Taslak /rev.2 1-12

TÜRKĐYE ĐÇĐN KÜMELENME STRATEJĐSĐ

Orhan ÇAKMAK1

1. GĐRĐŞ

Küreselleşme sürecinin yaygınlaşması ülkelerin iktisadi örgütlenme tarzlarını

değiştirmesini zorunlu kılmıştır. Özellikle rekabet sürecinin çok hızlı ve değişken bir hal alması, “milimetrik kâr” kavramının iktisadi literatürde tartışılmasını ve girişimcilerin bu kavrama uygun, maliyet hesaplaması ve üretim süreci kurmasını önemli hale getirmiştir. Bu sürece dahil olamayan ülkeler ve o ülkelerin girişimcileri hem rekabet sürecinde diğer ülkelere göre geride kalmış hem de sahip oldukları kaynakları etkin bir şekilde kullanamayarak “refah kaybına” yol açmışlardır.

Küreselleşme sürecinin “ticari sınırları” etkilemesi, kıtalararası ticaretin “teknolojik-emtia” yönlü olarak yaygınlaşması, “küresel firmaların” ortaya çıkması ve “tüketici haklarının” yasal çerçevesinin tüm ülkeler tarafından kabul edilmesi; üretici cephesinde yeni bir iktisadi örgütlenme tarzını hem mikro (firma-hanehalkı) hem de makro (ülkesel) ölçekte zorunlu kılmıştır. Bu sürece farklı dönemlerde başlayıp süreci tamamlayan ülkeler olduğu gibi sürece yeni yeni başlayan ülkelerde mevcuttur. Đktisadi örgütlenme tarzını değiştiren ülkeler, hem makro ekonomik yapılarını iyileştirmiş (satınalmagücü paritesi açısından) hem de rekabet gücü yüksek ve sektörel kümelenmesini sağlamış firmalar ortaya çıkarmışlardır. Ancak iktisadi örgütlenme tarzını değiştirebilme kabiliyetini gösterememiş ülkeler, bocalamanın veya gecikmenin maliyetini “sosyo-ekonomik refah kaybıyla” ödemektedirler.

Başarılı olan ülkelerin uyguladığı yöntemlere baktığımızda karşımıza en temel kamu

politikası aracı olarak “rekabet gücünü” artıracak politikaları görmekteyiz. Hem üretici hem de tüketici refahına katkı sağlayan “rekabet gücünü” artırıcı politikaların en önemlisi olarak “firma örgütlenmesini-kümelenmesini” görüyoruz. Maliyetleri minimize edici bu kamu politikası birçok ülke ekonomisinde önemli katkılar sağlamaktadır.

Bu çalışmanın amacı da “kümelenmenin” teorik temellerini tartışarak, kümelenmenin ne

olduğunu ve gelişmekte olan ülkelerde kümelenmenin nasıl uygulanması gerektiği, bu uygulamanın ortaya çıkaracağı sorunların neler olduğunu Türkiye ekonomisi özelinde ve yürürlüğe yeni giren teşvik sistemi bağlamında ve Đzmir ili özelinde ele alıp incelemektir.

2. Kümelenmenin Đktisadi Analizi:

Maliyet Esaslı Kârlılık ve Đyileştirilmiş Rekabet Gücü

Küreselleşmeyle birlikte artan rekabet süreci dünyanın birçok ülkesinin ekonomik anlamda gelişmesi için sektörel kümeleri olmazsa olmaz hale getirmiştir. Yerel sanayi organizasyonlarının küresel oyuncu olabilmesi için makro ekonomik bir politika önerisi olarak karşımıza çıkan kümelenme, bir kamusal politika niteliği de taşımaktadır. Hatta uygulanacak olan kamusal teşvik politikaları “iyi bir küme” oluşturmayı amaçlamaktadır. Nitekim sektörel küme modeli, tüm oyuncuları (değer zinciri) bir araya getirerek etkileşim

1ADÜ ĐĐBF Maliye Bölümü Öğretim Üyesi, Đsabeyli Kampüsü Nazilli-Aydın-Türkiye

Taslak /rev.2 2-12

içinde bulunmalarını hedefleyerek, rekabet gücü yüksek ve sürdürülebilir kâr marjı elde edebilecek ve küresel oyuncu olma özelliğine sahip sektörel firmaları ortaya çıkarmaktadır2.

