TIÔËÏÓÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ &ΣΙΑΟ.Εmedia.public.gr/Books-PDF/9789604535293-0395319.pdf ·...

TIÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: THE BYZANTINESΑπό τις Εκδόσεις BLACKWELL, Λονδίνο 2006

TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Οι ΒυζαντινοίÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: Averil Cameron

ÌÅÔÁÖÑÁÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Γιώργος ΤζήµαςÅÐÉΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ηλίας Γιαρένης

ÅÐÉÌÅËÅÉÁ – ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Μαρία ΜπανούσηÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Ηλία Μασούρης

ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ραλλού Ρουχωτά, Μερσίνα ΛαδοπούλουEÊÔÕÐÙÓÇ: Α. & Φ. ∆εληγιάννης Ο.Ε.

ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε.

© Averil Cameron, 2006This edition is published by arrangement with Blackwell Publishing Ltd, Oxford.

Translated by Psichogios Publications S.A. from the original English language version.

Responsibility of the accuracy of the translation rests solely with Psichogios Publications S.A.

and is not the responsibility of Blackwell Publishing Ltd.

© Εικόνας εξωφύλλου: Guido Baviera/Corbis/Apeiron Photos© EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ×ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2009

Ðñþôç Ýêäïóç: Απρίλιος 2009

ÉSBN 978-960-453-529-3

Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χηµικών ουσιών, προερχόµενο αποκλειστικά

και µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôÜ ôéò äéáôÜîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùòÝ÷åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó÷ýåé óÞìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâÜóåéò ðåñß ðíåõìáôéêÞò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëý-ôùò ç Üíåõ ãñáðôÞò Üäåéáò ôïõ åêäüôç êáôÜ ïðïéïäÞðïôå ôñüðï Þ ìÝóï áíôéãñáöÞ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãÝíåé áíá-ðáñáãùãÞ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôÜöñáóç, äéáóêåõÞ, áíáìåôÜäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäÞðïôå ìïñöÞ (çëåêôñï-íéêÞ, ìç÷áíéêÞ Þ Üëëç) êáé ç åí ãÝíåé åêìåôÜëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìÝñïõò ôïõ Ýñãïõ.

ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ×ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A.¸äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str.144 52 Ìåôáìüñöùóç 144 52 Metamorfossi, GreeceÂéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé÷Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str.106 79 ÁèÞíá 106 79 Áthens, GreeceÔçë.: 2102804800 Tel.: 2102804800Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550www.psichogios.gr www.psichogios.gre-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

© AVERIL CAMERON 2006 / ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2009

Μετάφραση:Γιώργος Τζήµας

Πρόλογος – Επιστηµονική επιµέλεια:Ηλίας Γιαρένης


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση..............................................................9

Πρόλογος ..................................................................................................13

1. Τι ήταν το Βυζάντιο; ......................................................................21

2. Το µετασχηµατιζόµενο Βυζάντιο: Από την ύστερη αρχαιότητα

έως το 1025 ......................................................................................49

3. Το µετασχηµατιζόµενο Βυζάντιο: Από το 1025 έως το 1453..........78

4. Η βυζαντινή χίµαιρα ....................................................................108

5. Κυβερνώντας το βυζαντινό κράτος ............................................131

6. Μια ορθόδοξη κοινωνία;..............................................................159

7. Πώς ζούσαν οι Βυζαντινοί ..........................................................188

8. Παιδεία και πολιτισµός ................................................................213

9. Το Βυζάντιο και η Ευρώπη ..........................................................258

10. Το Βυζάντιο και η Μεσόγειος ....................................................282

Συµπέρασµα............................................................................................309

Χρονολογικοί πίνακες ..........................................................................312

Σηµειώσεις ..............................................................................................319

Βιβλιογραφία..........................................................................................366

Ευρετήριο................................................................................................396

Ευχαριστίες ............................................................................................404


ΠΡΟΛΟΓΟΣΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Ἡ καθηγήτρια Ἄβεριλ Κάμερον, καταξιωμένη διεθνῶς γιὰ τὴνσυμβολή της στὴν μελέτη τῆς Ὕστερης Αρχαιότητας καὶ τοῦ Βυζα-ντίου, στὸ παρὸν βιβλίο προσφέρει μία πολυπρισματική, περιεκτικὴκαὶ ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέρουσα πραγμάτευση σχετικὰ μὲ τὴν βυζαντι-νὴ αυτοκρατορία καὶ τοὺς κατοίκους της. Ἐπιχειρεῖ νὰ παρουσιάσειστὸν ἀναγνώστη μία εἰκόνα τοῦ Βυζαντίου ἀπαλλαγμένη ἀπὸ στερεό-τυπα καὶ ἀγκυλώσεις τοῦ παρελθόντος – ἢ καὶ τοῦ παρόντος.

Τὸ ἔργο ἀπευθύνεται στὸ εὐρὺ κοινό, ἀλλὰ καὶ στὸν φοιτητή, ἐπι-χειρώντας νὰ παράσχει μία συνθετικὴ ἐξέταση καίριων πτυχῶν τῆςβυζαντινῆς κοινωνίας. Ἡ σύνθεση αὐτὴ ἔχει ταυτόχρονα ὡς μέλημανὰ ξεπεράσει τὸν σκόπελο τῆς ὑπεραπλούστευσης· ἔτσι, ἐπιδιώκειτὴν καταγραφὴ τόσο τῶν σταθερῶν σημείων ὅσο καὶ τῶν τομῶν ποὺἐντοπίζονται σὲ αὐτὴ τὴν μακραίωνη ἱστορικὴ διαδρομή. Ἡ συγγρα-φέας θέτει σαφῆ ἐρωτήματα καὶ προσφέρει σύντομη και τεκμηριωμέ-νη πραγμάτευσή τους. Ἡ διερεύνηση γενικῶν θεμάτων συχνὰ ὁδη-γεῖ στὴν μνεία συγκεκριμένων παραδειγμάτων, καὶ μέσῳ αὐτῶν στὴνἐκ νέου ἀναγωγὴ στὸ γενικό. Μὲ τὸν τρόπο αὐτό, κεντρικὰ ζητήμα-τα διερευνῶνται καὶ καθίστανται ἁπτά.

Στὸ βιβλίο τίθενται βασικὰ ζητήματα, ὅπως αὐτὰ τῆς ταυτότη-τας, τῆς ἰδιοσυστασίας καὶ τῶν παραγόντων τῆς ἱσχύος –καὶ τῶνἀδυναμιῶν– τοῦ Βυζαντίου. Ἐπιχειρεῖται νὰ σκιαγραφηθεῖ τί ἦταναὐτὸ ποὺ στὴν νεωτερικότητα ὀνομάσθηκε, ἑρήμην του, Βυζάντιο,ποιοὶ ἦταν οἱ κάτοικοι αὐτῆς τῆς αὐτοκρατορίας, ἀλλὰ καὶ πῶς ἡ τε-λευταία ἐξελίχθηκε σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν μακρὰ πορεία ἀπὸ τὸν 4ο ἕως


τὸν 15ο αἰώνα. Ἡ πολιτικὴ ἱστορία ἀξιοποιεῖται ὡς ἡ ἀφετηρία γιὰτὴν διερεύνηση πτυχῶν τῶν κοινωνικῶν δομῶν, τῶν νοοτροπιῶν,τῆς διοίκησης, τῆς ἰδεολογίας, τῆς πίστης, τῆς παιδείας καὶ τοῦ πολι-τισμοῦ τοῦ βυζαντινοῦ κόσμου. Παράλληλα, θίγονται μὲ ἔμφαση τὰζητήματα τῆς ἔνταξης τοῦ Βυζαντίου στὸν χῶρο τῆς Εὐρώπης καὶτῆς Μεσογείου, καθὼς καὶ οἱ θεωρητικὲς καὶ ἰδεολογικές ὁρίζουσεςμιᾶς τέτοιας ἔνταξης – ἢ τῆς σχετικῆς ἀμηχανίας.

