Nxënësit e evakuar prej klasës së 7 deri në klasën 11, qënë të lutur tì plotësojnë disa pyetësorë për derisa ishin në qendrat e evakuimit. Nuk përmendet asgjë a thua prindërit janë pajtuar që fëmijët e tyre të marrin pjesë në një hulutim të këtill. Për revanshe nuk u është ofruar kurfarë intervenimi i plotësueshem nga ajo që zakonishte u ofrohet në qendrat e këtilla.

Përkufizimi i fundit i këtyre studimeve është që ofrojnë shumë pak ose aspak nuk kujdesen për nevojën nga një intervenim psiko-social të fëmijët të ekspozuar traumave luftarake. Në këtë mënyrë shkencen e vendosin në pozicion që tì shërbej vetvehtes, e jo njerzimit. Duket sikurse hulumtuesit kanë haruar se nëse sèkziston njerzimi nuk do të ekzistojë as shkenca. Domethënë, shkurtimisht, mosrespektimi i dallimeve kulturore dhe zbatimi i definicioneve jopërkatëse për çrregullimet psikologjike, pastaj eticizmi i hulumtimeve të këtilla dhe mungesa e propozimeve për intervenime psiko-sociale janë përkufizime të studimeve të përmendura.

Konkludim Nga studimet e shqyrtuara mund të shihet se pasojat nga traumat

luftarake te femijët janë të numërta dhe afatëgjata. Poashtu, është i qartë edhe korelacioni pozitiv midis numrit, llojit dhe intenzitetit të ngjarjeve të përjetuara të stresit (rraskapitjes) dhe paraqitja e reagimeve post_traumatike të stresit, ose çrregullime. Studimet e ardhshme do të mund të fokusohen në definimin e çrregullimeve në bazë të karakteristikave kulturore të këtyre shoqërive. Poashtu është e domosdoshme të kushtohet vemendje më e madhe drejtë


127

kreimit dhe ofrimi i intervenimeve përkatëse psiko-sociale të fëmijëve nga rajonet e rrezikuara në botë. Gjatë kreimit të ndihmës së këtill duhet të kihet parasysh se në perleshjet luftarake peson kryesisht popullata e varfër që mund të jetë dhe jomjafte e arsimuar. Prandaj, intervenimet psiko-sociale duhet t`u adaptohen karakteristikave të atyreve të cileve u janë të nevojshme.

Literaturë e përdorur Almqvist, K., & Broberg, A. G. (1999). Mental health and social adjustment in

young refugee children 3 1/2 years after their arrival in Sweden. Journal of the Ameri-can Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38, 723-730.

Baddeley, A. D. (1999). Essentials of human memory. Hove: Psychology Press. Chimienti, G., & Abu Nasr, J. (1992) Children’s reactions to war-related stress.

II: The influence of gender, age and the mother’s reaction. International Journal of Mental Health, 21, 72-79.

Farwell, N. & COLE, J. B. (2002). Community as a context of healing. Interna-tional Journal of Mental Health, 30, 19–41.

Garfield, R.M., & Neugut, A.I. (1997) The human consequence of war. In B.S. Levy & V.W. Sidel (Eds.), War and public health. New York: Oxford University Press.

Klingman, A. (2001). Stress Responses and Adaptation of Israeli school-age children evacuated from homes during massive missile attacks. Anxiety, Stress, and Coping, 14, 149-172.

Laber, J. (1986) To win the children: Afghanistan’s other war. New York: Hel-sinki Watch/Asia Watch.

Macksoud, M. S., & Aber, L. (1996). The war experiences and psychosocial development of children in Lebanon. Child Development, 67, 70-88.

Ronen, T., Rahav, G., & Rosenbaum, M. (2003). Children’s reactions to war situation as a function of age and sex. Anxiety, Stress, and Coping, 16, 59-69.

Ronstrom, A. (1989) Children in Central America: Victims of ëar. Child Wel-fare, 68, 145-153.

Papageorgiou, V., Frangou-Garunovic, A., Iordaniou, R., Yule, W., Smith, P., & Vostanis, P. (2000). War trauma and psychopathology in Bosnian refugee children. European Child and Adolescent Psychiatry, 9, 84-90.

Sack, W., Him, C., & Dickason, D. (1999). Twelve-year folloë-up study of Khmer youths who suffered massive war trauma as children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38, 1173-1179.

Stein, B., Comer, D., Gardner, W., & Kelleher, K. (1999). Prospective study of displaced children’s symptoms in wartime Bosnia. Soc Psychiatry Psychiatr Epide-miol, 34, 464-469.

Thabet, A. A. M., Abed, Y., & Vostanis, P. (2002). Emotional problems in Pal-estinian children living in a war zone: A cross-sectional study. Lancet, 359, 1801-1804.


128

* Të dhënat për këtë studim janë grumbulluar gjatë javës së tretë të luftës së Golfit (të Gjirit) në vitin 1991


129

Mr. Lulzim Murtezani, psikolog Fakulteti Pedagogjik, Shkup

Ndikimi i stresit nл sjelljen e adoleshentлve

Rjedhat aktuale të kohës influencojnë në masë të konsiderueshme

sjelljen e individëve. Në periudhën transitive që po kalojmë, njerëzit flasin për krizë ekonomike, politike, erozion të moralit, kriminalitet, çrregullim të vlerave njerëzore etj.

Sigurimi i ekzistencës, frika nga e ardhmja, traumat e luftës akoma të pashlyera, ankthi nga kërcënimet potenciale të përditshmërisë, konfliktet e interesave dhe ato politiko -partiake, përbëjnë mozaikun sfidues të përshtatjes së individit mjedisit jetësorë.

Me çështjen e përshtatjes së individit mjedisit jetësorë, ndërlidhet problemi i stresit dhe pasojat e mundshme të tij mbi sjelljen e individit.

Me stres nënkuptohet gjithëçka që ushtron kërkesa ndaj individëve të cilave duhet t’u përshatten. Megjithëse shumkush ka të konceptuar se çfar është stresi, prapseprapë, nuk është lehtë ta përkufizosh atë. Kështu, disa e përkufizojnë stresin si ngacmues (stresor) që na kërcënon. Të tjerët e shikojnë atë si reagim të natyrshëm të organizmit ndaj kërcnimeve të mjedisit.

Selye (1976) flet për dy aspekte të stresit; • stresin negativ, të cilin ai e quan distres, p.sh., ankthi ose frika. Dis-

tresi përjetohet kur humbim një njeri të dashur, kur vuajmë nga një sëmundje e rëndë, kur humbin në mënyrë të pakthyeshme karierën, famën etj.

• Përvojat e këndshme që njëherazi janë stresante, ai i quan eustres. Martesa, lindja e fëmijës, marrja e një note të mirë, diplomimi, etj. Janë shem-buj tipik të eustresit.

Padyshim, stresi përfshin kërcënimet ndaj mirëqenies së njeriut dhe in-tegritetit të tij. Është vlerësuar se 75% të atyre që vizitojnë mjekun, kanë prob-leme lidhur me stresin (Charlevorth dhe Nathan, 1982). Stresin mund ta shkak-tojnë stimuj fizikë; sëmundjet, lëndimet, zhurma etj. dhe ato psikologjike; frustrimet dhe konfliktet e brëndshme.

Në esencë të stresit ekziston një ligjshmëri të cilës nuk mund t’i shmangemi, pra një sistem zinxhir që fillon me një faktor stresogjen qoftë ai


130

fizik, kimik apo psikik që cënon integritetin e personalitetit. Nuk ekziston njeri që është imun ndaj traumës dhe stresit. Të gjithë ë

jemi njerëz dhe përjetojmë nevoja njerëzore, ndryshimi qëndron në atë se si dhe çfarë kushte kemi lidhur me kënaqjen e tyre. Lidhur me këtë çështje në shumë studime të kryera mbi natyrën e stresit është konfirmuar se më të prekur nga pasojat e stresit janë pikërisht adoleshentët. Së këndejmi, çështja e ndiki-mit të stresit në sjelljen e adoleshentëve meriton një trajtjim të posaçëm.

Adoleshenca është periudhë tranzicioni nga varësia drejt pavarësisë in-

dividuale, ndërsa përfundon kur individi arrin statusin e të rriturit. Me të drejtë psikologu Stanleu Hall (1916) e konsideronte adoleshencën si një kohë “ të turbullimit dhe stresit”. Pothuasje gjithë secili gjatë adoleshencës has në disa vështirësi që kanë lidhje me identitetin, vetëdien, kontrollin prindërore, kon-formizimin ndaj normave shoqërore etj. Sipas Eriksonit, identiteti është një qëllim bazik në adoleshencë. Çdo adoleshent duhet të përballet me krizë të identitetit për shkak të kërkesave kontradiktore që ushtron shoqëria mbi ta. Për shembull, adoleshentët janë të pjekur seksualisht por u kërkohet që të jenë të përmbajtur nga përvoja seksuale. Ata janë të përgaditur, tashmë, të mendojnë mirë, por nuk lejohen të marrin vendime të rëndësishme që lidhen me ardhmërinë e tyre ( p.sh.,: formimin e familjes dhe përcaktimin profesional).

Kërkesat e tepërta që ushtrojnë adoleshentët ndaj vetes, ose ata të cilat ua imponojnë të tjerët, mund të shpiejnë në stres. Kur adoleshentët përpiqen të ruajnë vetëvlerësimin duke e stërforcuar veten që të arrijnë standarde më të larta që tejkalojnë aftësitë e tyre, gjithë kjo do të paraqes një presion të brend-shëm. P.sh., kur studiojnë tej mase në shkollë, kur përpiqen të jenë shumë më të popullarizuar se që janë, të duken më tërheqës, të kapërcejnë vështirësi të mëdha.

Pa një presion të tillë të brendshëm ata nuk do të ishin të nxitur për t’u përmirësuar dhe për t’u përpjekur më tepër. Megjithatë tendenca e tyre të për-piqen tej mase për arsye të presionit të skajshëm, bën që ata të përjetojnë një stres të dëmshëm.

Shoqëria me normat (standardet) e saj në mënyrë të vazhdueshme ushtron kërkesa të llojeve të ndryshme ndaj adoleshentëve. Nëqoftëse ato për-jetohen si kërcënime ndaj mirëqenies së tyre ose si trysni të cilave duhet t’u përshaten domosdoshmërisht atëherë stresi është shumë afër. Gjithë kjo paraqet një presion të jashtëm për shkak të të cilit të rinjtë mund të jenë të stresuar.

Presioni i jashtëm i ndihmon të rinjtë që t’i përshtaten mjedisit social. Jo rrallë herë ndodh që ata të pësojnë ndojnë humbje, p.sh., nuk marrin nota të larta në provim, ose nuk arrijnë të tërhjekin vëmendjen (interesimin) e tjerëve. Ndodh që përkundrejt faktit që në një veprim kanë investuar energji më tepër se ç’është pritur, të ndjehen të dështuar për shkak synimeve tepër të larta që


131

parashtrojnë vetes. Dështimet e tilla mund rrëndë t’i zhgënjejnë dhe të shkakto-jnë ndjenjën e fajit.

Do të ishte e pakuptimtë të trajtojmë shkaqet e stresit e njëkohësisht të

anashkalojmë ndryshimet jetësore të individit. Në një studim të kryer në Amerikë (Pytejjon, 1993), u konstatua se ndryshimet jetësore të shkaktuara për shkak të martesës, divorcit, gjetjes së punës së re, diplomimit etj., mund të jenë burime të stresit.