Temelde bir sanayi ve/veya hizmet kümelenmesi; rekabet eden, birbirini tamamlayan ve

birbirine bağlı olan firma ve kuruluşların bölgesel yoğunlaşmaları olarak tanımlanmaktadır (Porter, 1998). ABD ve AB’deki otomotiv, turizm, deniz taşımacılığı ve IT sektörleri iyi birer kümelenme örneği oluşturmaktadır. Söz konusu yaklaşımda iki temel varsayım dikkate alınmaktadır:

a) Ekonomi bir bütündür - Bir sektördeki olumlu gelişmeler ya da olumsuzluklar diğer sektörleri de çeşitli oranlarda etkilemektedir. Aynı şekilde maliyetler de bir bütünlük içinde dikkate alınmalıdır. Bunun yanı sıra, olaya salt sanayi açısından bakmak, üretim için gerekli olan pazarlama, ulaştırma, iletişim vb. hizmet sektörlerinin yeri ve öneminin yanlışya da yetersiz şekilde dikkate alınması sonucunu doğurabilir. Örneğin, bir sektörde rekabet avantajı kazanmak için üretim maliyetlerini düşürmeye çalışmak yerine öncelikle kısa dönemde ulaştırma maliyetlerini düşürmek daha elverişli bir yöntem olabilir.

b) Kaynaklar sınırlıdır - Tüm sektörlerin topyekûn bir şekilde desteklenmesi elbette ki en büyük dilektir. Ancak, sektörlerin desteklenmesi için gerekli kaynakların (teşvik verilmesi, o alanda düzenleme yapılması, o alana özgü eğitim/ altyapı yatırımı yapılması vb.) sınırlı olduğu için, birçok sektör için kaldıraç olacak öncelikli alanların tespiti ve buralardaki sorunların çözümü önem taşımaktadır.

2.1. Maliyet Avantajlı Kârlılık Kârlılık işletmeler için varolma nedenidir. Diğer bir ifadeyle işletmeler kâr elde

edebildikleri sürece varlıklarını sürdürebilirler. Ayrıca sürdürülebilir büyüme trendini yakalayan, yani sürekli ama kalıcı ve rekabetçi olan “milimetrik kâr” sürecine dahil olan firmalar; yeni yatırımlar yapmayı ve bu sayede yeni istihdam alanı oluşturabilme yetisine sahip olurlar. Đşletmelerin kâr artırma veya sürdürülebilir rekabet avantajı sağlayan kâr elde etme süreci birkaç şekilde gerçekleşebilir: 1. maliyetleri düşürmek, 2. verimlilik artışı 3. toplam satışları artırmak 4. ürün farklılaştırmak 5. yeni ürün geliştirmek (inovasyon) veya 6. fiyatları artırmak. Kâr artırıcı bu faktörleri daha da geliştirebiliriz. Ancak rekabet sürecinin geçerli olduğu bir piyasa ekonomisinde esas olan bu altı faktördür.

Đktisat teorisi açısından işletmeler için esas olan “kâr maksimizasyonu”, sanayi stratejisi

veya kamusal politika oluşturulması konusunda politika yapıcılara pusula niteliği taşıyacak bir nitelik taşımaktadır. Diğer bir ifadeyle makro ekonomik politika oluşturmada temel belirleyici faktör “kâr” faktörü olmaktadır. Yukarıda belirtilen “kâr”ı maksimize edici faaliyetler mikro bağlamda firmaların kendi becerileri doğrultusunda gerçekleştirdikleri ve diğer uluslar arası rakiplerine göre daha “rekabetçi” bir yapıya kavuşmalarını sağlamışlardır. Ancak bu süreç sadece firmaların kendi becerileri doğrultusunda yapacakları bir faaliyet olarak kabul edilirse, kamusal alanda uygulanan makro ekonomik politikalarla bu uygulamalar desteklenmezse kaynak dağılımında etkinlikten ve aynı zamanda “rekabet avantajından” bahsetmek imkansız bir hal alacaktır. Çünkü iktisadi gelişme sürecini tamamlamış birçok ülke, “uluslar arası kurallara” aykırı olmayacak tarzda, firmalarını ve sektörlerini doğrudan veya dolaylı olarak desteklemektedirler. Bu fiili durum, gelişmekte olan ülkelerinde makro ekonomik politikalarını bu uygulamalara göre ayarlamalarını zorunlu hale getirmiştir.

2 Kümelenme ve sektörel küme modelleri oluşturma konusundaki tartışmalar için bkz. (Porter, 1980, 1990, 1998). Ayrıca ülkemiz açısından yapılan tartışmalar için Çağlar (2005), Bulu, M., ve Eraslan, I.H., (2004), Bulu, M., ve Eraslan, I.H., Sahin, Ö. (2004), Akdeve (2008).

Taslak /rev.2 3-12

Kaynak: Ekdi (2008), “Kârlılık ve Rekabet), Yayınlanmamış çalışma, STB.

2.2. Đyileştirilmiş Rekabet Gücü Rekabet avantajını iyi bir şekilde analiz edebilmek için ülke sanayisinin karşılaştırmalı bir

sektörel analizinin yapılması gerekmektedir3. Hiçbir ülke, hiçbir bölge her şeyi üreterek ve tüketicilerin refah maksimizasyonunu sağlayacak ne kaynak dağılımına ne de yeterli ihtisaslaşmış işgücüne sahip değildir. Bu nedenle ülkelerin etkin bir kaynak dağılımı sağlaması ve toplam refahı artırabilmesi için ekonomik anlamda sahip oldukları güçleri, kapasiteleri ve yenilikçi araştırmaları belirli bölümlere ve kümelere yönelerek gerçekleştirmek zorundadırlar. Firmaların daha fazla tedarikçilere ve uzman destek hizmetlerine erişimlerini kolaylaştıran ve bu sayede maliyet düşürücü bir uygulamanın makro ekonomik politika olması gerekir.

