TÜRKİYE

SANAYİ 4.0’E HAZIR MI?

&

SORUNLAR, TESPİTLER VE ÇÖZÜM

ÖNERİLERİ

Bayram Ali Eşiyok

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

ii

Etik Sözleşme

Okur, bu kitabı satın alarak, şu etik sözleşmeyi de imzalamış olmaktadır:

“Satın almış olduğum bu e-kitabın telif haklarının, kısa adı HBT olan Herkese Bilim

Teknoloji’ye ait olduğunu biliyorum. HBT Yayıncılık bu e-kitabı, mümkün olduğunca

kolay ve rahat okumam ve kullanmam için bilgisayarıma indirme hakkı verdi. Bu kitabın

kullanım hakkının sadece bana ait olduğunun bilincindeyim. E-kitabı yaymayacağıma,

dağıtmayacağıma ve HBT ve kitapta imzası olan yazar haklarını zarara uğratmayacağıma

ilişkin bu etik sözleşmeyi kabul etmiş oluyorum.”

HBT Akademi

iii

HBT Akademi E-kitapları 7

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? / Sorunlar, Tespitler ve Çözüm Önerileri

Bayram Ali Eşiyok

Kapak Tasarımı : Duygu Yücel

Dizgi : Kübra Karacan

E-Kitap Uygulama : ENTROPOL Kitap

HBT YAYINCILIK TİCARET LTD. ŞTİ.

HALİTAĞA CADDESİ, EKŞİOĞLU İŞHANI NO 16/85

KADIKÖY 34710 İSTANBUL – TÜRKİYE

+90 (216) 449 99 42

www.herkesebilimteknoloji.com

info@herkesebilimteknoloji.com

Facebook.com/herkesebilimteknoloji

HBT_Dergi

© Bu kitabın yayın, satış ve dağıtım hakları Telif Hakları Kanunu gereğince HBT Yayıncılık ve Ticaret Ltd. Şti.’ne aittir. İzinsiz olarak kopyalamak, satmak ve dağıtmak yasaktır.

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

iv

Yazar: Bayram Ali Eşiyok

1988 Yılında Türkiye Kalkınma Bankası’nın sınavını kazanarak iktisat uzman

yardımcısı olarak göreve başlayan B. Ali Eşiyok, halen Kalkınma Bankası’nda

Kıdemli uzman iktisatçı olarak görev yapmaktadır. Yazarın Kalkınma Bankası’nda

çıkan yayınları yanında, çeşitli bilimsel dergilerde yayınlanmış makaleleri ve ortak

kitap çalışmaları bulunmaktadır. Yazarın uğraştığı başlıca alanlar; azgelişmişlik,

kalkınma ve kalkınma politikaları, bilim ve teknoloji politikaları, sanayileşme,

sanayileşme politikaları, bölüşüm, bölgesel kalkınma, dış ticaret, planlama olarak

sayılabilir. Yazar İngiltere ve ABD’de teknoloji, sanayileşme ve kalkınma politikaları

konusunda araştırma faaliyetlerinde bulunmuştur. Herkese Bilim Teknoloji dergisi

yazarıdır.

Yazarın HBT Akademi’den çıkan diğer E-kitapları:

1. Dünya’da ve Türkiye’de Bilim ve Teknoloji

2. Kore Nasıl Kalkındı?

3. Türkiye Ekonomisi Nereye?

4. Türkiye Neden Kalkınamadı?

5. İstanbul Nasıl Kurtulur?

HBT Akademi

v

İÇİNDEKİLER

ETİK SÖZLEŞME ................................................................................................................................... İİ

HBT AKADEMİ E-KİTAPLARI 7 ............................................................................................................. İİİ

YAZAR: BAYRAM ALİ EŞİYOK .............................................................................................................. İV

ÖNSÖZ ................................................................................................................................................ 1

TÜRKİYE SANAYİLEŞMENİN NERESİNDE? ULUSLARARASI BİR KARŞILAŞTIRMA ................................... 7

TÜRKİYE SANAYİ 4.0’E HAZIR MI? ..................................................................................................... 23

