TC SOSYAL B MLER ENST TÜSÜ STANBUL ÜN VERS TES …

TCSOSYAL B MLER ENST TÜSÜ

STANBUL ÜN VERS TESEDEB YAT FAKÜLTES

TÜRK D VE EDEB YATI BÖLÜMÜYÜKSEK L SANS TEZ

TÜRK M TOLOJ ÜZER NE YAPILAN K TAPÇALI MALARININ HALKB AÇISINDAN

DE ERLEND LMES(1928-2008)

Tez Dan man :Yrd.Doç.Dr.Abdulkadir EMEKS Z

Haz rlayan:Cansever KAYAPUNAR

2501060140

stanbul-2009

Click h

ere to

buy

ABB

YY PDF Transformer 2.0

www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com

http://www.abbyy.com/buy


i

ÖZET

“Türk Mitolojisi Üzerine Yap lan Kitap Çal malar n Halkbilimi Aç ndan

De erlendirilmesi” adl çal ma Cansever Kayapunar taraf ndan haz rlanm r.

Çal mam zda 1928’den 2008 y na kadar Türk Mitolojisi konusunda yap lan

yay nlar biraya getirilmi tir.

Çal man n Giri k sm nda, kültür unsurlar n evrensel yöntemlerle

incelendi i bilim dal olan Halkbiliminin tan yap lm ;dünyada ve Türkiye’deki

geli imi hakk nda bilgi verilmi tir. Milli kültürün çekirde i olarak nitelendirdi imiz

mit ve mitolojinin Halkbilimi içindeki yerine temas edilmi tir.

ki k mdan olu an I. Bölüm’ün ilk k sm nda, “Epos’tan Logos’a Mit ve

Mitoloji” ba alt nda mit ve mitoloji konusundaki kavram ve köken tart malar na

yer verilmi ; mitlerin s fland lmas yap lm r. kinci k mda ise “Türk

Mitolojisinin Felsefesi” yaz ve sözlü kaynaklardan yararlan larak irdelenmi tir.

II. Bölüm’de Türk mitolojisiyle ilgili eserlerin “din ve tarih” konulu olanlar

Halkbilimi ara rma yöntemleri aç ndan de erlendirilmi tir.

III. Bölüm’de “edebiyat-sanat,tabiat” konulu eserlerin analizi yap lm r.

Sonuçta, çal mam z s ras ndaki gözlemlerimize göre Türk mitolojisinin

incelenmesi konusunda ya an lan zorluklar n tespiti yap lm ; çözüm yollar

aranm r.

Türk mitolojisiyle ilgili “yap lan” çal malar bir araya toplayarak

“yap lmayanlar ” görmek; yeni çal malara k tutmak yegane amac zd r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



ii

ABSTRACT

All the publications on the Turkish mythology since 1928 to 2008 are

gathered, investigated by Cansever Kayapunar in the work “The Evuliation of the

Works Upon Turkish Mythology in Terms of Folklore.”

In The introduetion it has been defined the folklore as branch of science that

is studied as üniversal methods of cultural components; and it has been informed the

progress of folklore in Turkey and in the world.

It has been touched the place of myth and mythology in the folklore which is

considered the fundamental of the national culture.

In the first part of the two parted I. chapter is dealed with theconsept and

etymon arguments on myth and mythology also dealed with the classitication of the

myths under the headline of “From The Epos to Logos Myth and Mythology”. But in

the second part “The Phylosophy of the Turkish Mythology “is investigated by using

written and oral sources.

“The religion and historical”consepted Works on Turkish mythology is

evaluated in folklore investigation methods in the II. chapter.

“Literatural-art and natural” subjected works are analyzied in the III. chapter.

Due to our observation it is determined the difficulthess on the investigating

of the Turkish mythology during the works,and looked for the solution.

The primary aim of our work is to find out not done things on the Turkish

mythology by gathering all the works together and to light the way for the new

works.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



iii

ÖN SÖZ

Mitler; toplumlar n de er yarg lar n, inançlar n, ortak adland lar n

ifadesi olarak tarihin derinliklerinden duyulan kutsal sözlerdir. Mitoloji ise bu

kutsallar evrensel kurallar çerçevesinde inceleyen disiplinin ad r. Kökeni tarihten

daha kadim milletlerin sosyal, siyasi, dini tarihi olarak da nitelendirebilece imiz

mitler, esas nda sosyal bilimlerin çekirde i durumundad r.

Tarihi “söz” kadar derin olan Türklerin, sosyal belle inin ifreleri mitlerde

gizlidir. Ne yaz k ki Türk milletinin dirli i için büyük önem ta yan Türk mitolojisi,

Cumhuriyet’e kadar Türk ayd ndan gereken ilgiyi görememi tir. Bat ’da özellikle

XIX. yüzy lda gerçekle en mit bilimi at n sonucu olarak, Türk mitolojisi

Türkiye’de ve dünyada bilim dünyas na kazand lm r.

stanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü’nde yüksek lisans tezi

olarak yapt z çal ma Türk mitolojisiyle ilgili 1928 y ndan 2008’e kadar

yap lan kitap çal malar n aç klamal bibliyografyas içermektedir. Amac z

tarihi ve co rafi yay m aç ndan s rland lmas zor bir alan kapsayan Türk

mitolojisiyle ilgili yap lan yay nlar n konu ve içerik olarak tasnifini yapmak, böylece

yap lacak çal malar için kolayl k sa lamakt r.

Çal mam z üç bölümden olu maktad r. Giri te, halkbilimi-mitoloji

aras ndaki ili ki bilimin evrensel kurallar ve kültürün özgün yaratmalar yla

ba lant olarak irdelenmi tir. Birinci bölümde, dünyada ve Türkiye’de mit biliminin

do u, tan mlanmas ve s fland lmas üzerinde durulmu tur. Türk milletinin

dünya görü ünü ekillendiren, milli uurunu yönlendiren, aileden devlete kurumsal

yap na nüfuz eden Türk mitolojisinin; eldeki kaynaklar nda felsefesini

belirlemeye çal k. kinci ve Üçüncü bölümlerde Anglo-Amerikan Kataloglama

kurallar 2’yi kullanarak, Türk mitolojisiyle ilgili yay nlar n aç klamal

bibliyografyas na yer verdik. Eserlerin konular na göre tasnifini yapt z

çal mam n 2. Bölümünde, tarih ve din konulu mitolojik kitaplar incelenmi tir. 3.

Bölümde edebiyat-sanat, tabiat konulu mitolojik kitaplar ele al nm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



iv

Çal mam z süresince stanbul Devlet Kütüphanesi, stanbul Üniversitesi

Merkez Kütüphanesi, slam Ara rmalar Merkezi ( SAM) Kütüphanesi, Taksim

Atatürk Kitapl kataloglar taranm r.

Çal mam boyunca bilimsel anlamda yolumu ayd nlatan, tezimi yöneten,

de erli hocam Yrd. Doç.Dr.Abdulkadir Emeksiz’e, maddi ve manevi destekleriyle

beni yaln z b rakmayan aileme, hocalar ma ve arkada lar ma te ekkür ederim.

Cansever Kayapunar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



v

NDEK LER

Sayfa No

ÖZ ....................................................................................................................i

ABSTRACT ....................................................................................................ii

ÖN SÖZ ...........................................................................................................iii

NDEK LER ...............................................................................................v

KISALTMALAR L STES ............................................................................vii

...............................................................................................................1

I. BÖLÜM:.......................................................................................................13

1. TÜRK YE’DE VE DÜNYADA M T VE M TOLOJ N

TAR GEL .........................................................................................13

1.1. “EPOS”TAN “LOGOS”A M T VE M TOLOJ TANIMLARI ...............13

1.2. Mitlerin Kökeniyle lgili Görü ler...........................................................19

1.3. Mitlerin S fland lmas ........................................................................25

1.3.1. Ritüel Mitleri ................................................................................25

1.3.2. Orijin Mitleri ................................................................................26

1.3.3. Kozmogonik Mitler.......................................................................26

1.3.4. Eskatoloji Mitleri ..........................................................................26

1.3.5. Kahramanl k (Prestij) Mitleri ........................................................26

1.2. TÜRK M TOLOJ N FELSEFES ........................................................28

1.2.1. slamiyet’ten Önceki Yaz Ve Sözlü Kaynaklarda Türk

Mitolojisinin Felsefesi.................................................................................30

1.2.1.1. Türk Mitolojisinde “Yarat ” Ve “Eskatologya”

Mitlerinin Felsefesi..........................................................................31

1.2.1.2. Türk Mitolojisinde “Türeyi ” Ve “Kahramanl k”

Mitlerinin Felsefesi..........................................................................35

1.2.1.3. Türk Mitolojisinde Tabiat (Gök/Yer-Su) Mitlerinin

Felsefesi ..........................................................................................38

1.2.1.4. Türk Mitolojisinde Tören (Ritüel) Mitlerinin Felsefesi ........45

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



vi

1.2.2. slami Dönemde Yaz Ve Sözlü Kaynaklara Yans yan

Türk Mitolojisi............................................................................................50

1.2.2.1. Yarat ve Eskatologya Mitleri ............................................51

1.2.2.2. Kahramanl k ve Türeyi Mitleri.............................................55

1.2.2.3. Tabiat (Gök/Yer-Su) Mitleri ..................................................60

1.2.2.4. Tören (Ritüel) Mitleri ............................................................67

II. BÖLÜM.......................................................................................................72

2. TAR H VE D N KONULU K TAPLAR ....................................................72

2.1. Tarih Konulu Kitaplar .................................................................................72

2.2. Din Konulu Kitaplar....................................................................................174

III. BÖLÜM .....................................................................................................217

3. EDEB YAT-SANAT, TAB AT KONULU K TAPLAR ............................217

3.1. Edebiyat-Sanat Konulu Kitaplar ..................................................................217

3.2. Tabiat Konulu Kitaplar................................................................................291

SONUÇ.............................................................................................................302

KAYNAKÇA....................................................................................................305

N ...............................................................................................................355

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



vii

KISALTMALAR L STES

ae. : Ayn eser

age : Ad geçen eser

agm : Ad geçen makale

AKM : Atatürk Kültür Merkezi

bkz. : Bak z

bs. : Bask

çev. : Çeviren

dr : Doktor

doç : Doçent

hrt. : Harita

haz. : Haz rlayan

Hz. : Hazreti

ISBN : Milletleraras Standart Kitap Numaras

SAM : slam Ara rmalar Merkezi

KKTC : Kuzey K br s Türk Cumhuriyeti

miny. : Minyatür

MÖ : Milattan Önce

MS : Milattan Sonra

No. : Numara

Prof. : Profesör

Res. : Resim

s. : Sayfa

S. : Say

TDK : Türk Dil Kurumu

TTK : Türk Tarih Kurumu

t.y. :Tarih yok

y. : Yaprak

yy : Yüzy l

y.y. : Yay n yeri yok

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



1

Bir milletin ortak kabullenmelerinin, sosyal davran kal plar n bütününe

kültür ad verilir. Medeniyet ise milletler aras ortak de erler seviyesine yükselen

anlay , davran ve ya ama vas talar n bütünüdür. 1 Bu anlamda bak ld nda

kültür kavram , medeniyetin alt kümesidir. Ba ka bir deyi le kültür, milli bir vas f

ta rken medeniyet evrenseldir.

“Halkbilimi (folklor), bir toplulu un geleneksel ve anonim dünya görü ünü,

bunun d avurumlar olarak kabul edilen söze, harekete ve nesneye dayal olarak

ifade edilen her türlü ekli ve bunlar n olu umlar n konu edildi i bir bilim dal

olarak tan mlanm r. 2 Kültür ve halkbilimi aras nda kuvvetli bir ba göze

çarpmaktad r. Alex Olrik’e göre kültürün ayr lmaz bir parças kabul edilen

halkbilimi, bir toplumun veya milletin meydana getirdi i kültürel de erlerin

bütününü kapsamaktad r3. Asl nda milli bir vas f ta yan kültürü, evrensel kurallar

çerçevesinde inceleyen bir disiplin olarak de erlendirebilece imiz halkbilimi; insan

ele ald için be eri, toplumlar aras ileti im kal plar ele ald için sosyal bilim

olarak nitelendirilmi tir. Simon Bronner “halkbilimini, insan dü ünce ve davran

kal plar içeren kuramsal aç mlar nedeniyle ayn zamanda davran bilimi olarak

tan mlam r.4

Türkiye’de, “avami edebiyat”, “hikmet-i avam”, “halk yat”, “folklor”, “halk

bilgisi”, “bodun bilimi” gibi ekillerde kullan lan “Folklor” terimi ilk olarak 1846

nda ngiliz William J.Thoms taraf ndan icad edilmi tir.5 Türkçe’ye Folk= halk,

1 brahim, Kafeso lu, Türk Milli Kültürü, 3. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 1984, s.16.2 Özkul, Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , Ankara,Akça Yay nlar , 1999, s.4.3 a.g.e., s.99.4 a.g.e., s.25 Dursun, Y ld m, Türk Biti i, Ankara, Akça Yay nlar , 1998, s.61.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



2

lore= bilim eklinde tercüme edilen folklor, bir milletin hayat nda yer alan sözlü

kültür ürünlerinin bütününü bünyesinde ta r.

Alan Dundes taraf ndan, aralar nda sadece bir ortak nokta bulunmas yeterli

olan sosyal grup olarak tan mlanan halk (folk) sözcü ünün sosyolojik tan , gerek

halkbiliminin bir disiplin olarak ortaya ç kmas sa layan artlar, gerekse inceledi i

kültür ürünlerinin öznelli i dü ünüldü ünde irdelenmesi gereken bir konu olarak

kar za ç kmaktad r.

Avrupa milletlerinin birço unun kendilerini ke fetme hatta yeniden do ma

giri imi olarak halkbilimi, XIX. yüzy n ba lar ndan itibaren h zla ilerlemi tir.

Giuseppe Cocchiara’n n (1980) tespitine göre Avrupa dü ünce tarihinde halk, halk n

kültürü, inançlar , gelenekleri, edebiyat , töreleri ve törenlerine ilginin temeli

Amerika’n n ke fine ve buray sömürgele tirme iste ine ba r.6 Amerikan

yerlilerinin kültürünü fark eden Avrupal , kendi kültürünü tan maya ve farkl

kültürlerle kar la rmaya yönelmi tir. Bu yöneli bir süre sonra sviçre, Finlandiya,

Almanya gibi çe itli kültürlerin etkisi alt nda bulunan milletlerin zincirlerini

rmas sa lam r. Bir ulusun ortak ulusal ruhunun en iyi, temiz ve bozulmam

olarak halk edebiyat nda oldu unu belirten Johann Gottfred von Herder, geçmi e ve

halk edebiyat na yöneli in romantik ak ma dönü tü ü Almanya’da,

ayd nlanmac lar n halk kültürünü küçümseyen yakla mlar na sava açm r. 7 Art k

Avrupa’da klasisizmin tekdüze ve ak lc yakla mlar yla, romantizmin idealist-

duygusal yakla mlar n mücadelesi ba lam r.

Herder’in yakla , Peter Burke’nin ifadesiyle ayd nlanmay Frans z

emenli inin bir ba ka örne i olarak de erlendiren Almanya ve spanya’da, büyük

6 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.72.7 a.g.e., s.79

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



3

ilerleme kaydetmi ; özellikle spanya’da halk kültürünü sahiplenme Fransa’ya kar

n ifadesi olmu tur.8

Bununla birlikte halka yöneli , as l tecellisini Fin halk üzerinde

göstermi tir. XII. yüzy lda sveç taraf ndan i gal edilerek ba ms zl kaybeden ve

XX. yüzy n ba na kadar esaret alt nda ya ayan Finliler, bu devre içinde Fin dilinin

ya amas için çal malar yapsalar da ba ms zl klar kazanamam lard r. Fin

ayd nlar n, Herder’in ö retileri nda Fin halk kültürünü derlemek suretiyle

yapt klar halkbilimi çal malar sonucunda ba ar sa lanm r. Elias Lönnrot (1802-

1884) ad nda bir ayd n “Kalevela” adl epik destan parçalar derleyip

yay nlamas , Fin halk “ba ms z ve özgür ulus ruhunu” ke fetmeye yöneltmi tir.9

Görüldü ü gibi Avrupa’da, halkbiliminin uyan yla milli uurun ortaya

ayn anda gerçekle mi ve sonraki dönemde dünyan n kaderini de tiren

Frans z htilali’ni do urmu tur. Sosyal bilimlerle u ra an ara rmac lar tarihi

kay tlara göz att klar nda fark edeceklerdir ki ne co rafi ke ifler, ne de ihtilalin

sanc olan ayd nlanma hareketleri felsefesini halkbiliminin olu turdu u “uluslar n

kendi kaderini kendilerinin tayin etmesi” kadar tarihi sarsmam r.

Avrupa’da halk kültürü ögelerinin ve eserlerinin yay lmas , toplumlar

aras ndaki farklar ortaya ç kar rken bunun yan nda Yunan-Latin kültürünün etkisi

alt ndaki klasik edebiyat n “ayn la ran” kurallar da y km r.

ngiltere’de bir yandan Tevrat’ n iirli dilini, di er yandan Homer

destanlar n yal n anlat , halk edebiyat n biçim özelliklerini, kullanarak

ak lc a kar “ iirsel isyan ” ba latan Romantikler öncesi ak m geli mi tir.10

Avrupa’da sözlü kültürün edebi koluyla kitleleri ku atan bu ak n benzeri olarak,

8 a.g.e., s.799 a.g.e., s.96.10 a.g.e., s.76.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



4

Türkiye’de ilk kez XIV. asr n A k Pa a ve Gül ehri gibi airlerinde öz Türkçe’ye

yöneli ba lay p, Divan iirinin dil anlay na isyan sesleri yükselse de bu sesler

geni alana yay lamam r.11

XVIII. yüzy lda yerli ve halk tesirinde bir hareket olarak ortaya ç kan

“mahallile me cereyan ”12 divan airlerine halk türküleri söyletse de devrin fikri ve

edebi buhran a amam r.

XIX. yüzy n ba lar ndan itibaren, Türk medeniyetini her alanda etkisi

alt na almaya ba layan Bat medeniyetinin, çok uluslu bir devlet olan Osmanl ’n n

zengin topraklar elde etme ihtiras na kap lmas , hakim unsur olan Türk milletini

kendi özünü ke fetmeye zorlam r. “Halka halk diliyle hitap ederek” yeni edebiyat

ve yeni fikirleri yayma amac yla yola ç kan Tanzimat ayd nlar da Bat ’daki gibi ölü

de erleri diriltme yoluyla eskiyi yeninin içinde ya atmay tercih etmi lerdir.

Yeni edebiyat n önemli ismi inasi (1824-1871), Durûb- Emsal-i

Osmaniye adl eserinde, halk dilini kullanman n yan nda halk felsefesi olarak tabir

etti i atasözlerine yer vermi tir.13 Ziya Pa a (1829-1880), “ iir ve a” adl

makalesinde Türk iirini avam ark lar ve ta ralarda çö ür airleri aras nda kayaba ,

deyi , üçleme olarak bilinen naz mlar olarak nitelendirirken, halk n bin y llard r

ça layan söz p nar na ayd nlar n dikkatini çekmi tir.14 Fransa’da e itim gören Ahmet

Vefik Pa a (1823-1891), Lehçe-i Osmani adl eserinde Türk lehçelerini bütün olarak

de erlendirmi , halk n içinden toplad kelimelere yer vermi tir. Ebulgazi Bahad r

Han’ n Türk destan ve esaretirlerinden izler ta yan ecere-i Türk adl kitab

Türkiye Türkçesine çevirmi tir.15 Süleyman Pa a (1839-1892), Tanzimat ayd nlar

11 N.Sami, Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt II, 3. bs., stanbul, Milli E itim Bas mevi,2001, s.745.12 a.g.e., s.145.13 a.g.e., s.865.14 a.g.e., s.872.15 Y ld m, Türk Biti i, s.50.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



5

aras nda dilde ba layan öze dönü hareketini, Tarih-i Alem adl eserinde ilk ça lar

Türk tarihini ke fe yöneltmi tir.16

XX. yüzy la kadar Türk ayd nlar aras nda halka yöneli hareketleri ortaya

ksa da geni tesir uyand ramam r. Esasen Türkler, tarihleri boyunca ba lar na

gelen felaketi ancak y n ac ya ad ktan sonra fark edip ani çözüm yollar

geli tirmi lerdir. Göktürk Kitabeleri’nde, ayr nt lar yla anlat lan tarihi sürecin

sonunda Bilge Ka an’a milletini kutlu Ötüken’e ça rtan tecellinin benzerini, Türkler

XX. yüzy lda ya am r. Osmanl Devleti, sahip oldu u topraklar kaybetmeye

ba lay nca Türk milleti hem tarihi ve kültürel özüne hem de Anadolu’ya dönü e

zorlanm r. Yakla k bin y ld r divan edebiyat n yan nda mütevaz bir ekilde

varl koruyan halk deyi leri, edebiyat hatta kültürü felsefi olarak tam anlam yla

uyan bu can havliyle gerçekle tirmeye ba lam r.

1908 y nda kurulan Türk Derne i, mecmuas vas tas yla halkbiliminin

malzemesi olan sözlü kültür ürünlerini derleme faaliyeti ba latm r.17 Bunu Türk

Yurdu, Türk Oca gibi derneklerin benzer çal malar izlemi tir. Alman dü ünür

Herder’in halk de erlerine yönelme fikrini Ziya Gökalp (1876-1924), “Halka Do ru”

dergisiyle uran haline getirir. Dergide yay nlad “Halk Medeniyeti I, Ba lang ç”

makalesinde medeniyet kavram , resmi medeniyet ve halk medeniyeti olmak üzere

iki ba a ay r. 18 “Halk yat” ad verdi i halk medeniyetini “yaz olmayan,

ancak a zdan a za geçmek suretiyle bir soyda uzay p giden ananevi medeniyet”

olarak tan mlar. Bu tan m halk biliminin mahiyeti olarak belirtilen; sözlü olma,

anonimlik, gelene e ba k ve dolay yla kal pla ma özelliklerini içinde

bar nd rmaktad r. Burada dikkati çeken önemli bir unsur da Gökalp’ n tan m içinde

“soy” kelimesini kullanmas r. Daha önce belirtti imiz gibi halkbiliminin terim

kal olu turan “halk”, dünyadaki uyan lar da göz önünde tutuldu unda

görülecektir ki basit bir topluluk de il, uurlu birlikteli in ürünüdür.

16 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt II, s.1071.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



6

Mehmet Fuat Köprülü (1880-1966), kdam gazetesinde “Yeni Bir Bilim:

Halk yat: Folklore” ba kl yaz yay nlar. (1914) Folklorun milliyetin

olu mas ndaki önemini belirten ve Avrupa’daki geli imini anlatan bu yaz , R za

Tevfik Bölükba ’n n (1868-1949) “Folklor” adl makalesi takip eder.19

Cumhuriyet kurulduktan sonra kurumsal faaliyetlerin h z kazand ,

halkbiliminin devlet çat alt na girdi i görülmektedir. 1920’de Maarif Vekaletine

ba olarak kurulan “Hars Dairesi”, 1924’te stanbul Üniversitesi’nde kurulan

Etnografya Müzesi, 1930’da M.Kemal Atatürk’ün bizzat kurdurdu u Türk Dil

Kurumu (TDK) ve Türk Tarih Kurumu (TTK) ilk akla gelenlerdir.20

Üniversiteye ilk olarak 1938 y nda “Folklor ve Halk Edebiyat ” ad yla

ad m at rken, 1980 y nda Dursun Y ld m’ n giri imleriyle üniversitelerde Türk

Halkbilimi anabilim dal aç lm r.21

Gerek evrensel kurallar olan bir bilim dal olarak, gerekse belli bir

toplulu un kolektif yaratmas olan kültürel cephesi dü ünüldü ünde, halkbilimi

ya an lan ça dan geçmi e, kökene, kurulan köprü olmu tur. Bilimsel derinli e

indikçe kendini ve evreni tan mlamaya ba layan insan, bu anlamda bilimin varolu

amac na da hizmet etmektedir. Amaç kökene inmektir. Madde bilimlerini ve toplum

bilimlerini ayn noktada bulu turan bu ilke, özellikle malzemesi toplum olan bilim

dallar nda kesi me alanlar geni letmektedir. Belli bir toplulu un ortak

kabullenmeleri olan kültür unsurlar n co rafi, sosyolojik, tarihi de im süreçleri

içinde incelendi i halkbilimi, yöntem olarak di er disiplinlerden ayr lmaktad r.

Örne in tarih bilimi için öncelikli hedef gerçe e ula makt r. Halkbilimi için ise

önemli olan var olan bir olgunun gerçekli inden ziyade, toplumda uyand rd etki

17 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.27.18 Y ld m, Türk Biti i, s.53.19 Sedat Veyis, Örnek, Türk Halkbilimi, Ankara, Bankas Yay nevi Kültür Yay nlar , 1977, s.22.20 Y ld m, Türk Biti i, s.62.21 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.29.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



7

ve toplumun ona yükledi i anlamd r. Sosyoloji ile daha yak n bir ba kurulsa da,

incelenen malzemenin kapsam ile sosyolojiden ayr lmaktad r. Sosyoloji; insan

topluluklar n türlü kurallar , törelerini, kültür yaratmalar yaln z toplum

aç ndan ara rken, halkbilimi; dil, din, bölge birli i içinde belirlenmi toplulu un

kurallar inceleyen bilim dal r.22

Tarih biliminin somut belgeler nda gerçe e ula ma yönündeki

yolculu unda arkeolojinin önemi büyüktür. Malzemesi kültür olan halkbilimi için de

mitoloji ayn ölçüde de erlidir. Daha aç k bir tabirle denilebilir ki mitler,

halkbiliminin dolay yla halk kültürünün arkeolojisidir. Evrenin ve insan n

yarat kavrama gereksiniminden do an mitoloji, insan n kendisini ke fetme

maceras nda girdi i derin kuyuya at lan iptir. Sözlü kültür ürünlerinin içinde kendini

gizleyen mitler, maddenin n ula amad karanl kta, tarihi ayd nlatabilen tek

unsurdur.

Mit, dünyan n veya hayat n men ei, tabiat olaylar , Tanr lar, efsanevi

kahramanlar ve ruhlar hakk nda insanlar n en eski tasavvur ve dü ünceleri olarak

tan mlanm r.23 Teorik olarak bak ld nda t pk halkbilimi gibi evrensel kurallara

ba lanan mitoloji, pratikte konuldu u zemine göre ekillenmektedir. Bunun en temel

nedeni mitlerin, toplumlar n “tasavvur ve dü üncesiyle” yaratt inan lar olmas r.

Sözlü kültür ürünleri olan destan, efsane, masal gibi türlerin içinde

kendisine ya ama alan bularak, günümüzde toplumlar n sosyal benli ini olu turan

mitlerin, kavram ve içerik olarak tan mlanmas uzun zaman alm r. Yunanca bir

sözcük olan mythos, “söylenen veya duyulan söz, masal, efsane, öykü” anlam nda

kullan lm r.24 Yunan dilinde “epos” ve “logos” terimlerinin de söz anlam nda

kullan ld bilinmektedir. Epos, estetik de eri olan “ iir, destan, ezgi” anlam nda

22 Tahir, Alangu, Türk Folkloru Elkitab , stanbul, Adam Yay nc k, 1983, s.75.23 Fuzuli, Bayat, Mitolojiye Giri , 2. bs., stanbul, Ötüken Yay nlar , 2007, s.31.24 Azra, Erhat, Mitoloji Sözlü ü, Ankara, Remzi Kitabevi, 1972, s.5.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



8

kullan rken; logos, gerçe in insan sözüyle ifadesidir.25 Ara rmac lar mitleri

tan mlarken bu üç farkl kavram n aras nda kalm lard r. Esas nda sosyolojik olarak

bak ld nda insan ya ant nda mitlere yüklenen anlamlar da hayal ve gerçe in

dü üncede uzak ancak tasavvurda yak n görüntülerinden ibarettir. Bilimin dünya ve

insan gerçe ini tam olarak ayd nlatamad ilk ça larda toplumlar n bu konulardaki

tasavvurlar bugün için “logos” terimiyle birle tirmek ne kadar zorsa; o ça

toplumlar için de kendisine yak nla mak için kutsal ruhlar yarat lan Tanr ’ya ula an

bugünkü teknolojiyi “mitos”tan ay rmak o kadar zordur. Burada halkbiliminin

yöntem fark devreye girmektedir: Olay n gerçekli inden ziyade var olan n toplum

üzerindeki etkisine yönelmek ve böylece sosyal bilinçalt ndaki ifreleri çözmek.

Türk mitolojisinde destan kahramanlar n do una vesile olarak kar za ç kan

k” tasavvurlar bilim gerçe ine uymasa da Türk milletini, kendilerinin “Tanr gibi

gökte olmu ” ilahi bir kökten geldiklerine inand rm r. Türk tarihine “cihan

hakimiyeti mefkûresi” 26 olarak geçen ve Tanr ’n n iktidar Türklere verdi i eklinde

milli bir ülküye (kut) dönü erek, milleti “as rlarca bir ko uya” sürükleyen bu

tasavvur tarih biliminin de dikkatini çekmi tir. Tarihi geni manas yla ve psikolojik

unsurlar yla ele alan bilim adamlar n Türk mitolojisinden yans yan ilahi

görmemeleri mümkün de ildir.

Mit sözcü ü, XVIII. yüzy la kadar Avrupa’da “mitos”, “epos”, “logos”

üçgenindeki yerini tam anlam yla bulamam r. Ba ta tarihçi Heredot ve felsefeci

Platon olmak üzere bilim adamlar taraf ndan önceleri “uydurma ve tarih bak ndan

de eri olmayan söz” olarak tan mlanm r.27 XVIII. yüzy n sonlar nda Bat ’da,

bilim ve tarihin rakibi de il, tamamlay olarak kabul edilmeye ba lanan mitoloji

hakk nda ilk kar la rmal çal may G.V.Vico Scienza Nuova (1725, Nev Science)

adl eseriyle yapm r.28 Vico’nun kültürün ba lang nda ve tarihi devaml nda

25 a.g.e., s.5.26 Daha geni bilgi için bkz. Osman, Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, 2. bs.,stanbul, Nak lar Yay nevi, 1978.

27 Muharrem, Kaya, Mitolojiden Efsaneye, Türk Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde zleri,stanbul, Ba lam Yay nc k, 2007, s.11.

28 Dursun Ali, Tökel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ah slar Mitolojisi, Ankara, AkçaYay nlar , 2000, s.8.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



9

mitlerin önemine dikkat çekmesi, Avrupa’da mitolojiyle ilgili yeni tart malar da

beraberinde getirmi tir. Milletlerin en eski inançlar n mitlerin içinde gizlendi i

dü üncesiyle Alman edebiyat ve tarihiyle ilgili sözlü kaynaklar Alman Mitolojisi

ad yla yay nlayan J.Grimm’in eseri, ulusal kökene dayal mitoloji adland rmalar na

da ba lang ç oldu.29 J.Grimm’in “kültürel ortakl k” tezinden yola ç karak Alman

mitlerini aç klamak için geli tirdi i bu yöntem; mitolojinin kavram olarak de il,

kuram olarak tart ld bilimsel ortam do urmu tur. Kalevela, Nibelungen gibi mit

hazinelerinin kap açarak “tarihi yeniden kurma” iddias na kadar varan bu

çal malar ilerleyen bölümlerde ayr nt olarak ele al nacakt r.

Tarihin en kadim milletlerinden biri olan Türklerin, mitolojilerine ait ilk

çal malara XIX. yüzy lda rastlanmaktad r. Yabanc ara rmac lar n yapt bu

çal malar aras nda ilk dikkati çeken Papaz .Biçurin, Çin kaynaklar ndan, Türk

mitolojisindeki yarat ve türeyi mitlerini Rusça’ya aktararak üç ciltlik eser

yay nlam r.30

Raddloff’un aman mitolojisiyle ilgili ara rmalar ve Altay Türklerini

Hristiyanla rmak için XIX. yüzy n ortalar na do ru V. Verbitskiy’in, ayn konuyla

ilgili yay nlad Altay Gelmeleri isimli eser Türk mitolojisi ara rmalar aç ndan

önemlidir.31

Türkçe’de “esatir, üstûre” gibi kar klar verilen mit kavram hakk nda

Türkiye’de yaz lan ilk kitap çal mas emseddin Sami’ye aittir. (1890) Esatir adl

eserde mitoloji kavram üzerinde durulmu ; Yunan, Roma, Hint ba ta olmak üzere

çe itli milletlerin inançlar ve mitolojik tasavvurlar hakk nda bilgi verilmi tir ancak

Türk mitolojisine de inilmemi tir.32 Esatir adl ikinci eser Nabizade Naz m

29 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.83.30 Bayat, Mitolojiye Giri , s.23.31 a.g.e., s.23.32 bkz. emseddin, Sami, (Haz. Cengiz, Batuk), Esatir, stanbul, nsan yay nlar , 2004.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



10

taraf ndan yay nlanm r (1893).33 Bu çal malar n Türk mitolojisiyle do rudan

ilgisini kurmak mümkün olmasa da, kavrama Türk bilim adamlar n dikkatini

çekmeleri aç ndan önemlidir. Mitoloji ve Türk sözcüklerinin tamlama olarak

birle tirildi i ilk eser, Hilmi Ziya taraf ndan Türk Tefekkürü Tarihi34 ad yla

yay nlanan eserdir. (1933) XX. yüzy n ilk y llar nda Avrupa’dan esen Nev-

Yunanilik rüzgarlar , Türk ayd nlar n ba bir süre döndürse de Anadolu’da buna

kar ç kan yerli rüzgarlar n aksi gecikmemi tir. Türk mitolojisi, bu devre kadar halk

kültürünün içinde ya asa da, XX. yüzy ldaki bilimsel do unu Milli Edebiyat’a

borçludur. “Tarih ve Kavmiyat” adl makalesinde Türk halkbiliminin tasnifini yapan

Ziya Gökalp ifahi bediyyat n içine gizlenen mitleri ifahi diniyyat kapsam nda ele

almaktad r.35 Türklerin asri medeniyete girmeleri için mazilerine dönüp bakmalar

yeterli bulan Ziya Gökalp, Orta Asya Türk tarihini ele ald eserlerinde Türk

mitolojisi, tarihi ve kültürüne büyük katk da bulunmu , bak aç kazand rm r.

1940’l y llarda tercüme dergileri vas tas yla Yunan ve Latin eserlerine

yöneli “hümanizm” ad alt nda Yunan kültürün liselere kadar inmesine sebep

olmu tur.36 Halkbilimi tarihinde ilk kez Türkiye’de co rafyaya dayal mitoloji

tan mlar n yap ld , Anadolu mitolojisi ba yla heterojen bir kültür yaratma

çabalar n, milli kültürü yok sayan yakla mlar n “milli” e itimin beynine girdi i

bir süreç ya anm r. “Anadolu uygarl klar kan na kar z, bizce söylenmesi

gereken bu de il, Anadolu uygarl r. Uygarl klar sözünden anlat lmak istenen,

Anadolu’da de ik toplumlar n ya ad , birbirinden ba ms z, özgün uygarl klar

kurdu u sav ysa buna kat lma olana yoktur”37 eklindeki ifade asl nda bu ak

özetler niteliktedir. Evrensel bir içerik ta yan “uygarl k” terimi özü reddetmek için

bir araç olarak kullan lm ; var olan kültürü yok etmek için Olimpos tanr çalar

diriltilerek, Anadolu kökenli tanr lar yarat lm r.38 Anadolu’da ya ayan, ya ad

co rafyan n ta na topra na i ledi i efsanelerle kültür ve toprak kavram

33 Be ir, Ayvazo lu, Geçmi i Yeniden Kurmak, stanbul, Kubbealt Yay nlar , 1987, s.79.34 bkz. Hilmi Ziya, Ülken, Türk Tefekkürü Tarihi, stanbul, Matbaai Ebüzziya, 1933.35 Y ld m, Türk Bitigi, , s.70.36 Ayvazo lu, Geçmi i Yeniden Kurmak, s.84.37 smet Zeki, Eyübo lu, Anadolu nançlar , Anadolu Mitologyas , stanbul, Geçit Kitabevi, s.18.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



11

birle tirerek “Türkiye”yi kuran Türk milletinin varl hiçe sayan yakla n,

bugün de mitoloji ara rmalar n bir kolu olarak varl sürdürdü ü

görülmektedir. Nev-Yunanilik ak devam ettirenlerin bu faaliyetlerinin yan nda,

Türk tarihi ve kültürünün bütünlü ünü savunan Türkçü ara rmac lar da

çal malar devam ettirmi tir. Türk mitolojisini konu alan makale ve kitap

çal malar n yan s ra amanl kla ilgili Rus kaynaklar ndan tercümeler yapan

Abdulkadir nan bu alan n öncülerindendir.39 Çin kaynaklar ndan faydalanarak Türk

Mitolojisi40 adl iki ciltlik eser yay nlayan Bahaeddin Ögel günümüz

ara rmac lar n yol göstericisi olmu tur.

Özelde Türk mitoloji ara rmalar n kendi içinde ya ad belirtti imiz

fikir çat malar , genelde ise Türk mitolojisinin yay ld geni co rafyada etkile im

sonucu sözlü kültürde meydana gelen çe itlenmeler, Türk mitolojisinin sistemli

ara lmas zorla rmaktad r. Buna ra men son dönemlerde Türkiye’de

üniversitelerin halkbilimi bölümlerinde yürütülen çal malarla bu alanda önemli bir

amaya gelinmi tir.

Mitolojik devirlerden itibaren medeniyetler aras çat man n var oldu u ve

cak sava lar n yap ld bir gerçektir. Hatta milletleraras mücadelenin milli

benli in kodlar olan mitleri keskinle tirmi olmas ve korunma içgüdüsüyle içine

kapanan toplumlar n kültürel özlerini yaratmas da mümkündür. Türk mitolojisinin

kayna olu turan destanlarda “ötekiyle” mücadele devlet kurmaya kadar giden

milli uurun temelini olu turmu tur. Tarihleri boyunca Çin’e kar mücadele eden

Göktürkler’in, Türk tarihine arma an ettikleri kitabelerde; dilde, fikirde, inançta

“Gök-Türk” ad na i lenen milli uur abidele mi tir.41 Ayn ekilde Almanlar’ n

Türklerle yapt sava lar n anlat ld Niebelungen Destan , Alman edebiyat n,

sanat n, milli kültürünün do unu sa lam r. Günümüzde ise bu sava daha sinsi

38, a.g.e., s.16.39 Bayat, Mitolojiye Giri , s.28.40 Bahaeddin, Ögel, Türk Mitolojisi I-II, 3.bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



12

ve öldürücü bir boyut kazanm r. S.P.Huntington Medeniyetler Çat mas ve

Dünya Düzeninin Yeniden Kurulmas adl eserinde toplumlar n art k siyasal

ideolojileriyle de il; kültürleriyle çat vurgulam r.42 Ekonomik anlamda

“biyolojik silah” i levi gören “küreselle me” yaln zca bu alanda de il, kültürel

alanda da uluslar yok eden kültür erozyonlar na sebep olmaktad r. Girdikleri

ülkelerde öncelikle ekonomik gücü ele geçiren emperyalist güçler, özellikle bas n-

yay n organlar arac yla kültür a yapt klar toplumlar uyutarak maddi ve

manevi kaynaklar na el koymaktad rlar. Köklü kültürler bu sava ta galip gelmeyi

ba ar p kendi a lar örerken, di erleri yok olmaktad r. Nitekim dünyada baz

ülkelerdeki milli uyan dikkati çekmektedir. “Dünya ekonomisine uyum sa lamak

için yirmi y l boyunca ngilizce e itim veren Singapur, ngilizle ti ini fark edince,

1992 y ndan itibaren “Mandarence konu al m” kampanyas ba latm r.”43

Türkiye’de de art k dilden sanata, giyimden yeme e kadar Türk kültürünü üç boyutlu

olarak ku atan yapay felakete kar yerel savunma hareketlerinin gerçekle tirilmesi

gerekmektedir. Küresel tehlikenin silah olarak, Türk aile yap n temeline kadar

inen tiyatro, sinema, internet gibi görsel kaynaklar n al , Türk kültürüne

yönelten geni çapl projelere gereksinim vard r. Türk mitolojisi konusunda ara rma

yapacak bilim adamlar n “mitos”, “epos” ve “logos” terimlerinin yan na “vizyon”

sözcü ünü ekleyip harekete geçmeleri gerekmektedir. Böylece Türk kültürünü bilim

ve sanatla harmanlayarak renkli ekranlara ta malar , Türk mitolojisini geni kitlelere

uurlu bir ekilde yaymak ad na yap lacak milli bir sorumluluk projesidir.

Kültürün kendisi olan halkbilimi ve mitoloji aras ndaki ili kiyi millilik-

evrensellik çizgisinde aktar rken, bu geni haritada mitolojinin bulundu u noktay da

aretlemeye çal k. Ara rmam n ilerleyen k mlar nda belirledi imiz bu

noktan n içinde yapt z gözlemleri aktaraca z.

41 Daha geni bilgi için bkz. Muharrem, Ergin, Orhun Abideleri, 41. bs, stanbul, Bo aziçi Yay nlar ,2008.42 Orhan, Türkdo an, “Biz Kimiz Gerçe ine Sosyolojik Bir Yakla m”, Türk Dünyas Tarih KültürDergisi, 2007, S.244, s.25.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



13

I.BÖLÜM

1. TÜRK YE VE DÜNYADA M T VE M TOLOJ N

TAR GEL

1.1. “Epos”tan “Logos”a Mit ve Mitoloji Tan mlar

Mit, toplumlar n sosyal yap lar n gerektirdi i ihtiyaçlar göz önünde

tutarak, evreni tan mak ve ona hakim olmak için geli tirdikleri inanç ve tasavvurlar n

bütününe verilen add r.

Yunan dilinde “söz” anlam na gelen mit (mythos) teriminin “epos”tan,

“logos”a ya ad anlam karga as , mitlerin bilimsel öneminin anla lmas

güçle tirmi tir. Mit ve epos aras ndaki anlam yak nl na dikkat çeken Azra Erhat,

“mythos, söylenen sözün, anlat lan öykünün içeri i ise, epos da onun do al olarak

ald ölçülü, süslü, dengeli biçimidir” yorumunu yapm r44. Te ekkül bak ndan

de erlendirildi inde bilim dünyas n, “destan” anlam nda da kullan lan eposu

mitten ay rmakta çekti i zorluk; mit ve logos terimlerinin birle tirilmesinde de

ya anm r. lkça toplumlar n gerçe i olan mitlere yüklenen anlamlar n çe itli

olmas n temel sebebi budur. Avrupa dillerine Yunanca’dan geçen “mit” yay ld

dilden “kurmaca” anlam yla Bat dillerine kat lm ve onun gerek tarihi seyirde,

43 Muhsin, Kad lu, Küresel Sorunlara Kar Ulusal Tav r, stanbul, Yesevi Yay nc k, 2007,s.117.44 Erhat, Mitoloji Sözlü ü, s.5.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



14

gerekse “söz”ün kilitledi i anlam üçgeninde yerini tespit etmek ancak XVIII.

yüzy lda mümkün olmu tur.

Türk diline “esatir, üsture” eklinde tercüme edilen mit; Ferit

Develio lu’nun haz rlad Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat n “esatir”

maddesinde “Uydurma hikayeler, yalanlar, masal nevinden eyler” olarak

tan mlan rken, üstûre için “Efsane, yalan, bat l söz” tan kullan lm r.45

Nurettin Albayrak taraf ndan haz rlanan Ansiklopedik Halk Edebiyat

Terimleri Sözlü ü’nde de efsane ve mit ayn anlamda kullan lm r. Mit için “Eski

ça lardan beri söylenegelen, ola anüstü varl klar ve olaylar konu edinen hikaye,

söylence” tan yap lm r.46

Af ar Timuçin, Felsefe Sözlü ü’nde mitleri “eski ça da tanr lar,

yarat lanlar ve kahramanlarla ilgili anlat lar” olarak tan mlarken, mitolojinin “bir

halk n ya da toplulu un ortaya koydu u mitos ve efsaneler” oldu unu belirtmi tir.47

slam Ansiklopedisinde de “yaz yazmak” manas ndaki satr kökünden

türeyen üstûre kelimesinin ço ulu olan esatir, “gerçe e uymayan, düzensiz, as ls z ve

bo sözler” eklinde tan mlanm r. Esatir sözcü ünün ayr ca “Bir fikrin müessir bir

ekilde ifade edilmesi veya yorumlanmas nda airlerin ve filozoflar n ba vurdu u

edebi bir türü ifade etti i belirtilmi tir.48

Celal Beydilli’nin haz rlam oldu u Türk Mitolojisi Ansiklopedik Lûgat

adl sözlük çal mas nda mit, “Gerçekli in eski kültürlerde sembolik-motifli eklinde

45 Ferit, Develio lu, Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 19. bs. Ankara, Ayd n Kitabevi, 2002,s.231.46Albayrak, Ansiklopedik Halk Edebiyat Terimleri Sözlü ü, s. 152.47 Af ar, Timuçin, Felsefe Sözlü ü, 2. bs., stanbul, nsanc l Yay nlar , 1998, s.217.48 slam Ansiklopedisi, “Esatir Maddesi”, Cilt:11, stanbul, Türkiye Diyanet Vakf Yay nlar , 1995,s.360.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



15

bilinen tek aç klamas ” olarak tan mlan rken; mitolojinin, “milli geleneksel kültürün

kayna ve tarihsel olarak en eski ekli” oldu u belirtilmi tir.49

Yap lan sözlük çal malar nda mit ve mitoloji tan mlar n genellikle masal

ve efsane terimleriyle ifade edildi i dikkati çekmektedir. Mitolojiyi bu kavramlardan

ay rarak halk kültürüyle birle tiren ve sembolik yönüne de inen en kapsaml tan m,

Türk Dil Kurumu taraf ndan haz rlanan Türkçe Sözlük’te yap lm r. Burada mit,

“Geleneksel olarak yay lan veya toplumun hayal gücü etkisiyle biçim de tiren;

Tanr , tanr ça ve evrenin do u ile ilgili hayali, alegorik bir anlat olan halk

hikayesi” eklinde tan mlanm r.50

Mit (mythos) teriminin efsanenin bilim dilindeki kar oldu unu belirten

Sedat Veyis Örnek, mitolojiyi “efsanelerin tümünü içine alan, onlar sistemli bir

biçimde inceleyen disiplin olarak tan mlam r.51 Asl nda mitlerin kutsall k,

gerçeklik, ola and k, yarat la ilgili olma, sözlü bir gelene e ba olma gibi

temel özelliklerinin di er türlerle örtü en yanlar olsa da bu türlerle ablon

olu turmas mümkün de ildir. Anlat -dinleyici taraf ndan hayal ürünü oldu u kabul

edilen masal, sadece olay de il; ah s, zaman, mekan örgüsü aç ndan da

“gerçeklik” ve “kutsall k” ilkeleriyle ba da mayan bir anlat türüdür. Mit ve efsane

aras ndaki en önemli benzerlik ise her ikisinin de gerçek oldu una inan lmas r.

Buna ra men efsaneler mitlere göre daha yak n bir geçmi i konu al rlar. Tanr ve yar

tanr lar kahraman olarak kabul eden mitlere yüklenen kutsal anlam, efsaneler için

her zaman söz konusu de ildir.52

Destan, efsane, masal gibi sözlü anlat türlerinin içlerinde mitolojik motifler

bar nd rd söylemek yerinde olacakt r. Ancak bu türler, içlerindeki mitlere

49 Celal, Beydilli, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Yurt Kitap-Yay nlar , 2005, s.373.50 TDK Türkçe Sözlük, “Mit Maddesi”, Ankara, TDK Yay nlar , 1975, s. 185.51 Örnek, 100 Soruda lkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane, s.190.52 Saim, Sakao lu, Anadolu Türk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin TipKatalo u, Ankara, Ankara Üniversitesi Bas mevi, 1980, s.21.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



16

yüklenen anlamlar bak ndan birbirinden ayr lmaktad rlar. Özellikle destanlar n

“milli ve kutsal” unsurlar olarak nitelendirebilece imiz mitleri ç kard zda,

destan türünü tarihten ay rmak mümkün de ildir. Masallarda gizlenen mitleri ise

zaman a na u rayarak milli ve kutsal anlam ndan uzakla an, böylece “evrensel”

tan na yakla p daha geni bir co rafyada kabul gören mitler olarak

de erlendirebiliriz. Efsaneler ise masallara göre de erlendirdi imizde milli unsurlar

bar nd rmakla birlikte tarihi süreçte olu an, sosyal alan aç ndan s rl metinlerdir.

Dilbilimi çal malar ndaki “ortak aile dili” kuram sözlü edebiyat ürünlerine de

uygulayan J.Grimm, masallar n eski mitlerin parçalanm ekilleri oldu unu

belirtmi tir.53 W.J.Gruffydd ise mitlerin zaman içinde dört a amal olarak masala

dönü tü ünü ileri sürmü tür. 1. A amada mitoloji durumundad r. 2. A amada,

mitoloji tarihe dönü ür. 3. A amada, mitolojik tarih folklora dönü ür. 4.

amadaysa, folklor edebi masallar n ortaya ç nda kullan r ve masallar olu ur.54

Benzer bir görü ü savunan Bilge Seyido lu mitlerin içinde kutsal hikayelerin

oldu unu, zamanla bu hikayelerin içinde bulunan kutsal vas flar n unutuldu unu,

böylece efsane ve masallar n ortaya ç kt belirtmi tir.55

XVIII. yüzy n sonunda tarihi ve kültürel i levi ke fedilen mitler,

ara rmac lar taraf ndan di er sözlü anlat lardan ayr lm ; “uydurma” s fat ndan da

kurtularak alegorik özellikleriyle alg lanm r. Miti gerçeklik s fat yla birle tirerek,

din tarihçisi gözüyle tan mlayan Eliade’ya göre mit, “kutsal bir öyküyü anlat r. En

eski zamanda, masallara özgü bir zamanda olup bitmi bir olay anlat r. Bir ba ka

deyi le mit, ola anüstü varl klar n ba ar lar sayesinde, ister eksiksiz olarak bütün bir

gerçeklik olsun, ister yaln zca onun bir parças olsun, bir gerçekli in nas l ya ama

geçti ini anlat r.”56

53 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.83.54 a.g.e, s.153.55 Bilge, Seyido lu, Mitoloji Üzerine Ara rmalar/Metinler ve Tahliller, 17. bs., stanbul, DergahYay nlar , 2002, s.7.56 Mircea, Eliade, Mitlerin Özellikleri (Çev. Sema Rifat), stanbul, Simavi Yay nlar , 1999, s.23.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



17

Yar medeni ve klasik eski ça n dogmatik olmayan ve aç klanamayan

dinlerinde yer alan folklor malzemesini, mit olarak nitelendiren Krappe (1894-1947)

mitlerin, her çe it olay Tanr ve ilahlarla ili kilendirerek aç klamaya çal an

aç klay ve sebep belirleyici özelli ine dikkat çekmi tir.57

Türk mitolojisini inceleyen Ziya Gökalp, üstûre ad verdi i mitlerin iki

levini savunur: 1. Ayinler ve törenler s ras nda müzik ve dans e li inde okunarak

dinsel etki yapmas , 2. Anlat lan olay n, herhangi bir gelene in ya da kurumun nas l

do du unu aç klayarak onu me rula rmas .58

Hilmi Ziya Ülken mitolojik tetkikleri, “mabutlar ailesi, onlar hakk ndaki

üstûreler, daha sonra yar ilahlar ve nihayet kahramanlara ait üstûre ve destanlarla”

ili kilendirmi tir.59

Sanatsal yarat kla ilkel insan n yarat aras nda ba lant kurarak

mitleri sanat n temeline yerle tiren Yavuz Pekman onlar “ilkel insan topluluklar n

evreni, dünyay ve do ay ki ile tirerek yorumlamak, henüz s rr çözemedikleri

ya am n ve evrenin çe itli görüntülerini bir anlam kolayl na ba lamak ihtiyac ndan

do mu öyküler” olarak tan mlam r.60

Minyatür, Osmanl ve mitologya terimlerini bir araya getirerek kültür ve

miti sanatla birle tiren Metin And, “ lkel ve geleneksel toplumlar için tek geçerli

57 Alexander H. Rappe, “Folklor ve Mitoloji”, (Çev.Umay Günay) Milli Folklor, 1992, Cilt:2, S.16,s.5.58Zühre, ndirka , Türk Mitoslar ve Anadolu Efsanelerinin zsürümü, Ankara, mge Kitabevi,2007, s.13.59 Hilmi Ziya, Ülken, Türk Tefekkürü Tarihi I, stanbul, Matbaai Ebüzziya, 1933, s.51.60 Yavuz, Pekman, Murathan Mungan’ n Oyunlar nda Mitolojik Ögeler, stanbul ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü Tiyatro Bölümü Dramaturji ve Tiyatro Ele tirmenli i Anabilim Dal ,stanbul, 1996 (Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi)

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



18

gerçek” olarak nitelendirmi ; ayd nlanma ve olguculukla mitlerin de ersizle mesini,

Tevrat ve ncil’de yer almayan her eyin gerçekd kabul edilmesine ba lam r.61

Mitoloji ve kültür aras ndaki ili kiye dikkat çeken Fuzuli Bayat mitleri “her

halk n milli tefekkürünün, milli psikolojisinin, kendine has özelliklerinin ilk ve temel

kayna ” olarak nitelendirmektedir.62

Gerek dil ve kültürün canl bir yap ya sahip olmas , gerekse mitlerin

bilimsel tan na ara rmac lar n göreceli yakla mas tan mlar n çe itlenmesine

sebep olmu tur. Sosyal bilimlere ait bir kavram n mutlak tan yapmak yerine,

levini belirlemenin daha faydal olaca muhakkakt r. Mitlerin i levleri konusunda

genellikle Eliade’nin tespitleri do rultusunda bir birlik sa lanm r.63

1) Mitler, do aüstü varl klar n, eylemlerin öyküsünü anlat r.

2) Bu öykü kesinlikle gerçek ve kutsald r.

3) Mit, her zaman bir yarat la ilgilidir. Bir eyin ya ama nas l

geçti ini, ya da bir davran n, bir kurumun, bir çal ma biçiminin nas l yarat lm

oldu unu anlat r.

4) nsan, mitleri bilmekle nesnelerin kökenini de bilir, bu nedenle de

nesnelere hakim olmay ve onlar kullanmay ba arabilir.

61 Metin, And, Minyatürlerle Osmanl slam Mitologyas , stanbul, Akbank Kültür ve SanatKitaplar , 1998, s.21.62 Fuzuli, Bayat, Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Ba lamda Türk Mitolojisi),Cilt:1, stanbul, Ötüken Yay nlar , 2007, s.15.63 Mircea, Mitlerin Özellikleri, s.28.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



19

5) nsan miti, yeniden an msat lan ve gerçekle me a amas na getirilen

olaylar n kutsal ve co turucu gücünün etkisine girmek anlam nda ya ar.

Tan mlarda vurgulanan ortak görü lerden biri de sözlü gelene e ba olarak

ortaya ç kan mitlerin, belli bir toplulu un kültürüyle bütünle mesidir. Kutsal ve milli

bir olgunun millet taraf ndan sembolik ifadelerle yorumlanmas yla ortaya ç kan

mitler; gizlilik ilkesiyle birle ti inde toplumlar n gelecek nesillere aktard “milli

kodlar” olarak nitelendirilebilir.

Mit hazinelerinin ilkça toplumlar nda daha zengin oldu u ve bilimin

ilerlemesiyle kaplad klar alan n darald bir gerçektir. Bu toplumlar n, hem

ya amak için tehlikelere kar toplu tepkiler göstermek hem de iç yap lar nda do an

sosyal kar kl klar engellemek için, hatta anla ma içinde ya amak zorunda olduklar

tabiat korumak ad na mitlere duyduklar gereksinim günümüz toplumlar ndan daha

fazlad r. Mitleri ilkça toplumlar n varl klar sürdürebilmek için ürettikleri

bilimsel kurallar olarak nitelendirebiliriz. Asl nda burada unu söylemek yerinde

olacakt r; bilgi insan hayat kolayla rma i levine sahipken, mit, insan hayat n

devaml için zorunlu bir ihtiyaçt r. Bilindi i gibi bilim, insanl a faydal olmak

için kullan ld takdirde medeniyetin yükseli ine katk sa lar. Bilim üretmekse,

medeniyet üretileni kullanabilme yetisidir. Bu anlamda bilgiyi üreten toplumlar n,

bugün içinde bulundu u durum ortadad r. Bireyi toplum içinde ya amak için gereken

düzen ba na haz rlamak, böylece geleneklerin, de er yarg lar n, törelerin

kökle mesini sa layarak toplumu ayakta tutmak gibi hayati bir i levi olan mitlerin,

bu toplumsal görevi bugün de devam etmektedir. Bilimi üreten toplumlar n

sosyalle mesini; dolay yla milli veya evrensel de er yarg lar yla bilimi kullanma

yetilerini peki tirerek, medeniyetin yükseli ini sa layan güç yine mitlerin

kontrolündedir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



20

1.2. Mitlerin Kökeniyle lgili Görü ler

Avrupa’da özellikle dini sebeplere ba olarak ba lat lan kültürel ke if

hareketleri feodal sistemin kölesi durumundaki toplumlarda “köken aray lar na”

varan sosyal bir bilincin olu mas sa lam r. Tarihin toplumun süzgecinden

geçerek günümüze kadar ula an canl ahidi olarak bak lan sözlü kültür ürünlerindeki

benzerliklerden faydalan larak, egemenlik alt nda bulunan uluslar n kurtulu u

sa lanm r. Di er yandan siyasal birli i sa layan devletler sömürge hayallerini

“kültürel ortakl k” teziyle Hindistan’a kadar uzatm r. Avrupa’da Amerikan

yerlilerine ve do ululara kar duyulan “soylu vah i” hayranl zamanla yerini “esir

vah i” kavram na b rakm r. Özellikle Almanya, Fransa, ngiltere gibi devletler

sosyo-kültürel kar la rmaya yönelik yapt klar çal malarla bir taraftan kendi

kimliklerini tan mlarken, di er taraftan ötekinin “yabanc ” yanlar uluslar n

sosyal belle ine kaz r. “Kültürel ba ms zl k” hareketleri zamanla “kültürel

egemenlik” hareketlerine dönü erek ideolojik halkbilimi kuramlar n ortaya

kmas na, dolay yla bilimin nesnel yap dan uzakla p devletlerin tekeline

teslim edilmesine sebep olmu tur. Almanya’da “Hint-Avrupa Dil Ailesi” kuram ile

bilimsel me rulu a kavu turulan “tek merkezli yaratma kuram ” geni bir alanda

“üstün Alman kültürü” anlay yaymak amac yla öne sürülmü tür. XX. yüzy lda

Hitler’in Nasyonal Sosyalist hükümeti dil ve kültür birli ini kan birli iyle

perçinleyerek rka dayal bir hakimiyet politikas izlemi tir.64

Kültürel sömürü alt nda bulunan Finlandiya gibi milletleri kökenlerine

dönmek gibi kutsal bir amaca yönelten çal malar, daha önce de belirtti imiz ekilde

öldürücü virüse kar ya ama direncinin panzehiri olarak halkbilimi çal malar

yüceltmi tir. Milletlerin tarihi, dini, kültürel özlerinin anahtar niteli indeki mitler,

bilimsel derinli e indikçe “kökenin kökeni” tart malar n da odak noktas na

oturmu tur. Bu anlamda mitleri, ilkça toplumlar n gerçekd tasavvurlar olarak

nitelendiren görü lerin kar nda, tarihi bir gerçekli in yorumu olarak benimseyen

64 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.166.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



21

görü ler ortaya at lm r. Sözlü kültür ürünlerini mitolojiyle temellendiren bak

aç , kimi bilim adamlar taraf ndan daralt larak mitlerin sözlü ürünlerin dü ünce

yap olu turdu u, ba ca bir tür olmad tezine dönü mü tür.65 Kültürün

kökenini mite ba layarak kültür ürünlerindeki benzerli i soy birli ine dayand ran,

böylece milli varl n olu mas n temelini mitle aç klayan görü ler öne sürülmü tür.