Rekabet avantajı, Maliyet ve Farklılık olmak üzere iki temel boyutta açıklanır. Yani, rekabet avantajı, bir işletme rakiplerinin sunduğu faydaları daha düşük maliyette sunabildiğinde (maliyet avantajı) ya da rekabet ettiği ürünlerin sahip olmadığı faydalar sunabildiğinde (farklılık avantajı) ortaya çıkmaktadır. Böylece, rekabet avantajı bir işletmenin müşterileri için üstün değer ve kendisi için de üstün kâr yaratmasını sağlar. Maliyet ve farklılık avantajları, bir işletmenin maliyet ya da farklılık açısından bir lider olarak sektördeki yerini tanımladığından pozisyon avantajları olarak da bilinir. Rekabet avantajı yaklaşımında bir diğer boyut ise kaynak temelli bakıştır. Bu yaklaşıma göre bir işletme, rekabet avantajı yaratmak için kaynaklarından ve yeteneklerinden faydalandığını vurgulamaktadır (Porter, 1980, 1990, 1998). Kısacası şunu ifade edebiliriz: mikro bağlamda firmalar maliyeti minimize edici birtakım uygulamaları kendi becerileri doğrultusunda gerçekleştirebilirler, ancak “tedarik zincirinden kaynaklanan işlem maliyetlerini” minimize edici bir faaliyeti icra edebilmeleri için makro ekonomik politikaya, dolayısıyla politika yapıcılarının desteğine ihtiyaç duymaktadırlar. 3. Kümelenme Nedir? Gelişmekte Olan Ülkelerde Kümelenme Nasıl Uygulanmalı: Taklit Değil, Bünyeye Uygun Değişim

3.1. Kümelenme Nedir?

3 Ülkemizde bu konuda son zamanlarda yapılmış iki temel çalışma mevcuttur: Đlki DPT tarafından illerde öne çıkan sektörler ile Türkiye Kalkınma Bankası tarafından yapılmış olan Sektörel Rekabet gücü analizi.

Taslak /rev.2 4-12

Kümelenme sürecinin uzun süreden beri ülkemizde hem akademik çevrelerde hem de

gerek iş dünyası gerekse bürokrasi tarafından yapılmış olan çalışmaların neticesinde gelinen durumun “gerçekten” batıdaki veya teorideki veya şuana kadar yapılmış olan pratik uygulamalara uygun olup olmadığını incelemek, bu bölümün amacıdır.

Her bölgenin kendine has ayırt edici özellikleri vardır. Bunlar, ulusal yapıya göre firmalar arasında kümelenmenin tanımları değişkenlik göstermektedir. Kümelenmenin nelerden oluştuğunu değil, kümelenme teşkil edecek alt aksiyonların nasıl alınacağına önem verilecektir.

yer kümelenme yıl ortaya çıkış çekim büyüme

Aalborg, Danimarka mobil telekeom 1948 SP radyo deniz sanayi yan ürün, teknoloji, üniversite bağlantıları

Dalton, GA halı 1918 tufter tesadüfen otomasyon

Goffredo Kalesi, Đtalya çorap 1923 Noemi tesisi Pazar fabrika kapanması, işçilerin malzeme satınalması

Đbi, Đspanya oyuncak 1915 Paya Hermanos S.C.V.L. hedef ürünlerin bölünerek yeni ürün oluşturması

Los Angeles "oyuncak kasabası" 1968 göçmen toptancılar dağıtım merkezi, az maliyet göç olmasına sebek girişimcilik hareketleri

Kuzey merkez Massachusettsplastik 1760larda Noyes, tarak üretimi tesadüfen girişimci katılımları

San Diego biyoteknoloji 1950 Yayın enstitüleri harp gemisi yeni üretilmiş yan ürünler

Saussoulo, Đtalya seramik kiremitler 1600lerde Rubbiani toprak yenilikler, rekabet

Đskoçya elektronik 1940larda Đngiliz askeri elektronikleri saldırıdan uzak kalma iç yatırım

Lahti, Finlandiya mobilya 1918 Asko Mobilya kereste, beceri, eğitim, taşımacılık özelleştirme

Tupelo, MI mobilya 1948 Futorian fabrikası işgücü, kereste işçi girişimleri

Springfield, MA metaller 1816 Springfield tüfekhane su gücü, lojistik kolaylıkları yeni üretim metotları

Tablo 1: Kümelenmenin ortaya çıkışı

Kümelenme firmalar arasındaki sistematik ilişkilere dayalıdır. Bu ilişkiler tamamlayıcı ürünler, üretim süreçleri, temel teknolojiler, doğal kaynak şartları, beceri ve gelişimler ve dağıtım kanalları aracılığıyla olabilir. Kümelenme döngülerinin aşamaları:

� Embriyonik aşama: Yenilikler, buluşlar ve içi yatırımlar sayesinde � Büyüme aşaması: Pazarın yeterince gelişip diğer girişimcileri teşvik etmeye başladığı

aşamadır � Olgunluk aşaması: Süreçlerin ve hizmetlerin rutin bir şekilde işlemekte olduğu ve

diğer rekabetçilerin yanında maliyet avantajı kazanıldığı aşamadır � Parçalanma aşaması: Ürünün daha düşük maliyetli bir ürünle yedeğinin kullanılması

aşamasıdır Kümelenmeler, kümelenmeye dahil olan işletmelere, kendi esnekliklerinden feragat

etmeden, büyük ölçekli ya da diğer işletmelerle ile resmi bağlantılara sahip işletmeler gibiymiş gibi fayda elde etmelerini sağlar. Bir kümelenmenin üyesi olmak, girdilere sahip olmada; bilgiye, teknolojiye ve gerekli kurumlara erişmede; ilişkili şirketleri koordine etmede ve gelişimi ölçmede ve teşvik etmede daha verimli çalışmalarını sağlamaktadır. Bu işletmelerin işe alımlardaki arama ve işlem maliyetlerini düşürecek ve zamanı kısaltacaktır.

Kümelenme çeşitli fırsatlar sunar ve çalışanların farklı yerlerde istihdam riskini düşürür, hatta diğer bölgelerdeki yetenekli çalışanları kendine çeker. Đyi gelişmiş bir kümelenme ayrıca diğer önemli girdilerin sağlanmasında da etkin bir yol sağlar. Böyle bir kümelenme derin ve özelleşmiş bir tedarikçi tabanına sahiptir. Uzaktaki bir tedarikçiden

Taslak /rev.2 5-12

kaynak sağlamak yerine yerel tedarikçileri kullanmak işlem maliyetlerini düşürecektir. Bu yapı, envanter ihtiyacını minimize edecek, ithalat ve gecikme maliyetlerini ortadan kaldıracaktır. Yakınlık iletişimi geliştirecektir, doğal olarak bu durum, tedarikçiler için satış sonrası hizmetlerini sağlamalarını kolaylaştıracaktır. Diğer yandan pazar, teknik ve rekabet bilgilerinin tamamı kümelenme içinde birikir, üyeler bu bilgileri kullanmak isterler. Ayrıca, kişisel ilişkiler ve topluluk bağları güveni tesis eder ve bilgi akışını hızlandırır. Bu koşullar bilgiyi daha akıcı bir hale getirir.

Kümelenme üyeleri arasındaki bağlar, parçaların toplamından daha büyüktür. Örneğin

tipik bir turizm kümelenmesinde, ziyaretçilerin görüşleri sadece çevresel güzelliklerden etkilenmez, ayrıca oteller, restaurantlar, alışveriş merkezleri ve ulaşım kaynakları gibi tamamlayıcı işlerin kalitesi ve verimliliklerinden de etkilenir. Kümelenme üyeleri karşılıklı olarak bağımlıdırlar ve birisini göstereceği iyi performans diğerlerini de iyi yönde etkileyecektir. Yine, altyapı ya da eğitim programları gibi hükümet ya da diğer kamu kuruluşları tarafından yapılan yatırımlar, işletmelerin performanslarını geliştirebilir. Đşe alınan çalışanların yerel programlarda eğitilmeleri, eğitim maliyetlerini düşürecektir. Sadece hükümetin değil, özel sektör içindeki işletmelerin eğitim programları, altyapı, kalite merkezleri, test laboratuvarları gibi yapmış oldukları yatırımlarda kümelenme içindeki diğer şirketlerin performanslarını artıracaktır.

Öte yandan, yerel rekabet oldukça motive edicidir. Benzer şirketlere olan yakınlığın

oluşturduğu baskı, rekabetçi olmayan ya da doğrudan rekabet etmeyen şirketler arasında olmaya nazaran rekabetçi bir baskı oluşturur. Gurur ve toplum içinde iyi gözle bakılmak arzusu kümelenme içindeki şirketlere diğerlerini yarışta geride bırakma isteği kazandırır. Kümelenmeler ayrıca, işletme performanslarının değerlendirilmesini kolaylaştırır. Yerel rakipler, benzer işgücü maliyetleri ve yerel pazarlara erişim imkânı gibi genel koşullara sahiptirler ve kümelenme içindeki işletmeler benzer faaliyetler gerçekleştirmektedirler. Kümelenme içindeki işletmeler tipik olarak kendi tedarikçilerinin maliyetleri konusunda ayrıntılı bilgilere de sahiptirler.