21.YÜZYILDA DEĞİŞİMİN DİNAMİĞİ: BİLİME DAYALI ÜRETİM ........................................................... 34

BİLİMDE YÜKSELEN YILDIZLAR: 100 ARASINDA YOKUZ...................................................................... 40

KALKINMACI DEVLET, SANAYİDE İTHALATA BAĞIMLILIK VE ERKEN SANAYİSİZLEŞME* ..................... 41

İHRACATIN KİLOGRAM FİYATI DÜŞÜK, FAKİRLEŞTİREN UZMANLAŞMA KAÇINILMAZ… ..................... 72

SANAYİ 4.0: ROBOTLAR VE GELECEK... .............................................................................................. 76

YÜKSEK TEKNOLOJİ YOĞUNLUKLU SEKTÖRLERDE EN YÜKSEK PAZAR PAYINA SAHİP ÜLKELER VE TÜRKİYE ............................................................................................................................................ 81

ÜRETİMDE ANA SORUN: PATATES CİPSİ Mİ, BİLGİSAYAR ÇİPİ Mİ? .................................................... 84

SANAYİDE YAPISAL SORUNLAR ARTARKEN… .................................................................................... 87

TÜRKİYE SANAYİSİZLEŞİYOR… ........................................................................................................... 91

İMALAT SANAYİNDE ÜRETKENLİK ..................................................................................................... 96

ÜRETKENLİK SORUNU… .................................................................................................................. 100

İMALAT SANAYİNİN TEKNOLOJİK YOĞUNLUĞU: SEÇİLMİŞ BÖLGELER VE ÜLKELER .......................... 108

GELİŞMEKTE OLAN BÜYÜK EKONOMİLERDE KATMA DEĞERİN TEKNOLOJİK YOĞUNLUĞU .............. 112

AZİZ SANCAR, İNOVASYON VE İMALAT SANAYİ: NE YAPMALI? ....................................................... 120

TÜRKİYE İNOVASYON YAPIYOR MU?............................................................................................... 124

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE İNOVASYON FAALİYETLERİ ..................................................................... 128

AR-GE YAPMAYAN SANAYİ İNOVASYON YAPAR MI?....................................................................... 132

SANAYİ COĞRAFYASI DEĞİŞİRKEN… ................................................................................................ 137

İMALAT SANAYİNİN ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ ...................................................................... 144

SANAYİLEŞMEDE KRİTİK FAKTÖR: SABİT SERMAYE YATIRIMLARI .................................................... 148

DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ÜRETİM KAPASİTESİNİ ARTIRIYOR MU? ................. 153

“ARABA SEVDASI” NA ELEKTRİKLİ OTOMOBİLLER ÇARE OLUR MU? ................................................ 159

CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA UÇAK ÜRETEN TÜRKİYE YA DA UÇAK ÜRETMENİN EKONOMİ POLİTİĞİ .......................................................................................................................................... 164

SANAYİ 4.0 AÇISINDAN BİR KIYASLAMA: KORE VE TÜRKİYE’DE BİLİM TEKNOLOJİ GÖSTERGELERİ .. 173

GELECEĞİ İNŞA ETMEK/ÖZLEM YÜZAK ............................................................................................ 176

SANAYİ POLİTİKASI OLMADAN TEŞVİKLER BAŞARILI OLUR MU? ..................................................... 178

ABD: KÜRESELLEŞMEDEN KORUMACILIĞA DÖNÜŞ MÜ? ................................................................. 183

ABD’NİN HEGEMONYASI SARSILIRKEN… ÇİN ZİRVEYE DOĞRU ........................................................ 184

SANAYİDE TEMEL BİR SORUN: GÜMRÜK BİRLİĞİ ANLAŞMASI VE İTHALATTA ASYALAŞMA ............. 187

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

vi

TEKNOLOJİ YOĞUNLUĞUNA GÖRE DIŞ TİCARETİN YAPISI ............................................................... 194

SANAYİLEŞMEYE NE OLDU? NEDEN SANAYİLEŞMEDİK? : BİR UFUK TURU ....................................... 208

200+ YILLIK SORUMUZ: NASIL SANAYİLEŞECEĞİZ?/EDİP EMİL ÖYMEN ............................................ 216

SANAYİ 4.0 TRENİNİ KAÇIRMAMAK İÇİN YENİ BİR KALKINMA STRATEJİSİ ZORUNLU… .................... 218

PLANLAMA OLMADAN SANAYİ 4.0 HAYAL… ................................................................................... 222

SANAYİ 4.0 İÇİN: BİLİM VE TEKNOLOJİ POLİTİKALARI... ................................................................... 225