Ἡ Κάμερον ξεκινᾶ τὸ βιβλίο μὲ τὸ ἐρώτημα γιὰ τὴν ἀπουσία τοῦΒυζαντίου. Ἡ θεματικὴ αὐτή, σταθερὴ γραμμὴ ἐνδιαφέροντος τῆςπραγμάτευσης, συναρτᾶται μὲ τὰ ζητήματα τῆς πρόσληψης –καὶ ἰδεο-λογικῆς χρήσης– τοῦ Βυζαντίου στὸν σύγχρονο κόσμο, καθὼς καὶ μὲτάσεις περιθωριοποίησής του ἀπὸ τὸν δημόσιο λόγο. Ἡ συγγραφέαςπαρουσιάζει στὸ παρὸν ἔργο τὸ ὑπόβαθρο, τὶς βασικὲς ἀρχὲς καὶ προϋ-ποθέσεις ἀνάπτυξης τῆς σχετικῆς προβληματικῆς ποὺ ἡ ἴδια συγκρό-τησε σὲ μία καίρια συμβολή της γιὰ τὴν ἀπουσία τοῦ Βυζαντίου (περ.Νέα Ἑστία, Ἰανουάριος 2008). Ἡ συμβολὴ αὐτὴ ἀποτέλεσε τὴν ἀφορ-μὴ γιὰ τὴν ἔναρξη ἑνὸς γόνιμου σχετικοῦ διαλόγου, μὲ ἐνδιαφέρουσεςπαρεμβάσεις, ποὺ συνιστοῦν μία πρώτης τάξεως παρουσία τοῦ Βυζα-ντίου. Στὸ βιβλίο τὸ ζήτημα τῆς ἀπουσίας τοῦ Βυζαντίου ἐξετάζεταικριτικά· ἐντοπίζονται παγιωμένες ἀντιλήψεις γιὰ τὸ Βυζάντιο, καὶ θί-γονται μὲ διεισδυτικὸ τρόπο ζητήματα τῆς πρόσληψής του καὶ τῆςἐμπλοκῆς του στὸν δημόσιο λόγο, στὸ παρελθὸν καὶ στὸ παρόν.

Στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση ἐπιχειρήθηκε νὰ ὑπηρετηθοῦν τὸ πνεῦμακαι οἱ ἐπιλογὲς τοῦ ἔργου. Γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔκδοσης, ἐντοπίστηκεκαὶ παρατίθεται τὸ ἑλληνικὸ πρωτότυπο κείμενο τῶν βυζαντινῶν χω-ρίων, στὰ σημεῖα ὅπου ἡ συγγραφέας –ἀπευθυνόμενη στὸ ἀγγλόφω-νο κοινό– παρέπεμπε σὲ δόκιμες ἀπόπειρες ἀγγλικῆς μετάφρασης.Ἐπίσης, γιὰ τὴν πληρέστερη ἐνημέρωση καὶ τὴν εὐχερέστερη καθο-δήγηση τοῦ φιλομαθοῦς ἀναγνώστη, σημειώθηκαν καὶ οἱ ὑπάρχου-σες ἑλληνικὲς ἐκδόσεις τῶν ἔργων στὰ ὁποῖα γίνεται παραπομπή. Σύ-ντομες ἐπιπλέον σημειώσεις (σὲ ὁρθὲς ἀγκύλες) τέθηκαν μὲ φειδώ,μόνο γιὰ λόγους κατανόησης. Δὲν ἐπιχειρήθηκαν ἄλλου εἴδους προ-σθῆκες ἢ σημειώσεις, ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ παρατεθοῦν σὲ σχέση μὲτὰ γραφόμενα. Κάτι τέτοιο ἴσως συσκότιζε τὴν συχνὰ πρωτότυπη–καὶ πάντοτε κριτική– ματιὰ τοῦ παρόντος ἔργου στὰ ζητήματα ποὺθέτει γιὰ τὸ Βυζάντιο.

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗ


Ἡ ἀρχικὴ ἀγγλική ἔκδοση τοῦ ἔργου ἔχει βραβευθεῖ μὲ τὸ Διε-θνὲς Βραβεῖο Ἰωάννης Κρητικός (2006), καὶ ἔχει γίνει γενικότεραδεκτὴ μὲ εὐνοϊκότατα σχόλια καὶ κριτικές. Εὐελπιστοῦμε ὅτι καὶ ἡἑλληνικὴ ἔκδοση θὰ ἀποτελέσει γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἀναγνῶστες μίαχρήσιμη εἰσαγωγὴ στοὺς Βυζαντινοὺς καὶ στὴν αὐτοκρατορία, στὴνὁποία αὐτοὶ ἔζησαν ὡς Ῥωμαῖοι.

Ἠλίας ΓιαρένηςΛέκτωρ Ἱστορίας τῆς Βυζαντινῆς Παιδείας

Ἰόνιο Πανεπιστήμιο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗ 11


ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το Βυζάντιο – Μια απουσία

Για τους περισσότερους ιστορικούς το Βυζάντιο ισοδυναµεί µε µιααπουσία.*

Μερικά παραδείγµατα αρκούν – ας ξεκινήσουµε απ’ την ιστορίατου πνεύµατος: στον δεύτερο τόµο της σειράς A New History ofWestern Philosophy (Μια Νέα Ιστορία της ∆υτικής Φιλοσοφίας) πουτιτλοφορείται Medieval Philosophy (Η Φιλοσοφία του Μεσαίωνα) καικυκλοφόρησε το 2005 απ’ τις εκδόσεις του Πανεπιστηµίου της Οξ-φόρδης, διαβάζουµε ότι απ’ το 600 µ.Χ. περίπου «η φιλοσοφία πε-ριήλθε σε χειµερία νάρκη για δύο αιώνες».1 Η έννοια της χειµερίαςνάρκης προ½ποθέτει ενδεχοµένως την αφύπνιση, όµως, όποια κι ανήταν αυτή, το υπόλοιπο τµήµα του τόµου απλώς την αγνοεί. Έναακόµη παράδειγµα προέρχεται απ’ τη συζήτηση για τα έθνη και τονεθνικισµό. Ορισµένοι, όπως ο Anthony D. Smith, επιχειρηµατολόγη-σαν εναντίον της επικρατούσας άποψης, που θεωρεί τα έθνη ως παι-διά της νεωτερικότητας, και αναρωτήθηκαν εάν υπήρχαν ή όχι έθνηστην αρχαιότητα.2 Ενώ όµως η συζήτηση για πρωιµότερα πιθανά πα-ραδείγµατα εθνών περιλαµβάνει την αρχαία Αίγυπτο, την κλασικήΕλλάδα, την Ιδουµαία, την Αρπάντ, την Αράµ και την Αρµενία,3 τοΒυζάντιο δεν κάνει πουθενά την εµφάνισή του. ∆ύο πρόσφατα βι-

* Η συγγραφέας ανέπτυξε πρόσφατα τη σχετική επιχειρηµατολογία της σεάρθρο στο περιοδικό Νέα Εστία, που αποτέλεσε την αφετηρία ευρέος και γόνι-µου επιστηµονικού διαλόγου. Βλ. αναλυτικότερα στον πρόλογο της ελληνικήςέκδοσης. (Σ.τ.Ε.)


βλία για το τέλος της Ρωµα¼κής Αυτοκρατορίας δεν κάνουν παρά µό-νο σύντοµες νύξεις στο γεγονός ότι η Ρωµα¼κή Αυτοκρατορία στηνΑνατολή δεν «κατέρρευσε», αλλά συνέχισε να υφίσταται µέχρι τηνκατάκτηση της Κωνσταντινούπολης απ’ τους Οθωµανούς το 1453.4

Μία µελέτη για την Ευρασία του 11ου αιώνα, γραµµένη απ’ τη σκο-πιά της «παγκόσµιας ιστορίας», περιορίζεται στην παρατήρηση ότιακόµη και µελετητές που ειδικεύονται στο Βυζάντιο αναρωτιούνταιγια ποιο λόγο η µεταρρύθµιση και η αναγέννηση του 11ου αιώναυπήρξαν «τόσο λιγότερο ρηξικέλευθες σε σύγκριση µε τις οµόλογεςλατινικές εξελίξεις».5 Τέλος –αν και δεν προξενεί έκπληξη µετά απόόσα προαναφέρθηκαν– το Βυζάντιο απουσιάζει απ’ τις συζητήσειςγια την ανάδυση της (δυτικής) ιδέας6 του ατόµου. Ένας ενδιαφέρωνσυλλογικός τόµος µε µελετήµατα που αποκρίνονται σ’ ένα πρόσφατοβιβλίο Μεσογειακής Ιστορίας καλύπτει µια µακρά περίοδο πουεκτείνεται έως το έτος 1000. Η µοναδική, ωστόσο, καταχώριση τουευρετηρίου για το Βυζάντιο παραπέµπει σε απόσπασµα, στο οποίογίνεται φευγαλέα µόνο αναφορά στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία:εντούτοις, το µελέτηµα, που περιέχει το συγκεκριµένο απόσπασµα,τουλάχιστον αναγνωρίζει κάποιο ρόλο στο Βυζάντιο. Στον ίδιο τόµο,σ’ έναν γενικό χάρτη που ονοµάζεται «Η Μεσόγειος κατά τους ελλη-νικούς, ρωµα¼κούς και µεσαιωνικούς χρόνους», ο όρος «Βυζάντιο»φαίνεται να χρησιµοποιείται για να δείξει τη θέση της Κωνσταντι-νούπολης, η ίδια η πόλη όµως δεν κατονοµάζεται.7