Mitlerin kökenini tarihi bir olaya ba layan, toplumlar n dini ritüellerinin yans mas

olarak nitelendiren, tabiat olaylar yla ili kilendiren, hatta mitleri bireysel arzular n

simgesi olarak tan mlayan farkl görü ler yeni kuramlar n ortaya ç kmas na zemin

haz rlam r.

Mitlerin kökeniyle ilgili görü lerden bilimsel alanda ad en çok duyuran

kuram, mitin kökenini tarihi bir olaya ba layan, tarihsel kuramd r. Halkbilimin

Avrupa’da bir bilim dal olarak ilerlemesini h zland ran, soy birli ine dayal ortak bir

kültürel kökenden hareket ederek toplumlarda “milletle me” sürecinin nas l

gerçekle ti ini ortaya koymay amaçlayan çal malar n ana fikrini mitlerin gerçekli i

olu turmu tur. Sözlü kültür ürünlerini tarihin canl ahidi kabul ederek bunlar

incelemeden tarihin anla lamayaca savunan Vico (1688-1744), mitlerin temelini

tarihi bir olaya ba layan ekolün ilk temsilcisidir.66 Mitlerin kökenini halk edebiyat na

dayand ran; tarih, kültür, dil gibi unsurlar “halk” kavram nda yan yana getirerek

“ortak ulusal ruhu” yakalamay hedefleyen Herder, “milli folklor kuramlar n”

ortaya ç kmas na zemin haz rlayan çerçeveyi olu turmu tur. 67 Ayd nlanmac lar n

halk kültürünü a layan yakla mlar na ve Alman kültürünü etki alt na alan Yunan,

Latin, Frans z taklitçili ine kar Alman ulusal ruhunun sesi olarak ba latt öze

dönü ; Finlandiya, spanya, sviçre gibi ülkelerde “tarihi yeniden kurma”

çal malar ba latm r. Sözlü ürünlerdeki benzerli i ortak kökene ba layan Jacob

Grimm’in, Herder’in çizdi i yolda Alman mitlerini, masallar , efsanelerini bir

65 Bayat, Mitolojiye Giri , s.32.66 a.g.e., , s.44.67 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.80.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



22

araya getirerek yazd Alman Mitolojisi (1835) adl eser “Mitolojik Kuram ve

Mitolojik Okul” ekolünün de temelini olu turmu tur. 68

Mit türünün ele al nd sözlü kültür ürünlerinden hareketle, kayna n

bulunmas hedefleyen erken dönem halkbilimi kuramlar ndan biri de mitin

kayna tabiat olaylar na ba layan kuramlard r. nsan n, kendisini tabiattan

ay ramad , tabiat n bir parças olarak gördü ü, tabiatta meydana gelen olaylar

nesnel kurallarla aç klayamad için mite ihtiyaç duydu u dü ünülmü tür. “Mitlerin

Meteorolojik Geli imi Teorisi” ad yla bilinen yakla n kurucusu olan Adelbert

Kuhn (1812-1881) mitleri tabiatla özde le tirenlerden biridir. Kuhn, Mitlerin

Geli me Evreleri adl eserinde pek çok mitin temelini f rt na, im ek, y ld m gibi

do al güçlerle ili kilendirmi tir. Kuhn’un ö rencisi olan Schwartz, Mitlerin Kökeni

adl eserinde gök gürlemesini mitin muhtevas olarak nitelendirmi tir.69

Kuhn’un mitlerin temelini meteorolojik olaylarla aç klayan yakla ndan

farkl olarak, mitlerde yer alan her türlü olguyu güne ve güne in faaliyetleriyle

aç klayan Max Müller, (1823-1900) “Güne Mitolojist Okul ve Güne Mitleri

Teorisi”nin kurucusu olmu tur.70 Mitlerin olu umunu ve kayna “bir dil araz ”

olarak nitelendiren Müller’e göre her bir sözcü ün kökü bir tabiat olay aç klar.

nsan dü üncesini geli me evrelerine ay ran Müller, bu evrelerin temelini dilin kök

ve gramer ekillerine ba lar. kinci a ama dil aileleri, üçüncü a ama mitlerin

olu umu ve son a ama da ulusal dillerin olu umu a amas r.

Erken dönem halkbilimi kuramlar n kültürler aras benzerliklerin sebebini

geni letilmi bir zaman ve mekan kavram yla tek merkeze indirgeme çabalar na kar

Teoder Benfey (1809-1881) “kültürel ödünçlenme” kavram öne sürmü tür. Hint

kökenli masallarla, Avrupal ve Avrupal olmayan milletlerin masallar

68 a.g.e., s.83.69 a.g.e., s.84.70 a.g.e., s.85.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



23

kar la ran Benfey, benzerliklere dikkat çekmi tir. Ancak “Hint Avrupa Dil Ailesi”

kavram öne sürenlerin soy birli ine dayal tek kültürel köken anlay na kar

km ; birden fazla kökenin varl ortaya koymu tur. Milletlerin tarihi ve kültürel

ili kileri neticesinde ortaya ç kan geçi lerin, ortak motifler olu turdu unu

savunmu tur. Benfey’in bu teorisi “Masallar n Göçü ve Kültürel Ödünçlenme

Teorisi” olarak adland lm r.71

Geleneksel anlat lar n, özellikle masallar n, belli bir zamanda ve yerde

bilinçli bir yaratma sonucu ortaya ç kt savunan kuramlardan biri de “Tarihi-

Co rafi Fin Kuram ”d r. Bu kuram n fikir mucidi, halk ezgilerinden faydalanarak

Alman ulusal ruhunu canland rmay hedefleyen Herder olmu tur. Herder’den sonra

Grimm karde ler, “söz”de gizlenen tarihin izini sürerek ulusal kimli in tan nmas

yönünde önemli çal malar yürütmü tür. Bununla birlikte bu kuram as l yükseli ini

Kuzey Avrupa ülkelerinde, özellikle Finlandiya’da, göstermi tir. XII. yüzy lda

ba ms zl kaybeden Finliler, yakla k sekiz as r süren bir esaret döneminin

ard ndan milli haf zalar yitirme noktas na gelmi tir. Elias Lönnrot ad nda bir t p

rencisinin “Kalevela” adl destan derlemesi, Fin halk n milletle me ve

devletle me sürecinin önünü açm ; Tarihi-Co rafi Fin Kuram “teorik ve pratik”

olarak i levini Fin halk üzerinde tamamlayarak bu ad alm r.72 Kuram n kurucusu

Julius Krohn (1835-1888) Kalevela’n n Kaynaklar adl çal mas nda sözlü

ürünlerin özgün yap na ula man n temel yöntemini, varyantlar co rafi ve

kronolojik bir s raya koymak, böylece ilk ekle ula mak olarak belirlemi tir.

Sözlü kaynaklardan yola ç larak tarihin karanl kta kalan noktalar n

ayd nlat labilece ini öne süren kuramlardan biri de “Tarihi Yeniden Kurma

Kuram ”d r. Kuram n en önemli temsilcisi George Laurence Gomme Bir Tarih

Bilimi Olarak Halkbilimi (1908) adl eserinde tarih öncesinin yegane kay tlar

olarak de erlendirdi i folklor malzemesindeki çe itlili i, farkl rk kökenlerinin ayn

71 a.g.e., s.89.72 a.g.e., s.97.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



24

yere gelip yerle melerine ba lam , bunlar ay rarak incelemenin mümkün oldu unu

savunmu tur.73 Bu görü ün kar nda “Evrimsel Halkbilimi Teorisi”ni savunan

Edward Tylor (1832-1917) sözlü kültür ürünlerindeki benzerlikleri kültürün geçirdi i

geli me evrelerinin benzerli ine dayand rarak tek kültürlü bir yakla

savunmu tur. Mitlerin kültürün ilk dönemlerinde meydana gelen dini sistemler

oldu unu savunan Tylor, bunun ad “animism” olarak belirlemi tir.74 Tarihi

Yeniden Kurma Kuram , yak n geçmi in ayd nlat lmas nda sözlü ürünlerin önemini

savunurken; Evrimsel Teori, ya ayan kal nt lar olarak de erlendirilen folklor

ürünlerinin tarih öncesi devirleri de ayd nlatabilece ini savunmu tur.

Mitleri tarihi bir gerçekli in günümüze yans yan ekli olarak tan mlayan

kuramlar, halkbilimine bak n ve halkbiliminin kültür unsurlar na bak n temeli

olmu tur. Bilim soyut olan tasavvurun de il; somut olan gerçe in pe ine dü er.

nsan ilgilendiren her olguyu konu edinen sosyal bilimlerin, “bilim” olarak

adland lmas n sebebi bu aray r.

Mitlerin tarihsel gerçekli inin olmad , ilk ça insanlar n dini

tasavvurlar oldu unu savunan Lord Raglan’a göre, kültür ve sanat n kayna dini

tören ve ayinlerdir. Mit ve Ritüel adl eserinde mitleri ritüelin parças olarak

tan mlayan Raglan, hayal ürünü olmad klar da vurgulam r.75

Miti tarihi gerçeklikten ay rmakla kalmay p dü , rüya, imge ve hülya gibi

psikolojik olu umlarla aç klayan “Psikoanalitik Halkbilimi Kuramlar ” mitin

kutsall k, gerçeklik, kolektif yarat gibi temel özelliklerini reddetmi tir. Sigmund

Freud, Karl Abraham, Wilhelm Wunt gibi halkbilimciler mitleri “bireyin dü ü”

73 a.g.e., s.135.74 Bayat, Mitolojiye Giri , s.38.75 Çobano lu, Halkbilimi Kuramlar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine Giri , s.151.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



25

olarak tan mlarken, halk kültürünü olu turan sözlü ürünleri bireyin cinsel

güdülerinin, bilinçalt n simgeleri olarak çözümlemi tir.76

Mitlerin ortaya ç yla ilgili teoriler dört ana ba k alt nda toplanm r.77

a) Scriptual Teori: Bütün mitolojik anlat lar n kutsal kitaplar n

anlat lar ndan ortaya ç kt savunan teoridir. Gerçek olaylar n kimlikleri

gizlenerek onlara yeni kahramanlar, zaman ve mekan kavramlar verilmi tir.

b) Tarihsel Teori: Mitolojide bahsedilen olaylar n gerçek oldu unu;

onlara zamanla süslemelerin ve ilavelerin yap ld savunan görü tür.

c) Alegorik Teori: Bu teoriye göre mitlerin alegorik ve sembolik

anlamlar vard r. Ahlaki, felsefi ve tarihi gerçekler sembollerle ifade edilmi ,

zamanla yayg nl k kazanm r.

d) Fiziksel Teori: Mitler; hava, ate , su gibi tabii güçlerin ki ile tirilerek,

kutsalla lmas yla olu mu tur. Tabiata ruh verme sonucu mitlerin ortaya ç kt

savunan görü tür.

Mitler, tarihi bir olay n alegorik ifadesi olarak nitelendirilebilece i gibi,

sosyal bir olay n tabiata yüklenmesi eklinde ola anüstü bir anlat ya dönü türülebilir.

Miti; kutsall k yönüyle dinden, olu um süreci yönüyle tarihten ve tabiattan ay rmak

mümkün de ildir. Mit, ya ama geçti i anda bunlar n hepsiyle bütünle mi tir. Burada

önemli olan toplumlar n milli, co rafi, dini, kültürel karakterlerinden yola ç karak

mitin kökenini, i leviyle birlikte belirlemektir. Bilindi i gibi Türk mitolojisinde

kutsal yer-su ruhlar mevcuttur. Türkleri milli karakterleriyle ve co rafyayla

76 a.g.e., s.140.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



26

bütünle tirmeden yer-su ruhlar aç klamaya çal mak; animizm, totemizm, çok

tanr k gibi de ik fikirleri dü ündürebilir. Nitekim baz ara rmac lar Orhun

Yaz tlar ’nda “ya z yer” ifadesinin “mavi gök” ifadesiyle yan yana

kullan lmas ndan yola ç karak Gök-Tanr ’yla birlikte di i bir “yer” tanr n varl

savunmu tur. Ancak yine Orhun Yaz tlar ’nda geçen “Türk Tanr , mukaddes yeri,

suyu öyle tanzim etmi tir”78 cümlesi Tanr ’n n yarat üstünlü ünü kabul

etmektedir. Ya amak için koruman n gerekli oldu u yer-sular ise kutsal vasf yla

“vatan” kavram ekillendirmektedir. Mitsel bir motif olan yer-su ruhlar ; sosyal bir

gerçekli in tabiata kutsiyet yüklenerek, alegorik unsurlarla milli kültüre ta nmas

olarak yorumlanabilir. Görüldü ü gibi bu motif, mitlerin ç yla ilgili teorilerin

kesi me noktas ndad r. Milletlerin ilk ortak adland rmalar olarak

nitelendirebilece imiz mitlerin kökenini, tek bir kuramla aç klamak do ru de ildir.

unu diyebiliriz ki toplumlar n öz benliklerinin gerektirdi i sosyal ihtiyaçlara göre

zaman ve mekan içinde çe itlenmeler gösteren mitler, içinde do du u toplumun

temayülüne göre ekillenmi lerdir. Dünyay Türk töresi alt nda yönetmeyi ilahi bir

emir sayan Türkler, ya amak ve ya atmak ad na gerçekle tirmek istedikleri amaca

uygun olarak gerçekçi, tarihle bütünle en, birle tirici kutsiyet arzeden kahramanl k

mitlerine önem vermi lerdir. Di er taraftan co rafi ve sosyal kayg lardan uzak

Yunanl lar, bireysel yarat konu alan, toplumu bireyle alg lamaya çal an mitleri

felsefe edinmi tir.

1.3. Mitlerin S fland lmas

Mitlerin, kavram, i lev, yap bak ndan bilim dünyas nda ekillenmesi,

fland rma ihtiyac da beraberinde getirmi tir. Genellikle konu ve i lev yönüyle

fland rma çal malar yap lm r. Ancak mitleri bu yönleriyle s rland rmak,

levlerini teke indirgemekte ya an lan zorluk, s fland rma i leminde de

ara rmac lar zorlam r.

77 Tökel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ah slar Mitolojisi, s,13.78 Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, 41. bs. stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 2008, s.37.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



27

1.3.1. Ritüel Mitleri

Ritüel (tören), bir örnek üzerinde kal pla davran ve töreler biçimidir.79

Genellikle kutsal bir ö reti üzerine ekillenen ritler, zamanla kutsal özelliklerini

kaybetseler de müzik, dans, resim gibi sanatlarda varl sürdürmü lerdir. Orta

Asya ve Sibirya’da özellikle av ritüellerinde dans, oyun bulundu unu belirten Metin

And; aman ritüellerinde yer alan “esrime” tekniklerinin soyut ve somut unsurlar yla

Türk halk oyunlar n ve tiyatrosunun temelini olu turdu unu belirtmi tir.80

Belirli bir ritm e li inde yap lan hareketlerin “mit” ad verilen kutsal sözlerle

tanr ya arma an edildi i yarat lara tören (ritüel) denir. Ritüeller “yap lan” eylem

(dram) ve “söylenen” söz (mit) olmak üzere iki bölümden olu maktad r.81

Özel yetenekli ki iler taraf ndan tören s ras nda okunarak eyleme kutsiyet kazand ran

mitlere ritüel (tören) mitleri denir.

1.3.2. Orijin Mitleri

Nedenbilimsel (etiolojik) mit olarak da adland lan orijin mitleri bir ad n,

nesnenin, görene in nas l do du unu imgesel olarak aç klayan mitlerdir.82

1.3.3. Kozmogonik Mitler

Türkçe’ye “evrendo um” olarak çevrilen kozmogoni, “kosmos” ve “goneia”

sözcüklerinden olu mu tur. “Kosmos” evren, dünya anlamlar na gelirken, “goneia”

do , ortaya ç demektir. Terim olarak kozmogoni, evrendo umla ilgili mitik

79 Pekman, Murathan Mungan’ n Oyunlar nda Mitolojik Ögeler, s.12.80 bkz. Metin, And, Oyun ve Bügü, Türk Kültüründe Oyun Kavram , stanbul, Bankas KültürYay nlar , 1974.81 Samuel Henry, Hooke, Ortado u Mitolojisi, (Çev: Alaeddin, enel), Ankara, mge Yay nevi,1993, s.10.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



28

anlat ve ö retilerdir.83 lkça insanlar n dünyan n düzeni ve olu umunu

anlamland rmak amac yla olu turdu u mitleri kapsamaktad r.

1.3.4. Eskatoloji Mitleri

Dünyan n sonu, k yamet, onu haz rlayan sebepler ve ön belirtileri konu alan

mitlerdir. 84 Gelece i ilgilendiren bir öngörü oldu u için eskatologya mitleri

günümüzde de canl korumaktad r.

1.3.5. Kahramanl k (Prestij) Mitleri

Halk kahramanlar n do unu ola anüstü ve kutsal yönleriyle anlatan

mitlerdir. Asl nda tema olarak orijin mitlerinin içinde yer alan kahramanl k mitleri

“özel bir do umu” ele ald için ayr s fland lm r.

Mitleri, genel ve özel kategoriler olmak üzere iki grupta tasnif eden Fuzuli

Bayat, genel kategoride bulunan mitlerin her toplumda görülebildi ini ancak özel

kategorideki mitlerin tarihi-kültürel geli im süreci, co rafi artlar nedeniyle dünyan n

her halk nda bulunmad belirtmi tir. Genel kategoridekiler: Dünyan n yarat

ele alan kozmogonik mitler; ilk insan n yarat lmas n mitleri; topluluklar n, soylar n,

kabilelerin yarat içeren türeyi mitleri; zaman n ölçülmesini, ortaya ç kmas

sembolik bir dille anlatan takvim mitleri olarak belirtilmi tir. Özel kategoridekiler:

Tanr lar hakk ndaki (teogonik) mitler, köken (etiolojik) mitleri, dünyan n sonu

82, a.g.e., s.11.83 smail, Ta , slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogoni, Kozmoloji, Konya, Kömen Yay nlar ,2002, s.10.84 Hooke, Ortado u Mitolojisi, s.11.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



29

(eskatoloji) hakk ndaki mitler, totem mitleri, kahramanl k mitleri olarak

fland lm r.85

Türk mitolojisinin bugüne kadar genel bir tasnifi yap lmam r. Hareketli

bir tarihi ve kültürel ya am olan Türklerin mitolojik kodlar ayr rarak sistemli

bir tasnif yapmak uzun vadeli ve yaln zca bireylere b rak lmayan ara rmalarla

mümkün olabilir. Bununla birlikte geni bir co rafyan n ortak sesi olan sözlü kültür

ürünlerinizden yararlanarak unu diyebiliriz ki; tarihe ilk ad m att klar anda siyasi

te kilatlar yla adlar duyuran Türkler, dünyay üçlü bir alg lay la

yorumlam lard r. Gök-Tanr , yaratan; “Tanr gibi gökte olmu ” kutlu hakan soyu,

yöneten; Tanr ’n n verdi i hükmetme kudretini töreye göre uygulayan hükümdara

itaat eden, millet. Bütün be eri normlar bu sosyal nizam ya atmak için

kutsalla ran Türkler; yöneten ve yönetilen tabakalar töre önünde e it saym lard r.

Türk mitolojisini de ekillendiren bu sosyal tasavvur nda, Türk mitolojisinde

tasavvurun birinci basama nda yer alan yaratanla alakal olarak evren ve insan n

yarat konu edinen yarat mitleriyle, dünyan n sonuyla ilgili inan lar n

bulundu u eskatologya mitlerinin var oldu unu söyleyebiliriz. Dini veya sosyal

içerikli olarak yap lan törenlerde ortaya ç kan ritüel mitleri Türklerde de mevcuttur.

Ya am tarzlar nda oldu u gibi mitolojik tasavvurlar nda da sosyal yap ön plana

karan Türkler, milli kahramanlar n do umunu ve ya am mücadelesini konu alan

kahramanl k mitlerine önem vermi lerdir. Gök-Türklerin kurttan türeyi ini konu

edinen Bozkurt Destan ve Uygurlar n türeyi ini anlatan Türeyi Destan ’nda oldu u

gibi Türk milletinin var olu unu kutsal bir kökene ba layan türeyi mitleri önemlidir.

Türk destanlar n geni bir bölümünü ya an lan co rafyaya de er kazand rmay ve

korumay amaçlayan gök/yer-su mitleri olu turur. Tabiat mitleri olarak

nitelendirebilece imiz bu mitleri, do ada bulunan nesneleri “kabile tanr ” olarak

telakki eden totem mitlerinden ay rmak gerekmektedir. Türk milletinin ahlaki

de erlerine, sosyal kabullenmelerine, co rafi ve tarihi ya am sürecine göre

ekillenen; ço u zaman bunlar ekillendiren bu mitler ortak bir felsefenin ürünüdür.

85 Bayat, Mitolojiye Giri , s.15.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



30

Bireyleri birbirine yakla rarak toplumu olu turan bu felsefe milli vas flara

kaynakl k eden yegâne ölçüdür. Türk ad n, tarihin, kültürünün özgünlü ü, ba ka

milletlerde oldu u gibi, mitolojik felsefede gizlidir.

1.2. TÜRK M TOLOJ N FELSEFES

Türk ad n tarih sahnesine ç yla ilgili çe itli görü ler ortaya at lm r.

Bunlardan biri, O uz Ka an Destan ’n n slami eklinden yola ç larak, Hz. Nuh’un

lu Yafes’in sekiz çocu undan biri olan Türk’ü, Türk milletinin atas sayan

görü tür.86 MÖ V-IV. yüzy llarda Iss k Gölü k lar ndaki bir mezar ta nda tespit

edilen Gök-Türk harflerinin arkaik ekli ile yaz lm Türkçe yaz , Türk tarihinin

sözlü de il yaz vesikalar n da MÖ biny llarla ifade edilmesini sa lam r.87

Bahaeddin Ögel’e göre de MÖ V. Yüzy lda Çinliler Orta Asya’daki bütün kavimlere

<Kaoçi> demi ler, Gök-Türk ça na yakla kça onlar Tiele gibi yeni bir adla

adland rm lard r.88

Türk yaz dilinin, Türk kültürünün, tarihinin eldeki somut deliller nda

miladi tarihlerle s rland lmas mümkün de ildir. Daha önce de belirtti imiz gibi

tarih sahnesine köklü bir devlet te kilat yla ad m atan Türklerin, sosyolojik süreç

gere i ya amas gereken “milletle me” dönemi hâlâ ayd nlat lamam r. Son

dönemlere kadar tarihte kurulan ilk Türk devleti kabul edilen ve kaynaklarda MÖ

318 y nda yap lan bir antla ma vesilesiyle zikredilen Asya Hun Devleti’nin, kurulan

86 Hikmet, Tanyu, slaml ktan Önce Türklerde Tek Tanr nanc , Ankara, Ankara ÜniversitesiBas mevi, 1980, s.3.87 Emel, Esin, slamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve slama Giri , stanbul, EdebiyatFakültesi Matbaas , 1978, s.3.88 Bahaeddin, Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , 4. bs., stanbul, TürkDünyas Ara rmalar Vakf , 2001, s.6.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



31

ilk Türk devleti olmad yap lan ara rmalarla gün yüzüne ç km r.89 Türk ad

tarih sayfalar nda peki tiren, “Türk milleti” terimini sosyo-kültürel anlamda uurlu

olarak kullanan ilk devlet, 552 y nda Avar idaresine son vererek sanca ele geçiren

Gök-Türk’ler olmu tur. Gök-Türk’ler, Türk ad n geçti i ilk Türkçe metin olan

yaz tlar nda; Türk Tanr , Türk ka an , Türk ili, Türk beyleri, Türk töresi, Türk

budunu, Türk yeri gibi Bat ’n n XIX. Yüzy n sonunda tan milli devlet

ni anlar VIII. yüzy lda abidele tirmi lerdir.

X. yüzy la kadar, Bat Avrupa’dan Asya’ya geni bir alanda iç ve d

mücadeleler ya ayan, devlet kuran, devletleri y lan Türkler, geni çapl kültürel

de im ya amam lard r. VIII. yüzy lda Uygur hakan Bögü Han taraf ndan kabul

edilen Maniheizm, Türklerin yeni bir kültür çerçevesine girerek, sosyal hayatlar nda

yeni ekillenmelerin olu mas na yol açm r.90 Ancak bu de im tek bir boy

üzerinde etkili olmu , dar bir alanda kalm r. X. yüzy lda slam dinini kabul eden,

bunu takip eden y llarda da Anadolu’ya yerle en Türkler, yeni kültürel ve co rafi

iklimle milli varl klar bütünle tirmi lerdir.

Milletlerin te ekkülünde dil ve kültürün önemi tart lmazd r. Din ise ba ta

kültür olmak üzere uluslar n be eri ili kilerini do rudan etkileyen tap nmalar, özel

törenler, kolektif kabullenmeler gerektiren inançlar yuma r. Dinin tek ba na

millet kavram n içini doldurmas mümkün de ildir. Ancak milletlerin ya am

tarzlar na nüfuz ederek sanat, kültür, milli uur gibi ortak yaratmalar ekillendirdi i

bir gerçektir. Ortak bir yaratma olan mitlerin de uluslar n dini anlay lar ndan

do rudan veya dolayl olarak etkilendi ini söyleyebiliriz. Türk mitolojisinin

felsefesini yazarken Türk tarihinin en geni tesirli ortak kabulü olan slamiyetin

kabulünü, s r olarak belirlememizin temel sebebi budur. Türk mitolojisinde

meydana gelen felsefi de imleri daha anla r k lmak, farkl adland rmalar

temellendirmek ve kültürün canl na dikkat çekmek ad na “Türk Mitolojisinin

89Saadettin, Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, 2. bs., Ankara, Akça Yay nlar , s.2.90Laszlo, Rasony , Tarihte Türklük, Ankara, Türk Kültürünü Ara rma Enstitüsü, 1971, s.106.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



32

Felsefesi”ni iki devre ay rd k. Ancak milletlerin hayat nda de im sürece ba r ve

hiçbir zaman tam anlam yla bir kopu u ifade etmez. aman n, gö e yolculu unda ve

kötü ruhlar kovmada bir araç olarak kulland davulla birlikte yapt dans n,

Bolu’daki iki davullu dansç n gösterisiyle bütünle tirilmesinin sebebi kültürel

devaml n de mez kural r.91

1.2.1. slamiyet’ten Önceki Yaz ve Sözlü Kaynaklarda Türk

Mitolojisinin Felsefesi

Milletlerin kültürel özlerinin çekirde i olan mitler; toplumlar n ya ad

co rafya, sosyal faaliyetleri ve üretim tarzlar yla yak ndan ilgilidir.92 Sosyal hayata

ili kin mutlak bir ihtiyac kar lamak üzere toplumlar n milli benli inden ilham

alarak ekillenmi lerdir. Yunanl lar n Homeros Destan ’nda, Akhal lar’ n sava

takti i “Bat rüzgarlar yla sürüklenen dalgalar n sahile vuru uyla” tasvir edilmi tir.93

Ayn ekilde destanda kullan lan s fatlar n mübala as , betimlemelerdeki uzun ve

süslü cümleler derin hayaller kurmaya müsait bir co rafyan n ürünüdür. Tanr lar

aras nda ahsi kavgalar n yap lmas , güzellik yar malar n düzenlenmesi sosyal

kayg lardan uzak, bireyci Yunan hayat tarz n yans mas r. Asl nda Yunan

destanlar nda s radan halk n ya am mücadelesine yer verilmeyip aristokrat bir

zümrenin yarat lmas da Orta Ça Avrupa’s n kilise ve yönetenlerden olu an “üst

tabaka” anlay n felsefi taban olarak nitelendirilebilir. Adalet ve ahlak gibi

toplum hayat n vazgeçilmez kaideleri Yunan destanlar nda bizzat tanr lar

taraf ndan ihlal edilmekte, tanr la lm ahsi ihtiraslar (güzellik, a k vb.) u runa

toplumlar sava a sürüklenmektedir. Akhaio’larla Truva’l lar aras ndaki Truva

Sava ’n n sebebi; büyük Tanr Zeus’un hem kar , hem k z karde i olan annelik

tanr ças Hera; Zeus’un k Athena ve güzellik tanr ças Aphrodite’nin ahsi

91 And, Oyun ve Bügü Türk Kültüründe Oyun Kavram , s.87.92 Tökel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ah slar Mitolojisi s.14.93 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.8.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



33

rslar r.94 Gerek tabiat n gerektirdi i zorlu ya am mücadelelerinden gerekse sosyal

gerçekli in var olmak için toplumlar sürükledi i kayg lardan uzak bir dünya

görü üyle ekillenen Yunan mitleri, Akdeniz ikliminin yumu ak tasavvurlar yla

doludur. Birey ve bireyin kayg lar yla ekillenen Yunan mitlerinde, bu bireyci

anlay zaman zaman toplum ahlak n önüne geçmi tir.

Türk milletinin ya ad co rafya hem do al, hem siyasi dengelerin ani

de imler gösterdi i; hayat çabuk alg laman n ve ani kararlar alman n ya amak için

ön ko ul oldu u bir co rafyad r. Bu nedenle Türkler ya am tarzlar nda da, ya am

tarz n sözlü ifadesi olan sözlü kültür yaratmalar nda da çabuk, anla r, gerçekçi

yakla mlar seçmi lerdir. Topra kutsalla rarak yerle ik ve büyük devletler kuran

Türklerin X. yüzy la kadar ta tan yap lm muazzam abidelerinin, ulu mabedlerinin

olmay tarihin ve co rafyan n icab r. Öte yandan Türkler, sözlü kültür

ürünlerinde uurlu bir te kilatlanman n, gerçekçi bir dünya görü ünü, yüksek ahlakl

ve adil bir sosyal nizam n, ça a an s rlar belirlemi lerdir. Bireyi de il toplumu

ve toplum de erlerini ön plana ç karan bu sosyal düzen farkl toplumlarda mevcut

olan “tabakala man n” önüne geçmi ; hükmedeni hükmedilen kar borçlu sayan

ilahi tasavvuru ekillendirmi tir.

1.2.1.1. Türk Mitolojisinde “Yarat ” ve “Eskatologya” Mitlerinin

Felsefesi

Milletlerin fikir ve ahlak süzgecinden geçirerek yazd klar tarihler olarak

nitelendirilen destanlar, Türk mitolojisinin kayna durumundad r. Her milletin

oldu u gibi Türklerin de cevab arad olu umlardan ilki dünya ve insan n

yarad r. Bu aray Türklerde yarat mitlerini meydana getirmi tir. Tanr ,

yönetenler ve yönetilenler olmak üzere üçlü bir sosyal çat , ya amlar n her

noktas na nüfuz eden törelerle güvence alt na alarak, kutsal yer-su üzerinde icra eden

94 Ahmet, Kabakl , Türk Edebiyat , Cilt:1, 10. bs., stanbul, Türk Edebiyat Vakf Yay nlar , 2002,,s.88.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



34

Türkler; Tanr ’y bu nizam yaratan, düzenleyen, koruyan tek varl k olarak

dü ünmü lerdir. Tek Tanr inanc n hakim oldu u Türk din sistemine verilen ad

genel olarak “Gök-Tanr inanc ” olmu tur.95 Türk mitolojisinde de Tanr ’n n “birlik”

fat korunmakla birlikte, çe itli yarat efsanelerinde Tanr Ülgen, Kayra Han,

Ürüng-Ay ng-Toyon gibi farkl adlarla an lm r.96 Tanr ’n n Maytere, Erlik, Umay

gibi yard mc durumundaki varl klar olmakla birlikte bunlar, “yaratma” eylemini

ancak Tanr ’n n izniyle gerçekle tirebilmektedir.

Yakutlardan Altaylar’a yarat konu edinen bütün Türk mitlerinde

Tanr ’n n varl ve birli i tart lmazd r. Bozk r Türklerinin dinini; tabiat

kuvvetlerine inanma, atalar kültü ve Gök-Tanr inanc olmak üzere üç noktada

toplayan brahim Kafeso lu, Türklerin Gök-Tanr ad verdikleri tek Tanr inanc na

sahip olduklar belirtmi tir.97 Baz ara rmac lar n Türklerin gök-kubbeyi Tanr

tan fikrine kar ç kan Hikmet Tanyu, Gök-Tanr ifadesinin bir s fat tamlamas

oldu unu belirterek; gök kelimesinin burada derinlik, yücelik, büyüklük anlam nda

kullan ld savunmu tur.98

“Daha hiçbir ey yokken Tanr Kayra Han’la, uçsuz bucaks z su vard ”

eklinde ba layan Altay Yarat Efsanesi Tanr ’y “gören”, suyu ise “görünen”

olarak tasavvur etmi tir. Altay ve Yakut Türklerinin yarat efsanelerinde “su”yun

yarat yla ilgili bilgi bulunmamaktad r. Su hep vard r. Tanr insan ve dünyay

yarat rken sudan faydalanm r. Bu tasvir Türk mitolojisinde evrenin yarat n

yoktan var etme eklinde olmad , bir ön varl n ve bu ön varl n bulundu u

mekan n Tanr yla beraber var oldu unu göstermektedir.99

95 Abdulkadir, nan, Eski Türk Dini Tarihi, stanbul, Milli E itim Bas mevi, 1976, s.16.96 Ta , slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogoni, Kozmoloji, s.76.97 brahim, Kafeso lu, Eski Türk Dini, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar , 1980, s.43.98 Hikmet, Tanyu, slaml ktan Önce Türklerde Tek Tanr nanc , Ankara, Ankara ÜniversitesiBas mevi, 1980, s.15.99 Ta , slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogoni, Kozmoloji, .s.69.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



35

Altay efsanesinde Tanr ilk olarak ki i ad verdi i kendine benzer bir

varl k yaratm r. Yakut Türkleri’nde ise ilk insan, gökten inen yar at yar insan

biçimindeki bir yarat ktan türemi tir.100 Ki i yarat ld ktan sonra dünyay yaratan

Tanr , Ki i’nin iç dünyas nda olu an doyumsuzlu un sebep oldu u eylemler

neticesinde batakl k ve tepeleri yaratarak, dünyay ekillendirmi tir.101

Evreni gök ve yer; k ve karanl k eklinde birbirine z t ancak biribirini

tamamlayan iki kutuptan olu mu kabul eden Türk mitolojisi, evrendeki ruhlar da

erkek-di i, iyi-kötü, ak-kara olarak sistemlendirmi tir. Türk kozmolojisi gök ve yerin

temsil etti i iki ilkeye dayand için dikotomi (iki ilkeli sistem) olarak

adland lm r.102 Altay Türkleri’nin yarat efsanesinde de ikili evren tasavvuru

yer almaktad r. Ki inin kötülüklerine dayanamayan Tanr onu k aleminden

kovmu ; ona Erlig ( eytan) ad vermi tir.

Gök-Türk Abideleri’nde de asli ekliyle yer alan ikili tasavvur “üstte mavi

gök, altta ya z yer yarat ld nda ikisi aras nda insano lu yarat lm ; insano lunun

üzerine ecdad m Bumin Ka an, stemi Ka an oturmu ” cümlesiyle özetlenmi tir.103

Dünya ve insan n yarat , milli bir te kilatlanmayla tamamlanm r. Tanr ’n n

Gök-Türk’ü yaratmas n sebebini “Türk milleti yok olmas n, töresi bozulmas n,

Tanr ’n n yasalar korunsun” eklinde belirleyen felsefe yaratan ve yarat lan

kuvvetlerin yan nda, yöneten ve yönetilen kuvvetleri de ay rm r. Tasavvurun en

üstünde Türk Tanr , onun yard mc lar yer-su iyeleri, Türk hanlar ve insanlar

eklinde s ralanan kuvvetler, Türk kozmogonisinde “yarat ” kutlu bir amaca

ba lam r. Esas nda Türk sözlü kültürünün felsefi çekirde ini olu turan Türk

mitlerinin temelini bu amaç olu turmaktad r. Eski Türkler’deki ikili te kilat

anlay da Türk kozmogonisinin “dikotomi” kural na ba layan Kafeso lu’na göre;

Gök-Tanr ’y hakimiyetin sahibi ve kayna bilen Türklerin zihninde, iktidar gökten

100 Ali Abbas, Ç nar, Türk Dünyas Halk Kültürü Üzerine Ara rma ve ncelemeler, Mu la,Mu la Üniversitesi Matbaas , 1996, s.165.101 a.g.e, s.148.102 Emel, Esin, Türk Kozmolojisine Giri , stanbul, Kabalc Yay nevi, 2001, s.19.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



36

do ru intikal etti i için devlet içindeki mevkiler yukar dan a ya s ralanm ,

sa dan sola yay lm r.104 Bu nedenle Türk devlet anlay nda sa kutsald r ve

bat daki te kilat do uya tabidir. Kutsiyet, gerçeklik, sosyal bir amaca hizmet etme

gibi özellikleriyle mitleri, tarihle yan yana getirip destanlara milli bir ruh kazand ran

da bu kolektif tasavvurdur.

Türk mitolojisinde yarat mitleriyle yan yana sosyal uuru me gul eden

konulardan biri de tufan ve dünyan n sonuyla ilgili öngörüleri içeren “eskatologya”

mitleridir. Altay Türkleri’nin yarat efsanesinde Tanr Kayra Han’ n emriyle

kahraman Mandi ere’nin, kuvvetli m zra yla vurarak korkunç gök gürültüleri

aras nda Erlig’in dünyas y kt belirtilmi tir. Bu y mdan sonra Erlig dünyan n

sonuna kadar ks z bir aleme sürülmü tür.105 Kutsal kitaplarda geçen kavimlerin

helak na benzer bu tasvirin bir tufan hadisesi oldu u söylenebilir.

Altay Türkleri’ne ait ba ka bir efsanede, Tanr Ülgen’in dünyay yaratt ktan

sonra üç bal k yarat p, bunlar n üzerine koydu u, ortadaki bal n ba e mesi

halinde dünyay su basaca bildirilmi tir.106

A.V.Anohin taraf ndan Altay Türkleri aras nda yap lan bir derlemede, yedi

gün süren bir tufandan bahsedilmektedir. Buna göre yeryüzünde yedi gün zelzele

olmu , da lar ate püskürmü , ya mur ve buz ya r.107

Sümerler’e ait bir tufan efsanesinde de yedi gün yedi gece boyunca kuvvetli

rt nalar n yeryüzünü kas p kavurdu u belirtilmektedir.108

103 Ergin, Orhun Abideleri, s.9.104 brahim, Kafeso lu, Türk Milli Kültürü, 3. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 1984, s.240.105 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi,Cilt:1, s.12.106 Ç nar, Türk Dünyas Halk Kültürü Üzerine Ara rma ve ncelemeler, s.150.107 a.g.e, s.162.108 Saim, Sakao lu; Ali, Duymaz, slamiyet Öncesi Türk Destanlar , 2. bs., stanbul, ÖtükenNe riyat, 2003, s.188.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



37

Altay Türkleri’ne ait bir k yamet efsanesinde dünyan n bozulaca , denizin

çalkalanaca , kara suyun kanl akaca , gö ün ve yerin parçalanaca

belirtilmi tir.109

Gök-Türk Abideleri’nde de k yamet anlay “üstte mavi gö ün basmas ,

altta ya z yerin delinmesi” eklinde tek bir cümleyle ifade edilmi tir.110

Türk mitolojisinde, tufan ve dünyan n sonuyla ilgili mitler çok fazla yer

tutmamaktad r. Bu konuyla ilgili mitlerin Altay ve Yakut Türkleri’nde kümelenmesi

Hilmi Ziya Ülken’in tespitiyle Türk mitolojisinin tam eklinin bu boylarda

korunmas ndan kaynaklanabilir.111 Esas nda “eskatologya” mitleri toplumlar n

öngörüleridir. Türk dü ünce sisteminde gerçekçi dayana olmayan tasavvurlara yer

verilmemesi de “sona” dair hayallerin geli tirilmemesinde etken olabilir.

1.2.1.2. Türk Mitolojisinde Türeyi ve Kahramanl k Mitleri’nin

Felsefesi

Türk mitolojisinde kutsal atalar n ve onlar n boylar n ortaya ç

anlatan “türeyi mitleri”ne rastlanmaktad r. Gök-Tanr ’y hükümdar n atas sayan

evrensel merkeziyetçi devlet dininin sahibi olan Türkler; türeyi ve kahramanl k

mitlerini bu temel üzerine oturtmu lard r.112 Yüksek bir topluluk bilinciyle Tanr ’n n

dünya hakimiyetini kendilerine emanet etti ine inanan Türkler, tarihlerini ve

mitolojilerini bu milli felsefeyle ekillendirmi lerdir.

Türk mitolojisinde kutlu Türk boylar n ba land en önemli men e,

kurttan türeyi i anlatan destan metinlerinde yer almaktad r. Kurdu Türk milletinin

109 a.g.e, s.193.110 Ergin, Orhun Abideleri, s.17.111 Ülken, Türk Tefekkür Tarihi I, s.51.112 Esin, Türk Kozmolojisine Giri , , s.19.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



38

atas sayan ilk efsane Türk boylar n kendi aralar nda yapt klar bir sava

anlatmaktad r. Efsaneye göre “MÖ 140 senelerinden sonra do uda ya ayan Wu-

Sun’lar bat ya kaym lar ve Tanr Da lar bölgesine yerle mi lerdir. Hun hükümdar

Wu-Sun hakan na taarruz etmi ve onlardan sadece Kum-mo ad ndaki bir çocu u

öldürmeyerek çöle b rakm r. Çocuk çölde emeklerken bir di i kurt yana arak

çocu u emzirmi tir. Bunu gören Hun hükümdar çocu un kutsal bir yavru oldu una

inanm , himayesine alarak büyütmü tür. Daha sonra da Kum-mo’ya babas n eski

devletini vermi tir.”113

Metinde Wu-sun’lar n hangi Türk boyu oldu u konusunda bilgi

verilmemekle beraber, Tanr Da lar çevresinde ya ayan bütün boylar n, Çin

tarihlerinde tek bir adla adland ld bilinmektedir. Burada dikkati çeken bir unsur

da ba ka bir Türk boyu olan Hun’lar taraf ndan da kurttan türeyi , kutsall k ve

hükümranl k ni an say lmaktad r.

Çin tarihlerinde yer alan kurttan türeyi destanlar ndan biri de Gök-

Türkler’in atas kabul edilen Kaoç ’lara ait bir destand r. “Kaoç ka an n iki k

vard r. Ka an k zlar Tanr ’yla evlendirmek için bir tepenin ba na koyar. K zlar bu

tepede uzun bir süre Tanr ’y bekler. Tepenin ba nda bir erkek kurt belirir. Küçük

z bu kurdun Tanr oldu unu dü ünüp onunla evlenir. Kaoç halk hükümdar n

yla bu kurttan türer.” 114

Türk mitolojisinde genel olarak “kurt ana” motifi hakimken bu metinde kurt

erkektir. Türklerin Tanr alg n genel felsefesi gere ince burada kurdun Tanr

olmas ndan ziyade; kutlu Türk hükümdarlar n do um motiflerinde görülen “ k”

benzeri kurdun, kutsiyetini kuvvetlendirmek amac yla Tanr kabul edildi i

dü ünülmelidir. Kurt, Türk mitolojisinde Tanr ’n n verdi i hükümranl k ni an n

timsalidir. Bu nedenle kurttan türeyen boylar devlet idare etmeye muktedir say lm ,

113 Ögel, Türk Mitolojisi 1, s.14.114 a.g.e, s.18.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



39

sancaklar n ba na alt ndan kurt ba tak lm , Türk ordusu ve ordu komutanlar

kurda benzetilmi tir.115

Türk sözlü kültüründe önemli bir yeri olan Bozkurt Destan da yok olma

felaketine u rayan Gök-Türk soyunun yeniden dirilip ço almas anlatmaktad r.

Destana göre “Türklerin ilk atas olan A ine boyu kom u milletlerden biri taraf ndan

yok edilir. Bu bask ndan bir çocuk sa kal r. Tanr yard na u rayan di i bir kurt

çocu u Altay da lar n ortas na getirir. Onunla evlenir ve on o lan do urur. Bu

lanlardan birinin soyu A ine boyu olur ve Türklere hükümdarl k yapar.116

Türk mitolojisinde kavimlerin yarat yla ilgili sorunun çözümü “Yarat

Destan ”nda verilmi tir. Buna göre dünyay yaratan Tanr yerden dokuz dall bir a aç

bitirerek her dal n alt nda ayr bir adam yaratm , bunlar dünyadaki dokuz insan

cinsinin atalar olmu tur.117 Bundan sonraki türeyi i anlatan mitlerin hiçbirinde

yoktan var etme eklinde bir yarat yoktur. nsan n ve evrenin yarat n

dünyadaki bir nesnenin, Türk mitolojisinde su, dönü ümüyle gerçekle ti ine inanan

Türkler, kutlu Türk boylar n türeyi ini de bir varl a ba lam lard r. Bu varl k

Tanr sal gücün timsali olan bir yer iyesi eklinde dü ünülmü tür. Türeyi mitlerinde,

genel olarak dünya nizam Gök-Tanr , yönetenler ve yönetilenler eklinde milli bir

felsefeyle aç klayan Türkler’in, “yönetenler” olarak dü ündü ü kutlu Türk

hakanlar n kökeni ayd nlat lm r. Türeyi mitlerini, kahramanl k mitleriyle yan

yana dü ünmemizin temel sebebi de budur.

Uygurlar’ n Türeyi Destan ’nda, Uygurlar’dan ziyade Uygurlar’ idare

edecek “han” sülalesinin yarat anlat lmaktad r. Türk türeyi mitleri burada

kahramanl k mitleriyle birle mektedir. “Tugla ve Selenga rmaklar n aras nda

bulunan bir a ac n üstüne gökten bir k iner. A ac n gövdesi zamanla büyür ve

115 Ya ar, Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , 2. bs., stanbul, Kabalc Yay nevi, 2006, s.138.116 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi,Cilt:1, s.24.117 a.g.e, s.12.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



40

içinden be çocuk ç kar. Çocuklar Uygur halk taraf ndan büyütülür, içlerinden en

küçü ü olan Bögü Han, Uygur halk na hükümdar olur.118

Türk milli tefekküründe önemli yeri olan k ve a aç motiflerinin bir araya

gelerek kahraman n ruhuna ekil verdi i görülmektedir. Burada k gök unsuruyken,

aç yer unsurudur. Türk mitolojisinde daha önce bahsetti imiz dikotomi anlay

da gördü ümüz bu tasavvurda “ k” halk n Tanr ’n n Türk hükümdarlar na

bah etti ine inand “kut”la ili kilendirilebilir. Kahraman n do umuna ili kin

benzer bir motif O uz Ka an ve onun çocuklar için de geçerlidir. “Günlerden bir

gün Ay Ka an’ n gözleri parlad ve bir erkek çocuk do urdu” eklinde bir cümleyle

uz Ka an’ n do u k unsuruyla birle tirilmi tir. O uz’un evlendi i

kad nlardan biri gökten inen bir ktan türemi , di eri ise a ac n kovu unda

belirmi tir.119 O uz Ka an Destan ’n , O uz boylar n türeyi i efsanesi olarak

kabul eden yayg n bir görü e göre; O uz boylar O uz Ka an’ n gök ve yerin

zlar yla evlenmesi sonucu do an çocuklardan türemi tir.120 Destanda Karluk,

pçak, Urum gibi boylar n tek bir ki iyle temsil edilmesi ve bunlar n adland

biçimi bu görü ü do rular niteliktedir.

Gök-Türkler’e ait Ergenekon Destan ’nda, mitsel ögelerden ar nm tarihi

bir türeyi hadisesi anlat lmaktad r. Destana göre dü manlar taraf ndan yok edilen

Gök-Türkler’den iki aile sa kalm r. Kayan ve Kayat soyu ad alan bu iki aile

Ergenekon denilen yere yerle mi , burada ço alm lard r. Tanr ’n n yard yla

buradan ç karak dü manlar yenmi lerdir.121

Kurt, k, a aç gibi iyelerin d nda kartal, ahin, do an gibi ku lar da Türk

mitolojisinde türeyi le ilgili önemli simgesel hayvanlard r. Özellikle Yakut ve Altay

118 Ögel, Türk Mitolojisi 1, s.74.119 Özkul, Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, Ankara, Akça Yay nlar , 2003, s.125.120 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , s.113.121 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1 s.26.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



41

Türkleri’nin mitolojilerinde bu hayvanlar n aman, hükümdar ve kahraman tipindeki

insanlar n türeyi inde etkili oldu u görülür.122

Türk destanlar tarihten ay rarak onlara milli bir duyu ve dü ünü özelli i

katan mitler; genellikle tarihin zor dönemeçlerinde millet vicdan nda yer etmi lerdir.

Esarete son verecek veya Tanr emrini yerine getirmek ad na dünyaya hükmedecek

bir devletin kurulu u; milleti güç durumdan kurtaracak bir kahraman n do u, bir

soyun türeyi i; sava ta orduya yol gösterecek bir kurdun gökten ini i kutsal bir mitle

ifade edilmi tir. Türk tasavvurunda mitler gerçekçi ve faydal bir amaca hizmet için

do mu lard r. Gök-Türk yaz tlar nda “Tanr gibi gökte olmu Türk Bilge Ka an”

Tanr buyru uyla Türk milleti yok olmas n, millet olsun diye tahta oturmu tur.123

1.2.1.3. Türk Mitolojisinde Tabiat (Gök/Yer-Su) Mitlerinin Felsefesi

nsanl n ilk ça lar nda tabiat kar nda güçsüz olan ve onunla anla ma

içinde ya amay tercih eden toplumlarda, co rafi ve sosyal artlarla bütünle en tabiat

mitleri olu mu tur. Mitlerin mutlak bir ihtiyaca cevap vermek amac yla olu tu u

dü ünüldü ünde tabiat mitlerinin do ay korumak amac na hizmet etti i de

dü ünülebilir. Bilginin yeterli olmad noktada inanmay tercih eden bütün halk

dinlerinde tabiat mitleri mevcuttur. Yunan Tanr ve Tanr çalar n do a güçlerinden

kaynakland dü ünen Yunan mitlerine göre Zeus gökler Tanr , Apollon güne

tanr , Afrodite yaz Tanr ’d r.124 Di er mitleri oldu u gibi tabiat mitlerini de

evrenselden milliye ta yan ölçü, milletlerin sosyal belle inde ta klar anlam ve

de erlerdir. Türk tabiat mitlerinin milli felsefesini Yunan mitlerinden ay ran,

Türklerin tabiat Tanr kabul etmekten ziyade Tanr kaynakl bir ruh ta na

inanmalar r. Türkler do aya ait her varl n bir hakim–sahibi oldu una

122 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar ,, s.115.123 Ergin, Orhun Abideleri, s.37.124 Fuat, Bozkurt, Türklerin Dini, stanbul, Cem Yay nevi, 1995, s.28.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



42

inanm lard r.125 Kutsal gök ve yer-sular n çocuklar taraf ndan idare edilen

Türkler, merkezi bir Tanr inanc yla kutsalla rd klar te kilatlar n kuruldu u

tabiat da Tanr arma an saym lard r.

Türk mitolojisinde yer iyelerine oranla güne , ay, y ld z gibi gök iyelerinin

kutsiyet derecesinin daha yüksek oldu u anla lmaktad r. O uz Ka an Destan ’nda

uz; gök kaynakl bir ktan do an çocuklar Gün, Ay ve Y ld z’ kutsal yön olan

Do u’ya gönderirken; yer iyesi olan a açtan ekillenen kad ndan do an çocuklar

Bat ’ya göndermi tir. Bu anlay yukar dan a ya s ralanan; do udan bat ya

yay lan Tanr sal rütbenin de tezahürüdür. Gök unsurlar Tanr gücünün do rudan

yans mas olarak dü ünülürken, yer-su iyeleri timsali kabul edilmi tir. Bu nedenle

da , su, toprak gibi unsurlar n ço u zaman göksel bir s fatla kutsall

peki tirilmi tir. Orhun Abideleri’nde “Iduk Ötüken”, “Tam g Iduk Ba ”, “Mavi Öng

Nehri”, “Kök Öng” gibi tabirler Türk dü üncesinde kutsal vatan anlay

ekillendiren yer-su unsurlar n, ilahi derecesini kuvvetlendirmi tir.

Türk mitolojisinde gök/yer-su mitlerinin yarat ve türeyi le ilgili mitlerde

etken oldu unu söylemek mümkündür. Gök-Türk boyunun gök tüylü bir kurttan

türeyi i, hükümdar çocuklar n annesinin gökten inen bir ktan yarat lmas , Gün

Ana ve Ay Ata’n n Tanr Kayra Han taraf ndan gök katlar na yerle tirilmesi ve onlar

için “ana”, “ata” tabirlerinin kullan lmas bu tezi do rular niteliktedir. Türk

toplumunun ortaya ç anlatan bir efsaneye göre balç k haline gelen su ve toprak

Karada denilen bir da da güne in yla pi mi ve Ay Atam olu mu tur. Ayn

lemler bir kere daha gerçekle mi ; o s rada güne Sünbüle y ld nda oldu u için

pi en topraktan di i yarat lm r. Ay Atam’la bu di inin evlenmesinden yirmi erkek,

yirmi k z k rk çocuk dünyaya gelmi ; bunlar n evlenmesiyle Türk toplumu

olu mu tur.126

125 Jean-Paul, Roux, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev.Aykut Kazanc gil, LaleArslan), stanbul, Kabalc Yay nevi, 2005, s.32.126 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , s.24.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



43

Hun hükümdar n her sabah güne i, her ak am ay ululad Çin

kaynaklar nda belirtilmi tir. Güne in do du u yer anlam nda kullan lan “tan”

sözcü ü, kaynaklarda “güne i ça ran, do mas sa layan” anlam nda Tangr

sözcü üyle ili kilendirilmi tir.127

Türk yarat mitinde Tanr ’n n görünen tek unsur olarak yaratt suyla

birlikte ezeli varl temsil eden bir di er unsur gök unsurudur. “Görünmeyen”

vasf yla Tanr ’ya daha yak n olan gö ün Tanr Kayra Han ve Ki i’nin uçtu u hava

katman oldu unu söylemek mümkündür. Görsel olarak da gök yüzünü yans tan su,

Türk mitolojisinde mavi gö ün görünen yans mas r. Hatta uçsuz bucaks z bozk rda

Gün ve Ay’ n suya akislerinin Türk mitolojisinde Ak Ana denilen kad n hayalini

canland rmas ; Gün Ana, Ay Ata ve suyun yarat mitlerinin somut unsurlar olarak

var olmas sa lam r denilebilir. Türkler, yer-su mitlerine gök kaynakl bir

kutsiyet yüklemi ler; onlar göksel s fatlarla nitelemi lerdir.

Gö ü bozk n ortas nda as duran bir çad ra benzeten Türkler;

Kutupy ld ’n gö ün dire i saym lard r. Bu inan Türk hükümdarlar n ota na

da yans r. Gök-Türk ka anlar n VI-VIII. Yüzy llardaki tahta ç törenlerinde

dört beyin ta hal n üzerinde yükseltilen emsî evrensel hükümdar n, güne in

hareketine paralel olarak ota n etraf nda döndürüldü ü bildirilmi tir.128 Türkler gök

alemiyle olan temaslar çad n içine yans tarak çad dünya modelinin küçük bir

ekli olarak dü ünmü lerdir. Benzer bir tasavvur O uz Ka an Destan ’nda da

mevcuttur. Destanda gök gün do usundan gün bat na uzanan bir yaya

benzetilmi tir. “Güne bayrak olsun, gök çad r olsun” eklinde bir hitapla dünyay

Türk hakimiyeti alt na alacak bir devletin hedefini somutla ran O uz Ka an, Türk

tarihini yönlendiren cihan hakimiyeti dü üncesini destan diliyle belirtmi tir.129 Mavi

gök ve ya z yeri yaratan ve tanzim eden Tanr ’n n ku at gücünü kabul eden

127 a.g.e, s.22.128 Emel, Esin, Türklerde Maddi Kültürün Olu umu, stanbul, Kabalc Yay nevi, 2003, s.120.129 brahim, Kafeso lu, Türk Bozk r Kültürü, Ankara, Türk Kültürünü Ara rma Enstitüsü, 1987,s.43.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



44

Türkler, yer-suyun siyasi düzeninin Türk ka anlar na emanet edildi ine

inanm lard r. Türk hakan ota lar n biçimsel olarak dünya ile bütünle tirilmesinin

felsefi sebebi, Türk hakimiyetinin göksel gücün dünyadaki yans mas olarak

dü ünülmesidir. Bu nedenle Türk dünya tasavvurunda yukar dan-a ya, sa dan

sola s fland lan sosyal, siyasi, tabii unsurlar n ilahi nizam ; Türk devlet

te kilat ndan Türk aile yap na kadar büyük-küçük bütün yap lanmalarda model

olmu tur.

Yer-su nizam maddesel be unsurla aç klayan Türk mitolojisinde

“gök”ün dikotomik kar olan ya z yer merkez kabul edilmi ; bu kutsal merkez

vatan kavram yla bütünle tirilmi tir. Di er dört unsurun simgesel tasavvuru öyle

yap lm r; 130

aç do gök

Ate güney l

Demir su ak

Su kuzey kara

Türklerin ikili devlet te kilatlanmalar ekillendiren bu unsurlar Türk

boylar n adlar na ve yer-sular n adland na yans r. Kara Kum-K l

Kum, Ak Hun-Kara Hun, Kök Öng Nehri, Ak Termil gibi renk s fatlar yön

belirtmekle birlikte kut derecesi de ifade etmektedir.

130 Esin, Türk Kozmolojisine Giri , s.25.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



45

Türk mitolojisinde, tabiat miti olarak s fland rd z a aç canl n,

bireysel ve toplumsal devaml n simgesi olmu tur. O uz Ka an Destan ’nda ve

Uygurlar’ n Türeyi Destan ’nda kutlu kahramanlar n atas olarak gördü ümüz a aç;

Türk devlet felsefesinde ebedi devletin yeri olan “do u”nun timsalidir. Türk

mitolojisinde “hayat a ac ”, “dünya a ac ” gibi soyut tasavvurlar yer almakta;

do um ve çocuk ilahesi kabul edilen Umay’ n gökten yere Tanr taraf ndan iki kay n

ac yla birlikte indirildi ine inan lmaktad r. 131

Yunan mitlerinde de yer alan a aç, baz mitlerde do rudan Tanr ,

baz lar nda ise Tanr ’n n bar na olarak telakki edilmi tir. Roma’da me e a ac

Jüpiter’in, defne Apollo’nun, zeytin a ac Minerva’n n bar nd yerken; Zeus’un

Helena bir a aç tanr ças r.132 Türk mitolojisinde a açlar n Tanr kabul

edildi ine dair bir kay t bulunmamaktad r. Altay mitolojisinde gökyüzüne do ru

yükselen hayali bir ça a ac n tepesinde Tanr Bay Ülgen’in oturdu u

dü ünülmektedir.133 Ancak burada hayat a ac tasavvurunda oldu u gibi Tanr ile yer

aras nda ba lant kurdu u dü ünülen soyut bir a aç söz konusudur.

Yakut Türkleri’nin Er Sogotoh Destan ’nda da Tanr taraf ndan yarat lan ilk

insan olan Er Sogotoh, evinin do u taraf nda bulunan “hayat a ac na” “kutsal ruh”

eklinde hitap etmi tir.134

Altay Türeyi mitinde Tanr ’n n dünya a ac n dokuz dal ndan, dokuz

insan soyu yaratt ve bunlar n milletlerin atas oldu u belirtilirken; Yakut mitinde

Tanr Ülgen’in yedi insana kar k yedi a aç yaratt belirtilmi tir.135 A açtan

türeme mitleri Sibirya Türkleri’nden Anadolu’ya, Türk kültüründe ortak motif olarak

131 Bayat, Türk Mitolojik Sistemi(Kutsal Di i-Mitolojik Ana, Umay Paradigmas nda lkel MitolojikKategoriler- yeler ve Demonoloji), Cilt:2,s.179.132 Metin, And, Minyatürlerle Osmanl slam Mitologyas , stanbul, Akbank Kültür ve SanatKitaplar , 1998, s.32.133 Ögel, Türk Mitolojisi1,s.90.134 Ç nar, Türk Dünyas Halk Kültürü Üzerine Ara rma ve ncelemeler, s.165.135 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , s.181.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



46

yer almaktad r. Türklerde bugün “soy a ac ” kavram n olu mas n, a açtan evlat

isteme inanc n ya at lmas n sebebini, yarat mitlerindeki a aç ana-ata

tasavvuruna ba lamak mümkündür.