BİR KIYASLAMA: İKİ BİNLİ YILLARDA İMALAT SANAYİNİN BAŞARIMI ............................................... 228

YENİDEN ERKEN SANAYİSİZLEŞME SORUNU.................................................................................... 231

SANAYİNİN YENİDEN YAPILANMASINA YÖNELİK TESPİTLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ........................ 234

KİTAP ELEŞTİRİSİ:SANAYİLEŞMENİN GİZLİ TARİHİ ............................................................................ 241

HBT Akademi

1

ÖNSÖZ

Henüz olgun ekonomi aşamasına geçememiş, birçok açıdan yarı-sanayileşmiş

özellikler gösteren Türkiye ekonomisi, bir yandan yaygın büyüme süreci ile karşı

karşıya iken, diğer taraftan dördüncü ve giderek beşincisinin tartışıldığı sanayi

devrimlerinin yarattığı etkileri göğüslemek zorunda. Sanayi 4.0 çağında üretim,

dolayısıyla ihracat yapısının yüksek katma değer üreten, teknoloji yoğunluğu yüksek

sektörler temelinde dönüştürülmemesi durumunda ithalata bağımlılık daha da

yükselecek. Yapısal sorunlar artacak, erken sanayisizleşme sorunu derinleşecek,

bundan kuşku duyulmamalı.

Farklı sanayi devrimlerine, teknolojik çağlara özgü sanayileri aynı zaman

diliminde yaşayan Türkiye, 1950’li 1960’lı yıllarda Sanayi 2.0 dönemine özgü

ürünlerin (içten yanmalı motorlar, petro-kimya, kitlesel üretim teknikleri vs.)

üretiminde henüz derinleşmeden Sanayi 3.0 olarak tanımlanan ve bilgisayar

kontrollü tasarım, otomasyon vs. gibi teknoloji gerçekleri ile karşı karşıya kaldı.

İçerisinde geçmekte olduğumuz dönem ise Sanayi 4.0 olarak tanımlanan ve

endüstriyel robotların kullanımı başta olmak üzere, siber fiziksel sistemlere ve yapay

zekaya dayalı gelişiyor.

Türkiye’de sanayide faaliyet gösteren tesisler ağırlıklı olarak Sanayi 2.0 ile

Sanayi 3.0 teknolojilerine dayalı olarak faaliyetlerini sürdürüyor. Ancak otomotiv,

ilaç, savunma ve havacılık gibi sektörlerde Sanayi 4.0’ün endüstriyel robotlara dayalı

üretimi de söz konusu. Başka bir ifadeyle, sanayileşmeye geç katılan bir ülke olarak

Türkiye, bir yandan demode olarak tanımlanan teknolojilere sahip iken, diğer bir uç

nokta da ise çağın gereklerine uygun teknolojilerle üretim yapıyor. Türkiye sanayi

düşük teknoloji yoğunluklu sektörlerin üretiminde belli bir üretim kapasitesine

ulaşıp yetkinleşirken, teknoloji yoğunluğu arttıkça dışa bağımlılığı artıyor. Türkiye

sanayi genel olarak Sanayi 4.0’ün çok uzağında…

Türkiye, önümüzdeki yıllarda iki (Sanayi 3.0 ve Sanayi 4.0) ve hatta yer, yer

üç sanayi (Sanayi 2.0) devriminin etkilerini bir arada yaşamanın çelişkilerini,

gerilimlerini yaşayacak. Bir yandan uluslararası rekabet gücü kazanmak için Sanayi

4.0 olarak tanımlana teknolojilere geçmek zorunda kalırken, diğer yandan mevcut

(eski) teknik ve organizasyonlar ile üretimini sürdürmek isteyen gruplar arasındaki

çelişkiler, çatışmalar daha da yoğunlaşacak. Ancak, hazırlanacak yeni bir sanayi

politikası ile eski teknik ve organizasyon yapıları ile bilim bazlı sektörler arasındaki

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

2

çatışmalar, çelişkiler uyumlaştırılabilir. Eskiyen arkaik yapıların Sanayi 4.0’ün

önünde engel oluşturması tedricen engellenebilir.

Türkiye, son 30-35 yıldır uygulanan günü birlik, plansız, programsız

politikalar sonucunda erken sanayisizleşme olgusu ile karşı karşıya kaldı. İmalat

sanayinin ulusal katma değer payı aşınırken, üretimin yapısı düşük ve orta teknoloji

yoğunluklu sektörlere kitlendi. Türkiye neyi ucuza üretiyorsa onun üretiminde

uzmanlaşarak düşük ve orta teknolojilere dayalı üretim yapısını dönüştüremedi.