Το Βυζάντιο συνεπώς κατέχει αβέβαιη θέση στην ιστοριογρα-φία, πράγµα που σηµαίνει ότι δεν ξέρουµε πού να το εντάξουµε.Ήταν άραγε τµήµα της Ευρώπης ή µήπως ανήκε περισσότερο στηνΑνατολή; Πώς συµβιβάζεται η ιστορία της Ορθοδοξίας µε τηναντίληψη περί ∆υτικής Χριστιανοσύνης;8 (Το γεγονός ότι πρόσφα-τα ορισµένα κράτη-µέλη της Ευρωπα¼κής Ένωσης επικαλέστηκανρητά αυτό το ερώτηµα καταδεικνύει τη σηµασία του στην εποχήµας.) Μία ακόµη πηγή αβεβαιότητας είναι ο ρόλος του Βυζαντίουστις σταυροφορίες, καθώς βρέθηκε κατά κάποιο τρόπο να ισορ-ροπεί ανάµεσα στη ∆ύση των Λατίνων και στην Ανατολή των Σα-ρακηνών. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι το Βυζάντιο, όπως και ηΟθωµανική Αυτοκρατορία που το διαδέχτηκε, περιλάµβανε στηνεπικράτειά του µεγάλα κοµµάτια της Ευρώπης, όπου, µετά το 1453,

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ


η βυζαντινή επιρροή συνεχίστηκε µέχρι τις µέρες µας. Επιπλέον,ως αναπόσπαστη παράµετρος των πολιτικών και πολιτισµικών ιστο-ριών στα αναδυόµενα µετακοµουνιστικά κράτη της κεντρικής καιτης ανατολικής Ευρώπης, το Βυζάντιο απέκτησε έναν καινούργιοκαι λεπτό ρόλο, τόσο ως προκάτοχος της Οθωµανικής Αυτοκρατο-ρίας και κοµιστής κι εγγυητής της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης, όσοκαι ως φορέας µιας ανησυχητικά «ανατολικής» κληρονοµιάς.

Οι αµφισηµίες αυτές καθιστούν ιδιαίτερα αναγκαία τη συµπε-ρίληψη του Βυζαντίου σε αυτή την εκδοτική σειρά* και την εκ νέουένταξή του στην ιστορία της Ευρώπης και του ευρύτερου µεσο-γειακού κόσµου. Στην εποχή µας, άλλωστε, τα ερωτήµατα για τηνέκταση και τη φύση της Ευρώπης ανακύπτουν και πάλι επιτακτικά,ενώ η σχέση της «∆ύσης» µε τον Ισλαµικό κόσµο έχει γίνει πηγήεντάσεων και ανησυχίας. Σε αντίθεση µε τους βαρβαρικούς πλη-θυσµούς –που εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της ύστερης Ρωµα¼κήςΑυτοκρατορίας και αποτελούν στις µέρες µας αντικείµενο έντο-νων συζητήσεων ως προς την ταυτότητά τους και την εθνογένεσηαπ’ την οποία προέκυψαν–,9 οι Βυζαντινοί δεν ήρθαν απ’ το Βορράή απ’ τις στέπες ούτε διαµόρφωσαν την ταυτότητά τους αλληλεπι-δρώντας µε τους Ρωµαίους. Παραµένει αµφιλεγόµενο ζήτηµα απόποιο σηµείο κι έπειτα µπορεί κάποιος να τους αποκαλέσει Βυζα-ντινούς µάλλον παρά Ρωµαίους (ονοµασία που ποτέ δεν έπαψανοι ίδιοι να χρησιµοποιούν για τον εαυτό τους). Πράγµατι, µε τηνκαινούργια αυτή σηµασία, ο όρος «Βυζαντινός» αποτελεί νεωτερι-σµό του 16ου αιώνα. Ο Edward Gibbon αναφέρθηκε σ’ επτά αιώ-νες «Ελληνικής Αυτοκρατορίας», που ακολούθησαν τους χρόνουςτου Ιουστινιανού. ∆εν ήταν, όµως, σίγουρος εάν ο ίδιος ο Ιουστι-νιανός έπρεπε να ενταχθεί στη Ρωµα¼κή Αυτοκρατορία ή στην «Ελ-ληνική Αυτοκρατορία» που τη διαδέχτηκε. Η ανάµειξη, ωστόσο,των Βυζαντινών στην εθνογένεση άλλων λαών ήταν έντονη και αφο-ρούσε, µεταξύ άλλων, τους Βουλγάρους, τους Σέρβους, τους Ούγ-γρους και τους Ρώσους. Το Βυζάντιο διαµόρφωσε, όσο και η Ρώµηκαι η Παποσύνη, την εξέλιξη της Ευρώπης.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

* Αναφορά στην εκδοτική σειρά The Peoples of Europe (Οι Λαοί της Ευρώ-πης) του οίκου Blackwell, όπου και η αγγλική έκδοση του βιβλίου (2006). (Σ.τ.Ε.)


Την ιστοριογραφία για το Βυζάντιο –που συχνά υπήρξε µερολη-πτική, γραµµένη απ’ τη δυτικοευρωπα¼κή σκοπιά και ιδιαίτερα εσω-στρεφής– σηµάδεψαν ορισµένα κείµενα καταλυτικής σηµασίας. Σεαυτά αποτυπώθηκε και η αντίληψη που έβλεπε το Βυζάντιο ως µιακοινωνία κατεξοχήν ορθόδοξη, στην οποία δέσποζε η σύµπραξη Εκ-κλησίας και αυτοκράτορα. Η σύµπραξη αυτή, που έχει κάποιες φο-ρές περιγραφεί ως καισαροπαπισµός, σήµαινε ότι ο αυτοκράτοραςµπορούσε –και συχνά το έπραττε– να παρεµβαίνει «δι’ υπαγορεύ-σεως» στα εκκλησιαστικά ζητήµατα. Στενά συνδεδεµένη µε την ιστο-ριογραφία που παρουσιάζει το Βυζάντιο ως κατεξοχήν ορθόδοξο εί-ναι η ιδέα ότι επρόκειτο για µια κοινωνία στατική, ακόµη και απολι-θωµένη, κυριαρχούµενη από άκαµπτη αυλική εθιµοτυπία. Ως προςτη γαιοκτησία και τις οικονοµικές σχέσεις, το µοτίβο της «βυζαντινήςφεουδαρχίας» δέσποζε στην παλαιότερη έρευνα, ενώ εξακολουθείνα εµφανίζεται σε βιβλία που στις µέρες µας διαβάζονται ακόµη ευ-ρύτατα. Τέλος, η γιββώνεια εικόνα που θέλει το Βυζάντιο ν’ αποτελείτον αποδυναµωµένο διάδοχο της Ρωµα¼κής Αυτοκρατορίας τείνειεπικινδύνως να ενισχυθεί από δύο κατευθύνσεις: Κατά πρώτον, ηπερίοδος που µεσολαβεί ανάµεσα στον 4ο και τον 7ο ή και τον 8οαιώνα έχει µετονοµαστεί κι επαναπροσδιοριστεί ως «ύστερη αρχαιό-τητα». Η εξαιρετικά θετική αξιολόγηση που της επιφυλάσσεται απόµεγάλο µέρος της σύγχρονης έρευνας µας θέτει ενώπιον του ερωτή-µατος κατά πόσον το Βυζάντιο πρέπει να γίνει αντιληπτό ως η προέ-κταση ή ως ο αντίποδας αυτής της περιόδου. Κατά δεύτερον, µολονό-τι η ιστοριογραφία των σταυροφοριών επιτέλους αναγνωρίζει –ωςένα βαθµό– τη βυζαντινή συµβολή, η αξιολόγηση του Βυζαντίου κα-τά την Κοµνήνεια περίοδο –η οποία ξεκίνησε στα τέλη του 11ου αιώ-να και αποτελεί µία απ’ τις σπουδαιότερες φάσεις της ιστορίας του–καλείται πλέον ν’ ανταγωνιστεί την αντίπαλη ιστοριογραφία που δέ-χεται µια ενεργητική, αναπτυσσόµενη και επεκτεινόµενη δυτική Ευ-ρώπη, µε κύρια γνωρίσµατά της την ανάδυση των πόλεων, την εµφά-νιση πανεπιστηµίων και την ανάπτυξη της ατοµικής συνείδησης.10

Στο πλαίσιο αυτό, η επίγνωση των ιστορικών για την επερχόµενη κα-ταστροφή που επρόκειτο να προκαλέσει η άλωση της Κωνσταντινού-πολης απ’ τους σταυροφόρους το 1204, αλλά και για τις δυσκολίεςπου θα χαρακτήριζαν τη διάδοχη περίοδο µέχρι το 1453, καθιστά πο-

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ


λύ δελεαστική τη δυσµενή σύγκριση του Βυζαντίου µε τη δυτική Ευ-ρώπη. Οφείλουµε εδώ ν’ αναρωτηθούµε πόσο ακόµη θα υφίσταταιαυτό το είδος της ιστοριογραφίας κι εάν πάψει να υπάρχει, πώς θαπρέπει ν’ αντικατασταθεί.

