Te Reo Tohutohu - Huia Publishers · Pērā i te tongi, i te kupu whakaari, i te ōhāki, i te...

Te Reo Tohutohu

He Rauemi Whakahiki Pūkenga

mā te Pouako

HE TAUIRA

HE MIHITēnei rā te tuku mihi atu ki ēnei mātanga o te reo, ki ēnei kaiako kua roa nei e whakaako ana roto i ngā kura, i ngā wharekura hoki, tēnei hunga i ngana ki te tautoko mai, ki te whai wāhi mai, ki te whakauru mai ki tēnei kaupapa whakahirahira. Koutou rā a Ian Cormack, i a Mere Clendon-Smallman, i a Makoha Gardiner, tae noa ki a Uenuku Fairhall kōrua ko Hone Morris. E kore e mutu ngā mihi ki a koutou katoa.

He mea whakaputa tēnei pukapuka mō Te Tāhuhu o te Mātauranga e Huia

Pouaka Poutāpeta 12-280, Te Whanganui-a-Tara 6144, Aotearoa

www.huia.co.nz

Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 2016

ISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)

Kua noho manatā tēnei pukapuka. Atu i ngā take pēnei i ngā akoranga whaiaro, te rangahau, te arotake me te arohaehae mahi e whakaaetia ana i raro i te ture Copyright Act, kore rawa e tukuna kia tāia anō tētahi wāhanga o te kōrero nei, ahakoa te huarahi tā. Me mātua tono whakaae i te rōpū nāna te pukapuka i tā.

TE REO TOHUTOHU: HE TAUIRA

Ngā Ihirangi

He Kupu Whakataki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Te Tohutohu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

Kia Mārama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

Ngā Momo Tohutohu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Ngā Tohutohu Arotahi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

Te Ākonga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Te Waha me te Ringa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

Ngā Whakamātautau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

He Rārangi Kupu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33


He Kupu Whakataki

Tēnā tātou i runga i te kupu o te Pukapuka a Hoani 1:1-2:

‘I te tīmatanga ko te kupu, i te Atua te kupu, ko te Atua anō te kupu. I te Atua anō tēnei kupu i te tīmatanga.’

Nā, ko tēnei kupu i takoha mai ki a ngāi māori he tohutohu. He tohutohu hei arataki i ngā tīpuna kia hono tahi mai me te taiao, āra, ko te rangi me te whenua. Koia rā ko ngā tohutohu a Kupe kia tae pai mai ngā tīpuna ki Aotearoa. Arā atu anō, arā atu anō. Nā, i konei ka whakaritea e ngā tīpuna ā rātou tū kōrero hei kupu kōrero tuku iho mā ngā reanga e whai ake nei kia tīkina atu ēnei kupu kōrero hei arataki i ō āianei tāngata. Ahakoa te horopaki he kupu kōrero nā ngā tīpuna hei tohutohu, hei arataki i te whakaaro.

Tūturu! Ko ngā kupu kōrero katoa a ngā tīpuna he kupu whaihua ki te tangata hei arataki, hei whakatūpato, hei ako, hei whakamārama, hei wānanga, hei whai kia kore ai te tū a te tangata i te mata o te whenua e moumou, e huakore.

Ko tēnei rauemi i hangaia hei rauemi whakahiki pūkenga mā ngā pouako, ahakoa te kaupapa e whakaakotia ana. Ko te pūtake o tēnei momo rauemi ko te tūhura i tēnei mea o te tohutohu, i ōna momo, i ōna whakamahinga i roto i te akomanga, i waho rānei i ngā papa tākaro, i runga i ngā haerenga ā-kura me ērā momo āhuatanga. Ka whai wāhi atu hoki ki roto i ngā whakamahinga o ngā whakamātautau.

E rima ngā momo tohutohu ka tirohia i roto i tēnei rauemi. Kia mātua mōhio te kaiako ka koekoe te kōkō, ka ketekete te kākā, ka kūkū te kererū, nō reira, me titiro ki ēnei momo tohutohu katoa i te akomanga hei āwhina i te kaiako, kia mārama te kaiako, kātahi pea, ka mārama te ākonga.

E whai ana mātou i ngā tikanga ā-tuhi e hāpaingia ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko tā mātou he tāpiri haere i tēnei mea te tohutō kia noho hei tauira pai mā tātou e mahi ana i te ao mātauranga kei tukuna ko te kupu e tika ana kia whai tohutō ka kitea e noho tohutō kore ana.

Engari ahakoa tēnei tū āhuatanga, kei tēnei rauemi ētahi kōrero i tīkina atu i ngā pātaka iringa kōrero ā-hiko, ā-ipurangi. Ā, ko ētahi o aua tuhinga kāore he tohutō, ā, ko tā Huia, ko te waiho kia pērā, mēnā i takea mai i te tuhinga kāre he tohutō, koina te ture a Huia, kia kaua e whakaurua he tohutō.

I tua atu i tērā, me kī, ehara ko te kaiako anake te mea e tohutohu ana, ehara ko te ākonga anake e whai ana i aua tohutohu. Ā, kāti me whakakopani tā mātou kupu whakataki ki ēnei kōrero:

‘Ko tā te kaitātaki, he tū hei kaiako, hei kaiwhāngai i te mātauranga tino pai nei. Arā tōna arotahinga nui, ko te ārahi i runga te nanao atu i ngā whakaaro hou me te kauawhi i ngā tino mātauranga o te wā e pā ana ki te ako me te whakaako. Ko tētahi āhuatanga nui o tēnei tūranga, ko te tū hei kaiako, hei ākonga anō hoki. Arā, ka whakawhitihia tōna tūranga kaiako me tō te ākonga, e mārama ake ai ia ki ngā āhuatanga o te whakaako me te ako.’ (Tū Rangatira, Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2010, wh. 22)

E hika mā, ki te hoe kia ōrite te pana hei whakatere i tō tātou waka kauneke ki uta. Mā te aha i te āta huritao, he mangawai koia kia kore e whītikia?

2 Te Reo Tohutohu: He Rauemi Whakahiki Pūkenga mā te PouakoISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)




01WĀHANGA

Te Tohutohu

Kei te pū o te kōrero te ngako o te tohutohuMai, mai o te ao Māori ko te kupu tohutohu he huarahi i whāia hei whakatipu tamariki, hei arataki tāngata, hei whakapātari hinengaro. Ahakoa te kupu i waiho mai ai e ngā tīpuna kei roto ko te wairua o te tohutohu. Ina huri atu ki ngā pūrākau o te ao Māori, hei reira e kitea ai te kupu tohutohu.

Hei tauira: Ina tirohia ngā pūrākau a ngā tīpuna ka kitea te wairua o te tohutohu (mēnā he pūrākau atu anō āu, whakamahia ko ngā mea e mōhiotia ana e koe):

• Rona – he tohutohu kia kaua e kangakanga, kia kaua hoki e whakapae nā te mahi a tētahi noa atu i hē ai koe, ko te marama te marama, ahakoa i taumarutia e te kapua

• Haumapuhia – whakarongo ki ngā tohutohu a tō matua, nā te aha rawa i kore ai te kōtiro nei e whakarongo ki tōna matua, he tiki wai noa te mahi i tohua.

Nō reira, arā noa atu ngā tauira kōrero o te ao Māori mō tēnei mea mō te kupu tohutohu. Tēnā pea mā te kaiako he kupu tohutohu e āta kōrero atu hei akiaki i āna ākonga ki te āta whakarongo: Inā!

• Whakarongo pīkari mai tamariki mā!

• Kia areare mai ōu taringa!

• Me whakarongo ki te ako, me ako ki te whakarongo

• Kia mahara ki te hē o Rona

• Tangaroa piri whare.

Inā anō te roanga ake o tētahi pūrākau kia kitea te wairua o tēnei mea o te kupu tohutohu. He wā anō kia mārō te kupu engari me āta whakaaro tonu ki te āhua o te whakaputa kia tika ai te horopaki.

3Te Reo Tohutohu: He Rauemi Whakahiki Pūkenga mā te PouakoISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)


Te Reo Tohutohu: He Rauemi Whakahiki Pūkenga mā te PouakoISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)

Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 2016 33

HE KUPU WHAKATAKIHei tīmatanga ka whai atu i te ia o ngā pūrākau me te titiro, te whakaaro ake ki ngā tini tikanga o te kupu tohutohu. Mai rā anō i ngā tīpuna, kāre he kupu i tua atu i te tohutohu. Pērā i te tongi, i te kupu whakaari, i te ōhāki, i te whakatauākī, i te kīwaha, i te kīrehu, i te kōrero takurua, ka mutu, ko tā tāua tū kōrero anō he tohutohu hei arataki, hei whakatūpato, hei whakaaroaro, hei whakaako.