Statik mukayeseli üstünlüklere dayalı bir uzmanlaşma Türkiye’nin yüksek teknoloji

üretiminde ve sanayileşmede tökezlemesine neden oldu.

Burada imalat sanayinin katma değer yapısı ile ilgili temel bir olgunun altını

çizmek istiyoruz. Dünya ekonomisinde meydana gelen hızlı teknolojik gelişmeler

sonucunda gelişmiş ülkelerde imalat sanayinin katma değeri payı 1950’lerde zirve

yaptıktan sonra düşmeye başladı. Sanayi devrimi sonucunda yeni teknolojilerin

üretimde kullanılması ile birlikte, üretimin yapısı sanayiden hizmetlere kaydı. Bu

gelişme sanayileşmiş ülkelerde imalat sanayinin milli gelir içerisindeki payının

önemli ölçüde aşınması ile sonuçlandı. Gelişmiş ülkelerde hizmetlerin ulusal gelir

içerisindeki payı artarken, imalat sanayinin payı düştü. Başka bir ifadeyle, gelişmiş

ülkelerde imalat sanayinin ulusal gelir içerisindeki payının düşmesi bu ülkelerin

hizmet temelli ekonomiye geçtiklerini gösterirken, Türkiye gibi yarı-sanayileşmiş

ekonomilerde erken sanayisizleşme anlamına gelir. Kısaca, Türkiye gibi henüz olgun

ekonomi aşamasına geçememiş bir ekonomide, imalat sanayinin aşınan katma değer

payı ve hizmetler sektörünün giderek sağlıksız bir şekilde şişmesi, Türkiye’nin

“erken sanayisizleşme/premature deindustrialization/” olgusu ile karşı karşıya

kaldığını gösterir.

Türkiye neden erken sanayisizleşme sorunu ile karşı karşıya kaldı? Türkiye

1980’li yıllar ile birlikte herhangi bir hazırlık aşamasından geçmeden küresel

ekonomiye eklemlendi ve 2000’li yıllarda giderek kristalize olan olumsuzluklar ile

yüzleşmek zorunda kaldı. Başka bir ifadeyle, Türkiye sanayileşmede derinleşme

sağlamadan düşük teknoloji yoğunluklu sektörler temelinde küresel katma değer

zincirine eklemlendi, üretimde ve ihracatta yurt içi katma değer payları önemli

ölçüde aşınırken, üretimin ve ihracatın ithalata bağımlılığı hızla yükseldi. Türkiye

gelinen bu noktada dünya ekonomisine aniden eklemlenmenin tüm maliyetleri ile

yüzleşmek zorunda.

HBT Akademi

3

1980’li yıllar ile birlikte yaşanan erken sanayisizleşme sorununda, gelir

bölüşümünü imalat gibi ticarete konu olan sektörlerin aleyhine ve inşaat gibi ticarete

konu olmayan sektörler lehine önemli ölçüde bozan politikaların etkisini de

belirtmek gerekir. Sektörel ticaret hadlerinin üretken olmayan sektörler lehine

gelişmesi, imalat gibi ticaret konu olan sektörlere yönelik sabit yatırımlarını olumsuz

etkiledi, Türkiye ihracatta tökezlerken, üretimin yapısı (dolayısıyla ihracatın yapısı)

düşük ve orta teknolojilere kitlendi.

Türkiye ve L. Amerika ülkelerinin aksine, Asya ülkelerinden Hindistan,

Endonezya ve Çin’in son 35-40 yılda sabit yatırım oranlarında önemli artışlar

gerçekleşti, %30-40 platosuna yerleşti. Asya’da özellikle Çin ve G. Kore, sanayinin

katma değer payını önemli ölçüde artırıp, birçok açıdan gelişmiş ülkelere

yakınsadılar. Doğu Asya’nın aksine, L. Amerika ve Türkiye başta olmak üzere,

Afrika ülkeleri uygulanan neo-liberal yeniden yapılanma politikaları sonucunda

erken sanayisizleşme olgusu ile karşı karşıya kaldılar.