Το να γράφει κάποιος µε τρόπο που καθιστά το Βυζάντιο προ-σιτό στον αναγνώστη θέτει πολλές προκλήσεις. Κατά πρώτον, πρέ-πει να υπερβεί τη συνεχιζόµενη προκατάληψη εις βάρος της ανατο-λικής αυτοκρατορίας, αλλά και τα στερεότυπα που την κατατρύχουν.Το γεγονός ότι το ίδιο το αντικείµενο παραµένει σχετικά άγνωστοδηµιουργεί επιπλέον δυσκολίες, ενώ οι γραπτές πηγές που καλείταινα χρησιµοποιήσει ο ιστορικός είναι συχνά δυσεύρετες, δηµοσιευ-µένες σε σπάνιες εκδόσεις και σε δύσκολες γλώσσες. Τα τελευ-ταία χρόνια η κατάσταση έχει βελτιωθεί κατά πολύ µε την εµφάνι-ση ολοένα και περισσότερων αγγλικών µεταφράσεων. Όπου ήτανδυνατόν, οι µεταφράσεις αυτές χρησιµοποιήθηκαν κατά τη συγ-γραφή του βιβλίου.* Εντούτοις, ορισµένα σηµαντικά βυζαντινά κεί-µενα παραµένουν ανέκδοτα και είναι προσβάσιµα µόνο σε µορφήχειρογράφου. Πολλά ακόµη είναι διαθέσιµα σε παλαιές, µη κριτι-κές εκδόσεις. Το να γράφει κάποιος για µια κοινωνία απ’ την οποίαδιασώθηκαν τόσο λίγα αρχεία και επίσηµα έγγραφα απαιτεί φα-ντασία και τεχνικές ανάλυσης πολύ διαφορετικές από αυτές µε τιςοποίες είναι εξοικειωµένοι οι σύγχρονοι ιστορικοί. Οι βυζαντινο-λόγοι, όποτε είναι δυνατό, καταφεύγουν σε ποσοτικές µεθόδους,αλλά κάτι τέτοιο πρέπει να γίνεται µε µεγάλη προσοχή, εξαιτίαςτης φύσης των πηγών. Ακόµη πιο συχνά είναι αναγκασµένοι ναχρησιµοποιούν συγκριτικό υλικό και άλλα θεωρητικά εργαλεία γιανα ερµηνεύσουν τα στοιχεία τους.11 Τέλος, οι Βυζαντινοί διαφέ-ρουν απ’ την πλειονότητα των υπόλοιπων «λαών» που περιλαµβά-νονται σε αυτή τη σειρά** όχι µόνο επειδή δεν υπήρξαν «λαός» µετην εθνοτική σηµασία του όρου, αλλά κι επειδή το κράτος τους δια-τηρήθηκε για πολλούς αιώνες, κατά τη διάρκεια των οποίων γνώ-ρισε πλήθος αλλαγών, διατηρώντας ταυτόχρονα ορισµένα απ’ τα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17

* Για την ελληνική έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια ανεύρεσης και παρά-θεσης, όπου ήταν δυνατόν, των ελληνικών πηγών στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

** Αναφορά στην εκδοτική σειρά The Peoples of Europe. (Σ.τ.Ε.)


πλέον ουσιώδη γνωρίσµατά του. Η µετάβαση απ’ τον αρχαίο στονµεσαιωνικό κόσµο αποτελεί, επίσης, σηµείο σηµαντικού ιστορικούενδιαφέροντος, µε τον Peter Brown και άλλους µελετητές να τάσ-σονται υπέρ µιας «µακράς» ύστερης αρχαιότητας, που εκτείνεταιµέχρι το 800 µ.Χ. ή και µέχρι το έτος 1000 – σύµφωνα µε ορισµένεςθεωρήσεις. ∆εν είναι εύκολο ν’ αποφασίσει κάποιος πού ακριβώςνα τοποθετήσει το Βυζάντιο µέσα σε αυτό το θεωρητικό σχήµα.Επέλεξα, ωστόσο, να ξεκινήσω µε την κρίσιµη στιγµή των εγκαινίωντης Κωνσταντινούπολης απ’ τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 330 µ.Χ.Επιχείρησα, επιπλέον, να δώσω µια ιδέα των µεταβαλλόµενων χα-ρακτηριστικών του Βυζαντίου καθόλη τη διάρκεια της µακραίωνηςιστορίας του, µέχρι την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απότους Οθωµανούς το 1453. Εντός των συγκεκριµένων πλαισίων εί-ναι αδύνατο να εκτεθούν µε λεπτοµέρειες όλες οι πιθανές παρά-µετροι ή να παρουσιαστεί µια διεξοδική ιστορία του Βυζαντίου –αυτή, άλλωστε, είναι διαθέσιµη σε άλλες εκδόσεις. Σε κάθε περί-πτωση, η Κωνσταντινούπολη –η οποία, αν εξαιρέσουµε µια σύντο-µη διακοπή απ’ το 1204 ως το 1261, υπήρξε έδρα της αυτοκρατορι-κής εξουσίας για έντεκα αιώνες– συνιστούσε τον ίδιο τον πυρήνατης βυζαντινής ταυτότητας.

Γράφοντας ταυτόχρονα για το ευρύ κοινό και για το βυζαντι-νολόγο, σκοπός µου ήταν περισσότερο να θέσω ερωτήµατα παράνα κατακλύσω τον αναγνώστη µε λεπτοµέρειες. Παρ’ όλ’ αυτά, στο2ο και το 3ο Κεφάλαιο παρέχεται ένα χρονολογικό περίγραµµα –που αποδίδει λιγότερη έµφαση στην ύστερη αρχαιότητα, ή αλλιώςστην πρώιµη βυζαντινή περίοδο, και περισσότερη στους µεταγενέ-στερους αιώνες. Ελπίζω ότι το περίγραµµα αυτό θα προσφέρει τοπλαίσιο για την πραγµάτευση των επιµέρους θεµάτων που θίγο-νται στο υπόλοιπο βιβλίο. Η έκταση του κειµένου και η θεµατολο-γία θέτουν ουσιαστικά προβλήµατα: η βυζαντινή ιστορία είναι πε-ρίπλοκη και αφορά πολλούς, σχετικά άγνωστους τόπους και λαούς.Συνεπώς, ακόµη και τα κεφάλαια που εξετάζουν επιµέρους ζητή-µατα περιέχουν, εκ των πραγµάτων, και αφηγηµατικά µέρη, ενώπολλά είναι αυτά που κατ’ ανάγκην παραλείπονται. Ωστόσο ηπρόσληψη παραµένει ένα απ’ τα κεντρικά θέµατα του βιβλίου. ΤοΒυζάντιο δεν έχει ακόµη απαλλαγεί απ’ την αντίληψη που το βλέ-

18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ


πει ως κάτι σκοτεινό ή ακόµη και σκοταδιστικό. Θεωρώ ότι οι Βυ-ζαντινοί πρέπει να βγουν απ’ το περιθώριο και το Βυζάντιο να νοη-θεί ως φυσιολογικό αντικείµενο έρευνας των ιστορικών. Ο ιστορι-κός όµως του Βυζαντίου έρχεται αντιµέτωπος µε συγκεκριµέναπροβλήµατα: Για παράδειγµα, παρά το γεγονός ότι ο αριθµός τωνγραπτών πηγών είναι µεγάλος, στην πλειονότητά τους πρόκειταιγια λογοτεχνικά και θεολογικά κείµενα, που προέρχονται απ’ τηµορφωµένη άρχουσα τάξη. Οι ιστορικοί είναι αναγκασµένοι ναπασχίσουν πολύ προκειµένου ν’ αποκαλύψουν τον καθηµερινό ήτον µέσο Βυζαντινό, τον οποίο ο Norman Baynes αποκάλεσε «άν-θρωπο των ανατολικορωµα¼κών δρόµων». Οι αρχειακές µαρτυρίεςείναι λιγότερες σε ποσότητα απ’ το υλικό της γραµµατείας, καθώςκανένα κρατικό αρχείο δεν επέζησε της άλωσης. Ως εκ τούτου, οιστορικός χρειάζεται να καταφεύγει σε εκκλησιαστικά και τοπικάαρχεία, όπου αυτά υπάρχουν, στα αρχεία άλλων κρατών, όπως ηΒενετία, ή ακόµη και σ’ έγγραφα που είτε παρατίθενται από λογο-τεχνικές πηγές είτε, ενίοτε, διατηρούνται σε χειρόγραφα. Σώζονταιεπίσης χιλιάδες µολύβδινες σφραγίδες, οι οποίες είχαν κάποτε προ-σαρτηθεί σ’ επίσηµα έγγραφα. Οι σφραγίδες αυτές παρέχουν πλη-ροφορίες για τους αξιωµατούχους που απέλυαν τα έγγραφα, ενώεπιτρέπουν την εξαγωγή συµπερασµάτων για τη γενικότερη οικο-νοµική και διοικητική πρακτική. Στις µέρες µας αποτελούν αντι-κείµενο σοβαρής µελέτης και δηµοσίευσης, αλλά η ερµηνεία τουςαπαιτεί υψηλή εξειδίκευση. Ως προς τις αρχαιολογικές µαρτυρίες,έχει σηµειωθεί µια πραγµατική έκρηξη αρχαιολογικής δραστηριό-τητας, που εστιάζεται στην ύστερη αρχαιότητα ή, µε άλλα λόγια,στην πρώιµη βυζαντινή περίοδο. Η εξέλιξη αυτή έχει αλλάξει δρα-µατικά τον τρόπο µε τον οποίο οι ιστορικοί αντιλαµβάνονται τη συ-γκεκριµένη εποχή, αν και δεν έχει ακόµη εκδηλωθεί ίδιας κλίµα-κας αρχαιολογικό ενδιαφέρον για τις µετέπειτα περιόδους της βυ-ζαντινής ιστορίας.12 Αντιθέτως, σηµαντική για τις γνώσεις µαςείναι η συνεισφορά της περικειµενοποιηµένης ή ιστορικίζουσαςπροσέγγισης, την οποία υιοθετούν στις µέρες µας αρκετοί ιστορι-κοί της βυζαντινής τέχνης: πρόκειται για τάση που προέκυψε κα-θαρά ως αντίδραση στην παλαιότερη εµµονή µε την τεχνοτροπία.Τούτο είναι ιδιαίτερα ευπρόσδεκτο αν λάβουµε υπόψη µας τον δυ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19