Ki te kore e rangona te reo tohutohu, he pakoke, he āniwa te noho a te tangata, a te whānau, a te hapū, a te iwi, a te motu, a te ao hoki. He mea waiwai te reo tohutohu ki te nohonga tangata.

NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMAKei pōhēhē tātou ko te tohutohu he mahi whakahauhau noa. Me titiro tātou ki ngā whakamāramatanga i roto i te papakupu o te Wiremu.

Tohu1

1. To point out. Ka ui atu ki ngā tamariki, ‘Kei hea te whare o Kahu?’ Ka tohungia mai.

2. To show. ‘I waiho au e ia, hei tohu mō te aranga o te marama.’

3. To point at. ‘Ka tohu ake te ringa ki te tihi o te maunga, o Moehau.’

Tohutohu2

1. To show, to point out.

2. To direct, to guide. ‘Ko tona kaitohutohu, ko te rangi o te pū a Tū.’

3. To instruct, to advise, to recommend.

KA RONGO, KA KITEKa pai tēnā momo tohutohu ki tēnā ākonga, ki tēnā ākonga engari e kore pea e pai ki te katoa. Mā te mahi i ngā momo tohutohu ka aro mai ngā ākonga katoa me te aha anō ka piri mai, ka whaihua.

KA WHAKAHARATAUHei whakaharatau i te minenga me noho ki te mahi ā-rōpū, e rima ngā momo tohutohu e kōrerotia ana me wehewehe ki ngā rōpū e rima mēnā ka taea. Mā te kaiako e tohu ko tēhea rōpū ki tēhea momo tohutohu. Ka noho rātou ki te hanga kia rua, kia toru rānei ngā tohutohu mō tēnā, mō tēnā o aua momo.

■■ He tohutohu tūtohu/Direct instruction

Mā te kaiako te tūtohu e whakaputa. Ko tā te kaiako he tohutohu atu, ko tā te ākonga he whakarongo mai, he whai mai. Ka meatia tēnei tūmomo tohutohu hei whāngai kōrero hou, mōhiohio hou, whakaaro hou. E 5% noa iho ka mau i te hinengaro, nō reira, he pai ake kia whakatauira atu, kia matapaki, kia reo ataata hoki. Me kaua e neke atu i te 20 meneti te tohutohu pēnei kei taringa whitirua ngā ākonga.

■■ He tohutohu tāhapa/Indirect instruction

Ka aro atu tēnei momo tohutohu ki te ākonga tonu. Ko te ākonga kei te pūtahi. He pai ake tēnei momo tohutohu hei whakarite huarahi rangahau, huarahi whakaoti rapanga. Ko te ōhia manomano, te tātā roro, te whakaoti rapanga me te matapaki huritao ngā momo tohutohu tāhapa. Ka meatia ēnei tohutohu mō ngā kaupapa rangahau. He tino pai ēnei momo tohutohu mā ngā ākonga mahi ā-ringa3.

1. Williams Dictionary, Seventh Edition, 1971, Pg. 431 (i), 3–52. Williams Dictionary, Seventh Edition, 1971, Pg. 431, 2–43. tactile learner




■■ He tohutohu tauneke/Interactive instruction

Ko te ākonga anō te pūtahi, ā, me mahi tahi te ākonga me tētahi atu kia whai māramatanga mō ētahi ariā hou. Ko te ōhia manomano anō, te tātā roro anō, te ako tuakana-teina, me te uiui, ētahi tauira o tēnei momo tohutohu.

■■ He tohutohu tōkeke/Independent instruction

E arotau anō tēnei momo tohutohu ki te ākonga. He pai tēnei momo tohutohu hei whakapakari i ngā pūkenga whakatau whakaaro. Mā te tohutohu tōkeke me ngā tohutohu a te kaiako ka whakaako te ākonga i a ia anō. Ko te ako mai i tawhiti tētahi tauira o te tohutohu tōkeke inā hoki kāre i tino tauneke te ākonga me te kaiako. Ko te rangahau, te tuhi kōrero roa me te mahi kāinga ētahi tūmomo mahi hei whai i te tohutohu tōkeke.

■■ He tohutohu rapunga/Experimental instruction

E arotau anō tēnei momo tohutohu ki te ākonga. Mā tēnei momo tohutohu ka mau pai i te ākonga tāna i ako ai, tāna i kohikohi ai, inā hoki, ko ia tonu te pūtahi o te mahi, arā, ko ia te kaimahi, te kairapu, me te kaikawe.

KA WHAKAHĀNGAI Me mātua mōhio te kaiako ki ngā momo tohutohu e rima. Me āta whakarongo te kaiako ki a ia anō e tohutohu ana me te huritao atu. Ko tēhea o ngā momo tohutohu i kōrerotia e ia? Kei te mārama rānei ngā tohutohu ki te hunga whakarongo? E hāngai ana te momo tohutohu ki tā te mahi e hiahia ana kia whakatutuki? Kia huritao i ngā wā katoa ki āna tohutohu. (He tauira: Kua mārama au ki tāku e kī nei?)

KA MAUAnei ētahi āhuatanga me whakaaro, me urupare hoki kia kitea ētahi huarahi ki te whakapai ake i ō mahi tohutohu:

• I āta kōrero ahau?

• I popoto anō aku kōrero?

• I pātai atu mēnā i mārama te hunga whakarongo?

• I pātai atu, i pātai mai?

• Me rerekē taku reo?

• I pēhea te piki me te heke o taku reo?

• Taku reo ā-waha, ā-tinana?

• He reo takatika, he reo whakaū rānei taku reo?

• Kei te mārama te hunga whakarongo ki aku tohutohu?

• Me pēhea au e mōhio ai?

• He aha anō ngā tohutohu?

• He aha te tohutohu tuarua?





02WĀHANGA

Kia Mārama

E koekoe te kōkō, e ketekete te kākā, e kūkū te kererū

He Tuhinga Tawhito: Ko Māui me te Tieke4

Tērā tētahi wā e whiriwhiri ana a Māui i āna taura me tētahi tieke e tau ana i tōna pokohiwi. Ko tā Māui mahi he mahi kupenga kia mau a Tamanuiterā. I taua wā ka tere rawa te rere a Tamanuiterā i te rangi i ia rā, i ia rā me te aha anō kīhai i whai wāhi ngā tāngata ki te whakatutuki i ā rātou mahi, arā, ko te ngaki māra, ko te whakatō kai, ko te tauhere manu, ko te kohikohi mātaitai. Nō reira, ko te whāinga kia whakaroa i ngā rangi e taea ai e ngā tāngata ā rātou mahi te whakatutuki.

Ā, i te rangi i whakaaro a Māui ki te haere atu hei ruke atu i tana kupenga kia mau a Tamanuiterā, ko Tieke tērā e rere ana i tōna taha. Ka tae atu ki te rua o Tamanuiterā, ka rukea te kupenga kia uhia te rua, ā, ka whanga mai a Māui kia whiti mai a Tamanuiterā.

I te whitinga mai ka whawhai, ka kakari, ā, ka tino wera rawa atu ngā hihi o Tamanuiterā. Nā konei ka huri a Māui ki a Tieke, ka mea atu, ‘Me hoki kei wera koe!’

Ka nui te tohutohu atu, engari tē aro a Tieke. Ka tīmata ō Māui makawe ki te rewa, tōna kiri ki te hoipū, ā, kīhai tonu a Tieke i hoki. Ka huri atu a Māui ki te mau i a Tieke, ka whiua ki te whenua. Koia rā te take ka kitea te tohu wera kei te tuarā o Tieke.

4. He mea whakamāori tēnei kōrero nā Hone Morris. I tīkina ēnei kōrero mai i te hononga ipurangi:http://www.tourism.net.nz/new-zealand/about-new-zealand/maui-and-tieke.html



HE KUPU WHAKATAKIKia mātua mōhio te kaiako, mā te mārama ka mōhio, mā te mōhio ka tutuki, nō reira me mahi ngā momo tohutohu katoa i te akomanga. Kei raro e rārangi mai ana. Ko te hua o tēnei ko te hiringa tonutanga ki te whai i te mātauranga. Kei tēnei wāhanga ka titiro tātou ki ētahi momo tohutohu tino papai. Me whiriwhiri te kaiako te mea e hāngai ana ki te wā, ki te horopaki, ki te wāhi. Kia mauri tau te mahi, kia hāngai te mahi.

NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMAHe maha ngā horopaki e puta ake ai te reo tohutohu nō reira me maha hoki ngā momo tohutohu e mārama ai ngā tāngata katoa. Me whakarite kia hāngai pū ki tā te kaiako e tohutohu nā.