Türk mitolojisinde, ço u zaman “a aç” motifiyle yan yana türeyi mitlerine

kaynakl k eden; yarat mitlerinde Tanr ’yla beraber ezeli varl k olarak dü ünülen

kutsal tabiat unsurlar ndan biri de sudur. Altay yarat mitinde “daha hiçbir ey

yokken Tanr Kayra Han ve uçsuz bucaks z su vard ” eklinde “görünen” alemi

sudan ibaret sayan bir anlay vard r. Ayn ekilde Tanr ’ya “yarat” ilham veren

Ak Ana da suda bir dalga eklinde belirmi ; dünyan n özünü olu turan toprak sudan

kar lm r.136

Devletlerini suya yak n olan yerlerde kuran, büyük denizleri ordular na

hedef gösteren Türkler, bu su sevgisini destanlar na da yans tm lard r. u

Destan ’nda hükümdar n sava larda bile yan nda ta bir havuzun oldu u, içine

su doldurup ördekleri yüzdürdü ü belirtilmi tir.137

Türk tarihinin Türkçe ifadesi olan Gök-Türk Abideleri’nde de iki yer-su’yun

ad zikredilmektedir. Bunlardan biri “Iduk Ötüken Y ”, di eri “Tam g Iduk Ba ”t r.

Su ve a aç sevgisini belirten Gök-Türk ka an Türk milletinin “yerinden ve

suyundan” ayr lmas durumunda yok olaca belirtmi tir.138

Türk boylar n yap lanmas , iyilik ve kötülüklerin düzenlenmesi, insan ve

hayvanlar n türeyi i, siyasi te kilat n i lerli i gibi sosyal hayatla ilgili birçok olay

yönlendiren tabiat mitlerinin en önemlilerinden biri da kültüdür. Türk mitolojisinde

Tanr ’ya yak nl n ifadesi olan yüksek da lar, Gök-Türkler’in Bozkurt Destan ’nda

oldu u gibi baz Türk mitlerinde kahraman n Tanr himayesinde büyüdü ü yer

136 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.12.137 a.g.e, s.18.138 Ergin, Orhun Abideleri, s.41.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



47

olarak dü ünülmü tür. Destanda kutsal ruhlarla ilgisi olan bir kurt, Gök-Türkler’in

son temsilcisi olan bir çocu u dü mandan kaç rarak, Bat -Denizi do usunda bir

da da büyütmü tür.139

Uygurlar’ n Türeyi Destan ’nda kutlu, Türk hakan Bö ü Han’a “do u’dan

bat ’ya kadar bütün dünyaya hakim olaca ” bildiren Tanr ilham Ak-da denilen

bir da da gelmi tir. Ayn destan n devam niteli indeki “Göç Destan ”nda Bö ü

Han’ n torunlar ndan Yulun Tigin, Çinli bir prensese a k olur. Çinliler

Karakurum’da bulunan “Gök Ruhlar n Da ”n n güneyinde Kutlu Da denilen

kayal k bir da n Uygurlar’ n kudret ve zenginli inin kayna oldu unu

dü ünmektedirler. Prensesin kar nda Kutlu Da almak için Türk hakan yla

anla rlar. Kayalar parçalayarak Çin’e götürürler. Bu ta lar n götürülmesinden sonra

Uygur ülkesinde felaketler ba gösterir. Yulun Tigin ölür ve Uygur Türkleri göç

etmek zorunda kal r.140

Türk mitolojisinde, yer-su mitlerinin “vatan” kavram yla birle ti i en

önemli motif “Kutlu Da ” motifidir. Siyasi ve sosyal birçok mesaj içeren bu mit,

asl nda Türk tabiat mitlerinin ana fikrini ta maktad r. Ya amak için do rudan

gerekli olan ate , su, demir, a aç gibi ögeler Türk mitleriyle hem tabii unsurlar

olarak hem de siyasi varl k gere i koruma alt na al nm lard r. Bozk rda ya amak

için gerekli olan demiri i leyen Türkler; Ay Ata’n n yönü olan bat ’y demirle

simgelemi ; demir üzerine yemin etmi lerdir. Böylece maddesel bir unsuru

maneviyatla birle tirerek bir yandan Türk tarihine gerçekçi hisseler b rak rken, di er

yandan te kilatlar n ebedi teminat olarak inançla kuvvetlendirilen ortak bir

topluluk uuru ve kültürü olu turmu lard r. Ya ad klar co rafyan n hayati

simgelerine manevi de erler ifade eden adlar takm lar; bu somut varl klar sözle

birle tirerek tabiat mitlerini olu turmu lard r. Toplumu ayakta tutan töre, devlet,

hükümdarl k, vatan, annelik gibi de erlerdeki “yarat ve koruyucu güç” mitlerle

139 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.129.140 a.g.e, s.129.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



48

peki tirilmi tir. Türk mitlerinde anneli i temsil eden kad nlar n do rudan gök

kaynakl olu u, devleti idare eden çocuklar n bu annelerden do u, dünya-çad r

timsalinde oldu u gibi devlet-aile yap da ekil ve mana olarak yak nla rm r.

Türk mitlerinde ve devlet felsefesinde yer-suyun güney yönünü temsil eden ate ,

ailenin ve soyun süreklili ini ifade etmektedir. “Oca n yans n”, “oca n sönsün”

eklideki dua ve beddualarda göze çarpan bu izdü üm gere ince, Anadolu’da ate in

su ile söndürülmemesi gerekti ine inan r.141 Ate i kutsal sayan ve aile dirli iyle

simgeleyen inan birçok Türk boyunda yer al r. Saka Türkleri’nde dü ün günü k z

evinden biri damda çakmak ta parlat p “k z verdim insan olsun, hayvan verdim

dirlik olsun, mukaddes od (ate ) verdim yurt ayd nlans n” der.142 Aile birli ini

milletin dirli iyle e tutan Türklerin; ana ve yurt kavramlar sözlü ürünlerinde yan

yana kullanmalar tesadüf de ildir.

1.2.1.4. Türk Mitolojisinde Tören (Ritüel) Mitleri’nin Felsefesi

Toplumlar n, özel seçilmi zaman ve mekanda bir olay yeniden ya amak,

Tanr ’ya ükretmek ya da sosyal bir görevi yerine getirmek amac yla söz, ritim vb.

unsurlar bir araya getirerek gerçekle tirdikleri davran lar n bütününe tören (ritüel)

denir. çeri i ne olursa olsun törenler toplum ba lar güçlendirmek, bireyler

üzerinde törelerin tesirini ve mensubiyet uurunu peki tirmek aç ndan i levi önemli

olan sosyal yarat lard r. Törenlerin mitin canl taraf olup, onun süreklili ini

korudu u belirtilmi tir.143 Mitlerdeki söz unsurunun ritüellerde harekete dönü tü ü,

bu anlamda yap sal ve i levsel olarak mit ve ritüelin bütünlük arzetti ini

söyleyebiliriz. Bu bütünlük mitolojiyle ilgili ara rmalarda mitlerin kökenini

ritüellere ba layan görü leri ortaya ç karm r. Mitolojik ara rmalar n bugün

geldi i noktada bunu kabul etmek mümkün görünmemektedir. Mitlerin felsefesinin

ritüellere kaynakl k etti ini söylemek daha do rudur.

141 Mehmet Ali,Öz, Bütün Yönleriyle Gürün, y.y., 1997, s.438.142 M.Ziya, Binler, “Sakalar’da Evlenme”, Türk Dünyas Tarih Kültür Dergisi, 2004, S.210, s.21.143 Bayat, Mitolojiye Giri , s.77.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



49

Fuat Köprülü, Türk sosyal hayat nda üç önemli törenden bahsetmi tir.144

Bunlardan ilki O uz boylar n siyasi birliklerinin, hakana ba klar n, devletin

gücünün ifadesi olarak senede bir kere yapt klar “ ölenler”dir. kinci tören ölen

kadar siyasi a rl olmasa da Türk boy te kilatlanmas nda, beylerin e itiminde,

sosyal nizam n güçlenmesinde ehemmiyeti oldu u anla lan Av (s r) törenleridir.

Üçüncü tören ise dini mahiyeti daha yüksek olan Yu (matem) törenidir. Türklerin

bir bilgiye göre dini olmayan toplant ve e lencelerine toy; dini olanlar na ölen

dediklerini belirten Banarl ; Türk boylar n özel totemlerini kurban ettikleri, y lda

bir kere yap lan törenlere “ ölen” dendi ini belirtmi tir. S r töreni ise “dini sürgün

av ” olarak nitelendirilmi ; ölende kurban edilecek totemi yakalamak için yap lan av

olarak tan mlanm r.145 Bu törenlerin resmi kurallar içinde yap lan, hakan ve

beylerin halkla beraber kutlad devlet törenleri oldu unu söyleyebiliriz. Bunlar n

nda bayramlar , aman ayinlerini, felaketlerden kurtulma kutlamalar , mevsim

dönümleriyle ilgili temsilleri tören kapsam nda de erlendirebiliriz.

Köken olarak mitolojik bir inanca dayanan bu devlet törenlerinin Türk

destanlar nda yer ald görülmektedir. O uz Ka an Destan ’nda “ulu kurultay”

olarak adland lan bir ölen mevcuttur. O uz büyük ordugâh n sa yan na k rk

kulaç a aç diktirir; onun ba na bir alt n tavuk koyar, aya na ak koyun ba lar. Sol

yan na k rk kulaç a aç diktirir; onun ba na bir gümü tavuk koyar, aya na kara

koyun ba lar. Sa yan na Bozok’lar, sol yan na Üçok’lar oturur. K rk gün, k rk gece

lendikten sonra yurdu o ullar na payla r.146 Bu destan parças ndan da

anla ld gibi Türk mitleri Türk devlet felsefesiyle bütünlük içindedir. Türk

mitolojisinde sa -sol yönlerinin ikili devlet te kilat ekillendirdi ini belirtmi tik.

Genel olarak Türklerde alt n tavuk hükümdar ailesinin, gümü tavuk ise hükümdar

ailesinden olmayanlar n timsali kabul edilmi tir.147 Koyun ise Gök-Tanr ’ya sunulan

kurbanlar aras ndad r. Sa , ak, alt n motifleri gök ktan do an Bozok’lar n taraf na;

144 Fuat, Köprülü, Edebiyat Ara rmalar I, Ankara, Akça Yay nlar , 2004, s.83.145 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.42-43.146 a.g.e, s.20.147 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , s.153.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



50

sol, kara ve gümü motifleri Üçok’lar n taraf na tanzim edilmi tir. Hakan ota n sa

ve sol yanlar na a aç diktirmi tir.

Türk destanlar nda mitlerle bütünle en bir di er tören de Ergenekon

Destan ’nda yer al r. Demir da lar eriterek hürriyetlerine kavu an Gök-Türkler;

Ergenekon’dan ç kt klar günü, y , saati iyi belleyerek o günü bayram sayarlar. Her

l bir parça demiri ate le k zd rlar, k skaçla tutup örse koyar, idari s raya göre

çekiçle döverler.148 Türk mitolojisinde önemli bir yeri olan ate ve demir motiflerinin

kullan ld bu sahne tarihi bir olay temsilî olarak ya atmaktad r.

Altay Türklerinin Tanr ad na yapt klar bayramlar n en büyü ü olan Ayz t

Bayram ’n n senede iki kere, yaz-k mevsimlerinde, yap ld tespit edilmi tir.

Yaz n yap lan törende ak, k n yap lan törende kara elbiseler giyilmektedir.149

Anohin taraf ndan tespit edilen Altay inanc na göre Yerlik’e ait kötü ruhlar

insanlara bela gönderirken onlardan hediye isterler. Bu nedenle Altay Türkleri

ruhlara “tolu” denilen kurbanl klar sunarlar. Kurban sunma ayinlerini yöneten

amanlar, gök ve yer alt dünyas yla ba kurarlar. Bu yolcuklar nda onlara da ve

göl ruhlar yard m eder.150 Kurban sunma törenlerini bahar ve güz aylar nda yapan

Türkler; Gök-Tanr ya ve Yer-su ruhlar na ayr günlerde kurban kesmekte; canl

hayvan kurban etmenin yan nda “saç ” dedikleri yiyecekler de sunmaktad rlar.151

Radloff taraf ndan Altay Türkleri aras nda derlenen, Bay Ülgen için

düzenlenen kurban töreninde, kurulan bir çad n ortas na kay n a ac yerle tirilir.

ac n dallar ndan birine bayrak benzeri bir bez as r; gövdesine gö ün dokuz kat

148 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1,s.26.149 Murat, Uraz, Türk Mitolojisi, stanbul, Mitologya Yay nlar , 1992, s.239.150 Engin, Akgün, Türk Dünyas nda Din ve Gelenek Üzerine, stanbul, Do u Kütüphanesi, 2008,s.47.151 Fuzuli, Bayat, Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Ba lamda Türk Mitolojisi),Cilt:2, stanbul, Ötüken Yay nlar , 2007, s.17.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



51

simgeleyen dokuz basamak yap r. aman ate , davul gibi nesneleri kullanarak kötü

ruhlarla sava r; kurban kestikten sonra da r. Mitolojik bir ongunu temsil eden

yafetiyle, ço u zaman kartal, gök katlar na yükselir.152

Dünyan n timsali olan çad n ortas ndaki kay n a ac “dünya a ac ”d r.

Ayn ekilde amanlar n kurt, kartal, ay gibi mitolojik hayvan figürlerine bürünerek

gö e ç kt klar görülür. Ate de Türk mitinin aman ayininde somut bir temsile

dönü en ö esidir.

Hemen hemen bütün Türk dünyas nda bir tören havas nda kutlanan; Türk

yarat ve tabiat mitlerinin felsefesiyle temellendirebilece imiz Yeni Y l (Nevruz)

Bayram bugün de Türk co rafyas nda bahar canl nda kutlanmaktad r. Gök

Türkler’in Ergenekon Destan ’nda, dört taraf da larla çevrili olan Ergenekon’dan

kt klar “ kl gün”ün, bugün Nevruz olarak ya ad ; bahar aylar nda gerçekle en

bu kurtulu un milli bir dirili le tabii canlan bütünle tirdi i dü ünülmü tür. Türk

mitolojik dü üncesinde yeniden do un ve dirili in sembolü olan Yeni Y l Türk

milli takviminde ilkbahar n birinci ay olan O lak ay nda ba lamaktad r.153 Hun

Türklerinin ve Gök-Türkler’in bu ayda atalar ma aras na ç p Tanr ’ya kurban

sunduklar belirtilmi tir.154 Gök-Türklerde de tespit edilen ate ten geçme adetinin

yan nda, Nahç van’daki bir gelene e göre Yeni Y l’ n son günü k zlar akar suyun

yan na giderek ona selam verir, suyun üzerinden atlar; s nt lar n bitmesi ve bereket

için eve su serperler.155 Demir, ate , su, ma ara gibi mitolojik unsurlar n yan nda gök

rengi isnad edilen ilkbahar n ilk ay nda kutlanan Yeni Y l kozmik ba lang n temsili

canland rmas r.

152 Erhan, Tuna, amanl k ve Oyunculuk, stanbul, Okyanus Yay nc k, 2000, s.229-233.153 Bkz. Osman, Turan, Oniki Hayvanl Türk Takvimi, stanbul, Dil ve Tarih Co rafya FakültesiYay nlar , 1941.154 Jean-Paul,Roux, Türklerin ve Mo ollar n Eski Dini, (Çev.Aykut Kazanc gil) stanbul, aretYay nlar , 1994, s.199.155 Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar , s.184.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



52

Sosyal hayatta Türklerin düzenledikleri törenlerin gerek mana gerek ekil

olarak Türk mitolojisiyle derin ba lar içinde oldu u görülmektedir. Türk tarihinde

ölen ki ilerin ard ndan düzenlenen Yu törenleri için de ayn görü ü savunabiliriz.

“Ki i o lu ölür, Tanr ya ar” diyerek ölümü kabullenen; edebi varl n Tanr

oldu una inanan Türkler, ölümü “uçma a varmak” eklinde güzel adland rken, ayn

zamanda iyi ruhlar için yeni bir hayat n ba lang saym lard r. Ad b rakarak ölen

kahramanlar beyaz elbiselerle u urlam , mezarlar na beyaz bayrak asm lard r.156

Türklerin ölü gömme gelenekleriyle ilgili çe itli görü ler öne sürülmü tür.

Mançurya Tunguzlar ’n n, cesedin büyük bir uzakl a ta nmas durumunda cesedi

yakt klar veya sadece kemikleri gömdükleri belirtilmi tir.157 Tunguzlar n, Yakut ve

Altay Türkleri’nin cesedi gömmeyip a aca asarak sergiledikleri muhtelif tabakalar

görülmü tür.158

Türk boylar nda yayg n olarak ölünün y kan p, temizlendikten sonra

kefenlenerek gömüldü ü; ölü y kayanlar n kamu yükümlülüklerinden muaf tutuldu u

belirtilmi tir.159

Yu törenlerinin genel tarifine göre; kahraman öldükten sonra bir çad ra

konur, kurban kesilir ve çad n önüne dizilirdi. A tç larla birlikte beyler atlara

biner, çad n etraf nda 7 defa dönerdi. Bu törenden sonra ölüyü gömmek için uygun

bir gün beklenirdi.160 Matem törenini benzer ekilde aç klayan Ögel, çad n etraf nda

dokuz defa dönüldü ünü, bu dönü ün, kahraman n ruhunu “dokuz kat” gö e

kard belirtmi tir.161 Törenlerde ölen kahraman n at n kurban edildi i, kuyruk

156 Bahaeddin, Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , 4. bs., stanbul, TürkDünyas Ara rmalar Vakf , 2001, s.759.157 Jean-Paul,Roux, Eskiça ve Ortaça ’da Altay Türklerinde Ölüm, (Çev.Aykut Kazanc gil),stanbul, Kabalc Yay nevi, 1999, s.218.

158 a.g.e., s.223.159 a.g.e, s.240-241.160 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.45.161 Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , 4s.761.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



53

ve derisinin s klara as ld , etinin yemek olarak ikram edildi i, mezar n ba nda

ate yak ld verilen bilgiler aras ndad r.

Gök-Türk Yaz tlar ’nda da yu töreninde milletin saç , kula kesti i;

kom u devletlerin yas töreni kokusu gönderdi i, sandal a ac getirildi i ve beylerin

kat ld bir tören düzenlendi i belirtilmi tir.162

Altay Türkleri’ne göre insanda süne ve aldaç ad nda iki ruh bulunur. Ki i

öldükten yedi gün sonra süne ölü evini terk eder; Yerlik denilen karanl k ruhlar n

temsilcisine ba olan aldaç ise k rk gün dünyada kal r. Bu zaman diliminde ölü

evine yasaklar konur. K rk gün sonra “Üzüt Bayram ” denilen törenle aldaç

urlan r.163 Yarat mitlerinde kar za ç kan Erlig yas törenlerinde de kar za

km r. Türk kültüründe hala devam eden yedi ve k rk ç karma adetinin mitolojik

temeli burada kar za ç km r.

Türklerde tören kültürünün kurgusu mitlere dayanmaktad r. Törenlerde

önem arzeden mekan, Türk mitolojisinin ikili z tl k kural yla ili kilidir. Türk devlet

törenlerinde hükümdar n kut mertebesine göre boylar yerle tirdi i sa -sol mekan

anlay , aman ayinlerinde ak-kara motifleriyle temsil edilmi tir. I k ve karanl k

alem tasavvurlar da yaz-k , Yerlik-Ülgen gibi ikilemelerle ya at lm r. Bu kozmik

fland rman n yan nda ate , a aç, maden gibi somut mitsel unsurlar; aman

kostümlerine, kurban seçimlerine, çad rlara dikilen hayvan figürlerine yans yan

ongun anlay temsillerin görsel yönünü olu turmaktad r. Kötü ruhlar

uzakla rmak, Tanr ’ya ükretmek, tabi olaylar dengelemek gibi amaçlarla yap lan

aman ayinlerinde yüksek bir dini co ku ve mitsel bir zaman-mekan alg dikkati

çekmektedir. Bunun yan nda hükümdar ve beylerin mutlak surette kat ld ölen, av

gibi resmi törenlerde semavi alemi simgeleyen tasar mlar olsa da gerçek alemden

kopu yoktur. Bu devlet törenlerinde siyasi gücün temsilcilerinin töreni icra

162 Ergin, Orhun Abideleri, , s.55.163 Akgün, Türk Dünyas nda Din ve Gelenek Üzerine, s.36-37.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



54

biçimlerinde bugün “protokol” dedi imiz bilinçli bir dizgi yer almaktad r. Manevi

felsefesini Türk mitlerinin olu turdu u törenlerde “din adam ” vasf olan amanlar n

protokolde yer almad görülmektedir. Merkeziyetçi bir “Türk Tanr ” alg olan

Türklerin devlet yap nda, ilahiyatla bütünle en maneviyat olmakla birlikte, dini

kurumla ran, tabula ran somut imtiyazlar veya teokratik yap lanmalar yoktur.

Sosyal ya amla bütünle mi , özümsenmi bir din anlay , Türk mitlerinin de

kutsiyet anlay na yerle mi tir.

1.2.2. slami Dönemde Yaz ve Sözlü Kaynaklara Yans yan Türk

Mitoloji Felsefesi

Onuncu yüzy n ba nda, slamiyet’i kitleler halinde kabullenen Türkler; bu

“yeni” dinin gere i olarak inançlar nda, hayallerinde ve ya ama yans yan somut

al kanl klar nda “yeni” yap lanmalar içine girmi lerdir. Ahlaki ve kültürel

de erlerinin baz lar hiç de mezken, baz lar mana yönüyle de mi , baz lar da

iman n tart mas z itaat kural gere ince erimi tir. Özellikle yine ayn yüzy lda

Anadolu’ya ta nabilir kültürel de erleriyle birlikte gelen Türkler; Ata-Yurt’ta “Gök

Da lar n Ruhu, Tanr Da lar , Iss k Göl” gibi Gök-Tanr ’n n timsali gördükleri tabiat

unsurlar b rakm lard r. Tabiat varl klar na yükledikleri kutsal s fatlar arkalar nda

raksalar da yeni vatanda dört taraf da larla çevrili düzlüklere yerle mi ;

tekkelerini, türbelerini yüksek da ba lar na kurmu ; Umay Ana’n n timsali olan

açlara annelik umutlar ba lam lard r. Milli devaml n ve kültürel canl n

gere i olarak yeni adland rmalar n alt nda eskiyi ya atm lard r.

1.2.2.1. Yarat ve Eskatologya Mitleri

slamiyet’ten önce Gök-Tanr ad verilen Tanr ’y yaratan, di er varl klar

ise yarat lan olarak tasavvur eden Türkler; Yarat Destan ’nda “yarat lan” s fat

canl k ve etkenlik belirtisi olan “gören” sözcü üyle ifade etmi lerdir. “Tanr Kayra

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



55

Han’dan ba ka gören, sudan ba ka görünen yoktu” cümlesiyle Tanr ’y “görünen”

sudan ay rm lard r.164 Destanda Tanr Kayra Han ve ilk insan olarak yaratt

“Ki i”nin uçtu u bir “sema” yer almaktad r. Türk kozmogonisinde insan n ve

dünyan n yarat yla ilgili çe itli tasavvurlar olmakla birlikte kozmik felsefeyi en

çok etkileyen bu mittir. slamiyeti kabul eden Türkler ise dini inançlar n gere i

olarak dünyay alg laman n tek kayna olan Kur’-an- Kerim’in “ba lang ç” ve

“son” hakk ndaki aç klamalar kabullenmi lerdir. “Tek yarat Allah’t r, her eyi

yoktan var etmi tir. Ondan ba ka ilah yoktur. Gökleri ve yeryüzünü, insan ,

hayvanlar , suyu, geceyi-gündüzü, güne i, ay , y ld zlar , denizi O yaratt ” eklindeki

ayet bu husustaki sorular yan tlam r. (Nahl Sûresi, Ayet: 1-15) Göklerin ve yerin

sahibi olan Allah’ n yaratt evrene ölçü ve düzen verdi ini bildiren bu ayetler

birçok yönüyle Türkler’in yarat mitleriyle örtü mektedir. Ancak Türk

mitolojisinde su ve semay ezeli bilen anlay hükmünü yitirmi görünmektedir.

Kur’an’da mavi gök ve ya z yer’in yarat öyledir: “Önce yeryüzünü, sonra da

gö e yönelerek gö ü yedi gök olarak yaratt .” (Bakara Sûresi, Ayet: 29) Gö ün

yarat yla ilgili ba ka bir ayette “Duman halinde bulunan gö e yöneldi, iki günde

yedi gök yapt ” denilmektedir. (Secde Sûresi, Ayet: 9-12) Türk mitlerinde ezelden

beri yedi ve dokuz rakamlar n gök katlar simgeledi ini belirtmi tik. Özellikle

aman ayinlerinde ve Yu törenlerinde kar za ç km r. Yarat Destan ’nda

gök katlar n on yedi kat oldu u, Tanr Kayra Han’ n dünyay yaratt ktan sonra

oraya çekildi i belirtilmi tir.165 Türeyi mitlerinde önemli yeri olan Gün Ana yedinci

katta, Ay Ata alt nc katta oturmaktad r. Kur’an’da ise Allah’ n yeri ve gökleri

yaratt ktan sonra “ar ”a çekildi i bildirilmi tir (Secde Sûresi, Ayet: 4). Ar

kelimesinin slam bilginleri taraf ndan çe itli tan m ve benzetmelerle aç kland

göz önünde tutarsak, Türkler’in Yarat Destan ’n n özünde semavî bir dinin

oldu unu dü ünebiliriz. Türkler Gök-Tanr dedikleri bu inanc korudu u için slam

diniyle eski Türk inanc maddi-manevi unsurlar yla bu kadar örtü mektedir.

slamiyeti kabul eden ilk Türk hakan olarak bilinen Satuk Bu ra Han Destan ’nda

“Yücelerden yücesin, sen anadan do mad n. Sen babadan olmad n. Her yerde

164 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.12.165 a.g.e, , s.12.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



56

birsin.” eklinde ezeli ve ebedi varl n bir iman tasavvuru olarak k sa sürede

millile mesinin temel sebebi budur.166

uz Ka an Destan ’n n ilk emri olan “bols n k l” (olsun dediler) cümlesini

slamiyet’teki “kün” emriyle bütünleyen ara rmac lar, ayn ekilde Yarat

Destan ’nda geçen “yer olsun” emrinin de özde oldu unu belirtmektedir. O uz

Ka an Destan ’nda bu emirden sonra gelen “bo a” resmi de Türk mitolojisinde,

mitolojik anayla, yani ya z yer ile bütünle tirilmi tir.167

Gök-Türk Abideleri’nde “Gök-Tanr bah etti i için, kuvvet verdi i için”

gibi cümlelerle iktidar ve zafer kayna Tanr ’ya ba lan rken; yükünmek (secde

etmek), yarl kamak (ba lamak), k nmak (yarat lmak) kelimeleri Tanr kaynakl

eylemler olarak yer almaktad r.

slami dönemde de yeni inanç ve co rafi konuma göre ekillenen sözlü

ürünlerde Tanr , “gök ve yerin” sahibi olma vasf devam ettirmi tir. slam öncesi

Türk mitlerinde Kayra Han, Bay Ülgen gibi isimlerle an lan Tanr ; slami dönemde

Kur’an kaynakl s fatlarla zikredilmi tir. O uz boylar n Deli Dumrul’u, “Nice

cahiller seni gökte arar, yerde ister; sen bizzat müminlerin gönlündesin” cümleleriyle

övdü ü Tanr ’y “Cebbar Tanr , Settar Tanr ” eklinde isimlendirmi tir.168

Kahramanlar n güzelli ini Cebrail’e benzeten, H r’ onlara yolda k lan

Türkler, bu dini karakterleri “boz atl , gök sakall ” gibi s fatlarla mitolojik renklerine

boyam lard r. Kur’an- Kerim’de geçen bir k ssaya göre Allah taraf ndan kendisine

ölümsüzlük ilmi ö retilen H r, Türk tasavvurunda da ölümsüzlü ün sembolüdür.

(Kehf Sûresi, Ayet: 73-83) Satuk Bu ra Han Destan ’nda kahraman ormanda av

166 Satuk Bu ra Han Destan , (Haz. smail Bilgin), stanbul, Damla Yay nevi, 2003, s.52.167 Fuzuli, Bayat, uz Destan Dünyas , stanbul, Ötüken Yay nlar , 2006, s.56-58.168 Muharrem, Ergin, Dede Korkut Kitab , 27. bs. stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 2003, s.117.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



57

avlarken tav an n yan nda beliren H r, onu slamiyet’e ça rm r.169 Dede Korkut

Destan ’nda ise boz atl H r, kahraman n yaras s vazlayarak onu ölümden

kurtarm r.170

Köro lu Destan ’nda kar za ç kan ölümsüzlük motifi ise slam öncesi

tasavvura daha yak nd r. Destan n Türkmen versiyonunda, kahraman Röv en

rüyas nda kendisine bade içiren k rk eren görür. Hz. Ali kahraman n tay verir.

Erenlere üç dilek bildiren Röv en’in son dile i ad ya atacak bir evlatt r. Dilek

hakk biter ancak ir Huda’n n verdi i nefesle ad k yamete kadar ya ar.171

slami dönemde kar za ç kan, Allah’la kahraman aras nda ba kuran

yard mc kuvvetlere slam öncesi Türk mitolojisinde de rastlanmaktad r. Ki i,

Mande ere gibi adlarla an lan bu ilahi varl klar eylemlerini Tanr buyru uyla

gerçekle tirmektedir. Yarat Destan ’nda Ki i Tanr kat ndan kovulduktan sonra

karanl k alemde kendisi için kurdu u dünyan n “yaratma” iznini Kayra Han’dan al r.

Ayn durum ölümsüzlük ilmini Tanr ’n n ö retti i H r, mucize sergileyen

peygamber ve Allah’ n emrini yerine getiren Cebrail için de geçerlidir. Ancak slami

dönemde kar za ç kan “evliya” inanc Türk kültüründe “Atalar Kültü” inanc yla

ba da rmak daha do rudur. Kutsal ma aralar n önünde atalar na kurban sunan,

onlara ait mezarlar kutlu sayan Türkler; bu nedenle Türk mezarlar na yap lan

sald lara sava la kar k vermi lerdir.172 slami Türk kültüründe de önemli olan

türbe ziyaretlerinde, bu inan hâlâ ya at lmaktad r. slami döneme ait köken

inanc na göre, Hz. Nuh’un o lu Türk ve su perisinin çocu u olarak dünyaya gelen

Dede Korkut için Gök Tanr Dini’ne inananlarda “ata”, Müslüman Türklerde

“evliya” de erlendirmesi yap lm r.173

169 M.F., Grenard, “Satuk Bu ra Han Menk besi ve Tarihi”, (Çev.Osman Turan), Ülkü, 1939, s.146.170 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.31.171 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.270.172 Kafeso lu, Türk Bozk r Kültürü, s.92-95.173 Fuzuli, Bayat, Korkut Ata, Mitolojiden Gerçekli e Dede Korkut, Ankara, Karam Yay nlar ,2003, s.6.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



58

uz Ka an Destan ’nda hükümdar yönlendiren, Tanr ilham

hükümdara bildiren ki i olarak kar za ç kan Ulu Türük, Dede Korkut ile ayn

vasfa haizdir. Hatta Türk tarihinde, Türk töresinin, Türk bilgeli inin, Türk zekas n,

Türk iman n birle ti i insanlar olarak gördü ümüz eyh Edebali, Ak emseddin

gibi Ata’lar , Tanr ’ya ve hükümdara yak nl k yönüyle bu destan kahramanlar ndan

ay rmak mümkün de ildir. Mitin toplumun hareket ve davran lar yönlendiren,

millet taraf ndan özümsenmi ahlaki ve sosyal de erlerin ifresi oldu unu

dü ündü ümüzde Türk destanlar ndaki “ata, dede, ulu ” ki ilerin Türk mitinin

kendisi oldu unu söylemek yanl olmaz.

yamet, tufan, dünyan n sonuyla ilgili tasavvurlar içeren mitlere

“eskatolo ya” mitleri dendi ini biliyoruz. Türk mitolojisinde çok fazla yer

etmemekle birlikte Türkler’in k yamet anlay n oldu unu bildiren mitler yer al r.

Buna göre Türkler k yameti “ulu gün” olarak adland rm lard r.174Altay Türkleri

“gelecek olan ça ” olarak adland rd klar bu günde insanlar n azalaca na,

günahlar n ço alaca na, iyi Tanr Ülgen’in uzakla p karanl k dünyadaki Erlik’in

yeryüzüne ç kaca na inanm lard r.175 slamiyeti kabul eden Türkler Kur’an’da

benzer motiflerle i lenen k yamet inanc na iman etmi lerdir. Terim farklar olmakla

birlikte Altay Türkleri’nin “gelecek olan ça lar ” bugünkü Türkler için de ayn r.

1.2.2.2. Kahramanl k ve Türeyi Mitleri

slam öncesi Türk dü üncesinde türeyi ve kahramanl k mitlerinin felsefesi

“kut” anlay na göre ekillenmi tir. Yer-su’yu Türk milletinin tuttu una, bunu da

Türk Tanr ’n n tanzim etti ine inanan Türkler; daha önce de belirtti imiz gibi

dünyay çad r olarak tasavvur etmi , üstünde “alaca gölgelik” yükseltmi tir.

174 Osman, Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 2. bs., stanbul, Nak lar Yay nevi,1978, s.11.175 Mualla, Uydu, Türk- slam Bütünle mesi, stanbul, Hamle Yay nevi, 1995, s.78.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



59

slam devrinde de bu anlay devam etmi tir. XI. yüzy lda Ka garl

Mahmud taraf ndan yaz lan Divanü Lûgati’t Türk’ün önsözünde, slami dönemde de

Türk cihan hakimiyeti dü üncesinin unutulmad görülmektedir. “Gördüm ki yüce

Tanr devlet güne ini Türkler’in üzerine do urmu ; göklerdeki daireleri onlar n

devletleri çerçevesinde döndürmü tür. Onlara Türk ad Tanr vermi tir. Onlar

yeryüzünün hakan k lm , her halka üstün eylemi tir.”176 Türk mitolojik

dü üncesinde yer alan “Tanr gibi gökte olmu Türk” anlay slami döneme de

ta nm r. O uz Ka an Destan ’n n slami versiyonunda Türk milletinin soyu, Nuh

Peygamberin do uya gönderdi i o lu Yafes’in soyuna ba lanm r.177 Yine Ka garl

Mahmud’un eserinde yer alan, bni Ebid Dünya’dan aktar lan bir hadiste Tanr ’n n,

“Benim bir ordum var, ona Türk ad verdim. Hangi kavme k zarsam Türkleri o

kavmin üzerine yollar m” dedi i bildirilmi tir.178 Mitolojik ögelerde önemli olan,

gerçeklikten ziyade onun halk üzerinde yaratt tesirdir. Hadisin Türk mitlerini

slamiyetle bütünle tirdi i muhakkakt r. Ancak bundan daha önemli olan “kut”

inanc n Türk devlet anlay ekillendirmeye devam etmesidir.

slamiyet’ten önce gök ve yerin kutsal çocuklar olarak dünyaya gelen Türk

kahramanlar , cömertlik, alplik, bilgelik gibi s fatlarla övülmü lerdir. slami

dönemde bu vas flar korunmakla birlikte gazi, eren, melik gibi unvanlar eklenmi tir.

slam büyüklerini temsil eden isimlerle an lm lard r. Kahraman n do uyla ilgili

mitler baz destanlarda slam öncesi ekillerini korurken; baz lar nda peygamber

soyuna ba lanan, do u Cebrail taraf ndan müjdelenen, ulu erenlerin duas yla

do an vb. yeni ekiller ortaya ç km r. nsani ili kilerin de özellikle ekonomik ve

sosyal hayat n etkisiyle destanlarda daha geni tasvirlerle anlat lmas bir yandan

hatunlar “gökten” “yere” indirirken, bir yandan ahsi kavgalara yol açan duygular

han ota n içine kadar sokmu tur. Manas Destan ’nda Tanr kaynakl bir alametle

do an Kan Çora’n n, Semetey’in e lerinden biriyle evlenmek isteyip ona tuzak

176 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.251.177 Ögel, Türk Mitolojisi 1, s.145.178 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.252.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



60

kurdu u görülür.179 Türk mitlerinde toplum ahlak na göre “ak” olarak ekillenen ve

daima “kara”dan üstün tutulan yönlendirici örnek kutsiyetin de mesi, destandan

hikayeye do ru kayan hayat felsefesinin, sözlü kültüre yans mas ndan

kaynaklanmaktad r. nanc n, ya am tarz n Türk mitlerinde yaratt farkl klar n

yan nda, co rafya ve iklim artlar da yeni adland rmalara sebep olmu tur. Bu

de im kahraman n do undan, ad al p evlenmesine kadar hayat n birçok alan na

yans r. Türk mitolojisinin bireyde toplumu yans tma anlay gere ince,

esas nda bu de imleri ki isel de il toplumsal alg lamak; toplumun ruhsal ve

fiziksel yap ndaki de meler olarak de erlendirmek gerekir.

slami dönemde te ekkül eden Türk destanlar ndan biri olan Dede Korkut

Destan ’nda, destan kahraman Basat’ n do umunda yenili i yans tan baz farklar

olsa da geçmi le halin felsefi ortakl devam ettirmektedir. D O uz beylerinden

Aruz Koca’n n o lu dü man bask ndan kaçarken dü er ve bir aslan onu götürüp

besler. O lan büyüdükten sonra Aruz onu bulup evine götürür. Dede Korkut ona

Basat ad verir. Ancak o lan evde durmaz, kaç p aslan yata na döner. Bununla

birlikte soyunu unutmayan Basat, O uz ilini Tepegöz felaketinden kurtar r.180

Kahraman n bir aslan taraf ndan büyütülmesine ra men O uz töresini bilmesi,

töresiz do an Tepegöz’ün hilelerinden Müslüman O uzlar’ n inanc yla salavat

getirerek kurtulmas , slam öncesi Türk destanlar nda ilahi güç, ilim, ak l sahibi

olarak dünyaya gelen kahramanlar hat rlatmaktad r.

slam öncesi Türk mitlerinde kahraman n do una vesile olan k ve kurtla

ilgili mitlerin aç kça ya at ld destanlardan biri XIII. As rda te ekkül eden

Cengizname’dir.181 Bu destanda Alt n Han’ n k Ülemelik güne ndan hamile

kal r. Alt n Han’la hatunu bu halden utan rlar. K n yan na k rk k z verip bir alt n

gemiye bindirir; ilden uzakla rlar. O uz Han’ n soyundan Tumavul Mergen

ad nda bir yi it gemiye ok atar, k zla evlenir. Gün ndan hamile kalan Ülemelik

179 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.265.180 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.152-163.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



61

Dubun Bayan ad nda bir çocuk do urur. Dubun Bayan büyüyünce Alanguva ad nda

bir k zla evlenir. Dubun ölür, bir nur eklinde dünyaya gelir. Alanguva’n n k

halinde gelip, bozkurt eklinde uzakla an Dubun Bayan’dan, bir erkek çocu u olur.

Ad Cengiz olan bu çocuk millet taraf ndan han seçilir.

slam öncesi Türk mitolojisinin birçok unsurunu ta yan bu destanda

özellikle kurt ve ktan türeyi miti aynen ya amaktad r. Dede Korkut Destan ’nda

da “kurt yüzü mübarektir” sözüyle kurdun ilahi i levi devam etmi tir.182 Ancak

Cengizname’de “Gün Ana” motifinin “Gün Ata” motifine dönü tü ü, ayn ekilde

genellikle anne kurt olan Bozkurt’un da de ti i görülmektedir. Türk mitolojisinde

gök kaynakl unsurlarla temsil edilen anne kad n birçok mitte kutsiyet yönüyle

baban n önüne geçmi tir. Orhun Yaz tlar ’nda ise “Türk milletinin ad san yok

olmas n diye Tanr , ka an ve hatunu birlikte yükseltmi , kad n-erkek iktidarda e it

hakka sahip k nm r.183 Benzer bir dü ünceyle slami dönem Türk destanlar ndan

Satuk Bu ra Han Destan ’nda Ka gar hükümdar öldükten sonra tahtta söz sahibi

hatunu olmu tur.184 Ayn ekilde Dede Korkut Destanlar ’nda da Türk kad nlar

beylerin ak l dan , beylerle beraber at binen, silah ku anan, yeri geldi inde

beyden önce sava meydan na varan tipler olarak kar za ç kmaktad r. Ancak

slami dönemde kad n toplumsal sayg nl ve idari gücünü korusa da ilahi vasf

kaybetmi tir.

slam öncesi dönemde mitolojilerinin temelini “Türk Tanr ” anlay yla

bütünle tirerek, do al ve siyasi güç aras nda iç içe bir denge kuran Türkler; bu inanç

gere i baki ad kazanan kahramanlar n do umunu ve geli imini fani insanlardan

ay rm lard r. Tanr buyru uyla kurulan devleti, onu yöneteni, kuruldu u ya z yeri,

kutsal saym lard r. slami dönemde de bu dü ünce Kur’an’ n emirleriyle birle erek

Türk fetih anlay ekillendirmeye devam etmi tir. Dede Korkut Destan ’nda

181 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.274.182 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.43.183 Ergin, Orhun Abideleri, s.43.184 Bilgin, Sat k Bu ra Han Destan , s.33.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



62

Begil’in O uz’a asi olmak istedi ini duyan hatun onu “Padi ahlar Tanr ’n n

gölgesidir, padi ah na asi olan n i i rast gelmez” sözleriyle uyarm r.185 Ayn inanç

Yusuf Has Hacib’in sembolik kavramlarla devlet idaresini anlatt Kutadgu Bilig’de

“Hükümdar iktidar Tanr ’dan al r” eklinde ifade edilmi tir.186 (K.B. 5947) O uz

Ka an Destan ’n n slami eklinde, kut sembolü olan yay bulan üç o lunu “Bozok”

olarak adland ran O uz, en büyük o lu olan Gün Han’ Tanr buyru uyla hakan

seçtikten sonra sa na Bozoklar’ oturtmu tur. Ok bulan o ullar na Üçok’lar demi ,

onlar sola oturtmu tur.187

slami dönemde de “yukar daki Tanr gibi” kuvvetli olan kahramanlar n

do u bazen Cebrail taraf ndan müjdelenmi tir. Satuk Bu ra Han Destan ’nda Hz.

Muhammed, kanatl Burak’a bindi i gece göklerde anl peygamber simalar

aras nda tan mad bir sima görür. Cebrail’e bunun hangi peygamber oldu unu

sordu unda melek ona, bu peygamber de il, sizden 333 y l sonra dünyaya inecek ve

Türkistan’ slam’a sokacak olan Satuk Bu ra Han cevab verir.188 Kahraman n

do umunu slam inanc yla birle tiren Türk dü üncesi, burada “do mak” yerine

“inmek” kelimesini kullanmaktad r. Destan n ilerleyen k sm nda Hz. Muhammed bir

mucizeyle ashab na. ba lar nda Türk takkesi olan silahlar giyinmi k rk atl

gösterir. Bunlar Bu ra Han ve arkada lar r.

slami devirde kahraman n do uyla ilgili inançla bütünle en unsurlar

sözlü kültüre yans lm r. Bunlardan en önemlisi Dede Korkut Destanlar ’nda s kça

kar za ç kan çocu u olmayan han için Allah’a yakarmad r. slam öncesi Türk

mitlerinde Tanr ba vurgulamak için kahraman n do unda etkin rol alan k,

bozkurt, a aç gibi kutsallar n slami dönemde “mezar yerini ziyaret, aç olan doyurup

plak olan giydirme, bilge ki ilerin duas alma” gibi sosyal bir karaktere

185 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.167.186 Uydu, Türk- slam Bütünle mesi, s.183.187 Ögel, Türk Mitolojisi I,, s.206.188 M.F., Grenard., “Satuk Bu ra Han Menk besi Tarihi”, s.145.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



63

büründü ünü söyleyebiliriz. Bu anlamda han çocu unun do umunu Tanr ’ya

ba layan ve onu özel k lan inan sosyal gerçeklikle bütünle erek ya at lm r.

Dede Korkut Destan ’nda Dirse Han’ n çocu u olmad için, Bay nd r Han

öleninde “ak” de il “kara” ota a oturtulmas , alt na “kara” keçe serilmesi, “kara”

koyun yahnisi ikram edilmesi istenmi tir.189 Çocu u olmayan han “kutsuz” gören

halk inanc , töresiz çocu u da kutsuz olarak nitelendirmi tir. Manas Destan ’nda da

çocuksuzluk sorunu yer al r. Destanda çocu u olmayan Cak p Han kar na “da lan

saç taramad , Allah’a dua etmedi ini, mezar yerini ziyaret etmedi ini, elmal

yerde yuvarlanmad söyler. Bir süre sonra Tanr ona Manas’ verir.190

Dede Korkut Destan ’nda ise Kazan Han O uz beylerini ba na toplam , aç

görse doyurmu , ç plak görse giydirmi , bir a dual n duas yla çocuk sahibi

olmu tur. slami döneme ait her iki destanda da kahraman Tanr ’yla bütünle tiren

inanç vurgulanm r. Manas Destan ’nda atalar kültü inanc n bir yans mas olan

mezar ziyareti, bugün de ayn felsefeyle ya at lmaktad r. Bay nd r Han öleninde ise

Türk mitolojisinin mekana indirgenmi ak-kara kümelenmeleri dünya timsali olan

çad r tasvirlerinde somutla lm r.

slami dönemde türeyi ve kahramanl k mitlerinde, felsefi aç dan

bak ld nda kültürel temeli sarsacak derinlikte de meler yoktur. Millet vicdan nda

Osmanl Hanedanl ’na A ine boyu gibi ilahi bir anlam yükleyen Osman Gazi’nin

rüyas nda, devleti temsil eden ç nar a ac yer-su yüzeyinde dikilmi ; Altay

mitlerindeki hayat a ac gibi dünyay sarm r.191 Türk devlet me alesini Malhun

Hatun’la kurdu u ocak ate iyle yakarak yer-su’yun üzerinde bulunan rmak, da gibi

kutsal unsurlar “dünya a ac yla” gölgeleyen Osman Gazi’nin rüyas birçok yönüyle

Türk mitoloji felsefesiyle tarihi bütünlemekte; Osmanl tarihini geçmi e

189 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.21.190Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.259.191 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt: I, s.511.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



64

ba lamaktad r. O uz Ka an Destan ’nda da Ulu Türük rüyas nda do udan bat ya

dünyay saran kut alameti alt n yay ile fetih alameti olarak kuzeye giden üç gümü ok

görmü tür.192 Biri tarih sayfalar nda yaz lan, di eri Türk sözlü gelene inden yay lan

bu iki rüya, büyük devletlerini büyük rüyalarla kuran Türkler’in cihan hakimiyeti

dü üncesinin ilahi ifresidir. Bu ilahi ifre Türk mitleridir. Daha önce de belirtti imiz

gibi mitler, milletlerin zor dönemeçlerinde milli haf zan n yazd tarihlerdir. Bu

milli haf za bazen tarih bilimini millet vicdan nda gerçeklikten uzakla racak kadar

kuvvetli bir iman n ürünüdür. Milletlerin hayat anlatan tarihi yazd ran da mitlerin

ekillendirdi i bu imand r.

1.2.2.3. Tabiat (Gök/Yer-su) Mitleri

“Kara yer, ye il gök, güne , ay ile gece ve gündüzü, zaman ve zamaneyi ve

bütün yarat lm lar hep o yaratt .”193 Kutadgu Bilig’de “Bayat at birle” ba layan

Methiye k sm ndan ald z beyit slam dininin yaratan ve yarat lan varl klar

hakk nda verdi i hükümdür. Eski Türk dininde de “bir Tanr ” inanc bu ekilde

tasavvur edilmi tir. Bizans’tan Gök-Türkler’e gönderilen bir elçi öyle demektedir:

“Türkler ate e sayg gösterirler ancak yer ve gö ün yarat olana taparlar, O’na

Tanr derler. O’na at, s r ve koyun kurban ederler.” 194 Türk mitolojisinde tabiat

kuvvetleri yaratan, varl a e it olmaktan ziyade O’nun bir yans mas olarak

görülmü tür. Bu anlamda dü ünüldü ünde slam öncesi tabiat mitleriyle slami

dönemdeki anlay n kültüre yans nda ifade olarak farkl klar bulunsa da mana

yönüyle büyük farklar yoktur.

Türkleri ya ad klar co rafya ve kurduklar siyasi te kilatla bütünle tirerek

ilahi kudrete ba layan tabiat mitleri, isim veya ekil de iklikleriyle ya amaya

devam etmi tir. Kahramanlar Tanr timsali varl klara benzeten, gün ndan

192 Ögel, Türk Mitolojisi I, s.203-204.193 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.238.194 Uydu, Türk- slam Bütünle mesi, s.38.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



65

do an çocuklar kutlu bilen Türkler; dünya timsali ak ota lar yeryüzüne dikip

alaca gölgeli i gö e yükselterek milli kültürü slamiyet’le bütünle tirmi lerdir.

Ancak Türk mitolojisinde önemli ekil özelliklerinden biri olan soyut kuvvetlerin

somut varl klarla ifadesinden do an tabiat mitleri, baz destanlarda soyutu yine

soyutla ifadeye dönü mü tür. Peri, dev, ejderha, huma gibi soyut varl klar türeyi ve

kahramanl k mitlerinde etken olmaya ba lam r. Bunlardan “devlet ku u” olarak

adland lan huma hükümdarl k ni an olarak görülmü tür.195 slami dönem Türk

kahramanlar ndan biri olan Er-Tö tük dev anas , cad kar , ejderha gibi yer alt

güçleriyle sava r, yer alt nda ya ayan K m Han’ n k yla evlenir.196 Sihir ve

kerametle da dan da a uçan, Allah’ n emriyle ta kesilen kahramanlar destanlarda

menk be-masal aras edebi bir rüzgar estirir. Destanlar n olay örgüsü, tasvirlerin

ayr nt ve süslü cümleleri, alp tipinin eren tipiyle bütünle erek kerametler

sergilemesi, destandan efsaneye edebi bir evrimin gerçekle ti i izlenimini

vermektedir.

slam öncesi Türk mitolojisinde Tanr yans tan Gün ve Ay özellikle

türeyi mitlerindeki i levinden dolay “ana”, “ata” adland rmalar yla kar za

km r. slami dönem Türk destanlar n baz lar nda bu i levlerini korumu lard r.

Türk kahramanlar ndan biri olan Cengiz’in babas gün n çocu udur. Ayn

ekilde Cengiz gün eklinde yere inen “bozkurt ata” çocu u olarak dünyaya

gelmi , O uz boylar bu kutlu çocu u han seçmi tir.197

“Devlet olma bilgisi” anlam na gelen Kutadgu Bilig’de devletin zirvesi gün

ve ayla simgelenmi tir. Kün Togdu (parlak güne ) eserde hükümdar olmakla beraber

töreyi temsil etmektedir. Ay Told ise vezirdir. Eserde “kutun” timsalidir.198

195 Bayram, Erdo an, Sorularla Türk Mitolojisi, stanbul, Pozitif Yay nlar , 2007, s.153-158.196 Ögel, Türk Mitolojisi 1, s.542-547.197 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.273-274.198 Hilmi, Özden, Kutadgu Bilig’de Ahlak Kavram ve T p Eti ine Etkisi, stanbul, ÖtükenNe riyat, 2007, s.45.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



66

Güne ve ay Kur’an’ Kerim’de de Tanr ’n n güç alameti olarak yer alm r.

Rüyas nda on bir y ld , ay ve güne i kendisine secde ederken gören Hz. Yusuf’un

babas , bunu peygamber olaca na yorumlam r. (Yusuf Sûresi, Ayet: 4-6).

slam öncesi Türk dü üncesinde yer alan, gün n kahraman n

do unda etken oldu u inanc , Satuk Bu ra Han Destan ’nda slami bir inançla

birle tirilmi tir. Destanda Hz. sa’n n annesi Meryem’in a na, Cebrail taraf ndan

k süzüldü ü belirtilmi tir.199

slami dönemde te ekkül eden efsane ve halk inançlar nda da gün ve aya ruh

yükleyen tasavvur devam etmi tir. Güne ve ay n do unu anlatan bir efsaneye

göre; biri k z di eri erkek olan iki çocuk kavga ettikleri için annelerinin bedduas na

rar. Beddua tutar, k z çocu u güne , erkek çocu u ay olur ve birbirlerini hiç

göremezler.200 Güne tutulmas s ras nda Anadolu’nun baz bölgelerinde görülen

gö e silah atma, davul ve teneke çalma gibi eylemler, Türk mitlerinde görülen kara

iyelerin gün ve ay n yüzünü kapatt inanc ndan kaynaklanmaktad r.201 Ayr ca

güne klar Tanr n yeryüzüne inan nuru sayan inan gere i Tunceli yöresinde

güne in ilk n de di i ta ve kayalar n öpüldü ü belirtilmi tir.202

slam öncesi dönemde vatan topraklar çevreleyen su, a aç, da gibi

unsurlar “söz”le birle tirerek yer-su mitlerini olu turan Türkler; bu inançlar slam

devrinde de sürdürmü lerdir. Dede Korkut Destan ’nda slam inanc yla

bütünle tirilen a aç, Kazan Bey taraf ndan “Mekke ve Medine’nin kap a aç, Musa

Kelimin asas a aç, Erlerin ah Ali’nin Düldülü’nün e eri a aç, ah Hasan ile

Hüseyin’in be i a aç” cümleleriyle övülmü tür. 203 Burada a aç ki ile tirilmi

199 M.F., Grenard, M.F.,Satuk Bu ra Han Menk besi Tarihi”, s.147.200 Erman, Artun, Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, 2. bs., stanbul, Kitabevi Yay nlar , 2006,s.251.201 Ya ar, Kalafat, , Do u Anadolu’da Eski Türk nançlar n zleri, Ankara, Türk KültürüAra rma Enstitüsü, 1990, s.31.202a.g.e, s.30.203 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.50.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



67

ancak slam öncesi mitlerde oldu u gibi do rudan “gök”ün yans mas olarak

dü ünülmemi tir.

Maaday-Kara Destan ’nda erkek çocu u do an kahraman çocu u al p kay n

açlar yla kapl bir da a götürür. Burada “Bay Altay (da ) yard mc n olsun, s k

yaprakl kay n a ac sana kut versin” diye dua eder.204 Destan n sonunda ise s k

yaprakl kay n a ac bat ya e ilir. Bu kahraman n ölümünü simgeler. Türk

mitolojisinde hayat a ac n yeryüzündeki timsali olan kay n a ac , bu Altay mitinde

hayat ve kut kayna olarak görülmü tür. Ayr ca Türk mitolojisindeki sa yani

“ak” n z t yönü olan “sol”, “kara” Do u-Bat olarak yer al r. Do u ar n, ilahi

varl n, iyili in; Bat ise kötülü ün timsalidir. Devlet felsefesinde ise “Bat ”

Do u’ya ba olan n yönüdür.205 Er-Tö tük Destan ’nda da yeralt n tam ortas nda

bulunan ç nar a ac n zirvesinin göklere ula belirtilmi tir.206

slami Türk kahramanlar ndan biri olan Satuk Bu ra’n n da su ve orman

sevgisi destan n muhtelif yerlerinde tekrarlanm r. Kahramanlar ilahi rüyalar

aç diplerinde görmü , ak sakall H r, Bu ra Han’a ulu bir ormanda

görünmü tür.207

slamiyet’te de hurma, zeytin, nar gibi a açlar kutlu say lm r. Hz.

Meryem’in Hz. sa’y , hurma a ac n alt nda, bir su kenar nda dünyaya getirdi ini

bildiren ayetler slam öncesi Türk mitlerindeki ecdat a aç tasvirlerini

hat rlatmaktad r. (Meryem Sûresi, Ayet: 23-25) Ayn ekilde Dede Korkut

kahramanlar ndan Basat “atam ad n sorar isen koca a aç, anam ad n der isen

204 Artun, Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, s.238.205 Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , s.442.206 Ögel, Türk Mitolojisi, Cilt:1, s.546.207 Bilgin, Satuk Bu ra Han Destan , s.40-46.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



68

kükremi aslan” cümleleriyle kendisini tan rken, men e mitlerini

hat rlatmaktad r.208

Türk devletlerinin simgesi olarak görülen “devletlü a açlar” ulu mabedlerin

avlular süslemi tir. Erzincan yöresinde anlat lan Seydi Sultan efsanesinde

Hristiyanlara kar sava an Sultan ehit olmu ; askerleri de ard ç a ac eklini

alm r. Yörede bu a açlar n kesilmeyece i inanc yayg nd r.209

slam öncesi Türk mitolojisinden slami devre yans yan unsurlardan biri de

sudur. Saltukname’de Türkistan’a giden Sar Saltuk burada dü manla sava r. Onlar

denize döker, eliyle denizin içine toprak serper. Baz toprak parçalar büyür, kara

olur.210 Kazan Han’ n, “Ça l ça l kayalardan kaynayan su, a aç gemileri oynatan

su, Hasan ile Hüseyin’in hasreti su, Ayi e ile Fat ma’n n bak su” sesleni inde, su

slam kahramanlar yla bütünle tirilerek övülmü tür.211

slam öncesi mitlerde ezeli ve ebedi varl k kabul edilen su, slami dönemde

ölümsüzlü ün kayna olarak görülmü “Ab- Hayat” inanc Türk destanlar na da

yans r. Kur’an’a göre Hz. Musa, Hz. H r’ ararken ölü bal k suya dü mü ve

canlanm r. (Kehf Sûresi, Ayet: 61) slamî dönem destanlar ndan Köro lu

Destan ’n n Anadolu sahas na ait anlat lar ndan birinde destan kahraman Ru en bir

da belinde dinlenmek ister. ki ördek vurur. Bir p nar ba na gelir. Su içtikten sonra

ördekleri suya bast r. Ördekler canlan r. Atas bu suyun ab- hayat oldu unu söyler.

Geri döndü ünde suyu bulamaz.212

av at’ n Koyunlu Köyü’nde derlenen bir efsaneye göre, ye illikler aras nda

bir gölün kenar nda oturanlar her sabah bir peri k n gölden ç karak l l

208 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.161.209 Albayrak, Ansiklopedik Halk Edebiyat Terimleri Sözlü ü, s.5.210 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.325.211 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.43.212 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.292.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



69

saçlar tarad görürler. Herkese görünmeyen peri k merak edenler göle

dinamit atar. Bu olaydan sonra k z kaybolur.213 A aç ve su ruhuyla ilgili bir ba ka

efsane Tekirda yöresindeki “Kalkankavak Çe mesi”nin adland yla ilgilidir.

Efsaneye göre ya bir adam bu çe menin yan ndaki a ac keser. Öküzleri almak için

eve gider. Geri döndü ünde a ac n hiç kesilmemi gibi kesildi i yere dikildi ini

görür. Kava n parçalar kim al p yakarsa ba na kötü i ler gelece ine inan lan

bölgede, çe meye adak adan r, mum yak r.214

aç ve su gibi do al zenginlikleri korumak yoluyla insani görevlere de

hizmet eden bu mitler; ayn zamanda yöre halk n bulundu u bölgeye yükledi i

anlam derinle tirmektedir. Bu nedenle tabiat mitleri ve onlar n ekillendirdi i

efsaneler vatan kavram milli vicdanda içselle tiren yarat lard r. Türk destanlar n

birço unda kahraman n do du u topraklar, bölgedeki da , a aç, su gibi tabiat

unsurlar yla tan lm r. Alp Mana n do du u Altay; ya a açlar n yapra n

sararmad , ye il görklü; yaz ku lar n susmad görklü dokuz benzer da ; dokuz

yuvarlak kö eli gölün oldu u yerdir.215 Alt n Ar g Destan ’nda da tarihin bilinmeyen

ça lar nda, dünyan n yarat ld da lar n, denizlerin yer yer ekillendi i, a açlar n,

çiçeklerin hayat bularak ortaya ç kt bir dönemde Ak Deniz( Hazar Denizi)

nda bulunan bir köy destanda mekan unsurudur.216

Eski Türk mitolojisinde Gök-Tanr ’ya yak n oldu u için kutsal say lan

Kutlu da lar, Demir da lar, Ata ve Baba da lar slami devirde de önemlidir. Kur’an-

Kerim’de bildirildi ine göre Hz. Muhammed’e ilk vahiy, çevresindeki di er

da lardan dik ve yüksek olan Hira Da ’nda gelmi tir (Alak Sûresi, Ayet: 1-5) Ayn

kaynakta Hz. Musa’ya Tevrat’ n indirildi i Tûr Da üç semavi dinde de kutsal

say lm r. (Bakara Sûresi, Ayet: 51-52) Türkler ata ruhlar n ya ad na inand klar

213 Kaya, Mitolojiden Efsaneye Türk Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde zleri, s.101.214 Artun, Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, s.254.215 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.347.216 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, 2003, s.350.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



70

da lar , Anadolu’da da Tanr ’ya yak n insanlar n ya ad yer olarak dü ünmü tür.