Shumë prej streseve shkaktohen prej atyre ndyshimeve të përditshmërisë

të cilat detyrojnë kapacitetin e idndividit të përshtas sjelljen në pajtim me sit-uatat e reja të posakrijuara. Lazarus (1981), pohon se shqetësimet e përditshme të shkaktuara nga përgjegjësitë e shumta lidhur me kujdesin për të ruajtur një pamje të jashtme tërheqëse, vetmia, mungesa e kohës, dhe pakënaqësia në punë janë mjaft stresant për individët. Mendojmë se të njëjtat kanë ndikim stresant edhe në sjelljen e adoleshentëve.

Në një anketë të kryer me maturantët e gjimnazit të Tetovës, nga autori i

punimit ( viti -2000), lidhur me dukuritë të cilat i ata vlerësojnë si më stresante (fig.1), subjektët u prononcuan si në vijim:

Në rang të parë sipas prioritetit si më stresant u veçuan : gjendja e përgjithshme e pasigurisë në shtet, rreziku nga lufta, standardi tejet i ulët eko-nomik etj.

Në rangun e dytë u egzaminuan shqetësimet e adoleshntëve lidhur me ndërveprimet e tyre me grupet e ndyshme, duke filluar prej konflikteve ne kuadër të familjes, grupit të moshatarëve, institucioneve shtetërore etj..

Në rangun e tretë adoleshentët raportuan për problemet që hasin në

sferën e dashurisë dhe ata të mjedisit shkollor ( si p.sh., sjellja jo e matur e mësimdhënësve që kanë ndaj pesronalitetit të nxënësit, padrejtësitë gjatë no-timit dhe mungesa e një komunikimi të mirfilltë nxënës profesor dhe anasjell-tas..


132

Fig. 1. Shqetësimet stresante të adoleshentëve

Reagimet ndaj stresit. Fuqia e reagimt emotiv varet nga intensiteti i

stresit – ngjarjes traumatike, ndërkaq reagimi mund të marr formë edhe të arra-tisjes ose amnezionit. Të reaguarit ndaj stresit varion sipas karakteristikave të individëve, p.sh., inteligjencës; personat me inteligjencë më të ulët janë më të goditur prej stresit se sa ata me inteligjencë më të lartë, karakteri ;të rinjtë in-trovert janë më sensibël ndaj stresit se sa ata ekstrovert. Poashtu diferencat racore, religjioze dhe kulturore, ndikojnë në perceptimin e shkallës së stresit që ka një ndodhi, p.sh., divorci ndryshe nga kultura ballkanike, në kulturën e perëndimit si më pak stresant vlerësohet. Shembull të tillë kemi edhe me du-kurinë e homoseksualitetit, pavarësisë së të rinjve, abortit etj.

Të reaguarit ndaj stresit në jetën tonë është në funksion të përshtatjes së individit që s’do të thotë se të gjithë arrijnë me sukses t’u përshtaten rrethanave stresore të jetës. Njerëzit mund të dorëzohen para stresit dhe të bëhen të pafu-qishëm ose mund të adaptohen dhe të mësojnë teknika për të përballuar me sukses problemet e tyre.

Supozohet se shkalla e rezitencës ndaj stresit, te fëmijët është më e shprehur se sa te kategorite tjera të njerzëve. Te të rinjtë hasim forma të ndry-shme të reagimit ndaj stresit. Prej tyre do t’i vecojmë: ankthin dhe të ashtuqua-jturën paaftësi e fituar për të ndihmuar veten.

Ankthi paraqet një gjendje të përgjithshme konfuze emocionale. Personi ndjen një frikë të paqartë, ai është i shqetësuar vazhdimisht për të ardhmen,

Klimapasigurisw

53%probleme komunikim

23%

sfera e dashuris

24%


133

nuk mund të përqëndroj vëmëndjen, pra themi se është ankthoz. Në psikologji flitet për ankthin si tipar të personalitetit (kur personi është

pavarësisht prej rrethanave jetësore ankthoz dhe ankthin situativ, si konse-kuencë të një ngjarjeje e cila percepetohet si e vecantë dhe shqetësuese( p.sh., të diskutojmë para kamerave televizive). Në paraqitjen e ankthit rol shumë të rëndësishmëm luan eksperienca e individit. Individi i cili në fëmijëri ka për-jetuar ngjarje traumatike si p.sh., një sëmundje të rëndë, infeksion, nga sho-qëria i refuzuar ose dëshmitarë i ndonjë tragjedie, nëqoftëse më vonë ndeshet me ndonjë sinjal që do t’i asocojë në ndodhitë e tilla, mbase do të përshkohet nga ndjenja e ankthit

Megjithatë, ankthi në rini mund të rezultojë nga meditimet e të rin-jve lidhur me perspektivën e pasigurt, raportet jo të shëndosha ( të çrregulluara) interpersonale etj.

Paaftësia e fitura për të ndihmuar veten.Te personi cfaqet bindja se cdo orvatje që bën për të përballuar një problem ( pengesë), nuk do të jap ndonjë (kurfarë) rezultat të veçantë, prandaj ata dorëzohen dhe bëhen të paaftë për të qenë kompetent. Ky problem është i një peshe të madhe për zhllimin e të riut, e nëse ai injorohet bindja e tillë mund të shpjer në depresion. Pra kjo është një ndjejnë e paaftësisë për të kontrolluar situatën, ndjenjë kjo e cila përgjithësohet në shumë raste edhepse realisht nuk ka vend.

Shumë prindër – fëmijëve të tyre ua reduktojnë tepër përgjegjësitë për të marrë vendime personale. Sidomos kësisoi veprojnë prindërit me një stil autoritativ të edukimit. Në shkollë nxënësve nuk u ofrohet më tepër liri për të zgjidhur detyrat në mënyrë të pavarur. Sipas një tradite të tejkaluar, trajtimi i nxënësve vetëm si objekt jo edhe si subjekt mësimor(nxënsit konsidoerohen simbolikisht marrë, vetëm si enë të zbrazta të cilat duhet të mbushen me dituri dhe asgjë tjetër), vazhdon të praktikohet nga disa mësimdhënës. Një trajtim i tillë nxënësin e pasivizon dhe nxit ndjenjën e iferioritetit e që gradualisht i bën ata të pasigurt në vete, pesimist, sugjestiv dhe lehtë të manipulueshëm. Derisa tepër përkujdesemi t’u tregojmë çfarë( si) të bëjnë, ata mësojnë se nuk kanë aftësi të kontrollojnë një ndodhi. Si të parandalojmë paaftësinë e fituar për të ndihmuar veten. Të rinjtë duhet të binden se nuk kanë të drejtë kur mendojnë se reagimi i tyre është i pavlerë. Prindërit duhet t’u ofrojnë fëmijëve më tepër përgjegjësi për të vendosur.

Kur të rinjtë ndodhet në një situataë të cilën nuk e kontrollojnë dot, te ata mund të krijohet bindja se çdo përpjekje që bëjnë nuk do të jap ndonjë rezultat të pritur. Nga aspekti i sjelljes ata do të ndërpresin të reaguarit duke ngelë të bindur se përgjigja e tyre është e padobishme dhe kështu përjetojnë ankth dhe depresion (Seligman, 1993).

Nuk mund të interpretojmë të reaguarit ndaj stresit e të lëmë anësh një reagim të posacëm që ka të bëjë me stresin nga lufta. Reagimet ndaj stresit të


134

luftës mund të jenë shumë të dhimbshme për individin; dezertime, arratisje, çrregullime shpirtërore, neuroza të luftës, depresione, tentim dhe kryerje të aktit të vetëvrasjes. Këta manifestime nuk do të ishin aq brengosëse sikur të çfaqeshin vetëm gjatë periudhës së luftës. Për t’u brengosur është fakti se edhe pas një periudhe të mbarimit të luftës dhe rreziqeve të saj, paraqiten sërish të njëjtat manifestime sidomos te ushtarët, te të plagosurit, te dëshmitarët e ma-sakrave, deportimeve dhunimeve etj. Fenomen ky i quajtur çrregullim post – traumatik i stresit.

Përballja e stresit. Mbështetja sociale ndikon në aftësinë e të reaguarit ndaj stresit. Sipas Cohën dhe Wells( 1985), të rinjtë me mbështetje sociale nga familja dhe shokët më mirë e parballojnë stresin. Po sipas të njëjtëve autorë, ata mund të sigurojnë ndihmë personale dhe financiare të rinjëve, gjë që paraqet një ndihmesë për të marrë vendime të përshatshme (dhe të i mbështesin emo-cionalisht kur kanë nevojë).

Faktorët protektor nga efektet e stresit konsiderohen: familja (stabile apo disfunksionale), shkolla dhe mjedisi i gjërë.

Familja. Kur adoleshentët formojnë ndjenjën e identitetit përpiqen të fitojnë më tepër pavarësi. Reagimi i prindërve ndaj kësaj kërkese përcakton shpesh klimën e marrëdhënieve në familje. Ndonjëherë prindërit nxisin ndjenjën e stresit te fëmijët, duke mos u dhënë atyre më tepër pavarësi për të marrë vendime personale. Kjo ndodh kur prindërit zbatojnë stilin autokrat të edukimit. Prindërit dhe adoleshentët duhet të mësojnë të përballojnë shqetësimet lidhur me komunikimin, kontrollin, përgjegjësitë, autoritetin, pavarësinë, dhe stilet e bashkëveprimit.

Sistemi edukativo - arsimor nuk ka një strategji të përshtatshme e cila

do të ishte në funkcion të një zhvillim të mirfilltë intelektual të fëmijëve dhe të rinjëve ( nxitje të vetëbesimit, dashurisë etj.). Mësimdhënësit përgjatë aktiviteteve mësimore shumë pak u ofrojnë liri nxënësve për të zgjidhur detyrat ose për të mësuar prej gabimeve. Faktorë i rëndësishëm është që ata (nxënësit) të binden se përpjekjet e tyre japin rezultate, respektivisht se janë kompetent për të kontrolluar situatën. Dashuria dhe besimi ndaj fëmijëve dhe adoleshentëve krijon një situatë më të relaksuar për ta ( më pak stresante).

Elemente stresogjene të shoqërisë. Një faktor i rëndësishëm stresant është i ndërlidhur me çdo gjë që i frustron të rinjtë në aktivitetet e tyre, që kufizon fushëveprimin e tyre (papunësi, mungesa e parave), e që ua rrezikon ndjenjën e përkatësisë së një shoqërie dhe sigurinë sociale. Te ajo rini ka shumë egocentrizëm.

Konteksti shoqërornë të cilin jetojmë është i stërmbushur me pafundësi situatash ku nxjerrin krye shumë fenomene devijuese që tej mase vështirësojnë gjindshmrinë e të riut në një kohë edhe ashtu të krizës.


135

Ndryshimet e mëdha në shoqëri, në strukturën e saj, te njerëzit e rinjë krijojnë mjaft konflikte dhe kontradikta gjë që smadhon disharmoninë emocionale të tyre. Rrethanat e papërshtatshme sociale paraqesin faktorë stresant që mund të shembin sistemin e vlerave të të rinjve dhe të lëkundin dukshëm integritetin dhe vetëbesimin e tyre. Në shoqërinë tonë vjen deri në kundërshti ndërmjet mundësive ekonomike dhe dëshirave të fuqishme të rinjve për një jetë më të mirë dhe të gjithë anshme. Mbasi dëshirat dhe interesat e të rinjve shpesh bien ndesh me mundësitë e realta materiale të familjes, krijohet një situatë e rrezikshme në radhë të parë për ata të rinjë që moralisht dobët janë të zhvilluar dhe që në vete nuk kanë potenciale të fuqishme morale ( delikuent potencial). Në shoqëri të një krize ekonomike paraja merr një rol të jashtëzakonshëm. Ajo është çdo gjë, ndërsa “bisnesi” i suksesshëm është ideal jetësorë për shumë individ. Profiti është ideali më i lartë shoqërordhe çdo gjë është në shërbim të tij. Që moti tregimi për punë të sinqertë është vetëm një përrallë për fëmijët, prandaj nëse deri te paraja mund të arrihet me punë, mirë është, por shumë më mirë është nëse te paraja arrihet pa punë – kësisosi deklarojnë herë pas herë disa të rinjë ( dhe të tjerë). Dhe pasojat janë më se evidente; Krimi dhe kriminaliteti në ritje e sipër, korupcioni, destruktiviteti etj. Ka disa të rinjë që në një situatë të varfërsië së përgjithshme janë më të prirur të zgjedhin karierën kriminale se sa të ngelin të varfër (të margjinalizuar) për shembull sikur prindërit e tyre.