Türkiye sanayi gelinen bu aşamada bir yol ayrımında bulunuyor. Ya ara

girdiler başta olmak üzere, ithalata bağımlı sektörlerde ithal ikamesini

gerçekleştirerek, üretim ve ihracat yapısını dönüştürüp dışa bağımlılığını azaltacak,

ya da küresel katma değer zincirine erken eklemlenmenin yarattığı dışa bağımlılık

ve düşük profilli üretim yapısı giderek kalıcılaşıp fakirleştiren uzmanlaşma yapısı

derinleşecek.

Peki, üretimden kopup giderek finansallaşan bir rejimde, kalkınmacı devlet

ve onun uygulayacağı planlama olmadan Sanayi 4.0’e geçmek mümkün mü? Türkiye

sanayinin önümüzdeki yıllarda göstereceği dönüşüm büyük ölçüde bu soruya

verilecek yanıta bağlı.

Planlama mı? Planlar öngörülen hedefleri gerçekleştirmek için kamu kesimini

zorunlu kılarken, özel kesimi teşvik eder, yol gösterir. Kalkınma planları ile

piyasanın kısa erimli miyopik özellikler taşıyan hedefleri yerine orta ve uzun vadeli

hedefler ortaya konur. Kalkınma planlarında uzun vadeli stratejik hedefler belirlenir.

Örneğin, 15 yıl içerisinde hangi sektörlere dayalı gelişme hedeflenecek? Yüksek

teknoloji yoğunluklu üretim ve ihracatın toplam imalat sanayi üretimi ve ihracatı

içerisindeki payı ne olacak? Bilim ve teknolojide 15 yılsonunda hangi hedefler

gerçekleştirilecek? Kaynaklar ticarete konu olan sektörlere mi (örneğin imalata mı?),

yoksa ticarete konu olmayan sektörlere mi (örneğin inşaata mı?) tahsis edilecek?.

Bilgi toplumuna geçmek için öncellikle hangi sektörler ele alınacak? Yatırımların

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

4

kompozisyonu ve oranı ne olacak? 15 yıl sonunda tarımsal hasıla ve et üretiminde

yerli katkı oranı ne olacak?. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı 50 milyona nasıl

yükseltilecek?. Sanayi 4.0 hedefine ulaşmak için eğitimde, Ar-Ge’de, temel bilimlerde

hangi dönüşümler gerçekleştirilecek? Soruları uzatmak mümkün… Kısaca, üretimi,

eğitimi, sanayiyi planlamadan, salt özel kesimin bireysel tercihlerine dayalı bir

kaynak tahsis modeli ile Türkiye gibi yarı-sanayileşmiş bir ülkenin gelişmiş ülkelere

yakınsaması olsa olsa bir fanteziden ibaret olur…

Türkiye’nin yüksek teknoloji üretiminde tökezlemesine neden olan

olgulardan birisini de küreselleşme ile birlikte gündeme gelen meta zinciri

oluşturuyor. Meta zinciri çok uluslu ana firmanın örgütlediği, ülkeler arası üretim

ağını ifade eden bir kavram. Üretimin küreselleşmesi ile birlikte çevre

ekonomilerdeki üreticiler/firmalar meta zincirinde yer almak için birbirleri ile yarışa

giriyor. Çok uluslu şirketlerden sipariş kapma yarışı aynı zamanda taşeronlaştırmayı

ve işgücü piyasalarında esnekleşmeyi gündeme getiriyor. Kısaca, meta zincirine

katılma yarışı çevre ekonomilerde yüksek teknolojiler sayesinde sağlanan verimlilik

artışları sayesinde değil, geniş emek rezervlerinin kullanımına dayalı, fason üretim

ile gerçekleşiyor, bu da teknolojik gelişmeyi, Sanayi 4.0’ü özendirmiyor.

Bir üretim tarzı olarak kapitalizmin gelişme tarihi, sürekli emeği teknoloji ile

ikame etmenin, emeğe olan bağımlılığın azaltılmasının da tarihidir. Kapitalizmin bu

gelişme yasası göz önüne alındığında, sanayi devrimlerin geleceğini/sürekliliğini

kestirmek kolaylaşıyor…1.Sanayi devrimi su ve buhar gücüne dayalı mekanik

sistemlerin endüstriyel üretime uygulanması ile sonuçlandı. 2. Sanayi devrimi,

elektrik enerjisinin kullanımına dayalı gelişti ve üretimde muazzam artışlara neden

oldu, kitlesel üretim (mass production) bu devrimi karakterize etti. 3.Sanayi devrimi

elektronik ve bilişim teknolojilerine dayalı gelişti ve üretimde esneklik sağlandı

(flexible production). 4. Sanayi devrimi sanal ve fiziksel sistemlerin kullanımına

dayalı gelişti ve üretim teknolojilerinde otomasyon sağlandı (cyber/ robotized).