KA WHAKAHARATAUE whai ake nei ētahi mahi whakaharatau, ētahi mahi whakahāngai hoki hei mahi ā-rōpū.

Horopaki 1: Kei te tohutohu atu ki te tamaiti kei te tuhituhi tētahi mapi hoahoa whenua. Tērā pea kei te hāngai ki tētahi pukapuka e pānui ana ngā tamariki? Tērā pea he karāehe tātai (pāngarau)? Ka aha koe ki te kore te ākonga e mārama? Mehemea kāre te ākonga i te mārama, ka rerekē te kōrero i te pātai, kia rerekē te rere o ngā whakaaro. Kia huri te kupu, te kōrero, te kimi rautaki atu anō, kia mārama tonu te ākonga.

Horopaki 2: Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga, me akiaki i a rātou, kei kotiti ngā kōrero ki kaupapa kē.

Horopaki 3: Kua raruraru ētahi ākonga i a rātou e tākaro ana. He aha tāu e tau ai te raruraru?

Me kōrero ngā kaiako mō ngā horopaki rā. Kaua e āwangawanga kei rerekē ngā kōrero ka puta i ā koutou wānanga, kei wareware he rerekē ngā whakaaro o tēnā, o tēnā.

KA WHAKAHĀNGAIMe āta whakaaro i ngā wā e rerekē ai te reo tohutohu kia ngāwari, kia mārō, kia hāngai pū. Me te whakaaro hoki ki ngā tikanga e huri ai.

Ka tohutohu te kaiako:

• ki te whakahaere

• ki te whakahoahoa

• ki te whakamārama

• ki te whakatau

• ki te whakaako

• ki te arataki.

Ka tohutohu i te huarahi:

• hei tunu kai

• hei whakahaere taputapu

• hei whakatō kai

• hei hanga taonga




• hei whakamātau

• hei tākaro kēmu

• hei whakatūpato.

Hei tā ngā ākonga he āta whakarongo!

Hei tā te kaiako:

• he āta kōrero kia mārama tōna reo tohutohu

• me tāruarua ngā tohutohu

• me pātai atu ki ngā ākonga e mōhio ai kua mārama ki ngā tohutohu.

Me pēhea e whakaatu ngā tohutohu?

• Whakamōhio atu i te whāinga, i te putanga ako

• Whakarārangihia ngā taputapu ka mahia

• Namahia pea ngā tohutohu kia tika te raupapa

• Mā te reo ā-waha

• Mā te reo ā-tuhi

• Mā te pūhau me ngā tūmahi whakahau

• Mā ngā tūhono wā (tūtahi, āianei, tae noa atu ki/kia, tae atu ki, tae mai ki, mutu ana, ka mutu, ka ..., kia ..., ka ...ai, ka tahi … ka rua, kātahi ka ..., tae rawa atu ..., mea ake nei)

• Mā te reo ā-tinana

• Mā te reo ataata (he hoahoa, he pikitia, he whakaahua o te whakatutukitanga).

Koianei ētahi o ngā momo kīanga hei whakaputa tohutohu:

• Ka … ka … ai (ina e rua ngā tohutohu)

• ...tia, ka … ai (ina e rua ngā tohutohu)

• Me ...

• ... tia.

KA MAUMe wānanga i tā koutou i kite ai, i tā koutou i mahi ai:

• I pōhēhē tētahi ki tāu i tohutohu ai?

• He aha pea i pērā ai?

• He aha ngā rautaki hei whakamahi?

Ki tā ētahi o ngā kairangahau wetereo, ngā mātanga reo, mā te kūmuri hāngū ‘-tia’ ka mārō te wairua o te tohutohu, ānō nei he whakahau, he tātaku, ā, mā te kūmuri hāngū ‘-hia’ ka ngāwari kē te wairua o te kupu tohutohu ānō nei he inoi.





Ngā Momo Tohutohu

Kai ana te kākā, noho ana te kererū

He Tuhinga Tawhito: Te Putake i Matemate ai nga Huia5

I nga wa o mua, i noho hoahoa te huia me te kereru. I te ahua wawata o te huia, katahi ka mea atu ki te kereru ki te whakahui i nga manu whenua hei kimi rangatira mo ratou. I te huinga he maha tonu nga manu kaore i hiahia ki te turanga rangatira nei, katahi ka inoi atu te kereru kia homai te turanga rangatira nei ki tona hoa ki te huia. Whakaae hoki nga manu nei, waiho ana ko te huia hei rangatira mo nga manu o te ngahere.

Kua roa ano e rangatira ana te huia nei, ka uru mai ki roto i a ia, te ahua whakahihi.

I tetahi ra, i a ratou e noho ana i runga i nga rakau, ka kite nga manu i tetahi waka roa, a, e haere mai ana mai i waho o te moana, a, he tangata i roto.

Katahi ka mea atu te huia ki te kereru, ‘E haere ana ahau ki te whakaatu ki nga tangata ra, ara ko ahau te rangatira o nga manu i tenei whenua. E hiahia ana ahau kia mohio mai ratou ki ahau.’

Ka mea atu te kereru, ‘Kaua koe e whakaatu atu ki a ratou no te mea kei hiahia o ratou rangatira ki o huruhuru.’

03WĀHANGA

5. Nā G. N. Lansdown tēnei kōrero. I tīkina ēnei kōrero mai i te hononga ipurangi:http://teaohou.natlib.govt.nz/journals/teaohou/issue/Mao12TeA/c25.html#n45. Ko tōna whakatokotoranga tēnei, kāre he tohutō o te pūrākau ake, ā, koinei te tikanga a Huia.






Kaore te huia i aro ki nga korero a tona hoa haere atu ana, whakaatu atu ana ki nga tangata nei ara ko ia te rangatira o nga manu.

Kaore hoki i roa ka whakaaro nga tangata nei, a, e tika ana kia mau o ratou rangatira i nga huruhuru o te whiore o te manu rangatira nei, a, tango ana ratou i nga huruhuru nei. Na runga i tenei ahua korekore ana nga huruhuru o te huia, a mate atu ana.

No reira kei te noho mokemoke te kereru me te whakaaro ano hoki pea, a, mehemea i whakarongo ano te huia ki ana tohutohu.

HE KUPU WHAKATAKIKa tūhurahura tātou i ngā horopaki o te reo tohutohu. He nui ngā tauira o te reo marohi, o te reo whakahau i roto i ngā pūrākau, i ngā waiata tawhito i ngā whakataukī anō hoki. Me auraki tātou ki ēnei titonga kia kite i ngā tūmomo āhuatanga o te reo tohutohu. Waihoki mā te mita, mā te wairua e whakamārama ai i te hiahia, i te pīrangi o te tangata i a ia e kōrero ana i āna tohutohu.

NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMAKua kite tātou he maha ngā momo tohutohu, nā, ko tā tātou mahi, he whakaraupapa i ngā tohutohu. Inā anō ngā tūmomo tohutohu me te whānui atu o te whakamārama.

KA RONGO, KA KITE

■■ He tohutohu tūtohu

Mā te kaiako te tūtohu e whakaputa. Ko tā te kaiako he tohutohu atu, ko tā te ākonga he whakarongo mai, he whai mai. Ka meatia tēnei tūmomo tohutohu hei whāngai kōrero hou, mōhiohio hou, whakaaro hou. E ai ki te kōrero e 5% noa iho o tēnei momo tohutohu ka mau i te hinengaro. Nō reira, he pai ake kia whakatauira atu, kia matapaki, kia reo ataata hoki. Me kaua e neke atu i te 20 meneti te tohutohu pēnei. Inā he tauira:

• Ka āhei koe ki te kī mai ...

• Kei te mōhio koe ki ...

• I te whakaaro au ...

• He whakaaro ōu ...

• Kei te hiahia mōhio au ...

• Ka taea te … te ...

• Ki ōu whakaaro, ka taea te … te ...


Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 201610 Te Reo Tohutohu: He Rauemi Whakahiki Pūkenga mā te Pouako

ISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 2016

■■ He tohutohu tāhapa

Ka aro atu tēnei momo tohutohu ki te ākonga. Ko te ākonga kei te pūtahi. He pai ake tēnei momo tohutohu hei whakarite huarahi rangahau, huarahi whakaoti rapanga. Ko te ōhia manomano, te tātā roro, te whakaoti rapanga me te matapaki huritao ngā momo tohutohu tāhapa. Ka meatia ēnei tohutohu mō ngā kaupapa rangahau. He tino pai ēnei momo tohutohu mā ngā ākonga mahi ā-ringa6.

■■ He tohutohu tauneke

Ko te tino pūtake o te tohutohu tauneke ko te matapaki, ko te whakawhitiwhiti kōrero. Ka ako te ākonga i ōna hoa me te kaiako hei whakawhanake i ōna pūkenga whakahoahoa, i ōna pūkenga whakarite whakaaro hoki, ka mutu, ka whanake te āhei kia tautohe i runga i te whakaaro tika.