Agresiviteti. Ndjenjat e papërshtatshmërisë vetanake dhe të inferioritetit, adoleshenti mund t’i kompenzoj me agresivitet, desktruktivitet, kundërshtim ndaj autoritetit dhe qëndrim armiqësorë ndaj shoqërisë.

Shumë njerëz në mënyra të ndryshme e kuptojnë natyrën e agresivitetit te të rinjtë. Ata të cilët kanë të ndrëtuar qëndrimet e tyre vetëm në bazë të përvojës, janë të prirur në mënyrë jo të drejtë, rigide, të interpretojnë agresivitetin dhe performansat e tij shoqëruese te të rinjtë. Shumica e tyre gjykojnë se një qasje adekuate ndaj manifestimeve agresive është të reaguarit me të njëtën masë – me agresivitet dhe të vetmin mjet per t’iu kundërvu e shikojnë te ndëshkimi. Pikërisht mosnjohja e duhur e natyrës së agresivitet bën që të riturit me veprimet e tyre, në vend që të kontrollojnë agresivitetin te të rinjtë - ose përkohësisht e frenojnë manifestimin e tij ose akoma më tepër e intensifikojnë. Të rriturit kanë bindjet e tyre se janë mjaft kompetent të parballen me agresivitetin kur çfaqet te brezi i ri. Mirëpo shumë raste të konflikteve që ndodhin mes të rinjve dhe të rriturve ; në familje, në rrugë, në shkollë etj. nuk korespondojnë sa duhet me bindjet e atilla. Disa të ritur nuk janë të vetëdijshëmë se fenomeni i agresivitetit te të rinjtë është mjaft suptil dhe pjesë e pashmangshme e zhvillimit, prandaj çdo pakujdes në trajtimin e këtij fenomeni mund të ketë konsekuenca të dhimbshme. Shpesh ndodh që moszgjedhja e drejtë e konflikteve mes të rinjëve dhe të riturve të gjeneroj një


136

varg të konflikteve sekondare të cilat mund të lënë pasoja të paparashikueshme për të dy palët. Kështu rritet murri i mosbesimit dhe mostoleranca reciprioke.

Kriminaliteti dhe krimet janë rritur poashtu vitet e fundit. Abuzimi me

drogat, alkoolizmi, paraqesin sfida që vazhdimisiht sfidojnë përshtatjen e adoleshentëve. Është fakt i njohur se të gjithë ë adoleshentët përjetojnë probleme, disa prej tyre vuajnë nga një stres të skajshëm dhe kanë probleme të rënda.

Për këtë qëllim pos të tjerave është e nevojshme më shumë përkujdesje - edukim dhe më shumë rekreacion. të gjitha institucionet që merren me të rinjtë, prej atyre edukuese, shëndetsore e deri te ato ligjore duhet të kenë parasyshë të dhënat lidhur me ndikimet e stresit në sjelljen e të rinjve me qëllim final që të ruajmë shëndetin e tyre psikofizik.

Literatura e shfrytëzuar

• Onyehalu, A. (1981). Identity crisisin adolescence. Adolescence. 16, 629 - 632.

• Perkins, D. (1982). The assessment of stress using life eventsscales. Handbook of stress; Theoretical and clinical aspects. New York : Free Press

• Selye, H. (1976) The stress of life (rev.ed.) New York: McGraw – Hill • Leon, Z. (1972). Psihologija deteta i mladih. Beograd: Delta Pres • Petijjohn, T. F.(1985) Hyrje Koncize në psikologji - përkthim


137

M-r Karolina Ristova -Asterud, depuetete dhe anëtare në Komisonin e përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë Marjan Maxhovski, këshilltar në Komisonin e përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë

Roli i Komisonit të përhershëm anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kuvendin e

Republikës së Maqedonisë në sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në situatë konflikti dhe pas konfliktit

në Republikën e Maqedonisë Hyrje Komisioni i përhershëm anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive të

njeriut (në tekstin e mëtutjeshëm Komisioni Anketues) është trupi i vetëm punues respekivisht komision i Kuvendit të RM i cili ka karakter kushtetues, ekzistmi i së cilit në mënyrë eksplicite është i paraparë me nenin 76 të Kushtetutës së RM. Karaketeri i tillë kushtetues i Komisionit anketues ka domethënien për dy punë: e para, siguria e të drejtave dhe lirive të qytetarit që duhet të paraqesë prioritet kulminant në sistemin tonë juridik dhe politik nga ana e të gjithë ë akterëve në të gjitha situatat, duke i përfshirë edhe situatat e konfliktit shoqëror (të armatosur) dhe periudhën paskonfliktuoze; e dyta, në kontestin politik, siguria e të drejtave dhe lirive të qytarëve të Maqedonisë është obligim primar i të zgjedhurve të qytetarëve – Kuvendi i RM – të cilit Kushtetuta ia ndan obligimin që në mesin e ekspertëve njihet si “mobilizimi i turpit” (“mobilization of shame”) në situate të rrezikimit të tyre.

Që ta përqendrojmë dhe të analizojmë rolin dhe efikasitetin eventual dhe kapacitetin e Komisionit anketues në sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut të ndërlidhura me konfliktin (e armotosur) në shoqërinë maqedonase, besojmë, se është e nevojshme që së pari të bëhet një prezentim i përgjithshëm Komisionit anketues dhe punës së tij. Disa nga karakeristikat e përgjithshme, përvojat, dobësitë, tendencat në punë janë domethënëse për analizën dhe për shqyrtimin e mundësive të tij real që të jetë sigurues efikas i të drejtave dhe lirive të qytetarëve në një kontekst kushtetues të konflikteve tramatologjike


138

shoqërore dhe për periudhën paskonfliktuoze, i cili për ne në Maqedoni, për fat të keq, nuk është vetëm sfidë hipotetike, porse paraqet realitet me të cilin duhet të përballemi. Duke e pasur parasysh natyrën politike të Komisionit anketues, si dhe shkaqet praktike, më së tepërmi do të përqëndrohemi në përvojat dhe për funksionimin e Komisionit anketues në përbërjen aktuale të kuvendit prej vitit 2002 e te këndej.

PROFILI I PERSONELIT JURIDIK NË KOMISIONIN ANKETUES • Shtruarja juridike e Komisionit anketues

Si cekëm më lart, Komisioni anketues ka karaker kushtetues. Kjo do të

thot se Kuvendi i RM-ës nuk mund të vendos, me vetdëshirë, që të formojë ose mos të formojnnë këtë trup kuvendor, por, me bazë të Kushtetutës, pason ky oblogim. Në këtë mënyrë, juridiksht janë të eliminuara mundësitë e forcave po-litike pushtetare të cilat e përbëjnë shumicën parlamentare që ta ndërprejnë këtë komision, dhe që me justifikime të ndryshme (ingerenat të barten në komision tjetër, racionalizim, dhe të ngjajshme), edhe pse patjetër duhet të tërheqim vë-mendjen se deri më tani, në asnjë mandat paralamentar, nuk ka pasur orvajtje të tilla. Në praktikën paralamentare, zakonisht, ky Komision formohet në të njej-tën kohë me Komisuonet e tjera në Paralment. Në këtë mandat, si dhe në man-datet e tjera paralamentare, Kuvendi e formoi këtë komision67 me Vendimin për themelimin e komisioneve të përhershme të Kuvendit të Republikës së Maqe-donisë, u soll më 12 nëntor të vitit 2002 (Gazeta zyrtare nr. 85/2002). Sipas kë-tij vendimi, Komisioni anketues është i përbërë prej nëntë anëtarëve (kryetari dhe tetë anëtar) të cilët i kanë zëvëndësit e tyre në mungesë të tyre, me çka sigurohen kushtet për punë normale të Komisionit. Gjithë ashtu, në këtë ven-dim janë të definuara edhe funksionet dhe ingerencat e saja. Funksionet e Ko-misionit anketues janë të definuara në mënyrë pozitive dhe negative. Më konk-ret, Komisioni ka dy funksione bazë: 1.) të shqyrtojë çështe të caktuara nga sfe-ra e sigurisë e të drejtave dhe lirive të qytetarëve; 2.) nëse në punën e saj kon-staton shkelje të drejtave dhe lirive të qytetarit, Komisioni mund të nxisë proce-dur për konstatimin e përgjegjësisë për bartësit e funksioeve publike. Në zba-timin e këtyre funksioneve, Komisioni nuk mund të kryej hetime apo funksione

67 Akti fillestar dhe data e themelimit e Komisionit anketues, Vendimi për themelim e Komisio-nit të përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të qytetarit të Kuvendit të Re-publikës së Maqedonisë, nr. 08-1568/1 prej 10 prill 1992, dhe pastaj edhe Vendimi për ndry-shime dhe plotësime nr. 08-4832/1 prej 16 dhjetorit të vitit 1992a, me të cilat për herë të parë u përcaktuan ingerencat e tij.


139

të tjera hetimore gjyqësore. Në kuadër të funksionit të dytë, Komisioni mund të debatoj për gjendjen e të drejtave dhe lirive në një mënyrë parimore (mendime propozime për definimin e qart juridik të drejtave dhe lirive dhe për sigurinë e tyre në ligjishmërinë e vendit dhe të pranimit të instrumenteve juridike ndër-kombëtare), si dhe në raste individuale (ose grupore) të shkeljeve të mundshme të drejtave dhe lirive të qytetarëve përmes shqyrtimit të parashtresave të qyteta-rëve. Dhe në rastin e dytë, Komisioni mund të bashkëpunojë me institucione shkencore dhe profesionale (të vendit dhe të huaja). Komisioni anketues nuk ka rregullore të posaçme të punës, por bashkëpunon në harmoni me rregullat e përgjithshme për punën e trupave të Kuvendit të parapara me Rregulloren e Kuvendit të RM. Me fjalë të tjera, në punën e tij Komisioni i shfrytëzon proce-durat e punës (duke përfshirë rregullat për publikun, votimin) dhe metodatve të veprimit (grupet punuese, zbatuesit, informacionet, thirrjet për pjesëmarrje të përfaqësuesve të institrucioneve ose parashtruesve të parashtresave etj.) të ci-lat janë të parapara me punën e parlamentit dhe të trupave tjera në Kuvend. Me fjalë të tjera, nuk ekzistojnë rregulla të posaçme për

• Parimet e vëndosjes personale të Komisionit anketues Si çështje e traditës së punën kuvendore (dhe jo imperativ juridik), Ko-

misioni anketues në përbërjen e tij personele konstitohet në dy parime: i pari, vendi i Kryetarit të Komisionit i takon opozitës paralmentare, më së shpeshti partisë me grupin më të madh në parlament, në përputhje me marrëveshjen pa-raprake. Në përbërjen e tanishme, vendi i kryetarit i takon blokut opozitar të VMRO-DPMNE - Partisë liberale, me çka, vendi i kryetarit i takon partnerit të vogël të kolalicionit apo partisë liberale. Sipas të dytit, shumica në Komisionin anketues është prej grupit më të madh të shumicës parlamentare. Në përbërjen e tanishme, nga nëntë anëtar, gjasht i takojnë shumicës parlamentare, me çka, grupi më i madh parlamentar i ka 4 antarë, ndërsa grupet më të vogla parla-mentare nga shumica parlamentare e kan nga një anëtar (PLD, BDI). Opozita parlamentare ka 3 anëtarë në Komision, pa marr parsysh madhësinë e grupeve parlamentare (për shembull, VMRO-DPMNE, si parti më e madhe opozitare, ka një anëtarë, njësoj sikurse PL dhe PDSH-ja).