Yöneticiler diğer yerel işletmeler ile maliyetlerini ve çalışanlarının performanslarını

karşılaştırabilir. Ek olarak finansal kurumlar performansı takip etmede kullanılacak kümelenme ile ilgili bilgileri toplayabilirler. Üretkenliğin geliştirilmesine ek olarak, kümelenmeler işletmelerin yenilikçilik becerilerinde de önemli bir rol oynar. Örneğin, Silikon Vadisinde ve Austin’de bulunan bilgisayar şirketleri müşteri ihtiyaçlarını ve isteklerini diğer bölgelerde bulunan şirketlerle karşılaştırılamayacak derecede hızlı bir şekilde karşılarlar. Kümelenme, içindeki diğer şirketler ve kurumlarla olan ilişkiler ayrıca şirketlere, teknoloji geliştirmek, parça ve makine erişimi, hizmet ve pazar kavramları gibi konuları erken öğrenmelerine yardımcı olur. Bu tarz bir öğrenme ziyaretler ve çoğunlukla yüz yüze temas yolu ile gerçekleştirilir. Kümelenmeler, yenilikleri görünür yapan fırsatlardan daha fazlasını sunarlar. Hızla hareket etmeyi sağlayan esnekliği ve kapasiteyi de sağlarlar. Kümelenme içindeki bir şirket genellikle yenilikçi çalışmalarında kullanacağı bir kaynağı hızlı bir şekilde elde edebilir. Yerel tedarikçiler ve ortaklar yenilik sürecine dahil olabilirler, bu müşterilerin gereksinimlerini daha iyi karşılanmasını sağlayacaktır. Aksine kümelenme dışındaki bir şirket uzaktaki tedarikçiler ve diğer organizasyonlar ile koordine edeceği faaliyetlerde önemli zorluklar ile karışılacaktır.

Başka bir açıdan değerlendirildiğinde, yeni işletmelerin birbirinden uzak ve yeni

yerleşim yerleri yerine, mevcut kümelenmeler içinde kurulmaları beklenmelidir. Yeni ve özelleşmiş tedarikçilerin sayısı, kümelenmeler içinde hızla artacaktır. Yoğunlaşmış bir

Taslak /rev.2 6-12

müşteri tabanı riskleri minimize edecektir ve pazar fırsatlarını görmek daha da kolaylaştıracaktır. Ayrıca, kümelenmelerin ilgili endüstrileri kapsıyor olmaları, tedarikçilere genişleyen fırsatlar yaratmaktadır. Kümelenmeler, birçok nedenden dolayı yeni iş biçimine kaynak olmaktadır. Kümelenme içinde bulunan girişimciler, ürün veya hizmetlerdeki boşlukları kolayca saptayabilirler. Bunun ötesinde sektöre giriş problemleri diğer yerlere göre daha düşüktür. Gerekli varlıklar, beceriler, girdiler ve personel, yeni işletmeye montaj edilmeye hazır bir halde kümelenme yerleşiminde bekler. Kümelenmeye alışkın olan finansal kurumlar ve yatırımcılar daha az risk alırlar. Ayrıca, kümelenmenin kendisi genellikle önemli bir iç Pazar oluşturur, girişimciler zaten kurulu olan ilişkilerden kolayca faydalanabilir. Tüm bu faktörler şirketlerin başarısız olmalarına neden olan riskleri azaltacaktır. Kümelenme içindeki yeni iş biçimi pozitif bir geri besleme döngüsünün de parçasıdır. Sonuç olarak kümelenme, tüm üyelerine fayda sağlayan kaynak havuzlarının büyümesini sağlar.

Yukarıda belirtilen hususlar daha çok bölgesel gelişmişlik seviyesinin azalmış olduğu

ülkeler için söz konusudur. Dolayısıyla, bölgesel gelişmişlik probleminin yüksek olduğu ülkelerde, daha az avantajlı bölgelerde kümelenme sürecine doğrudan geçmek yerine daha farklı yöntemler uygulanabilir. Avantajı az olan bölgelerde kümelenme sürecinin yol haritasının iyi hazırlanması ve uygulamanın buna göre yapılmasının önemi daha fazladır. Özellikle sanayisi “emek yoğun sektörlerde” yoğunlaşmış ülkeler, kesinlikle üretim sayılarını arttırma, mevcut işgücünü koruma ve kümelenme faaliyetlerini uygulama yollarına gitmelilerdir. Diğer bir ifadeyle süreç, mevcutta bulunan sanayi kümelerinin ıslahı, rekabet altyapısının sağlamlaştırılmasına, pazar eksikliklerinin giderilmesine ve avantaj sağlayıcı diğer faaliyetlerin yapılmasıyla başarılı olacaktır. Bu sürecin başlayabilmesi için aşağıdaki hususların gerçekleşmesi gerekir (Rosenferd 2002):

A. Bölgesel ekonomileri anlamak için alınan aksiyonlar

• Kümelenmeleri belirlemek • Model ve yol gösterici sistematik ilişkilerin gerçekleştirilmesi • Rakiplerle kıyaslama yapmak

B. Başlamak için aksiyon alınması • Gereksizlerin belirlenip, verimli kümelenmeler oluşturulması • Đletişim kanalları oluşturmak • Firmalar arası işbirliği yapmak