Mā tēnei rautaki tohutohu ka wātea mai te whakamahi i ngā mahi tauneke whānui. Me mātua whakatakoto e te kaiako:

• te kaupapa

• te wā hei matapaki

• te āhua o ngā rōpū me te mahi tuku pūrongo.

Kia ea ai ngā tohutohu tauneke me poipoi ngā pūkenga mātaki, ngā pūkenga whakarongo, ngā pūkenga whakahoahoa, me ngā whakatau o te kaiako me ngā ākonga. Kia whaihua me mātua whai pūkenga te kaiako kia taea ai e ia te akomanga te whakarite, te whakapakari. E whai ake nei ētahi tauira hei whakanikoniko i te akomanga.

■■ Te ōhia manomano me te tātā roro

He mahi mā te rōpū, mā te akomanga rānei. Mā tēnei rautaki ka mahi tahi ngā ākonga kia puta he whakaaro auaha, he ariā pohewa. Ko ngā momo mahi tauneke:

• kia āta whakarite, kia waiho mā ngā ākonga

• mā te ipurangi, ko te rūma kōrerorero, ko te wānanga ipurangi, ko te tīhau, ko te īmēra

• whakamāherehere ā-rōpū

• whakaaro kohuki7, huapai8, huakino9

• ōhia manomano takitahi.

■■ Te whakaaro takirua, kātahi ka tuari

Whakaritea he pātai, he panga. Whakaritea te akomanga kia mahi takirua. Tohua he wā pai hei matapaki kia puta he whakaotinga. Tukuna ia ākonga o te takirua kia whakaputa i te whakaotinga i āna ake kupu. Ka taea hoki e tētahi te kōrero, e tētahi atu te ako me te arotake.

■■ Te whakawhiti whakaaro

Ka whakarōpūhia te akomanga kia arotahi ki tētahi kaupapa kotahi. Nō roto o ia rōpū ka tuku whakaaro tēnā me tēnā. Me akiaki te matapaki me te mahi tahi a ngā ākonga. Ko te mahi a te ākonga he ako i tēnā kōrero, i tēnā kōrero, i tēnā wheako hoki.

6. Tactile learner7. Consider8. Positive9. Negative




■■ Te wānanga pūāhua

Ko tā tēnei rautaki he whakarite wānanga hei matapaki i tētahi take engari he mea ngāwari. Ko te aronga nui kia pēhea e wetewete ai, e hīraurau ai i ētahi tino raruraru e pā atu ana ki ngā tino tāngata. Ka hoatu ngā taipitopito o ētahi tino pūāhua ki ngā rōpū iti nei hei matapaki mā rātou kia puta he whakaotinga hāngai.

■■ Te huinga pātai-whakautu

Nō muri mai i ia whakaritenga kaupapa ka tohutohu atu te kaiako ki ngā ākonga kia tuhia he pātai e hāngai ana ki te kaupapa ki runga i ētahi kāri (3 × 5 cm). Ka kohia ngā kāri kātahi ka pānuihia ngā pātai e te kaiako me te whakautu haere.

• Ka taea ngā kāri te whakaraupapa ā-arapū, ā-tupurangi rānei.

• Me tuwhera noa te mahi, ā, me huri pea ngā pātai kia tātaria, kia arotakengia e ngā ākonga kātahi ka parahautia.

• Kia whakatere i te pātai-whakautu (me rāhui ngā whakautu kia toru, kia whā noa iho rānei hei whakatere ake te mahi).

■■ He tohutohu tōkeke

Hei whai atu i te kōrero mō te tohutohu tōkeke. Mā ngā rautaki pērā i te tuku i ngā ākonga hei mahi i te kāinga, hei rangahau, hei tuhi kōrero roa ka poipoia te kakama o te ākonga, te tū pakari, te kiritau, ka mutu ka whakapakari te ākonga i a ia anō.

• Ka taea te tuku ētahi ākonga hei whāi i tēnei rautaki ko ērā atu he rautaki kē hei whai mā rātou

• Ka taea tēnei rautaki te whai hei huarahi mā te katoa.

KA WHAKAHARATAU

■■ He rautaki tauneke10

Tekau ngā momo ngohe hei whakahaere i ngā ākonga tauneke. Arā atu anō ētahi kei te pae ipurangi e tohua ana kei raro.

1. Whakaahua hei aki

• Whakaatu atu i tētahi whakaahua/pikitia.

• Kaua rawa e hoatu whakamārama.

• Mā ngā ākonga e kōrero, e whakamārama.

• Mā rātou hoki e parahau i tā rātou kōrero.

• Tukuna rānei rātou kia tuhia ō rātou whakaaro.

• Kaua e ārahi i a rātou.

• Hoatu te whakautu tika ka mutu rā anō i a rātou ngā kōwhiringa te whakatewhatewha.

10. He mea tango ēnei whakaaro i http://www.fctl.ucf.edu/TeachingAndLearningResources/CourseDesign/Assessment/content/101_Tips.pdf




2. Tukua te rākau

• Whakairihia he pikitia, he hoahoa, he whakaahua matahuhua.

• Tukuna tēnā ākonga me tēnā hei tautohu i tētahi wāhanga o taua whakaahua rā.

• Mā rātou anō taua wāhanga e whakamārama.

• Mā rātou rānei e tuku pātai mō taua wāhanga ki te ākomanga.

3. He tiriwā kupu

• Hoatu tētahi whakataukī, whakatauākī rānei.

• Me tango tētahi o ngā kupu matua.

• Mā ngā ākonga taua kupu e rapu, e whiriwhiri.

4. He take whaiaro

• Hoatu he kaupapa hei kōrero, hei tuhirānei mā ngā ākonga.

• Me whai pānga te kaupapa ki tō rātou ao, pērā i ngā hauātanga, kōhuru tamariki, ngau whiore.

• Mā rātou e kōrero mō tētahi e mōhiotia ana.

5. Te kupu o te rā

• Kōwhirihia tētahi kupu mātuatua, tapanga whaitake rānei.

• Me whānui te whai pānga o taua kupu.

• Mā ngā ākonga taua kupu e kōrero i taua rangi.

6. He hokinga mahara

• He rautaki tēnei hei tīmata akoranga.

• E rima ngā upane hei whakaū i ngā akoranga o tērā wiki:

− Hokinga mahara

− Whakarāpopoto

− He pātai

− Tūhono ki te akomanga

− Kōrero.

7. Whakarārangi kia arotahi

• He mea tēnei hei āwhina i tētahi kaupapa hou.

• Whakarārangihia kia maha ngā ariā, ngā whakaaro e hāngai ana ki te kaupapa matua.




8. Hui ā-iwi

• Whakaritea te wāhi o mua o te akomanga hei taumata kōrero.

• Tukuna tētahi ākonga kia tū ki te taumata kōrero.

• Māna e kōrero mō tētahi kaupapa tautohe.

• Mā taua ākonga tētahi atu e kōwhiri kia tū ki te taumata.

• Ka pērā anō.

9. Tauwhāinga

• Whakarōpūhia te akomanga kia rua ngā rōpū.

• Whakaritea he kaupapa hei whakamātautau.

• Mā ia rōpū e matapaki, e rapu kōrero.

• Pātaihia ngā pātai.

• Hurihia te kaupapa, ā, tukuna ngā rōpū kia wānanga i te kaupapa.

• Ka tuku pātai anō.

10. Kotahi te meneti

• Hoatu he kaupapa tuhituhi.

• He aha te mea nui i ākona e koe?

• Tukuna ngā ākonga kia tuhi kōrero mō te kotahi meneti.

• He ngohe pai hei whakamutu akoranga.

■■ He tohutohu rapunga

He momo tohutohu anō tēnei kia ako tuakana-teina ngā ākonga. Ko te mea nui o te tohutohu rapunga ko te whakarite huarahi ako kia tae atu te ākonga ki tētahi otinga, kia tutuki i a ia tētahi mahi. Ko te aronga nui o te tohutohu rapunga ko te huarahi ka whāia kaua ko te otinga. Ko taua āhua anō, ‘Ina kōrero mai ka wareware, ina whakaatu mai ka maumahara, engari ina tukua ko au hei mahi, ka mārama.’ He nui ngā painga o tēnei tū tohutohu:

• ka kaha ake te hiahia o te ākonga ki te ako

• mā rātou anō rātou e whakaako mā te whakamārama i tā rātou e mahi ana

• ka piki ake te māramatanga, ka kaha mau i a rātou tā rātou i rapu ai

• he pai ake tēnei rautaki i te whakarongo noa iho, te pānui noa iho, te mātakitaki noa iho.