5.sanayi devrimi ise robotların 4. Sanayi devrimine göre daha akıllandığı, zihinsel

kapasitelerinin geliştiği ve bunun sonucunda üretimin emeğe olan bağımlılığının

neredeyse yok denecek kadar azaldığı bir dönemi ifade edecek. Yalnızca bir gelişmiş

bilgisayar kullanılarak üretimin tümüyle kontrol altına alındığı bir aşama söz

konusu… Daha da gelişmiş yapay zekâlar ve gelişmiş robotlar bu dönemin

karakteristikleri olacak…

HBT Akademi

5

Teknolojide meydana gelen hızlı gelişmelerin neden olduğu sosyo-ekonomik

dönüşümleri nitelendirmek için çeşitli terimler kullanılıyor. Bu kavramlardan en

çok bilineni “bilgi toplumu”. Bu yeni toplumsal –kurumsal-iktisadi gelişmeler nasıl

adlandırılırsa adlandırılsın, hepsinin ortak paydasında tartışmasız olarak hızlı

teknolojik gelişmelerin öncelediği gelişmeler yer alıyor. Peki, bilgi toplumu

aşamasında neden hala sanayileşme kavramından söz ediyoruz?

İlk olarak, Türkiye’nin bilgi toplumu aşamasına geçip geçmediğini tartışmak

şu aşamada çok anlamlı değil. Henüz sanayileşmede derinleşmeyi sağlayamamış,

yarı-sanayileşmiş özellikler gösteren ve son yıllarda da giderek erken sanayisizleşme

olgusu ile karşı karşıya kalmış bir ekonomiden söz ediyoruz.

İkinci olarak, bilgi toplumu kavramının henüz gelişmiş ülkelerin sosyo-

ekonomik yapılarını tam olarak nitelendirmede de sorunlu olduğunu düşünüyoruz.

Ancak, Sanayi 4.0 ve giderek Sanayi 5.0’in tartışıldığı bir dünyada klasik sanayileşme

paradigmasına dayalı bir sanayileşme politikasını uygulamak, zamanın dışına

savrulmak anlamına gelir. 21. Yüzyıl koşullarında, Türkiye gibi yarı-sanayileşmiş bir

ekonomide sanayileşme politikasının temel hedefi bilgiye dayalı yeni ekonominin

inşası olmalıdır.

Üçüncü olarak, sanayinin klasik özelliklerinden söz etmek gerekir. Sanayi

sektöründe ileri ve geri bağlantılar diğer sektörler ile kıyaslandığında daha güçlü.

Sanayinin kendisinin ürettiği kadar harekete geçirdiği de son derece önemli. Bu

nedenle sanayi günümüzde de büyümenin motoru. Sanayinin büyümesi ile

ekonominin büyümesi arasında güçlü bir korelasyon söz konusu. Ekonomideki

verimliliğin esas kaynağı sanayi sektörü. Dışa açık bir ekonomide ihracatın esas

kaynağını da sanayi sektörü oluşturuyor. Sanayi sektöründe üretkenliği artıran

gelişmeler (özellikle sabit sermaye yatırımları yolu ile içerilmiş teknolojik

gelişmeler) diğer sektörleri de etkiler, pozitif dışsallıklara kaynaklık eder. Sanayideki

üretim artışları ile sanayideki üretkenlik artışları arasında güçlü bir nedensellik söz

konusu.

Sanayi 4.0 bağlamında sorunları çözümleyen kitap birbirini destekleyen

makalelerden oluşuyor. Kitapta sadece imalat sanayinin güncel sorunları analiz

edilmiyor, dünyadaki gelişmeler de sorgulanıyor, çözüm önerileri üzerinde

duruluyor. Kitabın sonunda, sanayileşme üzerine yazılmış en yetkin eserlerin

başında gelen “Sanayileşmenin Gizli Tarihi” isimli yapıtın eleştirisi yer alıyor.