Bey Da Ata, Hazar Baba, Konur Ba Evliya gibi isimlerle anm lard r.217

Ba kurt Türkleri’nin Kuz ykürpes Destan ’nda, insanlar n kendisine ok

atmas na k zan bir s ra da yar ndan yay lan bulut ate topuna dönü ür. Ate

topunun içinde insan suretinde bir dev perisi görünür ve insanlarla sava r.218 Altay

Türkleri’nin Maaday-Kara Destan ’nda da da ruhu inanc devam etmektedir. Babas

da , anas orman olan kahraman yeni do an çocu unu Bay Altay dedi i Altay

Da ’na götürür. Altay Da ’nda çocu una yard mc olmas ; burada bulunan kay n

ac ndan da çocu una “kut” vermesini ister.219 Körü lu Destan ’n n Özbek

anlat nda da yolunda yürürken su ba nda iki peri k ndan at bulmak için

yard m alan Goro lu, at da da bir a aca ba bulur. Ata sahip ç kan ihtiyar

yenemeyen Goro lu, da daki k rk dervi in verdi i hükümle at na kavu ur.220 slami

dönem Türk destanlar nda da lar; uhrevi varl klar n mekan , oca n dire i o ullar n

timsali olarak yer alm r.

Tabiat mitleri, slam öncesi felsefede oldu u gibi slami dönemde de kut,

vatan, devlet gibi merkeziyetçi Türk Tanr anlay n ekillendirdi i siyasi

te kilatlanman n sembolü olma özelli ini korumu tur. Dede Korkut Destan ’nda

“Karacu un Kaplan , Amid suyunun aslan ” olarak tan lan Han Kazan’ n gördü ü

“kara kayg rüya”da han n ahin ku u ölmü , gökten y ld m ak ota n üstüne

dü mü tür. Bu i aretler yurdun dü man taraf ndan ya malanaca na

yorumlanm r.221 Burada kullan lan “ak-kara” s fatlar , rüyada devletle

bütünle tirilen “ak otag”, kut ni anlar ndan biri olan ahin ku un yüklendi i anlam,

Türk devletlerinin manevi temellerini olu turan kutsal sözlerin tabiatla bütünle erek

mitle mesinin tasviridir. Destanlarda halk bilgeli inin, inanc n, kültünün sesi

olarak kar za ç kan Korkut Ata’n n beyler için yapt duada da bu anlay

217 Ögel, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , s.424.218 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.300.219 Artun, Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, s.238.220 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.286.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



71

hakimdir. Kara kara da lar n y lmas n, gölgeli büyük a ac n kesilmesin, ta n

akan güzel suyun kurumas n.” Da , a aç, su devletin bekas i aretlerken, esir dü en

beylerin “kanl kanl sular çekilmi , koca a açlar kurumu , halka, kara da lar

lm r.222

slam öncesi Türk devletlerinin, ay-y ld z, bozkurt, dokuz dall a aç, kartal,

ok-yay gibi gök/yer-su unsurlar bayraklar na ta görünmektedir. Bunun

yan nda devletin kuruldu u merkezin dört yönünü temsil eden ak, kara, gök, k l

renkler Türk bayraklar n zeminini süslemekte; özellikle “gök” rengi olan mavi

bayraklarda a rl k kazanmaktad r.

Türk dü ünce tarihini etkileyen önemli rüzgarlardan biri de slam’ n milli

yorumu olarak nitelendirebilece imiz tasavvuf anlay r. XIII. Yüzy ldan itibaren

edebiyattan sanata, hatta ahi te kilatlanmas yla birlikte ekonomiye kadar Türk

toplum hayat n birçok noktas na nüfuz eden tasavvufta, slam inanc yla Türk

mitoloji felsefesinin bütünle ti ini söylemek mümkündür. Allah’ n varl k, güzellik,

iyilik vas flar tan mam z için bunlar n z dd olan hiçlik, çirkinlik, kötülük gibi

olgular n olmas gerekti ini savunan tasavvuf anlay ; Türk mitolojisinin kozmik

tasavvuru olan kl -karanl k dünya; ak-kara ruhlar, Kayra Han-Erlig gibi ikili z tl k

kuram ndan farks zd r. Tasavvuf inanc na göre dokuz gökler denilen “misal

alemi”nden geçen ruh önce dört tabiata girmi tir. Bunlar; s cakl k, so ukluk, ya k,

kuruluktur. Sonra hava, su, ate , toprak denilen dört unsura giren ruh ba lang çta

Tanr nurudur.223 slam öncesi gök/yer-su mitlerinin temelinde daha önce

belirtti imiz gibi tabiat unsurlar n, Tanr kaynakl bir ruh ta inanc yer al r.

Tanr gücünün yukar dan a s ralan p, sa dan sola yay larak tabiat unsurlar na

yerle ti ine inanan Türkler, siyasi ve sosyal düzenlerini bu inanca göre

ekillendirmi lerdir. Allah’ n nurunun, Allah’ n bilgi aleminden ‘misal alemi’ne

kadar yolculuk edip tabiat unsurlar na yerle ti ine inan lan Türk tasavvuf anlay ,

221 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.42.222 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.87.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



72

asl nda Türk mitolojisindeki “gök/yer-su ruhu” kavram n slami eklini

olu turmaktad r. Türk mitolojisinde de yer-su 5 unsurla simgelenmi tir. Bunlar;

toprak (merkez), a aç (do u), demir (bat ), su (kuzey), ate (güney).224 Burada unu

belirtmek gerekir ki her varl z t unsuruyla dü ünen Türk mitolojisinde ya z yer

(toprak) kavram n z t unsuru mavi göktür. Biri Tanr ’n n di eri devletin merkezi

olan bu iki unsur birçok mitte birlikte dü ünülmü tür. Türk tasavvuf felsefesi bu

sosyal kuram bireye indirgeyerek, z tl klar tek varl kta toplam r.

1.2.2.4. Tören (Ritüel ) Mitleri

Mitlerin, harekete yans yan ekilleri olarak de erlendirebilece imiz

törenler, slam öncesinde felsefi temelini mitlerden alm r. slami dönemde ise

ekonomik ve sosyal düzendeki de iklikler, dini kabullenmeler; Türk sözlü

edebiyat n da icra alan olan ve mutlaka sosyal bir amaca hizmet için do an

törenlerin baz lar “e lence” merkezli bir tek düzeli e itmi tir. Köken anlam

yitirerek toplum içinde varl sürdüren bu törenler, ehirle meye ve onun getirdi i

ekonomik artlara yenik dü mü tür. Son zamanlarda, bir yirminci yüzy l kuram olan

“Y n Kültürü Kuram ” Türk kültürünün yakaland önemli bir hastal kt r.225

Türk kültüründe toplu kabullenmelerin, yakar lar n, inan lar n temsili

olarak canland ld ; destanlar n, ko uklar n, a tlar n milli sözler olarak ortaya

karak kültürel ba lar güçlendirdi i törenler; slamiyet’in ilk y llar nda k smen de

olsa ekil ve anlam olarak geçmi le ba sürdürmü tür. Türk kültüründe bizzat

hükümdar taraf ndan yönlendirilen, siyasi erkin siyasi kurallara riayet ederek

kat ld ölenler, baz destanlarda ilk ekilleriyle yer al r. Satuk Bu ra Han

Destan ’nda Ka gar hükümdar attan ayg r, devden bu ra, koyundan koç kestirerek

halka ve beylere ölen verir. ölende Gök-Tanr ’dan hakan için bir erkek çocuk

223 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.120-124.224 Esin, Türk Kozmolojisine Giri , s.25.225 Çobano lu, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, s.175.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



73

dilenir. Dua kabul olur ve hatun gebe kal r.226 Dede Korkut Destan ’nda da ba ta

hanlar han Bay nd r Han ve Kazan Han olmak üzere beyler, destan n çe itli

bölümlerinde farkl amaçlarla törenler düzenlerler. Beylerin ad almas , ilk ava

lar , ba ar lar halk ve beylerin kat ld törenlerle kutlan r. Bay nd r Han ve

Kazan Han’ n “kara yerin üstüne ak ota lar diktirip, alaca gölgeli gökyüzüne

yükselterek verdi i ölenlerde O uz boylar ava ç kma, sava a gitme gibi siyasi

kararlar al rlar. ç O uz ve D O uz beylerinin kat ld bu ulu toylarda boylar n ve

beylerin dizili i siyasi tertibe göre yap r.227

slami dönem destanlar nda kahramanlar n ava ç kmas s kça görülen bir

motiftir. Satuk Bu ra Han sava talimlerini bitirip tahta k b rakt ktan sonra

sarayda ziyafet vermi tir.228 “Av avlamak, ku ku lamak” eklinde ava gitmek

eylemini deyimle tiren Dede Korkut Destanlar ’nda da k rk yi idiyle birlikte ilk

av na ç kan yi idin, annesi “attan ayg r, deveden erkek deve, koyundan koç”

kestirerek O uz beylerine ziyafet verir.229

Destan ça lar nda, iirlerini ilahi hüviyet verdikleri amanlara kopuz

li inde söyleten, hakan saray n önünde y n her günü ayr ayr çal nan kü (kök)

denilen parçalar dinleyen Türkler; slam devrinde de sözü ve saz birle tirerek

Tanr ’ya yükseli i milli bir yola ba lam lard r. nsan vücudunun her zerresi ve her

hareketiyle bir ibadet havas na girerek Tanr ’ya kanatlanmas anlam ndaki semahla;

slam öncesi Türk mitolojisinde gördü ümüz aman ayinlerinde, aman n kartal n

kanatlar takarak veya kay n a ac na merdiven yaparak kademe kademe gö e

yükseli i aras nda herhangi bir fark yoktur. u Destan ’ndan itibaren sözlü kültürde

sesini duydu umuz ordu müzi i mehter; hareket ve ezginin ilahi sözle bütünle mesi

yönüyle, felsefi aç dan slam öncesi milli duyu u günümüze ta maktad r.

226 Bilgin, Satuk Bu ra Han Destan , s.30.227 Ergin, Dede Korkut Kitab .228 Bilgin, Satuk Bu ra Han Destan , s.45.229 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.48.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



74

slamiyetten önce Türk kültürünün ya ayarak ya at lmas anlam nda önemli

bir yere sahip olan törenler, günümüzde bütüncül icra eklini kaybetseler de Türk

halk inançlar nda kal p de tirerek varl sürdürmektedir. Anadolu’da icra edilen

kukla oyunlar n, köy seyirlik oyunlar n, halk oyunlar n temeli de aman

ritüellerine ba lanm r.230 Ni de’nin Bor kasabas nda oynanan Tuluk oyunu birçok

yönüyle aman ayinleriyle benzerlik göstermektedir. Oyunda tulukçular ve keçiciler

olmak üzere iki bölük bulunur. Tulukçular, tulumu ç km bir keçi derisini irip,

tulumlar birbirine vurarak düvü ürler. Yere y lan oyundan ç kar. Keçiciler keçi

derisine bürünürler, üstlerine çanlar, ziller takarlar, ba lar na serpu geçirirler,

yüzlerini boya ile karart rlar. Tulukçular n etraf nda dans ederler.231 ekil ve icra

yönüyle aman ayinlerini hat rlatan bu törenler daha önce de belirtti imiz gibi i lev

olarak kökünden uzakla ; e lence hüviyetine bürünmü tür. Anadolu halk

oyunlar , ekil yönüyle incelendi inde zeybe in kanat ç rp , se menin gövde

gösterisi, horonun ayak diremesi alp ruhuna sahip olan Türkler’in, sava yetene i

ba ta olmak üzere birçok sosyal ve ilahi vasf sergilemektedir. Sivas yöresinde

oynanan Ba Çeken (a rlama) oyununda, aman ayinlerinde görülen Gök-Tanr ’ya

yakar anlatan hareketler tekrarlanmaktad r. Ayn yörede görülen k yar enli i,

çi dem e lencesi, koç kat enli i, H r Bayram , Bahar (Nevruz) Bayram gibi

törenler; gerek uygulama zaman , gerekse içinde ya att klar felsefeyle tabiatla

bütünle en Türk mitlerinin, kültürünün, ya am eklinin, benzerine Türklerin ula

her yerde rastlanan ortak yarat lar r.

slamiyetin kabulüyle birlikte, aile ba lar n güçlenmesi, toplum refah n

art lmas , birlik ve beraberli in peki tirilmesi gibi sosyal amaçl dini törenler ortaya

km r. Bunlar; dini bayramlar, Mevlid törenleri, kandiller eklinde özetlenebilir.

Kandillerini helva da tarak, türbelerine adak adayarak, ulu ç narlar na mum yakarak

kutlayan Türkler; bu anlamda slam’ n nuruyla, atalar n gök- klar manevi

anlamda bütünle tirmi lerdir. Özellikle Mevlid törenleri “ ölen” gelene ine sahip

olan Türk kültürünün ekillendirdi i bir tören olarak ya at lmaktad r. slam aleminde

230 And, Oyun ve Bügü, Türk Kültüründe Oyun Kavram , 1974.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



75

Hz. Muhammed’in do umu vesilesiyle yap lan ilk resmi mevlid töreni, Selçuklu

Atabeklerinden Muzafferüddin Gök-Börü taraf ndan düzenlenmi tir. slam inanc

Türk ruhuyla birle tiren Gök-Börü, Mevlid törenlerinden önce av e lenceleri

tertiplemi , kurbanlar kestirmi , renk renk çad rlar kurdurup uzaktan yak ndan birçok

insan davet ederek Mevlid’e “ ölen” havas vermi tir.232

slam öncesi dönemden günümüze kadar yans yan, mana ve ekil olarak öz

yap en çok koruyan tören Yu (matem) törenidir. Satuk Bu ra Han destan ’nda

Ka gar hükümdar n ölümü üzerine halk a layarak yas tutmu tur.233

Dede Korkut Destan ’nda da destan kahraman Beyrek’in ölüm haberini

alan k gelini, gözünde ya ak r, ac t rnak ak yüzüne çalar, al yana y rtar, kara

saç yolar. Halk ak ç kar p karalar giyer, a t yakar.234

Ayn ekilde Manas Destan ’nda Ka gar bölgesinin hükümdar Köketey

Han ölünce çocuklar , beyleri ve kullar cenaze merasimi düzenlemek isterler.

Nüfuzu olan bir beyin idare etti i törene, kafir Müslüman demeden herkes ça r.

At yar , yaya yar , güre yap r. Sar develer, sar k sraklar kesilir, yu a

pi irilir.235

slam öncesi dönemde Altay Türkleri’nde görülen ölü evine k rk gün

yasaklar konulmas uygulamas Anadolu’da hâlâ ya amaktad r. Ölüsü olan bu süre

içinde t ra olmaz, tv- radyo açmaz, dü ün yapmaz. Ölünün yedi ve k rk nda “ölü

231 Metin, And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Ankara, Turhan Kitabevi, 1983, s.14.232 Banarl , Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt:1, s.481.233 Bilgin, Satuk Bu ra Han Destan , s.30.234 Ergin, Dede Korkut Kitab , s.70-71.235 Abdülkadir, nan, Makaleler ve ncelemeler, Cilt:1, 3. bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998,s.124.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



76

açmak, ölünün can etmek” için yemek verilir, helva yap p da r. Ayr ca

ölü gömüldükten sonra mezar ba nda ate yak r.236

Ölümü hiçbir dönemde bir “yok olu ” olarak dü ünmeyen Türkler, slam

öncesi Yu (matem) törenlerinde ölen atalar n ruhlar ebedi bir aleme, “uçm ”a

uçurmu lard r. Ölen kahramanlar n kendilerinden daha ulvî bir aleme göç etti i

dü üncesiyle, yüksek da ba lar nda ata ruhlar na kurban kesmi lerdir. Yu

törenlerinde, kahraman n e yalar yla birlikte gömülmesi, kurban kesme, ölü a

dökme gibi adetler ebedi hayat n varl na olan inanc n göstergesidir. Ayn ekilde

toplum birli ini, dirili in sebebi olarak gören Türkler’in törenlerdeki güre , at yar ,

yaya yar gibi düzenlemeleri de toplumu hayat n devam etti i dü üncesine ba lama

amac ta maktad r. Yer-su üzerinde ad b rakarak ölmenin, öteki alemi

ekillendirece i inanc ; dünyaya bel ba lamayan, ölümü kabullenen ancak sosyal

hayattan da, soyutlamayan bir anlay meydana getirmi tir.

Yug törenlerinin icra eklinde slamiyet’ten sonra baz farklar

gözlemlenmekle birlikte, ortak amaç varl sürdürmektedir. slami dönemde ölü

için yap lan Mevlid törenleri sosyal canl sa lamak, toplum ba lar

kuvvetlendirmek gibi i levlere sahiptir. Ayr ca ölünün ruhuna Yasin okunmas , nezir

verilmesi, ölü a aç lmas gibi manevi alemi ekillendirdi i dü ünülen inançlar n

da Yu törenlerindeki adak anlay ndan fark yoktur.

236 Öz, Bütün Yönleriyle Gürün, s.415-416.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



77

II. BÖLÜM

2. TAR H VE D N KONULU M TOLOJ K K TAPLAR

2.1. Tarih Konulu Kitaplar

Anadol, Cemal,

Tarihe Hükmeden Millet Türkler, 2. bs., stanbul, Bilge Kar nca, 2007,

864 s., 14x21 sm.,

Kaynakça bulunmaktad r, dizin bulunmamaktad r.

ISBN 975-8715-64-X

Çal man n Amac

Türk çocuklar n tarihini, atalar , örf ve adetlerini bilerek yeti mesine

katk da bulunmak, Türk milletinin mazisine k tutmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Önsöz Birinci Bölüm: s.21, Türk Tarihinde Temel Kaynaklar s.25, “Türk”

Kelimesinin Men ei s.29, Anadolu Ad Efsanesi s.41, Turan Ad s.42, Türklerin

Anayurdu s.43, Türk Tarihi Hakk nda lk Bilgiler s.45, Destanlarda Türk s.62, Türk

Destanlar s.63, Eski Destanlar n Kaynaklar ve Metinleri s.63, lce Han Destan

s.66, Türklerin Yarat Destan s.67, Alp Er Tunga Destan s.69, u Destan s.73,

Hun-O uz Destanlar s.77, Attila Destan s.89, Göktürk Destanlar s.92, Bozkurt

Destan s.92, Ergenekon Destan s.94, Dokuz O uz-On Uygur Türklerinin Destan

s.99, Türeyi Efsanesi s.101, Göç Destan s.101, Maniheizmin Kabulü Menk besi

s.104, Destanlar çindeki Gerçekler s.105, Koyunlular (Hiyong-Yu'lar) s.106, En

Eski Çin "Vekayinnâme"sinde Türkler s.107, Türklerin Anavatan Müstakil Bir

Dünyad r s.113, Kab na S mayan Bir Millet s.115, Türk eceresinde Ad'lar s.116,

Cucen'lerden Attila'ya Kadar s.116, alon Önlerinde Atilla s.117, slâmiyete Kadar

s.118, Bozkurt s.119, Atatürk, Bozkurt ve Gökbayrak s.121, Türkiye Cumhuriyetinde

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



78

Bozkurt Armas s.122, Türk Tarihinde Tu , Bayrak ve Sancaklar s.123, Türk

Takvimi s.127, amanizm Ve Türkler s.129, amanizmin B rakt zler s.135, lk

Müslüman Türkler: Uazneli'ler, Karahanl 'lar, Selçuklu'lar, Atabeg'ler, Memlûk'ler

s.141, Kur'an- Kerim'de Türkler s.149, Yeryüzündeki Türkler s.153, Sibirya Türkleri

s.155, Yakutlar s.155, Altay Türkleri s.157, Ortaasya Türkleri s.161, Kara-K rg z'lar

s.167, Kazak-K rg z'lar s.169, Do u Türkistan Türkleri s.170, Özbekler s.171,

Karakalpak'lar s.174, Türkmen'ler s.175, dil Boylar Kazan Türkleri s.183,

Ba rd'lar s.188, Çuva 'lar s.191, Mi er'ler s.195, K m Türkleri s.196, Karaim

Türkleri s.198, Nogay Türkleri s.199, Kundur'lar s.200, Kumük'ler s.200, Karaçay'lar

s.201, Azeri Türkleri s.203, Irak Türkleri s.212, Bat Türkleri s.214, Rumeli Türkleri

Dobruca Bölgesi s.214, Gagauz'lar Meselesi s.216, Bulgaristan Türkleri s.217,

Romanya, Yugoslavya, Bat Trakya ve K br s Türkleri s.217, Türk Tipi s.218,

Ka garl Mahmut'un Ölümsüz Eserinde Türkler s.229, O uz Boyu s.230, Boz-oklar

s.230,Üç-Oklar s.231, Osmanl lar s.233, Osmanl lar n Mensup Olduklar Kay Boyu

s.235, Anadolu'nun O uz, Türkmen ve Yörükleri s.235, Kürtler s.241, Mete

Ka an'dan Osman Gazi'ye s.246, Osman Gazi'nin Rüyas s.251,Ertu rul Bey'in

Rüyas m ? s.253, Tarihte En Uzun Ömürlü Türk mparatorlu unu Kuran Ba bu

Osman Gazi s.256, Bir mparatorluk Do uyor s.257, Bursa'n m Al s.258,

slâmiyet Kar nda Türkler s.262, Her Yerde Yeni Türk Devletleri s.263, Onalt

ld z s.264, Asl nda K rk Y ld z s.265, Asya Hun mparatorlu u (Shan-Yü Devleti)

s.267, Avrupa Hun mparatorlu u s.268, Avar Devleti (Asya'da) s.268, Hazar Devleti

s.268, Önasya Hun mparatorlu u (Akhun Devleti) s. 269, Gök-Türk Hakanl

s.269, Avar Devleti (Avrupa'da) s.269, Do u Göktürk Hakanl s.269, Bat Göktürk

Hakanl s.269, kinci Göktürk Hakanl s.270, Uygur Hakanl s.270,Bulgar

Devleti s.270, Karahanl Devleti s.271, K rg z Devleti s.271, Tolunlu Devleti s.271,

uz Devleti s.271, Gazneli Devleti s.271, Büyük Selçuklu mparatorlu u s.272,

Do u Karahanl Devleti s.272, Bat Karahanl Devleti s.272, Anadolu Selçuklu

Devleti s.272, Harzem ahlar Devleti s.272, irvan Hanl s.273, Eyyubi Hanl

s.273, Alt nordu Devleti s.273, M r Türk Kölemen Devleti s.273, Karamano ullar

Beyli i s.273, Akkoyunlu Devleti s.274, Timurlular Devleti s.274, Karakoyunlu

Devleti s.274, K m Hanl s.275, Kazan Hanl s.275, Hive Hanl s.275, Hind-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



79

Türk mparatorlu u s.275, Buhara Hanl s.275, Baku Hanl s.275, M r Hidivli i

ve Krall s.276,Millî Azerbaycan Cumhuriyeti s.276, Osmanl mparatorlu u s.276,

Türkiye Cumhuriyeti s.276, Türk Devleti Beylik ve Hanedanlar s.276, Sükü Hun

Devleti s.279, Ogur Devleti s.280, Tabgaç Devleti s.280, Sabir Devleti s.280, Tuna

Bulgar Devletî s.280,Pencikend Beyli i s.280, Ta kent Tudunlar s.281, Fergana

idleri s.281, Toharistan Yabgular s.282, Türgi Devleti s.282, Karluk Devleti

s.282, Do u Türkistan Uygur Devleti s.282, Peçenek Devleti s.283, Kan-Çou Uygur

Devleti s.283, ato'lar (Sha-t'o) s. 283, Ak id Devleti s.283, Kuman Devleti s.283,

Uz Devleti s.283, zmir Beyli i s.284, Irak Ve Horasan Selçuklular s.284, Kirman

Selçuklu Devleti s.284, Suriye Selçuklu Devleti s.284, Dani mendli Beyli i

s.284,Saltuklu Beyli i s.285, Ahlat ahlar Beyli i s.285, Artuklu Beyli i s.285,

nal'l Beyli i s.285, Mengücekli Beyli i s.285, Musul-Halep Atabeyli i (Zengî'li

Devleti) s.285, am Atabeyli i (Börili Devleti) s.285, Erbîl Atabeyli i s.286,

Azerbaycan Atabeyli i s.286, Fars Atabeyli i (Salgurlu Devleti) s.286, Delhi Türk

Sultanl s.286, Pervane Beyli i s.286,Germiyano ullar Beyli i s.286,

nanço ullar Beyli i s.287, E refo ullar Beyli i s.287, Hamido ullar Beyli i

s.287, Candaro ullar Beyli i ( sfendiyaro ullar ) s.287, Tekeo ullar Beyli i s.287,

Saruhano ullar Beyli i s.287, Ayd no ullar Beyli i s.288, Mente eo ullar Beyli i

s.288, Karesio ullar Beyli i s.288, Eretna Beyli i s.288, Dulkadirli Beyli i s.288,

Ramazano ullar Beyli i s.288, Kad Burhanettin Devleti s.289, Ka gar-Turfan

Hanl s.289, Özbek Hanl s.289, Kas m Hanl s. 289, Astrahan Hanl s.289,

Adil ahiler s.289, Safevî Hanedan s.290, Kutb ahiler s.290, Kabil Türk akileri

s.290, Cezayir Konstantine Beyli i s.290, Sibir Hanl s.290, Gence Hanl s.290,

Tunus Hüseyni Hanedan s.290, Hokand Krall s.291, Trablusgarp Karamanl

Hanedan s.291, Haydarâbad Nizaml s.291, Kaçar Hanedanl s.291, Af arlar

s.291, Do u Türkistan Cumhuriyeti s.292, Türkistan Mîllî Devleti s.292, Ala Orda

Millî Devleti s.292, dil-Ural Devleti s.292, Azadistan Cumhuriyeti (Güney

Azerbaycan) s.292, Bat Trakya Türk Cumhuriyeti s.293, Kandl veya Kangl Devleti

(Çince K'ang-Ki) s.293, Türk Tarihinde Bayrak, Sancak ve Forslar s.293, Eski

Türklerde "Dokuz" Say s.295, Birinci Bölümün Kaynaklar s.299, kinci Bölüm:

s.305, Türk Zaferleri s.305, Ani Sava lar s.305, Malazgirt Sava s.306, Bir Ba ka

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



80

26 A ustos Haçl Seferleri s.315, Gelendost Zaferleri s.318, Osmanl Türkleri

Döneminde Türk Zaferleri s.320, Fethi Mübin s.326, Fatih'in Ayasofya'daki Hitabesi

s.331, Türk-Rus Sava lar s.343, Rusya ve Avusturya Seferleri Belgrat Anla mas

(1736-1739) s.349, Küçük Kaynarca-Ya Anla malar ve lgili Sava lar s.349, Grek

Projesi s.350, 1806 Türk-Rus Sava ve Bükre Anla mas "1812" s.352, 1828-29

Türk-Rus Sava s.353, K m Sava ve Paris Anla mas "1853-1854" s.354, 93

Harbi s.357, Muhte em mparatorlu u Y kan Sebepler s.360, Sultan 2'nci

Abdülhamit Han ve Yahudiler s.381, Bir Dönüm Noktas Daha: "1908" s.394, Ve

kinci Me rutiyet s.396, ttihat ve Terakki s.396, Balkan Sava s.398, Çanakkale

Zaferi s. 399, Türkler çin Neler Söylemi lerdi? Hazreti Muhammed (S.A.V)’in

Türkler Hakk ndaki Görü leri s.407, slâmiyetten Önce Türk'ün Fert Ve Toplum

Yap s.438, Eski Türkler ve Dil s.448, Türk Yaz lar s.449, Türklerde Ad Koyma

s.451, Eski Türklerde Kültür ve Medeniyet s.452, Eski Türklerde Sosyal S flar

s.458, Eski Türklerde Devlet Te kilât s.461, Eski Türklerde Hukuk s.466, Satuk

Bu ra Han Efsanesi s.474, Türkler ve slâmiyet s.474, slâmiyetten Sonra Türk

Kültür ve Medeniyeti s.479, Selçuklular Devrinde Dil s.482, slâmiyetten Sonra

Hukuk Sistemi s.485, slâmda Mezhepler s.488, Sünnî Mezhepler s.489, Hanefilik

s.489, mam- Azam Ebu Hanife s.490, Malikîlik s.492, afiilik s.493, Hanbelilik

s.493, Halifelik s.493, lim ve Türkler s.495, Bîrûnî s.497, Yer Çekimi vmesi s.499,

Matematik Ve Türkler s.503, bn-i Sina s.505, Farabî s.511, Ulu Be s.512, Piri

Reis s.517, Dünya Havac k Tarihinde lk Türkler s.518, lk Türk Donanmas Ve

Deniz Te kilâtlar s.521, Türklerde lk Denizalt s.527, Osmanl larda Devlet daresi

s.527, dare Te kilât s.528, Hükümet Te kilât s.528, Askeri Te kilât s.528, Millî

Kültürümüzün K rla mas ve Soysuzla mas na Do ru s.529, Osmanl larda

Mimarl k Sanat s.529, Türk'e Has Bir Sistem: Osmanl Toprak Rejimi s.532, Bu

Bölümü Bitirirken s.542, Fetih Mar s.542, kinci Bölümün Kaynaklar s.545,

Üçüncü Bölüm: s.553, Ortaasya Türk Tarihine Giri s.555,Türklerin Anayurdu s.553,

Türklerin, Atalar Hunlar s.561, Teoman (Tuman) Han Zaman s.567, Mete Han

s.569, Mete Han, Türk Töresi ve Dünyadaki lk Milliyetçilik Hareketi s.571, Büyük

Mete'nin M.Ö. 176'da Çin mparatoru Hiao Wen'e Yazm Oldu u Mektup s.571,

Mete Han' n Koyunlu mparatorlu u s.575, Mete Han' n (Tâtung-Fu) Çin S nd

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



81

Sava s.577, Mete Han le O uz Han Aras ndaki Benzerlikler s.579, Mete'nin O lu

s.582, Yueçiler'in Göçü ve Kavimlerin Hareketi s.584, Mete Han' n Torunundan

Sonra s.585, Cici Yahut Çi-Çi Han s.590, Kuzey Hun Devletî s.596, Güney Hun

Devleti s.596, Çin'deki Hunlar s.598, Avrupa Hun mparatorlu u s.602, Kavimler

Göçü s.603, Attila Zaman s.606, Attila'ya Suikast Te ebbüsü s.609, Attila'n n Bat

Seferi s.610, talya Harekât s.613, Attila'n n Aya na Gidip Yalvaran Papa s.614,

Attila'n n Ölümü s.615, Avrupa Hunlar ve Attila s.616, Attila'dan Sonra s.620,

Karakter Ve Ruh Yap ile Attila s.623, Asya’da Avar Devleti-Cücen'ler Devleti

s.627, Tolon Ka an s.628, Hunlar' n En Yak n Halefleri 1. Topalar (To-Pa) - To-Pa

Devleti s.632, 2. Sabirler - Sabir Devleti s.633, 3. Avarlar - Avrupa'da Avar Devleti

s.634, Ön Asya Hun mparatorlu u (Ak-Hun Devleti) s.637, Hun Ça Efsaneleri

s.638, Ogurlar, Uturgur'lar, Kuturgur'lar 1. Ogur Devleti s.639, 2. Uturgur'lar ve

Kuturgur'lar s.640, Büyük Türk Ülküsünü lân Eden lk Devlet: Göktürk

mparatorlu u s.643, Bat Göktürk Devleti s.647, Çin'de T'ang Sülâlesini ktidara

Getiren Türk Hakan Cu-Lo'dur s.648, Do u Göktürk Hakanl s.652, Çin

mparatorunu A latan Göktürk Hakan i-Pi s.654, Kür- ad htilâli s.656, Do u

Avrupa Tarihinin En Önemli Türk Devletini Kuran: Hazarlar s.659, Yahudile en

Türkler s.664, Gotlarla Sava ve Hazarlar'da H ristiyanl k Te ebbüsleri s.666,

Hazarlar n Sonu s.670, Uygur Oymaklar Bir Federasyon Meydana Getirmi lerdi

s.672, Uygur Devleti Sir Tardu lar' n Himayesine Giriyor s.675, Tardu lar Y nca

Uygurlar, Çin Himayesine Nas l Girdiler? s.677, Ch'i-Pi Oyma 'n n Uygurlar n

Hayat nda Müstesna Bir Yeri Vard r s.684, Uygur Oymaklar Federasyonu, Bir Defa

Daha Te kilâtlan yor s.686, Birinci Uygur Devleti s.686, Uygur Oymaklar Ve

Te kilâtlar n Devlet Kurulu undaki Rolü s.687, Moyunçur Zaman s.690, Bö ü

Ka an ve Maniheizm'in Kabulü s.699, Oymaklar syan s.700, 1. Kutlu (Gök)

Ka an s.703, Kan-Çou (Kansu) Uygur Devleti s.704, Do u Türkistan Uygur Devleti

s.705, Çok Önemli Bir Türk Boyu: Karluklar ve Devletleri s.706, Rasony'ye Göre

Avrupa'daki Peçenekler s.715, Kuman Devleti s.719, Sibirya Hanlar s.730,

Toharistan Yabgular s.731, Pencikent Beyli i s.731, Ta kent Tudunlar s.732, Sabar

(Sabir) Devleti s.732, Çin Taht nda kinci Türk Sülâlesi a-to Türkleri (Sha-t'o'lar)

Ve a-to Devleti s.735, Bulgar Devleti s.737, Tuna Bulgar Devleti s.740, Bulgar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



82

Taht nda Bir Avar Türk'ü:Kurum Han s.743, Kurum Han'dan Sonra s.746,

Türklüklerini Koruyan Bulgarlar: dil Bulgar Devleti s.752, Küçük Bulgarya s.754,

Macarlar s.757, K rg zlar s.765, Türgi ler (Türke ler) Devleti s.768, Basmil

(Basm l)ler s.770, Kalmuklar (Eleutlar) Ve Kalmuk Devleti s.771, Karamanl lar

Devleti (940-1040) s.776, Satuk Bu ra Han Efsanesi s.781, Gazneliler Devleti (963-

1183) s.785, Harezm ahlar Devleti (1157-1231) s.790, Alt nordu Devleti (1236-

1502) s.794, Batu Han s.794, Ça atay Devleti (1227-1447) s.814, lhanl lar Devleti

(1256-1344) s.817, Timur mparatorlu u (1368-1501) s.824, Tüzükat- Timur s.837,

Hindistan (Delhi) Türk mparatorlu u s.840, Babürlüler mparatorlu u (1526-1858)

s.858, Üçüncü Bölümün Kaynaklar s.863.

Ön Söz/Giri / Son Söz

Ön sözde Türk devletlerinin fetih anlay ekillendiren de erler üzerinde

durulmu ; bu de erlerin yeni nesillere aktar lma zorunlulu u vurgulanm r. Eserde,

giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Destan devirlerinden ba lanarak son yüzy la kadar kurulan Türk devletlerinin

ve boylar n tarihi, dini, kültürel hususiyetleriyle ele al nd bir eserdir.

Eserde, Türklerin siyasi te kilatlanmalar n yan nda, Türk toplum hayat na

yön veren inançlar, Türk tarihinde meydana gelen de imler, bilimde, sanatta dilde

ya an lan geli meler devirlere göre incelenmi tir. Türk destanlar n tarihe yans yan

felsefi temelleri mitolojik, dini, kültürel unsurlar yla irdelenmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar ndan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Destan, Ergenekon, amanizm, Turan, Türk.

Anadol, Cemal; Abbasova, Fazile,

Türk Kültür ve Medeniyeti, stanbul, IQ Kültür Sanat Yay nc k, 2001,

824 s., 14x22 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



83


ISBN 975-6618-08-6

Çal man n Amac

Türk kültür ve medeniyetinin ba ka milletlerinkinden üstün oldu unu

göstermek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz s.5, Sunu s.15, Birinci Bölüm: 1. Kültür Nedir? S.31, 2. Kültür ve

Medeniyet s.39, 3. Millet, Milliyetçilik ve Milli Kültür s.44, 4. Kültür Milliyetçili i

s.47, 5. Kültür Politikas ve Kültür Tatbikat s.48, 6. Milli Kültür Siyasetinin Ana

Hedefleri s.51, 7. Do u-Bat li kileri s.57, 8. Medeniyet Nedir? s.60, kinci Bölüm:

1. Türk Ad s.63, 2. Türkler’in Anavatan s.70, 3. Büyük Türk Tarihi Üzerine K sa

Bir Özet s.75, 4. Türkler’de Yaz s.77, 5. Göktürk Tarihini Anlatan Muhte em Eser:

Orhun An tlar s.81, Üçüncü Bölüm: Türk Efsane ve Destanlar 1. Türk Efsaneleri

s.107, 1.1. Maniheizm’in Kabulü Menk besi s.107, 1.2. Anadolu Ad Efsanesi s.108,

1.3. Satuk Bu ra Han efsanesi s.109, 1.4. Osmanl mparatorlu u’nun Kurulu

efsanesi s.112, 1.5. Bozkurt Efsaneleri s.117, 2. Türk Destanlar nda Türkler s.118,

2.1. lce han Destan s.121, 2.2. Türkler’in Yarat Destan s.122, 2.3. u Destan

s.124, 2.4. Alp Ertunga Destan s.128, 2.5. O uz Ka an Destan s.132, 2.6. O uz

Han Destan s.139, 2.7. Hun-O uz Destanlar s.145, 2.8. Atilla Destan s.146, 2.9.

Göktürk Destanlar s.150, 2.10. Bozkurt Destan s.150, 2.11. Ergenekon Destan

s.152, 2.12. Dokuz O uz-On Uygur Türkleri’nin Destanlar s.156, 2.13. Çora Bat r

Destan s.160, 2.14. Igor (Kuman) Destan s.162, 2.15. Hakas Destan : Alt n Ar

s.163, 3. Milli Edebiyat n En Güçlü Temel Kaynaklar s.164, 3.2. Kitab- dede

Korkud s.165, 3.3. Divanü Lügati’t-Türk ve Ka garl Mahmud s.170, 3.4. Kutadgu

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



84

Bilig s.173, 4. Türk Fikir ve Kültür Hayat nda Önemli ahsiyetler s.175, 5. XX.

Yüzy lda Türk Edebiyat ve Tarihinin En Büyükleri s.177, 6. Yabanc Gözü le Türk

Kültürü, Edebiyat ve Sanat s.180, Dördüncü Bölüm: Orta Asyadaki Kültür

Devirleri s.207, Be inci Bölüm: slamiyetten Önce Türkler’in Kültür ve Medeniyeti

s.211, 1. Göçebe Kültürü s.211, 2. Toplum Yap ; Boy, Soy Kabile, Birlik, Örf ve

Adetler s.217, 3. Devlet, Millet (Budun) ve Hükümdar s.227, 4. Ordu s.243, 5. Din

s.257, 6. Hukuk s.272, 7. Dil ve Edebiyat s.282, 8. Sanat s.294, Alt nc Bölüm: lk

Müslüman Türk Devletleri s.307, 1. Karahanl lar s.307, 2. Gazneliler s.308, 3. Büyük

Selçuklu mparatorlu u s.308 Yedinci Bölüm: 1. slam Kültüründe Türk Medeniyeti

s.319, 2. Mezhepler s.328, 2.1. ia s.329, 2.2. Sünni Mezhepler s.329, 2.3. Hanefilik

s.329, 2.4. Malikilik s.334, 2.5. afiilik s.334, 2.6. Hanbelilik s.335, 3. Tarikatlar

s.335, 4. Halifelik s.340 Sekizinci Bölüm: Medreseler s.345, 1. Selçuklu Medreseleri

ve Türk Sanat s.345, 2. Dünyada lk Üniversite, Nizamiye Medreseleri s.346, 3.

Selçuklu Medreselerinde Okutulan Dersler s.349, 4. Beylikler Döneminde

Medreseler s.355, 5. Anadolu Medreseleri s.358, Dokuzuncu Bölüm: 1. Türk Sanat

s.369, 2. Mimar Koca Sinan ve Türk Mimarl s.379, 3. Sinan’ n Eserleri s.388, 3.1.

Camiler ve Mescidler s.388, 3.2. Medreseler s.393, 3.3. Darü’l Kur’alar ve Türbeler

s.395, 4. Sinan’ n Türklü ü Meselesi s.403 Onuncu Bölüm: 1. Türk Medeniyeti

s.409, 2. Matematik ve Türkler s.415, 3. Astronomi ve Co rafya s.423, 4. T p

Dünyas ve Türkler s.430, 5. bni Sina s.437, 6. Beyrûni s.441, 7. Zirvede Üç Filozof

s.448, 7.1. Gazali s.448, 7.2. Garabi s.452, 7.3. Ebû Bekir er-Râzi s.456, 8.

Amerika’n n Ke finde Türkler ve Piri Reis s.458, Onbirinci Bölüm: Türkler’e Has

Sistemler s.469, 1. Osmanl Arazi Rejimi s.469, 2. Osmanl lar’da Hukuk, Yarg ve

Adalet Sistemleri s.481, 3. Osmanl mparatorlu u’nda Maliye ve Kay t Sistemleri

s.490, 4. Osmanl lar’da Ceza ve nfaz Sistemleri s.498, 5. sveç Kral na lham Veren

Osmanl Kurular s.503, 6. Türk slam Medeniyet’inde Ahilik Kültürü s.504, 6.1.

Osmanl Devleti’nin Kurulu unda Ahili in Rolü s.504, 6.2. Türk- slam

Medeniyetinde Ahilik Kültürü s.510, 6.3. Loncalar s.512, 7. Mevlana Celaleddin-i

Rûmi ve Mevlevi Medeniyeti s.514, Onikinci Bölüm: Türk Kültüründe Ba ka lkler

1. Turan Yahut Bozk r Sava Takti i s.531, 1.1. Ke if, Y pratma, Gerilla ve mha

Sava lar s.533, 1.2. Türk Ordusu ve Spor s.534, 1.3. Türk Ordular n Yabanc lara

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



85

Etkisi s.534, 2. Çin’de Hükümet Kuran To-Pa Türkleri s.535, 3. Abbasiler’in ktidara

Geli lerinde Türkler’in Rolleri s.535, 4. Arap Devletlerinde; Türkler’den Kurulu

Hassa Ordusu s.536, 5. Dünya Tarihinde lk Demokrasi s.537, 6. Artuko ullar ve

Ebü’l- z s.542, 7. Türk Takvimi s.548, 8. T p Tarihimizde Ba ka lkler s.550, 9.

Akupunktur Bir Türk Bulu udur s.550, 10. Çiçek A ve Türkler s.554, 11. Tersane

b Mektebi s.555, 12. Türkler’de Hamam Kültürü s.557, 13. Amasyal Sabuncuo lu

erafettin s.561, 14. Türkiye’de Mahalle Hekimleri s.562, 15. Dünyada mzalanan

lk Toplu Sözle mesi s.564, 16. Türkler’in lk Havada Uçma Te ebbüsleri s.565,

16.1. mam Cevheri s.565, 16.2. Bizans’ta Bir Türk: Siracettin s.568, 16.3. Molla

Uzun Hasan s.569, 16.4. Lâgari Hasan Çelebi s.569, 16.5. Hezar- Fenn Ahmet

Çelebi s.570, 16.6. Bebekli At f Bey s.572, 16.7. Veli Direko ile Ahmet Hoca s.573,

17. lk Füzeler ve lk Roketler s.574, 18. lk Planör s.576, 19. Osmanl Deniz

Te kilat s.577, 20. lk Türk Donanmas ve Çaka Bey s.579, 21. lk Denizalt , Bir

Türk Bulu udur s.582, 22. Uzaya Giden lk Füze Türkler’indir s.583, 23. lk Yang n

Roketi s.584, 24. lk Milletleraras Dili Bir Türk cad Etmi ti s.584, 25. Matbaan n

Osmanl Ülkesine Giri i Gecikse de, Onu Bulan Uygur Türkleri’dir s.588, 26.

Tarihte lk Üstün Zekal Çocuklar Okulu: Enderun (Devlet Üniversitesi) s.589,

Onüçüncü Bölüm: Tarihimizde Baz Nirengi Noktalar s.595, 1. Malazgirt Meydan

Sava ’n n Milli Tarihimizdeki Önemi s.595, 2. Osmanl mparatorlu u’nun Men ei

Hakk nda Rivayetler s.600, 3. O uzlar, Kay ve Kurulu unun 700.cü Y ldönümünde;

Muhte em Cihan mparatorlu u s.604, 4. Tarihte En Uzun Ömürlü Türk

mparatorlu u’nu Kuran Osman Gazi s.608, 5. 24 O uz Boyu s.611, 6. Osmanl lar’ n

Mensup Olduklar Kay Boyu s.613, 7. Osmanl lar ( ecere) s.614, 8. Osmanl lar’da

Devlet ve Hükümet s.616, 9. stanbul’un Fethi’nin Milli Tarihimizdeki Önemi s.625,

10. Avrupa’da Türk zleri s.632, 10.1. Macar Ovalar ’nda Türkler s.632, 10.2.

Bulgaristan Türkleri, Makedonya ve Balkan Birli i s.641, 10.3. Besarabya ve

Dobruca s.647, 10.5. Uzlar, Gagauz’lar s.649, 10.6. Moldova, Besarabya ve Ukrayna

s.656, 10.7. Romanya’da Türk zleri ve Çekeller s.657, 10.8. Romanya Niçin

Slavla mad ? S.660, ki Dünya Devletinin Kar la lmas s.661, Ondördüncü

Bölüm: 1. Milli Karakterimiz s.667, 2. Türk Kültüründe Güçlü Devlet s.671, 3. Kut

Ne Demektir? S.677, 4. Türkler’de Kut ve Töre s.680, 5. Türk Adaleti s.689, 6. Milli

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



86

Kültür Tarihimizde “Alp Erenler” s.699, 7. Türkler ve Kahramanl k s.703, 8.

Osmanl ’da Yahudi ve H ristiyan Teb’aya Kar Ho görü s.710, 9. Balkanlar’da

Slavla an Türkler s.737, 10. K l Elma s.755, Onbe inci Bölüm: Türkler’de Müzik

s.759, 1. Türk Musikisi ve Bat ’ya Etkileri s.759, 2. Mehter s.774, 3. Osmanl

mparatorlu u’nda Klasik Bat Müzi i s.777, 4. Osmanl Edebiyat ’nda Klasik Bat

Müzi i s.779, 5. Osmanl Hanedan ve Klasik Bat Müzi i s.781, 6. Muzikay-

Hümâyûn s.787, 7. Türkiye’ye Gelen Avrupal Müzisyenler s.794, Son Söz s.797,

Kaynakça 1. Türkçe Bas Eserler s.811, II. Yabanc Dillerde Bas Eserler s.818,

III. Yazmalar s.820, IV. Sözlükler s.820, IV. Sözlükler s.820, V. Kongre Bildirileri

s.821, VI. Y ll klar s.821, VII. Siciller-Kanunlar s.821, VIII. 1. Gazeteler s.822, 2.

Dergiler s.822.

Ön Söz/Giri /Son Söz

lber Ortayl taraf ndan yaz lan ön sözde, eserin Türk kültür tarihi için

önemi arz edilmi tir. Türk dünyas n dil ve kültür birli ine dikkat çekilmi , bu

birli in ça z dünyas nda kitlelerin zevkine hitap eder biçimde i lenmesi gerekti i

vurgulanm r. Sunu ta Türk kültürünün dünya medeniyetine katk lar ana hatlar yla

verilmi tir. Son sözde Türk devletlerine hakim olan üstün hukuk anlay ve bunun

Bat toplumlar na etkisi üzerinde durulmu tur.

De erlendirme

Türk devletlerinin ve topluluklar n sosyal hayatlar n, efsane ve

destanlar n, dini ve siyasi yap lanmalar n bütün safhalar ve olgular yla

incelendi i bir eserdir.

Eserde Türk kültür ve medeniyetine damga vuran ahsiyetler, devletler

incelenmi ; sanatta, bilimde, hukukta Türklerin dünya medeniyetine kazand rd klar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



87

ifade edilmi tir. Sözlü kültür de erlerine de yer verilmi ; tarihin derinliklerinden

gelen inançlar n, Türk milli karakteri üzerindeki etkileri anlat lm r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Destan, Efsane, Ergenekon, Kültür, Türk.

Arslan, Ahmet Ali,

Orta Asya’dan Amerika’ya Türk Kültürünün Göçü, Atalar n zi le,

Ankara, Berikan Bas m Yay m, 2004,

280 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-8736-42-6

Çal man n Amac

Amerika’da ya ayan K lderililer ve Türk toplumu aras nda mevcut oldu u

belirtilen kültür ortakl na dikkat çekmek; K lderili kültürünün kökenini Orta

Asya Türk kültürüne ba lamak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Birinci Bölüm: Amerika K tas ndaki K lderili Kabilelerinin Asya'dan Tarihi

Göç Yollar Ve Orta Asya Türk Kültürüyle Ba lar Amerika K tas na Nereden

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



88

Geldiler? s.3-10, ki Kültür Aras ndaki Benzerlikler s.10-41, Yarat ve Türeyi

Destanlar ndaki Ortak Unsurlar s.41-45, K lderililerin "Totem"i ve Sahalar n

(Yakutlar n) “Serge”si s.45-49, I ktan Yarat lan Navaho K lderilileri s.49-53,

Cheyenne (Cayan) Kabilesine Göre Yarat Destan s.53-61, Orta Asya'yla ilgili

Kültür Ba lar s.61-64, Modoc K lderili Kabilesine Göre Yarat Destan s.64-66,

Cherokee K lderili Kabilesinin Yarat Destan s.66-71, kinci Bölüm:

lderililerin Yarat Destanlar na I k Tutan Türk Yarat Destanlar Altay

Türklerine Göre Yerin Yarat s.71-82, Yerin Yarat lmas ndan Sonra nsan n

yarat lmas s.82-85, Erkek ve Kad n Yarat lmas s.85-86, Yakut Türklerinde

(Sahalarda) Yarat Destan s.86-91, Anadolu'da Yerin Yarat Hakk nda

Anlat lanlarla K lderili nançlar Aras ndaki Benzerlikler s.91-99, Alabama ve

Coushata (Ko ata) K lderili nançlar yla Türk nançlar Aras ndaki Paralellikler

s.99- 103, K lderililerden Geriye Ne Kald ? s.103-109, Wounded Knee (Yaral Diz)

Katliam 1890 ve Tarihte B rakt Kirli z s.109-113, Üçüncü Bölüm: Amerika’daki

lderili Kabileleri Aras nda Ya ayan Orta Asya Türk Kültürünün zleri Bilmeden

Türk Kültürünü Ya ayan K lderililer s.113-121, Amerikan K lderilileri ve Orta

Asya-Sibirya Türk amanizm'inin Ortak Yönleri s.121-148, Çuva Türklerinde

aman Kültürü ve "Göktanr " nanc s.148-156, amanizm Bir Din De ildir s.156-

165, Sahalar n Ülkesinde Sibirya'da Samanlarla Birlikte s.165-175, Macarlar da

Kültürlerinin Soy Kütü ünü Ar yor s.175-179, Dördüncü Bölüm: K lderili Ve Türk

Halk Masallar n aman Kültürü Aç ndan Anlam Anadolu'da Türk Masallar n

Durumu s.179-180, Kuzey Azerbaycan ve Kars'ta Ya ayan "Göyçek Fatma"

Masal n Amerika'da Zuni K lderili Kabilesindeki Varyant s.180-188, Türk ve

lderili Kültüründe Ortak Renklerin Dili s.188-191, Türk ve K lderili

Kültürlerinde Kahramanl klar s.191-195, Bering Bo az Yolunda Ya ayan Bir Türk

Masal : "Kelo lan ve Anas " s.195-212, Be inci Bölüm: Türk Ve K lderili Kültür

Varl klar Aras ndaki Benzerlikler Bir Azerbaycan Na n Sümerlerin "G lgam ",

rg zlar n “Manas” Destanlar nda Ya ayan aman Unsurlar ve K lderili

Kültüründeki zleri s.212-227, Amerika K lderili Kabileleri ve Türk Dünyas

Mitolojisinde "Hayat A ac " s.228-232, Türk Dünyas nda "Hayat A ac " s.232-237,

Ankara K lderililerinde "Hayat A ac " s.237-239, Türk Soylu Amerika

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



89

Yerlilerinden "Atsina Kabilesi" s.239-248, Amerika'daki K lderili Kabileleri

Aras nda ve Türk Dünyas nda Nevruz ve "Yeni Y lba " Merasimlerindeki

Benzerlikler s.248-265, Orta Asya Türk Elleri ve K lderililerin Mü terek Oyunu:

"Çövgen" s.265-272, Bizleri Gelece e Ta yacak zler s.272-277, Kaynaklar s.277-

285.


Ön sözde konu ve amaç üzerinde durulmu tur. Amerika’da ya ayan

lderililerin Bering Bo az ve Adar üzerinden k taya göç ettikleri; bu nedenle

kültürel kökenlerinin Orta Asya Türk kültüründe aranmas gerekti i belirtilmi tir.

Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

lderili kabilelerinin tarihi kökeninin ara ld ; Türk masallar ve

yarat destanlar ba ta olmak üzere, Türk sözlü kültürünün K lderili destanlar yla

ortak yanlar bulunmu tur. Türklerin dini inançlar ve çe itli Türk boylar ndaki

amanist unsurlar n Amerika k tas ndaki kal nt lar kar la lm r. Türk

mitolojisinde yer alan “hayat a ac ” ba ta olmak üzere; Türk inanç sisteminin

ekillendirdi i törenlerin, oyunlar n, de erlerin yerlilerin hayat ndaki izleri

ara lm r.

Yazar n Amerika’da bulundu u yirmi y l süresince yapt derlemelerin

yan nda; yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar ndan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Destan, Masal, Mitoloji, Nevruz, aman, Totem.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



90

Bayat, Fuzuli,

Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Ba lamda Türk

Mitolojisi) I. Cilt, stanbul, Ötüken Ne riyat, 2007,

[1 y.] + 380 s., res., miny., 16x24 sm.,

Kaynakça ve dizin bulunmaktad r.

ISBN 978-975-437-649-4

Çal man n Amac

Milli kültürel sistem dahilinde mitolojik bilinci ara rarak Türk mitolojisini,

dolay yla Türk varl , küreselle en dünyaya ta may amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz s.11, Giri s.13, Birinci Bölüm: Mitolojik Kategoriler Ba lam nda

Türk Mitolojisi s.15, 1.1. Türk Mitolojisi Dünyay Alg laman n Kozmik Bilgi

eklidir s.15, 1.2. Dini Sistemlerin Tesiri ile De en Mitolojik Olgular s.20, Türk

Mitolojik Sisteminin Özellikleri s.24, Etimolojik ve Kökenbilim Aç ndan s.27,

Türk Mitolojisinin Önemi s.27, kinci Bölüm: Sosyo-Kültürel Boyutta Dünya

Modeli- Kozmik Tasavvur s.28, 2.1. Genel De erlendirme s.28, 2.2. Dünya

Modelinin Yatay Kavran lmas s.33, 2.2.2. Yatay Yap da Antropomorfik ve

Zoomorfik Tasar m s.38, 2.2.3. Takvim Ba lam nda Dünya Modelinin Yatay

alg lanmas ve Çad r Tasar s.40, 2.3. Be Unsur Ba lam nda Merkez ve D

Dünya Kavram s.45, 2.4. Dünya Modelinin Tabakala ma Varyantlar s.47, 2.4.1.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



91

Mitolojiden Semavi Dinlere Kadar Evren Tasavvuru s.47, 2.4.2. Orta Dünyan n ve

Yer Alt Aleminin Tabakalar s.55, s.2.5. Evreni Birbiriyle Ba layan Dünya Dire i

s.58, 2.6. Sosyo-Ekonomik ve Zoomorfik Boyutta Tasavvur Edilen Dünya Tasar

s.63, 2.7. Dünya Modelinin Renk Simgeselli i s.70, 2.8. Dünya Modelinin Zaman ve

Mekan Kavram s.72, 2.9. Sonuç Yerine s.76, Üçüncü Bölüm: Kozmik Bilgi

Ba lam nda Türk Kozmogonisi s.77, 3.1. Ontolojik Ba lamda Kozmogoni s.77, 3.2.

Türk Dü üncesinde Kozmik Olu um s.81, 3.2.1. Kozmoloji ve Kozmogoni s.81,

3.2.2. Yarat Mitleri ve Varyantlar s.83, 3.2.3. Türk Kozmogonisinde Kaos veya

lk Madde Ba lam nda Demiurg ve Anti-demiurg Meselesi s.88, 3.2.4.

Kozmogoniye Göre Yarat Süresi s.94, Dördüncü Bölüm: Zaman n Yarat lmas

Ba lam nda Türk Dü üncesinde Takvim Mitleri s.98, Be inci Bölüm: lk nsan n

Yarat (Antropogonik Mit): Dominant Unsurlar ve Yan Etmenler s.107, 5.1. lk

nsan/ nsanlar, Ruh ve Ak l Meselesi, Ölümlü Tan ma s.107, 5.2. Cennetten

Kovulma ve Ezoterik Ba laml Yasak Meyve s.112, 5.3. Türeyi Miti

Paradogmas nda Hayat ve Ölüm Yarg Yara-Çeçen s.118, Alt nc Bölüm: Türk

Eskatolojik Dü üncesinde Dünyan n Sonu: Kalgançi Çak s.122, 6.1. Semavi Dinlere

Kadarki Eskatolojik Dü ünce s.122, 6.1.1. Evrenin Ba lang ve Sonu Ba lam nda

Eskatoloji s.122, 6.1.2 K yamet Alametleri s.128, 6.1.3. Kurtar k Doktrini s.139,

6.2. Monoteist Dinlerden Sonraki Türk Eskatolojik Dü üncesi s.141, 6.2.1. Kutsal

Kitaplardaki K yamet Anlay ve K yametin lk Alametleri s.141, 6.2.2. Dabbet’ül-

Arz ve Sonun Belirtileri s.146, 6.2.3. Do ru Yoldan Sapt ran Anti-Kahramanla lgili

Bilgiler s.152, 6.2.4. Semavi Dinlere Göre Kurtar s.157, Yedinci Bölüm: Türk

Boylar n Ortaya Ç Aç ndan Men e (Etnogonik) Mitleri s.161, 7.1. Men e

Mitlerinin Olu umu Felsefesi s.161, 7.2. Men e Mitlerinin Merkezi Anlay -

Bozkurtun Kurtar k, Yol Göstericilik Fonksiyonlar s.165, 7.3. Men e Mitlerinde

ac n Rolü s.178, 7.4. Yakutlar n Ecdad Er Sogotoh Elley Bootur s.182, 7.5.

Uygurlar n Bo a Atas s.183, 7.6. Atalar Kültü Ba lam nda O uz s.187, 7.7. Men e

veya Sülale Mitlerinde I k Fenomeni s.194, Sekizinci Bölüm: Köken (Etimolojik)

Mitleri s.195, 8.1. lk Ba lang n Tamamlanmas s.195, 8.2. Köken Mitleri lkel

Bilgi Kayna r s.197, 8.3. Canl ve Cans z Nesnelerin Kökeni s.199, Dokuzuncu

Bölüm: Türk Mitolojik Sisteminde Ruhlar: Hiyerar i ve S fland rma Meseleleri,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



92

s.204, 9.1. Sistemi Kurgulayan Mitolojik Varl klar s.204, 9.2. Be Kategoride Yer

Alan Ruhlar n Özellikleri s.207, Onuncu Bölüm: Gök Tanr Dini-Mitolojik Sistemi

s.212, 10.1. Gök Tanr Dini Ba lam nda Genel De erlendirme s.212, 10.2. Gök

Tanr -Ruhlar li kisi s.219, 10.2.1. Ba lang çta Var Olan ve Sonradan Yarat lan

Ruhlar s.219, 10.2.2. Antropomorfla an Tanr ve Ruhlar n Münasebeti s.221, 10.3.