PUNA E KOMISIONIT ANKETUES

Për përiudhën e shkurtër prej kur egziston në përbërjen e tanishme (një

vit), mund të vërehen disa tendenca fillestare (dhe karakteristika) në punën e Komisionit anketues. E para, Komisioni anketues nuk i shfrytëzon ingerencat e tij që të dëbatoj për gjendjem në të cilën gjendet mbrojtja e të drejtave dhe liri-ve të qytetarëve në një mënyrë parimore (proektet ligjore, ratifikimi i marrëve-


140

shjeve ndërkombëtare të cilat prekin të drejtat dhe liritë, komentimin e disa të drejtave dhe lirive të cilat janë aktuale ose në raport me atë se si lajmërohen kë-to kontrodita dhe komentime të ndryshme, (si përshembull, çështja që ka të bëj rreth krimeve luftarake kundër njerëzimit në konfliktin e vitit 2001 dhe të ngja-jshme.). E dyta, në pjesën më të madhe, puna e Komisionit është e koncentruar në shqyrtimin e shkresave të qytetarëve (individuale dhe grupore, shiko tabelën nr. 6). E treta, Komisioni anketues është i gatshëm të bashkëpunojë me organi-zat jasht parlamentit (joqeveritare) të cilat mirren me përcjelljen dhe sigurinë e të drejtave të njeriut. E katërta, puna e Komisionit është publike, edhe pse egzi-ston mundësia sipas rregullores që të jet me karakter të mbyllur. Në përbërjen e tanishme, vetëm njherë është lajmëruar dilema se a duhet seanca e komisionit te jet e mbyllur. Argumenti shkon në favor të raportit të pajtueshmërisë dhe ne-vojës të opinjonit në punën e Komisionit, duke e pasur parasysh natyrën e obli-gimeve apo të ingerencave (dilemma u lajmërua në lidhje me informatat nga karakeri i mirëbesimit ndaj MPB, gjithë ashtu Komisioni vendos që të këërkojë nga MPB të seleksionoj se cila pjesë e ka shkallën e besueshmërisë dhe cila pjesë është e hapur për debat). Në punën e Komisionit shpesh mund të prezen-tojnë dhe të drejtohen edhe vet parashtruesit dhe një praktikë e tillë përkrahet nga të gjithë anëtarët. gjithë ashtu, egziston edhe mbulesë solide mediale në in-terest të punës të këtij Komisioni, edhe pse mund të diskutohet për çështjet (ose problemin) për specijalizimin e gazetarëve me problematikën e Komisionit, që edhe paraqet çështje serioze e cila edhe ndikon në atë se si është e proektuar puna e Komisionit me opinjonin dhe me këte, si është rajtingu i saj në mesin e qytetarëve dhe sa është i informuar opinjoni me punën e tij, natyra e kompeten-cave. E pesta, egzistimi i tensioneve politike dhe problemet në punën e saj. Si shihet nga parimet e lart përmendura të shtruarjes të personelit të Komisionit, shumë shpesh anëtarët e Komisionit akuzohen në mes veti, në orvajtjet për ma-jorizim nga ana e anëtarëve të cilët i takojnë shumicës parlamentare (akuzime nga ana e anëtarëve të komisionit që i takojnë opozitës), të jet ajo në drejtim të mos shkeljen e procedures, keqëpërdorimi dhe manipulimi me të drejtat dhe li-ritë e qytetrave për dhënjen e një pasqyre negative për pushtetin/aktual (akuzi-me nga ana e anëtarëve të cilët i takojnë shumicës paralamentare; katër anëtarët e pozitës në qershor të vitit 2003 madje edhe formalisht paraqesin kërkesën për dhënjen e mendimit në lidhje me realizimin dhe respektimin e Rregullores të Parlamentit nga ana e Kryetarit të Komisioit anketues, deri te Komisioni për çështjet e imunitetit dhe të mandatit, e cila konstatoi mosrespektimin e Rregu-llores, përfundimi, nga Kryetari i Komisionit anketues u hudh posht duke e klasifukura si presion ndaj punës së tij nga ana e shumicës parlamentare).


141

• Veprimi në bazë të parashtresave të qytetarëve (pasqyra tabelare)

Në grupe 30 Individuale 44

Gjithsejt 74

Meshkuj 31 Femrat 9

Bashkëshortët 4 gjithë sejt 44

Maqedonas 39 Shqiptar /

Serb 2 Rom 2

Boshnjak 1 gjithë sejt 44

Maqedonas 24 Shqiptar 2

Serb 1 Rom 3

Boshnjak / gjithë sejt 30

Parashtresa individuale dhe në grupe Tabela nr.1

Struktura etnike individuale e parshtruesve të parashtresave Tabela 3

Struktura domionante etnike të parashtruesve në grupe Tabela nr.4

Struktura individuale sipas gjinive të parshtursve Tabela nr.2


142

Shoqat e shoqatave sindikale 9

Ndërmarrjet publike 3 Ndërmarrje private 6

Organizatat shtetërore 4 Shoqatat ndërkombëtare në Maqedoni 2

Grupi qytetarëve 5 Grupi paralamentar 1

gjithë sejt 30

Urbanizëm 4 Marrëdhënje të punës (gjithsejt) 16

• Ndërrmarrjet publike • Policija • FZOM • Shërbimi për të përgjithshme të përbashkëta • Konkursi në Ministrinë e drejtësisë • Agjencioni për informim • Kërkesat sindikale, grevat • Privatizimi dhe marrëdhëniet e punës në ndërrmarrjet

private

2 2 1 1 2 1 6

1

Kërkesat sociale 6 Çështjet statutare ndërrmarrjet publike dhe private. 4

Veprimi administrativ 10 Gjyqet (procedurat, azhuriteti) 14

Prokororia 3 Sjellja e policisë 5

Persona të zhvendosur 4 Arsimi dhe përfaqësuesi i bashkësisë etnike 1

Funksionimi i administratës në vetëqeverisjen lokale 4 Refugjatët nga Kosova 1

Qëndrimi i individëve jasht vendit 1 Zgjedhje në koviktin e studentëve 1

Gjithsejt 74

Struktura e parashtresave sipas lëmejve Tabela nr.6

Struktura e parshtruesve në grupe Tabela nr.5


143

Veprimi i Komisionit të përhershëm an-ketues

Numri i lëndëve

Debati në Komisionin e përhershëm an-ketues në séance

668

Vendosja sipas parashtresave në Ko-misionin anketues

169

Komisini ka debatuar, pjesërisht ka vepruar, ndërsa kërkesa e plot përcillet nga ana

e Komisionit

370

Nga ana e Komisionin të përhershëm anketues janë formuar grupe punuese

2

Takimi i përbashkët me organizatat ndvrkombëtare nga ana e Komisionit

171

Kërkesa e informacionit nga organi përkatës

32

Përgjiqet e arritura 17 Udhëzimi I dhënv deri te parshtruesi si të

veproj 33

Pranimi në biseda 47 Ndihma gjat kompletimit të parashtresës

deri në Komision 23

Dhënja e ndihmës profesionale parashtruesit të parashtresës respektivisht

përcjellja në organ tjetër

12

Dhënja e rekomandimit, të pritet veprimi i organit përkatës dhe e Avakotit popullor

26

68 Këtu bënë pjesë kërkesa e grupit parlamentar të VMRO-DPMNE në lidhje me

crregullimin e lirive dhe të drejtave, ndërsa pika pas aferës "Përfgjimi" edhe më tej mbetet e hapur.

69 Parashtresa në lidhje me banesat, individ me të ardhura të vogla 70 parashtresa nga NA "Vera Jociq"; Persona të zhvenosur dhe Forumi për të drejta

e Romëve "Arka" 71 Përfaqësues i OSBE-së e përcjell punën e Komisionit në pikën e propozuar nga

VMRO-DPMNE

Veprimi sipas parashtresave

Tabela nr. 7


144

Shkup 33 Kumanovë 4

Prilep 3 Manastir 3 Kiçevë 2 Tetovë 2 Gevgeli 2 Berovë 2

Mak. Kamenica 2 Ohër 2

Sv. Nikole 1 Strumicë 1 Gostivar 1

Veles 1 Koçanë 1 Delçevë 1

Shtip 1 Resnje 1 Hraçinë 1 f.Mateç 1 f.Tearcë 1 F.Ilovic 1

F.Gorno Srpci 1 f.Star Karaorman 1

O. Orizare 1 Më shumë qytete 3

gjithë sejt 74 • Bashkëpunimi i përgjithshëm me organizatat jo qeveritare dhe

institucione jasht paralamentit Komisioni anketues ka vendosur marrëdhënie dhe bashkëpunim të hapur

me të gjitha organizatat jo qeveritare për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut, të cilat kan shprehur një interesim të tillë me Komision, duke e marr

Struktura territoriale e parshtresave Tabela nr.8


145

parasysh edhe prezencën dhe drejtimit të përfaqsuesve të tyre në punën e Ko-misionit. Në këte përbërje parlamentare, një bashkëpunim i tillë është realizuar me Komitetin e Helsinki për sigurin e të drejtave të njeriut, shoqatën ARKA dhe të ngjajshme). Bashkëpunimi i tillë është në dobi të madhe për anëtarët e Komisionit në ndriçimin e fakteve dhe të dimenzionin juridik të parashtresave të drejtura Komisionit, aq më tepër kur politikanët (duke përfshirë edhe anëtarët e Komisionit), për fat të keq, nuk kanë njohuri të mjaftueshme për materien e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe fakti se Komisionin profesional-isht e ndihmon vetëm një person (bashkëautori i këtij referati). Sa i përket bashkëpunimit me Qeverinë dhe organet e saja, mund të thuhet se bashkëpun-imi është i mirë, organet qeveritare rregullisht i përgjigjen kërkesave të Ko-misionit, dorëzon informacione, përfaqësues të saj në punën e Komisionit an-ketues, i përgjigjen pyetjeve, edhe pse në momente të caktuara ka edhe vonesë në dhënjen e përgjigjeve ose mos prezencë (për shembul, në përbërijen e tan-ishme, në këtë kuptim janë lajmëruar probleme të ashtuquajtura raste me bane-sat sociale, kur Ministeria për komunikocion dhe lidhje dhe qeveria u vonuan me dorëzimin e informacionit të nevojshëm). Komisioni në lidhje me të ashtu-qujturat banesa sociale vendosi një basjkëpunim me Avokatin popullor i cili prezentonte në seancat e Komisionit. Shikuar përgjithësisht Komisioni realizon bashkëpunim thuajse me të gjitha organet komptente dhe organizatat, Këshillin gjyqësor republikan, Organizatat sindikale etj. Aspektet e bashkëpunimit janë llojet vijuese: kërkesa e informacioneve; kërkesa e mendimit; thirrja në seanca dhe anketimi; rekomandime; konsultime; sygjerime, etj.

Komisioni anketues realizon bashkëpunim me të gjitha OJQ të cilat punojnë në këti lëmi, dhe veçmas me delagacionet dhe përfaqësuesit të organi-zatave të huaja për çka më detaisht do të bëhet fjalë gjat prezentimit të ak-tiviteteve të Komisionit anketues ndaras për çdo rast.