C. Hizmetlerin organize edilip sunulması için aksiyon alınması • Kümelenmeyle bilginin örgütlenip yayılması • Çapraz kümelenme takımları oluşturulması • Kümelenmede hükümet dallarının oluşturulması • Dış bağlantıların kolaylaştırılması

D. Uzman işgücü yetiştirmek için aksiyon alınması • Đşe kalifiye elemanların alınması • Öğrenmek için kümelenme mantığının kullanılması • Kümelenme beceri merkezlerinin kurulması • Bölgesel beceri ittifaklarının desteklenmesi • Bölgeler arası ittifakların oluşturulması

E. Yenilik ve girişimcilik için teşvik edilmesi • Yeniliklere ve ticarete yatırım yapılması • Kümelenme için başlangıç makineleri kullanılmasına destek verilmesi

Taslak /rev.2 7-12

• Yenilikçi şebekeler kullanılması • Teknolojiyi baz alarak kümelenme oluşturulması

F. Bölgesel pazarlama ve markalaşma aksiyonları • Đç yatırımın hedef alınması • Teşvik kümeleri oluşturulması • Đhracat şebekeleri oluşturulması • Bölgeleri markalaştırmak için fırsatlar oluşturulması

G. Kaynaklar ve yatırımların tahsis edilmesi aksiyonları • Teşvik verilmesi veya projeler için yatırım yapılması • Ar-Ge kümelenmesi için yatırım yapılması • Temel kritik durumlar için bütçe ayrılması

Bu özelliklerin sağlanabilmesi için bir kümenin içermesi gereken temel özellikler aşağıdaki gibidir. Kümelenme Merkezleri Özellikleri

� Kümelenmeye yoğunlaşılması � Sanayi konusunda bilgi kazanmaya çalışılması � Sanayi dernekleriyle bağlantı kurulması � Ticarete odaklanılması � Bilgi deposu haline gelinmesi � Bütçeyi personel ve programların tümü olarak değil geniş bir çerçeve olarak görmek � Bilginin çevre bölgelerle paylaşılması � Sosyal sorumluluğun yerine getirilmesi

Bu temel özellikleri kümelenme merkezlerinin temel özelliği kapsamında birçok ülkede benimsendiğini görmek mümkün, ancak bunun yanında bazı farklı tanımlamalarda mümkün. Mesela, AB’de belirli sektörlerde iyileştirilmeye gidileceğine dair iyimser tahminler ve rakamlar yeterli olmamakta, bunun çevreyi nasıl etkileyeceği, ticaret üzerindeki etkileri ve düzenlemelerle etkileşimi de işin içine katılarak konu bir bütün olarak ele alınmaktadır. Aşağıdaki matriste de açıkça görüleceği gibi, sektörlerin ticari ve diğer etkileri kümelenme merkezi oluşturmada esas alınmaktadır.

Taslak /rev.2 8-12

Sonuç olarak tüm sektörleri içerecek bu tarzda bir tablonun hazırlanması ve özellikle

yatay politika alanlarının hazırlanması, kümelenme sürecinin başarılması için zorunludur. 4. Türkiye’de Sanayi Stratejisi ve Kümelenme Sanayi stratejisinin temel amacı, ülke içindeki üretim imkânlarının ve uluslararası rekabet

gücünün geliştirilerek toplumsal refah artısına katkıda bulunmasını sağlamaktır. Her ne kadar Amerika ve Batı Avrupa ülkelerinde temel ilke devletin piyasalara müdahalesinin en az düzeyde olması ise de Japonya ve Kore basta olmak üzere Doğu Asya ülkelerinin devlet müdahalesi sayesinde yüksek büyüme oranlarına ulaşması sonucunda devletin müdahalesi ABD ve Avrupa ülkelerinin de gündemine girmiştir. Diğer yandan, “ulusal şampiyonlar

yaratmak”, “yüksek gümrük duvarları vasıtasıyla yerli endüstrileri korumak”, “ihracat

kaydıyla bazı şirketleri veya sektörleri desteklemek” gibi Sanayi politikaları GATT Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması çerçevesinde yaptırıma tabi tutulmaktadır.

Bu nedenle, özellikle son on beş yılda ülkeler -en azından resmi olarak - doğrudan

sektörlere ya da firmalara yardım yapmak oldukça güçleşmiştir. Buna alternatif olarak ülkeler kamu kaynaklarını daha çok altyapı hizmetlerinin geliştirilmesi, piyasalardaki rekabetin arttırılması, daha iyi düzenlemeler yapılması, nitelikli işgücünün Yetiştirilmesi, bilim ve teknoloji altyapısının geliştirilmesi gibi alanlara yönlendirerek “üretim ortamının” ve onu destekleyen “yatırım ve hizmet süreçlerinin” bir bütün olarak iyileştirilerek rekabet gücünün arttırılmasını hedeflemektedir. Klasik yaklaşım ile modern yaklaşım arasındaki bir başka farklılık da sudur: Klasik yaklaşım daha çok tepeden inmeci (top-to-bottom) ve merkezi iken, modern yaklaşım daha çok sektörel ve yerel bazdan genele doğru (from the bottom) bütünleşik (integrated) bir seyir izlemektedir. Đki yaklaşım arasındaki diğer farklar ise şunlardır: Modern sanayi stratejisi, ithal malların ikamesine odaklanmaktan ziyade yerli-yabacı üretimin entegrasyonuna (dolayısıyla yabancı sermaye girişine) ve yerli üreticileri ne

Taslak /rev.2 9-12

pahasına olursa olsun korumaktan ziyade, onların kendi kabuklarından çıkarak küresel piyasalarda daha etkin olmaları için uygun zeminlerin yaratılmasına ağırlık vermektedir4.