σανάλογο όγκο της έρευνας –απ’ τη σκοπιά κυρίως της αρχιτεκτο-νικής και της τεχνοτροπίας–, η οποία στο παρελθόν είχε αφιερω-θεί στα εκκλησιαστικά οικοδοµήµατα.

Ένα βιβλίο αυτού του είδους δεν µπορεί, και ούτε άλλωστε τοεπιχειρεί, ν’ αποτελέσει ιστορία του Βυζαντίου. Σε κάθε περίπτω-ση, ποικίλα έργα που εισάγουν τον αναγνώστη στη βυζαντινή ιστο-ρία έχουν πρόσφατα εκδοθεί στ’ αγγλικά. Οι εισαγωγικές αυτέςµελέτες σε συνδυασµό µε µια σειρά ευρύτερα διαθέσιµων έργωναναφοράς έχουν συµβάλει ώστε το Βυζάντιο να είναι πλέον πολύπιο προσιτό. Η προσέγγισή µου όφειλε εκ των πραγµάτων να είναιεξαιρετικά επιλεκτική. Ο αναγνώστης θ’ ανακαλύψει ότι πολλέςσηµαντικές όψεις του Βυζαντίου ή γεγονότα της ιστορίας του πα-ραλείπονται, ή απλώς θίγονται εν συντοµία. Οι υποσηµειώσεις δενµπορούσαν παρά να περιοριστούν στην υπόδειξη ορισµένων βασι-κών πρωτογενών πηγών και σύγχρονης –αγγλικής κυρίως– βιβλιο-γραφίας. Ευελπιστώ ωστόσο ότι θα φανούν χρήσιµες και θα λει-τουργήσουν ως οδηγοί για τον αναγνώστη που επιθυµεί να εµβα-θύνει.

20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ


1

Τι ήταν το Βυζάντιο;

«Ελληνική» ήταν η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας· «Ρωµαίικα» τα µεγαλείακαι οι θλίψεις του Βυζαντίου – πάνω απ’ όλα οι θλίψεις του. Ο «ελληνι-σµός» βρίσκει το σύµβολό του στους κίονες του Παρθενώνα· το Βυζά-ντιο, η αυτοκρατορική χρυσή εποχή της Χριστιανικής Ελλάδας, στονµεγάλο τρούλο της Αγίας Σοφίας.

Patrick Leigh Fermor, Roumeli: Travels in Northern Greece

Βυζάντιο είναι η σύγχρονη ονοµασία που δόθηκε στο κράτος καιστην κοινωνία, την τύχη των οποίων κατηύθυνε σχεδόν αδιάκοπα ηΚωνσταντινούπολη (η σηµερινή Ισταµπούλ) απ’ την εποχή που ο αυ-τοκράτορας Κωνσταντίνος έκανε τα εγκαίνια της πόλης το 330, έωςτην άλωσή της το 1453 απ’ τους Οθωµανούς του Μωάµεθ Β΄ (τουΠορθητή). Την έννοια όµως του Βυζαντίου, και ακόµη περισσότεροτων ίδιων των Βυζαντινών, είναι δύσκολο να τη συλλάβουµε. Ακόµηκι αυτή η φαινοµενικά ακίνδυνη δήλωση που περιέχεται στην εναρ-κτήρια πρόταση εγείρει ποικίλα ερωτηµατικά. Πόσο σηµαντικόςήταν, για παράδειγµα, ο διαχωρισµός της αυτοκρατορίας σε ανατο-λικό και δυτικό τµήµα το 395; Ξεκίνησε άραγε το Βυζάντιο µε τη βα-σιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (που ανακηρύχθηκε αυτοκράτο-ρας στο Eboracum, το σηµερινό Γιορκ της Βρετανίας, στις 25 Ιουλίουτου 306); Συµπίπτουν µήπως οι απαρχές του µε τα εγκαίνια της Κων-σταντινούπολης (330) ή πρέπει να τοποθετηθούν αργότερα, κατά τον6ο, ίσως, ή τον 7ο αιώνα; Το Βυζάντιο συνιστούσε κοινωνία, κράτοςή αυτοκρατορία; Ποια ήταν τα όρια της γεωγραφικής του εξάπλωσης


σε κάθε µια απ’ τις περιόδους της ιστορίας του; Και το κυριότεροόλων, ποιοι ήταν οι κάτοικοί του, πώς προσδιορίζονταν και πώς αντι-λαµβάνονταν τους εαυτούς τους; Ο λόγιος πολιτισµός του Βυζαντίουχρησιµοποίησε τα ελληνικά ως όργανό του και η γλώσσα του κρά-τους ήταν πάντοτε η ελληνική. Παρά το γεγονός όµως ότι ο τίτλος τουπαρόντος βιβλίου υποδηλώνει πως οι Βυζαντινοί αποτελούσαν ξε-χωριστό λαό, οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας δεν προσδιορίζοντανούτε απ’ τη γλώσσα ούτε απ’ την εθνικότητά τους, αλλά απ’ την υπα-γωγή τους στο βυζαντινό κράτος και, για το µεγαλύτερο µέρος τηςπεριόδου, απ’ το ορθόδοξο δόγµα τους. Οι ίδιοι αυτοαποκαλούνταν«Ρωµαίοι» ή ενίοτε απλώς «Χριστιανοί». Η φύση του κράτους τους

22 AVERIL CAMERON

Εικ. 1 Κεφαλή αγάλματος που βρέθηκε στο Γιορκκαι απεικονίζει πιθανώς τον Κωνσταντίνο (Μουσείο Γιορκσάιρ).


και ο ρόλος που διαδραµάτιζε σε αυτό η Ορθοδοξία αποτελούν αµ-φότερα θεµελιώδη ζητήµατα που εξετάζονται σε αυτό το βιβλίο. Πρινόµως προχωρήσουµε σε οποιαδήποτε απόπειρα προσέγγισής τους,οφείλουµε πρώτα να θίξουµε ορισµένα προβλήµατα ορολογίας, ταοποία και αποτελούν το αντικείµενο του πρώτου αυτού κεφαλαίου.