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

6

Finansal birikime dayalı politikaların yarattığı krizler ve Türkiye sanayinin

karşı karşıya kaldığı erken sanayisizleşme olgusu göz önüne alındığında,

sanayileşmeyi ve sanayileşmenin en son boyutunu tanımlayan Sanayi 4.0 düşünmek

ve buna uygun yapısal dönüşümler gerçekleştirmek, Türkiye ekonomisinin geleceği

açısından hayat mayat meselesi…

B. Ali Eşiyok

Ankara, Nisan 2018.

HBT Akademi

7

Türkiye Sanayileşmenin Neresinde? Uluslararası Bir Karşılaştırma

“… Dijital devrimi yönlendiren… Ülkeler, yerküre üzerinde yeni bir efendiler-

köleler sisteminin de yaratıcısı olacak. Bugünün gelişmiş ülkeleri yine dijital ekonominin ve bilimin efendiliğine soyunacak. Bugünün az gelişmiş ülkelerinin ise (aralarına Türkiye’yi de katabiliriz), yeni dünyanın köleliğine aday olmaktan başka şansı

bulunmuyor…” Orhan Bursalı, Herkese Bilim Teknoloji Dergisi, 8 Şubat 2018.

***

Cumhuriyetin kuruluşundan 1980’li yıllara kadar olan dönemde sanayileşme

toplumsal bir hedef olarak ortaya kondu, kaynak tahsisi, kimi yıllar hariç, sanayinin

önceliklerine göre yapıldı. 1923-1980 arasında özellikle 1930-1939 ve 1963-1979

dönemlerinde sanayide önemli yapısal dönüşümler sağlandı. Türkiye çevresinde yer

alan ülkelerden daha gelişmiş bir sanayi dönüşümüne sahne oldu. Ancak, 1980 ile

başlayan yeniden yapılanma politikaları sonucunda sanayi ve sanayileşme toplumsal

bir hedef olmaktan hızla uzaklaştı. 1980’den 2000’li yılların başlarına kadar olan

dönemde ulaşım ve telekomünikasyon alt-yapısının iyileştirilmesi öncelikli politika

olarak ele alındı, imalat gibi ticarete konu olan sektörlere yönelik sabit sermaye

yatırımları özel kesimin yatırım tercihlerine terk edildi. İki binli yıllar ile birlikte ise

finans, inşaat ve turizm öne çıktı. Kaynak tahsisi söz konu sektörlerin öncelikleri

gözetilerek gerçekleştirildi. 1980’li yıllarda temeli atılan, iki binli yıllarda giderek

kristalize olan erken sanayisizleşme sorunu gündeme geldi.

Bir ülkenin sanayileşme başarımı değerlendirilirken tek başına ilgili ülkeye

ilişkin göstergelerin çözümlenmesi yanıltıcı sonuçlara götürebilir. Metodolojik

olarak tekil ülke örneğini baz alan, mutlak analizler yanında, diğer ülkelerin

başarımlarını da analize içererek göreli başarımların ortaya konması gerekir. Bu

çalışmada Türkiye’nin sanayi başarımı salt Türkiye’nin sanayi göstergeleri

bağlamında ele alınmadı, Türkiye ile aynı ekonomik kategoride yer alan seçilmiş

“gelişmekte olan büyük ekonomiler ”in göstergeleri de analize içerildi. Herhangi bir

ülkenin sanayi başarımını çözümlemek için birçok göstergeden yararlanılabilir. Bu

çalışmada şu göstergelerden yararlanılacaktır:

1) İmalat sanayinde yaratılan katma değerin ulusal katma değer (GSYH)

içerisindeki payı

2) İmalat sanayi katma değerinin dünya payı

Türkiye Sanayi 4.0’e Hazır mı? Bayram Ali Eşiyok

8

3) Yüksek teknoloji yoğunluklu ürün ihracatının düzey değeri

4) Yüksek teknoloji yoğunluklu ürün ihracatının dünya payı

5)Yüksek teknoloji yoğunluklu ürün ihracatının toplam imalat sanayi ihracatı

içerisindeki payı

6) Orta ve yüksek teknoloji yoğunluklu sektörlerde yaratılan katma değerin

imalat sanayi içerisindeki payı

7) Mal ihracat ve ithalatının dünya payları.

Türkiye’nin gelişmekte olan büyük ekonomiler arasındaki göreli başarımını

çözümlemeden önce, Türkiye’nin dünya imalat sanayi içerisindeki göreli başarımına

kısaca değinmek istiyoruz.

Türkiye Küresel Sanayinin Neresinde?