Kozmik Haf zada Gök Tanr ve Deus Otiosus Problemi s.227, 10.4.

Antropomorfla ma Sürecinde Tanr ’n n Simgeleri s.233, 10.5. Gök Tanr ’ya Kurban

Sunma Merasiminin Dini Mitolojik Özelli i s.234, 10.5.1. Kozmik Bir Simetri

çinde Kurban Ritüeli s.234, 10.5.2. Toplumsal Aç dan Tanr ’ya Sunulan Kurban n

De erlendirilmesi s.236, 10.5.3. Kurban Ritüelinin Etnografik Tasviri s.238, 10.5.4.

Kurban Ritüelinin Dini-Mitolojik Ba lam s.250, 10.6. Tanr Teoniminin Fono-

Morfolojik Özellikleri s.253, 10.7. Tanr Ad n Etimolojisi Üzerine s.255, 10.7.1.

Tanr Ad Üzerine Yap lan Etimolojilere Ele tirel Yakla m s.255, 10.7.2. Tanr

Ad n Etimolojik Denemeleri s.258, 10.8. Sonu s.265, On Birinci Bölüm: Türk

Mitolojisinde Astral Kült s.266, 11.1. Genel Giri s.266, 11.2. Ay Merkezli Arkaik

Dini-Mitolojik nançlar s.268, 11.3. Astral Mit veya Y ld z Kültü s.279, 11.3.1. Üç

Arkar Y ld z Kümesi s.283, 11.3.2. Çe itli Varyantlarda Mevcut Olan Ülker Kültü

s.284, 11.3.3. Hayvan Tasar ml Yitiken (Büyük Ay Burcu) s.287, 11.3. 4. Küçük

Ay Burcu s.289, 11.3.5. Karaku Burcu s.289, 11.3.6. Evrenin Dire i Demir Kaz k

s.290, 11.3.7. Yol Göstericilik aç ndan Çolpan/Çoban Y ld , Kervan veya Dan

ld s.292, 11.3.8. Di er Y ld z Kümeleri s.294, 11.4. Güne Miti s.297, On kinci

Bölüm: Gök Tanr ’dan Antropomorfla aman Tanr Ülgen’e Geçi : Türk

Mitolojisinde Demiurg Problemi s.304, 12.1. S fat ve Fonksiyonlar Aç ndan Ülgen

s.304, 12.2. amanlar n Kurban Sunma Ritüelinde Ülgen ve Yard mc lar s.310,

12.3. Antropomorfla man n sebepleri s.318, 12.4. Kad n Özelliklerinden Erkek

Özelliklerine Geçi s.321, 12.5. Ülgen Ad nda Gizlenen Anlam s.322, on Üçüncü

Bölüm: aman Mitolojisinin Benimsedi i Bir Ölüm Ruhu-Erlik –Erklik s.324, 13.1.

Hayat-Ölüm Felsefesi Kavram nda Erlik s.324, 13.1.1. Mitolojik Dü ünceden Tarihi

uura Geçi te Erlik s.324, 13.1.2. kizler Miti Paradigmas nda Erlik’in levleri

s.328, 13.2. Mitolojik Ana Kompleksi Aç ndan Can Verme Fonksiyonu s.332, 13.3.

Ölüm Paradigmas nda Yeralt Dünyas Hakimleri s.336, 13.4. Antropomorf aman

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



93

Ruhu s.340, 13.5. aman Dünya Görü ü Aç ndan Erlik Han’a Kurban Sunma Riti

s.346, 13.6. amanlar n Patronu veya lk aman s.348, 13.7. Dil-Fonksiyon li kisi

Ba lam nda Erlik s.350, On Dördüncü Bölüm: Töz/Tös, Ongon, Tangara, Eren

Yaik/Caik Kavramlar s.352, 14.1. Töz/Tös Anlay n Özellikleri s.352, 14.2.

Kavramlar Aras ndaki Baz Farklar s.354, Turk c Mytolog cal System s.360,

Kaynakça s.363, Kaynak Ki iler s.373, Dizin s.374.


Eserde ön söz ve giri bulunmaktad r. Ön sözde mitoloji-kültür ili kisi ve

mitolojinin milli kültür içindeki canl vurgulanm r. Giri te ise Türk mitolojik

sisteminin yap sal kuramlar na de inilmi tir. Dünyada var olan ekolojik dengenin

yan na kültürel denge de eklenmi , bu dengede mitolojinin önemi vurgulanm r.

De erlendirme

Türk mitolojisini mitolojik kategoriler ba lam nda inceleyen, Türklerin

mitolojik tarihini, kültür hazinelerinin temel ta lar ele alan bir eserdir.

Halk n milli tefekkürünün, milli psikolojisinin, kendine has özelliklerinin ilk

ve temel kayna olarak nitelendirilen mitolojinin antropogonik, eskatolojik,

etnogonik çe itlenmeleri Türk mitolojik sistemine indirgenerek izah edilmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda eserde, derleme

metodundan da yaralan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



94

Anahtar Sözcükler

Eskatoloji, Kozmoloji, Kült, Mitoloji, Ongon, Ritüel.

Bayat, Fuzuli,

Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Di i-Mitolojik Ana, Umay

Paradigmas nda lkel Mitolojik Kategoriler- yeler ve Demonoloji) II. Cilt,

stanbul, Ötüken Ne riyat, 2007,

[1 y.] + 368 s., res, miny., 16x24 sm.,


ISBN 978-975-437-650-0

Çal man n Amac

Türk mitolojisinde kutsal di i-mitolojik ana tasavvurunu iyeleri ile ele alan,

böylece Türk mitolojisini ve kültürünü tan tmay amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

On Be inci Bölüm: Mitolojik Ana (Yer Ana) Kompleksi ve Bu Komplekse

Giren Di er Ruhlar s.11, 15.1. Mitolojik Ana’n n Dini –Ritüel ve Mito-Ritüel Varl

s.11, 15.1.1. Kültür Katmanla mas nda Kutsal Di i Olgusu-Mitolojik Ana s.11,

15.1.2. Kurban Sunma Ritüelleri s.15, 15.2. Do a Simgesi ve Do adan Cemiyete

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



95

Geçi te Mitolojik Ana, Dini-Mitolojik Etimolojisi s.20, 15.3. Mitolojik Ana’n n

Do a Güçleriyle li kili Özelli i s.26, 15.4. Mitolojik Ana’n n Simgeleri s.31, 15.4.1.

Mitolojik Ana’n n Do urganl k Simgesi-Ma ara s.32, 15.4.2. Mitolojik Ana’n n

simgelerinden Biri Olan Dünya A ac s.38, 15.4.3. Mitolojik Ana’n n Ate Kültü ile

Ba S fatlar s.40, 15.4.4. Mitolojik Ana’n n Kutsal Merkez Simgesi s.40, 15.5.

Etnosantrik Dü üncede Vatan Anlay ve Ötüken/Etügen Fenomeni s.42, On Alt nc

Bölüm: Türk Mitolojisinin Do um ve Aile Koruyucusu-Umay/May Ene s.49, 16.1.

Genel De erlendirme s.49, 16.2. Umay’ n Di er Kültlerle li kisi s.57, 16.3.

Umay/Ay t Merasimleri s.64, 16.4. Dikotomik (Gök-Yer Ba lam nda) Umay Kültü

s.68, 16.5. Umay ve Ate Kültü s.72, 16.6. Yap sal- levsel Ba lamda Umay s.74,

16.7. Umay Ad n Kökeni Üzerine s.75, On Yedinci Bölüm: Türk Mitolojisinde Kült

s.79, 17.1. Kült ve nanç Sisteminin Sosyo-Kültürel Ba lamda Yeri s.79, 17.2. Türk

Mitolojisinde Koruyucu Ata Ruhlar n Üstlendi i Medeni Kahramanl k ve yelik

levleri s.80, 17.2.1. Çoban Ata-Hayvanlar n ve Çobanlar n Koruyucusu veya Baba

Ünvanl Medeni Kahramanlar s.81, 17.2.2. Hayvan Koruyucusu Ruhundan

Musikilerin Hamisi Geçi te Kambar Ata s.88, 17.2.3. Bak lar n Piri s.90, 17.2.4.

Ölümün ve Ya am n hamisi Olarak Burkut Baba s.92, 17.2.5. Yerle ik Hayat n

sembolik Tipi- Çiftçilerin Atas s.95, 17.2.6. aman’dan Evliya’ya, Koruyucu

Ruh’tan Pir’e Geçi te Ölümden Kaç Kopuzun ve Türkünün Mucidi: Korkut Ata

s.98, 17.3. Halk Sufizmi Ba lam nda Medeni Kahramanl k levi s.112, on Sekizinci

Bölüm: Ate -Ocak Kültü Paradigmas nda Ate Ruhu s.116, 18.1. Tasvir ve Tasavvur

s.116, 18.1.1. Mitolojik Ana Kompleksi Aç ndan Ate -Umay, Ate -Ötüken

li kileri s.118, 18.1.2. Atalar Kültü Ba lam nda Ocak ve Ate yesi s.121, 18.1.3.

Ate in temizleyicilik ve Tedavi Etme levi s.124, 18.1.4. Ate in Soyu, Aileyi Kötü

Ruhlardan Koruma Görevi s.126, 18.2. Mitolojik Dünya Tasar ve Sosyo-

Mitolojik Nedenler s.128, 18.2.1. Dünya Modelinde Ate -Ocak Kültü s.128, 18.2.2.

Ate in Bulunmas n Mito-Sosyolojik Nedenleri s.129, 18.3. Ate e Sunulan Kanl

Kurban ve aç Saçma s.133, 18.4. Mito-Etimolojik Ba lamda Ate s.135, 18.5.

Sonuç Yerine s.137, Yirminci Bölüm: Yol yesi Ba lam nda Senkretik H r

Kavram s.144, Yirmi Birinci Bölüm: Do a Güçleri Ba lam nda ye Kültü s.153,

21.1. K sa Giri s.153, 21.2. Türk Mitolojisinde Tufan, Ya mur, Y ld m, im ek,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



96

Rüzgar yeleri s.154, 21.2.1. Ya mur yesi, Yada Ta Tasar s.154, 21.2.2.

ld m, im ek Hamileri s.163, 21.2.3. Rüzgar yesi Yel Baba s.165, Yirmi kinci

Bölüm: A aç Kültü ve Orman yesi s.170, 22.1. Dini-Mitolojik Aç dan Orman ve

Orman Koruyucular s.170, 22.2. Soy A açlar s.180, 22.3. A aç Kültünü Dünya

Modelinde Yeri s.187, Yirmi Üçüncü Bölüm: Orman (Da ) yesi Ba lam nda Av

Kültü ve Av yesi s.190, 23.1. Sosyo-Ekonomik Paradigmal lkel Avc k Ritüelleri

ve Yasaklar s.190, 23.2. Av Hayvanlar n Koruycusu ve Avc k yesi s.195,

23.2.1. Avc k yesi s.195, 23.2.2. Avc n Di er Koruyucular ve Baz Av

Kurallar s.202, 23.3. Sosyo-Ekonomik Ba laml Avdan bozk r E lence Avlar na

Geçi s.209, 23.3.1. K sa Bir Aç klama s.209, 23.3.2. Sosyo-Ekonomik Ba laml

Avla Bozk r Sürek Avlar n Mü terek ve Farkl Taraflar s.210, 23.3.3. lk Avla

lgili Ritüeller s.212, 23.3.4. Bozk r Avlar Bir Sava Takti idir s.214, 23.3.5. Sürek

Avlar Düzenleme Takti i s.218. Yirmi Dördüncü Bölüm: ye Kategorisi

Ba lam nda Da , Ta ve Oba Kültü s.222, 24.1. Mitolojik Da Tasar s.222,

24.1.1. Soy Sosyolojisi Aç ndan Da s.229, 24.1.2. Da a S nma ve Kurban

Sunma Ritüeli s.234, 24.2. Ecdat Kültünden Oba Kültüne Geçi s.242, 24.3. Yirmi

kinci ve Yirmi Dördüncü Bölümlere Sonuç s.246, Yirmi Be inci Bölüm: Mitolojik

Ana Kompleksinde Su (P nar) yesi s.248, Yirmi Alt nc Bölüm: Damdabacalar-Ev-

ik yeleri s.258, 26.1. Ya anan Ola anüstü Olaylar ve Bu Olaylarla lgili

Memoratlar n Olu mas s.258, 26.2. Ev ve Yurt yeleri s.262, 26.2.1. Ev yesinin

Sosyo Kültürel Dokusu s.262, 26.2.2. E ik veya Yurt yeleri s.268, 26.3. Dambadaca

Kategorisinde De erlendirilen Vakit yeleri s.273, Yirmi Yedinci Bölüm: lkel

Mitolojik Varl klar veya Demonoloji s.277, 27.1. Demonolojiye K sa Giri s.277,

27.2. A aç Yasaklar ile lgili Demonik Varl klar s.284, 27.3. Ölü Ruhu-Hortlak

nanc s.286, 27.4. Bas Kökü ile Ba lant Demonik Varl klar s.293, 27.5. Yol

Azd ran Demonik Varl klar s.299, 27.6. Dönergeler/Dönü mü ler s.304, 27.7.

Çocuklar Korkutan Demonik Varl klar s.309, 27.8. Di er Demonik Varl klar s.311,

Yirmi Sekizinci Bölüm: Mitolojik Ana Kompleksine Giren Demonolojik Varl klar

s.318, 28.1. Kad n Ba lang çla lgili Demonik Varl klar s.318, 28.2. Demonoloji

Paradigmas nda Al Ruhu s.321, 28.2.2. Senkretik Al nanc ve Albast Varl n

Arkaik Tasavvur çinde De erlendirilmesi s.325, 28.2.3. Al Kar , Sar K z, ve Kara

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



97

Umay li kisi, Zoomorfik Olgudan Antropomorfla maya Do ru s.332, 28.3. Do um

Ritüeli Aç ndan Di er Demonik Varl klar s.337, 28.3.1. Çocu un Lo usa Kad n

Ölümüne Sebep Olan Demonik Varl klar s.337, 28.3.2. Hastal k Ta lar

Demonik Varl klarla lgili nançlar s.341, 28.4. Netice s.346, Genel Sonuç s.347,

Turkie Mytological System s.349, Kaynakça s.351, Kaynak Ki iler s.362, Dizin

s.363.


I. cildin devam niteli inde oldu u için bu ciltte ön söz ve giri yoktur. Son

sözde insanl n bilinçalt nda, insanl k tarihine yön veren bilimsel felsefelerin

özünde, mitolojinin varl korudu u tezi savunulmu tur.

De erlendirme

Türk mitolojisinde yer alan ilkel mitolojik varl klar , yer-su, ak ene, umay,

ayus t vb. di il varl klar ad alt nda do an her eyi üreten do a kültünün kendisi

olarak nitelendirilen mitolojik ana ve ona ait kültlerin incelendi i bir eserdir.

Eserin bölümlerine I.cildin kald yerden devam edilmi tir. Kültürel

de im ve dönü üm ya amakla birlikte köken bak ndan aman folkloruna

ba lanan yer-su kültleri sosyal ve kültürel yönleriyle kar la rmal olarak ele

al nm r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n eserlerinin yan nda kaynak ki ilerden

derlemeler de eserin Kaynakças na eklenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



98

Anahtar Sözcükler

Demonoloji, Kült, Mitoloji, Ontoloji, Ritüel, Umay.

Bayat Fuzuli,

Mitolojiye Giri , 2. Bs., stanbul, Ötüken Ne riyat, 2007,

144s., 16x24 sm.,

Eserde kaynakça ve dizin bulunmaktad r.

ISBN 975-437-652-2

Çal man n Amac

Eser, mitolojik uuru olu turan etmenler, ça da mitolojik teori ve ekoller,

bu ekollerin özellikleri hakk nda bilgi vermeyi amaçlamaktad r. Milli kültürümüzün

temeli olan mitolojimizin önünde duran problemler, bunlar n çözüm yollar da

kitapta ifade edilmi tir. Türk mitolojisini bilimsel ve sistemli incelemelerle dünyaya

tan tma dü üncesiyle yola ç lm , çal man n temel amac bu tan n teorik

altyap olu turmak olarak belirtilmi tir.

çindekiler

Kitap Hakk nda s.9, Birinci Bölüm: De erler Paradigmas nda Mit Anlay ,

1.1. lkel Bilim ve E itim Kayna Olarak Mit s.11, 1.2. Mitlerin S fland lmas

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



99

s.15, kinci Bölüm: Türk Mitolojisinin Ö renilmesi Tarihi, 2.1. Türk Mitolojisinin

renilmesini Zorla ran Sebepler s.19, 2.2. Türk Mitolojisinin Ara lmas Tarihi

s.22, Üçüncü Bölüm: Mitolojik Dü ünce Tarihine Giri , 3.1. Mitolojinin Geli imi ve

nceleme Tarihi s.35, 3.2. Mitolojinin Ö renilmesinde Yap salc k s.48, Rusya’da

Mitolojik Mektepler s.50, Dördüncü Bölüm: Mitolojinin Di er lkel nanç Sistemleri

ile Ba lant , 4.1. Mitolojide Feti ve Feti izm Problemi s.55, 4.2. Mitolojide Totem

Görü leri s.57, Mitolojik Dü üncenin Animizm Merhalesi s.59, Be inci Bölüm: Mit-

Din ve Ritüel li kisi s.71, Alt nc Bölüm: Mitler Yaz ve Sözlü Edebiyat n Kayna

Gibi s.80, Yedinci Bölüm: Mit ve Masal s.87, Sekizinci Bölüm: Epik Kural

Çerçevesinde Destan ve Mit s.100, Dokuzuncu Bölüm: Efsane, Rivayet, Menk be ve

Mit li kisi s.111, Onuncu Bölüm: Ça da Bilim-Sanat Dünyas ve Mitoloji, 10.1.

Avrupa Merkezcilik Ba lam nda Mitolojiye Bak s.122, 10.2 Mitlerin Yeniden

Do u veya Küreselle en Yeni Dünya Mitolojisi Olu turma Çabalar s.125,

Bitirirken s.133, Kaynakça s.135, Dizin s.140.


Eserde ön söz bulunmamaktad r. Giri mahiyetinde “Kitap Hakk nda” diye

adland lan bir bölüm vard r. Burada mitlerin önemi ve mit biliminin dünyadaki

amalar üzerinde durulmu tur. Türk mitolojisinin yöntem eksikli ine de de inen

yazar, bölümü eserin haz rlanmas nda eme i geçenlere te ekkürle bitirmi tir.

“Bitirirken” ba ta yan sonuçta mitlerin dünyada var olan kültürel sava taki

yeri vurgulanm ; mitin, milletlerin varl gelece e ta yan temel de erler bütünü

oldu u yinelenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



100

De erlendirme

Genelde dünyada mit biliminin, özelde ise Türk mitolojisinin bilim

haritas ndaki yerini belirleyen; kültürel de im ve etkile im sürecinde mitlerin kendi

aralar ndaki var olma mücadelesine k tutan bir eserdir.

Eserde mitolojinin s fland rmas yap lm , dünya milletleri içindeki tan

ve geli me ça lar irdelenmi tir. Mitlerin ilkel dinlerle ba lant na geni yer

ayr lm , din ve ritüelin potansiyel kayna n mit oldu u tezi savunulmu tur. Sözlü

ve yaz edebiyat n bedii/estetik temelleri de eski mitolojik görü lere

dayand lm r. Türk mitolojisinin ö renilmesini zorla ran nesnel ve öznel

sebepler üzerinde durulmu tur. Eserin son bölümünde ça da bilimde ve sanatta

mitolojinin izleri aranm r.

Eseri olu tururken yerli ve yabanc yazarlar n yaz eserlerinden faydalanan

yazar, Türk mitolojisinin “gen haf zas ” bir araya getirerek bunlar yeni de erler

nda yorumlam r.

Anahtar Sözcükler

Animizm, Destan, Mit, Mitoloji, Ritüel, Rivayet.

Divitçio lu, Sencer,

Kök Türkler (Kut, Küç ve Ülüg), stanbul, Ada Yay nlar , 1987,

335 s., 16x24 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



101


ISBN y.

Çal man n Amac

Kök Türk sosyal yap anlamay ; akrabal k, din, siyaset, ideoloji ve devlet

gibi karakterlerden yola ç karak kapitalizm öncesi üretim tarz hakk nda bilgi

vermeyi amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Giri s.17-47, I. Yöntem s.25-47, A. Tarih ve Antropoloji s.25-37, B. Model

s.37-47, II. Kutsall k, Sava k ve Üretkenlik s.48-281, A. Kutsall k s.54-137, 1.

Din s.55-70, a. Kök Tengri s.56-66, b. Umay s.66, c. Idug Yir Sub s.66-68, 2. Din-

berisi nançlar s.70-281, a. Böri s.70-77, c. Kaml k s.83-94, d. Ölüm s.94-105, e.

Ötüken, l, At ve Töre s.105-118, . Ötüken ve l s.105-113, . At, Renk ve Yön

s.113-116, . Töre s.116-118, F. Ka an s.118-136, B. Sava k s.137-220, 1.

Yak nlar s.137-174, a. Akrabal k s.137-162, . Soy ve Ba la ma li kileri s.137-150,

. Kad n De i s.150-158, . Evlenme Adetleri s.158-160, V. Kad n ve Yasalar

s.161-162, O s.162-174, . Kesilenme s.162-174, . Anaurukluk Sorunu s.165-

167, . Soylu O lar s.167-174, 2. Boy ve Budun Türleri s.183-286, c. Sosyal

Kurlar s. 186-192, d. Ak Budunun Yap s.192-220, . Ka anl k Geçi Sistemi

s.195-198, . ki Ba Ka anl k s.198-199, . -Güç Verme s.199-200, 3. Sava

s.200-220, a. Sava n Alg lanmas s.202-206, b. Ordu s.206-211, c. Neden

Sava yorlard ? S.211-219, i. Kutsal Sava s.212-214, . Stepokrasi s.214-219, C.

Üretgenlik (Ülüg) s.220-266, a. Avc k s.224-226, b. Üretim Birimi: Oba s.226-229,

c. Tar m ve Kent s.229-234, 2. Ürünlerin De imi s.224-239, 3. ekli Edinim s.239-

245, a. Mülkiyet, Tasarruf, Dirlik s.239-243, b. Vergi /Haraç s.244-245, 4. Aç ile

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



102

Tok, Az ile Çok s.246-249, 5. Savga s.249-252, 6. Ticaret ve Sava li kileri s.252-

266, D. Devlet ve Stepokrasi s.266-280, 1. Devlet s.266-272, 2. Genle me ve

Ufanma s.273-280, Açmal k s.280-300, A. Kapitalizm Öncesi Üretim Tarzlar

Kavram s.280-285, B. Üretim Tarz Antropolojisi s.285-293, C. Göçebe-Çoban

Üretim Tarz s.293-300, Kaynakça s.303-322, Dizin s.323-334.


Ön sözde eserin amaç ve kapsam belirtilmi ; tarih bilimi ve iktisat biliminin

metod fark ifade edilmi tir. Giri te artsüremli tahlillerle kökünden kopar ld

belirtilen Kök Türk tarihini anlamak için Kök Türklerin ç Asya bozk rlar ndaki

dünyalar ke fetmek üzere bir dü dünyas kurulmas gerekti i savunulmu tur.

Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Kök Türklerin sosyal ve iktisadi yap kurumsal ve felsefi yanlar yla

inceleyen bir eserdir.

Eserde, Kök Türklerin toplum olarak benimsedi i de erler, adetler, inançlar

konu edilmi tir. Ayn zamanda Kök Türk devletinin te kilat yap iktisat temelli

olarak incelenmi tir. Kök Türklerin mitolojik inanç motiflerine de yer verilmi ;

toplumsal yap ekillendiren bu unsurlar tarihi metinlerden yola ç larak ifade

edilmi tir.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



103

Anahtar Sözcükler

Böri, Kut, O , Türk, Umay, Ülüg.

Eberhard, D.W.,

Çin’in imal Kom ular , (Çev. Nimet Ulu tu ), Ankara, Türk Tarih

Kurumu Yay nlar , 1942,

281 s., 16x24 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Çin kültürünü tahlil ederek, kom u kavimlerin kültürleriyle herhangi bir

alakas n olup olmad tespit etmek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Türk Tarih Kurumu Ba kan Profesör emseddin Günaltay’ n Ön Sözü s.XI,

Müellifin Ön söz s.XV, I. Giri s.3, Transkripsiyon s.11, II A- imal Kom u

Kavimleri s.13, 1. Kavim Gruplar s.14, a- Kora Kavimleri s.14, 1. Materyaller s.14,

1) Bay-ci s.14, 2) Byen-ç n (Byen-han) s.15, 3) Cav-h’yen s.15, 4) C -gov-lov s.16,

5) Ç n-h n s.16, 6) Fu-yü s.17, 7) Gav-li s.18, 8) Gov-li s.21, 9) H’in-lo s.21, 10) Ma-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



104

han s.23, 11) Ve s.24, 12) To-li s.24, 13) Vu-cü s.25, 2. Kora Kavimleri Hakk nda

Dü ünceler s.27, b- Su- n (Proto-Tunguz) Kavimleri 1. Materyaller s.35, 1) -lov

s.35, 2) Man-cu s.36, 3) Mo-ho s.36, 4) Su- n s.36, 5) Vu-ci s.38, 6) Vu-lo-hov s.39,

2. Su- in Kavimleri Hakk nda Dü ünceler s.41, c- Dun -hu (Proto-Mo ol A)

Kavimleri 1. Materyaller s.45, 1) Dun -hu s.45, 2) H’yen-bi s.45, 3) Ko-bi-n

s.46, 4) Mu-jun s.47, 5) Vu-huan s.48, 2. Dung-hu Kavimleri Hakk nda Dü ünceler

s.50, ç- -ve (Proto-Mo ol B) Kavimleri 1. Materyaller s.55, 1) H’i s.55, 2) Ki-dan

(Çi-dan) s.55, 3) Ku-mo-h’i s.57, 4) M ng-vu s.58, 5) -ve s.58, 6) Va-cye-dz s.60,

7) Vu-lyan -ha s.61, 2. ve Kavimleri Hakk nda Dü ünceler s.62, d- H’yun -nu

(Proto Türk) Kavimleri 1. Materyaller s.65, 1) Ba-h’i-mi s.65, 2) Ci-hu s.66, 3) Cye-

gu (K rg zlar) s.67, 4) Çi-gu s.70, 5) Din -lin s.70, 6) Du-ho s.72, 7) Cav-ç s.72,

8) Hui-ho (Uygurlar) s.74 9) H’i s.75, 10) H’yun -nu (Hunlar) s.76, 11) Ma-cing

s.78, 12) Mu-ma-Tu-cüe s.78, 13) T -lo (Tölös) s.78, 14) To-ba (Tabgaç) s.79, 15)

Tu-çüe (Türkler) s.86, 16) Yü-v n s.88, 17) Yüe-ban s.89, 2. H’yun -nu Kavimleri

Hakk nda Dü ünceler s.90, e- Sair imal Kavimleri 1. Materyaller s.97, 1) Cü-

s.97, 2) Çü-du-mi s.98, 3) Dov-mo lov s.99, 4) Dz -lu s.99, 5) Hua-guo s.99, 6) Juan-

juan (Avarlar) s.100, 7) Tu-ho-duan s.102, 8) Tu-yü-hun s.102, 9) Vu-sun s.104, 10)

Ye-da (Eftalitler) s.104, 11) Yüe-c s.106, 2. Sair imal Kavimleri Hakk nda

Dü ünceler s.108 Hülasa s.111, II.B-Eski Kavimler 1. Dü ünceler s.113, 1) Umumi

Malûmat s.113, 2) Jun Boylar s.114, 3) Di Kavimleri s.117, 4) H’yen-yün’ler

s.120, 5) Su- n’lar s.121, 2- Kavim Gruplar s.123, 1) Bay-di s.123, 2) Be -Jun

s.123, 3) Be -tan s.123, 4) Bu-do-ho s.124, 5) Çi-cun s.124, 6) Ci-Jun s.124, 7)

Çan -di s.124, 8) Ç -di s.125, 9) Çüan s.125, 10) Çüan-gav-c -jun s.126, 12) Çyan

s.127, 13) Da-li s.127, 14) Dan- an-jun s.127, 15) Di s.128, 16) Di s.129 19) H’ü

s.130, 20) H’ün-yü s.130, 21) H’yan -jung s.131, 22) H’yen-yün s.131, 23) H’yu-tu

s.131, 24) -çü s.132, 25) -tu-jung s.131, 24) -çü s.132, 25) -tu-jun s.133, 26)

Jun s.133, 27) Kun-i s.135, 28) Kun-vu s.135, 29) Li-ju s.136, 30) Lin-hu s.136,

31) Lov-lan s.136, 32) Lu-hun s.136, 33) Lu-jun s.137, 34) Lyu-ci-c -jun s.137,

36) San-Myav s.137, 37) an-Jun s.139, 38) -ve s.139, 39) Tay-yüan-c -jun

s.139, 40) Tsav-ve -c -jun s.139, 41) Tu-fan s.140, 42) Tyav-jun s.140, 43) Ve

s.140, 44) Yan -c-Jun s.140, 45) Yen-cin -Jun s.140, 46) Yen-j n s.141, 47) Yun

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



105

s.141, 48) Yin-Jun s.141, 49) Yü-i s.141, 50) Yü-vu-Jun s.142, 51) Yüan-i s.142,

52) Yün s.142, III. Son s.143, Ekleme: imal Asyas Kavimlerinin Çin Kaynaklar na

Göre Kabile simleri s.149, Almanca Hülasa s.225, Kaynakça s.251, En Mühim Çin

Sülaleleri s.260, K saltmalar s.261, Endeks s.263.


emseddin Günaltay taraf ndan yaz lan ön sözde Çin vakanüvislerinin Türk

tarihinin ayd nlat lmas aç ndan önemli kaynaklar oldu u vurgulanm r. Müellifin

ön sözünde dil ve kültürün milli varl k için önemi arz edilmi tir. Giri te eserin gayesi

ve kaynaklar n hususiyetleri belirtilmi tir. Son sözde ise Çin’in s r kom ular olan

Türklerin ve Tunguzlar n kültürünün Çin kültürü içinde bulundu u tezi

savunulmu tur.

De erlendirme

Türk, Mo ol, Tunguz ve Kora kavimlerinin co rafi, kültürel ve tarihi

hususiyetleri hakk nda bilgi veren; bu s r boyu kavimlerinin kültürel etkile im

alanlar belirleyen bir eserdir.

Boylar n kültürlerini olu turan inançlar n, efsanelerin, törenlerin bir

gözlemci üslubuyla anlat ld eserde, yakla k 800 kavim ve boy hakk nda kay t

bulunmaktad r. Çin kültürü üzerinde imal kom ular n ve bunlar n aras nda

bilhassa Türk zümrelerinin tesirlerini belirtmenin yan nda, Türk rk na mensup

boylarla sar rk mensuplar aras ndaki ayr klar da belirtilmi tir.

Eserde Çin tarihlerinden faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



106

Anahtar Sözcükler

Efsane, Kora, Kült, Mo ol, Tunguz, Türk.

Erdo an, Bayram,

Sorularla Türk Mitolojisi, stanbul, Pozitif Yay nlar , 2007,

192 s. [1y.], 15x22 sm.,

Eserde, kaynakça bulunmaktad r, dizin bulunmamaktad r.

ISBN 978-975-6461-47-1

Çal man n Amac

Eserde, bugüne kadar bir araya getirilen kaynaklar n yan s ra son y llarda

ortaya ç kar lm bilgiler de dahil edilerek Türk mitolojisinin özü sunulmaya

çal lm r.

çindekiler

[Eski Türklerde Din s.5, Yabanc Dinler s.33, Maniheizm s.33, Budizm

s.36, Taoizm s.37, Lamaizm s.38, Eski Türk Mitolojisinde Tanr lar s.41, Animist ve

Naturist Tanr lar s.47, Zaamorf Tanr lar s.47, Tatomik Tanr lar s.47, nsan, nsan n

Yarad s.79, Tufan ve Tufandan Sonra Yeryüzünde Türeyi s.85, Eski Türklerde

Yarad Efsaneleri s.95, Kainat n Yarad s.95, Güne , Ay ve Y ld zlar s.105,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



107

Yerat Aleminin Ayr ld Katlar s.115, Türk Mitolojisinde K yamet, Cennet, Süt

Gölü ve Cehennem s.117, Türk Mitolojisinde Ruhlar, Periler, Melekler, Cinler,

eytanlar, Zebaniler ve Cad lar s.125, Eski Türk Mitolojisinde Hayvanlar s.139,

Yak ndo u’dan Türk Mitolojisine Girenler s.153, Türk Mitololojisinde Be Kutsal

Unsur: Ate , Demir, Toprak, Su, A aç, s.154, A aç ve Orman Kültü s.177, Eski

Türklerde Törenler s.181, Kurbanlar s.187, Kaynakça s.189]

Ön Söz /Giri /Son Söz

Giri ve son söz yoktur. Ön sözde mitolojinin tan yap lm , mitlerin milli

ve evrensel yanlar na dikkat çekilmi tir.

De erlendirme

Orta Asya bozk rlar ndan ba lay p Orta Avrupa’ya kadar uzanan büyük

yolculu un ürünü olan Türk mitolojisinin gökyüzünden yeryüzüne, zerreden insana

bütün yönlerinin “sorularla” ele al nd bir eserdir.

Türk mitolojisinde kutsal say lan unsurlar, törenler çe itli milletlerin

inançlar yla kar la larak ifade edilmi tir. Özellikle Yak ndo u inan lar ndan

Türk mitolojisine giren huma, kaknüs, ejderha, anka vb. unsurlara eserde geni yer

ayr lm r. “Eski Türklerde Din” ba alt nda Mazdaizm, Budizm, amanizm,

Maniheizm gibi inançlar n Türkler üzerindeki etkisine de inilmi ; dinin mitoloji

üzerindeki ekillendirme kuvvetine dikkat çekilmi tir.

Yazar, eserini olu tururken yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz

eserlerinden faydalanm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



108

Anahtar Sözcükler

Anizmizm, Efsane, Kült, Mitoloji, amanizm, Totemizm.

Esin, Emel,

Türk Kozmolojisine Giri , stanbul, Kabalc Yay nevi, 2001,

198 s., res., 14x21 sm.,


ISBN: 975-8240-43-9

Çal man n Amac

Türk Kozmolojisine Giri ; Türk Kozmolojisi ( lk Devir Üzerine

Ara rmalar) Türk Kültürü El Kitab Seri II’ye Ek adl kitab n “Gök ve Yer”

makalesinin, Emel Esin’in Toplu Eserleri dizisinin ilk kitab olarak okuyucuya ve

ara rmac lara “yeniden” kazand lmas amac yla yaz lm r.

Ön Söz/ Giri / Son Söz

Eserde giri bulunmamaktad r. Prof. Dr. Aykut Kazanc gil’e ait bir ön söz

bulunmaktad r. Burada Emel Esin’in ö renim hayat ndan ve Türk kültürüne

katk lar ndan bahsedilmi , eserleri hakk nda bilgi verilmi tir. Yazar n ön sözünde ise

eserin yöntemi ve kapsam üzerinde durulmu tur.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



109

çindekiler

saltmalar s.7, Ön Söz s.9, Yazar n Ön Sözü s.15, 1. Evrenselci Dikotomi:

ki Ana lkeye ndirgenmi Alem Düzeni s. 19, 1. Yaruk Ve Karar g lkeleri le

Unsurlar s.19, 2. Irk’lar (Kozmolojik deogramlar) s.26, II. Mekan ve Zaman

Hakk ndaki Dü ünceler s.39, 1. Gök s.39, 2. Kök Ç (Gök Çark ) s.42, 3. Yer

s.47, 4. Öd (Zaman) s.50, III. Somut dü ünceler s.56, 1. Tengridem’ler (Semaviler)

s.56, z. Yir-Tengri Kan , Yir-Sub/v Kut’lar ve nsan Ruhlar s.77, IV. Ayinler s.93,

1. Genel Bak s.93, a. Çu Ayinleri s.93, b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak s.97,

c. Kök Türk Ayinlerine Genel Bak s.97, d. Takvimler s.104, 2. Gök ile Ate ve Su

Ayinleri s.107, a. Çu Dönemi s.107, b. Hsiung-nu ve Tabgaç Dönemi s.111, c. T’ie-

le ve Kök Türk Dönemi s.114, 3. Alpl k Kurumuna Özgü Törenler s.119, a. Çu

Dönemi s.119, b. Hsiung-nu Tabgaç ve Ak-Hun Çevreleri s.126, c. Kök Türk, Uygur

ve Hakani Çevreleri s.128, d. O uz Çevresi s.141, 4. Güne , Ay ve Ka anl k

Ayinleri s.147, a. Çu ve Hsiung-nu Dönemi s.147, b.Kök Türk, Uygur ve Hakani

Türk Dönemleri s.148, 5. Yer, Yer-Su, A aç ve Da ve Yo (Cenaze Töreni) ile

lgili Ayinler s.159, a. Çu Dönemi s.159, b. Hsiung-nu ve Tabgaç Dönemi s.163, c.

Çince Kao-ch’e (Ka ) ve Tie’le Denen Türk Boylar Kaganl ile Kök Türk ve

Uygur Ka anl klar Dönemi s.164, 6. Kötü Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Yönelik

‘Giyim’li Maske Ayinleri s.174, Kaynakça s.177, Dizin s.189.

De erlendirme

Türklerin kainat hakk ndaki ilk dü üncelerini, gök-yer ve atalar dinine ait

inançlar , ayinlerini, zaman ve mekan anlay lar ele alan bir eserdir.

Makalenin ba olan “Gök ve Yer” kavramlar yla simgelenen z t fakat

birbirini tamamlayan ilkeler Türklerin en eski kozmolojisi olmu ; sosyal, siyasi, dini

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



110

ya am hatta bilim buna göre ekillenmi tir. Mavi gök-ya z yer, güne -ay, ate -su,

er-di i eklinde mitolojik metinlere yans yan bu z t ahenk eserde ifade edilmi tir.

Ba ta Çin kaynaklar olmak üzere M.Ö. biny ldan M.VI. yüzy la kadar bu

konuyu içeren yerli-yabanc yaz çal malardan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler: Dikotomi, Kök-Türk, Kozmoloji, Kut, Tabgaç, Yog.

Esin, Emel,

Türk Kozmolojisi ( lk Devir Üzerine Ara rmalar), stanbul, Edebiyat

Fakültesi Matbaas , 1979,

[1y] + 194 s., res, 16x24 sm.,

Dizin ve kaynakça bulunmaktad r. Eserde isim listesi yer almaktad r.

ISBN y.

Çal man n Amac

Türklerin kainat ve yarat hakk ndaki ilk tasavvurlar hakk nda bilgi

vermeyi amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



111

çindekiler

I.Üniversalist Dikotomi: ki Umdeye cra Edilmi Alem Nizam , 1. Yaruk

Ve Kara g Umdeleri le Unsurlar s.1-5, 2. Irk’lar (Kozmolojik deogram’lar) s.6-12,

II. Mekan ve Zaman Hakk ndaki Tasavvurlar, 1. Gök s.13-14, 2. Gök Ç (Gök

Çark ) s.15-17, 3. Yer s.18-19, 4. Öd (Zaman) s.19-22 III. Mu ahhas Tasavvurlar, 1.

Tengridem’ler (Semaviler) s.23-33 2.<Yer Tengri Han >, <Yer-Su Kut>’lar ve

nsani Ruhlar s.34-39 IV. Ayinler, 1. Umumi Bak s.41-47, a-<Chou> Ayinleri

(M.Ö. I. Biny l) s.41-43, b- <Hsiung-nu> Ayinleri (M.Ö.II. –M.V. yy) s.43-44, c-

Kök-Türk Ayinleri (M. VI.-VIII. Yy) s.44-46, d- Takvimler s.46-47, Z.Gök ile Ate

ve Su Ayinleri s.48-56 a-<Chou> Devri (M.Ö.Biny l) 48-50, b.<Hsing-nu> ve

Tabgaç Devri (M.Ö. II. –M VI. Yy) s.50-52, c-<Tie-le> ve Kök-Türk Devri (M.IV.-

VIII. Yy) s.52-55, 3. Alpl k Te kilat na Mahsus K ç ve And Ayinleri s.55-71, a-

<Chou> Devri (M.Ö. Biny l) b- Hsing-nu, Tabgaç ve AkHun Çevreleri (M.Ö II- M.

VI. Yy) s. 59-61, c- Kök-Türk, Uygur ve Hakani Çevreleri (M. VI. VIII yy) s.61-68,

d- O uz Çevresi (M. IX-XV. Yy) 68-71 4. Güne , Ay ve Kaganl k Ayinleri s.72-80,

a-<Chou>, <Hsiung>nu ve Tabgaç Devirleri (M.Ö Biny ldan M.VI Yüzy la) s.72, b-

Kök-Türk, Uygur ve Hakani Türk Devirleri (M.VI.-XII. Yy) 5. <Yer>, <Yer-Su>,

aç, Dag ve Yo ile lgili Ayinler s.80-89, a-<Chou> Devri (M.Ö Biny l) b-

<Hsiun-nu> ve Tabgaç Devri s.82-83 c- <T’iele> Türkleri ve Kök-Türk Devri s.83-

89, Notlar s.91-111, Dizin s.113-119, Resim Listesi s.121-122.


Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r. Ön sözde eserin kapsam ndan ve

metodundan bahsedilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



112

De erlendirme

Emel Esin’in iki geni makalesinin, “Gök ve Yer, S gunlar Begi” yer ald

bir eserdir.

Türk Kozmolojisine Giri adl eserden farkl olarak bu eser Sigunlar Begi

adl makaleyi de içermektedir. Bu makalede Kök-Türklerin M.Ö tarih uzant lar ndan

ve kulland klar ongunlardan bahsedilmektedir. Eserin sonunda bu makalenin

ngilizce özeti yer almaktad r.


Anahtar Sözcükler

Efsane, Kem, Kozmoloji, Kök-Türk, Öd, Ötüken.

Esin, Emel ,

Türk Kültür Tarihi ç Asya’daki Erken Safhalar, Türk Kültüründen

Görüntüler Dizisi Say 3., Ankara, Atatürk Kültür Merkezi, 1985,

40 s + [2y.], res., Miny., hrt., 16x24 sm.,

Kaynakça ve dizin bulunmamaktad r.

ISBN y.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



113

Çal man n Amac

Japonya’daki önemli bir uluslar aras sergiye Türkiye’nin de kat lmas

vesilesiyle Türk kültürü ve Türklerin dünya uygarl na katk lar tan tmak amac yla

“Türk Kültüründen Görüntüler Dizisi” olarak haz rlanan kitapç klardan biridir.

çindekiler

[Türk Kültür Tarihi ç Asya’daki Erken Safhalar, I. Kalim imali

Eurasia’n n Miras s.1, II. Gök Türk Devrinde ve Daha Sonra Orta Asya s.5, III.

slami Türk Medeniyetinin Do u ve Türkistan’da Yükseli i s.12, ç Asya’da XIII.

Yüzy ldan Önce Hüküm Süren Ba ca Türk Devletleri s.21, Resimler s.24]


Eserde ön söz mahiyetinde “sunu ” k sm bulunmaktad r. Burada

Çal man n Amac ndan bahsedilmektedir. Giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

slamiyet öncesi ve slami devir Türk kültürünü olu turan temel unsurlar

ele alan bir eserdir.

Eserde, özellikle slam öncesi kültürü ekillendiren mitolojik inançlar,

ölenler, yerle im biçimleri ve devlet te kilatlanmalar ana hatlar yla ele al nm r.

Toplumdan millete, milletten devlete geçi in kültürel ba lar kurulmu tur.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



114

Eserde, özellikle Çince yaz kaynaklar ba ta olmak üzere yerli ve yabanc

eserlerden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Alp, Kozmoloji, Kut, Otag, Törü, Töz.

Esin, Emel,

slamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve slama Giri , stanbul,

Edebiyat Fakültesi Matbaas , 1978,

404 s., res., miny., hrt., 20x28 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Türk airi Yusuf Has Hacib’in “Ben nereden geliyorum” eklindeki

sorusunu tarih öncesi ara rmalar na uyarlayarak “Biz Türkler nereden geliyoruz?

Türkçe dilimiz, fikri, manevi, maddi tezahürleri ile Türk kültürümüz ne zaman

ba lad ?” sorular na cevap bulmak amac yla ba lat lan çal man n eseridir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



115

çindekiler

Ön Söz s.I, Bölüm I: ç Asya’da Miladdan Önceki Bin Y lda Türklerin

Atalar na Atfedilen Kültürler s.2-42, Umumi Mülahazalar s.3, 1- Kagn Bolar n

Kuzey Kollar na Atfedilen Karasuk-Tagar-Ta k Kültür Çevresi s.10, 2-Altun-Y

s.14, 3-Esik Mezar s.20, 4- Aral Gölünün Güneyi s.25, 5- Kama ve Etil Irmaklar

lar s.29, 6- Kögmen Da lar n Do usu, Ötüken Da lar , Baykal Gölü ve Orkun

ile Selenga Irmaklar Bölgesi s.30, Do u Türkistan ile Çin S rlar s.33, Bölüm II:

Do u Hun, Ku an ve Tabgaç Devirlerinde Türk Kültürü s.43-74, 1- Üniversalism

s.43, 2- Do u ve Bat Aras nda Kültür Cereyanlar s.49, a- Kuzey Türkleri s.49, b-

Kengeres, Ku an ve Wu-sun daresinde Orta Asya Bölgeleri s.52, 3- Burkan

Sakyamuni’nin Dini s.59, a- Bat Türkistan s.59, b- Do u Türkistan s.60, c- Chü-ch-

ü Hun ve Tabgaç Çevresi s.62, 4- Kagn Tie’le Kaganl s.69, Bölüm III: Kök-

Türk Devrinde ve Sonraki Yar - Göçebe Türk Kültürleri s.75-115, 1- Türk Olanlar ve

Olmayanlar s.75, 2- Bat Türk Boylar s.76, a- Umumi Bak s.76, b- Hazar

Hakanl s.79, c- Peçenekler s.80, d- Türk Proto Bulgarlar s.81, e- O uzlar ve

pçak-Kumanlar s.82, 3- ç Asya’daki Kök-Türk Devri Türk Yar -Göçebelerinin

Kültürü s.85, a- nançlar s.86, b- Ruhlar ve Ongunlar s.91, c- <O >lar s.95, d-

Kamlar, Merasimler, Çalg , Raks s.98, e- Kurv Çovaç s.102, f- Yog s.103, g- Sava

s.105, h- Kök-Türk Devri ç Asya Türklerinin Görünü ü ve K yafetleri s.105, ç

Asya’daki Yar -Göçebe Türklerin Sanat Eserleri s.107, Bölüm IV: Bat -Türk ve

Uygur Yerle ik medeniyeti s.117, 1- Orta Asya’da Ba ca Türk Medeniyet

Merkezleri s.119, 2- Türkistan’da Bat -Türk ve Uygur Devrinde Hakim Kültürler ve

Dinler s.123, a- Gök, Yer-su ve Atalar Dininin ve Totemik nançlar n Türkistan’da

Geli mesi s.123, b- Burkan Dini s.172, c- Mani Dini s.133, d- Hristiyanl k ve

Musevilik s.134, 3- Türk Kültürünün Orta Asya’ya Tesirleri s.136, Bölüm V:

Türklerin slama Giri i s.143, 1- Horasan s.144, 2- Türkistan s.151, 3- Etil K lar

s.161, Bölüm VI: Hakani Türk Medeniyeti s.168-183 1- lk Büyük Müslüman Türk

Devletinin Kurulu u s.163, 2- Hakani Türklerinin Kültürü s.166, 3- Kutadgu-Bilig

s.171, 4- Ahmed Yesevi s.176, Notlar: s.185-269, Birinici Bölümün Notlar s.185,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



116

kinci Bölümün Notlar s.197, Üçüncü Bölümün Notlar s.207, Dördüncü Bölümün

Notlar s.225, Be inci Bölümün Notlar s.255, Alt nc Bölümün Notlar s.263,

Notlarda Bulunan Adlar n Dizini s.270, Kaynakça s.305, Resim Levhalar n Listesi

s.331-355, Düzeltmeler s.357, Resim Levhalar 116 Levha, Harita, Kronolojik

Cetvel.


Ön sözde Çal man n Amac , kapsam , kar la lan güçlükler ifade

edilmi tir. Kültür tarihçisinin, modern tarih ilminin yöntemlerine ba kalmas

gerekti i vurgulanm ; geçmi devirleri somut olarak canland ran bir levha çizmesi

gerekti i belirtilmi tir. Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk kültür tarihinin birbirine ba birkaç safhas göz önünde tutarak,

ba lang çtan Hakani Türk devri sonuna kadar (M. 1220) dilden inanca; mimariden

sanata kültürü ekillendiren unsurlar ele alan bir eserdir.

Türk kozmolojisinde yer alan tasavvurlar, mitolojiye yans yan tözler,

kültler, törenler Türk boylar ndaki çe itlenmelerle aktar lm r. Türklerin etki alt nda

kald klar din ve kültürler hakk nda da bilgi verilen eserde, slam medeniyetinin

Horasan, Türkistan ve Etil k lar nda ilk te ekkülüne de inilmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda görsel

kaynaklardan da faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



117

Anahtar Sözcükler

Kült, Mani, Ogu , Ongun, Türk, Yog.

Gökalp, Ziya,

Türk Medeniyeti Tarihi, (Haz. Kaz m Ya ar Kopraman, Af ar smail

Aka), Kültür Bakanl Yay nlar , stanbul, 1976,

416 s., 14x20 sm.,

Dizin ve kaynakça bulunmamaktad r.

ISBN y.

Çal man n Amac

Yeti ecek yeni nesillere ruh vermek amac yla milli bünyeyi olu turan

kültür, tarih, din gibi kavramlar n Türk medeniyeti çerçevesinde incelendi i bir

eserdir.

çindekiler

Önsöz s.1, Haz rlayanlar n Önsözü s.13, Ba lang ç s.17, I- Medeniyet Neler

De ildir s.17, Medeniyet ve Medenilik s.17, Ist lahlar s.17, Medeniyet Bir De ildir

s.17, Me hur Medeniyetler s.18, Türk Medeniyeti Tarihinin Devirleri s.19, II- Türk

Hars ve Türk Medeniyeti s.19, Medeniyet ve Hars s.19, Medeniyet’le Hars’ n

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



118

Farklar s.19, Medeniyeti Tetkikteki Nisbi Kolayl k s.20, III- Göçebelik ve Türk

Töresi s.21, çtimai Bünyeviyat s.21, çtimai Hayattaki Tebeddüller s.22, Kazakl k

Ne Demektir s.23, Leon Cahun’un Bir Ba ka Hatas s.24, Steinmetz’in Tasnifi s.26,

Co rafi Muhitin çtimai Enmuzeçlere Tesiri s.29, Irmaklar ve Da lar s.29, Vahalar

s.29, Çit’lerden Hakanl klar Nas l Do ard s.31, lhanl klar Nas l Do ard ? s.32,

Türk Devleti’nin Birdenbire Parlamas ve Sönmesi s.33, IV- Medeniyet ve Irk s.34,

Medeniyet Zümresi ve Irk s.34, Türkler’in Men ei s.36, Ist lahlar s.37, Camia

Kelimesi s.37, slâmiyetten Evvel Türk Dini 1- slâmiyetten Evvel Türk Dini s.40,

Eski Türkçede Din Ist lahlar s.40, lâhlar n Ve Ervah n Mâhiyeti s.42, Türk Dininin

Mâhiyeti s.42, 2- Türk Medeniyetindeki çtimaî Tasnifler s.43, Türk Medeniyetinin

Esaslar s.43, 3-Türk Dininin Tekâmülü s.45, Türkler'de, Dinî Tekâmülün Safhalar

s.45, Tsinler'in Dini Sistemi s.46, Küçük Natürizm Ve Tsinler'deki Tecellîsi s.46,

Edouard Chavannes'in Türkler Hakk nda Nazariyesi s.46, 4-Dörtlü Timsâllerin Türk

Dini'ndeki Rolü s.48, Dört Cihetin Totemizm le Münâsebeti s.48, Dört Cihetin Dört

Mevsimle Tekabülü s.48, Dört Rengin Dört Cihet le Tekabülü s.48, Dört Hakan n

simleri s.48, Dört Unsurun Cihetlere Tekabülü s.49, Timsâller A iretlere Aittir s.49,

5-Türkçede “Mana”n n Mukabili s.49, Mana Nedir? s.49, Dört Renk Mana'n n Dört

Nev'ini Gösterir s.49, Il’in Timsâlleri s.50, Il'in Mevsimi s.50, Yer Su'lar Nedir?

s.50, Yer Su'lar n Rolleri s.51, 7- Il’in Mahiyeti ve Rolü s.51, l Kelimesinin

Mânâlar s.51, Küçük l'de Sulh Mabudu Hangisidir? s.52, l Kelimesinin Sonraki

Mânâlar s.52, 8-Türk Totemizmi s.52, Yer Su'lara bâdet Nas l Yap r? s.52,

Totemizmde Semiyyelerin Adlar , Totemlerin Adlar Olmak Gerek s.52, Bu Tasnifin

Çinliler'deki ekli s.53, Bu Tasnifin Çinliler’deki Rolü s.54, Bu Tasnifler Türk'tür

s.54, Türk Tasnifinin cmali s.55, Bu Tasniflerin Esâslar Ve Rolleri Yaln z Türk

Te kilâtlar nda Vard r s.55, 9-Türk Takvimi s.56, Oniki Hayvan s.56, Aylar n Adlar

s.57, 10- Hiung-nu'lar n ve O uzlar' n Dinî Sistemi s.58, Bu Sistemin Müessisi

Kimdir? s.58, Orta l Ve Bünyesi s.59, 11- O uz Te kilat n Çin'deki ekli s.60,

kili, Dörtlü Ve Sekizli Tasniflerin Çin'deki Mâhiyeti s.60, Çinliler'de «Yang» le

«Yen» in Müsavi Olmamas s.61, Türkler'de kili Tasnif s.61, 12- O uz Dinindeki

çtimaî Timsâller s.62, O uz Dininin Bünyesi s.62, Ongunlar s.63, Sünükler s.63, 13-

Yakutlar n Dinî Sistemi s.65, Dokuz A a Uza s.65, Yakutlar'da Tanr lar s.67, Sekiz

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



119

a Uza s.69, 14- Altay Türkleri'nin Dinî Sistemi s.70,Sa Kol s.70, Semâdaki

lâhlar s.71, Yer Alt Dünyas s.73, 15- Yukar ki ve A ki Tabakalar s.73, çtimaî

Tabakalar s.73, Potlaç s.73, Potlaç ve Mukâle s.75, Bugünkü Kürtler'de Potlaç s.75,

Eski Türkler'de Potlaç s.76, kili, Tasnif s.79, Potlaç'tan Sonra çtimaî S flar s.80,

çtimaî Tabakalar n lâhlara Tesiri s.81, Eski Türkler'de Lâhût s.81, 16- A ki

Semâ s.82, O uzlar'da Ve Gök Türkler'de A ki Semâ s.82, Yakut Türkleri'nde

kî Semâ s.82, Altay Türkleri'nde Yer Alt Semâs s.84, 17- Ervah Âlemi s.85,

Animizm: Kut ve Altun I k s.85, Çurlar s.86, Feti ler s.86, Koruk s.87, Altay

Türkleri'nde s.88, 18- Menkabeler s.90, Dokuz O uz Menkabesi s.90, O uz Han

Menkabesi s.90, âne Menkabesi s.105, Huey-hu'larda Kurt Menkabesi s.105,

Ergenekon Menkabesi s.106, Tuk-Yular' n Menkabesi s.107, âir Menkabeler s.108,

Alan Koa s.110, K rk K z s.110, Hia Prensesi s.110, 19- A k Ustûreleri s.111, Güne

Han m s.111, Çulbu Han m s.112, Öksüz K z s.113, 20- Tsinler'de Dinî badetler

ve Sihri Âyinler s.113, Tsin'ler s.113, Cenaze Merasimi s.114, Demir Bayram

s.115, K z le Kurban s.115, Ayz t' n Yaz Âyini s.116, Altay Türkleri'nde Bay

Ülgen'e Kurban Kesilmesi s.116, Sihrî Âyin s.116, 21-Toyonizm ve amanizm

s.116, amanlar' n Hususiyetleri s.121, Amagatlar s.122, Ak Ve Kara Sihirler s.123,

amanl k Te kilât s.124, Toyonlar n Dinî Vazifeleri s.125, Müstakil Tudunlar s.125,

Tâbi Tudunlar s.125, Hakanlar n Ruhânili i s.127, lhanlar n Ruhani Vazifesi s.128,

kinci Kitap Türk Muakalesi I- Eski Türklerde Mant k s.130, Bugünkü Mant z

Pek Yenidir s.130, 1- Dörtlü ve Be li Tasnif s.131, Dört Cihetin Renkleri s.131, Dört

Mevsimin Renkleri s.133, Dört Unsurun Renkleri s.133, Dört Mabudun Renkleri

s.134, Be Totemin Renkleri s.134, Umûmî Tasnif s.134, Çinliler'in Tasnifi s.135,

Esatiri Atalar n Bu Makûlelere Göre Tasnifi s.136, Bu Tasnifin Nevileri Aras nda

Müsavat s.138, Dört Renk sminin Maddî Terâdüfleri s.138, Bu Tasnifin Men ei

s.139, Türk Takvimi s.139, 2- kili Tasnif s.139, Müsâvî kilik s.139, Kad n le

Erke in Ayr s.140, Bu Ayr k Müsavat Bozan Bir Ayr k De ildir s.141, ki

Kolun Müsâvili i s.141, Nikâhta Müsavat s.142, Kad n çtimaî Faaliyetlere tiraki

s.143, 3- Sekizli Ve Alt Tasnif s.144, Çinliler'de Sekizli Tasnif s.144, Sekizli

Tasnifin Asl s.146, Alt Tasnif s.147, Çinliler'de Alt Tasnif s.147, 7 Adedinin

Mukaddesli i s.149, Yirmidört Boy s.149, Yirmidörtlü Tasnif Nerelerde Var? s.150,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



120

4- Dokuzlu Ve Sekizli Tasnif s.15, Bu Tasnifin Men ei s.150, Dokuzlu Tasnifin

Ba ka ekli s.151, 9 Adedinin Kudsiyeti s.151, 5- Onyedili Tasnif s.152, Gayri

Müsavi kili Tasnif s.152, Ak Ve Kara Tasnifi s.153, Ak-Kara Tasnifinin Türkler'de

stimali s.153, Gök Türk, Kara Budun s.153, lâhlar Te kilât s.154, Üçlü Tasnif

s.155, Bu ki Tasnifin Birle mesi s.155, Dünyalar s.155, Toyonlar Bu Üç Dünyaya

Nisbetlerine Göre Ayr Mahiyetler ktisab Ederler s.155, amanlar da Bu Üç Âleme

Nisbetlerinde Ayr Unvan Al rlar s.156, II- Eski Türkler’de lim s.156, III- Eski

Türkler’de Felsefe s.160, Timsâl, Lisân s.160, Timsâllerin As llar s.160, Tabiî A k

Hengâm s.160, Kara Han ve Su s.161, Bay Ülgen ve Erlik Han s.161, Ayz t’ n

Mahiyeti s.161, Yaz Ayini s.161, Ongunlar s.162, Renkler s.162, Sünükler s.162,

Çurlar s.162, K srak Memeli Sanem s.162, nek Memeli Sanem s.162, Od Ata, Od

Ana s.162, E s.162, Yer Su’lar s.162, Ogan s.163, Tanr lar s.163, Gök Tanr s.163,

Erlik Han s.163, Dokuz Dall Çam s.163, Yer’in Merkezindeki Çam’ n Bay Ülgen’e

Kadar Yükselmi Olmas s.163, l’in “Kara S fat Almas s.163, Kür Han ve Kara

Han s.163, Kurt, Arslan Totemleri s.163, Gök le Yer s.164, Ay le Güne s.164,

Tanr Kutu, dikut s.164, Üçüncü kitap slamiyetten Evvel Türk Devleti 1- l s.166, l

Nedir? s.166, 2- l Dahilindeki Taksimat s.167, A îret (Öz) s. 170, llerin

nhilalinden Do an A iretler s.171, A iret Hukuk ve Ahlak s.175, 6- Yer Su’lar ve

’lar s.177, 7- Sulh’a Davet s.180, 8- Küçük l s.185, 9- Orta l s.189, 10- Büyük

l s.195, 11- En Büyük l s.199, 12- l’lerin Hususiyetleri s.200, 3- Demokrasi’den

Aristokrasi’ye s.200, 14- ölen ve Potlaç s.202, 15- Ya ma öleni ve Potlaç s.203,

16- Ya mas z ölenler ve Ya ay s.205, 17- Tudunluk s.206, 18- Yabguluk s.209,

19- Hakanl k s.211, 20- Hakanl k Te kilât s. 214, 21- Hazar (Huzar) Hakanl n

Devletçe Hususiyetleri s.217, 22- lhanl klar s.219, 23- lhanl k Te kilât s.224, 24-

En Eski Türk Devleti s.225, 25- Kunlar s.230, 26-Türkler'in lk Kahraman s.234, 27-

lk lhanl k s.247, 28- Ma erî Totemler ve Cinsî Totemler s. 256, Cinsî Totem s.257,

Tabu Ve Tekin s.257, 29- Kut Ve Altun I k s.259, 30- Totem ve Potlaç s.201, 31-

Toy ve Ya ma Toyu s.263, 32- Totemlerin Siretlere Tesiri s.267,33- Eski Türkler'de

Ad Nas l Al rd ? s.268, Bo aç Nas l Ad Ald ? s.268, Bams Beyrek Nas l Ad Ald ?

s.270, 34- Baz Ist lahlar s.274, Dördüncü Kitap Türk Ailesi I- slamiyetten Evvel

Türk Ailesi s.288, 1-Boy s.280, Siyâsî Tesânüd s.281, Ahlâkî Tesânüd s.282, Dinî

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



121

Tesânüd s.282, ktisadî Tesânüd s.282, 2- Sop s.284, 3- Büyük Aileler s.290, 1)

Mâderi Büyük Aile s.290, 2) Asabe s.291, 2a) Bölünmez Asabe s.291, 2b) Zadruga

s.291, 2c) Peder ahî Aile s.292, 3) Soy s.292, 4- Pederi Aile s.293, 5- zdivac Aile

s.295, Türk Ailesinin slâm Devrinde Devam s.298, 6- Türk Ailesinin Bünyesi

s.303, Aile Ate i s.304, Matem Âyinleri s.306, 7- Dü ün Âdetleri s.306,

Türkler'de Dü ün Âdetleri s.311, 8- ptidaî Cemiyetlerde Tesettür s.313, 9- Peder ahî

Ailelerde Tesettür s.319, 10- Türk Ailesinin Tekamülü s.326, 11- Eski Türkler'de

Nikah s.327, Be inci Kitap slamiyetten Evvel Türk ktisad I- Eski Türkler'de

stihsal Yollar s.330, 1- Eski Türkler'de Avc k s.331, Avc Türkler s.331, Dinî

Avlar s.333, Avc Ku lar s.334, Millî Lejandlardaki An'anevî catlar Ve Ke ifler

s.335, 2-Sürü Sahibi Türkler s.338, 3- Çiftçilik s.338, 4- Sanayi s.339, Türk

nââtlar s.339, Ergenekon'dan Nas l Ç ld ? s.341, Demir Âyîni Ve Kurt Timsâli

s.342, Hudutta Demir Âyîhi s.342, H- stihsâlin Dört Derecesi s.343, stihsâlin

Dört Merhalesi s.343, 1) Boy Merhalesi s.343, Müstakil Boy Devrinde Avc k s.344,

Müstakil Boy'da Hâkimiyet s.344, 2) l Merhalesi s.345, Potlaç’tan Dolay D

uz'un ç O uz'a Kar syan s.347, ölen s.350, Tarhanl k s.351, Ziyafetti Senato

s.353, ölen'in Kudsî Tesiri s.354, Av'a Ba lamak Selâhiyeti Siyâsî Reislere Aitti

s.355, 3) l Devrinde Ak nc k s.356, Ads zlar n Ad Almas s.357, 4) l Devrinde Ve

Sulh Zaman nda Ak nc k s.361, H rs z Ve U ru Kelimeleri s.362, 1- Avc k s.363,

Avc Türkler s.363, Sürgün Av s.364, Av Ku lar s.365, 2- Sürü Sahipli i s.365, 3-

Çiftçilik s.365, 4- Sanayi s.366, Türkler'de: Sanâyî s.366, Mevâd- ptidâiyye s.367,

5- Ailevî, Siyasî, hvan ve Meslekî Te kilatlar n ktisadî Rolü s.369, Ailenin ktisadî

Hayat Üzerindeki Tesiri s.369, Türk Ailesinde ktisâdi Hayat s.374, 6- Arkada k

Te kilat s.374, Serdârl k Te kilât s.374, Kazakl k s.375, 7- Devletin Îktisadda Rolü

s.376, Tudunluk s.376, Yabgulük s.376, Hakanl k s.377, lhanl k s.377, Türk Denizi

s.378, 8- Devletin ktisadî Velayeti s.379, Sürgün Av Velâyet-i Âmmeye Aittir

s.379, 9- Millî ktisad s.380, Türkler'de Ziraat, Ticâret, San'at s.380, Bir Çin'li Ve-

zirin Nasihati s.381, malâthaneler, ehirler Ve Çar lar s.383, Ailenin Tesiri s.384,

Türk Ailesi le Çin Ailesinin Fark s.385, Sözlük s.389.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



122


Nihat Nirun taraf ndan yaz lan ön sözde Ziya Gökalp’in, Atatürk’ün

kurdu u cumhuriyetle özde le ti i belirtilen fikirleri ve eserleri üzerinde

durulmu tur. Eseri haz rlayanlar n ön sözünde, eserin daha önce yap lan ne irlerinde

bulunan hatalara dikkat çekilmi tir. Giri te, medeniyet ve kültür kavramlar n

tan mlar na, aralar ndaki farklara temas edilmi tir. Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk medeniyet tarihini ekillendiren din, aile, kültür, iktisat, siyaset gibi

sosyal zümrelerin incelendi i bir eserdir.

slamiyet’ten önceki Türk tarihinin ve inanç unsurlar n yans ld eserde,

bu devirde kurulan Türk devletleri, te kilat yap lar yla anlat lm r. Türk

kozmogonisi ve mitolojisi sosyal hayata yans yan yönleriyle ifade edilmi tir. Türk

boylar n ustûre, destan ve efsane metinleri üzerinden Türk medeniyetinin soyut

unsurlar aç klanm r.