RROLI I KOMISIONIT ANKETUES PËR TEJKALIMIN E TRAUMAVE NGA KONFLIKTI I VITIT 2001 Çdo konflikt i armatosur bart rrezikim të zmadhuar për rrezikimin e të

drejtave dhe lirive të qytetarit, ndërsa konflikti në Maqedoni nga viti 2001 nuk bënë përjashtim në këtë kuptim. Komisioni anketues mund, dhe duhet të ket rrolin e vet në sanimin e traumave nga konflikti. Këtë rol, Komisioni mund ta realizoj, para se gjithë ash, përmes shqyrtimit të parashtresave të qytetarëve përmes mbajtjes të seancave të përgjithsuara në të cilat do të shqyrtohej gjendja dhe problemet në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të qytetarit të cilat janë krijuar si pasojë e konfliktit, dhe në të cilat do të ftoheshin përfaqësues të organizatave joqeveritare të cilat mirren me këtë problematikë, ekspertët,


146

përfaqësues qeveritar. Në këto dy mënyra, si dhe përmes karakterit publik të punës së saj, Komisioni do të bëjë presion ndaj organeve të pushtetit shtetëror për tejkalimin e gjendjeve të tilla. Për fat të keq, deri më tani Komisioni, parasegjithash, për shkaqe objektive (numri i madh i parashtresave nga lëmej të ndryshëm, joekipimi i Komisionit me kuadër profesional, angazhimet e tepërta të deputetëve me aktivite të tjera në paralament) nuk janë të organizuara në parim debate për pasojat dhe traumat nga konflikti i armatosur. Por, Komisioni anketues mund të luaj rol të rëndësishëm për krijimin e kushteve për pajtim kombëtar dhe për tejkalimin e traumave edhe përmes shqyrtimit të parashtre-save individuale të qytetarëve. Përmes shqyrtimit të rasteve individuale, nga njëra anë Komisioni mund të kontribuoj për krijimin e ndjenjave për satisfak-cion moral te viktimat e luftës,për arsye se të njejtit e arrijn rastin e kallëzime-ve të tyre jetësore, për padrejtësit e përjetuara dhe traumat t´i kuptoj i tërë opi-njoni në Maqedoni, dhe nga ana tjetër, në opinjon krijohet vetëdija se viktimat më të shpeshta në konfliktet e armatosura pikërisht janë individët, familjet, raportet ndërnjerëzore, me një vetëdije se fajësinë për shkeljen e të drejtave dhe lirive të qytetarit nuk duhet të koliktivizohet sipas përbërjes etnike apo të ndonjë pikëpamje tjetër, por duhet të individualizohen dhe të kërkohet te individët, pa marr parsysh se a janë bartës të funksioneve publike ose të formacione parashtetërore, politke apo ushtarake.

Në këtë kuptim, nxitje kryesore për Komisionin është edhe politizimi në realizimin e një detyre të tillë. Problemet e përgjithshme me tensionet politike në punën e Komisionit mund të ndikojnë në sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut në kontekst të konfliktit të armatosur nga viti 2001, aq më tepër kur konteksti i përgjithshëm në lidhje me konfliktin është politizuar tej mase. Nxitje kryesore për anëtarët e Komisionit duhet të jet kufizimi i rolit të tyre si përfaqësues të opcioneve konkrete dhe të partive poltike reprezente në parlament dhe rolit si përfaqësues të qytetarëve, me çka primare, kuptohet, duhet të jet kjo e dyta. Politikanët nga të gjitha opcionet poltike duhet të kuptojnë se paqa e mirëfillt në shtet nuk do të arrihet nëse nuk largohen traumat nga lufta në të gjitha palët në konflikt në një mënyrë të drejt e cila, në mes tjersh, implikon në detyra të rëndësishme të Komisionit anketues. Pa ndriçmin e çështjeve për shkeljet e mundshme të drejtave dhe lirive të qytetarëve si individ, traumat dhe ndjenjat e padrejtësisë rëndë tejkalohen dhe do të lënë pasoja afatgjate.

Duke folur konkret, Komisionit anketues i janë dorëzuar disa parashtresa konkrete të cilat kan të bëjnë për shkeljet e mundshme të drejtave dhe lirive të qytetarëve në lidhje me konfliktin e vitit 2001. Menjëherë të potencojmë, duke i pasur parsysh indikacionet se kanë egzistuar një numër i madh i shkeljeve të drejtave dhe lirive të njeriut gjat konfliktit të armatosur dhe në periudhën paskonfliktit, numri i parashtresave është (për habi) i vogël, edhe pse në të


147

njejtën kohë patjetër duhet të theksojmë se më së shpeshti kanë të bëjnë me parashtresa të cilat janë në grupe dhe përfshijnë një numër të madh të personave. Kjo çështje mund të analizohet, ndërsa këtu vetëm do të përmendim dy sqarime të mundshme: e para se, shumë qytatar nuk dinë për ekzistimin e Komisionit anketues ose për kompetencat e tij; e dyta mund të shpjegohet se qytararët nuk kanë besim në Komisionin anketues, për shkak të parafytirimit ose jobesueshmërisë në efikasitetin e saj në sigurinë e të drejtave dhe lirive ose për shkak të politizimit të tij. Sipas kriteriumit etnik, kjo është mëse karakteristike për përfaqësuesit bashkësisë shqiptare por edhe te bashkësitë e tjera që nuk janë shumicë në shtet (shiko tabela nr. 4). Pikërisht përshkak të këtyre shpjegimeve të mundshme, parashtresat e dorëzuara paraqesin nxitje plotësuese dhe rast që ta ngrisë legjitimitetin dhe autoritetin edhe te qytetarët nga të gjitha bashkësitë etnike, si të realizojnë rrolin e vet kushtetues në sigurinë e të drejtave dhe lirive të qytetarëve të ndërlidhura me konfliktin e armatosur, dhe me këte edhe të jep kontributin e vet në tejkalimin e traumave te njerëzit. Do të thot, parshtrohet pyetja: Si ballafaqohet Komisioni anketues me parashtresat konkerete?

Persona të zhvndosur nga mbrendia (PZHB) Në seancën e dytë, të mbajtur më 31.01.2003, Komisioni anketues për

sigurinë e të drejtave të qytetarit, debatoi për gjendjen e personave të zhvendosur, me çka konstatoi, formimin e grupit punues, në përbërje të saj: Karolina Ristova, Teuta Arifi dhe Blazhe Stojanoski, si kryetar i grupit punues, me detyrë deri më 21.02.2003 të i dorëzoj raport Komisionit për mënyrat e mundshme të jetësimit të kërkesave individuale dhe për statusin e përgjithshëm të personave të zhvendosur nga Regjioni e Lipkovës, më konkret nga fshatrat, Opajë, Ropalcë, Dumanovc, dhe personat e zhvendosur nga komuna e Haraçinës.

Komisioni u përcaktua për një mënyrë të tillë të punës duke e pasur parsysh ndëlikueshmërinë dhe problemetikën e ndieshme, dhe me një dëshirë konstruktive të shqyrtohen dhe t´i qasen kërkesave dhe problemeve individuale me të cilat ballafaqohen personat e zhvendosur.

Në këtë seancë të dytë u parshtruan edhe apelet dhe qëndrimet, e përfaqësuesve të personave të zhvendosur, të cilët më par janë drejtuar me parshtresa grupore në Komisionin e përhershëm anketues, dhe përmes informacioneve nga Ministria e punëve të brendshme u njoftuam me faktet për gjendjen e personave të zhvendosur.

Grupi punues, i formuar nga Komisioni anketues në funksion të detyrës së tij, realizon aktivite punuese: vizita e personave të zhvendosur dhe të vendëqëndrimeve të tyre dhe takime me organizatat ndërkombëtare të


148

ndërlidhura me këtë problematikë, me qëllim që të fitohen të gjithë treguesit e detyrueshëm dhe të përgadit një qasje të përgjithshme për statusin e personave të zhvendosur. Në bazë të kërkesave të përfaqësuesve të personave të zhvendosur, grupi punues përmes Kryetarit të Komisionit, iu drejtua Qeverisë së Republikës së Maqedonisë me shkresë më 17 shkurt 2003, me qëllim që të marr mendimin për mënyrën e realizimit të mundshëm të kërkesave individuale të personave të zhvendosur nga brendia. Informatën kthyese, mendimin nga Qeveria e RM, Komisioni e ka ptranuar disa muaj më von më 22.08.2003. Në mendimin e Qeverisë detaisht janë të përshkruara gjendjet dhe masat e ndërmarruna nga ana e tij.

Kërkesat e përfaqësusve të personave të zhvendosur nga Haraçina dhe shoqata "Zora" ishin: përgjithsisht, që të sigurohen kushte për kthimin në shtëpit e tyre, dhe individualisht: a) të sigurohet ekspertiza e pronësisë të përgjithshme nga Haraçina me harxhime të shtetit; b) të lirohen nga harxhimet gjyqësore gjat realizimit të drejtave të tyre; v) me ligj të rregullohet dhe të definohet statusi i “personave të zhvndosur”; g) transparenca në informim për gjendjen në regjionin e krizës; d) informim për mënyrën e distribuimit të mjeteve nga buxheti shtetëror të destinuara për personat e zhvendosur; rishqyrtimi i punës të organizatave të cilat i kryejnë meremetimet të shtëpive të goditura nga veprimet luftarake, pasise ekzistojnë indikacione se e keqëpërdorin detyrën.

Sa i përket kërkesës së përgjithshme, personat e zhvendosur nga Haraçina kërkuan që Ministria e punëve të brendshme t´u garantojë sigurinë, dhe nëse nuk janë në gjendje që këte ta bëjnë kërkojnë ndërtimin e një lagje të përkoshme për vendosje, tani më në banesa të ndërtuara.

Nga ana e përfaqësusve të personave të zhvendosur nga regjioni i Lipkovës, fashatrat Mateç, Opajë, Ropalcë dhe Dumanovc i kishin të theksuara këto qëndrime dhe kërkesa: përgjithësisht, se edhe më tej nuk mund të kthehen në shtëpitë e tyre për shkaqe të sigurisë, çka e mbështesin me ngjarje konkrete negative nga periudha e kaluar, dhe konkretisht, kërkesa për caktimin e vendbanimeve të përkoshme për të zhvendosurit, në të cilat do të siguroheshin kushte normale për jet, pasise kushtet në qendrat kolektive, ku janë të vendosura dy ose më shumë gjeneratsh në një dhomë pre 9 deri 12 metra katror, nuk I plotëson edhe kushtet minimale për jetë normale.

Nga ana e dy qytetarëve nga f. Tearcë, në parashtresë kanë potencuar kryesisht kërkesa teknike dhe vërejtje.

Në bazë të orarit të përgaditur për aktivitete, Grupi punues në përbërje të plot, në lokalet e parlamentit të Republikës së Maqedonisë kishte takim me zotri Toon Vandenhove nga Delegacioni i Komitetit ndërkombëtar të Kryqit të kuq. Pas takimit me zotëri Vandenhove, grupi punues në përbërje të Karolina Ristova, Teuta Arifi, Blazhe Stojanoski dhe sekretarit të Komisionit, Marjan


149

Maxhovski më 18.02.2003 realizoi një vizitë objekteve në Shkup ku ishin përkohsisht ishin të vendosur persona të zhvendosur nga brendia dhe atë: "Zdravko Cvetkovski" dhe Seniq, (në të cilët prezentuan të tubuar personat e vendosur në objektet "Ranka Milanoviq" dhe "Partenie Zoografski"). Në orët e pasditës Grupi punues në përbërje Karolina Ristova, Blazhe Stojanoski dhe sekretari i Komisionit, realizuan një vizitë personave të zhvendosur nga Regjioni i Lipkovës në objekte "Kristal" në Kumanovë, ku ishin të tubuar të zhvendosurit edhe në objektet e tjera.