Türkiye 1930’lardan günümüze sanayide önemli gelişmeler göstermesine

karşın henüz yarı-sanayileşmiş ülkelere özgü sorunlarla boğuşan bir ekonomi.

Türkiye sanayinin (temel olarak imalat sanayinin) dünya içerisindeki göreli

pozisyonunun ortaya konması, sanayinin geldiği noktayı anlamak açısından önemli.

Bu bağlamda hazırlanan ve Tablo 1’de gösterilen bulgular incelendiğinde 2015 yılı

itibariyle; Türkiye imalat sanayi dünya imalat sanayi katma değerinin ancak

%1,18’ini, sanayi katma değerinin %1,19’unu üretebiliyor.

Hizmetler hariç dünya mal ihracat payı %0,87, dünya mal ithalat payı ise %1,24

oranında bulunuyor. Türkiye’nin yüksek teknoloji yoğunluklu ürünlerde dünya

ihracat payı ise %0,10’larda seyrediyor. İmalat sanayinde orta ve yüksek teknoloji

yoğunluklu sektörlerde yaratılan katma değerin toplam imalat sanayi katma değeri

içerisindeki payı ise sadece %30.

HBT Akademi

9

Tablo 1: Seçilmiş Göstergelere Göre Türkiye’nin Göreli Pozisyonu (%)(Cari Fiyatlarla)

2000 2010 2015

Türkiye İmalat sanayi katma değeri: dünya payı 0,86 1,11 1,18

Türkiye Mal ihracatı: dünya payı 0,43 0,74 0,87

Türkiye Mal ithalatı: dünya payı 0,81 1,20 1,24

Türkiye Yüksek Teknoloji ihracatı: Dünya payı 0,09 0,10

Türkiye Sanayi katma değer: Dünya payı 0,79 1,04 1,19

Türkiye BİT İhracatının Toplam mal ihracatı içindeki payı 3,69 1,84 1,47

Türkiye BİT ithalatının toplam mal ithalatı içindeki payı 10,18 4,47 5,67

Türkiye Orta ve yüksek teknoloji yoğunluklu sektörlerdeki katma değerin toplam imalat sanayi içindeki payı 28 32 30

Dünya BİT İhracatının Toplam mal ihracatı içindeki payı 14,77 11,75 11,09

Dünya BİT ithalatının toplam mal ithalatı içindeki payı 15,37 12,62 12,73

Kaynak: World Bank veri tabanından hareketle ilk beş satır kendi hesaplamamız.

Yüksek teknoloji yoğunluklu ihracatın bir bileşenini oluşturan BİT

ihracatının toplam mal ihracatı içerisindeki payı Türkiye’de %1,47. Dünya

ortalaması %11,09. Türkiye’de BİT ithalatının toplam mal ithalatı içerisindeki payı

%5,67, dünya ortalaması ise %12,73.

Peki, 2000-2015 yılları arasında hangi göstergelerde belirgin bir iyileşme ya

da kötüleşme gerçekleşmiştir?. Yanıtlayalım. En temel gelişme mal ihracat ve ithalat

paylarında gerçekleşmiş. 2000 yılında %0,43 olan mal ihracat payı 2015 yılında

%0,87’ye çıkmış. Ancak tek başına ihracat payını incelemek yanıltıcıdır. İthalat

payını da göz önüne almak gerekir. İthalat payı göz önüne alındığında Türkiye

ekonomisinin 2000’li yıllarda giderek belirginleşen yapısal bir sorunu ortaya çıkıyor.

Türkiye bir birim ihracat yapabilmek için daha fazla ithalat yapmak zorunda.

Üretimin ve ihracatın ithalata bağımlılığı önemli ölçüde yükselmiş. 2000 yılında 0,81

olan ithalat payı, 2015 yılında %1,24’e çıkmış. Türkiye’nin dünya mal ithalat payı

dünya mal ihracat payından sürekli daha yüksek seyretmiş. Türkiye ekonomisinin

ithalata bağımlılığı artıyor, dış ticaret açıkları giderek kronikleşiyor.

Kısaca, Türkiye’nin uluslararası işbölümü içerisindeki yerinde anlamlı bir

değişiklik gerçekleşmemiş. Türkiye sanayide sıçrama yapmak bir yana, mevcut

sanayi birikimini korumakta da önemli sorunlarla karşı karşıya. Başka bir ifadeyle,