Kei konei ētahi atu kōrero : http://www.ehow.com/list_7609879_types-instructions-used-classroom.html





Ngā Tohutohu Arotahi

Me aro ki ngā kupu a ōu mātua‘Haere i uta kia tāpoaina ki te ahi rarauhe’

Nā Ikatere i kī atu ki a Tūtewehiwehi i muri mai i te wehenga o Papa rāua ko Rangi. He tauira tēnei o te tohutohu ki tētahi e hīkaka ana ki tētahi mahi.

‘Haere ki Ō-te-rangi-pā-karu ki te kai pua mānuka’

He whakatautau kupu tēnei, kāre ō taringa i te rongo.

‘Kei taringa whitirua’

He kupu akiaki pea tēnei ki te hunga kaiako kia tino pai te tuku kupu tohutohu ki ngā ākonga, ā, kia mārama, kia poto, kia hāngai. Ki te kore ka noho rangirua ngā ākonga, mutu atu, kua taringa whitirua.

04WĀHANGA

He Tuhinga Tawhito: Ngā Manu a Ruakapanga11

… Ka tae ia ka kōrero i te pai o Te Tairāwhiti o Aotearoa mō te whakanoho kāinga, mō te whakatipu kai. I te mōhiotanga o Ruakapanga, he kōanga te wā o te tau i Aotearoa, ka tapaea e ia ana manu a Harongarangi rāua ko Tuingarangi hei whakahoki i a Pourangahua ki Aotearoa.

Mā runga i a Harongarangi a Pou, ko ngā kōpura kūmara whai tipu mā runga i a Tuingarangi. Tāpiri ki ēnei, ko ngā kō, ko Mamainuku, ko Mamairangi, hei kō i ngā māra o roto o Tūranga.

I mua o te rerenga mai o Pou ka āta tohutohu mai a Ruakapanga i a ia:

• ki ngā karakia e pā ana ki tēnei manu

• te karakia me te whakawhetai ina tae ki Tūranga

11. He mea tango ētahi o tēnei kōrero i Te Ao Hou No. 23 Hūrae 1958 wh. 13, ā, nā Hone Morris i tāpiri tētahi wāhanga whakamāori. I tīkina ēnei kōrero mai i te hononga ipurangi: (http://teaohou.natlib.govt.nz/journals/teaohou/issue/Mao23TeA/c10.html.






• kia kaua ia e rere tata ki Hikurangi kei mau i te hautipua rā i a Tama-i-waho

• me kaua rawa e huti ake i ētahi hou o ngā manu

• me te karakia mō te whakahoki ora mai i ngā manu.

Ka rere mai a Pou, ā, ka tau ki Tūranga. Ka whakaaro a Pou, māmā noa iho te whai i aua tohutohu, ka rere atu.

Tata rawa mai a Pourangahua ki te tūāraki o te ākau o te Tairāwhiti me tōna manahau kua tata mai ki tana wahine ki a Kanioro, ka wareware katoa i a ia ngā tohutohu a Ruakapanga. Ā, kia potongia iho tana haere ka rere mā runga i Hikurangi maunga me te aha ka tukia e Tama-i-waho. Ā, ka oraiti atu engari anō ngā manu. Tata mai ki Tūranga ka amio haere ngā manu kia rapu he wāhi hei taunga mā rātou. Heoi anō he whāwhai nō Pou ka hutia tētahi o ō Hāro-ngā-rangi hou kia tere te heke. Tau rawa mai, kotahi atu a Pou ki a Kanioro me ōna hoa me te wareware ki ngā manu tae noa kia auē atu. Ka tau te whakamā ki a Pou ka tere taki karakia kia pai te hoki ki Hawaiki.

Te hokinga atu a ngā manu ka tukia e ngā kaitiaki, e Tū-nui-o-te-ika rāua ko Hua-taketake. Ka tae atu anō ki te tohunga kua tata mate, ā, ka tino āritarita a Ruakapanga. Hei ngaki i te mahi tūkino a Pou ki āna manu rangatira ka tukua e Rua kia toru ngā ngārara hei whakaparaiti i te kūmara mō ake tonu atu — ko te anuhe tērā hei kai i ngā pihi, ko te mokoroa tērā hei kai i ngā nihoniho, ā, ko te mokowhiti hoki hei kai i ngā rau. Mohoa nei ka ukuuku tonu ēnei ngārara i te kūmara o Aotearoa hei whakamaumahara i a tātou i te korenga e whai nā Pou i ngā tohutohu.



HE KUPU WHAKATAKIKo te tangata tonu tērā i ētahi wā e kore rā e āta whakaaro mōna anō me te huarahi ka whāia e ia kia tutuki ōna wawata. Ka moemoeā tātou mō te kai hauora, mō te whakatū pakihi, mō te oma i tētahi oma taumano, mō te rere ki tāwāhi engari kāore tonu tātou e whakapau kaha hei whakatutuki i aua moemoeā rā, whaihoki, ka whakapaea nā te āhua o te noho te pūtake e aukati ana i te koke whakamua.

Ko ngā tāngata e whakatutuki ana i ō rātou moemoeā ko ērā e pātai ana i ngā pātai pai, i ngā pātai kounga. He aha oti aua pātai kounga? Ko ngā pātai kounga, he tū pātai hei whakamahi i ngā whakaaro kaikini kia puta mai he whakautu kounga.

E ai ki te kōrero, ina pātaihia he pātai kounga, he oranga kounga te hua. Nō reira, ko te mahi hei mātātaki i te ākonga, he rapu i aua pātai kounga. Ehara i te mea ka pūkana noa mai ēnei tū pātai ki ngāi kaiako, nō reira, me pēhea e whakarite ai i ētahi pātai kounga kia puta mai he whakautu kounga.

Ko te pātai tuatahi, he pātai arotahi. Mā te pātai i tētahi pātai arotahi kounga ka mōhio ngā ākonga ki hea tīmata ai te whakaaro, te mahi, te matapaki hoki. Ā, ka arahina rātou i runga i te ara tika kia kore ai e kotiti. Inā ētahi pātai kounga:

• He aha te mahi tika kia māmā mai te huarahi ā muri?

• He aha te hīkoi tuatahi o te haerenga?

• He aha te whakaaro kotahi kia whanui ai te titiro?

• He aha te pātai māmā?

■■ Me pēhea e arotahi ai?

Ko tētahi huarahi tino whai hua hei tūhura i tētahi kaupapa kia arowhāiti ai te whakaaro ki te kaupapa ko te pātai i ētahi pātai. Inā e whai ake nei ko ētahi pātai hei āwhina i te hinengaro o te ākonga ki te arotahi pū ki te kaupapa. Ehara i te mea ka hāngai ngā pātai katoa i ngā wā katoa ki te kaupapa nō reira ki te kore e hāngai me titiro ki te pātai e whai mai ana.

■■ Ko te āhua o te kaupapa

• He pēhea te āhua o te kaupapa? He oro? He rongo? He kakara?

• Kei hea te kaupapa?

• He aha kei te taha? He aha kei runga, kei raro, kei mua, kei muri?

• He aha ngā āhuatanga motuhake?

• He aha ngā tae, ngā kano rānei?

• He taumaha, he māmā rānei?

■■ I aha?

• I ahatia te kaupapa i te tuatahi?

• I hea mahia ai te kaupapa?

• Nōnahea i mahia ai?

• He aha rā i mahia ai?

• I pēhea i mahia ai?

• Ko wai mā i mahi ai?






• I ahatia whai muri mai?

• I te mutunga iho he aha te hua?

• He akoranga tō te mahi?

■■ Hei tautohe

• Ka whai take te kaupapa?

• He aha ōna painga?

• He aha ōna mate?

• Mā wai te kaupapa e mahi?

• Āhea e mahi ai?

• Kei hea e mahi ai?

• Kua mahia kētia?

• Mēnā kāre i mahia, he aha ai?

• He aha ōna pānga?

• Ka whai pānga atu ki a wai?

■■ Hei whakamārama

• He aha ngā wāhanga o te kaupapa?

• He aha ētahi tauira o te kaupapa?

• He aha ētahi atu mea e ōrite ana te āhua o te kaupapa?

• He aha te mea kia tika te mahi?

• He pēhea e whakamahia ai te kaupapa?

• Nā te aha i pērā ai te kaupapa?

• He aha ngā hua o te kaupapa?

• Āhea whakamahia ai te kaupapa?

• He aha ngā tikanga o te kaupapa?

■■ Hei arotake

• He aha ngā whāinga o te kaupapa?

• Ka tutuki ngā whāinga?

• He pēhea i tutuki ai ngā whāinga?