Pasqyra nga vizita në qendrat kolektive për vendosjen e PZHB Pas realizimit të mbikqyrjes të gjendjes faktike dhe realizimit të

bisedave, Grupi punues i Komisionit anketues arriti në këto konstatime, të cilat janë të përbashkëta për tre qendrat kolektive të vendosura:

• Ngarkesë e madhe, shqetsim dhe raste të traumatizuar (nuk mund të

flitet pa qajtur, frikë që most ë implikohen në ngjarjet). Numri i madh nga gjendja e tillë psikike është pasojë e tre faktorëve: a.) kushtet e kqia të vendosjes b.) paqartësi se cila është ardhnëria v.) ndjenta e të lënit pas dore, injorimit si nga personalitet oficiale (minsitrat e resoreve, deputetët, zyrtar të lart shtetëror), si dhe nga qytetarëtrt e tjerë g.) papunësia dhe pakuptueshmëria e ditës për shumë të rritur dhe personave të aft për punë

• Grupi punues ka përshtypje se ministritë përkatëse me PZHB realizojnë komunikim të dobët dhe nuk ka persona të caktuar për kontakt për zgjidhjen e problemeve të nevojshme dhe për paraqitjen e pyetjeve

• Me pranimin e tyre, u tha se ka tensione në marrëdhëniet e tyre të brendshme, por më tepër ka të bëjë me konflikte verbale, dhe rrallë edhe me qërim hesapesh me forcë të cilat janë pa pasoja. Raste të dhunës familjare nuk janë vërejtur, edhe gjat paraqitjes të pyetjeve konkrete për këte, nuk ishin të informuar për raste të tilla.

• Raste të kërcënimeve, veçmas sa i përket persionave të cilët kan qenë të regrutuar gjat luftës në polici dhe ushtri

• Frika dhe pesimizmi për kthimin në vendbanimet e tyrev të rregullta madje edhe në raste shtëpitë tí meremetohen ose numër i madh i personave deklarojnë se asnjëherë në çfarëdo kushte nuk do të kthehen asnjëherë në shtëpitë e tyre, me çka, frika dhe traumat paraqiten si shkaqe kryesore

• Interesimi i madh që shteti tí paguaj pasuritë dhe tí siguroj vendbanimet e tjera të përshtashme

• Skepticizëm i madh për mënyrën (se si) bëhet vlerësimi i pasurisë, dëmtimit të shtëpive, ndirtimi i tyre i sërishëm (sipas tyre, ofrohet ndërtimi i cila nuk është në sipërfaqe të mëparshme adekuate)


150

• Ankesa se mjetet të destinuara për PZHB orjentohen për të tjerët, sipas tyre për qëllime luksoze, siç janë fusha sporti, kamera, plaka, dhe jo për nevojat elementare

• për PZHB prej cilëve 50% me profesion janë bujq, me shpejtësi i arrijnë kistet për paguarjen e sigurimitr buqsor, edhe pse nuk e punojnë tokën, me çka edhe kërkojnë që të lirohen nga të dhënat e tilla spsurde

• Si shtesë e kësaj kërkojnë vlerësim të fondit buqësor dhe të bagtisë në llogari të shtetit

• Mosbesim i madh për mënyrën e shpërndarjes të ndihmave për PZHB e cila u dedikohet atyre, por edhe mendime të ndara për atë se ajo ndihmë të merret në naturë apo në të holla

• Ankesa se shteti nuk është energjik për vënjen e sigurisë, çarmatimin, se përcillen rekomandime të përziera në opinjon ("ka apo ska" kërcnime për sigurinë), dhe veçmas se policia nuk i realizon kompetencat e veta sa i përket sigurisë të personave dhe të pasurisë, madje edhe pas thirrjes (në Haraçinë, ka ndodh kur policija iu ka thënë “ejani që vet tí mbroni pasurinë” dhe të ngjajshme).

• Kërkohet që personat që kanë shërbyer në forcat e sigurimit, të kenë përparësi në punësim në organet e sigurimit të shtetit

• Insistimi që anëtarët e Komisionit anketues tí vizitojnë fshatrat në të cilat PZHB kan jetuar, me thirrjen e mediumeve dhe me ata persona të caktuar të cilët do tí tregojnë shtëpitë e dëmtura dhe të rrënuara

Grupi punues i ka propozuar Komisionit anketues hapat e

ardhshëm të cilët duhet tí ndërmerr (në tërsi janë paraqitur qëndrimet): • të caktoj takim të grupit punues me OSBE, Zyra e UE për ndihmë

humanitare (ESNO), Komisioni Evropjan për rekonstruim dhe IMG; • Të organizohet vizitë në Haraçinë, Mateç, Opajë etj. vende, me

takime me pushtetin lokal, policinë lokale dhe banorët, veçmas për ata të cilët janë kthyer në shtëpitë e tyre. Sipas mundësisë, të jemi të shoqëruar me përfaqësuesit e PZHB dhe mediumet

• Të insistohet deri te Qeveria që të bëjë angazhime serioze që të sigurojë vendosje më të përshtatshme, hapsirë më të madhe jetësore për vendosje (më shumë dhoma). Urgjentisht të kërkohet zgjidhja e rasteve për vendosje të grave shtazënë dhe familjen e fëmiut me bronhit kronik në shtëpinë Seniq; gjithë ashtu, si urgjente, KA tí përcaktoj problemet për sugurinë e ujit të nxehtë dhe për funksionimin e instalimeve...

• Të kërkohet nga Qeveria që ta hulumtojë mundësinë PZHB të lirohen nga nga pagesat e tatimeve, (gjyqsor) e etj. taksi, sigurinë shëndetësore në entet shëndetësore (sidomos për të sëmuarit kronik, pleqët dhe fëmijët),


151

harxhimet për në fakultet (dhe, participimi për shkollim universitar) edhe për atë të lajmëroj KA ne afat të kuptueshëm

• Të kërkohet nga qeveria (Ministrit të shëndetësisë dhe ministrit të arsimit) të sjellin akte nënligjore me të cilat të punësuarëve në këto (dhe në njisit rajonale respektivisht në institucione dhe oraganizata që jan në nën kompetencat e tyre) të cilët punojnë me PZHB, nën kërcënimin e sanksioneve, në harmoni me Ligjin, të përmbahen nga komentet nënçmuese, denoncuese, joteolerante dhe komentet diskriminues dhe veprime ndaj PZHB. Njëherit të bëhet denimi publik i veprimeve të tilla nga KA. Të kërkohet që MPB në tërësi t´i rishqyrtojë kompmetencat e veta ligjore në sigurinë e qytarëve dhe të pas-urive të tyre, veçmas te PZFB në rajonet e rrezukuara të shtetit.

• të apelohet deri te Qeveria, Ministrat dhe të gjithë funksionerët e lart shtetëror të angazhuar për PZHB të kenë komunikim të rregullt dhe t´i vizitoj vëndvendosjet e PZHB që të tejkalohet ndjenat e lënjes pas dore, harresës dhe diskriminimit në shtetin vetanak

• të apelohet me emër te kolegët deputet nga njisitë zgjedhore nga të cilat vijnë PZHB (për shembull, Haraçinë etj) të i vizitojë PZHB

• të i apelohet Qeverisë përmes ministrive përkatëse, të ndërtohet ndi-hma profesionale psikologjike në vendet ku janë të vendosur personat për të cilët mund të konstatohet se kanë nevojë për ndihmë

• të kërkohet qëndrim i arsyetuar nga Qeveria për planet sa i përket rikondstruimit të shtëpive, dhe veçmas për dhënjen e dëmshpërblimit për shtëpitë dhe pasuritë e PZHB

• të kërkohet nga Qeveria qëndrimi i qart dhe i arsyetuar sa i përket kërkesës të PZHB për ndërtimin vendeve të reja për vëndosje

Grupi punues i Komisionit anketues në fund të raportit propozoi, prej

kur do të mirren të gjitha veprimet do të fitohen informacione relevante, Ko-misioni të përgadis një raport detal për PZHB (fakte, konstatime dhe sugjerime, propozime) i cili do të përcillet te të gjithë deputetët në mbikqyrje. Pas për-gaditjes të një raporti të tillë, Komisioni anketues do të vendos se a do të kërkoj nga Kryetari i Parlamentit të RM, në koordinim me kordinatorët e grupeve parlamentare, të sjellin Vendimin se një raport i tillë dhe në tërësi pika për PZHB të vëhet si pikë e posaçme e rendit të ditës në Kuvendin e RM.


152

Takime me organizatat ndërkombëtare

Më 28.02.2003 Grupi punues, në përputhje me hapat e propozuar n

Raport, realizon takime me këto organizata ndërkombëtare: OSBE - Piter Booker, Imanuel Alters; ECHO - Stefan Taniq; Agencioni Europian për rikon-struim - Daniel Giuglaris, Melita Mihajlovska dhe Aleksa Tomovski; IMG - Jorgen Engel; EU Delegation - Vassilis Maragos dhe UNHCR - Carolina Lin-holm dhe Dicter van der Meer, në takime ku u njioftuan me aktivitet e tyre, vlerësime dhe sygjerime. Me kërkesë të anëtarit të Komisionit anketues, man-date për shqyrtimin e problemit me PZHB nga ana e Grupit punues u zgjërua edhe me me të zhvendosurit bashkësisë etnike shqiptare, edhe pse nuk është dorëzuar kërkesë konkrete ose parashtresë nga qytetarët e dëmtuar.

Kthimi i PZHB nga regjioni i Tetovës në vendëlindjet e tyre Në fillim të muajit mars, viti 2003 Qeveria solli vendim që t´i qaset

kthimit të personave të zhvendosur nga brendia nga regjioni i Tetovës. Vendimi nxiti reakcione të caktuara te personat e zhvendosur duke e pasur parsysh gjendjen psikologjike në të cilë ata gjinden.

Komisioni anketues, me shkresë i është drejtuar Qeverisë, e përshëndeti Vendimin, por njëkohësisht edhe rekomandon zbatimin e vendimit të ud-hëhequr me vlerësimet për kthimin e të zhvenosurve në shtëpitë e tyre, në am-bijentin e garantuar të sigurisë me kushte të siguruaraekzistenciale dhe bane-sore për jetën e tyre normale.

Komisioni kërkoi informacion për Vendimin e lart pëemendur të Qever-isë, për realizimin e së cilës ishte e obliguar Ministria për punë dhe politikë sociale, me qëllim që në formë aktive të përcjell proceset e kthimit gradual të PZHB nga regjioni i Tetovës, për të cilin kryesisht mund të vlerësohet se është kryer me sukses.

Në seancën e mbajtur më 7 mars 2003, Komisioni anketues e vazhdoi punën pas senacës së dytë dhe të tretë në të cilën si pikë e dytë shqyrtohej gjendja me të zhvendosurit e brendshëm, përmes raportit të grupit punues. Në seancë prezentuan edhe përfaqësuesit e ftuar nga ministritë përkatëse.

Raste: 12 persona të kidnapuar nga konflikti luftarak 2001 Deri te Komisoni anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive të

qytetarit më 21.12. 2001., nr. 15-4294/1 nga ana e familjarëve të kidnapuar, është e dorëzuar parashtresa. Ata me fillim prej 21.12.2001 protestuan/bënë grevë në lokalet e Pralamentit të R.M. për shkak të pamundësisë të shtetit që t´i jap informacione relevante për të afërmit e tyre.