Anahtar Sözcükler

Destan, O uz, Ongon, Totem, Usture, Türk.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



123

Güngör, Harun,

Türk Bodun Bilimi Ara rmalar , Kayseri, K lc m Yay nlar , 1998,

381 s., 14x20 sm.,


ISBN 975-94566-0-5

Çal man n Amac

Çe itli dinlere mensup Türk topluluklar yla ilgili makaleleri yay mlamay ,

onlar n inançlar yla Anadolu Türk halk inançlar aras nda ba lant kurmay

amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.8, Birinci Bölüm: Geleneksel Türk Dini, 1. Türk Topluluklar

Hangi Dinlere nan yor s.14, 2. Eski Türk Dininin simlendirilmesi Üzerine s.19, 3.

Eski Türk Dini s.26, 4. Altay Kavimlerinde Gök Tanr s.40, Orta Asya ve Kuzey

Kavimlerinde Semavi Tanr lar s.53, 6. La Religion Des Tures Et Des Mongols s.59,

kinci Bölüm: amanizm, 1. amanizm s.64, 2. amanizm Türkoya Z çn h Narodov

Sibiri s.69, 3. Türk Alevi-Bekta i nan lar nda amanl n zleri s.79, 4. Uraanghay-

Sahalar s.92, Üçüncü Bölüm: Göktürkler ve Uygurlar, 1. Göktürk Kitabeleri ve

Uygur Metinlerinin nsani De er ve Hukuk Aç ndan ncelenmesi s.100, 2. Uygur

Ka an Ünvanlar nda Kün ve Ay Tenri Kavramlar n Kullan lmas s.121 3. Orta

Asya’da Mani Dininin Yay lmas ve Türk Kültürüne Etkisi s.129, 4. Acari Kelimesi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



124

Üzerine s.143, Dördüncü Bölüm: Gagauzlar, 1. Gagauzlar s.149, 2. Gagauzlar n

ristiyanl Kabulü ve nan lar ndaki slami Unsurlar Meselesi s.153, 3. Yunan-

Bulgar Kilise Mücadeleleri ve Gagauzlar s.161, 4. Gagauz nan lar nda Orta Asya

Türk Kültürünün zleri s.167, 5. Gagauzlarda Kurban Kültü s.173, 6. Gagauz

nan lar le lgili Baz Notlar s.180, 7. Orta Asya’da Ya ayan Gagauzlar n

Folklorlar Üzerine Bir Ara rma s.186, 8. Gagauzlarda Tepegöz Efsanesi s.199, 9.

Gagauz Bilmeceleri s.202, Be inci Bölüm: Çuva lar, 1. Çuva Kültürü ve Dini

Hakk nda Notlar s.210, 2. Çuva Folkloru le lgili Notlar s.213, 3. Kama-Ural

Çuva lar n Yeni Y l Bayram Nartukan s.217, Alt nc Bölüm: Karamanl lar, 1.

Karamanl ca Bir Kitabe s.225, 2. Karamanl ca Bir Kitabe s.231, 3. Karamanl ca Üç

Kitabe s.234, Yedinci Bölüm: Türk Bodun Bilimi, 1. ehname’de Türkler s.239, 2.

Semerkant ve Buhara’daki Baz Mezar Ta lar s.252, 3. K m Notlar s.255, 4.

mçaklar s.259, 5. Mo ol ve Kazak etnografyas ndan Seçmeler s.270, 6. Önasya

Kültürlerinde Yeniden Do ve Türklerde Nevruz s.274, 7. Süryani Kaynaklar na

Göre Türklerin Men ei, Dini nan ve Adetleri s.282, 8. Bir Süryani Metninde Go

Terimi s.293, Sekizinci Bölüm: Türk Kültürü Ara rmalar , 1. Dinler Tarihçisi

Olarak Hikmet Tanyu ve Türk Dini Tarihine Katk lar s.308, 2. Bahaeddin Ögel’in

Türk Dini Tarihine Katk lar s.311, 3. Abdulkadir nan’ n Din Tarihçili i s.318,

Dokuzuncu Bölüm: Kayseri Yöresi nançlar , 1. Kayseri ve Çevresinde Ate le lgili

nan lar s.329, 2. Kayseri Yöresinde Delikli Ta ve Kayalar s.337, 3. Kayseri

Zamant Vadisinde Resimli Mezar Ta lar s.343, 4. Türklerde Kutsal Mekan Anlay

s.349, 5. Kayseri’de Ya ayan Uygur ve Kazak Türklerinin Baz Adet ve nan lar

s.356, Onuncu Bölüm: Seyyid Lokman ve O uz-Namesi s.367.


Ön sözde tarih boyunca Türk boylar nda ya at lan dinlere dikkat çekilmi tir.

Türk din ve kültür tarihçilerinin slamiyet d ndaki dinlere inanan Türk

topluluklar yok sayd belirtilmi ; din tarihine bilimsel yakla man n gereklili i

vurgulanm r. Eserde, giri ve son söz bulunmamaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



125

De erlendirme

Çe itli Türk boylar n din, kültür ve etnografyas hakk nda yerli ve yabanc

ara rmac lar n yazd makalelerin topland bir eserdir.

amanizm, H ristiyanl k, Mani Dini, Karailik, Musevilik, Budizm, slamiyet

gibi inançlar n tarih boyunca Türklerin ya am biçimine etkisi incelenmi tir.

Co rafya, iklim, din farkl klar na ra men çe itlili in içinde ya at lan kültür birli i

ve onun ard ndaki soy birli i irdelenmi tir. Eski Türk dininin, mitolojik sosyal

çerçevesi çizilmi tir. Türk mitolojisinin çe itli toplumlar n tasavvurlar yla

kar la rmas yap lm r.


Anahtar Sözcükler

Bodun, Efsane, Kült, Mitoloji, amanizm, Türk.

Hassan, Ümit,

Eski Türk Toplumu Üzerine ncelemeler, 2. bs., stanbul, Alan Yay nlar ,

2000,

275 s., 14x21 sm.,


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



126

ISBN 975-7414-81-6

Çal man n Amac

Türk toplumunun ilk örgütlenme biçiminin kan ba na ba olarak

gerçekle ti i dü üncesiyle; e itlik/e itsizlik, anahanl k/babahanl k gibi a amalar n

Türk tarihinde ve toplum yap nda s nanmas amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Sunu s.9, Önsöz s.11, Birinci Bölüm: Eski Türklerde Kabile Örgütlenmesi:

Abdülkadir nan ve Sedat Maksudi Arsal Üzerine s.23,1.Kapsam s.25,2. Anahanl k

Kökeninin ve Kabile Örgütlenmesinin ncelenmesinde Metod Sorunlar s.26, 3. Gens

Örgütü ve Türkler s.32, 4. Türk Etnolojisini lgilendiren Terimler Üzerine s.35,

kinci Bölüm: Örgüt - nanç li kisi Aç ndan Eski Türklerde Samanl k s.41, I.

Somut Tarihte Samanl k A. Giri 1. Köken ve De im s.42, 2. Göçebe Hayat Tarz

ve Samanl k s.43, B. Tarih Öncesinden Yaz Tarihe Samanl k 1. Özet Geli im s.48,

2. Tarihöncesi Temeli ve Uygarl k s.53, II. Türklerde ve Asya Kanda nda aman

nanç Sistemi A. Genel Nitelikler 1. Hayat Tarz n Kavimler - Aras Genelli i s.60,

2. aman Tip(ler)i s.66, 3. Anahanl k Kökeni s.71, B. nançlar ve De im 1.

Efsaneler s.76, 2. Yer ve Gök Kavray s.79, C. Kültler: Örgüt Kutsall n

Temelleri, 1. Genel s.84, 2. Orman Kültü: nanç Temeli ve Boyutlar s.85, 3. Da

Kültü: nanç Temeli, Uzant lar ve Yönetim'e Aç s.93, D. amanî Kal nt lar 1.

Geleneklerin Görenekle mesi s.98, 2. Ça da Kal nt lar n Tarihsel Anlam s.99, 3.

Örgüt Temeline Dayal Bir Kal nt : Rak çme Örne i s.104, Üçüncü Bölüm:

Kabileden Devlete Geçi te Töre ve De imi s.107, 1. Töre Kavram : Töre'nin

Kökenleri A. Töz Genel Niteli i 1. nanç - Örgüt li kisinin Kavram - Terimlerde

Odakla mas s.108, 2. Eski nanç Sisteminin De ik Biçimlerde Yemden Canlan

s.109, 3. De imin Boyutlar s.112, B. Töz ve Tör(e)1. Totem - Kökencilik s.116, 2.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



127

Babahanl n Ön artlar s.119, 3. Tör(e) "Ceddi Âla" le Soy Kültünün Örgütsel

Sonuçlar s.122, 4. Göçebe Fetihçili inin Simge De erleri s.128, II. Alametler Ve

Uran Potansiyel Eylem ve Eylem A. Alâmetler: Yönetim "Teknik"lerinin Temelleri

1. Eski Geleneklerden Yararlanma nanç Sisteminin Yeni Formu s.131, 2. Ant ve

Karg : Kanda k Töreninde Örgütsellik s.132, 3. Alp: Örgüt Ki isi - Sava i

Uzman s.136, 4. Beçkem ve Tu : Kanda n Askerî Alâmetleri s.139, B. Uran' n

Klasik Örne i: iar 1. Göçebelerde Eylem ve Parola: iar s.145, 2. Klasik iar: Arap

Örne i s.146, C. Uran: Türklerde iar 1. Töre ve Uran s.150, 2. Uran: Kabile

Toplumunda Toplu Eylem Simgesi s.152, Dördüncü Bölüm: «Khan» Ba tan tibaren

Devlet Yöneticisi mi, Yoksa Kanda n amanî Lideri mi, Yoksa Kanda k

Ba n Kendisi miydi? s.57, I. Dilsel Özellikler ve Khan' n Temelleri A. Dilsel

Özelliklerin Teorik Boyutlar 1. Giri s.158, 2. Lehçelerin Yay lma Tarz ve Tasnifi

s.159, 3. Metodolojik Konum s.165, B. Khan' n Temelleri 1. Anahanl k Kökeni

s.167, 2. Örgütsellik s.168, 3. De kenlik s.171, II. Khan’ n Mahiyeti A. Temel

Görünüm 1. Hayat Tarz li kisi s.173, 2. Manevî Esas s.176, B. Boyutlar 1. Kültler

ve Örgüt s.179, 2. Kavramsal Düzey s.181,C. Somut Tarihte Konfederatif Platform

s.186, III. Ara rma ve Yorumlarda Khan A. “Unvan” Olarak S rlamalar 1.

Konum s.190,2. -S rf- Unvana ndirgeme (Shiratori) s.191, 3. Zamanca Tesbit

(Laszlo) s.194, B. Filoloji ve Tarih Ara rmalar nda «Khan» Terimi 1. Konum s.204,

2. Çin Kaynaklar nda Khan (Eberhard) s.206, C. Yönetim Ve Khan 1. Konum s.215,

2. Bir Tarih Çerçevesi (Ögel) s.219, 3. “Shan-Yü” ve Khan s.222, D. “Tarkhan”dan

“Hakan”a Örgütsel Geli im 1. “Tarkhan” ve Kabile s.228, 2. Kanda Birliklerden

Devlet'e Geçi Tart mas (Togan) s.230, Sonsöz s.239, Dergi simleri K saltmalar

s.243, Bibliyografya s. 246.


Ön sözde kan ba na dayal toplum düzeninden, siyasi ba larla olu turulan

sosyal yasalarla korunan örgütlenmeye geçi te etkin olan ekonomik, dini, kültürel

zorunluluklar üzerinde durulmu tur. Giri te Abdulkadir nan ve Sedat Maksudi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



128

arsal’ n görü leri çerçevesinde, Türklerin evrensellik içindeki yerine de inilmi tir.

Sonuçta aman inanc nda “hiyerar i” tart malar üzerinde durulmu ; sürekli bozulan

ve yeniden kurulan bir kutsall k hiyerar isinin oldu u savunulmu tur.

De erlendirme

Türk toplum yap n kabileden devlete geçi sürecinde etkin olan

mitolojik, dini, kültürel de imlerinin incelendi i bir eserdir.

Eserde, örgüt-inanç ili kisi ba lam nda amanl n kanda toplum yap na

etkisi, örgüt kutsall temellendiren mitolojik inançlar üzerinde durulmu tur.

Sosyal de im sürecinde kutsall n yerini töreye b rakmas kabileden devlete

geçi in ilk a amas olarak dü ünülmü ; siyasi te kilatlanmay eyleme geçiren maddi

ve manevi unsurlar ifade edilmi tir.

Eserde, yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar ndan

faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Khan, Kült, aman, Tu , Türk, Uran.

nan, Abdulkadir,

Makaleler ve ncelemeler I. Cilt, 3. bs, Ankara, Türk Tarih Kurumu

Bas mevi, 1998,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



129

[4 y.]+718 s., res., 16x24 sm.,

Eserde dizin bulunmaktad r, kaynkaça bulunmamaktad r.

ISBN 975-16-0333-1 Tk

ISBN 975-16-0330-3

Çal man n Amac

Ara rmalar yla Türk kültürüne büyük hizmetler veren Abdulkadir nan’ n

çe itli dergilerde da k halde bulunan makalelerini bir araya toplamak amac yla

olu turulan bir eserdir. Eser, nan’ n çal maya ba lamas n 60. y ldönümü ve 80.

ya na ithaf edilmi tir.

çindekiler

Ön söz XI-XIV, Abdulkadir nan’ n Hayat XV-XVIII, Abdulkadir nan’ n

Eserleri XIX-XXXVII, I. Bölüm: Türk Kavimleri s.7, “Karaman” sminin nti ar

Sahas na Dair, s.11, “Ya Türkistan” Mecmuas n Bir Makalesi Münasebetiyle s.13,

Gaziantep Vilayetinde Elbeyliler s.17, Türkler Beltir Türkleri s.19, Yakut (Saha)

Türkleri s.28, Tuba (Urenha) Türkleri s.32, Altay-Yenisey Türkleri s.35, Altay ve

Yenisey Türklerinin Tarihi s.38, K rg zlar s.41, K rg zlar s.44 Karakalpakl lar s.47,

Karakalpakl lar s.49, Sagay Türkleri (Abakanl lar) s.54, Ongutlar’ n Men ei

Meselesi s.58, Nayman Boyunun Soyu Meselesi s.65, Anadolu’nun Toponomisi ve

Türk Boylar n Adlar Meselesi s.68, kinci Bölüm: Destanlar, Türk Rivayetlerinde

“Bozkurt” s.75, Orta Türk Destanlar ve K m I. S.85, Orta Türk destanlar ve K m

II. Adil Sultan s.98, K rg z Dil Yadigarlar ndan “Manas” Destan s.103, Manas

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



130

Destan n Yeni Toplanm Metinlerinden Bir Parçan n Rusça Tercümesinden s.108,

rg z Dil Yadigarlar ndan Manas Destan s.110, Manas Destan II. S.113, Manas

Destan s.117, “Manas”da deoloji ve Kahramanlar s.120, Manas Destan nda A -Yog

Merasimi s.124, Manas Destan Üzerine Notlar s.160, Manas Destan nda Görülen

Muhtelif Tabakalar s.164, “Kitab- Dede Korkut” Hakk nda s.172, Dede Korkut

Kitab ndaki Baz Motiflere ve Kelimelere Ait Notlar s.175, Dede Korkut Kitab ndaki

Baz Motiflere ve Kelimelere Ait Notlar s.178, Dede Korkut Kitab ndaki Baz

Motiflere ve Kelimelere Ait Notlar s.175, Dede Korkut Kitab ndaki Baz Motiflere

ve Kelimelere Ait Notlar s.178, Dede Korkut Kitab ndaki Baz Motiflere ve

Kelimelere Ait Notlar s.181, Dede Korkut Kitab ndaki Baz Motiflere ve Kelimelere

Ait Notlar s.184, Dede Korkut Kitab ndaki Baz Motiflere ve Kelimelere Ait Notlar

s.190, Epope ve Hurafe Motiflerinin Tarih Bak ndan Önemi s.194, Karaco lan’a

Dair s.195, O uz Destan ndaki Irk l Ata s.197, Destan- Nesl-i Cengiz Han Kitab

Hakk nda s.203, Destan- Nesl-i Cengiz Han Kitab Hakk nda s.206, Mir Ali ir

Hakk nda Farsça Bir Hikaye s.216, t Ba Kurt Efsanesi s.219, Türk Destanlar na

Genel Bir Bak s.237, Türk Destan ve Masallar nda K rklar Motifi s.240, III.

Bölüm: Folklor, “Orun” ve “Ülü ” Meselesi s.254, Tepsi ve Ka , Maddi Kültüre

Ait ki Kelime s.258, Al Ruhu Hakk nda s.267, Ongun ve Tös Kelimeleri Hakk nda

s.273, Türk Mitolojisinde ve Halk Edebiyat nda Kad n s.280, Kazak-K rg zlarda

“Yegenlik Hakk ” ve Konuk A meselesi s.291, Do u Türk ve Mogol Folklorundaki

“Erdene” Kelimesine Dair s.294, “Ada ” ve “Sa ç” Kelimelerinin En Eski

Anlamlar s.304, Göçebe Türk Boylar nda Evlatl k Müesseseleriyle lgili Gelenekler

s.316, Eski Türklerde ve Folklorda “Ant” s.330, Eski Türklerde Teslim ve taat

Sembolleri s.334, Güvey s.340, Türk Dü ünlerinde Exogamie zleri s.349, Türk

Folklorunda Simurg ve Garuda s.352, Codex Comanicus Bilmecelerine Dair s.358,

Altay Türklerinde Kad nlar Diline Mahsus Sözler s.361, Türklerde ve Mo ollarda

Defin Merasimi Meselesine Dair s.386, Türlü Törenlerde Ters Giyme Adeti s.387,

IV. Bölüm: nançlar ve Akideler, Türk amanizmi Hakk nda s.396, Umay lahesi

Hakk nda s.399, Altay amanl na Ait Maddeler s.403, Altay amanl na Ait

Maddeler s.453, slam Türklerinde amanizm Kal nt lar s.455, Altay-Yenisey

amanl nda Eski Unsurlar s.457, Yakut amanizmindeki JA KIIL s.461,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



131

Müslüman Türklerde amanizm Kal nt lar s.479, Ya mur Duas ve Çömçe Gelin

s.481, slamlarda Mervanîler Mezhebi s.487, Eski Türklerin nançlar Hakk nda

Birkaç Söz s.490, Türklerde Su Kültü ile lgili Gelenekler s.495, V. Bölüm:

Arkeoloji ve Tarih, Altay Da lar nda Bulunan Eski Türk Mezarlar s.499, Türkistan

ve Altaylar’da Son Y llarda Yap lan Arkeoloji Ara rmalar s.506 kinci Paz k

Kurgan s.509, Mo ollar n Gizli Tarihi s.517, Türkistan’da Yeni Arkeolojik Ke ifler

s.519, Ani Kitabesi s.545, 17. As rda Özbek Saraylar nda Merasim s.554, “Türkmen

Tarihine Ait Taslak” s.558, Ulu Beyin Sikkeleri s.561, IX. Ve X. As rlarda til ve

Bulgar’ n Tarihi Topografisi Meselesine Dair s.586, “Gûr-i Emir” Türbesinde

Timur’un ve Ahfad n Mezar Kitabeleri s.610, VI. Bölüm: Kelime zahlar , Koton

Türklerinin Hunker, Kunker Kelimesi Hakk nda s.611, “Oba” “Obo” Sözleri

Hakk nda s.616, “Ink”m “Id k” m ? S.618, Tarihte ve Folklorda Balkan s.621,

“Ulus” Terimi Üzerine s.624, Börü=Kurt ve Yok=Hay r Kelimeleri Üzerine s.627,

Türk Etimolojisini lgilendiren Birkaç Terim Kelime Üzerine s.644, “Han- Yagma”

Deyiminin Kökeni s.648, Farsça Ark-Erk , “Kale” “Citadel” s.655, Dizin s.712.


Eserde son söz ve giri bulunmamaktad r. Makaleleri bir araya toplama i ine

öncülük eden Saadet Ça atay’ n yazd ön sözde, makalelerin kitapla lmas nda

kar la lan zorluklar ve bu zorluklar n a lmas nda eme i geçen ki i ve kurumlara

te ekkür yer almaktad r.

De erlendirme

Prof.Dr.Abdulkadir nan’ n etnografya, folklor, destan ve tarihle ilgili olan

makalelerinin bir araya topland eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



132

Eserin özellikle “Destanlar z” bölümünde toplanan makaleler Türk

destanlar nda ön plana ç kan mitolojik motifleri konu almaktad r. Eserde yer alan

metinlerin ve motiflerin farkl kaynaklardaki çe itlenmeleri kar la larak

verilmi tir. Sözlü kültür ürünleri boylara ve co rafyaya göre de en yönleriyle

aktar lm r. Eserde ele al nan konular bir etnolog hassasiyetiyle kelime köklerine

inilerek incelenmi tir.

Makaleler yaz ve sözlü kaynaklardan faydalan larak yaz lm r. Özellikle

destan metinlerinin özgün ekilleri de bölüm bölüm verilmi tir.

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Folklor, Kült, Manas, Mitoloji, amanizm.

nan, Abdulkadir,

Makaleler ve ncelemeler II. Cilt, 2. bs, Ankara, Türk Tarih Kurumu

Bas mevi, 1998,

[4 y.]+718 s., res., 16x24 sm.,

Eserde dizin bulunmaktad r, eserin sonunda on üç kitab n içerikli

Kaynakças vard r.

ISBN 975-16-0333-1 Tk

ISBN 975-16-0334-X

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



133

Çal man n Amac

Makaleler ve ncelemeler adl eserin 2. cildi hakk n rahmetine kavu an

Abdulkadir nan’a 100. do um y ldönümü hediyesi olarak haz rlanm r. Fani

dünyadan ayr lsa da onu Türkoloji dünyas nda ya atmaya devam etmek eserin

amaçlar ndan biridir.

çindekiler

I. Bölüm: Dil ve Edebiyat, Ça atay Yaz Dilinin Kurulu u Tarihine Dair

Dü ünceler s.1, Ça atay Edebiyat Üzerine Bir Konferans s.11, Kar k Lehçelerle

Yaz lan Türkçe Eserler s.36, Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilgi Üzerine Notlar

s.39, Kutup’un Hüsrev ve irin’inden Örnekler s.53, Kazak ve K rg z Dillerinde

Dudak Benze mesi (Labia Atraksiyon) Meselesi s.71, XIII. –XVI Yüzy llarda

r’da O uz-Türkmen ve K pçak Lepçeleri ve “Halis Türkçe” s.82, Ebülgazi

Bahad r Han ve Türkçesi s.108, Türk Kavimlerinin Halk Edebiyat nda Rus stilas n

Yank lar s.117, Kay tbay’ n Türkçe Dualar s.125, Eski Türkçe Üç Kur’an

Tercümesi s.128, eybanl Özbekler Ça na Ait Bir Ça atayca Kur’an Tefseri s.137,

Kur’an’ n Eski Türkçe ve O uz-Osmanl ca Çevirileri Üzerine Notlar s.141, Kur’an-

Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir nceleme s.156, D Türkler’de Elli Y l

Önce Yaz Dili Meselesi s.187, Türk Yaz Dili Tarihinde Notlar s.191, II. Bölüm:

Destanlar, Milli Tarihimiz ve Destanlar z Milli Kültür Tarihi Ara rmalar

Bak ndan Destanlar n Önemi s.199, Göçebe Türklerin Destanlar n Karakteri

s.202, Göçebe Türklerin Destanlar nda Kahramanlar n Do umlar , Ad Almalar ve

Ba ka Hususiyetleri s.206, Dede Korkut Kitab ndaki Baz Motifler ve Kelimelere Ait

Notlar s.213, III. Bölüm: Folklor, Beltir Türklerinde Gök Tanr ’ya Kurban Töreni

s.215, Yasa, Töre-Türe ve eirat s.222, Türklerde Demircilik Sanat (Tarihte ve

Folklorda) s.229, Z.Gökalp ve Türk Folkloru s.232, Ziya Gökalp ve Yakut –Altay

Folkloru ile Diniyeti s.235, IV. Bölüm: nançlar ve Akidler, Dede Korkut

Kitab ndaki Eski nançlar ve Gelenekler s.239, Türk Boylar nda Da , A aç (Orman)

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



134

ve P nar Kültü s.253, V. Bölüm: Arkeoloji ve Tarih, Altayda Paz k Kaz nda

kar lan Atlar n Durumunu, Türklerin Defin Törenleri Bak ndan Aç klama s.261,

Orta Asya’da Türk Kültürü s.269, Sibirya’da slamiyetin Yay s.273,

Dandanakan’dan Malazgirt’e s.280, ark Klasik Edebiyat nda Türkler ve Ordusu

s.284, Fuat Köprülü ve Sovyet limler Akademisi s.288, Rus htilali Tarihinde

“Proletkult” s.291, Rusya Sömürgeleri Müslümanlar n stiklal Hareketleri

Tarihinden s.294, XIII. Yüzy la Ait türk Harfleriyle Yaz , Bir Yaz s.296, Tu -

Bayrak (Sancak) s.298, Materialip storii Türkmeni Türkmenii (Türkmenler ve

Türkmenistan Tarihine Ait Materyaller) s.303, “Sovyetskoye Vostokovedeniye”

(Sovyet Oryantalisti i) s.306 VI. Bölüm: Kelime zahlar , tarla ve Dar Kelimeleri

Üzerine s.313, Gerçek Kelimesi Üzerine Not s.316, “Divanü Lügat-it Türk” te

amanizme Ait Kelimeler s.317, VII. Bölüm: Kaynakça, S.E.Malov s.323, Ali R za

Yalman s.325, A. Yakubovskiy, Do u’da Feodalizm, Alt n Ordu Paytaht ,

Bereke’nin Saray s.327, N. . A marin, Çuva Dili Lugat s.330, Orta Asya’da

Mu kale Hafriyat nda Bulunan Vesikalar “So diyskiy Sbornik” s.332, Trudi Otdela

storii Kulturi iskusstiva Vostoka s.341, Ali ir Nevai s.346, W.Tiesenhausen,

Alt nordu Tarihine Ait Materyaller Dergisi s.355, Dr. Hamit Zübeyr Ko ay, Türkiye

Türk Dü ünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme s.359, Trudi Kurgizkoy Arheologo-

Etnogra-Feceskoy Ekspeditsii s.362, E.K.Pekarskiy, Yakut Dili Lugat s.366, A.D.

Graç, Drevnetürkskiye zvayaniya Tuvi s.373, Evliya Çelebi’nin “He dek”leri Hangi

Ulus s.379, Dizin s.383.


Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r. Abdulkadir nan’ n o lu M.Ya ar

nan taraf ndan yaz lan ön sözde eserin yaz lmas na destek sa layan ki i ve

kurumlara te ekkür yer almaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



135

De erlendirme

Makaleler ve ncelemeler adl eserin 1. cildine al nmayan makaleleri içeren

bir eserdir.

Eserin konu tasnifinde 1. cilde ba kal nm r. Türk varl n erken

devirlerinden itibaren olu an inançlar, gelenek ve görenekler, kültler sözlü

ürünlerden yola ç larak incelenmi tir. Ayr ca bu erken dönem kültür unsurlar n

baz Türk boylar nda günümüze yans malar görsel ögelerle ifade edilmi tir.

Makaleler yaz rken yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinden

faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Destan, Folklor, Kült, Mitoloji, Tören, amanizm.

Kafeso lu, brahim,

Türk Milli Kültürü, 3. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 1984,

445 s., 15x24 sm.,


ISBN y.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



136

Çal man n Amac

Türk milli kültürünün çat kurmak, onun yüzy llarca karakterini

muhafaza eden özelliklerini tespit etmek ve bu konuda yap lacak ilmi ara rmalara

yön vermek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Bölüm I: Giri , Kültür ve Medeniyet s.IX, K saltmalar s.XI, A-Kültür ve

Medeniyet Fark s.15, B- Medeniyetlerin Men ei Hakk nda Nazariyeler s.18, a)

Evolution (Geli me) Nazariyesi s.18, b) Diffusion (Yay lma) Nazariyesi s.19, c)

“Yüksek Kültür” Nazariyesi s.21, ç) “Ana Kültür Kal ” Nazariyesi s.23, C-

Medeniyetin Do Sebepleri s.25, a) Co rafi Çevre s.26, b) nsan Unsuru s.27, c)

Motivation Nazariyesi s.28, ç) Cemiyet s.30, Ç- Göçebelik Meselesi s.32, D- Viyana

Diffusioncular Teorisi s.36, Bölüm II: Tarih, 1- Türk Ad s.42, 2- Türk Soyu s.45, 3-

Türklerin Anayurdu s.47, 4- Türklerin Yay lmalar s.49, Türk Devletleri, 1- Hun

mparatorluklar s.56, a- Asya Hunlar s.56, b- Bat Hunlar s.67, c- Orta-Do u

Hunlar s.80, 2- Tabgaç Devleti s.85, 3- Gök-Türkler s.89, a- 1. Gök-Türk Hakanl

s.93, b- Do u Gök-Türk Hakanl s.99, c- Bat Gök-Türk Hakanl s.103, ç- II.

Gök-Türk Hakanl s.105, 4- Uygurlar s.122, a- Uygur Hakanl s.123, b- Kan-Çou

Uygur Devleti s.126, c- Do u Türkistan Uygur Devleti s.128, 5- K rg zlar s.130, 6-

Türgi ler s.132, 7- Karluklar s.137, 8- O uzlar s.141, 9- Sabar Devleti s.148, 10-

Avar Hakanl s.151, 11- Hazar Hakanl s.157, 12- Peçenekler, Uzlar ve

Kumanlar s.169, 13- Ogurlar s.185, 14- Bulgar Devletleri s.190, a) Büyük Bulgarya

s.190, b- Tuna Bulgar Devleti s.191, c- til Bulgar Devleti s.195, Bölüm III: Kültür,

Bozk r Kültürü, A- Esaslar s.201, B- Bozk r Kültürünün Men ei Meselesi s.204, a-

skit Nazariyesi 204, b- ndo-Gremen Nazariyesi s.205, c- Altayl Nazariyesi s.207,

ç- Bozk r Kültürünün Te ekkül Ça s.214, C- Sosyal Yap s.215, a- aile s.215, b-

Urug s.217, c- Boy s.217, ç- Bodun s.219, d- Devlet s.220, Ç- Hükümranl k, “Kut”

ve Cihan Hakimiyeti Ülküsü s.236, D- Türk linde Te kilat s.246, a) 1- Devlet

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



137

Meclisi s.246, 2- Hükümet s.251, b) 1- Hükümdar s.255, 2- Hatun s.257, 3- Veliahd

s.258, 4- kili Te kilat s.259, 5- Çift Krall k Meselesi s.262, 6- Diplomasi s.266, 7-

Ordu s.269, 8- Adliye s.279, 9- Bozk r Türk Devletlerinin Kurulu Özelli i s.280, E-

Din s.284, 1- Totemcilik Meselesi s.284, 2- amanl k Meselesi s.287, 3- Eski Türk

nanc s.289, a- Tabiat Kuvvetlerine nanma s.289, b- Atalar Kültü s.291, c- Gök-

Tanr Dini s.295, 4- Di er dinler s.301, F- ktisadi Hayat s.304, a- At ve Koyun

s.304, b- Beslenme s.305, c- Giyim s.306, ç- Endüstri ve El Sanatlar s.307, d- ehir

s.309, e- Ticaret s.312, f- Tar m, Maliye s.314, G- Edebi Kültür ve Sanat s.316, a-

Destanlar ve Efsaneler s.316, b- Yaz s.321, c- E itim s.325, ç- Sanat, Müzik s.326,

d- Zaman Hesab s.329, H- Dü ünce ve Ahlak s.330, Bölüm IV: slam Türk

Devresinde Türk Kültürü 1- Hükümranl k s.343, a- Umumi Durum s.343, b- slam

Kamu Hukukunda De iklik s.346, c- Cihan Hakimiyeti s.349, ç- Ülkenin Taksimi

Meselesi s.350, 2- Te kilat s.352, a) Hükümdar ve Saray s.352, b- Hükümet s.353, c-

Adliye s.354, ç- Ordu s.355, 3- Halk ve Toprak s.358, 4- Dini Hayat s.361, a- Din

Siyaseti s.361, b- Sünnilik- iilik s.362, c- Dini Bilgiler s.364, ç- Sufilik s.365, 5-

Felsefe ve lim s.369, 6- Edebiyat s.377, 7- Güzel Sanatlar ve mar Faaliyetleri s.379,

Kaynakça s.385, Dizin s.405.


Ön sözde eserin amaç ve kapsam belirtilmi tir. Giri te kültür ve medeniyet

kavramlar n fark , medeniyetin do sebepleri ve kökeni hakk ndaki nazariyeler

yer almaktad r. Kültürün karakter bak ndan milli, medeniyetin ise umumi oldu u

ifade edilmi tir. Eserde son söz bulunmamaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



138

De erlendirme

Tarihte kurulan Türk devletlerinin kronolojik s rayla incelendi i; Türk

boylar n dini, iktisadi, siyasi, sosyal hayatlar ekillendiren kültürel de erlerin

anlat ld bir eserdir.

Türk bozk r kültürü olarak adland lan özgün yap lanman n aileden boya,

bodundan devlete aç lan kuram ve kurumlar irdelenmi tir. Türk devlet yap na yön

veren, sosyal yap ekillendiren destan ve efsanelerin mitolojik unsurlar Çin ve

ran kaynaklar ndaki çe itlenmeleriyle yans lm r. Türk milli kültürü de en

yönleri ve de meyen vas flar yla ele al nm r.


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Kült, amanl k, Totemcilik, Türk.

Ögel, Bahaeddin,

Türk Mitolojisi I, 3. bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas mevi, 1998,

[5 y] +644 s., res, hrt. 16x24 sm.,

Eserde kaynakça ve dizin bulunmaktad r.

ISBN 975-16-0114-2Tk

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



139

ISBN 975-16-0115-0

Çal man n Amac

Mitolojinin eserde kabul gören tan nda Türk milletine ve akraba

toplumlara ait “efsanelerin” bir bütün halinde incelenmesi eserin sosyal amac olarak

belirlenmi tir. Bilimsel amaç ise eserin ilim adamlar z kadar Türk ayd nlar için de

fayda sa lamas , zevkle okunmas r.

çindekiler

Ön söz, I. Büyük Hun Devleti ve Türk Mitolojisi: Mete’nin Gençli i, Tarih

ve Efsane s.1, Mete’nin ve Babas n Adlar s.5, Mete’nin Babas Öldürmesi s.8,

Mete ve O uz Han s.10, II Türklerin Kurttan Türeyi i: 1. Kurt Efsanelerinin Orta

Asya’da lk Defa Görünü ü s.13, 2. Kao-ç (Töles)lar n Erkek Kurttan Türeyi i s.14,

3. Göktürkler’in Kurttan Türeyi i s.18, A. Birinci Men e Efsanesi s.18, B. kinci

Men e Efsanesi s.22, C. Göktürklerin Üçüncü Efsaneleri s.25, Türk Mitolojisinde

Totemizm zleri s.29, O uz Boylar n Ku Ongunlar s.32, Tören Elbiseleri s.37,

Kutsal Ata, Geyik Ata vs. Geyik Atalar n Elbiseleri s.37, Türklerde Kurt s.40,

Astronomik Bir Sembol Olarak Kurt s.50, Göktürk Efsanelerinde Yükse e Ç kma

Yolu ile Hakan Olma s.52, Ate in Keyfi ve Göktürk Efsaneleri s.54, Gökten Dü en

Bir Dolu Tanesinden Türeme s.55, III. Ergenekon Efsanesi: Türkler ve “Demir

Da lar” s.59, Efsanenin Tercümesi s.61, Türkler ve “Demircilik” s.66, Ergenekon ve

Yüc’uc, Me’cuc Seddi s.71, IV Uygurlar ve Türeyi Efsanesi: Aç klamalar s.78, 1.

Uygurlar n A açtan Türemeleri s.88, 2. Yakut Türklerinin “Er-Sogotoh” Efsanesi

s.97, Türk Mitolojisinde “Hayat Suyu” s.106, Türk Mitolojisinde “Hayat A ac ”

s.108, V. O uz Destan : 1. Uygurca O uz Destan s.115, 2. Farsça O uz Destanlar

s.145, 1. O uz Han’ n Do u ve Gençli i s.155 2. O uz Han’ n Amcao ullar

Sürü ü ve Mo ollar n Ba lang s.166, 3. Uygurlar s.167, 4. Kangl lar s.169, 5.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



140

pçaklar s.171, 6. O uz Han’ n nal Han’a Ak s.172, 7. Hint ve Çin Ülkelerine

Yapt Ak n s.174, 8. Çin Ak s.176, 9. ran Ak s.177, 10. t-Barak Ak s.185,

11. dil Boyu Ak nlar s.196, 12. A aç-eri’ler s.202, 13. O uz Han’ n Yurduna

Dönü ü s.202, 14. O uz Han’ n Rüyas s.204, 15. enlik Yap p Kurultay Toplamas

s.206, Tanr ’n n K s.207, VI. Türkmen eceresi s.209, VII. O uz Destanlar

Hakk nda Baz Notlar: 1. Türk çtimai Düzeninin, Türk Mitolojisinin zleri s.269,

Proto Mo ol Devlet Te kilat nda Türk Mitolojisinin zleri s.293, 2. O uz

Destanlar na Benzer, De ik Bir K rg z Rivayeti s.300, Altay-Türk Masallar ndan

Örnekler s.311, Türk Mitolojisinde Yay ve Ok s.322, Deli Dumrul Masal ve Bir

Altay Efsanesi s.324, 3. O uz Boylar n Adlar Üzerinde “Etimolojik” Bir Deneme

s.327, 4. O uz Boylar n “Ongun” Ku lar s.355, Et Paylar s.371, 5. Türklerin

slamiyete Giri i ile Kurulan “Yeni Türk Secereleri” s.373, A.O uz-nâmelere Göre

s.373, B. Hanname’ye Göre s.378, VIII. Han-Nâme: 1. Efsanevi Özmek ve Hazar

hanlar s.391, 2. K yat Han ve Soyu s.410 IX. Yarat Destanlar : Giri s.419, 1.

Yakut Türkleri ve Yarat s.430, II. Altay-Türk Kozmogonisi s.431, 1. Verbitsky’in

Derledi i “Altay Yarad Destan ” s.432, Destan Hakk nda Aç klamalar s.436, 2.

Yakut-Türk Yarat Destanlar s.447, Türkler ve Mogol-Buryat Kozmogonisi s.450,

3. Radlof’un Derledi i “Altay Yarat Destan ” s.451, 4. Di er Türk Yarat

Destanlar s.465, “ lk Deniz ve Okyanus” s.467, Türklere Göre “ nsan” ve “ nsanl k”

s.475, III. “Türk-Memluk Yarat Efsanesi s.483, “Ay Atam’ n Balç ktan

Yarat lmas s.485, “Dört Unsur” ve Yarat s.487, Uygur ve Bekta ilerin “Tenesuh”

Nazariyesi s.488, IV. Yabanc Destanlar ve Türkler s.491, Türk Mitolojisinde “Ku u

zlar” s.492, X. Türk Mitolojisi ve Manas Destan : Türk Mitolojisi ve Manas

Destan s.495, 1. Manas’ n Do u s.498, 2. Manas’ n Gençli i ve Evlenmesi s.511,

3. Ka gar Bölgesindeki Ak nlar s.521, 4. Manas’ n Kuzey Ak nlar s.527, 5.

Manas’ n Ölümü s.530, 6. Manas’ n O lu “Semetey Han” s.535, 7. li Nehri

Boyundaki Kabilelerin Men e Efsaneleri s.539 XI. Türkler ve Mo ol Mitolojisi: 1.

Kirtan’lar n Türeyi Efsaneleri s.549, Uygur Maniheizm’i ve H tay Devleti s.554, 2.

tay Devleti’ndeki Halk Efsaneleri ve Türkler s.556, Proto Mo ollar n “Köpek” ve

“Domuz” Atalar s.556, H tay mparatorunun Do u ve Türk Mitolojisi s.558, II.

Mo ollarda Köpek Kültü ve Türkler s.561, Tibet’te Köpek Kültü s.566, XII. Türk

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



141

Mitolojisinde “Geyik”: Ak Renkli “Deniz laheleri” s.570, Çingiz-Han’ n Atalar ve

“Di i Beyaz Geyik” s.573, Fin-Ugor Kavimlerinde Geyik s.577, “Avrupa Hunlar nda

Geyikli Efsaneler s.578, “Geyik Kovalayan” Avc lar s.582, XIII. Türk Mitolojisinde

“Kartal”, 1. Kartal Yuvas nda Do an Türk ato Hükümdar s.585, 2. Macar Kral

Almos’un Annesinin Do an’dan Hamile Kalmas s.589, Macarlar’ n “Kartal” ve

“Ördek” Boylar s.593, Do an’dan Türeyen K rg z Kabilesi s.594, 3. Altay ve

Sibirya Mitolojisinde Kartaldan Türeyi Efsaneleri s.595, K saltmalar s.600,

Kaynakça s.601, Dizin s.609.


Ön sözde dünya mitoloji ara rmalar nda kullan lan metodlar hakk nda

saca bilgi verilmi tir. Mitoloji nedir/ne de ildir sorular yan tlanm ; eserin

kapsam ve amac ifade edilmi tir. Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

“Bir milletin mitolojisinin canl ve ya ayan varl klar ” olarak

de erlendirilen efsaneleri ele alan; tarihlerde geçen ve özel olarak eskiden yaz lm ,

halk a ndan derlenmi efsaneleri kar la rmal olarak inceleyen bir eserdir.

“Tarihte ad geçmeyen, art k unutulmu büyük kahramanlara ait efsaneler

mitolojinin kadrosuna girer” dü üncesinden yola ç larak Türk tarihine ait destanlar,

mitolojinin bir unsuru kabul edilmi ; eserde bu metinlerin varyantlar incelenmi tir.

Destanlarda inanç unsuru olarak dikkati çeken kurt, kartal, geyik, a aç gibi mitolojik

ögeler Altay’dan Sibirya’ya yaz ve sözlü kaynaklardaki farklar yla ele al nm r.

Türk mitolojisi alan nda yaz lan eserler aras nda gerçek içerik gerekse kaynak

aç ndan bugüne kadar yaz lan en geni çerçeveli eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



142

Alman ve skandinav kavimleriyle ortak paydam z olan “geni ve eski bir

edebiyata sahip olma” özelli imizden dolay eser yaz rken Alman mitoloji

ara rmalar nda kullan lan yöntemler, tarihi ve mukayeseli yöntem kullan lm r.

Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Ergenekon, Kartal, Kurt, Mitoloji, Totemizm.

Ögel, Bahaeddin,

Türk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aç klamalar le Destanlar) II, 2. bs,

Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas mevi, 1995,

[1y ] + 610 s., res., 16x24 sm.,


ISBN 975-16-0114-2 Tk

ISBN 975-16-0704-3

Çal man n Amac

Türkleri milletle tiren kültürel, tarihi, dini motifler hakk nda bilgi vermeyi

amaçlayan; bu motifleri bilimsel temele oturtmaya çal an bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



143

çindekiler

Ön Söz, 1. Bölüm: Türk Gelenekleri ile Destanlar nda O uz Destan , O uz

Han’ n Do u s.1, Türk Destanlar nda Mitolojik Do umlar s.4, Do unda, O uz

Han’ n Yüzü ve Rengi s.6, O uz Han’ n Annesinin Memesini Almas s.10, O uz

Han’ n Çabuk Büyümesi s.11, Tek O ul ve De erli O ul s.13, O uz Han’ n Ad

Almas s.13, Do ar Do maz Yemek steme s.15, Tanr dan Bir Ad steme s.15,

Yi itlerin Sembolleri s.16, O uz han’ n Bir Canavar Öldürmesi s.17, O uz Han’ n

n Ate Gibi Olmas s.18, O uz Destan nda “Irmaklar ve Adalar” s.20, O uz

han’ n kinci Hatunu ve Yer Ruhu s.21, O uz Destan nda Alt n ve Gümü Evler, s.

22. O uz Han' n Vezirinin Büyük Rüyas , s. 23. O uz Destan nda Baba-O ul

Rekabeti, Türk Halk Edebiyat , s. 24. O uz Destan ndaki "Demir Ev" Hakk nda, s.

26. O uz Destan ndaki "Buz Da ", s. 30. Ekler: Kazd k Da ve Üzerine Söylenmi

tlar, B. 33. Kaz -gurt Da , 8. 35. Kuzey Türklerinde, Dede Korkut'taki "Salur

Kazan", s. 35, 2. Bölüm: Topkap Saray 'ndaki "O uz Destan " Parças , s. 37 (Dede

Korkut ile Kar la rma), Topkap Saray ndaki O uz Destan ndan Bir Parça. O uz'a

Alk , s. 41. Osmano lu çin Tan tma s. 42. Osmano lu çin Alk , Dua, s. 43.1.

Ozanlar çin Alk , s. 44. II. Salur-Kazan çin Alk , s. 45. III. Kara Küne Beg çin

Alk , s. 46. IV. Alp-Oruz Beg çin Alk , s. 47. V. Ya nç O lu Yaz r Beg çin, s.

48. VI. Bügdüz Emen Beg çin, s. 48. VH. Ad Okunamayan Bir Alp çin, s. 48.

VHI. Ba at Beg veya Urulmu Han çin, s. 49. IX.. Beg Beyrek çin, s. 50. X. Kanl

Koca O lu Kan-Turab Beg çin, s. 51. XI. Deli Dumrul veya Tu rul Sultan çin, s.

51. XII Deli Dündar Beg çin, s. 51. XOI. Alp Rüstem çin, s. 52. XIV. En se Koca

lu Okç Kozan (?) çin, s. 53. XV. Salur Kazan Hakk nda Eski Bir Destan Parças ,

s. 53. Ekler: Uzunköprü O uz-Nâmesi Hakk nda, s. 55. Re ideddin'i O uz Destan

le Kar la rma, s. 56, 3. Bölüm: Alp Er Tonga Efsanesi, s. 57, (Türk Mitolojisinin

Tanr da lar Çevresi) Türklere ran Kültürlerinin Giri i,-s. 57. Tanr da lar 'ndaki

Türkler ve Mitolojik Çevreleri, s. 58. Türkler ve ran Mitolojisindeki "Efrasyab", s.

58. Yaz "Alp Er Tonga Destan " Var m yd ? s. 59. "Alp Er Tonga", Bir Ki i Ad

, Yoksa Unvan m ?, s. 60. Türk ve ran Ülkelerinin S rlar , s. 61. Türkler ve Bat

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



144

Türkistan' n Eski ve Yeni Halk , s. 62. Efrasyab ile Nuh Peygamber'in Soy Kütükleri,

s. 62. Ekler: Türk Mitolojisinde "Bars" veya Kaplan, s. 63, 4. Bölüm: Tepegöz

Hakk nda, s. 65, Orta Asya'da ve Anadolu'da Tepegöz, s. 65. Tepegöz Hikâyesinin

Baz Motifleri, s. 66. Dede Korkut'taki "Tepegöz" ve Bir Orta Asya Destan , s. 68.

Tepegöz çin Di er Örnekler, s. 69, 5. Bölüm: Deli Dumrul Hakk nda, s. 71, Deli

Dumrul mu; Tu rul Sultan m ? s. 71, 6. Bölüm: Türk Mitolojisinde "Kelo lan"; s.

77, (En Eski Türk Kökenleri) Türklerde "Kel" ve Kellik "Anlay , s. 77. Kelli in

Çe itleri, s. 78. "Daz, Kel Atlar" ve Di er-Hayvanlar, s. 79. nsanlar n Kelli i, s. 80.-

Eski Orta Asya Tarihinde "Kel ve Dazlak Atalar", s. 81. slâmiyet ve Saç Kesme, s.

82. Mitolojik Baz Kelo lan Motifleri, s. 82, 7. Bölüm: Türklerde H r Anlay , s.

89, (Gök Sakall Koca'dan, slamiyetteki H r'a) Türk Kocalar ile H r' n Ad ve

Tan tmalar , s. 89. Eski Türk lâhî Kocalar , s. 89. Türklerde H r' n At , Giyimi ve

Asas , s. 92. H r' n Medet ve Dilekte Yard mlar , s. 93. H r' n Yolda ve K lavuz

Olmas , s. 96. Çocuklara Ad Yeren Türk Kocalar ve H r, s. 96. H r' n Ate e ve

a Gelmesi, s. 99. 8. Bölüm: Geyik ve Türkler, s. 101, (Yeni notlar ve belgeler)

Efsanelerde ve Türk Halk Edebiyat nda Geyik, s. 101. Türk Gelenekleri ile

Destanlar nda Geyik, s. 102. Alageyik ve Bozgeyik Üzerine, s. 106. Dervi ve

Samanlar n Ervah , Geyik, s. 108, 9. Bölüm: Kurt ve Türkler, s. 111, (Yeni notlar ve

Belgeler)Türk Halk Edebiyat nda ve Devlet Mitolojisinde Kurt, s. 111. Türk ve

Mo ol Mitolojisinde Kurt, s. 111, Türk Halk Gelene inde, Çingiz Han ve "Gök

Kurt", s. 113. Çingiz Han' n Di er Türk Mitoloji Motifleriyle Görünü ü, s. 114. Türk

Gelenekleri ile Destanlar nda Kurt, s. 115, Kurdun Ad Hakk nda, a. 117. Kutadgu

Bilig'de Kurt ve "Gök Boru", s. 119. Dede Korkut Kitab nda "Kurt" le lgili Sözler,

s. 122. Destanlardaki Mitolojik Köpekler Hakk nda, s. 123. Manevî Bir Varl k

Olarak Kurt, s. 124. Ekler: Türklerde Totemizm Kaybolmu tu, s. 126, 10. Bölüm:

Do an ve Kartal, s. 127 Türk Gelenekleri ile Destanlar nda Do an, s. 127. Kartal So-

yundan Gelen Türkler, s. 131. "Tu rul" veya "To l" Ku u Efsanesi, S. 131. Ekler:

"Çift Ba Kartal" ve Soylar , a. 132, 11. Bölüm Don De tirme, s. 133, Türk

Gelenekleri ve Destanlar nda Don De tirme, s. 133. Don De mesi, "E " ve

"Ervah", s. 136. Âdem Donu, nsan Donu, s. 137. nsan n insan Donuna Girmesi, s.

139. Çe itli Yeni Notlar ve Katk lar, s. 142, 12. Bölüm: Gök ve Türkler, s.145, Gö ü

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



145

ve Yeri Yaratan Yüce Tanr , s. 145. Türklere Göre Yer ile Gök Bölünmez Bir Bütün,

s. 146. Türklerde Tanr ile Gök; Birbirinin çinde, s. 149. Gö ün Yüceli i, a. 151.

Gö ün Rengi, s. 151. Gök Uzaydan Ayr m yd ? s. 153. Gök Ç kr ve Felek, s. 155.

Müslüman Türklere Göre Felek, s. 158. Türkler ve Sonsuz Feza, s. 160. Gök

Kubbesi, Türklerin Bir Çad Gibi, s. 161. Gö ün Katlar , s. 162. Gö ün Katlar ve

Devlet Anlay (Belgeler ve Okumalar), s. 163. Hal ve Kilim (Tahta ve Gö e

kma Törenlerinde), s. 166. Gö e Dua, s. 167. Gö ün Yönleri ve Renkleri, s. 167,

13. Bölüm: Gö ün Dire i, s. 169, Türklerde Gö ün Dire i, "Çad r Dire i" gibi, s.

169. Gökteki Varl klar ve "Gö ün Dire i", s. 170. Dünya Kutup Y ld n

Çevresinde Dönüyor, a. 172. Gö ün Dire i ve Çift Ba Kartallar, s. 173. Çad r

Direkleri ve Gö ün Dire i, s. 174. A açlara Bez Ba lama ve Bayrak Gelene i, s.

175. Türk Halk Destanlar nda Gö ün Dire i, s. 175. Ortaasya ehirlerinde Görülen

"Gök Direkleri", s. 177 Anadolu ve Azerî Edebiyat nda " l Daya ", s. 177. Gök

Direkleri ve Çift Ba Kartallar, (Türk Halk Destanlar na Göre), s. 178. Gö ün

Dire i le lgili Di er Anlay lar, S. 180. Ekler: Gö ün Dire i Hakk nda Yeni

Vesikalar, s. 182 Demir Kaz k ve Kutup Y ld , s. 182, 14. Bölüm: Kutup Y ld , s.

183, Pir Sultan Abdal'da "Kutup" Anlay , s. 185, 15. Bölüm: Güne , s.187, Türk

Gelenekleri ile Destanlar nda Güne , s. 191. Ekler: Güne le lgili Baz Deyimler

Hakk nda, s. 194. Güne Soyundan Gelen Hanlar, s. 194, 16. Bölüm: Ay, s. 197,

Ay'dan Türeyen Türk Soylar , s. 200. M r Türk Sultanl nda "Ay-Atam" Efsanesi,

s. 200. Çingiz Han' n Atas n "Ay I " ile Gebe Kalmas , s. 201. Türk Gelenekleri

ile Destanlar nda "Ay", S. 202. Ekler: Ay Hakk nda Baz Belgeler ve Notlar, s. 204,

17. Bölüm: Y ld zlar, s. 205, Burçlar Hakk nda Notlar, s. 207. Küçük Ay Burcu, s.

207. Büyük Ay Burcu, s. 208. Terazi Burcu, s. 210. Ülker Burcu, s. 212, Zühre

ld , S. 213. Ekler: Saban Y ld zlar veya Sabahla Birlikte Kaybolan Y ld zlar, s.