• He aha ngā whāinga i kore e tutuki ai?

• Ko ēhea wāhanga o te kaupapa he wāhanga papai?

• Ko ēhea ngā wāhanga kore pai?

• Me pēhea e whakapai ake ai i te kaupapa?

• Me aha ki tēnei kaupapa?




TE HURITAO• Mutu ana āna mahi whakaako me āta whakaaro te kaiako ki te āhua o āna pātai

i meatia e ia i roto i āna akoranga. Inā ētahi tauira:

a. He pai ki ahau kia tīmata i ngā akoranga me tētahi pātai tautohenga; mōku ake nei ka aro mai ngā ākonga. Mā te pātai tautohenga ka wero i te hinengaro, ā, ka meatia te taha auaha o te hinengaro kaua ko te taha maumahara. Ka tīmata hoki te ākonga ki te whakawhanake i ōna ake whakaaro.

e. He pai ki ahau te pātai arotahi kounga hei ārahi i te akoranga me te hoatu tētahi take hei whakaaro mā ngā ākonga. He nui hoki kia mōhiotia e ngā ākonga, arā atu anō ngā whakautu ki te pātai arotahi kounga. Kia whakamōhio atu hoki i a rātou kāore he whakautu tika, whakautu hē rānei ki te pātai arotahi.





Te Ākonga

Tamariki wāwāhi tahā

Tuhinga Tawhito: Māui me te Tīwakawaka

Ka tae atu anō ki te whare o Hinenuitepō. Rokohanga atu e moe ana, e tuwhera tonu ana ngā kūhā, e kōtamu noa ana te waha o te kōwhao. E uira noa ana te mahi a te matā i ngā tapa hūhā. Ka noho rātou i te roro o te whare.

Ka mea atu a Māui ki ōna hoa, ‘E hoa mā, ki te mea ka haere au ki roto i te puku o taua ruahine, ā, kauaka ahau e kataina. Engari kia ngaro rawa ahau ki roto i te puku, ā, puta noa ake i te waha, ka katā ai ahau e koutou.’

Ka mea atu ngā hoa, ‘E tama, ka mate koe.’

Ka mea atu ia ki a rātou, ‘Ki te kata koutou i ahau, i te mea kātahi anō ka tomo atu ki roto, ka mate au, mate rawa. Engari ki te ngaro rawa ahau ki roto, puta noa i te waha, ka ora ahau, ka mate a Hinenuitepō.’

Ka mea atu ngā hoa, ‘Ā, haere rā. Kei a koe anō te whakaaro mōu.’

Kātahi te tama ka whakatika, takawiritia iho te tau o te patu ki te ringa. Ka tomo atu ki te whare, ka marere ngā kahu, ānō te kiri me te anuhe tawatawa ngā mahi a te kauri, ngā uhi matarau a Uetonga.

Kātahi ka tomo atu, ko tōna upoko ki mua. Ka ngaro te pane, e memene noa ana ngā pāpāringa o te tini manu rā. Ka ngaro ngā peke, tango atu ki te uma. Kātahi ka tino kata ngā tīwakawaka rā.

05WĀHANGA



Anō te ohoreretanga o taua ruahine! Anā! Oho tuwhera ana ngā kanohi, kopi ana ngā kūhā. Ehara! rokohanga iho ana, ka whano ka ngaro te hope, taua kutinga iho o aua matā rā. Ehara! moturere atu ana ki roto, moturere ana mai ki waho. Heoi, ka mate tēnei Māui.

Otirā, mate rawa ake ia, kua tupu ōna uri, ki whānau tama ia. Ōna uri, kei Hawaiki ētahi, kei Aotea nei ētahi. Ko [te] tin[i] o ōna uri i noho atu i konā, i Hawaiki nā, ētahi i haere mai anō ki Aotearoa nei.

Ko te take tēnei i te mate ki tō te Māori tikanga kōrero, no te katanga a Tīwaiwaka i a Māui-tikitiki-o-Taranga, ā, kutia ana e Hinenuitepō, ā, mate ana. Koia tā mātou pepeha nei, ‘He mahi atu tā te tangata, mā Hinenuitepō e kukuti mai.’

HE KUPU WHAKATAKIKei pōhēhē tātou nō te kaiako anahe te reo tohutohu. Tohutohu atu ai te ākonga i ngā wā katoa, ahakoa he whakahau, he akiaki, he whakamārama, he whakatūpato, he patipati. Tohutohu atu ai ia ki ōna hoa ranga, ki ērā atu ākonga, ā, ki te kaiako hoki i ētahi wā.

Anei tātou e wānanga ana i ngā tini hanga o tēnei mea te tohutohu, kei hē te whiriwhiri, kei hē te reo, ahakoa kua rongo tātou i te reo o ngā tohunga o te reo. Me āta whakaaro tātou i tō tātou ake reo, me mārama tātou ki te rerenga kētanga o tētahi momo tohutohu i tētahi atu.

Waihoki ko te mārama o ngā ākonga ki tā tātou e mea ana, e hiahia ana. Engari ehara tā te ākonga i te whaiwhai noa iho i ā tātou tohutohu. Kua taha atu ērā tikanga whakaako nō tua whakarere. Me āta ārahi i ngā ākonga kia pakari ai hoki rātou ki te tohutohu ki ō rātou hoa, ā, ki a tātou hoki.

HEI WHAKAAROAnei ētahi pātai e puta ake ai ngā whakaaro hei wānanga mā koutou:

• He pēhea te tohutohu a ngā ākonga i ō rātou hoa ranga? E hia ngā momo tohutohu?

• Kua tohutohu mai ngā ākonga i a koe? He pēhea te tohutohu? He pēhea ō whakaaro?

• Kua whakatauira atu koe i ngā momo tohutohu ki ngā ākonga?

05



Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 2016 21Te Reo Tohutohu: He Rauemi Whakahiki Pūkenga mā te Pouako

ISBN: 978-1-77550-317-0 (PDF)Mana tārua i tēnei pukapuka © Te Tāhuhu o te Mātauranga 2016



NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMANā, ka huri tātou ki ngā tikanga me ngā mahi e pakari ai te reo tohutohu a ngā ākonga. He pērā me te kōrero i mua nei, kua kore ngā ākonga e noho hei kapu hema e kī ai i te mātauranga o te kaiako. Kei pōhēhē hoki tātou mā te rongo e mārama ai, e pakari ai te reo tohutohu. Ko te mea kē me mōhio ki te whakarongo, hei reira huri ai ki te āta whakaaro, ki te whakamātautau i ngā momo tohutohu. Me āta māherehere hoki ngā mahi mā ngā ākonga, kia rite ai rātou ki te whakamahi i aua tohutohu huhua.

Tērā te tauira akoako, ko te MRA a Tamsin Meaney i whakaritea i ngā ranga Tātai/Pāngarau [2006]. Ahakoa ka āta tirohia ngā kupu tātaitai, he tauira hoki mō ngā momo tohutohu. Kia titiro tātou ki ngā tūāpae e whā o taua tauira akoako.

KA RONGO, KA KITEHei tīmatanga, me pakari te reo tohutohu o te kaiako, arā, me mōhio te kaiako ki tāna e mea ana, mehemea he tohutohu, ehara rānei. Ka āta whakarite i ngā kōrero me ngā tuhinga kia maha ai ngā wā e puta ai te momo tohutohu kei te ākona.

KA WHAKAHARATAUKa whakarite i ngā mahi e whakamātautau atu ai ngā ākonga i te tohutohu. He kaha tonu te ārahi a te kaiako kei hē, kei makere hoki i te wareware.

KA WHAKAHĀNGAIKa tīmata ngā ākonga ki te kōrero, ki te tuhituhi i te momo tohutohu i āta ākona i horopaki kē. Me tautoko tonu te kaiako i a rātou me te āta tohu atu ki ngā horopaki kē atu e pai ai taua tohutohu rā.

KA MAUKua pakari te kōrero me te tuhituhi i te tohutohu i marautia rā, ahakoa te horopaki, ahakoa te kaupapa. Ka mōhio ina hē te tohutohu, nāna ake rānei, nā tētahi atu rānei.




HE TAUIRAHe maha ngā mahi e whakaharatau ai ngā ākonga kia pakari ai tō rātou reo tohutohu. Anei ngā mahi i puta i te tauira ako a Meaney mā.

KA RONGO, KA KITEKa whakamahi i ngā tohu reo, i ngā tohu ringa, i ngā tohu kanohi e aro ai ngā ākonga ki ngā tohutohu:

• ka rerekē te tangi o te reo hei whakatika i te tohutohu hē a te ākonga

• ka pōhauhau te hanga o te kanohi kia mōhio ai te ākonga i hē te tohutohu mai

• ka rua, ka toru ngā wā e kōrerohia ai, e tuhia ai ngā tohutohu

• ka hā te kōrero kia mārohirohi ake ai ngā ākonga i ngā kupu e oti ai te tohutohu.

