This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Adapted into Sama and Tausug by Ma. Vema G. Antham,Israel Zane G. Reyes, Jeng-Jeng S. Antham, FengJamahali, Moh. Nur N. Harun. Edited by Moh. Nur N.Harun and Kent Dequito. Illustrations by Mark V.Abdulwahid.

1

2

3

Madikayuh pagtipun-tipun.

Baanan magdedeynglamud na si Pah Hadimaka si Pah Gulam.

4

Assalamu alaikum ma kaam kamemon.Magsukul aku ma kaam itu kam pahadir.

Kalamud du sab siFatima - dikayuhMarine Biologistmin MSU-TCTO. Itu tehna-an si Ma’am Fatima

maka sehe na. Sigala iti bananMarine Biologists nabang ma

Marine Sanctuary ta bi.

Bilahi sigalamahati ma kitabibang iyan na pen

bey tandahsigam di-ilow ma

sanctuary.

5

Magsukul Pah Hadi. Hap habal ku ma kaam.Malowa na, beteh niyah kasongan pagjaga bi ma

Marine Sanctuary atawa pangolloman deyng.

Ma hal anu bey tandah kami madiyalomsanctuary paheka na ginis-ginisan

deyng.

Hap toongan kahalan iti paramaka-am, sabab song paheka

ta-ah bi deyng.

Alluw, Isow! Mareih bilahi na sab kowta jil paballik. Hap sukud nu la-i sidja

kow ta multahan.

Sugah Ma’am! Maha duniyah palabi min timbak

deyng!

Si mboh sab ti mba na talata, hap na kohtehna-an mba na aku makey timbak deyng.

Na hap na koh bangbeteh ilu isow.

Sugah niyah du sabkabannalan bissala si Isow,

mba ba Ma’am? Beteh inggagih toggol kami ngagad masupaya paballik ma betehbey tagnah ta-ah kami?

Magsukul babuh la-i tatilow nu ilu. Bannal yasanctuary iti bey nipaniyah supaya niyah

hap pangintollohan saga deyng makapasuligan sigam.

Mareih bey na tapahati ma kaam makatabang iti mapamaheka-an deyng ma lahat tabi, sikeyya sidja

mariyalom sanctuary sugah sampey mili du sab maluwasan bang mingga kam mag-ah deyng.

6

7

Tandah tabi tehna-an hekana deyng mariyalom

sangpuh ektarya marinesanctuary bi.

Talapay ta-ayaran du sabbanan pa-aggalan sigalabeteh na sahasah atawa

coral reefs.

Bang mingga ya baanandeyng paheka du madiyalom

pangolloman na. Sogahpaluwas du sab sigam ma

lugal panga-an bi.

Sabab pakakkal maka paheka ya altah tahik ma madiyalom sanctuary,tapaniyah ya ni-onan “spill-over effect”

8

Minsan somboh duwa tahun bey panganjaga bi mapangolloman deyng, niyah na kajarihan ma hongot

sangsa bi.

Sumagawah iti dikayuh sidja kahinanganmakatabang bang beteh ingga leh ta ngayaranisi tahik. Sikeyya ti makatabang ma kamemon

kasusahan ta bi mag de-deyng.

Heka gih subey nihati leh tabima supaya pa hap na kaulluman ta bi ma tahik.

Dikayuh sabab bang angey songpadowah ta-ah tabi yana ni-onan

“overfishing”

kalanduh heka ni ngahleh ta bi deyng min tahik.

Beteh ingga leh nakalandu?! Agon-agon mbana koh niyah ta-ah kami.

Ah, yana koh ilu dikayuh panganda-anma tahik la-i na ta overfished.

Pahati ku gih ma ka-am.

9

Bannal koh luhastahik ta bi panga-an

ka ulluman.

Sumagawah beteh du sabiti ka ulluman ma tanah.

Niyah tob-toban minsiddi-siddi parsababan.

Saupamana, mitumaka-am niyah gihba deyng poteh?

Sugah tehna-anjalang na kami maka

ah anu ilu.

Sabannal na, he ka deyngpoteh mitu bey ili sih. Tamaka

heya na gih!

Angey bahah banan deyng itipakulang?

Mba takonan kamisitta-u na sidja la-i na

sigam kulang.

Ma waktu betehna-an ba-anandeyng iyan na

pe’en ta-ah leh bi?

Beteh naan...

tamarung tamban

sapsapbulinaw

Minsan ya deyng sap-sapsab, song padikih,

sikeyya na beteh beydahulu.

Saga deyng hap sidjamaka deyng halga-an

ta-ah leh kami.

Ti-ingga beydahulu?

Ati deyng panit sab, daheka na ka iyanta-ah kami dahulu maka mitu sidja ma

kasekotan.

heka dusabkuhapu

lali

ipet

hasa-hasa

Hangkan na mareih katisdeyng ta mitu pasalan ili...

Samparuawahan sab, nipenehleh sigam lugal mingga hap

parasahan sigam.

Iyan na sab lu bapah, mareihkoh timpu-jipun gih ili.