Είναι ουσιώδες ν’ αντιληφθούµε το µεταβαλλόµενο µέγεθοςκαι τη µορφή του βυζαντινού κράτους κατά τη διάρκεια των έντε-κα αιώνων της ύπαρξής του (εφόσον δεχτώ εν προκειµένω ως συµ-βατική αφετηριακή χρονολογία του Βυζαντίου το 330, τη χρονιάδηλαδή που γίνονται τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης). Κανέ-να κράτος δε θα µπορούσε να παραµείνει το ίδιο για τόσο µεγάλοχρονικό διάστηµα και η ιστορία του Βυζαντίου είναι εν µέρει µιαιστορία εκπληκτικής αντοχής εν µέσω σηµαντικών ιστορικών µε-ταβολών. Υπάρχει ένα πραγµατικό πρόβληµα στον προσδιορισµόαυτής της κοινωνίας που, σαν τον Ιανό, είχε το βλέµµα της στραµ-µένο σε διαφορετικές κατευθύνσεις απ’ άκρη σ’ άκρη της Μεσο-γείου: στ’ ανατολικά αντίκριζε αυτό που στις µέρες µας αποκαλού-µε Τουρκία και τη Μέση Ανατολή· στα δυτικά τη Σικελία και τηνΙταλία, την κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, και στα βόρεια τηΡωσία. Θα χρειαστούµε διαφορετικές «µονάδες ανάλυσης»* κατάπερίπτωση και η χαρτογράφηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίαςθ’ απαιτήσει τη χρήση διαφορετικού κάθε φορά χάρτη για τις επι-µέρους φάσεις της ιστορίας της. Εξάλλου, ο κόσµος που περιέβαλετο Βυζάντιο γνώρισε δραµατικές µεταβολές κατά τη µακρά αυτήπερίοδο: εδάφη κατακτώνταν για να χαθούν και πάλι, αυτοκρατο-ρίες και δυναστείες αναδύονταν και χάνονταν, ενώ παράλληλα οαρχαίος κόσµος παραχωρούσε τη θέση του στον µεσαιωνικό, τοΙσλάµ αναδεικνυόταν σε µεγάλη δύναµη και οι µετέπειτα αιώνεςέγιναν µάρτυρες της δυναµικής επέκτασης της δυτικής Ευρώπης.Κανείς µεµονωµένος ορισµός ή χαρακτηρισµός του Βυζαντίου καιτων Βυζαντινών δε θα µπορούσε να συνοψίσει όλα αυτά, κι ένα

ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ 23

* Στη µεθοδολογία της έρευνας των κοινωνικών επιστηµών, «µονάδα ανάλυ-σης» ονοµάζεται το εκάστοτε βασικό αναλυόµενο στοιχείο. Τυπικές µονάδεςανάλυσης µπορούν να είναι πρόσωπα, οµάδες ανθρώπων, αντικείµενα, γεωγρα-φικές οντότητες κτλ. (Σ.τ.Μ.)


µέρος απ’ τους στόχους αυτού του βιβλίου είναι να επιστήσει τηνπροσοχή στο ρυθµό της ιστορικής µεταβολής.

Συµπεριφορές έναντι του Βυζαντίου

Γιατί όµως να µελετήσει κάποιος το Βυζάντιο; Ακόµη και στις µέρεςµας, για την πλειονότητα των Ευρωπαίων –αν εξαιρέσουµε τους Έλ-ληνες και άλλους που ανήκουν στην ανατολική ορθόδοξη παράδο-ση– η ίδια η λέξη Βυζάντιο φέρνει στο νου κάτι το εξωτικό και (πι-θανώς) γραφειοκρατικό, ή ακόµη και διεφθαρµένο. Σύµφωνα µε τολεξικό της Οξφόρδης (Oxford English Reference Dictionary), o όρος«βυζαντινός» στ’ αγγλικά δηλώνει α) κάτι το εξαιρετικά πολύπλοκο,β) κάτι το ανελαστικό, γ) κάτι που προωθείται µε δόλια µέσα. Μιαανθρωπολογική µελέτη για τους Νουπ της Νιγηρίας, που βασίστηκεσε επιτόπια έρευνα της δεκαετίας του 1930, τιτλοφορήθηκε A BlackByzantium (Ένα Μαύρο Βυζάντιο), επιδιώκοντας προφανώς ν’ ανα-φερθεί στην ύπαρξη ιεραρχίας, κοινωνικής διαστρωµάτωσης καιπολυπλοκότητας.1 Το να αυτοπροσδιορίζεται κάποιος ως ιστορικόςτου Βυζαντίου προξενεί συχνά σύγχυση και δυσπιστία. Στη δυτικο-ευρωπα¼κή λα¼κή συνείδηση, η αναφορά στο Βυζάντιο προκαλεί συ-νήθως δύο ειδών αντιδράσεις: είτε αυτό εξακολουθεί να θεωρείταιασήµαντο και οπισθοδροµικό, πρόδροµος της Οθωµανικής Αυτο-κρατορίας και κατά κάποιο τρόπο εµπλεκόµενο στα θρησκευτικάκαι πολιτικά προβλήµατα των σηµερινών Βαλκανίων, είτε, µυστη-ριωδώς, σφόδρα ελκυστικό,2 καθώς σχετίζεται µε τις λατρευτικέςεικόνες και την πνευµατικότητα ή µε την αναβίωση της θρησκείαςστη µετακοµουνιστική Ευρώπη. Κάθε µια από αυτές τις αντιδρά-σεις αποκαλύπτει την επιµονή βαθιά ριζωµένων στερεοτύπων καιαδικεί τόσο το Βυζάντιο, όσο και τους Βυζαντινούς σε σχέση µε τοπώς είχαν πραγµατικά υπάρξει. Υφίστανται επίσης µεγάλες δια-φορές στον τρόπο πρόσληψης των Βυζαντινών ανάµεσα στον Ορ-θόδοξο και τον µη Ορθόδοξο κόσµο. Η διαφοροποίηση έχει νακάνει µε το κατά πόσον το Βυζάντιο αποτελεί ή δεν αποτελεί τµή-µα των εθνικών ιστοριών. Το φαινόµενο αυτό συνιστά για τους ιστο-ρικούς πρόκληση ακόµη µεγαλύτερη απ’ ό,τι στο παρελθόν, ενόψει

24 AVERIL CAMERON


των πολιτικών µεταβολών που συντελέστηκαν απ’ τον ύστερο 20όαιώνα κι έπειτα.

Γιατί λοιπόν οι ιστορικοί φαίνεται να µην µπορούν ν’ ανατρέ-ξουν στο µακραίωνο παρελθόν του Βυζαντίου απαλλαγµένοι απότην επίγνωση της τελικής του πτώσης; Η µεγαλύτερη µερίδα τουκόσµου δεν αντιλαµβάνεται µε αυτό τον τρόπο τις πόλεις-κράτητης κλασικής Ελλάδας ή ακόµη και την αυτοκρατορική Ρώµη. Κιόµως, η έννοια του Βυζαντίου εξακολουθεί να πορεύεται χέρι χέριµε την αναπόδραστη επίγνωση της άλωσης της Κωνσταντινούπο-λης το 1453.3 Έχοντας υπόψη µας τον Edward Gibbon και πλεί-στους άλλους ιστορικούς που τον διαδέχθηκαν, το µοναδικό πράγ-µα που φαίνεται να γνωρίζουµε για το Βυζάντιο είναι ότι υπήρξεκαταδικασµένο. Σύµφωνα µε το γνώριµο αυτό σενάριο, ο εξαιρε-τικά µικρός πληθυσµός της Παλαιολόγειας Κωνσταντινούποληςπροέβαλε ηρωική και τραγική αντίσταση µέχρις εσχάτων. Το σπά-ραγµα που είχε αποµείνει από µια άλλοτε κραταιή αυτοκρατορίαβρέθηκε περικυκλωµένο και δε θα µπορούσε ποτέ να υπερισχύ-σει. Πολλά βιβλία εξακολουθούν να κάνουν λόγο για την περίοδοπαρακµής, στην οποία υποτίθεται ότι είχε εισέλθει η αυτοκρατο-ρία κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, µεταξύ των ετών 1261 και1453, λησµονώντας ότι η τελευταία αυτή φάση ξεκίνησε µε µια επι-τυχία, την επάνοδο δηλαδή του εξόριστου αυτοκράτορα στην Κων-σταντινούπολη, και συνεχίστηκε µε τη δηµιουργία µερικών απ’ ταλαµπρότερα έργα τέχνης στην ιστορία του Βυζαντίου. Οι δυσκο-λίες που αντιµετώπισε το Βυζάντιο κατά τον 14ο και τον 15ο αιώναυπήρξαν σε µεγάλο βαθµό συνέπεια δραµατικών ιστορικών εξελί-ξεων στον κόσµο που το περιστοίχιζε. Εντούτοις, οι δυτικοί επι-κριτές του Βυζαντίου ισχυρίζονται, συνήθως, ότι το µέλλον του δενπροοιωνιζόταν µια δυτικού τύπου Αναγέννηση, που θα οδηγούσεκατόπιν σ’ έναν ευρωπα¼κό ∆ιαφωτισµό. Το πεπρωµένο του, υπο-στηρίζουν, ήταν να καταβαραθρωθεί απ’ τους Τούρκους, τους εκ-προσώπους δηλαδή της Ανατολής και προγόνους του παροιµιώδους«Μεγάλου Ασθενούς». Οι Βυζαντινοί λόγιοι κι εκκλησιαστικοί άν-δρες ήταν αυτοί που µετέφεραν τα ελληνικά χειρόγραφα και την ελ-ληνική γνώση στην Ιταλία, επιτρέποντας έτσι την ανάπτυξη του ελλη-νικού ουµανισµού στη ∆ύση. Ωστόσο, οι γεµάτες ένταση ύστατες



ηµέρες της Κωνσταντινούπολης και η τέλεση της τελευταίας λειτουρ-γίας στην Αγία Σοφία την παραµονή της τελικής οθωµανικής εφόδουστις 29 Μαου του 1453 σηµάδεψαν διά παντός τους τελευταίους Βυ-ζαντινούς –στη συνείδηση των µελετητών του Βυζαντίου µε τη µεγα-λύτερη απήχηση– µε το στίγµα της ροµαντικής αποτυχίας.4