215. Gökteki Y ld zlar ve Burçlar, s. 216. Baz Y ld zlar ve nan lar, s. 217, 18.

Bölüm: Samanyolu, s. 219, Samanyolu: Ordu Yolu, s. 220, 19. Bölüm: Serap ve

Türkler, s.223, 20. Bölüm: Ebeku s. 227, Altay Samanlar na Göre Ebeku , s.

230. Ekler: Deyimler, nan lar ve Ebeku , a. 230. Gök ile lgili nan lar,

Anlay lar ve Deyimler a. 231. Tanr ve Tek Tanr ile lgili Yeni Belgeler, s. 234, 21.

Bölüm: Dünya, s. 237, Dünya "Zamane" ve Kahpe Felek, s. 238. Dünyan n Sahibi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



146

Türk Hakan (Acunc ), s. 240. "Acun" Maddi Dünya Anlam na, s. 240, 22. Bölüm:

Dünyan n ekli, s. 243, Dünya, Türk Devletleri Gibi, Dört Kö eli, s. 243. Gök, Yer,

Yeralt Dünyas ve Ana Dünya, s. 244. Dünya'n n Ta Ku , s. 245. Dünya'n n

"Alçak" ve "Yüksek" Yan Diye kiye Bölünmesi, s. 246. Türk Ba kenti, Dünya'n n

Orta Yeri, s. 246. Dünya ve Devlet Düzeninde, "Zaman Birimleri", s. 247. Dünya,

Yedi, Dokuz ve Oniki Bölge, e. 247. Dünya, Neyin Üzerinde Duruyor? s. 248. Ekler:

Dünya Hakk nda Baz Notlar (En Eski Türk Anlay ile) a. 250, 23. Bölüm:

Dünyan n Göbe i, s. 251, 24. Bölüm: Yer ve Yeralt , s. 255, Yer le Gök Birlikte

Yarat ld , s. 257. Yeryüzü ve Yer Kabu u, s. 258. Türkler ve "Yerin Rengi", s. 259.

Yeralt Dünyas , s. 262. Gö ün Katlar ve Yerin Katlar , s. 264. Baz Yer Ruhlar , s.

264. Ekler: Yer Hakk nda Baz Belgeler ve Notlar, s. 265, 25. Bölüm: Tabiat

Olaylar ve Türkler, s.267, Bulutlar, Ya murlar ve Kar, s. 267. Y ld mlar, s. 273.

Türkler ve Ya murlar, s. 273. Türkler ve Kar Ya lar , s. 275. Ekler: Deyimler

inan lar ve Bulutlar (Belgeler ve Notlar) B. 276. Ya mur ve Kar Hakk nda Notlar, s.

277, 26. Bölüm: Y ld m ve im ek, s. 279, Y ld n Yeniden Gö e Ç karma

Töreni, s. 284. Gök Gürlemesi ve Arslan Kükremesi, a. 289. Y ld m ve im ekle

lgili Türkçe Deyimler, s. 292. Ekler: Deyimler, nan lar ve Y ld m (Belgeler ve

Notlar), s. 295. Deyimler nan lar ve Gök Gürlemeleri (Belgeler ve Notlar), s. 296,

27. Bölüm: Rüzgarlar ve Türkler, s. 299, Rüzgâr , Tek ve Yüce Tanr 'n n Estirmesi,

s. 303. Yönlere Göre, yi ve Kötü Rüzgârlar, s. 304. Rüzgârlar ve Çe itleri, s.307.

Ekler: nan lar, Deyimler ve Rüzgârlar (Belgeler ve Notlar), s. 310, 28. Bölüm: Su

ve Sular (Türk Gelenekleri ile Destanlar nda), Akarsular, s. 315. Ar ve yi Sular, s.

316. Su çme, s. 316. Irmaklar, s. 317. "Su" Sözü ve Su Anlay lar , s. 317. "Su" Eski

Manas ve Anlay lar , s. 318. Göktürklerde "Su ve Sular", s. 321. Kan n, Su Gibi

Akmas , s.324. Türklerin En Eski Su Kültü ve Anadolu, s. 326. Türklerin Din ve

nan lar nda Su ve Sular, s. 327. "Su" ile lgili Eski Türk Atasözleri, s. 331. Kutadgu

Bilig'e Göre Su ve Sular, s. 333. Dede Korkut'ta Su ve Sular, s. 342, 29. Bölüm:

Kutlu ve Mukaddes P narlar ile Kaynaklar, s.357, Su Kaynaklar ve Yeralt Ruhlar ,

s. 357. Kutlu P narlar ve Kaynaklar, s. 358. O uzlar n "P nar" Deyi leri, s. 360.

Toroslarda Ünlü Yayla P narlar , s. 361. "Bulak", P nar ve Kaynak, s. 363, 30.

Bölüm: Büyük Türk llerinin Ulu Irmaklar , s. 367, I. Göktürk Ça Irmaklar , s.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



147

367. II. Ulu Türk Irmaklar (II. yüzy lda), s. 370. III. Kutadgu Bilig'de "Ulu Irmak"

Anlay , s. 375. IV. Dede Korkut'ta Çaylar ve Irmaklar", s. 377, 31. Bölüm:

Dünyan n Ulu Irma , s. 381, (Türk ve Dünya Kozmogonisinde) Türklerde "Irmak

Hanlar ", s. 383. Destanlarda Ulu Irmaklar, s. 384. Türklerin Çay ve Irmaklar

Hakk ndaki Baz Bilgileri, s. 388, 32. Bölüm: Türk Mitolojisinde Deniz ve Okyanus,

s.395, II. Yüzy lda Söylenmi Deniz Hakk ndaki Sözler ve Dü ünceler, s. 395.

Kutadgu Bilig'de Deniz ve Denizle lgili nan lar, s. 396. Dede Korkut'ta Deniz ve

Denizle lgili Anlay lar, s. 399. Türk Destanlar nda Büyük Denizler, s. 401. Di er

Motifler, s. 402. Türklerde Ulu Deniz ve Okyanus Anlay , s. 404, 33. Bölüm:

Göller ve Sazl klar, s.407, Türk Dü ünce ve nan lar nda Göller, s. 407. Hakanl k

Unvanlar ve Göller, s. 407. Türklerin "Göl" Anlay , s. 408. Kaynaklardaki Ba ca

Büyük Göller, s. 410. Göller Üzerine Atasözleri, s. 411. Göller çin iirler ve

Duygular, s. 412. Sava Sark lan ve Göller, s. 413. Göller ile Ördekler ve Kazlar, s.

414. Göller ve Kazlar, s. 415. Göller ve Ördekler, s. 416. Sazl klar ve Batakl klar, s.

418. Kam ve Kam k, s. 421, 34. Bölüm: Da lar, s. 423, (Türk Dü ünce ve

Gelene inde) Kutlu Da lar ve Dü ünceler (Kutadgu Bilig ve Ka garl Mahmud'a

Göre) s. 425. XI. Yüzy l Türk Halk Atasözlerinde Da lar, s. 428. Da lar n Kutlu

Özellikleri, s. 430. Kaf Da ve Türklerin "Demir Da , s. 437. Da larla Konu ma,

me ve Medet Dilenme, s. 438. Dede Korkut Kitab nda Ki ile en Kutlula an "Gök-

çe Da lar", s. 441. Dede Korkut'ta Da lar çin Söylenen Tan tmalar, s. 442. Da lara

Dua, Beddua ve Yemin, s. 449. Dede Korkut'ta Ala ve Kara Da lara Ki ilik Verme,

s. 451. Dede Korkut'ta Kara Da lar: Yaylalar ve l Yaylama, s. 453. Dede Korkut'ta

Ordu ve Sava ta Ala ve Kara Da lar, s. 454. Ala ve Kara Da larda Sancak, Ota ,

Asker ve Talim, s. 455. Da lar Üzerine Destanlardan Notlar, s. 456. Ekler:

Anadolu'daki Da lar ve nan lar Hakk nda Baz Notlar, s. 458. Dünyan n Ortada

(Türk ve Dünya Kozmogonisinde), s. 459. Türklere Göre Dünya Da , s. 459. Kutlu

Demir Da lar, s. 462. Da lar n Ki ile tirilmesi, s. 462. Kutlu Da larda Yap lan

Törenler, s. 463. "Yer Ku " Olan Da lar s. 464, 35. Bölüm: Türk Mitolojisinde

aç s. 465, A açlara Paçavra Ba lama ve Bayrak, s. 472. Baz Kutlu A açlar, s.

472. Dünya A ac , s. 480. Gök A açlar , s. 482. Ana ve Ata A aç, s. 484. A açlar n

Renkleri ve Özellikleri, s. 487. Türklerde A aç ve Orman Kültü, s. 489. Dede

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



148

Korkut'ta A aç, s. 490. Kutadgu Bilig'de A aç, s. 493, 36. Bölüm: Türk

Mitolojisinde Ate s. 495, Bir Ate Duas ve Yorumu, s. 497. Göktürklerde; "Ate i

Bulan Ata", s. 500. Yakut ve Altay Destanlar nda Ate in Ke fi, s. 501. Aile Ate i,

Mü terek Ate , s. 502. Yemekleri "Ate te Pi iren" ve "Çi Yiyen Türkler", s. 503.

Evin Oca ve Aile Birli i, s. 503. Aile Oca , s. 508. Aile Oca ve "Proto-Türk

nan lar ", s. 509. Gelinler ve Ocak, s. 511. "Üç Ate " ve "Üç Ocak", s. 513. "Aile

Sofras ve Ocak", s. 514. "Do um" ve Ate Ruhlar , s. 514. Ocak ve "Al Kar ", s.

515. Al Bayrak ve Ate in Al Rengi, s. 516. "Oca n Sahibi, s. 516. Ate Ruhunun

"Bayra " ve "At ", s. 518. "Ate e Sayg zl k" ve "Günâh" Anlay , s. 519. "Oda

Vurmak", "Oda Yakmak", "Od Dü me", s. 521. "Oda Girme", Gerde e Girme, s.

521. Ate le Temizleme, s. 522. Ölüleri Yakma Gelene i, s. 522. Ay, Güne , Y ld z

ve Ate , s. 523. Çakmak ve Ate , s. 524. Ate li Göz; A z ve Don, a. 525. Törenlerde

Ate Yakma, s. 527. Ate , Kurban Gö e mi Götürüyordu, s. 529. Ulu-Ate (Ulu -

Ot) ve Normal Ate , s. 530, 37. Bölüm: Türk Mitolojisinde ve Destanlar nda Baz

Hayvanlar s. 533, Türklerin nan ve Destanlar nda "Ay ", s. 533. Türk Des-

tanlar nda Bal k, s. 534. Bars, Yolbars, Tonga ve Kaplan, s. 535. Türk Mitolojisinde

Bo a ve nek, s. 536. Türk Destanlar nda, Mitolojisinde ve nan lar nda "Deve" s.

538. "Domuz", Türk Geleneklerinde Kötü Bir Ruh, s. 541. "E ek", Türklerce Ho

Görülmüyor, s. 541. Fil ve Türkler, s. 542. "Kediler" Türk Destanlar nda

Görülmüyor, s. 543. Türk Mitolojisinde ve Destanlar nda, "Koyun" ile "Koç", s. 544.

Türk Destanlar nda S çan (S çgan) veya Fare, s. 545, 38. Bölüm: Türk Mitolojisinde

ve Destanlarda Ku lar s. 547, D Kültürlerden Gelen Baz Ku Motifleri ve

Benze meleri, s. 547. Mitolojik Baz Ku Motifleri, s. 548. Güvercin ve Türkler, s.

550. Göçebe Kazlar ve Türk Destanlar , s. 551. Ku u ve Türkler, s. 552. Kutlu

Leylek ve Türkler, s. 553. Serçeler ve Küçük Ku lar, s. 553. Turnalar, s. 553.

ld rc n ve A açkakan Hakk nda Yeni Notlar, s. 554. Ku Donuna Girme, s. 554,

39. Bölüm: Türk Mitolojisinde Devler ve Ejderhalar, s. 561 (Proto-Türk Tiplerinden

Anadolu'ya) Türk Kavimlerinde ve Mitolojisinde "Devler", s. 561. Türk

nan lar ndaki Devlerin Özellikleri, s. 564. Ekler: Türk Destanlar nda Devler ve Dev

Tipleri Hakk nda Notlar, s. 565. Türk Kavimlerinde ve Mitolojisinde Ejderhalar, s.

566. Türkçe Deyimlerde Ejderha, s. 566. Altay ve Kuzey Türk Destanlar nda

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



149

Ejderha, s. 568, 40. Bölüm: Rüyalar ve Türk Mitolojisi, s. 571, Göktürklerde Rüya

ve Rüya Yorumu, s. 571. Dede Korkut' ta Rüya ve Rüya Yorumlan, s. 573. Kutadgu

Bilig'de Rüya Yorumu, s. 576. Türk Destanlar nda Baz "Rüya" Tipleri, s. 577, 41.

Bölüm: Türk Mitolojisinde Baz Motifler, s. 583, Türklerin Kader Anlay , s. 583.

Türk Mitolojisinde Kan, s. 584. Kazan ve Türk Mitolojisi, s. 585. Türk Destanlar nda

"Tarak", s. 585. Türk Mitolojisinde "Uyku", s. 586. Türk Mitolojisinde ve Yi itlik

Destanlar nda Ölüp-Dirilme, s. 586. K saltmalar, S. 589 Bibliyografya, s. 591, Genel

Dizin, s. 597.


Ön sözde birinci cilt ve ikinci cildin içerik ve kapsam fark ifade edilmi ,

çal man n amac belirtilmi tir. Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk tarihinin derinliklerinde gizlenen inanç unsurlar , destan ve

efsaneleri, zaman sürecinde “kültür” tan na giren soyut ve somut simgeleri içeren

bir eserdir.

Eserde, Türk destanlar n halk aras ndaki kal nt lar ve kökleri üzerinde

durulmu tur. Türk tarihinin kaydetti i co rafi, siyasi, dini geçi ler, destan

metinlerinde motife indirgenerek incelenmi tir. Baz motiflerin ran ve Mo ol

mitolojileriyle kar la rmas yap lm r. Türk dü üncesinde “kozmogoni” ele

al rken dünya mitolojileriyle ilgili inan ve dü üncelere yer verilmi tir.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



150

Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Kozmogoni, Mitoloji, aman, Türk.

Ögel, Bahaeddin,

Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , 4. bs., stanbul,

Türk Dünyas Ara rmalar Vakf , 2001,

788 s., 14x20 sm.,


ISBN 975-498-006-3

Çal man n Amac

Türk milletinin olu u ve geli mesindeki kültür basamaklar hakk nda bilgi

vermek amac yla 1971’de devlet kitaplar aras nda yay nlanan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz, Giri , Türk Milleti ve Türk Devleti s.1, 1. Bölüm: Türk Ad ve Türk

Sözü s.6, “Türk” Ad Hakk nda Okuma ve Vesikalar s.13, I. Malazgirt Sava

Ça nda Bir Vesika s.14, II. Göktürk Ça ndan s.15, Türk Ad ve Tanr s.17, III. Çin

Tarihlerine Göre “Türk” Ad s.20, IV. Göktürk Yaz tlar nda “Türk Sözü s.21, V.

“Türk” Sözünün Manas s.28, Kutadgu Bilig’de “Türk” Ad s.31, VII. Eski Türk

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



151

Kaynaklar nda “Türkçe” sözü s.34, 2. Bölüm: Türk Soyu ve Türk Yurdu s.36,

Okumalar I. Göktürklerin Türeyi Söyletileri s.42, II. Türkler’in Atalar Hakk nda

s.45, III. Bütün Hakanlar ile Güzeller, Yafes O lu Türk’ün Soyundan s.47, IV.

Türkler’in lk Atas s.48, V. Türk ve ran Mitolojisinin Çat mas s.51, VI. Türkler’e

Göre “Zulkarneyn” s.53, Okumalar I. Türkler’in Anayurdu (Tanr da lar ve Türkler

s.56, II. Göktürkler’in Atalar , Tanr da lar ’nda s.58, III. Türkler’in Anayurdu (O uz

Destan na Göre) s.59, 3. Bölüm: Mete ve Büyük Hun mparatorlu u s.61, Mete’nin

lu Gökhan (Devletin Geni leme Ça ) s.68, Çiçi Han (Devletin Da lma Ça )

s.73, Atilla ve Hunlar s.79, Okumalar I. Hunlar’ n En Eski Gelenekleri s.86, Çok

Eski Hun Gelenekleri s.91, II. Büyük Hun mparatoru Mete’nin Gençli i ve

Yeti mesi s.93, II. Mete’nin Çin mparatorunu Ku atmas s.98, IV. Mete’nin Çin

mparatoruna Mektubu s.100, V. Çin mparatoru’nun, Hun Hakan na Mektubu s.103,

VI. Hunlar’ n Ünlü Bir Andla mas s.105, VII. Hun Devlet Disiplininin Sert Bir

Örne i s.106, Çin Ordusunun Hende e Dü ürülmesi s.107, VIII. M.Ö. 53

Kurultay nda, Hun Beyleri’nin Görü leri s.108, 4. Bölüm: Göktürkler 1- Türkler, Bir

Kültür ve Dünya Devleti Kurma Yolunda s.110, 2- Eski Türk Yaz tlar s.112, 3-

Göktürk Yaz tlar Nas l Bulundu s.117, 4- Milliyet uurunun Do u s.121, 5-

Bilge-Ka an ve Kül-Tegin Karde ler s.128, 6- Göktürk Devletinin Do u Bölgeleri

s.132, 7- Bat Göktürk Devleti s.134, Bat Türklü ünün Do u (Göktürkler’in

Bat ya Kaymalar ) s.140, ehirlerin daresi s.149, Türkle tirme Yolu ile dare s.151,

Avrupa’ya Geçen Türkler 1- Avarlar s.153, 2- Hazarlar s.157, 3- Peçenek ve O uzlar

s.159, Okumalar I. Göktürkler’in Gelenekleri s.162, II. Göktürkler, Hun Soyundan

Geliyor s.167, 5. Bölüm: Uygurlar Giri s.170, 1- Uygurlar ve Do u Türklü ü s.173,

2- Kültür ve Toplumun Geli me Ça lar s.175, 3- Uygur Ka anl ’n n Kurulu u

s.177, 4- Din ve Dü ünce Reformu s.181, 5- Mani Dininin Uygurlar’ n Hayat

De tirmesi s.184, 6- Uygurlar, Ticaret ve Ziraat ehirlerinde s.187, 7- Orhun’daki

Uygur Devletinin Y s.190, 8- Turfan’da Uygur Devleti s.192, 9- onuncu

Yüzy lda Uygurlar ve Di er Türkler s.196, 10- Uygurlar ve “H tay” Devleti s.198,

Okuma X. yy’da Uygur Ba kenti Turfan’a Seyahat Eden Bir Çinli Neler Gördü

(M.S. 981-984) s.202, 1- klim, Ziraat ve Hayvanc k s.203, 2- çtimai Hayat ve Din

s.205, Buda Dini ve Türk Geleneklerinin Çat mas s.208, 3- Elbise, Kuma , Müzik

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



152

ve Kitaplar s.210, 4- Uygurlar ve Madencilik s.212, Sar Uygurlar s.215, 6. Bölüm:

Do u ve Bat Türk Kültürlerinin Bulu mas Karahanl lar s.219, 7. Bölüm: Kuzey ve

Avrupa Türkleri A. Kuzey Türkleri 1- K rg zlar s.226, 2- K pçaklar s.227, B. Bat ve

Güney Rusya Türkleri s.228, 1- Volga Bulgarlar s.230, 2- Tuna Bulgarlar s.232, 3-

Macarlar s.235, 8. Bölüm: Türkler’de Aile Türklerde Ailenin Geli mesi s.237,

Devletin Güvenli i, Ailenin Güvenli i s.239, ailede Ki ilerin Güvenli i s.241, Aile

ve Devlet s.243, Ailenin Bölünmezli i s.244, Ana, Baba ve Çocuklar s.246, Kad n ve

Zevce s.251, Evlenme s.253, Kad n ve Ba k s.256, Çeyiz s.263, Söz Kesme s.265,

Ni an ve Ön Akid s.266, Gelin Alma ve Gelin ndirme s.267, Nikah ve Nikah Töreni

ve Yürürlü ü s.268, Dü ün s.269, Gerdek s.270, Sa ç ve Sa çl k s.271, Dede

Korkut Saylam s.273, Dü ün-Evlenme Toy ve enlikleri s.275, “Do um” Toy ve

enlikleri s.277, “Ad Koyma” Toylar s.278, O lan n, “ lk Av ” çin Toy s.280, 9.

Bölüm: Ailede ve Toplulukta “Sofra” ve “Yemek” Disiplini s.281, Ziyafete Gitme ve

Ziyafet Verme s.283, A Ba lar ve Kadeh Sürenler s.285, Toy ve enlik Ba lar

s.286, Et Do ray lar, Sofra Ba lar s.287, O uz Destanlar nda Sofrada Yer Alma ve

Yemek Yeme Töresi s.287, Dede Korkut’a Göre Sofrada Yer Alma s.290, Sofrada

r Tutulan Yayla ve Köyde de Üstün Oluyor s.291, Hunlar’da “Devlet And ” ve

“Hakanl k Kadehi” s.292, Kadeh Sürme, O uz Destanlar nda ve Dede Korkut’ta

s.294, Çingiz Han Kültür Çevresinde K z çme ve Kadeh Sunma Törenleri s.295,

10. Bölüm: Soylar n Olu malar s.298, Ordu ve Halk Düzeni s.301, Devlet Kuran,

Tecrübeli Soylar s.302, Büyük, Orta ve Küçük “Sosyal Birlikler” s.303, Okumalar

uz Türkleri’nde, “Boy” s.306, O uz Türkleri’nin “Oba”s s.310, “Uru ”, Soy ve

Nesil s.311, Oymak s.312, O uz Soylar nda “Kara Uluslar” s.313, 11. Bölüm:

Konukluk ve Konuk Hakk s.315, Konuk Hakk (Proto-Türk Geleneklerine Do ru)

s.316, Konu u A rlama Zorunlulu u s.316, Konuk Evi ve Selaml k s.317,

Anadolu’da “Selaml k” s.318, Konak Yeri ve maret s.319, Ribat ve Kervansaraylar

s.320, XI. yy. Türkleri’nde Konuk s.321, “Konuk Hakk ” ve ölenlik Koyun s.324,

12. Bölüm: Türk Milleti Türk Halk ve Devlet s.329, S f ve S f Mücadelesi

Görünmüyor s.332, Türkler’de “Millet Anlay ” s.335, Okumalar Sava , Halk n

Güvenli i için Bar , Halk n Mutlulu u çin s.346, Hun Veziri’ne Göre Halk ve

Devlet s.347, Açlar Doyurma, Ç pla Giydirme s.349, Kuzey-Türk Destanlar nda

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



153

s.351, Hakan n, Ota Halka Ya malatmas s.352, Halk n lerini Düzenleme

s.354, Halk n Can Esenli i Gözetme s.355, Halk n, Hakan n Üzerindeki Haklar

s.355, Halk n, Halk Üzerindeki Haklar s.357, “Ululuk, Türk’e Yara r; Türk’te

Biter” s.357, Türk Milleti ve “Millet Olma” Göktürk Yaz tlar na Göre Millet Devlet

Kurma ve “Millet Olma” s.359, Türk Milletini Koruma s.361, Türk Milletinin

Birle ip, Derlenip ve Toplanmas Birikmi , Birle mi Soyum ve Milletim s.363,

Türk Milletini, Derleyip Toplama s.364, Düzenli Dernek ve Topluluk s.366, Halk n,

Ulusun, Derlenip ve Toplanmas Halk n, “Sava ” çin Derlenmesi s.366, Halk n

Toplanmas (Uygur- ehirli Kültüründe) s.367, Bölük Bölük Toplanma ve Derlenme

Yetene i s.369, Asker ve Ordunun Toplanmas s.370, Dede Korkut Kitab nda

Askerin Derilmesi “Derlenip, Toplanma” s.370, Halk ve Milleti nzibat ve Disiplin

Alt nda Tutma s.374, Millet ve Devlette “Huzur ve Esenlik” s.376, Türk Milletinin,

Devletine Girmesi s.377, Milletin, Devleti “Görmesi” Devlete Ba lanmas s.378,

Türk Milleti “Geldi” Devlete Ba land s.380, Milletin, Devlete Ba lanmas çeri

Girmesi s.380, Beyler ile Milletin Uyumsuzlu u s.383, Türk Milletinin “Kama mas ”

Ayak Sürçmesi s.384, Gök ve Yer Kar çin Ba kald rma s.385, “Halk çinde”

Bulan kl k Kar kl k s.385, “Bilmedi i çin”! Halk n Kar mas s.388, Halk n

Kar mas : Milletin “Yan lmas ” s.389, Halk n “Yolunu mas ” s.391, Halk n,

Devlete Kar Suç lemesi ve Yan lmas s.394, Halk n, Devletinden Kaç p (Tezip,

Gitmesi) s.397, Türk Milleti Kötü Dü ündü ü çin s.401, Halk ve Devlette Asayi i

Bozanlar s.402, “Güç” Kullanma ve Zorbal k s.404, Adalet veren “Adil Bey” s.407,

“Türk Mileti Yok Olmas n” diye Tanr ve Ka an n Çal malar s.409, Türk

Milletinin daresiz ve Düzensiz Ölmesi s.410, “Yan p” Ölecek Olan Türk Milletini,

Yeniden Kurma s.412, Kaçan Türk Milletini, Tanr Öldürmü s.413, Devletten

Ayr lan Milletin, Ölü Gibi Yürümesi s.414, 13. Bölüm: Türkler’de “Vatan” Anlay

Türkler’in Mukaddes, “Yer ve Sular ” s.415, O uzlar’ n Ata Yurtlar s.420,

Türkler’de “Vatan” Anlay s.421, Yurdun Mübarek ve Kutlu Da lar Yaylalar

s.423, Türk llerinin Büyük Sular s.427, Yurdun Kutlu ve Mübarek P narlar s.428,

14. Bölüm: Türkler’de “Devlet” Anlay s.432, Devlet, “Halk ile Toprak”tan

Olu uyor s.433, “ mparatorluk” ve Geni Bölge Te kilat s.438, Ota ve Sarayda Yer

Alma Düzeni s.442, Devlet Gelene inde “Aile” s.443, Okumalar Disiplin ve Düzen

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



154

s.450, Devletin “Kar mas ” Bulanmas s.454, Devletin “Babal k” Vazifesi s.456,

Türkler’de “Kainat Devleti” Anlay s.457, slamiyet’e Yeni Giren Türkler’de s.460,

Türk Devleti, “Türk Milleti” çin s.463, Attila’n n K , Tanr Taraf ndan, Dünya

Hakimiyeti Sembolü s.464, O uzlar’ n “Dünya Hakimiyeti Sembolü” s.465,

uzlar’ n Sembolleri Gökleri Kapl yor s.466, 15. Bölüm: Töre ve Yol Ailede ve

Devlette s.469, Okumalar Töre ve Yol s.473, Anayasalar Devlet çindeki “Halk” çin

Töreler s.474, Türk Milletinin Töresini Kaybetmesi” s.476, Devlet Töresi “ l Töresi”

s.479, ehirli Eski Uygurlarda “Töre” Anlay s.479, Osmanl Devletinde “Töre ve

Yol” s.480, Eski Türk Dü üncesi ve Türk- slam Sentezi s.483, Kanun ile Merasim ve

Erkân (Töre ve Toka) s.484, Kanun ve (Töre) ve “Adet, Gelenek” (Töre ve ön di)

s.485, Çingiz han Çevresinde “Yasa” Sözü ve Anlay s.487, Eski Türk Dü üncesi

ve slam Sentezinde: (Töre) s.489, Yol ve Töre s.491, slamiyet’ten Önceki

Türkler’de s.492, Türkler’in slamiyet’e Giri inde Eski Türk ve slam Sentezi s.493,

“Yolcu” ve “Yerci” Peygamber s.496, slamiyet’e Girerken s.496, Yol ve Yöntem

s.497, Töre ve Yosun s.499, Töre ve “Yordam” s.502, “Usul, Davran ” ve töre

s.503, M r-Türk Sultanl ’nda, Örf Hukuku s.504, Anadolu’da s.505, Türk

Töresinin lahi Temelleri Türk Devlet ve Milletinin ki Yönle Olu mas s.506, Türk

Devlet Töresi ve lahi Sembolleri s.507, O uz Kavimlerinin Düzeni s.508, O uz

Han’ n Soylar na Verilen “Adlar, Unvanlar, Damgalar ve Paylar” s.512, Örnekler

Çingiz Han Yasas n Ba lang ve lk Geli meleri Özet s.515, “Yasa”, söz ve

Anlay n Geli mesi s.515, Çingiz Han Devletinde “Töre” Sözü ve Anlay s.518,

Alt nordu, lhanl ve Timurlular’da s.521, Timur ve O ullar Ça nda s.524, O uz

linin Yaz Andla mas , Ahidnamesi s.525, Yarg , Yarg ve Yasa Yarg çlar s.528,

“Yasa, Yasama” s.531, Eski Anadolu’da “Yasa ve Yasama” s.532, Yasak ey ve

Yasak K lma s.537, 16. Bölüm: Yer Alma ve Oturma Protokolu (Ailede, Toplulukta

ve Devlette) Dede Korkut’ta Oturma Protokolu s.538, Güney Anadolu

Türkmenleri’nde “Yaylaya Göçme Düzeni” s.541, Anadolu Türkmenleri’nde

Beylerin ve Çad lar n Yer Al lar s.542, Güney Anadolu Türkmenleri’nde Çad rda,

“Yer Alma” Düzeni s.542, Türk Topluluklar n Mevkileri Eski Hizmetlerine Göre

Düzenleniyor s.543, Altay Yurtlar nda “Oturma Düzeni” s.544, Çingiz Han

Gelene inde “Yer Alma” Düzeni s.545, Özbek Hanlar ’n n Divanda “Yer Alma”

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



155

Töreleri s.546, 17. Bölüm: Kurultay (Halk ve Devlet Meclisi) s.549, 18. Bölüm:

Beylik ve Ba k Türkler’de Bey ve Beylik Göktürk Yaz tlar nda s.554, Türk Mezar

Ta lar nda s.556, Uygur Türkçe Yaz tlar nda s.557, slamiyet’e Giri Ça lar nda

s.558, Eski Türk iirlerinde s.558, XI. yy.Türkleri’nin iirlerinde s.559, Kahramanl

Türk Kültür Çevresinde “Bey ve Beylik” s.561, (Kutadgu Bilig’e Göre) s.563, Ba

ve Ba k Peygamberimiz ve Hakanlar Ba r s.566, “Ba lamak” Komuta ve dare

Etmek s.568, 19. Bölüm: Türk Ka an ( mparator, Yeryüzünün Sahibi Anlam na)

Yeryüzünün hakan , “Türk Ka an ” s.571, Hunlar n Hakanl k Ünvanlar ve Türkler

s.578, 1- Hakan n Özellikleri s.580, 2- Vazifeleri s.583, Türk skan Politikas s.584,

Okumalar Göktürk Ka anlar n Görünü leri s.589, Göktürk bara Ka an n Ki ili i

s.590, Türk Ka anlar n Zay f Yanlar s.591, II. yy’dan ki Örnek s.592, Tanr ’dan

Güç Alan türk Hakanlar n Ünvanlar s.593, Hakan, “Tanr ’n n K ve Ordusu”

s.598, O uz Ka an ve Ka anl s.599, O uz’un “Büyük Ka an” Olmas s.600,

uz Han’ n Ak ndan Yurduna, “Dönü Toyu” s.601, Gün-Han’ n “Devlet Düzeni”

Toyu s.602, “Toy Defterinde, Yaz Durma (Devlet Protokolünün Yaz Olarak

Kurulmas ) s.602, “Tahta Ç kma” Toylar s.602, Hakan n, Yarl ve Buyru u s.603,

Devletin “ ki Dire i” s.604, “K ç Gücü” ve Hakanlar s.605, Hakan n “Ceza

Vermesi” ve “Affetmesi” “Kutadgu Bilig’e Göre s.606, “Mülk” ve “Melik”

Deyimlerinin Türkler’de Görünü leri s.607, Tahta Ç kma Törenleri (Bir Din Töreni

Gibi) s.608, 20. Bölüm. Vezirler (Halktan Gelen, Büyük Memurlar) Okumalar

Mete’nin O lunun Veziri s.620, Göktürk Veziri “Bilge Tonyukuk” (Çin

Kaynaklar na Göre) s.622, Göktürk Veziri “Bilge Tonyukuk” (Kendi Yaz na Göre)

s.624, Karahanl Türk Saray Kültüründe (Vezir ve Vezirlik) s.626, O uz Töresinde

Vezirin Yeri ve Pay s.630, Türk Destanlar nda Vezir (Halk ve Ozanlar n “Vezirlik”

Anlay ) s.631, O uz Han ve O ullar n Vezirleri I- Ulu Türk s.632, lahi

Emirleri, Han UYgulayor s.633, 2- O uz Han’ n Veziri “Kara-Sülek” s.633, 3- Gün

han’ n Veziri “Irk l Hoca” s.635, 4- Salur linden “Ulade” ve “Ula ” s.636, 5- Vezir

“Korkut-Ata” s.637, Dede Korkut (Dede Korkut Kitab ’nda) s.640, Manas

Destan nda “ yi ve Kötü Vezir” s.641, 21. Bölüm: Büyük Memuriyetler ve Maliye

Ka anlar n “Yi it” ve Muhaf zlar s.643, Büyük Komutanlar ve Memurlar s.645,

Maliye Hakk nda, K sa Bir Sözlük s.652, Baz Vergiler s.653, 22. Bölüm: Ordu

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



156

Düzeni Askerlik Düzeni s.660, 23. Bölüm: Türkler’in Kutlu Devlet Sembolleri

Ba kent, Saraylar, Hakan Ota lar , Tac ve Taht, Sancaklar ve Tu lar s.666, 24.

Bölüm: Türkler’de Din ve Dü ünce s.697, Türkler ve Yeryüzü s.702, Türk Din ve

Dü üncesine Göre Dünyay Yönleme s.703, Okumalar Türkler’de, “Bir Tanr ”, “Bir

Halik” s.707, Türkler’in, “Kurt Pe indeki Göçleri” s.708, Göktürkler’de Gö ün,

Yerin, nsan n Tek Hakiki s.711, Türk Kozmogonisi ve Tanr (Gök, Yer ve Zaman)

s.715, Tanr ’n n Birli i’ne “Tan kl k” s.717, Tanr ’n n Baz Vas flar s.717, Tanr ’n n

Medhi (Tanr ’y Ö ) s.719, Tanr ’n n Vasf ve Birli i Üzerine s.719, Kelime-i

ehadet ve Besmele s.723, Yemin ve And Gibi Tanr ’n n birli ine man Getirme

s.723, slamiyet’ten Önce man ve nanma s.724, Ümid Allah’tan s.725, Tanr ’n n,

“A rlama” ve “Korumas ” s.726, Tanr ’n n Ba lamas s.727, Tanr ’ya Dua, ükür,

Alk ve Yakar s.729, Dede Korkut’ta Bir And ve Yemin s.737, Dede Korkut’ta

Eski Türk Dualar ve nan lar s.738, Dede Korkut’ta Eski Türk Özünde, Di er

Deyi ler s.740, badet ve Namaz s.741, Din H rs s.743, lk Türk “ slami Cihad”

Dü ünceleri s.743, Tanr ’n n Türlü eyler Vermesi s.744, Hacet ve Dilek Toylar

s.745, Hazreti Peygamber Hazreti Peygamber: “Yalavaç” s.747, Hazreti Muhammed,

“Savc ” s.748, slamiyet’ten Önce s.750, “Yolcu”, Hz. Peygamber s.751, Çingiz Han

Kültür Çevresi ve Proto-Türk Dini “Proto-Türkler” ve Proto Mogollar s.752, Çingiz

Han Gelene inde, “Yer ve Gök” s.753, Tanr ’ya Dua ve Alk s.754, “Biz, Tanr ’n n

Askeriyiz” s.756, 25. Bölüm: Türklerde Ölüm Anlay ve Ölüm Törenleri s.758,

Atalar çin Yap lan Sayg Törenleri s.762, Okumalar Türkler’de Ölüm Anlay ve

Ölüm Törenleri (Seçilmi Örnek Belgelerle) “Ölme” ve “Ölüm” Ne Demektir? s.764,

Kül Tegin çin A t s.766, Göktürk Mezar Ta lar nda A tlar s.766, Göktürkler’de

Cenaze Törenleri (Çin Kaynaklar na Göre) s.767, Devlet Cenaze Törenleri s.769,

uz Destanlar na “Devlet Ölü A lar ” s. 769, 26. Bölüm: Türkler’de Törenler ve

Bahar Bayramlar Törenler s.772, Bahar Bayramlar s.773, Okumalar Büyük

enlikler ve Toylar s.776, Dede Korkut’ta O uz Beylerinin enlik ve Toylar s.777,

Cengiz Han Ça nda “Alt n Ota ” Toylar s.778, “Açlar Doyurma, Ç pla

Giydirme” Sava Dönü ü ve Zafer Toyu” enli i s.779, Türkler’de Toy ve enlik,

Yeme- çme Üzerine Deyi ler s.780, Kuzey Türk Halk Destanlar nda “Toy” s.781,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



157

Tahta Ç kma Toyu s.783, Büyük Devlet enliklerinde Ok At lar ve At Yar lar

s.784.


Ön sözde Türk kültürünün geli me a amalar verilmi tir. Türk kavimlerini

bir disiplin alt nda toplay p millet olarak e iten Mete’den ba lanarak Bat ya yay lma,

slamiyet’i kabul etme, Anadolu’ya yerle me ve devlet kurma gibi önemli tarihi

at mlar özetlenmi tir. Giri te Türk milleti ve devletinin mihenk ta olan töre,

ataerkil toplum yap , Türk aile anlay ve din gibi kavramlar ifade edilmi tir.

Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk ad n tarih sahnesine ç kt V. yüzy ldan ba lanarak Türk milletinin

ve devletlerinin milli karakterini ekillendiren kültür unsurlar n i lendi i bir

eserdir.

Türk boylar n tarih sürecinde geçirdikleri siyasi, sosyal ve kültürel

evrelerin milli birlik içinde ele al nd eserde, Orta Asya Türk devletleri kronolojik

rayla tan lm r. Türk toplum yap belirleyen aile, devlet, vatan, töre, din gibi

ögeler ifade edilmi tir. Türk mitolojisi ve kozmogonisi sözlü kültür ürünleri nda

tahlil edilmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinden, özellikle Çin

ll klar ndan, faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



158

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Kozmogoni, Mitoloji, Töre, Türk, Yu .

Roux, Jean-Paul,

Eskiça ve Ortaça da Altay Türklerinde Ölüm, (Çev. Aykut Kazanc gil),

stanbul, Kabalc Yay nevi, 1999

352 s., 15x21 sm.,


Çal man n Amac

Frans zlar n Türkleri tan malar , Türkler hakk nda bilgilenmeleri amac yla

yaz lan bir eserdir. M r, Hint-Avrupa dininin yan nda; Altay dininin de anla larak

evrensel tarihte yerini almas eserin hedeflerinden biridir.

çindekiler

Yazar n Türkçe Çeviri çin Ön Sözü s.7, Türkçe’ye Çevirenin Ön Sözü s.9,

Giri s.11, Belgeler s.17, K saltmalar s.23, Birinci Bölüm: Ölüm, 1. Ya ama Arzusu

s.27, 2. Ölümün Nedenleri s.69, 3. Ölüm Mekanizmas na Kar Duyulan Korku s.99,

kinci Bölüm: Ruh ve Ölüm, 1. Ruh s.109, 2. Ölümden Sonra Ya ama s.146, 3.

Ölülere Tapma ve Atalara Tap nma Adetleri s.188, Üçüncü Bölüm: Cenaze

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



159

Törenleri, 1. De ik Türdeki Cenaze Törenleri s.217, 2. Cenaze Törenleri s.238, 3.

Mezar s.294, Sonuç s.312, Kaynakça s.315, Dizin s.336.


Jean Paul Roux, Türkçe çeviri için yazd ön sözde Türk milleti

hakk ndaki dü üncelerini beyan etmi tir. Çeviriyi yapan n ön sözünde ise Jean Paul

Roux’un e itim hayat ve Türk kültürüne katk lar özetlenmi tir. Giri te çal man n

amac , kapsam , yöntemi üzerinde durulmu tur. Sonuçta Altay dinine nüfuz etmenin;

malzemenin ölçüsüzlü ü, inceleme alan n s rs zl ve da kl vb. sebeplerle

imkans z oldu u belirtilmi tir.

De erlendirme

Altay toplumlar nda ölüm; ölümle ilgili yas, cenaze, anma vb. törenleri

arkeoloji nda inceleyen bir eserdir.

Eserde ölüm dü üncesinin toplumda yaratt duygular, ölümün soyut ve

somut yans malar ele al nm r. Türk boylar nda; tek Tanr inanc , ölümden dolay

ortaya ç kan kültler, ritüeller, kut inanc , mezarl k kültürü vb. kar la rmal olarak

incelenmi tir. Co rafi ve tarihsel baz sebepler kesin sonuçlara varmay önlese de

kut, hayat a ac vb. ayr nt larda yeni ve net sonuçlara ula ld belirtilmi tir.

Çal mada, yerli kaynaklar (yaz t, mezar ta vb.), yabanc tarihler ve yaz

kaynaklar n yan nda, gezginlerin derlemelerinden faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



160

Anahtar Sözcükler

Efsane, Kut, Kült, Mitoloji, aman, Yo .

Rasony , Laszlo,

Tarihte Türklük, Ankara, Türk Kültürünü Ara rma Enstitüsü, 1971,

428 s., 16x24 sm.,

Dizin ve kaynakça bulunmaktad r.

ISBN y.

Çal man n Amac

Türklerin co rafi, kültürel, dini, tarihi özellikleri hakk nda bilgi vermeyi


çindekiler

Ön Söz s.VII, Birinci Bölüm: Giri ; Türklerin Anayurdu, Türk Irk , Türk

Ulus Adlar , Türklerle lgili Has simler, Ölü Gömme Adeti, Eski Din, Türklerin

Eski Takvimi, Halk Edebiyat , Musiki Folkloru, Tezyini Sanatlar: Maden

letmecili i, Hayvan Uslûbu, Hal , ktisadi Hayat, Göçebelik, Hayvan Besleme,

Çiftçilik, G da Maddeleri, Aile, Cemiyet, Devlet, Türklerin Askeri Kabiliyeti ve

De eri s.1, kinci Bölüm: I, Türklü ün Öncüleri: Hun’lar s.65, II. Hun’lar n En

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



161

Yak n Hedeflri: To-pa’lar, Sabir’ler, Avar’lar s.75, III. Ogur Türklerinin Da :

Onogur’lar, Tuna ve dil Bulgarlar s.88, IV. Türklü e Ad Veren Kavim: Türk

(Tukyu)ler s.96, V. Türk Devletini Do u’da Ya atanlar: Uygur’lar s.104, VI. Türk

Devleti’nin bat ’daki Varisleri: Kazarlar (Hazar’lar) s.114, VII. Macar’lar s.118,

VIII. Peçenek’ler ve Uz’lar s.130, IX. Kuman’lar s.136, Üçüncü Bölüm: I. lk

Müslüman Türk’ler: Gazneli’ler, Karahanl ’lar, Selçuklu’lar, Atabeg’ler, Memlûk’ler

s.156, II. Mo ol stilas s.174, III. Timuri’ler s.187, IV. Anadolu Türkleri:

Selçuklu’lar ve lk Osmanl ’lar s.193, V. Osmanl Devletinin Parlak Devri ve

Macaristan’da Türk Hakimiyeti s.202, VI. Alt nordu ve Varisleri: I. Saray’daki Alt n

hilal’in Parlak Ça s.218, VII. Osmanl Devletinin Çökü ü s.236, III. Yeni

Türkiye’nin Kurulu u s.260, IX. Alt nordu ve Varisleri: II. Çarl k Hakimkiyeti

Alt nda s.269, Türklü ün Bugünkü Say s.279, Bibliyografya, Notlar, Ba ca

saltmalar s.281, Birinci Bölüm: Giri s.283, kinci Bölüm: I. Türklü ün Öncüleri:

Hunlar s.300, II. Hunlar n En Yak n Hedefleri: Topa’lar, Sabirler, Avar’lar s.304, III.

ur Türkleri’nin Da : Onogur’lar, Tuna ve dil Bulgarlar s.309, IV. Türklü e

Ad Veren Kavim: Türk (Tukyu)ler s.313, V. Türk Devleti’ni Do uda Ya atanlar:

Uygurlar s.316, VI. Türk Devleti’nin Bat ’daki Varisleri: Kazar’lar (Hazarlar) s.321,

VII. Macarlar s.324, VIII. Peçenekler ve Uz’lar s.327, IX. Kuman’lar s.330, Üçüncü

Bölüm: I. lk Müslüman Türkler: Gazneliler, Karahanl ’lar, Selçuklu’lar, Atabeg’ler,

Memlûk’ler s.334, II. Mo ol stilas s.341, III. Timuriler s.348, IV. Anadolu

Türkleri: Selçuklu’lar ve lk Osmanl lar s.349, V. Osmanl Devleti’nin Parlak Devri

ve Macaristan’da Türk Hakimiyeti s.361, V. Alt nordu ve Varisleri: 1. Saray’daki

Alt n Hilal’in Parlak Ça s.371, VII.-VIII. Osmanl Devleti’nin Çökü ü ve Yeni

Türkiye’nin Kurulu u s.375, IX. Alt nordu ve Varisleri: II. Çarl k Hakimiyeti Alt nda

s.380, ndeks s.385.


Ön sözde Rasonyi, Dil ve Tarih Co rafya Fakültesi’nde Atatürk’ün iste iyle

Hungaroloji kürsüsü kuruldu unu, kendisinin Atatürk taraf ndan buraya davet

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



162

ettirildi ini belirtmi tir. Giri te Türklerin ana yurdu, kültürel, iktisadi, askeri

hayatlar yla ilgili bilgi verilmi tir. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Hun Türklerinden ba lanarak tarihte ad geçen Türk boylar ve devletleri

hakk nda bilgi verilen bir eserdir.

Türklerin ana yurdu, Türk rk n ve dilinin tarihi süreci hakk nda bilgi

verilen eserde, Türk sosyal ya ant çe itli yönleriyle ele al nm r. Eski Türk

dininin ad verme, ölü gömme vb. merasimlerini ekillendiren mitolojik inançlar n

çe itli Türk boylar ndaki alg lan kar la lm r.


Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Ogur, Ongun, aman, Totemizm, Türk.

Roux, Jean-Paul,

Türklerin Tarihi, Pasifikten Akdeniz’e 2000 Y l, (Çev. Aykut Kazanc gil,

Lale Arslan-Özcan), stanbul, Kabalc Yay nevi, 2007,

598 s., hrt., 14x21 sm.,


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



163

ISBN 975-997-091-0

Çal man n Amac

Pasifikten Akdeniz’e geni bir co rafyada hüküm süren Türk tarihinin iki

bin y inceleyerek, “Türk” kelimesinin etimolojik, siyasi, sosyal yönlerini

ayd nlatmay hedefleyen bir eserdir.

çindekiler

Türkçe Çeviriye Ön söz s.11, Ön söz s.15, Giri s.17, I.Bölüm: Türk Olgusu

s.21, Türkoloji s.24, Paydalar s.26, Irk ya da Dil? s.27, Türkler ve Türkiye s.30, Tek

Tanr , Tek mparator s.32, Türk Dilleri s.35, mparatorluk Kurma E ilimi s.39,

Fanatizm ya da Ho görü s.44, Türk Toplumlar s.46 Sanatç s.48, II.Bölüm: Kuzeyin

Barbarlar ve Di er Hunlar s.50, Sibirya Ormanlar nda (Taygalarda) s.50, Dilbilimi

ve Antropoloji s.52, Bozk rlara Geli s.54, Hiong-Nular s.55, Teoman (Teu-Man) ve

Mete (Mao-Tuen) s.57, Hiong-Nular n Gerileme ve Dü Devirleri s.60, Hiong-Nu

Uygarl s.63, Korkunç IV. Yüzy l s.64, Tabgaçlar s.65, Bozk r Göçebeleri s.68,

Hunlar s.70, Galya’da ve talya’da Attila s.72, Hunlar n Sorunu s.76, Juan-Juanlar ya

da Avarlar s.77, Eftalitler s.79, III.Bölüm: Türklerin Ortaya Ç s.83, V-VII.

Yüzy llarda Do uda Türkçe Konu an Halklar s.83, K rg zlar s.86, Bat daki Türkçe

Konu an Toplumlar s.90, Tarihteki lk Türkler s. 92, Do Efsanesi s.94, ranizm

ve Budizm s.96, Birinci Tu-Kiu mparatorlu u s.98, Tu-Kiulerin Yeniden Do u

s.102, Bulgarlar s.107, Hazarlar s.111, Yahudile mi Bir Türk Krall s.113, IV.

Bölüm: lkça ve Ortaça Ba nda Türk Uygarl s.117, Bozk r s.117, Arabalar ve

Yurtlar s.119, At s.121, Ticaret s.124, Tar m ve Sanayi s.126, Korkunç Portreler

s.127, Sava s.131, Toplumsal Ya am s.135, ölenler s.138, Giyim ve Beslenme

s.140, Kültür s.142, Paleo-Türk Yaz tlar s.145, Ulusal Din s.146, Evrensel Dinler

s.150, V.Bölüm: Uygurlar s.153, Arap gali s.153, Talas Sava s.154, Türkler ve

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



164

Araplar Kar Kar ya s.155, Peçenekler s.157, Mo olistan’daki Uygur

mparatorlu u s.159, Edebiyat ve nançlar s.162, Mo olistan’da Uygur

mparatorlu unun Dü ü s.165, K rg z mparatorlu u s.166, Kitanlar, s.168,

rg zlar n Y lmas ndan Sonra Mo olistan s.169, a-t’olar s.171, Yurt Aray

s.171, Kansu Uygurlar s.173, Sinkiang Uygurlar s.174, Uygurlar n Kültürel

Geli imi s.175, Uygur Vahalar ndaki Dinler s.177, VI.Bölüm: slamiyetin Kabulü

s.181, Paral Askerler s.181, Ba ar z Bir Asimilasyon s.185, M r’da Toluno ullar

Ve idiler s.188, Fat mi Hakimiyeti s.189, Türkler Aras nda Müslümanl n

Yay lmas s.190, Bulgarlar n Din De tirmeleri s.192, Karahanl lar s.194,

Afganistan’daki Gazneliler s.197, Gazneli Mahmud s.198, Harezm ahlar s.201,

Selçuklular n Do u s.203, Müslüman Türklerin XI Yüzy ldaki Çat malar s.205,

ran Büyük Selçuklular Devletinin Kurulu u s.208, VII.Bölüm: Selçuklu Dünyas

s.212, Orta Asya’da Selçuklular s.212, Malazgirt’e Do ru s.212, K pçaklar,

Kumanlar ya da Polovestler s.215, Küçük Asya Selçuklular n Ortaya Ç s.218,

Suriye’deki Büyük Selçuklular s.220, Melik ah’tan Sonra s.221, Haçl Seferleri

s.222, Küçük Asya’n n Türk Beyleri s.224, Rum Krall s.226, Sencer Ve Do u

ran s.229, Harezm ahlar n Yükseli i s.231, Gazneliler, Gurlular Ve Harezm ahlar

s.233, Delhi Sultanl s.234, VIII.Bölüm: Müslüman Dünyada Türkler s.238,

Nüfus s.239, Göçebeler Ve Yerle ikler s.242, Müslümanla ma s.245, amanizm

An lar s.246, iilik, Tasavvuf Ve Kar la rmalar s.248, Kad nlar n Konumu s.250,

Yönetim s.252, ktisadi Hayat s.255, Dil Ve Edebiyat s.258, Sanat s.261, Anadolu

Mimarisi s.263, Figüratif Sanat s.265, IX.Bölüm: Mo ol Egemenli inde Türkler

s.268, Türkler Ve Mo ollar s.269, Mo ol mparatorlu unun Do u s.272, Cengiz

Han’ n lk Dönemi s.272, ran’ n Y s.276, Avrupa’ya Ak nlar s.279, Cengiz

Han’dan Sonras s.280, Avrupa Seferi s.282, Rusya’n n Efendisi Alt nordu, s.284,

Alt nordu Türkle iyor s.286, ran ve Anadolu’nun Fethedilmesi s.289, Hulagu

s.291, M r Memluklar s.293, lhanl lar, Memluklar ve Rum Selçuklular s.298,

X.Bölüm: Timur Depremi s.302, Ça atay Hanl s.304, Ça atay Hanl n kiye

Bölünmesi s.306, Tu luk Timur ve Kazgan s.308, Timurlenk s.308, Belirsiz Dinsel

Tav r s.312, Toktam s.314, Halaciler ve Delhi Tu luk s.316, Timur’un

Hindistan’a Giri i s.319, Karakoyunlular ve Akkoyunlular s.319, Timur Kar nda

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



165

Memluklar s.319, Anadolu Beylikleri s.322, Osmanl Devletinin Kurulu u s.325,

I.Murad ve I. Bayezid s.329, Ankara Sava s.331, XI.Bölüm: Dü ler ve

Yükseli ler s.334, Yeni Bir Dünyaya Do ru s.334, Göçebelerin Sonu s.336,

Timurlular s.337, Timur Rönesans s.339, Türkmenlerin Dönü ü s.342,

Alt nordu’nun Sonu s.343, Özbeklerin ve Kazaklar n Do u s.346, Osmanl lar n

Yeniden Do u ve Yükseli i s.348, Konstantinopolis’in Al s.350, XV.

Yüzy lda Osmanl Hümanizmi s.352, Adil ahlar s.353, II.Bayezid ve Selim s.354,

XII.Bölüm: Büyük mparatorluklar n Do u s.356, Muhte em Süleyman s.360,

Kanuni Döneminde Sanat s.363, Kuzey Afrika’da Türkler s.364, Çökü ün lk

aretleri s.367, Kazan ve Ast rhan Hanl klar s.371, Avrupa Bozk rlar nda Ruslar n

lerleyi i s.374, Sibirya s.375, ran Safevileri s.376, Özbekistan’ n Kurulu u s.380,

Özbek Kültürü s.384, Babur ah s.385, Ekber s.390, XIII.Bölüm: XVII. Yüzy ldaki

Yükseli Ve Çökü s.393, Cihangir ve ah Cihan s.393, Mo ol Sanat n Görkemi

s.396, Evrengzib s.397, Büyük mparatorluk s.400, XVI. Yüzy lda Osmanl da

Sanat, Edebiyat Ve Bilim s.401, lk Gerileme Belirtisi s.403, ehzadeler, Kad nlar

Ve Harema alar s.406, Karde Katli ve Kafes s.407, Sibirya’da Ruslar s.408,

Cungar Egemenli i s.411, Buhara Ve Hive Hanl klar s.413, XIV.Bölüm: Çökü

s.415, Nadir ah s.415, Kacarlar s.417, ngilizlerin hdistan’ s.419, Cungarlar Ve

Hâceler s.420, Çinlilerin Dönü ü s.422, K m Tatarlar n Tasfiyesi s.423, Ruslar

Kafkasya’da s.424, Kazaklar n Boyun E mesi s.427, Maveraünnehir’de Son

Özgürlük Y llar s.428, Hanl klar n Ruslar Taraf ndan lhak s.430, XVIII. Yüzy lda

Osmanl mparatorlu u s.431, Osmanl mparatorlu unun Y lmas s.432, XIX.

Yüzy ldaki lk Krizler s.434, M r’ n Türklerin Elinden Ç kmas s.436, Fransa’n n

Ma rip’i Türklerden Al s.438, Tanzimat s.441, Son S çray lar s.442, XV.

Bölüm: Dirili s.447, 1920’de s.447, Osmanl mparatorlu unun Tasfiye Edilmesi

s.448, Mustafa Kemal’in Devrimi Ve Kurtulu Sava s.449, Türkiye Cumhuriyeti

s.453, Demokraside Kriz Dönemleri s.454, Türkiye Farsiyeleri s.458, ran Türkleri

s.462, Sovyet Devrimi s.464, Milli Türk Komünizmi s.446, SSCB’nin Olu umu

s.468, Milliyetçilik Yönünde Sapmalar s.471, Sovyet Sömürgecili i s.472,

Ba ms zl a Do ru s.476, Nüfus Dengesinin Bozulmas s.477, Ba ms zl a Do ru

s.478, Çin Uygurlar s.480, Sonuç s.484, Kozlar s.484, s.486, Türkçülük s.489,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



166

slamiyetin Uyan s.492, Kaynakça Konusunda Baz Yönelikler s.499, Kronoloji

s.521, Dizin s.535, Soya açlar Ve Haritalar s.565.


Türkçe çeviri için Aykut Kazanc gil taraf ndan yaz lan ön sözde, Roux’un

bilimsel serüveni ve Türk kültürü hakk nda yapt çal malardan bahsedilmi tir.

Roux’un yazd ön sözde ise Sovyetler Birli i’nin da ndan sonra ba ms zl

kazanan Türk devletlerinden bahsedilmi tir. Giri te farkl adlarla an lan Türk

boylar n dünya medeniyetine kazand rd klar Frans z gözüyle irdelenmi tir.

Sonuçta ise 1920’den sonra Türkiye ve Türk dünyas nda ya anan iç ve d

geli melere k tutulmu tur. Siyasi tan mlar konusunda Bat terminolojisine ba

kal nm r. Türk birli inin önündeki siyasi ve co rafi engellere vurgu yap lm r.

De erlendirme

Milad n ba lang ndan, MS iki binli y llara kadar Asya, Avrupa ve

Afrika’da ya ayan ve bugün dünyan n farkl bölgelerinde bulunan Türk

topluluklar n tarihini anlatan bir eserdir.

Tarih kavram n içine giren millet olgusu, siyasi, sosyal, kültürel hayat,

sanat vb. bütün unsurlar içeren eserin; Türk mitolojisi k sm nda inançlar, ölenler,

duklar, yer almaktad r. Türklerin kozmolojik tasavvurlar na, kültürlerine ve bunlarla

ilgili efsanelere de inilmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n makale ve kitap çal malar ndan

faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



167

Anahtar Sözcükler

Budizm, Efsane, Kut, amanizm, ölen, Türk.

Sevinç, Necdet,

Eski Türklerde Kad n ve Aile, stanbul, Türk Dünyas Ara rmalar

Vakf , 1987,

110 s., 10x16 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Eski Türk toplumlar nda sosyal birlik ve sosyal bünyenin çekirde i oldu u

belirtilen aile ve kad n hakk nda bilgi vermeyi, böylece Türk milli kültürüne hizmet

etmeyi amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Giri s.9, Destan ve Efsanelerde Kad n s.11, deal Türk Kad Tipi ve

Kad na Verilen De er s.16, Gerçek Hayatta Kad n s.30, Siyasi- dari Faaliyetlerde

Kad n s.30, slam’dan Sonra s.35, Eski Türklerde Kad n ve Aile Hukuku s.44,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



168

Evlenmek, Yuva Kurmak s.67, Tek Zevcelik s.78, slam Hukuku ile Eski Türk

Hukukunun Benzerli i s.84, Kaynakça s.97.


Türk Dünyas Ara rmalar Vakf Ba kan Prof.Dr.Turan Yazgan taraf ndan

yaz lan ön sözde Türkiye’de kitap okuma oran n dü üklü üne dikkat çekilmi ;

bunun sebebini tespit ederek ortadan kald rmaya çal man n Türk ayd n görevi

oldu u belirtilmi tir. Giri te Türk kültüründe, destan ve efsanelerinde aile kurumuna,

özellikle kad na verilen önem vurgulanm r. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk tarihinde, mitolojiden gerçekli e, Türk kad na yüklenen dini, siyasi,

ahlaki anlam ve görevler hakk nda bilgi verilen bir eserdir.

Eserde, Türk destan ve efsanelerinden ba lanarak çe itli Türk boylar n

sosyal hayat nda kad n yeri irdelenmi tir. Türk mitolojisindeki kahramanlar n

hatunlar olarak, Tanr taraf ndan gönderilen kutsal kad nlar n milletin ruhani timsali

oldu u belirtilmi tir. Türk ve Yunan mitolojisindeki kad n telakkisi

kar la lm r.