Ma’am Fatima,angey bahah la-i

lungey baanan panitmitu?Aha! Ya

na koh ilisih illing

kami!

Bang ma aku la-i nakinatis leh a-a min

dambilah lahathangkan na mba niyah

na ngapin ma kita

Dupang to-ongan kohka-u iti Patta! Um!

Aruuy!!!

Mareih bannalkoh lu.

Soga ya kabannalan na,ya panit iti dikayuhmigratory species

Hati na, ta lahat nitudju leh sigala ma

supaya sigamakakakan atawa

ngintollo.

Ya na lugal betehsarang-sarang dingin na.

10

11

Alla! Subey nibowa lehta magpamung sigam

Mba sab jari nikatisleh siga kamemon

banan panit.

Sumagawah sikeyya du sab mareihwal ili ya parsababan

Malowana beteh makalanduhdu sab leh bi ngah panit.

Hangkan na subey nibuwanansigam waktu ta-abut leh siga

kasarangan sigala.

Bang nipissikamemon

banan panitsampey anudikhi-dikhi,

Ti-ingga tahallian leh kamisupaya maha ta ah banan

panit dikih-dikih?

iyan gih koh takapin matahik supaya ngintolloh

maka paheka deyng ta bi.

Ya pinakahap ni hinang yana ni-onan“hook and line” atawa pag pissi.

Bang kam makey pissisarang heya na,

sarang du sab ya heyadeyng ta-ah bi.

Yana beteh illing nu insinih, sampey panitdikih-dikih bey waktu ili ni ngah du leh bi.Subey takonan du sab leh ta na ya banan

deyng beteh du sab sattuwa ma tanah.

12

Bannal kow Ma’am. Bang pissi heyyanipakey leh ta, deyng heya du ya ta-ah

tabi.Maka subey mba kita makey

linggih dikhi-mata na,

supaya tahallianleh tabi maka-ah

deyng dikhi.

Towwah koh ilu.

Ni galunggongnaka atawa nitamban atawabulinao ya kabi

lahi-an bi ni ngah,

Da-a kam makey linggihdikih gih min 3 cm mata na.

Asal mba du sabili manjari, ah?

Oy! Pattah, hap! Niyah du sabtakonan nu sikeyya karupangan.

Iyan na sab ba lumboh...

Beteh ili du sab ba bey tahinangma kulapu maka mangsa?

Hati na, la-i du sab pa kulangna kulapu maka mangsa mitu?

Ahoh, kulangdakuman.

Lai ta sabbot bi, bey niyah magtimbak deyng mitu.Dikayuh sababan du sab ili bang angey

maglungayan na banan deyng.

Ya pagpakey timbakdeyng, ilu makapatay

ma sigam.

Ati maka taka-atdu sab iti ma

banan sahasa!!

Takonan bi du sab, bang taka-at sahasa,maha niyah na patanna-an deyng labi na

banan kulapu — iti ya lumah sigala.

Bang lungey atawa taka-atna sahasa’, asal miha yatoongan siddi pataganan.

Mareih koh iti yaparsababan bang angeyjalang na kulapu mitu.

13

Na Patta ha entomumilu.

Ahoh nakoh!

Dikayuh gih parsababan-makalanduhmakakaat leh magdeyng ya palakaya ilu

atawa hulbut-hulbut.

Beteh du timbak deyng, taka-at leh na baanan sahasa’,madyalom tahik maka sampey deyng dikih ta-ah du sab.

Takale ku niyah waktula-i bey lungey banan

deyng bawis, sugah la-idu paballik.

Ahoh. Kaanu unas ya nikakan leh saga deyng bawismaka pa-aggalan na. Bey ili,agon-agon taka-at kamemon

leh hulbut-hulbut bananka-unasan mitu.

Dey para, la-i leh ngalanganhulbut-hulbut pasod pi-itu.

Hangkan na painut-painut pabalik yabaanan lusay, maka paballik du sab banan

bawis kalu niyah na takakan makapaaggalan sigala.

14

Bannal koh ka-u.Anda-in bi Pattah iti.

Mitu tandah bi ma lusay kohpatanna-an sigala, bey minintollo, sampey siga paheya

maka ngintollo pabalik.

Niyah sidja tilow ku: ya basnig iti, mahajari pasalan dikih-dikih mata linggih ya ni

pakey leh sigala.

Sumagawah, niyah du sab saddi pangoddoandeyng beteh na “purse seine”. Bang ma aku

mba dusab sigala makatakaat.Angey siga nilangan?

Mitu sidja madiyalommunicipal waters nilangan

banan purse seiners.Makajari du sab sigamngusaha maluwasan

municipal waters.

Kaheka-an na deyng bawisma lusey pangintollohan nasampay na sigam pasulig.

15

Pasalan heya toongan maka hi-techni pakey leh siga, heka ta-ah leh

sigala. Hangkan na, subeymakatahan maka ma kalaloman tahik

sidja sigala nidulan ngah deyng.

Bilahi kow mitu sigam mag deyng?Minsan kitabi iti,mba na niyah ta-ah ta!