Σηµαντικός στόχος του παρόντος βιβλίου είναι να καταδείξει τηνανεπάρκεια αυτών των αντιλήψεων. Όπως έχω υποστηρίξει, η δυ-σκολία παλαιότερα πήγαζε εν µέρει απ’ τον τρόπο που µελετήθηκετο Βυζάντιο και απ’ την ταυτότητα αυτών που το µελετούσαν. ∆εν εί-ναι µόνο η δύσκολη πρόσβαση σε µεγάλο µέρος της ογκώδους φιλο-λογικής και θεολογικής παραγωγής των ίδιων των Βυζαντινών πουθέτει σοβαρά προβλήµατα στους σύγχρονους µελετητές, αλλά και οιδυσεύρετες στις µέρες µας γλωσσικές και άλλες δεξιότητες που ηεπιστηµονική µελέτη του Βυζαντίου απαιτεί. Υπάρχει αξιόλογη πα-ράδοση στην Πατρολογία (τη µελέτη των Πατέρων της Εκκλησίας)και στην εν γένει µελέτη του Βυζαντίου σε ευρωπα¼κά κέντρα, όπωςτο Παρίσι ή η Βιέννη, ενώ οι βυζαντινές σπουδές γνώρισαν άνθησηστη σύγχρονη Ελλάδα και στον Ορθόδοξο κόσµο. Το γνωστικό αυτόαντικείµενο διέγραψε εντυπωσιακή πορεία στην προεπαναστατικήΡωσία και η αντιµετώπισή του, όπως ήταν αναµενόµενο, υπήρξε αµ-φίθυµη κατά τη Σοβιετική περίοδο, στάση απ’ την οποία πλέον εξέρ-χεται.5 Στη Βρετανία, όµως, παρά το γεγονός ότι κάποιοι σηµαντικοίεπιστήµονες, όπως ο Steven Runciman, επέλεξαν το Βυζάντιο ως πε-δίο της ειδίκευσής τους,6 η ιστορία του δεν αποτέλεσε ποτέ τµήµα τουκύκλου σπουδών στα σχολεία και στα πανεπιστήµια και δεν έγινεποτέ αποδεκτό ότι διαδραµάτισε κάτι παραπάνω από έναν περιφε-ρειακό ρόλο στην ευρωπα¼κή ιστορία. Για παράδειγµα, θεωρήθηκεήσσονος σηµασίας κατά το σχεδιασµό του πενταετούς ερευνητικούπρογράµµατος, που χρηµατοδοτήθηκε στη δεκαετία του 1990 απ’ τοΕυρωπα¼κό Ίδρυµα Ερευνών και είχε ως σκοπό να εξετάσει τη µε-ταµόρφωση του ρωµα¼κού κόσµου µεταξύ των ετών 400 και 900.

Η κατάσταση έχει αλλάξει κατά τη διάρκεια των τελευταίωνδεκαετιών. Σε αυτή την αλλαγή συνέβαλε ιδιαίτερα τόσο η επα-νεµφάνιση, απ’ το 1989 κι έπειτα, εθνικών κρατών στην ανατολικήΕυρώπη που επιδιώκουν ν’ ανακαλύψουν εκ νέου την ιστορία τους,όσο και ο συνακόλουθος προβληµατισµός για την ταυτότητα της

26 AVERIL CAMERON


«Ευρώπης». Υπό την επίδραση αυτών των δύο παραγόντων, διαπι-στώνουµε στις µέρες µας µια απόπειρα να παρουσιαστεί το Βυζά-ντιο ως ένας «πολιτισµός της ανθρωπότητας» ισότιµος µε οποιον-δήποτε άλλο.7 Επιπροσθέτως, τόσο στη Βρετανία όσο και στη βό-ρεια Αµερική έχει σηµειωθεί µια αισθητή αύξηση του αριθµού τωνεπιστηµόνων που ασχολούνται µε το Βυζάντιο. Πολλοί από αυτούςδε διαθέτουν την κλασική παιδεία που διέκρινε τους βυζαντινολό-γους περασµένων εποχών. Το φαινόµενο αυτό συνιστά σηµαντικήαλλαγή: παλαιότεροι συγγραφείς του αγγλόφωνου κόσµου –όπωςο J. B. Bury και µια πλειάδα άλλων ιστορικών, ή όπως ο RobertByron και ο Patrick Leigh Fermor που εκπροσωπούν την ταξιδιω-τική λογοτεχνία– έβλεπαν το Βυζάντιο µε τη µατιά του κλασικι-στή,8 ενώ είναι πιθανότερο οι σηµερινοί τους επίγονοι να το προ-σεγγίσουν ως µία καθεαυτήν µεσαιωνική κοινωνία.

Πώς και πότε ξεκίνησε το «Βυζάντιο»;

Η έκρηξη του ενδιαφέροντος για την περίοδο που στις µέρες µαςαναφέρεται συχνά ως «ύστερη αρχαιότητα» κι εκτείνεται κατάπροσέγγιση µεταξύ του 3ου και του 7ου αιώνα µ.Χ. υπήρξε παρά-γοντας σύγχυσης για τη γενιά που προηγήθηκε.9 Ένας ολόκληροςεπιστηµονικός κλάδος αναπτύχθηκε γύρω απ’ την έννοια της ύστε-ρης αρχαιότητας, η οποία θεωρήθηκε ξεχωριστό πεδίο έρευνας. Ηεξέλιξη αυτή βασίστηκε στην πεποίθηση ότι υφίσταται ένας ενιαίος,ή τουλάχιστον κοινός, µεσογειακός πολιτισµός και ότι διαπιστώνε-ται ιστορική συνέχεια µέχρι τον 8ο αιώνα ή και υστερότερα. Αυτόάλλωστε υποδηλώνει η φράση «η µακρά κλασική χιλιετία» πουχρησιµοποιείται από µερίδα αρχαιολόγων όταν αναφέρονται στηνπερίοδο µεταξύ του 4ου π.Χ. και του 8ου µ.Χ. αιώνα. Η επιτυχίατης διαφορετικής αυτής θεώρησης συσκοτίζει το ερώτηµα της µε-τάβασης απ’ το κλασικό στο βυζαντινό και θέτει εν αµφιβόλω τηχρονολογία που µπορεί να θεωρηθεί ως η απαρχή του Βυζαντίου.Ωστόσο, ο χωρισµός των περιόδων και η «µετάβαση» απ’ τον αρ-χαίο στον µεσαιωνικό ή τον βυζαντινό κόσµο έχουν αποτελέσειαντικείµενο ατέρµονων συζητήσεων, τόσο πριν όσο και µετά από



τις πρόσφατες εξελίξεις, και δεν είναι ερωτήµατα στα οποία µπο-ρεί να δοθεί µια οριστική απάντηση. Ορισµένοι θα ήθελαν να το-ποθετήσουν την πραγµατική αφετηρία του Βυζαντίου ακόµη καιστον 7ο αιώνα, όταν, εξαιτίας των αραβικών εισβολών, απωλέσθηµεγάλο τµήµα της επικράτειας, που απλωνόταν απ’ την Ανατολίαµέχρι την Αίγυπτο και τη Βόρεια Αφρική, ενώ παράλληλα το αστι-κό τοπίο της Μικράς Ασίας υπέστη δραµατική συρρίκνωση.

Άλλοι µελετητές, επιλέγοντας µια πιο συµβατική λύση, ταυτί-ζουν τις απαρχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας µε την ίδρυση τηςΚωνσταντινούπολης στη θέση της αρχαίας πόλης του Βυζαντίουαπ’ τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο. Όσο λογικό κι αν φαντάζει κά-τι τέτοιο, δεν παύει να έχει ένα διπλό µειονέκτηµα: Αφενός υπαινίσ-σεται ότι κατά κάποιο τρόπο υπήρξε µια ξεχωριστή Βυζαντινή ή ανα-τολική Αυτοκρατορία σε µια εποχή που η Ρωµα¼κή Αυτοκρατορίαδεν είχε ακόµη επισήµως χωριστεί· και αφετέρου παίρνει ως δεδοµέ-νο ότι η Κωνσταντινούπολη απ’ την πρώτη κιόλας φάση της ύπαρξήςτης σηµατοδοτούσε µια αλλαγή πολύ βαθύτερη από αυτή που είναιπλέον πρόθυµοι ν’ αποδεχτούν οι περισσότεροι µελετητές.10 Μια τρί-τη επιλογή θα ήταν να ξεκινήσει κάποιος απ’ τη βασιλεία του Ιουστι-νιανού (527-65 µ.Χ.), την οποία ο Edward Gibbon θεωρούσε κρίσιµη.Οι πρόσφατες, πάντως, αρχαιολογικές έρευνες φαίνεται να υποδη-λώνουν µια βαθιά µεταβολή κατά τον ύστερο 6ο αιώνα.