153

Pikërisht, në periudhën prej 15 qershori deri më 31 gusht 2001 në Tetovë dhe rrethinë janë kidnapuar 12 qytetar. Në zgjidhjen e problemit, për qyetarët kidnapuar, në këtë periudhë ishin të inkuadruar edhe faktori ndërkombëtar, me Alen Leroa përfaqësus special i UE; Komisioni për të kidnapuarit dhe për personat e zhdukur për Maqedoninë – e formuar nga UE, në krye me Lars Norberg, Ambasada e Suedisë, ambasadori i NATO-s në Republikën e Maqedonisë - Klaus Volers.

Aktivitet të Komisionit anketues: • është dërguar shkresë qarkore deri te organizatat më relevante në

Republikën e Maqedonisë më 13 dhe 14 dhjetor 2001, të cilët në veprimtaritë e tyre i kanë të drejtat dhe liritë e qytetarëve, për bashkëpunim të përgjithshëm në fushën e të drejtave dhe lirive të qytarit, përmes dorëzimit të informacioneve, biltenit, publikimeve etj.;

• takim i hapur me Annick Bouvier - information delegate i Komitetit ndërkombëtar të kryqit të kuq, me kërkesën e tyre, dhe me rastin e shkresës qarkore, më 15.01.2002, është realizuar takimi me sugjerim të tyre me zyrtar më të lart të kësaj organizate më 18.01.2002. Në takim është mundësuar komunikimi fillestar për problematikën e të 12- të kidnapuarëve.

• Dorëzoi shkresë deri te të gjitha organizata relevvante ndërkombëtare në Republikën e Maqedonisëv me kërkesë që të dorëzohen informatat e tyre të fundit me këtë rast. Në shtojcë i është dorëzuar edhe Informacioni i Qeverisë së Maqedonisë nga 05.12.2001.

• Kërkoi informacion më të ri nga Qeveria e R. së Maqedonisë. Rasti me me të kidnapuarit ende nuk është zgjidhur. Kryesia e re

Ministrisë së punëve të brendshme bëri orvajtje të formojë trup multire-soral për zgjidhen e rastit, ndërsa qeveria e RM shpalli dhuratë për çdo informacion relevant të dorëzuar Ministrisë së punëve të brendshme.


154

Luman Зermenika Psikolog i Diplomuar, Strugл

TRAUMAT DUE DUKURITЛ PSIKOLOGJIKE-KRIZA DUE REAGIMET NЛ STRESET

TRAUMATOLOGJIKE, PAS STRESIT TRAUMATOLOGJIK TE FЛMIJЛT DHE PJESA

TJETËR E POPULLATËS GJATË KRIZËS SË KOSOVËS

Përjetimet traumatike- psikike, kriza dhe reakcionet e stresit traumatik,

sindroma e stresit postraumatik te nxënësit dhe gjithë popullata kosovare të dëbuar me dhunë nga trojet e tyre.

Nocioni i traumatizimit është mjaftë i gjerë. Në përgjithësi ai ka putimin e ndikimit të një faktori të jashtëm tepër mundues dhe sfilitës, çrregullues e aftësive mbrojtëse dhe psikologjike të organizmit. Gjatë jetës së tij njeriu nde-shet me shumë faktorë stresues dhe traumatizues, si katastrofat naturore, luftrat aksidentet nga mjetet e transportit, si abuzimi fizik e seksual, vrasjet, krimet, grabitjet, marrjet peng, përdorimi i drogës etj.

Qëllimi i kësaj teme në fakt është nxjerrja në pah e çrregullimeve psikike postraumatike të nëxënësve dhe popullatës shqiptare kosovare, të shkaktuar nga përjetimi i luftës, nga maskarat, djegiet e shtëpive, mizorive dhe dëbimeve me dhunë nga ushtria serbe në vitin 1999.

Njerëzit kanë nevojë jashtëzakonisht të madhe në kriza të mëdha, e si-domos në kohë luftë të orjentohen, t’i kuptojnë rrethanat e krijuara e të gjejnë zgjidhjet më të përshtatshme për të mbijetuar. Jeta në kësi rastesh merrë një kuptim tjetër kur cënohet thellë nga e keqja, kështu që tërë qenja njerëzore shndërrohet rrënjësisht dhe kjo shkakton pasiguri në vetvete që është qëllimi kruesor i armikut, të thyejë dinjitetin njërëzor përmes përkuljes para vështirësive.

Ana më thelbësore e ndihmës në këtë periudhë tronditjesh është prania dhe biseda, një dialog që jep mundësi e shpresë, përmes ndryshimeve të nevo-jshme të këtij procesi shërues. Por, këto veprime të domosdoshme rehabilituese mund të përjetohen si dhunë të mundimshme, si një kanosje e sërishme, kur mendimet rrëshqasin në palcën e kujtimeve më të dhemshme. Kjo është qën-


155

dresa kur dinjiteti merret nëpër këmbë. Kontaktet e këtilla ndodhin edhe pa fjalë- kështu ndodhë me çdo gjë fill-

estare, para se të lindë fjala. Së pari e merrë fjalën gjuha trupore, duke u para-prirë simboleve. E njëjta gjë ndodhe edhe me rastin e tronditjevetë thella shpirtërore, gjuha e folur në filim mpihet, bëhet memece, sikur paralizohet nga e tërë ajo e keqe. Në çastin tronditës mund të sillemi si fëmijë të vegjël, me këmbim sinjalesh, me dëshirë afrimi me të tjerët. Ndaj dhe mjaft ka kontakte trupore në ngushëllim, shtrëngim duarsh dhe përqafime.

Përveç një prehëri rehatie, me ndjenja të ngrohta dhemshurie, lypset edhe diçka për të ngrënë dhe për të pirë, madje edhe një gotë ujë a ndonjë cigare mund të simbolizojë një fragment të një ndjenje të thellë anësie, diçka që lakmojnë pa pra, diçka që na jepë forcë, diçka që është mbi të gjitha.

Pas pak krijohen kushte për biseda aq të rëndësihme, pa marrë parasysh se ku zhvillohet ajo. Nga një herë nuk dijmë nga t’ia nisim bisedës. Të trondi-turit mund të sillen e të flasin hutueshëm dhe e humbin ndonjë herë fare fillin e mendimit. Një gjë e tillë mund që t’i frikësojë të afërmit dhe çdo njeri që do të ndihmojë. Duhet të kemi parasysh se edhe këto çaste të turbullta janë shumë të rëndësishme për rikonsolidimin e kuptimit të jetës si dhe për përpunimin e ngjarjes tronditëse. Çdo gjendje kritike në jetë zgjonë ndjenja që duhet të shprehen pa marrë parasysh se për çfarë ngjarjesh bëhet fjalë. Janë të natyr-shme reagimet e furishme pas një fatkeqësie me pasoja tragjike. Ndër më të zakonshmet janë shqetësimet e pëgjithshme, shpërthimet e vajit, zemërimi, ndjenja e zbrastisë shpirtërore, çrregullimet e gjumit, ëndërrat e llahtarshme, reagimet trupore, si përshembull marramendje, rrahje të shpejtuara të zemrës, ndjenja frymëzënëse, drithërima dhe humbje oreksi. Këto reakcione kapërce-hen pas një kohe te shumica e personave të tronditur. Një njeri, i cili nuk ka kaluar sprova të rënda të jetës, e që nuk ka ecur skaj vdekjes e ka të vështirë të marrë me mend se me çfarë përjetimesh të hidhura përleshen personat e trau-matizuara të kësaj lufte, për disa prej tyre nuk ka qetësi as ditë as natë, se ku-jtimet depërtojnë pa mëshirë me tërë vërtetësinë e dhimbjes së përjetuar. Si të pakëndshme që janë shtypen këto kujtime në ndërdije, por shfaqen prap si hije, në situata të caktuara, apo si ëndrra të llahtarshme në gjumë. Këto përjetime të dhembshme mund të çojnë gjer te gjendjet e ndryshme depresive ku hidhërimi i thellë dhe zemërimi i ngujuar përmbrenda pengon vajtimin e duhur, shton vuajtjen dhe nga donjëherë shkakton ndryshime të personalitetit. Personi i traumatizuar rron me një shtrëngim të përhershëm, gjithëmon i gadshëm për hikje nga trauma që i rri në mendje. Këtë do ta ilustroj me një rast konkret. Në muajin maj të vitit 1999 ku fëmijët e dëbuar nga Kosova erdhën e u strehuan në Strugë dhe në rrethin e saj, gjegjësish vazhduan mësimin në shkollat përkatëse fillore, si edhe në fshatin Ladorisht, në tetvjeçaren “Ashim Agushi”, ku në orën e biologjisë, gjatë së cilës ishtë planifiukuar të mbahet mësim në


156

natyrë për të vërejtur florën e mjedisit dhe të forografoheshin. Në atë moment në rrugë kaloi patrulla me dy polic dhe kur nxënësit refugjat kosovar i panë policët filluan të ikin dhe tek ata filluan të paraqiten simtome që flasin për gjendjen e tmerrit dhe të frikës që kishin përjetuar, ndërsa nga nxënësit vendor nuk iku asnjë.

Faktori më i rëndësishëm për një përpunim më efektiv të krizës është vetëdishmëria e individit të traumatizuar për rrjedhën e kësaj krize drejt për-punimit dhe riorjentimit.

Duke ilustruar sa më objektiv me shembuj konkret gjatë muajve prill, maj dhe qershor të vitit 1999, bëmë sistemimin nëpër klasë në shkollën tet-vjeçare “Ashim Agushi” në Ladorishtë të Strugës. 160 nxënësve refugjat kos-ovar që vinin nga qytetet : Podujevë, Ferizaj, Prishtinë, Gjilan, Pejë, Prizren dhe fshatrat përreth tyre. Mësimi bëhej nga mësueset kosovare të dëbuara nga trojet e tyre: Shehbaze Vislaj, Bardha… dhe mësues vendas.

Pasi bëmë kontrrollin shëndetësor dhe diagnostifikimin psikofiziologjik, i cili u organizua në atë mënyrë që ata të mos shqetësoheshin. Në pamje të parë ata dukeshin mjaftë të dobësuar (astemik). Pjesa më e madhe e kishin fytyrën si të ngrirë, të zbehtë, sytë të dalë (ekzoftalmi) bebzat e syve të zgjeruara, sklerat e syve të skuqura. Pjesa më e madhe e tyre kishin duar të djersitura.

Këto simptome tregojnë tmerrin që ata kishin përjetuar. Nga pyetjet e bëra rezultoi se shumë nxënës kanë qënë dëshmitarë të vrasjeve të njerëzve të afërt, të pjesëtarëve të familjeve të tyre, në ndonjë rast ishin përballuar vetë me këtë kërcënim. Kishte edhe nxënës që në mënyrë të vazhdueshme plot me strese vazhdonin të jetonin me ngjarjet e dhimshme. Për shembull nxënsja e klasës së pestë Luljeta Kryeziu nga Ferizaj kishte fytyrë të deformuar (neurit i nervit facial) shtrëmbërim të syve (strabizëm konvergjent) dhe djersitje të theksuara të pëllëmbëve të duarve (hiperidrozë) të shkaktuaa, sipas rrëfimeve të së afërme të saj nga përzënja me dhunë prej shtëpisë dhe nga mbetja në Kosovë e babajit të saj, i cili në çastin e dëbimit kishtë shkuar për të blerë bukë. Sa herë që dikush e pyeste për babanë, fytyra e Luljetës zbehej, mbulohej me bula të vogla djerse dhe shpërthente në të qara. Kështu ndodhi kur e pyetëm edhe ne.