Bannal si Bapah. Mitu ma sarah 1999 ARMMFisheries Code atawa MMAA 86, ya katahikantasakup leh municipal waters anu iti sukuh ma

banan magdedeyng miskin.

16

Hangkan subey mba nidulan banan kappal magdedeyng ma kaumantasakup leh tahik municipal. Kaanu likkas katis banan deyng mitu

maka lungey ya usaha baanan magdedeyng miskin.

Dikiit toongan sab ta-ah leh ta.

Mura-murahantapabalik beteh bey

dahulu katahikan ta bi!

Bang sija kitabi magtabang-tabang, angeymba? Muwan kawasa ya MMAA 86 ma

baanan LGU’s supaya pausik makamagdikayuh ngahinang sarah bang te

ingga leh mag mandulan tahik municipal.

Ma diyalom du sab FARMCbeteh bi, makatabang malanjalmaka tajagahan ta tahik tabi.

17

Bang ma kaamangey la-i lungey

banan deyng potehma lahat ta bi?

Iyan bang ma kaam ya nikakan leh deyng poteh?

Banan deyng dikih min sigala... ah, takonan ku na! Bang ma akumba na niyah takakan leh siga, pasal min kitabi...

Maha na niyah ta-ah deyng?Bannal kam.

Sampey banan panit, mba na mag pi-itupasalan maha na niyah takakan sigam.

Tahati na leh bibang iyan beybissara ku?

Beteh du sab ma tanah, mag tunggu-tunggukamemon baanan ka ulluman ma tahik.

Kamemonsattuwa maka

kalusayan,makatabang ma

kahapan madiyalom tahik.

Bang lungeydikayuh lapey

kamemon.

Ballikan ta biya panilow ku

dinsinih.

Bang ni andah leh bi banan sattuwa tahik,tandah leh bi tasakup leh dikayuh foodchain. Beteh haron koh ti, ma dikayuh

pagdayow niyah katanaman na.

kulapu

mangsahaha-an

tulaysulig

ung-ung

deyng dikih& kanu-us

kasig

bulung

tamarung

sapsap

piyatay

deyng poteh

baracuda

phytoplankton(lumput laud)

baling

FOOD WEB

panit

18

19

Bang ya madiyatah haron itilungey, sabab maglabi-labi atawa

makatakaat leh magdayeng,

paheka banan pangaltah ma dowa-an na,hangkan na ya anu iti ya tasaggaw ta bi.

Bang la-i na katis sigat iti, ya lambangpaselleh parowah-parowah min haron.

Beteh na illing bi insinih, heka sapsap mitu makatamarung, tamban, bulinao, tambilawang, kulapu,

mangsah maka ginishan gih.

Tantu na sidja parikih usahaa-a mag deyng, song

padowah halgah deyng dikih.

20

Ma beteh naan... sugah anda-un bi ma Pattahiti, anu iyan bang ma kaam takapin bang

maglabi-labi leh bi ngah deyng.

Bulung! Towwah siIsow.

Sumagawah la-i du sabpaheka banan kanu-usmaka ullang! Hap nakoh ili para ma kami.

21

Bang mahaniyah na panilow bi,makajari na aku moleh pasalan

ta gih pataganan ku.

Magsukul ma kau Ma’amFatima.

Heka toongan beyta anad ta bi minsi Ma’am Fatima.

22

Beteh naan la-i na tahati ta bi banankalagihan ma ka-ulluman tahik, maka labigih minditu, ya kagunahan pag addat ta bi

ma ni pag-onan pangaltah tahik.

Takonan na leh ta bi bang angey mbaljari makey linggih dikih mata na.

Minjari koh iluh.

Na bang ni ngah leh ta bikamemon banan deyng

sampey anu dikih,

Iti yatowwah.Anu iti dikih-

dikih gih.

Mba niyah ngapin deyngma tahik supayangintollo maka paheka.

23

Naggowgih kam!

Tandah leh ta bi song pallikkas katis bananpangaltah tahik ta bi bang kitabi makey anu

makatakaat pag-deyng.

Atawa banan anu heya labi-bisa ni pakeyma pag-deyng. Beteh na purse seine atawa

basnig ma tasakup le tahik municipal.

Tandah du sab leh ta bibang mba nipindahan

hinang ta bi mba niyahngapin ma kita siddi min...

Bulung!

24

Hangkan na pakey ta anu bey ta-anad tama llow iti, maka beyah ta bi panduh si

Ma’am Fatima.

Da-a kitabi makey langgal sarahma pag deyng, teh ili du lehey na.

Bannal kow Isow? Mahaniyah na tapamung ku.

Deyng takoddoh heh pagpissi ma 6 provinces ma Pilipinas min tahun 1940

Pag deyngan ma katilingkalPilipinas pareyoh na

Makalanduh heh mag-ahdeyng maka heka namagdedeyng.

Mbal towwah heh pag-ahdeyng.

Heka deyng ta-ah loppassidja.

Paglengog ma pagdeyngan heh saga a-ataga altah maka kulangaltah na.

Pag ka-at mga kaumanma tahik.