Ülkeler arasında gümrük sınırlarının kalmadığı küresel bir yapıda, Türkiye’nin rekabet

gücüne sahip yüksek katma değerli ürünleri üretip pazara sunabilmesinin yolu, şüphesiz araştırma ve geliştirmeden; kamu, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, araştırma merkezleri ve sanayi işbirliğinden geçmektedir.

5084 sayılı teşvik yasasının bu yılın sonunda süresinin doluyor olması, yeni bir teşvik

sisteminin hazırlanmasını zorunlu kılmıştı. Hazırlanan yeni teşvik sisteminin açıklanan ana hatlarına göre hedefleri şunlardır5:

4 Daha detaylı bilgi için bkz. Türk Sanayi Stratejisi Belgesi-AB Üyeliğine Doğru, Taslak Haziran 2008, Sanayi Stratejisi ve Politikaları, TEPAV Yayınları 2008. 5 Yeni Yatırım Teşvik Sistemi ile yatırımların en kısa sürede hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. Bu çerçevede, Yeni Yatırım Teşvik Sistemi 31.12.2010 tarihine kadar başlamış olan yatırımlara uygulanacaktır.

Taslak /rev.2 10-12

• Bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltmak, • Rekabet gücünü artıracak, teknoloji ve ar-ge içeriği yüksek büyük ölçekli yatırımlara

destek olmak, • Sektörel kümelenmeyi desteklemek, • Desteklenecek yatırım konularında ekonomik ölçek kriterlerini öne çıkarmak.

Sektörel kümelenmenin hedeflenmesi ve yeni teşvik sisteminin sektörel teşvikleri içermesi, halen yasal ve kurumsal altyapısı hazırlanmaya “kümelenme stratejisi” konusunda birtakım şeyler yapmayı arzu eden bir siyasal iktidarın var olduğunun bir göstergesidir. Nitekim uygulanacak olan teşvik sisteminin dört bölge kapsamında ele alınması ve bu bölgelerin gelişmişlik kriterlerinin6 hem bölgesel hem de sektörel bazlı oluşturulması ülkemiz kümelenme stratejisi açısından önemlidir. Ancak hedefler arasında sektörel kümelenme bir hedef olarak gösterilmiş olsa bile kümelenme altyapısını oluşturacak bir yasal-kurumsal ve mali bir düzenleme içeren teşvik araçlarından bahsedilmemektedir7. Yeni teşvik sisteminde belirtilen Teşvik Araçları şunlardır:

• Kurumlar/Gelir Vergisi Đndirimi • SSK Primi Đşveren Hissesinin Hazine tarafından • karşılanması • Faiz Desteği • Yatırım Yeri Tahsisi • KDV Đstisnası • Gümrük Vergisi Muafiyeti

5. Đzmir Đl Örneği

Yeni açıklanan teşvik sisteminde TR31 bölge koduyla Đzmir, sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi 1,51986 ve endeks değişim miktarı ise 0,4958 ile ülke çapındaki 26 bölge içinde 3üncü sırada yer alarak, teşvik sisteminde dört farklı gelişmişlik seviyesine göre yapılan sınıflandırmada birinci bölgede yer almaktadır. Dolayısıyla yeni teşvik sisteminde belirlenen birçok avantajdan asgari ölçüde müstefit olacaktır. Ayrıca belirlenen teşvik sistemine göre “birinci bölgede, ağırlıklı olarak motorlu kara taşıtları ve yan sanayi, elektronik, ilaç,

6 - Bölgesel ve sektörel bazda desteklenecek yatırım konuları 2002 / 4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (ĐBBS)- Düzey 2 esas alınarak belirlenmiştir. - ĐBBS Düzey 2 seviyesindeki 26 alt bölge, Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) kullanılmak suretiyle gruplandırılarak teşvikler açısından 4 bölge oluşturulmuştur. 7 Yeni teşvik sistemi sadece Tekstil, konfeksiyon ve hazır giyim, deri ve deri mamulleri sektörlerinde faaliyette

bulunan firmaların üçüncü ve dördüncü bölgelere taşınması halinde aşağıdaki destekleri sunmaktadır: 1. Asgari 50 kişilik istihdam sağlayan, 2. 31.12.2010 tarihine kadar 1. ve 2. bölgelerden 3. ve 4. bölgelere taşınacak tesislere ; 3. 5 yıl süreyle kurumlar vergisi oranı % 20 yerine % 5 oranında uygulanacak, 4. 5 yıl süreyle mevcut istihdam da dahil olmak üzere bu tesislere taşındıkları bölgede (3. ve 4. bölgeler)

uygulanan SSK işveren primi desteği sağlanacak, 5. Bu tesislerin 3. ve 4. bölgelere nakliye giderleri Hazine tarafından karşılanacaktır.