Pati edhe nxënës që ankoheshin për pagjumësi, se kur flinin shihnin ëndrra të llahtarshme, të tjerë nuk kishin dëshirë t’i pyesje, rrinin të vetmuar me sytë drejtuar diku larg. Na tërhoqi vemendjen edhe një nxënëse, mjaftë simpatike, bjonde me sy të kaltër. Ishte e brishtë dhe me gështrinjë të duarve veçanërisht të gjatë. Quhej Ylfete Ismaili nga Prishtina. Fytyrën e ksihte mjaftë të zbehtë dhe përllëmbët e duarve mjaftë të djersitura. Ylfetja dukej si “zog i trembur”. Me qënse nga ajo nuk morëm të dhëna më të detajuara rreth për-jetimeve të saj takuam babnë. I jati tregon: Ylfetja frekuentonte shkollën e muzikës në degën e violinës. Ishte mjaftë e gjallë, por kur filluan bombardimet


157

u tremb shumë, u fut në një dhomë, nga e cila nuk pranonte të dilte më. Gjatë testimit konstatuam ngadalësim të theksuar të punës së neuroneve cerebro- kartikale. E diagnostifikuam si “gjendje stresi pastraumatikë”. Çrregullime psikike të vërejtura te nxënësit kosovar plotësonin shumë kritere të paraqitura në Fjalorin Diagnostik Amerikan (DSM III R) i botuar më 1987 ku është evidentuar edhe një patologji e re “PTSAC” (çrregullim stresor postraumatik).

Gjatë bisedave që zhviluam me mësuesit që punonin dhe nga vëzhgimi ynë, kuptuam se shumica e tyre ishin të pavemendshëm gjatë orës së mësimit, reagonin me vonesë, kishin kujtesë shumë të dobët dhe përqëndroheshin me vështirësi.

Të gjitha këto të dhëna bënin të pamundur interesimin dhe anketimin e

këtyre nxënësve me anën e pyetësorëve, prandja ishte me vend të përdorim testin diagnostikues psikologjik, i cili lejon të studjohet didnamika (nxitshmëria dhe frenimi) i punës së neuroneve të trurit. Mbi bazën e të dhënave të fituara gjatë kontrollit shëndetësor dhe testimit psikofiziologjik, ndërtuam psikogramën për çdo nxënës e pastaj të të gjithë ë nxënësve, fëmijëve nga Kosova dhe fëmijëve vendës. Psikograma nxjerr në pah qëndrueshmërinë e vemendjes, vëllimin e kujtesës dhe tempin e punës intelektuale, duke aktivizuar për këtë procese psikike, neuronet cerebrokortikale, me anën e ndërrimit të vendit të 12 numrave, fjalëve inkurajuese, nxitëse dhe tejnxitëse.

Psikograma përmban grafikët e dy testimeve. Testin e parë (grafiku A) përcakton qëndrueshmërinë e vemendjes gjatë shpërndarjes së saj. Ai konsiston në përcaktimin e kohës së leximit nga ana e nxënësit e numrave 1-12 sipas rradhës rritëse, të katër grupe tabelash, ku çdo grup përbëhet nga katër tabela, por që kanë vendosje të ndryshme të numrave në tabela. Leximi i gruptabelave bëhet sipas njërës prej mënyrave testuese (inkurajuese-nxitëse), (shih tabelën e testimit të parë). Në fillim lexohen në qetësi katër tabelat e grupit të parë. Më pas lexohen me inkurajim katër tabelat e grupit të dytë, ato të grupit të tretë me nxitje dhe atë të grupit të katërt me tejnxitje. Testimi i dytë (grafiku B) përcakton vëllimin e kohës së leximit nga ana e nxënësit.

Numrave 1-12 sipas rradhës rritëse, të katër grupe tabelash, ku çdo grup përbëhet nga katër tabela, por që kanë të njëjtën vendosje të numrave me tabelat e çdo grupi. Katër tabelat e grupit të parë lexohen nga nxënësit, përkatësisht në qetësi – Q, me inkurajim – INK, me nxitje – NX dhe me tejnxitje- TNX. Më pas lexohen në të njëjtën mënyrë dhe të tre gupuet e tjera A dhe B të marrë së bashku normalisht paraqesin gjendjen neurocerebrokartikale, që karakterizohet nga një dinamizëm i lartë (ndërrim i shpejtë i nxitshmërisë me frenimin dhe anasjelltas), si dhe tempin e punës intelektuale që kushtëzohet nga mënyra e organizimit dhe e bashkëveprimit të qendrave nervore të trurit. Të gjithë këto proceseneuro-psikike janë të ndryshme për çdo individ,


158

përcaktohen nga faktorë gjenetikë, ekonomiko-social, sëmundjet apo traumat cerebrokraniale që kalon fëmija gjatë jetës intrauterine, aktit të lindjes, pas lindjes, si dhe efektit toksik të medikamenteve të përdorura nga nëna për efekte dështimi. Sipas tabelës së rezultateve të testimeve të nxënësve rezulton se nëxënsit kosovarë kohëm mesatare të ecurisë së proceseve neurokatikale e kishin me të madhe se nxënësit vendor. Sipas grafikut A të kësaj tabele diferencat e të dhënave sipas grupeve I- IV janë si më poshtë:

Në qetësi, përkatësisht 11, 8, 23 dhe 12 sekonda; me inkurajim- 13, 12, 18 dhe 10 seknonda ; me nxitje -10 12, 10, dhe 8 sekonda; me tejnxitje- 12, 7, 15, dhe 4 sekonda.

Sipas grafikut B të po kësaj tabele rezulton se koha mesatare me sekonda (te tabelat 1, 2, 3, 4) ka qënë më e madhe te nxënësit kosovar, krahasuar me nxënësit e vendit. Kështu në tabelën nr. 1 të dhënat (diferencat) sipas grupeve të klasëve kanë qënë: 13, 9, 19 dhe 4 sekonda. Në tabelën nr.2 kanë qënë: 10, 10, 19, dhe 8 sekonda. Në tabelën numër 3 ka qënë: 10, 5, 15 dhe 12 sekonda; dhe në tabelën nr, 4: 13, 12, 20 dhe 10 sekonda.

Tabela e rezultateve të testeve Edhe koha e përmirësimit të të dhënave të marra në qetësi si rezultat i

ndikimit të stresit postraumatik te nxënësit kosovar kërkonte mënyra më të forta nxitëse për t’u përmirësuar.Për shembull nxënësit kosovar të grupit të parë kohën prej 51 sekondash në qetësi e përmirësonin në 45 sekonda ( 6 sekonda më pak) duke përdorur tejnxitjen, ndërsa nxënësit vendor nga 40 sekonda në qetësi e përmirësonin në 33 sekonda ( 7 sekonda më pak) duke përdorur inkurajimin. Nxënësit kosovar të grupit të dytë kohën prej 45 sekondash në qetësi e përpmirësonin në 42 sekonda (2 sekonda më pak) me anën e nxitjes. Ndërsa nxënësit kosovarë të grupit kohën prej 50 sekondash në qetësi e përmirësonin në 38 sekonda ( 12 sekonda më pak) me anën e tejnxitjes, kurse nxënësit vendor nga 27 sekonda në qetësi e përmirësonin në 22 sek ( 12 sek më pak) me anën e inkurajaimit. Nxënësit kosovar të grupit të klasës së katërt nga 38 sek në qetësi e përmirësonin në 30 sek (8 sk më pak ) me tejnxitje, kurse nxënësit vendor nga 26 sek e përmirësonin në 22 sek (4 sek më pak) me anën e inkurajimit.


159

Gjatë interpretimit të psikogrameve bien në sy këto të dhëna: • Te nxënësit kosovar puna e neuroneve përmirësohet kryesisht me

mënyra të forta (tejnxitje, nxitje) te të gjithë nxënësit e grupeve I-IV (grafiku A) përkatësisht grupi i parë I 45 sek (tejnxitje), grupi II 42 sek (nxitje), grupi i III 38 sek (tejnxitje) dhe grupi i IV 30 sek (tejnxitje), ndërsa te nxënësit vendor dominon kryesisht menyra inkurajuese. Për nxënësit e gurpit të I 33 sek (inkurajimi), grupi i II 30 sek (nxitja), grupi i II 22 sek (inkurajimi) dhe grpi i IV 22 sek (nkurajimi).(shih psikogramin I, II, III, IV).

• Te nxënësit kosovar ndjehet lodhja e tyre (konsumimi) duke shkuar nga tabela nr. 1 në tabelën nr, 4.

• Stresi (konsumimi) ka qënë më shumë i shprehur ne nxënësit e grupit IV 15 sek, pastaj te nxënësit e klasës parë 10 sek, te të klasës së dytë 7 sek dhe te të klasës së tretë 3 sek.

• Te të gjithë grupet klasore të nxënësve kosovar vërehet ngadalësim i tempit të punës intelektuale, pasi psikotraumat në formën e stresit postraumatk në qendrat nervore e dobësojnë dhe ngadalësojnë punën e e tyre (shih psikogramën e grupklasës I, II, III, IV)

Psikograma

Me anën e psikogramës testohen edhe nxënësit e grupmoshave të tjera,

studentët dhe personat e profesioneve që kërkojnë shpërndarje dhe përqëndrim më të madh të vemendes. Psikograma diagnostifikon stresin, tensionet arteriale etj. Mbi bazën e saj si de të të dhënave shëndetësore, vehet diagnoza dhe jepen këshilla psikofiziologjike. Të dhënat e përfituara nga rezultatet e psikogramave të marra së bashku tregojnë se te nxnësit kosovarë të dëmbuar me dhunë, stresi pastraumatik ka qënë mjaft i shprehur dhe se do kohë relativisht të gjatë për t’u mënjanuar.

Te nxënësit kosovar stresi ishte i shoqëruar me simtomet e alarmit dhe të frikës gadi te të gjithë të testuarit, madje proceset psikike te nexënësit kosovar në të gjitha grupet gjatë leximit në qetësi janë më të ngadalta se sa te nxënësit vendas të shkollës Ashim Agushi dhe koha e testimit te nxënësit kosovar në qetësi përmirësohej kryesisht nga mënyra të forta tonizuese, si me nxitje dhe tejnxitj, kurse te nxënësit vendorë kryesisht me përmirësohej nga inkurajimi. Duhet theksuar se çrregullime psikike dhe pastrumatike u paraqitën edhe te nxënësit, gratë, fëmijët e popullatës shqiptare në Maqedoni të shkaktuara nga përjetimet e luftës dhe djegjeve të shtëpive, mizorive dhe dëbimeve gjatë luftës së vitit 2001.

Lufta shkaktoi kriza të mëdha, tronditje, simptome anaksioze-


160

depresive, vuajtje shpirtërore psikiko-somantike dhe shkatërrime të personalitetit në tërësi. të gjitha këto kriza katastrofike janë mësime dhe duhet të na shtojnë interesimin për të kuptuar sadopak tendencat shkatërruese pas këtyre traumave të mëparshmeqë i prjetuan njerëzit, kush më shumë e kush më pak detyrohemi që jetën ta nisim nga e mbara, nëse duam të shkojmë përpara dhe jeta duhet kuptuar së prapthi për t’u jetuar së mbari. Prandaj dhe kërkohet përgjegjësi, solidaritet dhe shsumë mirëkuptim e nderim i gjithë ë shoqërisë si faktor përkrahës pozitiv me rëndësi.

LITERATURA E SHFRYTËZUAR

• Stresi dhe pasojat e tij, PSIKOLOGJIA, Tery Pettijohn, Tiranë, 1996 • Torture surviors- A New Group of Patients. Jone Jacobsen Danimarkë

1992 • Rev. ped. Nr. 1 Tiranë 1999 • Testimi psikofiziologjik në polici, Rev. Policia sot, gusht 1999 • Shtypi i përditshëm dhe revistat në Kosovë dhe në Maqedoni gjatë vitit

1999, 2000, 2001 dhe 2002.

Trauma Alb

Documents

Transcript of Trauma Alb