Όλες οι παραπάνω εκδοχές έχουν τα δυνατά τους σηµεία. Ηεπιλογή, όµως, της βασιλείας του Κωνσταντίνου ως αφετηρίας τουΒυζαντίου έχει το πλεονέκτηµα ότι αναγνωρίζει τον συµβολικόρόλο που κατέληξε να διαδραµατίζει η ίδρυση της Κωνσταντινού-πολης στη βυζαντινή συνείδηση. Κάτι τέτοιο δε σηµαίνει ότι η ανα-τολική και η δυτική αυτοκρατορία είχαν χωριστεί σε µια τόσοπρώιµη περίοδο ή ότι είχε συντελεστεί κάποια σηµαντική αλλαγήστη συµπεριφορά των πολιτών που ζούσαν στις ανατολικές περιο-χές. Σε αντίθεση µε τις περισσότερες αυτοκρατορίες, η ΒυζαντινήΑυτοκρατορία δεν προέκυψε από κατακτήσεις. Υπήρξε, περισσό-τερο, η µετεξέλιξη ενός ήδη υφιστάµενου πολιτικού συστήµατος,που και το ίδιο είχε µε τη σειρά του αναδυθεί απ’ την αυτοκρατο-ρία του Αυγούστου και των διαδόχων του.11 Οι νέοι οικιστές τηςΚωνσταντινούπολης τον 4ο αιώνα δεν ήταν ξένοι µετανάστες: εί-

28 AVERIL CAMERON


χαν προέλθει απ’ τις ήδη υπάρχουσες περιοχές της Ρωµα¼κής Αυ-τοκρατορίας. Το γεγονός αυτό γεννά δυσκολίες και θέτει προκλή-σεις στον ιστορικό που προσπαθεί να χαρτογραφήσει τη µετάβασηαπ’ τη Ρωµα¼κή Αυτοκρατορία στο Βυζάντιο.

Έλληνες και Ρωµαίοι

Η Κωνσταντινούπολη (η «Κωνσταντίνου πόλις» δηλαδή) καταλάµ-βανε τη θέση της κλασικής ελληνικής πόλης του Βυζαντίου, απ’ τηνοποία προκύπτει ο όρος «βυζαντινός», αλλά και η σηµερινή χρήσητης λέξης Βυζάντιο. Οι πολίτες όµως της ανατολικής αυτοκρατορίαςαυτοαποκαλούνταν «Ρωµαίοι». Απ’ την πρακτική αυτή προήλθε ηονοµασία Ρουµ που χρησιµοποιήθηκε στις τουρκικές και αραβικέςπηγές για να περιγράψει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ο προσ-διορισµός Ρωµιός όριζε τους ελληνικούς χριστιανικούς πληθυσµούςτης οθωµανικής περιόδου. Στα ελληνικά, η χρήση της λέξης Ρωµιόςδιατηρήθηκε έως την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους,οπότε αντικαταστάθηκε απ’ τον όρο «Έλληνας». Παρά το γεγονόςότι τα ελληνικά υπήρξαν, αλλά και παρέµειναν, η γλώσσα της βυζα-ντινής διοίκησης και της πολιτιστικής έκφρασης, µεγάλα τµήµατατου πληθυσµού σε ποικίλες ιστορικές περιόδους της αυτοκρατορίαςµιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Κάτι τέτοιο ισχύει κυρίως για τηνπρώιµη περίοδο, όταν η αυτοκρατορία περιλάµβανε ακόµη την Αί-γυπτο, την Παλαιστίνη, τη Συρία και τη Μεσοποταµία –στις γλώσ-σες των οποίων συγκαταλέγονταν η κοπτική, η αραµα¼κή και η συ-ριακή–, αλλά και τη λατινόφωνη Βόρεια Αφρική, την Ιταλία και τηνεπαρχία του Ιλλυρικού. Η επιτυχία των Βυζαντινών να εκδιώξουντους Βανδάλους απ’ την Καρθαγένη και τη Βόρεια Αφρική κατά ταέτη 533-4 οδήγησε στη µερική υιοθέτηση της ελληνικής γλώσσας γιαυπηρεσιακούς σκοπούς, καθεστώς που διατηρήθηκε µέχρι την κα-τάληψη της πόλης απ’ τους Άραβες το 696. Σε µεταγενέστερες πε-ριόδους, µεγάλες εκτάσεις της Βαλκανικής βρέθηκαν κατά καιρούςυπό βυζαντινή διοίκηση, ενώ περιοχές που είχαν προηγουµένως πε-ράσει σε αραβικό έλεγχο ανακτήθηκαν, µε αποτέλεσµα η αυτοκρα-τορία να περιλαµβάνει Σλάβους και Βουλγάρους στα ευρωπα¼κά



της εδάφη και µουσουλµανικούς πληθυσµούς στo ανατολικό της τµή-µα. Κατά τον 8ο πλέον αιώνα, µορφές της σλαβονικής γλώσσας φαί-νεται ότι µιλούνταν σε µεγάλο µέρος της κεντρικής Ευρώπης, ανα-τολικά του ποταµού Έλβα,12 και ορισµένες από αυτές τις περιοχές,µαζί µε τους πληθυσµούς τους, βρέθηκαν κατά καιρούς υπό βυζαντι-νό έλεγχο. Τα λατινικά, τα ιταλικά και τα εβρα¼κά συνυπήρχαν επί-σης µε τα ελληνικά και οι αλλαγές δε σταµάτησαν εκεί: κατά τηνΚοµνήνεια περίοδο (1081-1204), ο όρος «Έλλην» άρχισε να χρησι-µοποιείται αυτοπροσδιοριστικά. ΄Ενας απ’ τους ήρωες µυθιστορή-µατος, που χρονολογείται στον 12ο αιώνα, χαρακτηρίζεται «Έλλη-νας από την Κύπρο».13 Στην τελευταία, µάλιστα, φάση του βυζαντι-νού κράτους ο όρος «Έλλην» επανήλθε στη γλωσσική χρήση ως συ-νειδητή επίκληση στην κλασική κληρονοµιά του Βυζαντίου. Σε πρωι-µότερες περιόδους αντιθέτως ο όρος προσδιόριζε ειδωλολατρικέςαντιλήψεις ή πρόσωπα και οι συνδηλώσεις του ήταν πολύ αρνητικέςγια τους χριστιανούς Βυζαντινούς. Ο Πλάτων, για παράδειγµα, χα-ρακτηριζόταν «Έλλην» και η φιλοσοφία του καταδικαζόταν απ’ τηνΕκκλησία. Οι βίοι αγίων, της πρώιµης κυρίως περιόδου, είναι γεµά-τοι από ηθικοπλαστικές ιστορίες για ευσεβείς άνδρες και γυναίκεςπου έφερναν τους «Έλληνες» (τους εθνικούς) σε δύσκολη θέση.Κατά παρόµοιο τρόπο, οι συλλογές Θαυµάτων περιείχαν ανεκδοτο-λογικές διηγήσεις, οι οποίες καταδείκνυαν το θρίαµβο των χριστια-νικών ιάσεων επί της ιατρικής των «Ελλήνων». Όταν ο αυτοκράτο-ρας Ιουστινιανός προχώρησε στη συλλογή και την κωδικοποίησητων νόµων κατά τον 6ο αιώνα, η οµάδα των νοµοµαθών του έθεσεστη διάθεση της λατινικής ∆ύσης το ρωµα¼κό δίκαιο που ήταν γραµ-µένο στα λατινικά. Το δίκαιο αυτό κατέληξε στη συνέχεια ν’ αποτε-λέσει την πηγή πολλών ακόµη νοµικών κωδίκων της Ευρώπης.14 ΟΙουστινιάνειος Κώδικας παρέµεινε η βάση του δικαίου στο Βυζά-ντιο. Ο Ιουστινιανός, όµως, µετά το τιτάνιο αυτό έργο της κωδικο-ποίησης, που ολοκληρώθηκε σε λίγα µόλις χρόνια κατά τις αρχέςτης βασιλείας του, άρχισε να εκδίδει ορισµένες απ’ τις νέες διατά-ξεις του, τις Νεαρές, στα ελληνικά. Κατά τον 6ο αιώνα, στην Κων-σταντινούπολη εξακολουθούσαν να υπάρχουν λατινόφωνοι· µεταξύαυτών συγκαταλεγόταν και ο ίδιος ο αυτοκράτορας, αλλά και Βο-ρειοαφρικανοί επίσκοποι και εξόριστοι απ’ τον πόλεµο στην Ιταλία.

30 AVERIL CAMERON


TIÔËÏÓÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ &ΣΙΑΟ.Εmedia.public.gr/Books-PDF/9789604535293-0395319.pdf ·...

Documents

Transcript of TIÔËÏÓÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ &ΣΙΑΟ.Εmedia.public.gr/Books-PDF/9789604535293-0395319.pdf ·...