KA WHAKAHARATAUKa whakahua i ngā kupu tuatahi o te tohutohu, ā, mā ngā ākonga e whakaoti. Ka meatia ngā ākonga kia whakamārama i te tikanga o te tohutohu me ngā horopaki e whakamahia ai:

• ka īnoi i ngā momo tohutohu

• ka kōrero, tuhituhi ngā ākonga i ngā tohutohu mā tētahi atu.

KA WHAKAHĀNGAIKa whakamahi te kaiako i ngā tohutohu me ngā tohu reo hei whakanui i ngā momo tohutohu me āta whai, me āta mahi ngā ākonga:

• ka meatia te ākonga kia kōrero anō i te tohutohu tino pai

• ka whakaari i te whakahokinga ki te tohutohu hē e mōhio ai te ākonga ki te hē rā

• ka hoahoa ngā ākonga i te kauwhata o ngā momo tohutohu kua ākona e rātou.

KA MAUKa whakarite i ngā tini mahi, i ngā tini horopaki e puta ai te reo tohutohu o te ākonga.

Ka whakarite i te ranga e tukuna ai te ākonga kia uiui i te tika o ngā tohutohu a te kaiako.




HEI MAHINā, kua tae te wā me whakarite koutou i ngā mahi e piki ai ngā ākonga i ngā tūāpae o te tauira ako. Ka mahi takitahi rānei, takitini rānei. Ko te pai o te māherehere tahi, ko te whakarite i ngā kaupapa huritao mā koutou.

Tuhia te mahere ki raro nei.

TŪĀPAE HEI MAHI NGĀ KITENGA

Ka kite, ka rongo

Ka whakaharatau

Ka whakahāngai

Ka mau




TE HURITAONā, ka noho tahi koutou ki te huritao i tā koutou i mahi ai, i kite ai.

HEI WHAKAARO• He aha ngā mahi i whai hua?

• He aha ngā mahi kāore i whai hua?

• Me aha kia pai ake?

• He aha te tūāpae i tae ai koutou ko ngā ākonga?

• He aha ngā whakaaro o ngā ākonga mō ngā mahi?

• Mō tō rātou reo tohutohu?





Te Waha me te Ringa

Tamaiti akona ki te kura, tū ana ki te kōrero, tau ana

Tuhinga Tawhito: Te Namu me te Waeroa

Ka mea atu te waeroa ki te namu, ka waiata atu ki te namu, ‘E kī ana ahau, e taku tāinaina, waiho kia ahiahi ka haere ai tāua ki te riri ki tō tuakana. Kī rawa atu au, waiho kia maruahiahi hai wheowheo i ōna taringa.’

06WĀHANGA

HE KUPU WHAKATAKIKua kōrero kē tātou i ngā tuhinga tohutohu engari me āta tirotiro tēnei mahi e tātou. Ahakoa e ngana ana kia tika te reo, kia maha hoki ngā momo tohutohu, he rerekē tonu ētahi āhuatanga o te tuhituhi i ngā tohutohu.

Ki te kore te tangata e mārama ki ngā tohutohu kōrero ka rapu te kaitohutohu i ētahi atu kōrero e mārama ai te kaiwhakarongo. Ka āhei hoki te kaiwhakarongo ki te whakamārama ki te kaitohutohu i tāna e hiahia ana. Engari kāore he mea pērā hei tautoko i te kaipānui i tua atu i te mārama o te reo tuhituhi me ngā whakaahua, me ngā hoahoa ki tahaki. Me whakaaro hoki i ngā momo tohutohu e rata ana ngā tāngata i tēnei ao hurihuri. Ina hiahia koe ki te mahi i tētahi kai rerekē, ki hea huri atu ai? Ki te pukapuka rānei, ki te ipurangi rānei? He whakaahua, he whitiata tāu e rapu atu ai?

Ko te painga o te tuhituhi i ngā tohutohu ka whai wā ki te āta whakarite i ngā kupu, i te hanga o te whakatakoto, i ngā tāpiritanga whakaahua nei, whitiata nei. Mehemea ko te akomanga te wāhi e whai ai ngā ākonga i ngā tohutohu, he pai noa iho, hei reira koe e āwhina atu ana. Mehemea he tawhiti atu i a koe, he pēhea rā te whai atu?



HEI WHAKAAROAnei ētahi pātai e puta ake ngā whakaaro hei wānanga mā koutou:

• He aha ngā momo tohutohu ka tuhituhia e koe mā ngā ākonga?

• He pēhea te whai a ngā ākonga i aua tohutohu nā?

• He aha ngā hanga o te ao hōu me whakaaro e tātou?

NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMAMe mātua mārama te ākonga ki ngā tikanga o te momo tohutohu ka tuhia māna. Kei huri ngā tohutohu hei whakamātautau! He huarahi kē ngā tohutohu e mārama ai te ākonga ki tāna e mahi ai. Koina te whāinga, ko te mahi ka puta. Ina hē te whai a te ākonga, me whakamātautau ko ngā tohutohu ake!

Me titiro anō tātou ki ngā kōrero o te upoko tuarima me te tauira ako i whakaritea e Meaney mā. Mehemea kāore anō te ākonga kia tae ki te tūāpae whakamutunga, me huri ngā tohutohu hei mahi whakaharatau kē. Kāore anō ngā ākonga kia rite ki te whai i ngā tohutohu mehemea he mana nui nō te mahi i ngā mea pērā me ngā whakamātautau o te Tohu Mātauranga.

Kei raro nei anō ngā tūāpae hei āwhina i a koutou. Me hāngai ki ngā tohutohu tuhituhi me te pānui i aua tohutohu.

KA RONGO, KA KITEHei tīmatanga, me pakari ngā tohutohu tuhituhi a te kaiako, arā, me mōhio te kaiako ki tāna e mea ana, mehemea he tohutohu, ehara rānei. Ka āta whakarite i ngā tuhinga kia maha ai ngā wā e puta ai te momo tohutohu kei te akona.

KA WHAKAHARATAUKa whakarite i ngā mahi e whakamātautau atu ai ngā ākonga i te tohutohu. He kaha tonu te ārahi a te kaiako, kei hē, kei makere hoki i te wareware.

KA WHAKAHĀNGAIKa tīmata ngā ākonga ki te pānui, ki te tuhituhi i te momo tohutohu i āta akona i horopaki kē. Me tautoko tonu te kaiako i a rātou me te āta tohu atu ki ngā horopaki kē atu e pai ai taua tohutohu rā.

KA MAUKua pakari te tuhituhi i te tohutohu i marautia rā, ahakoa te horopaki, ahakoa te kaupapa. Ka mōhio ina hē te tohutohu, nāna ake rānei, nā tētahi atu rānei.




HE TAUIRAHe maha ngā mahi e whakaharatau ai koutou kia pakari ai ngā tuhinga tohutohu? Anei ētahi tauira.

■■ Te whakamāori

He maha ngā wā me whakamāori ngā tohutohu Ingarihi. Kei wareware, ko te mahi ka puta ake i te whai i ngā tohutohu te mea nui. Nō reira me mōhio ki te whai kia tatū ai te mahi! Heoi, me whakaaro i ēnei e whai atu nei:

• He aha ngā kupu me whakamāori? He aha ngā mea me waiho?

• He aha ngā whakaaro me whakamāori? I ētahi wā me rapu i te reo peha e rite ana, kei hē te māramatanga i te reo Māori, kei whakarite hoki te reo Ingarihi i te reo Māori.

• Mā te aha e Māori rawa ai te reo kei huri hei reo ‘whakamāori’?

■■ Hei whakaharatau 1

Anei tētahi mahi hei whakariterite i ngā mahi whakamāori:

• Rapua ngā tohutohu tuhituhi hei mahi i tētahi kai, ka whakamāoritia ai.

• Rapua tētahi whitiata o tētahi ringawera e mahi ana i tētahi atu kai, ka tuhi ai i ngā tohutohu hei mahi i taua kai.

Tērā pea me tāpiri atu ngā whakaahua o ētahi o ngā taputapu me ngā kai o roto mehemea kāore ngā kupu Māori i te tino mōhiotia.

Āta tirohia te rerenga kētanga o ngā tohutohu. Mehemea he rerenga kētanga, he aha i pērā ai? Hoatu ngā tohutohu ki ngā hoa kaiako rānei, ki ngā ākonga rānei. Mā rātou ngā tohutohu e whai. I te mutunga iho, koinei ngā kai i hiahiatia?