Taslak /rev.2 11-12

makine imalat ve tıbbi, hassas ve optik alet yatırımları gibi yüksek teknoloji gerektiren …” yatırımların teşvik edileceği ifade edilmektedir. Dolayısıyla Đzmir ili için üzerinde tartışılacak, belirlenecek ve uygulamaya esas olacak “kümelenme stratejisi”ni bu bağlamda ele almak gerekir. Aksi halde mali avantajlardan yoksun bir kümelenme stratejisinin başarılı olması mümkün değildir.

Đzmir’de şuana kadar birçok farklı kurum-kuruluş tarafından “uzay ve havacılık

kümelenmesinden, organik tarım, turizme” kadar birçok farklı alanlarda kümelenme önerileri ve çalışmaları yapılmıştır. Ancak yeni açıklanan teşvik sisteminde Đzmir ilinin bulunduğu birinci bölge için önerilen sektörel sınıflandırmaya dayalı bir küme çalışmasının yapılması, küme oluşumunun daha rasyonel esaslı olmasını sağlayacaktır. Çünkü üçüncü bölgede ve daha fazla avantaja sahip olan ve Đzmir’e 40 km’e mesafede bulunan Manisa ili birçok yeni yatırımcı için daha cazip olma özelliği taşımaktadır. Dolayısıyla Đzmir ili için yapılacak olan kümelenme çalışmasında TR 31, TR 32 ve TR 33’ün birlikte ele alınması gerekmektedir. Kümelenmeye konu olacak sektörleri de bu kapsamda değerlendirmek gerekir.

5.1. Đzmir Đlinde Mevcut Sanayi Örgütlenmesi (OSB-KSS-Teknopark-TGB-SB)

6. Sonuç Kümelenme modelinin başarılı olduğu ülke modellerinde en önemli unsur, “politika yapıcılar ile potansiyel küme firmaları”nın etkileşiminin en üst düzeyde olmasıdır. Yani küme stratejisinin birlikte oluşturulması, öncelikli sektörlerin rekabet gücüne göre belirlenmesi, uygulanacak teşvik sisteminin enstrümanlarının mütalaa edilmesi gibi birçok noktada kamu-özel sektör işbirliğinin oluşturulmasıdır. Ayrıca “kendiliğinden” oluşmuş ve tamamen “üretici ile tüketici” tercihlerine göre şekillenmiş ve adına sadece modern anlamda “küme” denilmesi kalmış bölgelerin varlığı da korunmuştur. Bu açıdan bakıldığında ülkemizde, yukarıda da ifade edildiği gibi politika yapıcılar, ne yazık ki kümelenme stratejisine yönelik almış oldukları kararlarda “reel ekonomik” yapıya ve kaynak dağılımına dikkat etmemektedir. Bunun en güzel örneği de Đzmir ili örneğidir.

Son dönemde tüm dünyayı etkisi altına alan finansal kriz süreci hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülke ekonomilerini olumsuz etkilemeye devam etmektedir. Finansal krizin olumsuz etkisini giderebilmek için birçok ülke “ekonomik tedbirler” uygulamaya başlamışlardır. Bu ekonomik tedbirlerin çoğu “talep yönlü” olmakla birlikte tüketim cephesini canlandırarak, üretim cephesine katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Taslak /rev.2 12-12

7. KAYNAKÇA Çağlar, Esen. (2008), Bölgesel Kalkınma ve Kümelenme, TEPAV Yayınları, Ankara. Dutta, S., ve Jain, A. (2004). The Networked Readiness Index 2003-2004: Overview and

Analysis Framework, World Economic Forum. Elvan, Lütfü vd. (2005). Bölgesel Yıgınlaşmalar, DPT Yayınları, Ankara. Gazel, Ceyda (2006). Düzey II Bölgeleri Đmalat Sanayi ve Kümelenme, KOSGEB Bölgesel ve Yerel Kalkınma Merkezi, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara. Paua, F., (2004). Global Diffusion of ICT: A Progress Report, World Economic Forum. Porter, M.E. (1980). Competitive Strategy, Techniques for Analysing Industries and

Competitors, The Free Press, New York. Porter, M.E. (1990). The Competitive Advantage of Nations. The MacMillan Press Ltd., London and Basingstoke. Porter, M.E. (1998). Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business

Review. November-December 1998. Sallinen, S. (2002). Development of Industrial Software Supplier Firms in the ICT Cluster. Academic Dissertation to the Faculty of Economics and Industrial Management. Oulu University Press. Sven Ullring, M.I.T. Norveç Deniz Kümesi