■■ Hei whakaharatau 2

Rapua e koutou tētahi pātai i roto i te whakamātautau Tohu Mātauranga. Me takitahi te whakamāori. Ka mutu me whakariterite ā koutou whakamāoritanga. Me whakariterite hoki ki te rerenga Māori o te whakamātautau. He aha tā koutou i kite ai?




HEI MAHINā, whirihia tētahi o ngā mahi hei whakamātautau atu. Me whakamārama hoki i te tūāpae e tika ana.

Tuhia te mahere ki raro nei.

TŪĀPAE HEI MAHI NGĀ KITENGA

Ka kite, ka rongo

Ka whakaharatau

Ka whakahāngai

Ka mau




TE HURITAONā, ka noho tahi koutou ki te huritao i tā koutou i mahi ai, i kite ai.

HEI WHAKAARO• He aha ngā wāhanga i whai hua?

• He aha ngā wāhanga kāore i whai hua?

• Me aha kia pai ake?

• He aha ngā āhuatanga kē atu me whakaaro e koutou?

• He aha ngā whakaaro o ngā ākonga/kaiako mō ngā tohutohu?

• Mō tā rātou whai i ngā tohutohu?





07WĀHANGA

Ngā Whakamātautau

Nā te waewae i kimi

HE PĀTAI AROTAHIMe pēhea au e whakarite ai kia mārama te reo tohutohu o ngā whakamātautau ki ngā ākonga?

HE KUPU WHAKATAKIIna tuhituhi te kaiako i ngā whakamātautau mō te akomanga, he āwhina māna i roto i tēnei kupu tito whakamahara, i te kupu porauhāmā. Māna e whakarite kia popoto, kia whai raupapa, kia hāngai, kia mārama, arā, kia porauhāmā ngā tohutohu katoa i roto i te pepa whakamātautau, me te aha ka āta mōhio te ākonga ki ngā tūmanakohanga mōna mō ia tūmahi i roto i te whakamātautau.

Ina matapakia e koutou ko ō ākonga ngā āhuatanga o ngā pepa NCEA me kī atu ki a rātou kua whakatau te hunga whakamāori pepa whakamātautau kia reo Māori kia whakamahia te kupu ‘tūmahi’ i roto i ngā pepa whakamātautau NCEA, kaua te kupu ‘pātai’. Kua kore e kitea he tohutohu pēnei i ‘Me whakautu kia ono ngā pātai.’ Ka kitea kētia, ‘Me whakaoti kia ono ngā tūmahi.’

NGĀ KŌRERO WHAKAMĀRAMAE tika ana kia whakaae tahitia e koutou ko ō ākonga ngā tikanga o ētahi kupumahi waiwai e kitea nuitia ana i ngā pepa whakamātautau ā-kura, whakamātautau NCEA rānei. Mā te āta kōrerorero i aua kupumahi, ka mōhio te ākonga me aha āna mahi whakatutuki ina tūpono aua kupumahi i tētahi whakamātautau. Anei ētahi hei āta whiriwhiringa, hei āta kōrerorerotanga mā kōutou ko ō ākonga:

hāpono/hāponotia hīraurau/hīraurautia kōwhiri/kōwhiria

mātai/mātaitia matapaki/matapakitia parahau/parahautia

tapa/tapaina tātai/tātaihia tātari/tātaritia

tātuhi/tātuhia tīpako/tīpakotia tirotiro/tirohia

torotoro/torotoroa tuhituhi/tuhia tūhura/tūhuaratia

wetewete/wetekina whakaahua/whakaahuatia whakaatu/whakaaturia

whakaingoa/whakaingoatia whakaoti/whakaotia whakamahi/whakamahia

whakamārama/whakamāramatia whakaroha/whakarohaina whakapae/whakapaetia

whakarite/whakaritea whiriwhiri/whiriwhiria whakarūnā/whakarūnātia

whakatau/whakatauria

Kāore e kore ka whakaarohia ētahi anō e koe, koutou rānei.





HE TAUIRAAnei ētahi tauira i unuhia mai i ētahi pepa NCEA o mua hei whakaarotanga, hei matapakinga mā kōutou ko ō ākonga:

1. Whakaotia 7 – 3 x = 1

x =

2. Whakaahuatia te pānga i waenga o te pūtoro o te koeke me te pūtoro o te rango.

Me whakaatu e koe ngā mahinga taurangi kātahi ka whakaahua mai i te pānga mā te kupu.

3. Ka hīkina ake he pahikara he 20 kirokaramu te papatipu ki runga whatanga 1.5 mita te teitei. He 3 hēkona te roa ki te hiki i te pahikara. Tātaihia te ngoi e hiahiatia ana ki te hiki i te pahikara ki runga i te whatanga. I mua i tō tātaitai i te ngoi, me:

• whakatau e koe te taumaha tōpana o te pahikara

• tātai te mahi ka oti ki te hiki i te pahikara.

4. Ka peke atu a Ian ki roto i te hōpua kaukau mai i te pūhara e 5m te teitei. Tātaihia te tere o Ian i mua tonu i tana pā ki te wai (e ai ki te ture mō te pūmau o te pūngao). Ki tō whakautu me:

• whakaingoa ngā momo pūngao o Ian i mua i tana peketanga, ME ērā anō i mua i tana pā ki te wai

• tātai te tere o Ian i mua i tana pā ki te wai.

He aha i whakapūmatuatia ai te kupu ME i roto i te tūmahi tuawhā?

HEI MAHITātaritia ēnei tūmahi tauira ki te kupu tito whakamahara, ki te porauhāmā. I tutuki, kāore rānei? Ki te kore i tutuki te pōrauhāmā, he aha pea i pērā ai? Ka taea e koe ēnei te whakapai ake me te kore e waiho i ngā mōhiohio waiwai?

Me mahi ā-rōpū koutou ko ētahi atu hoa kaiako ki te tuhituhi i ētahi tūmahi tauira hei matapakinga mā ngā ākonga. Kei te āta mōhio rātou me aha ā rātou mahi kia pai ai te otinga o ngā tūmahi? E mārama ana rātou ki ngā tūmanakohanga mō rātou kia oti pai ai ngā tūmahi? I pēhea aua tūmahi ina inea ki te kupu whakamahara, ki te porauhāmā? I mārama ngā ākonga ki te tikanga o ia kupumahi i roto i ngā tūmahi? I mōhio rātou me aha hei whakaatu kua āta tutuki te rara o ia kupumahi?

TE HURITAOHe popoto, he whai raupapa, he hāngai me te mārama ake o ngā tohutohu i roto i ngā tūmahi whakamātautau nāku i tuhi? Ka pēhea au e mōhio? I pōhēhē ētahi ākonga me pēhea ā rātou mahi i roto i tētahi o aku whakamātautau? He aha pea i pērā ai?







ākonga mahi ā-ringa tactile learner

āniwa aimless

hāpono/hāponotia prove

hema empty

hīraurau/hīraurautia solve

kupu mātuatua key words

kōwhiri/kōwhiria select, choose, pick

mātai/mātaitia examine

matapaki/matapakitia discuss

pakoke aimless, without purpose

parahau/parahautia protect, defend, justify

pōhauhau at a loss, confused

tapa/tapaina name

tātai/tātaihia measure, calculate, evaluate

tātaku recite, utter, say slowly

tātari/tātaritia analyse

tīpako/tīpakotia highlight, select, pick out

tirotiro/tirohia look at, inspect

tohutohu rapunga experimental instruction

tohutohu tāhapa indirect instruction

tohutohu tauneke interactive instruction

tohutohu tōkeke independent instruction

tohutohu tūtohu direct instruction

torotoro/torotoroa explore

tuhituhi/tuhia write

tūhura/tūhuratia explore, investigate

wetewete/wetekina absolve, release, detach

whakaahua/whakaahuatia depict, portray, illustrate

whakaaro huakino negative

whakaaro huapai positive

whakaaro kohuki consider

whakaatu/whakaaturia demonstrate, show

whakaingoa/whakaingoatia name

whakamahi/whakamahia operate, use, apply

whakamārama/whakamāramatia explain, clarify, illuminate

whakaoti/whakaotia finish, complete, conclude, finalise, solve

whakapae/whakapaetia hypothesise

whakarite/whakaritea compare, arrange, decide

whakaroha/whakarohaina expand

whakarūnā/whakarūnātia simplify

whakatau/whakatauria assign, resolve, undertake

whiriwhiri/whiriwhiria select, choose, pick

He Rārangi Kupu

Te Reo Tohutohu - Huia Publishers · Pērā i te tongi, i te kupu whakaari, i te ōhāki, i te...

Documents

Transcript of Te Reo Tohutohu - Huia Publishers · Pērā i te tongi, i te kupu whakaari, i te ōhāki, i te...