Anahtar Sözcükler

Altay, Destan, Efsane, Manas, Mitoloji, Türk.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



169

Tarcan, Haluk,

Tarihin Ba lad Ön-Türk Uygarl , Resmi Tarihin Çökü ü, 2. bs.,

stanbul, Töre Yay n Grubu, 2004,

385 s., res., 16x24 sm.,


ISBN 975-92670-0

Çal man n Amac

Bat ’dan tercüme, Bat ’n n ç karlar na göre düzenlendi i belirtilen Türk

tarihine, resmi tarihe, inanan Türk kitlesine, tarihin kökeni olan Ön-Türk uygarl

tan tmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Bölüm I: Kitap Öncesi s.15, Ayd nl Yaratan Ön-Türkler s.16, Ezilmi lik

s.21, Ortaasya’da Yaz n cad s.25, üphe Edilen Noktalar s.27, Ate Kültü ve Ate

Evleri s.30, Tanzimat Döneminin Miras s.31, Türk Ad n Yok Edilmesi s.35, Türk

Dememek çin s.36, Bat lar n Yan lg lar s.42, EYZ ’ler, Tarih Öncesi Dünyan n

Ba kenti s.46, Türkçe Kaynak Dil s.47, Arap stilas s.52, Bat ’n n Geleneksel ftira

Kampanyas nda Devam Türklerin mha Edilmeleri s.59, Ön-Türk Kültürüne

Haz rdan Konmak s.62, Bölüm II: Kitap I Resmi Tarihin Çökü ü s.71, Mozaikçiler

s.79, Bölüm III: Ön-Türk Uygarl s.94, nan lamayacak Yan lg lar s.96, Budizm’in

Kökeni s.98, Yöntem s.105, Yaz n Do du u Üçgen s.107, Evrensel Uygarl klar n

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



170

Kökenindeki Ön-Türk Uygarl n Do u s.109, Orta Asya Ki isinden, Ön-Türk

Ki isine s.110, Yaz ya Do ru lk Ad mlar s.111, Yaz n Do u s.113, Tamgalar

Olu turan Ö eler s.114, Asya Yaz tlar /Ot-O Yaz tlar s.120, Bölüm IV: Uygarl klar

Su Kenarlar nda Do arlar s.125, Bilinmeyen Adlar yla ç Denizler s.128, Bat n

Büyük Yan lg s.129, Bölüm V: Kara Tau Kültürü s.131, Karatau Kültürü

Hindistan’da s.135, Tarihteki lk Siyasal Kurulu : U unuy s.136, Bölüm VI:

Evrensel Kültürün Ba lang ndaki Ön-Türk Dil, Yaz , Kültür ve Tarihi s.137, Tarih

Ön-Türklerle Ba lar s.138, Bölüm VII: Kaya Resimleri Damgalar s.147, O

Tamgalar s.153, Yaz tlar n çerikleri s.157, Yaz Okullar s.159, Ön-Türk Evrensel

Uygarl klar Tarihinde lk Aç lan Okul s.160, Bölüm VIII: nsan Üstü Kuvvet nanc

s.161, Kurganlar ve Tümülüsler s.165, Kutsama Merasimi s.166, Kün-Ay

Yalq nlar n Anlamlar s.168, Y lan-Bo a Kültü s.172, Hint-Avrupa Dillerinde 7

Say s.174, Etrüsklerde Y lan s.176, Ate Kültü/Qurgan Kültürü s.181, Varolu

Felsefesi s.183, Ate e Urma” Kurallar s.183, Uça Barma (**) s.186, Bat Dillerinde

Tanr Adlar n Kayna s.187, Bölüm IX: Ön-Türk Siyasal Kurulu lar , ÖDÜS

(Devlet)leri s.189, On-Uyul, On Notas , Tarihteki lk Bar Notas s.193, Türük Bil,

Türük Egemenli i s.201, Orhun Yaz tlar n Yanl Tarihi s.203, Avrasya Tarihi

s.205, Rus Çarl n Tarih Ara rmalar s.206, Tatarlar s.208, Resmi Türk

Tarihindeki nan lmaz Yanl lar ve Yanl larda Israr s.208, Uygur mparatorlu u

s.209, Orta Asya, Üst Asya, Avrasya, Ön-Türk Yaz tlar nda Bilinmeyen Ya Da

Bilinmek stenmeyen Kavramlar s.212, Bölüm X: Göçler s.225, Do u’dan Gelen

Ayd nl k, Talas’tan Qut-Yak’a s.227, si-Yir’den Güneye s.228, Do u Anadolu

Kaya Resimleri ve Yaz tlar ile Türklerin Dördüncü Yurdudur s.242, Ahtamar

Adas nda Ön-Türkler s.244, Karaba … Nogorni Karaba s.244, Cunni Ma aras

s.246, 16 Bin Y ll k Kültür ve Ta Uygarl k Bölüm XI: Kuzey Anadolu’da

Karadeniz K lar nda Ön-Türk zleri s.249, Bölüm XII: Uw-On’lar,

Konstantinopolis Bizans, Astan-Boliq, Aasitaane stanbul s.253, Uw-On’lar s.256,

stanbul Yöresinde Ön-Türk Kültürünün lk Delilleri s.257, Bölüm XIII: Troia

(Troya) s.269, Beycesultan’da Ön-Türk Yaz s.273, Bat Anadolu’da Bir Yaz t

Daha s.275, Sagalassos, Bat Anadolu’da Yeni Bir Yerle im Merkezi s.277, Antalya-

Attaleia s.280, Bölüm XIV: Limni Adas nda Ön-Türkler Ve Kyme Alfabesi s.285,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



171

Kyme Alfabesindeki Harflerin Ön-Türk Damgalar Olan Kökenleri s.287, Grekler

Ala ya’da Ne Ararlar? K br s Adas nda Ön-Türkler s.295, Karia Yaz s.298,

Likya… Lik/Ya s.299, Bölüm XV: Anadolu Tarihi Sorunu s.301, Hint-Avrupa

Kuramsal Dilini 4. Binde Do u Anadolu’ya Yerle tirme Çabalar s.303, Urartu

s.304, Hurrumi s.307, Hyrcanie, (Irkani) s.309, Bölüm XVI: Hatti Ülkesi s.311,

Bölüm XVII. Alt n Ustas skitler s.326, Herodot’ta skitler s.329, Bölüm XVIII:

Do u Anadolu Ön-Türkleri, Özet s.335, Mezopotamya’ya K sa Bir Bak s.337,

Sami Alfabesinin Do u s.339, Kitap Sonras s.345, Halk za lk Sesleni s.345,

Bilimsel Mant k s.350, 12 Temmuz 2002 Ceviz Kabu u s.351, Kaynakça s.385.


Ön sözde Türk dünyas n Ön-Türk uygarl n ke fini Atatürk ve Kaz m

Mir an’a borçlu oldu u belirtilmi tir. Bu uygarl n bilimsel olarak tan nmas n

Türk tarihine yap lan sald lar önceleyece ine ve Türk kimli inin do ru olarak

ifade bulaca na vurgu yap lm r. Giri te Türk tarihinin do ru olarak ö renilmesi

ad na yap lmas gerekenler ifade edilmi tir. Son sözde, eserin ana fikri özetlenmi tir.

De erlendirme

Türk tarihinin kökenine yönelik kabullenmelerin siyasi, felsefi, etimolojik

olarak yeniden incelendi i; bu hususta Bat ’da ve Türkiye’de yap lan teknik

yanl klar n ele al nd bir eserdir.

Türk tarihinin ba lang ç noktas MÖ 220 kabul eden tarih anlay

reddedilirken, ba lang ç MÖ 14 binler kabul edilmektedir. Türkçe yaz tlardan,

kurganlardan, arkeolojik ve kültürel kal nt lardan yola ç larak yeni tezler ileri

sürülmü tür. Eserde, Türk mitolojisine ait kültlere ve aman felsefesine yer

verilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



172

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinden ve yazar n geni bir

co rafyada yapt gözlemlerden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Kurgan, Kült, O , Orhun, Türk.

Ta l, Ahmet,

Gök-Türkler, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas mevi, 1995,

197 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-16-0688-8

Çal man n Amac

542-630 y llar aras nda hüküm süren I. Göktürk Devleti hakk nda, elde

edilen yeni vesikalarla birlikte konuyla ilgili yap lan tercümeleri toplu halde

de erlendirmek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Önsöz s.VII, K saltmalar s.IX, Giri L, 1- Kaynaklar s.2, 2-Kaynaklar

Üzerinde Çal malar s.5 I. K m I- Gök-Türklerin Men eî Mes'elesi s.9, 1-

kt klar Yer Mes'elesi ve As l Yurtlar s.9, 2- Men eyle lgili Efsanevî Rivayetler

s.10, 3- P'ing-Liang Hun'lar ve Gök-Türklerle Ba lant lar s.12, II- Devletin

Kurulu undan Ünce Gök-Türkler s.14,1- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Ç kt

rada Orta Asya'n n Durumu s.14, 2- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Ç s.14,

III- Gök-Türk Devletinin Kurulu u ve Geli mesi 1- Bunun Ka an Devri (542-552)

s.16, 2- Kara Ka an Devri (552-553) s.18, IV- Gök-Türk Devletinin Yükseli

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



173

Devri s.19, 1- Mukan Ka an Devri (553-572) s.19, a- Mukan’ n ahsiyeti s.26, 2-

Taspar Ka an Devri (572-581) s.27, 3- 1. Gök-Türk Devleti Döneminde Ülkenin

Bat Taraf ve stemi Yabgu (552-576)s. 31, 4- Taspar Kagan' n Ölümü ve Taht

Mücadelesi s.34, V- Gök-Türk Devletinin kiye Ayr lmas Ve Do u Gök-Türk

Devleti s.35,1- I bara Ka an Devri (582-587) s.35, a- Çinli Casus Ch'ang Sun-

sheng’in Gök-Türkleri Bölme Plan s.36, b- Isbara'n n Seferleri s.38, c- Sui

mparatorlu u’nun Gök-Türkleri Bölmek çin Haz rlad Ferman n Etkileri s.39,

d- I bara'n n Çin'in Siyasî Üstünlü ünü Kabul Edi i s.44, e- bara’n n Çin’den

Askeri Yard m Almas s.46, 2- Baga Kagan Devri (587-588) s.48, 3- Tou-lan Kagan

Devri (588-600) s.50, a- Chi’i-min’in Siyasi Güç Olarak Ortaya Ç kmas s.53, b-

Tardu-Yang Su Sava s.55, 4- T’u-li’nin Çin’de Kagan Olmas s.56, 5- Tardu’nun

Askeri Gücünün Bertaraf Edilmesi s.58, a- Tardu’nun Chi’i-min’i Ortadan Kald rma

Te ebbüsü s. 58 b- Chi’i-min’in Çinlile mek stemesi s.61, VI- Do u Gök-Türk

Devletinin Kuvvetlenmesi s.63, 1- Shih-pi Kagan Devri (609-619) s.63, 2- Ch’u-lo

Kagan Devri (619-621) s.69, 3- l Kagan Devri (621-630) s.72, VII Do u Gök-Türk

Devletinin Zay flamas s.79, VIII- Do u Gök-Türk Devletinin Y lmas s.82, IX-

Bat Gök-Türk Devleti 1- Tardu'nun Bat Alemiyle Münasebetleri s.87, 2- Ch'u-Lo

Ka an, (Kül Tardu ad ve Ta-Nai Tegin) s.88 3- Bat Gök-Türk Devletinin Yeniden

Kuvvetlenmesi Ve Y (She-Kui Ve T'ung Yabgu) s.92, II. K m Metinler s. 95,

1- T’ung Tien s.95, 2- Ts’e-Fu Yüan-Kui s.110, 3-Tsu-Chih T'ung-Chien s.141,

Sonuç s.177, Bibliyografya s.181, Gök-Türklerin Soykütü ü s.185, Çin

mparatorluklar Kronolojisi s.186, Dizin s.187, Vesikalar.


Ön sözde Gök-Türk tarihi hakk nda elde bulunan vesikalar n genel

de erlendirmesi yap lm r. Giri te Gök-Türk Devleti’nin tarihi hakk nda bilgi

verilmi ; çal man n amaç ve kapsam belirtilmi tir. Sonuçta eserin içeri i

özetlenmi , Gök-Türklerin tarihi ve co rafi geli imlerine kronolojik olarak yer

verilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



174

De erlendirme

Gök-Türklerin 542-630 y llar aras ndaki tarihinin eldeki kaynaklar nda

de erlendirildi i; Çince üç vesikan n Türkçe’ye tercümesinin yap ld bir eserdir.

Gök-Türk tarihinin ayd nlat lamayan bölümleri hakk nda yap lan bu çal ma;

Gök-Türklerin men einden ba layarak Do u Gök-Türk Devleti’nin y na kadar

olan siyasi süreci ele almaktad r. Eserde, Gök-Türkler hakk nda Türk sözlü

kültüründe yer alan türeyi mitlerine yer verilmi tir. Kurt Ana/Kurt Ata motifinin

di er boylarla ortak yanlar na dikkat çekilmi tir. Tarihi kay tlarla destanlar n

kar la ld eserde, I. Göktürk Devleti tarihini ilgilendiren üç Çince vesikan n

tercümesi yap lm r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda Çince ana

kaynaklardan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Efsane, Gök-Türk, Hun, Ka an, Yabgu.

Ta , smail,

slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogoni Kozmoloji, Konya, Kömen

Yay nlar , 2002,

187 s+[1y.], res, 15x21 sm.,


ISBN 975-6527-06-4

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



175

Çal man n Amac

slam öncesi Türk dü üncesinde yer alan kozmogonik ve kozmolojik

telakkileri tespit ve tahlil etmek; ilerleyen çal malarda bu telakkilerin slam

felsefesine etkisini ortaya koymak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.i, I. Bölüm: Giri ve Kavramsal Çevre, I. Giri , slam Öncesi Türk

Dü üncesinin Problemleri s.1, 1. slam Öncesi Türk Dü üncesinin S r ve

Problemleri s.1, 2. slam Öncesi Türk Dü üncesi Hakk nda Bilgi Veren Kaynaklar ve

De eri s.3, II. Kavramsal Çerçevede: Kozmogoni ve Kozmoloji, 1. Kozmogoni s.10,

2. Kozmoloji s.16, II. Bölüm: slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogonik

Meseleler, I. Hunlar n Dini nançlar nda Kozmogonik ve Kozmolojik Ögeler s.23, 1.

Hun Kozmolojisi ve Fikri Kökleri s.24, II. Göktürklerde Kozmogoni s.30, 1. Göktürk

Kozmogonisi s.32, 2. Orhun Yaz tlar nda Kullan lan Yaratmakla lgili Kelimeler:

Hangi Anlamlarda Kullan ld klar s.35, III. Türk Dü üncesinde Kutsal Varl klar, 1.

Tanr s.38, 2. Umay s.44, 3. Iduk Yir Sub (Kutsal Yer-Sular) s.51, IV. Maniheist

Metinlerde Kozmogoni s.57, V. Türk Mitolojilerinde Kozmogoni s.67, 1.

Yaratmadan Önceki Durum s.68, 2. Yaratman n ekli s.70, 3. Türk Mitolojisinde

Yarat Varl klar s.76, 4. Varl klar n Ortaya Ç Hiyerar isi s.78, 5. nsan n

Yarat s.80, VI. Türk Mitolojisinin Fikri Kökleri s.89, 1. Kelime ve Kavramlar

Yönünden Türk Mitolojisinin Fikri Kökleri s.89, 2. Muhteva Yönünden Türk

Mitolojilerinin Fikri Kökleri s.92, VII. Türk Türeyi Destanlar nda nsan n

Yarat lmas s.97, 1. Göktürkler’in Türeyi i le lgili Destanlar s.97, 2. Uygurlarla

lgili Türeyi Destanlar s.100, 3. O uz Ka an Destan ’ ndaki nsan Do umlar s.101,

4. Türeyi Destanlar nda Kullan lan Motifler s.103, 5. Türk Destanlar n

Kozmogonik Aç dan Tahlili s.115, Üçüncü Bölüm: slam Öncesi Türk Dü üncesinde

Kozmolojik Meseleler, I. Zaman-Mekan s.125, 1. Geleneksel Dü üncede Zaman ve

Mekan s.126, Türk Dü üncesinde Zaman ve Mekan s.126, Türk Dü üncesinde

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



176

Zaman ve Mekan n Kültürel Olarak Alg lan s.136, 4. Türk Dü üncesinde Çe itli

Evren Anlay lar s.144, II. slam Öncesi Türk Dü üncesinde Evrenin K mlar

s.152, 1. Gök ve Gök Cisimleri s.152, Gök Cisimleri s.160, Yer ve Yer Alt s.165,

Sonuç 173, Kaynakça s.176.


Ön sözde eserin yaz amac ndan, eserin bölümlerinin kapsam ndan

bahsedilmi ; çal mada eme i geçen ki i ve kurumlara te ekkür edilmi tir. Giri te

slam öncesi Türk dü üncesinin s çizilmeye çal lm , bu konudaki sorunlara

de inilmi tir. Sonuçta ise eserde kullan lan kaynaklar hakk nda bilgi verilmi , Türk

kozmolojisi ile ilgili bilgilerin sistemli, rasyonel ve empirik düzeye ula amamas n

sebepleri ifade edilmi tir.

De erlendirme

slam öncesi Türk dü üncesinde “kozmogoni” alg Hunlardan itibaren

anlatan, Türk destanlar nda “türeyi ” inanc kozmolojik aç dan de erlendiren bir

eserdir.

Üç bölümden olu an eserde kozmogoninin kavramsal çerçevesi çizilmi ,

Türk tarihinin zaman ve co rafya aç ndan s rland lamamas n bilimsel

ara rmalarda zorluklara sebep oldu u vurgulanm r. Türk tarihine ait yaz ve

sözlü eserlerden faydalan larak Türk mitolojisinin fikri köklerine inilmi , kozmolojik

telakkilerin etkile im içinde bulunulan toplumlarla kar la rmas yap lm r. Türk

türeyi destanlar ndaki merkez motiflerinin kozmogoni ile ilgili oldu u

savunulmu tur.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



177

Turan, Osman,

Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi Cild I, 2. bs., stanbul, Nak lar

Yay nevi, 1978,

628 s., 16x24 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Türk milletinin tarihi ile siyasi dü ünce ve inançlar aras nda bulundu u

dü ünülen münasebetleri ortaya ç karmak, Türk tarihini ke fetmek, ilmi ve milli

bo lu u doldurmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Takdim s.9, Ön Söz s.11, Ba lang ç s.35, 1. Bölüm: Türk Tarihine Giri , 1.

Tarih ve Mefkûre s.47, 2. Türklerin Ana Yurdu s.67, 3. Türklerin Irki

Hususiyetlerine Dair s.78, 4. Mo ol Tesiri ve Mübala aland lmas Sebepleri s.87,

5. Türkçenin Tarih Sahnesine Ç s.94, 6. Eski Türklerin Dini s.103, 7. Tanr

nanc n Tekamülü ve Buna Kar Baz Tereddütler s.110, 8. Kamlar ve Dini

Vazifeleri s.118, 9. Türkler aras nda Yabanc Dinler s.128, II. Bölüm: slamdan Önce

Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi, 1. Destan ve Efsanelere Göre s.143, 2. Türk

Cihan Hakimiyeti Mefkûresinin Tarihi Akisleri s.152, 3. Vatan ve Milliyet Duygular

s.158, 4. Cihan Hakimiyetinin lahi Men ei s.165, 5. Hakanlar n Milli ve nsani

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



178

Babal k Vazifeleri –Türk Misafirperverli inin Dini ve Hukuki Men e’leri s.174, 6.

Cihan Hakimiyetinin Maddi Kaynaklar s.184, 7. çtimai ve Siyasi Bünyenin Kudreti

s.192, 8. Kad nlar n çtimai ve Siyasi Rolleri s.201, III. Bölüm: Türk- slam Cihan

Hakimiyeti Mefkûresi, 1. amani Türklerle Müslüman Araplar n Kar la mas s.209,

2. slamiyetin Maveraünnehir’de Yerle mesi s.218, 3. slamla may Kolayla ran

Sebepler s.225, 4. Türkler Aras nda slamiyetin Milli ve Umumi Din Olmas s.234,

5. Büyük Türk Muhacereti ve Selçuklular Hakimiyeti s.241, 6. Türk- slam

Dünyas n Yükselmesi ve Müslümanlar n ükran Duygular s.249, 7. Türk ve slam

Mefkûrelerinin Kayna mas s.259, 8. Selçuklu Sultanlar n Cihangirlik Davalar

s.269, 9. Sultan Melik ah ve Sancar’ n Dünya Nizam Mefkûreleri s.278, 10. Yeni

Bir Vatan n Kurulu u s.286, 11. Anadolu’da Türk Destan s.294.


Mehmet Altay Köymen taraf ndan yaz lan ön sözde Osman Turan’ n hayat ,

eserleri ve fikirleri hakk nda bilgi verilmi tir. Giri te milletlerin istikbali için tarih

yazman n tarih yapmak kadar önemli oldu u belirtilmi ; Türk cihan hakimiyeti

mefkûkerisinin tarihi süreci i lenmi tir. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk milletinin milli, dini ve insani mefkûrelerinin, cemiyet ve dünya

nizam davalar n siyasi ve sosyal de me sürecinde ele al nd bir eserdir.

Türk tarihine yön verdi i belirtilen cihan hakimiyeti mefkûkerisinin slam

öncesi ve sonras devirdeki tasavvurlar incelenmi tir. Eski Türk dininin yarat

felsefesi, törenleri, kutsal sayd varl klar ve ritüelleri hakk nda bilgi verilmi tir.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



179

Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, duk, Kut, aman, Umay.

Turan, Osman,

Oniki Hayvanl Türk Takvimi, stanbul, Cumhuriyet Matbaas , 1941,

139 s., 16x24 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Orta Ça Türk devletlerinin resmi belgelerinde kullan lan On ki Hayvanl

Türk Takvimi hakk nda yap lan tetkikleri bir araya toplamak ve bilim dünyas na

kazand rmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ba lang ç s.3, Bibliyografik cmal: A. Ecnebi Tetkikleri, B. Türkiye’deki

Tetkikler s.7, Kaynaklar n Tenkidi s.10, Oniki Hayvanl Takvimin Esaslar s.24,

Türklerde Dini ve Milli Günler s.43, Oniki Hayvan Takviminin nti ar : I. Türk

Kavimlerinde, II. Türk Olmayan Kavimlerde: Çinlilerde, hindi-Çini ve Tibet’te s.47,

On iki Hayvan Takviminin Men ei: A. Tedkiklerin Neticesi, B. An’ane ve

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



180

Kaynaklar n aretleri, C. Tedkiklerin Tenkidi, Oniki Hayvan Totemik Bir Men eden

mi Geliyor? S.64, Oniki Hayvanl Y llar n Devri Vas flar s.89, Uygurlarda Oniki

Hayvanla lgili Günlük Vas flara Dair Baz Kay tlar s.97, Ahkâm-i Sekiz Yulduz

s.98, Devrî Ahkâm n Mana ve Mahiyeti s.100, Hayvan Adlar n Türk Lehçelerinde

Ald ekiller s.104, Hayvan Devresi Y llar yla Miladi Y lar n Mutabakat Cetveli

s.107, Ahkâm-i Sâl-i Türkân’a Baz Metinler s.108, Eklemeler s.119, Bibliyografya

s.123, Umumi Endeks s.129.


Fuat Köprülü taraf ndan yaz lan ön sözde On ki Hayvanl Türk Takvimi

hakk nda yap lan ara rmalar n Orta Ça Türk tarihinin ayd nlat lmas için önemli

oldu u belirtilmi tir. Giri te tarih bilimi aç ndan takvim biliminin önemi

vurgulanm r.

Belgelerde zikredilen olaylar n tarihini tespit etmenin ve takvimi kullanan

kavmin kültür seviyesini tayin etmenin ça bilimin geli mesine ba oldu u

belirtilmi tir. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türklerin slam dinine girmeden önce kulland klar On ki Hayvan

Takvimi’nin esaslar n, kültürel ve fikri temellerinin incelendi i bir eserdir.

On ki Hayvan Takvimi’nin Türk, Hint, Tibet, Çin kavimlerindeki etkinli i

incelenmi ; takvimi en geni anlamda kullanan n Türkler oldu u belirtilmi tir.

Takvimin kökeni konusunda çe itli tart malara yer verilmi ; eski Türk inanc yla

ba lant kurulmu tur. Takvimde yer alan hayvanlar n dini, efsanevi, kültürel ve

etimolojik tetkikleri yap lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



181


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, O uz, Ongun, Totemizm, Türk.

Uraz, Murat,

Türk Mitolojisi, stanbul, Mitologya Yay nlar , 1992,

340s., 14x21 sm.,

Eserde dizin bulunmamaktad r.

ISBN y.

Çal man n Amac

Yazar, eserde geni bir tarihi olan Türklerin, mitolojilerinin derinliklerine

inerek, Türk mitolojisinin civar milletlerden ald unsurlar ve onlar n mitolojilerine

katt unsurlar vermeyi amaçlam r.

Giri / Ön Söz/ Son Söz

Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r. Ön sözde ise kültür

etkile imlerinin, Türk mitolojisinin milli çehresine etkisi k saca ifade edilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



182

çindekiler

1. Bölüm: Yarad s.15, Kainat n Yarad s.15, 2. Bölüm: Güne , Ay ve

ld zlar s.27, Güne s.27, Ay s.30, Y ld zlar, s.32, Yedi klimi dare Eden Y ld zlar

s.34, Gökgürültüsü, im ek, Y ld m s.36, 3. Bölüm: Tanr lar Tanr çalar ve Tanr

Aileleri s.37, Tanr Varl na lk nan lar s.39, lk Türk Tanr lar n Türeyi i s.40,

Tanr lar n Karakter ve Görevleri s.41, yilik Tanr lar s.42, Kötülük Tanr lar s.43,

Tanr lar n Oturduklar Yerler s.44, Cisimli Cisimsiz Tanr lar s.45, Totomik Tanr lar

s.46, Animist ve Naturist Tanr lar s.47, Zoomortf Tanr lar s.47, Antropomort

Tanr lar s.47, Tanr Aileleri Tanr lar n nsanlarla lgileri s.48, Tanr la lanlar s.49,

Tanr lar s.50, Tanr çalar s.74, Tanr Aileleri s.83, 4. Bölüm: Gök ve Yer alt Alemi

Göklerin Katlar ve Göklerde Bulunanlar s.87, Göklerden nenler s.88, Yer alt

Aleminin Ayr ld Katlar s.93, Yer alt Aleminde Bulunanlar s.94, Yer alt Alemine

Gidenler ve Dönenler, s.95, K yamet Cennet Süt Gölü ve Cehennem s.96, K yamet

ve Deccal s.96, Cennet ve Cehennem s.99, Cennetler ve Süt Gölü s.100,

Cehennemler s.103, Bir Cehennem Tasviri s.105, 5. Bölüm: Ruhlar s.108, Periler,

Melekler s.110, Kötü Ruhlar s.115, Cinler, eytanlar, Zebaniler s.116, 6. Bölüm:

nsan s.124, nsan n Yarad s.124, nsandan Türemi nsanlar s.128, Tufan

Tufandan Sonra Yeryüzünde kinci Türeyi s.132, 7. Bölüm: Hayvan Kültü s.142,

Kanats zlar s.143, Kanatl lar s.155, 8. Bölüm: Be Kutsal Unsur s.165, Ate s.165,

Demir s.168, Toprak s.170, Su s.180, Ab- Hayat s.183, Ya mur ve Kar Ya rmak

s.184, Sudan Ç kan nsan ve Yarat klar s.193, 9. Bölüm: Din s.197, Türklerde Din

s.198, Totemizm s.203, Feti izm s.205, aman’lar s.206, Anmizm s.215, Naturizm

s.216, Maniheizm s.217, Mazdaizm s.218, Budizm s.220, Taoizm s.221, Lamaizm

s.223, 10. Bölüm: Törenler s.224, 11. Bölüm: Tabular s.253, 12. Bölüm: Hanlar,

Hakanlar, Kahramanlar s.263, 13. Bölüm: Destanlar, Masallar, Hikayeler s.273.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



183

De erlendirme

Sava lar, göçler, ticari ili kiler vb. sebeplerle birçok milletle etkile im

içinde olmas na ra men “kadrosu zengin, Tanr lar kaliteli” olan Türk mitolojisinin

de meyen milli çehresini ele alan bir eserdir.

Kainat n yarat , Tanr ve Tanr çalarla ilgili inan lar, gök ve yer alemi

gibi konularda Türk milli haf zas n çe itli Türk boylar nda ya att efsaneler

eserde kar la rmal olarak incelenmi tir. Destan ve efsanelerde geçen baz

motiflerin yabanc kültürlerdeki ekline de de inilmi tir. Sümer ve Hitit mitolojisi de

Türk mitolojisi içinde de erlendirilmi tir.

Eserde, yerli ve yabanc ara rmac lar n çal malar ndan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Destan, Maniheizm, Mitoloji, aman, Totemizm.

Uydu, Mualla,

Türk- slam Bütünle mesi, stanbul, Hamle Yay nlar , 1995,

340 s., 13x40 sm.,


Çal man n Amac

slamiyet ve eski Türk inanç sistemi aras ndaki benzerlikleri ortaya

karmay , böylece Türk inanç sistemiyle bütünle en mitlerin günümüze kadar

yans yan yönlerine dikkat çekmeyi amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



184

çindekiler

Önsöz s.3, Giri s.5, I. Bölüm: Dînî Hayatta Bütünle me 1) Gök-Tanr Dini

s.21, a) Tabiat Kuvvetlerine nanma s.21, b) Atalar Kültü s.22, c) Gök-Tanr Dini

s.24, 2) Gök-Tanr badeti s.27, Allah' n Ulûhiyet Mahsûs (Zatî) S fatlar 1) K dem

s.33, 2) Beka s.33, 3) Vahdaniyet s.36, 4) Muhâlfetü'n lil Havadi s.45, 5) K yam Bi

Nefsihi s.49, 6) Hayat s.50, 7) lim s.51, 8) Semi' s.53, 9) Basar s.59, 10) râde s.60,

11) Kudret s.64, 12) Tekvin s.65, 13) Kelâm s.69, 14 Vacibu'l Vücud Olu u s.70 3)

Ahiret Hayat s.72, a) Gö ün Katlar s.72, b) Ruh'un Ebedi Olu u (Ölmezli i) s.75,

c) Ahiret Hayat nanc s.76, 4) K yamet Gününe nanma s.78, 5) Kadere man s.80,

6) Sevâb-Günâh a)Sevâb s.80, b) Günâh s.82, 7) eytan s.85, 8) Melek s.88, 9)

Cennet (Uçmak)-Cehennem (Tamug-Tamus) s.92, a) Cennet s.92 b) Cehennem s.95,

10) Kurban Kesme s.98, a) At s.103, b) Koyun s.106, c) Da s.109, d) Ma ara s.110,

11) Yo (Ölü Gömme) s.112, 12) Ölü A s.120, 13) Sava ta Ölme (( ehitlik) s.122,

II. Bölüm: Aile Hayat nda Bütünle me 1) Evlenme s.125, 2) Tek Zevcelik s.130, 3)

Kal n (Mehir s.135, 4)Âile s. 141, 5) Kad n s.149, 6) K z Çocu a Sahip Olmak s.161,

7) Namus ve Zina s.163, 8) Evlâd Edinme s.168, 9) Aile Hukuku s.172, 10)

Büyüklere ve Ya lara Sayg ve Sevgi Gösterilmesi s.176, III.Bölüm: Sosyal Hayatta

Bütünle me 1) Cihan Hâkimiyeti (Cihad) s.183, a)Kut s.183, b) Töre: Kânun s.183,

c) Cihan Hakimiyeti (Cihad) s.188, 2) Alp'lik-Gazi'lik s.195, 3) dare Etme Hakk n

Hükümdarlara Tanr Taraf ndan Verilmesi s.201, 4) Adalet s.204, 5) Hükümdar

(Halifelik) s.207, 6) Vatan Sevgisi s.213, 7) stiklâl (Oks zl k) s.218, 8) Toy (Meclis-

Kurultay) s.221, 9) Âlimlere Verilen De er s.227, 10) Sosyal Hayatta E itlik-

Yard mla ma s.234, 11) Konukseverlik (Misafirperverlik) s.242, 12) Hukukî Durum

s.249, a) H rs zl k s.250, b) Adam Öldürme-Yaralama s.253, c) Vatana hanet ( syan)

s.257, 13) Temizlik Anlay s.258, 14) Demirin Önemi s.263, 15) Yalan

Söylenmemesi s.267, 16) Do ru Sözlülük s.270, 17) Yedi-Dokuz ve K rk Say lar n

Ehemmiyeti a) Yedi s.273, b) Dokuz s.274, c) K rk s.275, 18) Sa Taraf n Üstünlü ü

s.277, 19) Esirlere Kar Yap lan (Gösterilen) Muamele s.279, 20) yilik Ve Affetme

Vas flar na Sahip Olmalar s.283, 21) Kara (Siyah) Rengi s.286, 22) Domuz Etinin

Yenmemesi s.289, 23) Unvanlarda Bütünle me s.290, 24) Yer Adlar nda Bütünle me

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



185

s.291, 25) ah s Adlar nda Bütünle me s.292, 26) Sanatta Bütünle me s.293, 27)

iir'de Bütünle me s.294, 28) Ya-Da Ta (Ya mur Duas ) s.299, Bütünle meyen

Taraflar a) Bir Baban n Çocu unun Suçundan Sorumlu Olmas s.307, b) Hayvanlar n

Bo arak veya Yerden Yere Vurularak Öldürülmesi s.308, c) Büyü-Fal ( slâmda

Olmay p Hâlâ Devam Eden nanç) s.309, Netice s.319, çindekiler s.321, Kaynaklar

s.325, K saltmalar s.329, Bibliyografya s.330.


Ön sözde eserin içeri i ve amac hakk nda bilgi verilmi tir. Eski Türk

inanc n slamiyetle bütünle mesinin sebebi bu dinin semavi kaynakl olmas na

ba lanm r. Giri te Türk tarihinin slam öncesi devri ve Türk-Arap li kileri

özetlenmi tir. Sonuçta Gök-Tanr dininin, slamiyet’le ortak yanlar n çoklu una

dikkat çekilmi tir.

De erlendirme

Gök-Tanr dini ile slamiyet aras ndaki benzerlik ve farklar n dini kaideler,

sosyal hayat, aile hayat gibi alanlarda ortaya ç kar ld bir eserdir.

Eserde, Tanr inanc , ahlak felsefesi, k yamet anlay , aile hukuku, devlet

anlay gibi slam öncesi Türk toplumunu olu turan temel kabullenmeler, Kur’an ve

sünnet kaynakl slami kurallarla kar la lm r. Türk mitolojisinin somut

unsurlar olan yer-su kültleri, say ve renklerle ilgili tasavvurlar slamiyet’le

bütünle tirilerek anlat lm r. Temel inançlarda bu iki inanç aras nda büyük farklar

bulunmad ; farkl klar n kavramlar üzerinde oldu u dü üncesiyle Gök-Tanr

inanc , slamiyetin basit anlat olarak de erlendirilmi tir.


faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Cihad, slam, Kut, Kült, Türk, Yo .

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



186

Ülken, Hilmi Ziya,

Türk Tefekkürü Tarihi I, stanbul, Matbaai Ebüzziya, 1933,

254 s., 14x21 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Türk tefekkürünün unsurlar bir araya toplamay , milli tefekkürün ürünü

olan kozmogoni, teogoni, mitoloji ve hikmet hakk nda bilgi vermeyi amaçlayan bir

eserdir.

çindekiler

Ba lang ç s.3-9, Methal: Türk Tefekkürü Hakk nda tetkikler, Türk

Tefekkürünün Devirlere Taksimi, Umumi Karakterleri s.25-10, Birinci K m: Payen

Türk Tefekkürünü s.26, I. Kolektif Tefekkür: 1. Türk Kozmogonisi: Türk

Kozmogonisinin Eskili i, Umumi Karakteri, Yakutlarda Kozmogoni, Altaylarda

Kozmogoni, Türk Kozmogonisinin Felsefi K ymeti, 2. Türk Mitolojisi: Mitolojinin

Edebiyatta Mevkii, Altaylarda Mitoloji, Yakutlarda Mitoloji, Dokuz O uz Efsanesi,

uz Destan , O uz Destan Etraf ndaki Tetkikler, 3. Türk Hikmeti: Hikmetin

Tefekkürdeki Mevkii, Yunan ve ran Hikmetlerinin Mukayesesi, Türk Hikmetinin

Bunlar Aras ndaki Mevkii, Orhon Kitabelerinde Hikmet zleri, Dede Korkut

Kitab nda Hikmet zleri, Türk Hakimleri s.61-95, II. Teknik Tefekkür: lmin Men ei,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



187

Sümerlerde Sihir ve lim, Çin ve Asya’da Teknik, Orta Asya’da Sihir s.95-197, III.

Türk Tefekkürü Üzerinde Muhtelif Tesirler: Türklerin nti ar Sahalar , 1. Hindu-

Avrupailerle Türklerin Eski Kom ulu u, 2. Çin Türkistan nda Yunan-Buda Tesirleri,

3. Türkler Aras nda Manieheisme, 4. Türkler Aras nda Hristiyanl k, 5. Türkler

Aras nda Judaisme s.107-122, kinci K m: slami Türk Tefekkürü s.123, I. slam

Medeniyeti: Ümmet Medeniyeti Hakk nda Muhtelif Telakkiler, 1. Nakli limler:

slami limlerin Prensipleri, Mahiyeti, Tefsir, Hadis, F h, Usulü F h, Kelam

s.123-162, 2. Akli limler: Mütercimler, Tarihciler, Co rafyac lar, Riyaziler, Tabiat

Alimleri, Feylosoflar, 3. slamda Mysticisme (Tasavvuf), slam Mistisizmini Hint ve

Avrupadan Ay ran Vas flar, slamda Arap, Acem ve Türk Tasavvuflar n

Karakterleri, Tasavvufun Esaslar , Tasavvufun Felsefi K ymeti s.123-162, II. Türk

Skolasti i: Mektepler, Me ailer ve rakiler, Aristo Eserlerinin Tahlili Me ailerin

Umumi Meseleleri, Kelamc larla Felsefenin Mücadelesi, Türk Skolasti inin Ba ca

Noksanlar , Türk Skolasti inin Meziyetleri, Farabi: Hayat ve Muhiti, bni Sina:

Hayat , Usulü, Tercümeleri, Tesiri s.163.


Ön sözde tefekkür tarihinin, medeniyet tarihinin ruhu oldu u belirtilmi tir.

“Türk tefekkürü” kavram n tan yap lm r. Giri te Türk tefekkürünün devirlere

taksimi yap lm , karakteri hakk nda bilgi verilmi tir. slamiyet’ten önce Türklerin

dini anlay lar ndaki, kozmogonilerindeki ve mitolojilerindeki dünya görü ünün

rs zl na dikkat çekilmi tir. Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk tefekkür tarihi kapsam na giren mitoloji, kozmogoni, teogoni, hikmet

gibi konularda bilgi veren; bu tarihin evrelerinin incelendi i bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



188

Türk kozmogonisi ve mitolojisinin Orta Asya Türk boylar aras ndaki fikri

haritas çizilmi tir. Eski Türk mitolojisinin tam eklinin Altay ve Yakut Türklerinde

ya ad belirtilmi ; efsane ve destanlardan yola ç larak Türk mitolojisi

tan lm r. Türk tefekkürüne tesir eden toplumlar hakk nda da bilgi verilen eserde,

slami Türk tefekkürünün parçalar olan ilim ve tasavvuf konusu i lenmi tir.


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Kozmogoni, Mitoloji, Tasavvuf, Türk.

lmaz, Burhan,

Türklerin Kültürel ve Kozmik Kökenleri, stanbul, Kozmik Kitaplar,

2007,

342 s., fotog., 14x20 sm.,

Kaynakça bulunmaktad r, dizin bulunmamaktad r. Eserde “Ekler”

bulunmaktad r.

ISBN 978-975-8973-75-0

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



189

Çal man n Amac

Türk milletine Tanr taraf ndan verilen veya sonradan sahip oldu u

üstünlükleri belirtmek; Mu-Atlantis, Agarta- amballa, Sirius gibi kozmik kökenli

sistemlerin içinde Türk varl tan mlamak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ba larken s.9, Birinci Bölüm: Atatürk’ün Türk Milletinin Nereden Geldi i

ile lgili Ara rmalar s.15, Mu Ö retisi s.30, Atlantis ve Mu Uygarl s.38, Mu ve

Atlantis Göçleri s.40, Güne in Ard ndaki Güne s.44, Gamal Haç, Kutup, Swastika

s.52, Hitler Ufo Yapt rd m ? S.58, Agarta- amballa ve Hitler Uzant s.60, Mu

Uygarl ve Anadolu s.63, Bu Yar Neden Var? S.65, Astral Seyahat-Atlantis’in

rr s.70, Atlantis s.71, Türk Ad s.75, kinci Bölüm: Agarta s.81, Orta Asya ve Orta

Asya’daki Türk piramitleri s.89, amballa s.98, amballa, Dünyada m Yoksa

Uzayda m s.100, amballa’ya Bir Roketle Gidilir mi s.101, “Y ld z Sava lar ve

amballa s.103, amballa’n n Tahmini Yerleri s.107, Agarta Ba lant s.109,

Üçüncü Bölüm: Yeni Görev Anadolu’da s.113, Ergenekon s.117, Binlerce Y l

Saklanan Büyük S r: Gök Kurt s.124, Dördüncü Bölüm: Sirius Y ld s.135, Ruhsal

Planlar s.146, Maddesel Tezahürlerde Ruhu Alg lama s.146, Ruhsal dare

Mekanizmas s.148, Sirius le lgili Kur’andan Ayetler s.151, Be inci Bölüm: Da lar

s.165, Gizli Yer alt Merkezleri s.172, Ergenekon Merkezdir s.175, Bunun Ad Ne

Olabilir? S.179, Türk Mitolojisinin Uzayla lgisi s.184, Ergenekon mu? S.192,

Alt nc Bölüm: Oyun Bitince s.107, Ekler: Ek-1: nsanl n Ortak Belle i s.221, Ek-

2: Mu’nun Torunlar s.225, Ek-3: Mu’nun Torunlar s.233, Ek-4: Mu’nun Torunlar

s.29, Ek-5: Mu Uygarl s.245, Ek-6: Türkçemizin Felsefesi s.274, Ek-7: Mu

Sembolizmi s.285, Ek-8: Ölümsüzler Ülkesi Agarta s.301, Ek-9: Agarta ve amballa

s.315, Ek-10: Hopi K lderilileri s.336, Kaynakça s.341.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



190


Ön sözde tarih boyunca birçok zorluklar ya ayan Türklerin, bu zorluklar

ilahi kudret sayesinde yendikleri belirtilmi tir. Eserde, giri bulunmamaktad r. Son

sözde Türk tarihinde Ergenekon kelimesinin tan , süregelen bir ö reti ve

uygulaman n sahibi olarak yap lm r. Türk milletinin geneti inin, son y llarda

aç lan biyolojik sava a “ilahi organizasyon” kudretiyle kar koydu u tezi

savunulmu tur.

De erlendirme

Türklerin kültürel ve kozmik kökenlerinin incelendi i, Türk milletinin

yarat ndaki ilahi misyonlar n ifade edildi i bir eserdir.

Eserde, Türk milletinin olu umunda çok önemli yer tuttu u belirtilen Sirius

misyonu ve di er misyonlarla (Mu-Atlantis, Agarta- amballa) ili kileri irdelenmi tir.

Türk kozmogonisi ve mitolojisiyle ilgili destan ve efsanelerin ifreleri, ad geçen

kozmik sistem dahilinde çözülmeye çal lm r. Altay-Yakut Türklerinin yarat

mitlerindeki motiflerle Türk mitolojisinin uzay ba lant kurulmu tur.


Anahtar Sözcükler

Atlantis, Ergenekon, Kozmogoni, Kurt, Mitoloji, Türk.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



191

2.2. Din Konulu Kitaplar

Akgün, Engin,

Türk Dünyas nda Din ve Gelenek Üzerine, amanizm, Burhanizm ve

Yesevilik, stanbul, Do u Kütüphanesi, 2008,

282 s., 15x22 sm.,


ISBN 978-9944-397-36-0

Çal man n Amac

Türk dünyas n kültürü, bu kültür hayat içerisinde de özellikle dini hayat

ve inançlar ortaya ç karmak; çe itli siyasi ve sosyal bask lara maruz kald

dü ünülen Türk halklar n kendi kaynaklar ve de er yarg lar yla bir bak biçimi

ortaya koymak amac yla derlenen bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



192

çindekiler

Sunu s.VII, Ön Söz s.IX, Engin Akgün: Güney Sibirya ve Altay

Türklerinin Çad rlar Hakk nda s.1, A.V. Anohin: amanlar n Ayinlerde Söylemi

olduklar Sözlerden Örnekler s.11, Ruhlar ve Tanr lar Hakk nda s.16,

V.P.Diyakonova: Adan lan Hayvan Kültü s.49, M.B. Kenin Lopsan: amanlar n

Ölümü ve Cenazeleri s.53, L.P.Potopov: amanlar (Kamlar) s.61, D.V. Katsyuba:

Teleüt amanizmi s.65, Mehmet Lev Pavloviç: amanizme Kar Sava s.79, Altay

Halklar n Milli Kurtulu Hareketi Olarak Burhanizm s.84, A.G. Danilin:

Burhanizm Hakk ndaki Kaynaklar n Ele tirisi s.93, N.A. Maydurova: Burhanizm’de

Budizm’in Ald Yer Hakk nda s.111, Engin Akgün: Kazak Türklerini Dünü ve

Bugününe li kin Bir De erlendirme s.115, Viktor mimo inov: Atalar Ruhu s.127,

Kazaklar n Eski nanc s.129, amanizm (Bask k) s.133, R.B. Bezertinov: Eski

Türklerde Ate nanc s.137, A.A. Divacv: K rg zlar Aras nda Baks k s.143,

Akademiya Nauk KPSS Institut: Dü ünce ve Karakterde slam Öncesi nançlar

s.149, A.Surapbergenov: amanizm ve Hoca Ahmet Yesevi s.167, Mekemtas

rzaahmetuli Muhtar Kocaev: Aslan Baba, Hoca Ahmet Yesevi’nin Hocas s.177,

Sadruddin eyh Risalesi s.184, Zengi Baba Efsaneleri s.192, Hakim Ata Süleyman

Bak rgani s.194, Said Cüsip, Nazar Usenkojaul Savrani: Seyid Koja Soyunun

eceresi s.199, Muhammed Hanefiya Türkistan’da s.204, Hoca Ahmet Yesevi s.209,

Me hur Dört Halife Hakk nda Risale s.211, Sunaklar n eceresi s.216, Ahmet

brahim Yesevi: Ataist slam sözlü ü s.219, Yesevi Oca s.221, Mambetalijev

Sat baldin: K rg zistan’da Lahçiler s.223, Yesevilik s.236, K rg zistan’da Baz

Müslüman Ak mlar n Kal nt lar s.239, Kazakistan Sovyet Sosyalist Tarihinden:

Ahmet Yesevi ve Yesevilik s.263, SSCB’de slam: Müslümanlar Aras nda

Dindarl n Karakter ve ekillerinin Ortaya Ç s.267, O.A. Suhareva: Dini

Dü üncelerin Sömürücüler Taraf ndan Kullan lmas s.271.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



193


Ön Sözde Çal man n Amac , kapsam ve kayna yla ilgili bilgi verilmi tir.

amanizmin Türk kültürüne, davran ve ya ay biçimine yans yan yönleri; çe itli

Türk boylar ndaki alg lan üzerinde durulmu tur. Eserin ele ald ba klardan biri

olan Yesevilik’in tarih süreci verilmi tir. Eserde, giri ve sonuç bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türklerin, özellikle Güney Sibirya ve Altay Türklerinin, dini, kültürel,

sosyal yap ekillendiren amanizm ve Hoca Ahmet Yesevi felsefesi hakk nda

yap lan incelemeleri içeren bir eserdir.

amanizm’i konu alan birçok eserde oldu u gibi bu eserde de Türk

mitolojisi ve amanizm iç içe incelenmi tir. Eserde özellikle Altay Türklerinin yer

ve insan n yarat hakk ndaki mitleri, hayvan kültleri, yer-su inançlar vb. unsurlar

Türk mitolojisinin canl ifadeleri olarak ele al nm r. Çe itli Türk boylar nda

yap lan aman ayinleri, dualar , ölüm vb ritüelleri hakk nda bilgiler bulunan eserde,

Asya Türklü ünün etkilendi i inançlara da de inilmi tir.

Rus ve Sovyet döneminde ve ba ms z Kazakistan Cumhuriyeti’nde yap lan

çal malara yer verilmi tir.

Anahtar Sözcükler

Baks , Burhanizm, Kült, Mit, aman, Yesevi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



194

Alkan, Erdo an,

Say lar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi, stanbul, Kaynak

Yay nlar , 2005,

168 s., 15x21 sm.,


ISBN 975-343-414-6

Çal man n Amac

Yazar n, say lar n matematik d gizemli yan na ve hayvan simgelerine olan

merak ndan dolay yapt özel çal malarda elde etti i bilgileri toplad eserdir.

Çok geni ve zengin olan Alevi mitolojisinin yeterince incelenmemesinden yak nan

yazar, eseri olu tururken kültürel hizmet amac da ta maktad r.

çindekiler

Ön Söz s.9, Mitolojide ve Alevilikte Say lar s.11, Say lar n Gizemi s.13,

Say lar ve Müzik s.15, Say lar n Harflerle Sava s.27, Alevilikte “1” Say , s.32,

Evrensel nançlarda ve Geleneklerde “1” s.32, Alevilikte “2” Say s.34, Evrensel

nançlarda ve Geleneklerde “2” s.34, Alevilikte “3” Say s.36, Orta Asya’dan Gelen

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



195

nançlar s.37, Atasözleri ve Deyimlerde “3” s.39, Bilmecelerde “3” s.39, Masallarda

“3” s.39, Falda ve Büyülerde “3” s.39, iirlerde “3” s.40, Evrensel nançlarda ve

Geleneklerde “3” s.40, Alevi Mitolojisinde Üçlü Güzellik s.44, Alevilikte “4” Say

s.49, iirlerde “4” s.51, Evrensel nançlarda ve Geleneklerde “4” s.52, Alevilikte “5”

Say s.55, iirlerde “5” s.57, Evrensel nançlarda ve Geleneklerde “5” s.57,

Alevilikte “6” Say s.59, Evrensel nançlarda ve Geleneklerde “6” s.59, Alevilikte

“7” Say s.61, Anadolu nanc nda Di er 7’ler s.63, iirlerde “7” s.64, Dinsel

nançlarda ve Geleneklerde “7” s.65, Say lar n Müzi i S.66, Kutsal Kitaplarda “7”

Say s.71, M r Uygarl nda “7” Say s.71, Antik Yunan’da “7” s.71, Baz Di er

7’ler s.72, Alevilikte “7” s.73, Yedi mamlar s.74, Yedi Abdallar s.74, Hz. Ali’nin 7

fat s.75, Yediler s.75, Yedi Erkân s.75, Fatma Ana Ku s.75, Say lar n Kral

s.76, Alevilikte “8” Say s.79, Evrensel nançlarda ve Geleneklerde “8” s.79,

Alevilikte “9” Say s.81, Alevilikte “9” s.81, Evrensel nançlarda ve Geleneklerde

“9” s.82, iirlerde “9” s.83, Atasözleri ve Deyimlerde “9” s.84, Di er Örnekler s.84,

Alevilikte “10” Say s.85, Alevilikte “12” Say s.86, iirlerde “12” s.90, Di er

“12” Say lar s.92, Alevilikte “40” Say s.94, Geleneklerimizde “40” Say s.96,

Alevilikte 40 Makam s.96, Mitolojide ve Alevilikte Hayvan Simgeleri s.99,

Alevilikte Hayvan Simgeleri s.101, Anka Ku u s.101, Aslan s.102, Türklerde Aslan

Simgesi s.104, Ar ve Bal s.107, Balina-Bal k-Yunus s.113, Geyik s.117, Türk ve

slam Mitolojisinde Geyik s.122, Rüya’da Geyik s.123, Halk iirimizde Antik

Anadolu’nun Simgeleri s.123, Sufilik s.125, Güvercin s.126, Güvercin ve Ku

Simgelerinin Kökeni s.129, Çank Dolaylar ndan Bir Söylence s.135, Kartal s.135,

Kedi s.139 Keklik s.143, Kuzu-Koyun s.144, Teke s.147, Örümcek s.152, Tav an

s.154, Y lan s.158, Kaynakça s.163, Öz ya am Öyküsü s.165.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



196


Eserin ön sözünde Alevi mitolojisiyle ilgili yaz lan eserler de erlendirilmi ,

çal man n yap lma amac ve ekli anlat lm r. Eserde, giri ve sonuç

bulunmamaktad r.

De erlendirme

Say lar n ve mitolojide geçen hayvan simgelerinin hem evrensel kültürdeki

öneminin hem de Alevi-Türk kültüründeki kutsiyetinin ifade edildi i bir eserdir.

Baz say lar n Türk mitolojisinde dolay yla Alevilikte kültüre, inanca,

edebiyata akseden yönleri verilirken ayn zamanda kutsal kitaplardaki hatta Yunan

ve M r uygarl ndaki tezahürleri de eserde yer bulmu tur. Hayvan simgeleri de

incelenmi , Alevi kültüründe ad çok geçen aslan, geyik, anka ku u gibi hayvanlar n

r’dan Roma’ya, Sümer’den Orta Asya’ya kadar geni bir co rafyadaki mitolojik

yolculu u anlat lm r.

Eserde yaz kaynaklar n yan nda, ya ayan sözlü kültür unsurlar ve

belgesellerden de faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Alevilik, Budizm, Efsane, Masal, Mitoloji, iilik,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



197

Bayat, Fuzuli,

Ana Hatlar yla Türk amanl , stanbul, Ötüken Ne riyat, 2006

[1y.] + 304 s., res, 16x24 sm.,


ISBN 975-437-571-2

Çal man n Amac

Son dönemlerde say lar h zla ço alan amanl kla ilgili ço u bilinçsiz ve

bilgisiz yaz lar n önünü kesmek, Türk amanl hakk nda birinci dereceden

kaynaklardan yaralanarak bilgi vermek amac yla yaz lan bir eserdir. Eserde, Türk

amanl n özgün yap bilimsel verilerle ortaya koymak bir görev olarak

belirtilmi tir.

çindekiler

Ön Söz s.11, Giri s.15, Birinci Kitap: aman Statüsüne Geçi in Yap sal

levsel Taraflar veya amanl n ç Yap Birinci Bölüm: Türk amanl k sistemi,

1.1. Türk Kültürü Aç ndan amanl k s.21, 1.2. Geçi Ritleri Ba lam nda aman

Fenomenolojisi s.31, kinci Bölüm: amanl k Görevinde Ça Kodu s.33, Üçüncü

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



198

Bölüm: Kültürel-Etnografik Aç dan aman Hastal (S nama) 3.1. Ruhi Hastal k

Yakla ndan Özgü Bir Hastal k Anlay na Do ru s.40, 3.2. Aday n

Kenarla lmas ve S nav Süreci s.46, Dördüncü Bölüm: Ölüp Dirilme Olgusu, 4.1.

Ritüel Ölüm s.50, 4.2. Aday n Ruhlar n Sütünü çmesi ve Onlarla cinsi li kiye

Girmesi s.54, 4.3. Ritüel Parçalanma ve Yenilme Sürecinde Demircinin Rolü ve

levi s.57, 4.4. Zihinsel Aç lma s.72, 4.5. aman n Kendini Göçürme Tekni i-

Esrime s.75, Be inci Bölüm: Türk amanl nda Verginin Yap , 5.1. Pasif ve Aktif

amanl k Olgusu s.79, 5.2. amanl k Görevinden Kurtulma veya amanl k

Yetene inin Geri al nmas s.81, Alt nc Bölüm: aman n E itim Süreci ve aman

ac , 6.1. Esrime ve Gelenekler Düzeyinde E itim s.84, 6.2. E itim zaman

aman n Yemin Etmesi s.97, Yedinci Bölüm: aman Ruhunun Görünü ü veya

Hayvan Ana s.99, Sekizinci Bölüm: Cinsiyet De tirme veya Travestizm s.106,

kinci Kitap: Türk amanl n D Etkenleri, Dokuzuncu Bölüm: Tarihi Süreç

çinde Türk amanl s.115, 9.1. amanl n Olu um Tarihi Ba lam nda Baz

levsel Özellikleri s.115, 9.2. amanl n Kökeni Meselesi s.120, Onuncu Bölüm:

Dikotomik aman dünyas s.131, 10.1. aman Ad Üzerine s.131, 10.2. Yap sal-

levsel Aç dan aman tipleri s.135, On Birinci Bölüm: Reenkarnasyon Ba lam nda

Ruh nanc , 11.1. amanl kta Ruh nanc ve Reenkarnasyon Meselesi s.143, 11.2.

aman n Koruyucu ve Yard mc Ruhlar s.147, On kinici Bölüm: aman Folkloru,

12.1. Sözlü Kültür Ba lam nda aman Dünya Görü ü ve aman Mitolojisi s.151,

12.2. aman Efsaneleri ve Memoratlar s.161, 12.3. Sosyo-Kültürel Aç dan aman

Kerametleri s.162, 12.4. aman Bir Sava r s.164, 12.5. aman n Dua ve Alk

s.169, On Üçüncü Bölüm: 13.1. K sa Giri s.173, 13.2. aman Dünya Görü ü

Aç ndan Kostüm s.174, 13.2.1. Yap sal Semantik Aç dan aman n Manyak s.174,

13.2.2. aman n Ku anmas Tamamlay Unsur Olarak Ba k ve Maske s.183,

13.3. Kehanet Arac -Ayna s.190, 13.4. aman n Esrime Tekni i, Semavi E i ve

Bine i Davul s.194, 13.4.1. nanç Ba lam nda Davul s.194, 13.4.2. Esrimenin

Tamamlay Teknik Unsuru Olarak Tokmak s.211, On Dördüncü Bölüm: Kaml n

Sosyo-Kültürel Dokusu, 14.1. Kam, Kaml k, Kam Sipari çi li kisi s.215, 14.2. Oyun

Felsefesi Düzeyinde Kaml k s.218, 14.3. Oyunun Ritim Felsefesi s.223, 14.4.

Kaml n Sentagmas s.225, On Be inci Bölüm: aman n Tedavi Sistemi, 15.1.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



199

aman dünya Görü ü Aç ndan nsan n Fizyolojik Özellikleri ve Enerji Kaynaklar

s.241, 15.2. Te his Koymada Uygulanan Yöntemler s.248, 15.3. aman n Uygulad

Geleneksel Tedavi Metotlar s.252, 15.4. Ast s.269, On Alt nc Bölüm: aman

Definlerinin Sosyal-Etnografik Ba lam s.271, On Yedinci Bölüm: amanl n

Etkile imi ve Post amanl k s.276, 17.1. amanl n Di er Dini ve Felsefi-Pratik

Sistemlere Etkisi s.276, 17.2. Post amanl k Meselesi s.280, Sonuç s.287, Kaynakça

s.289, Dizin s.297.

Ön Söz/ Giri /Son Söz

Ön sözde amanizmin çe itli alanlardaki bilim adamlar nca yanl

tan mland , bunun sebebinin amanl n ikinci elden ö renilmesi oldu u

belirtilmi tir. Genel hatlar yla amanl n tan yap lm , co rafi ve sosyal

farkl klar na de inilmi tir. Giri te ise inceleme teknikleri üzerinde durulmu , Türk

amanl n, iç ve d tekniklerinin bir bütün olarak incelenmesi gerekti i tespiti

yap lm r. Sonuçta Türk amanl n ara rmaya de er sosyo-kültürel hadise

oldu u, slam’dan sonra da Türk halk edebiyat ürünlerinde ekil de tirerek

varl korudu u belirtilmi tir.

De erlendirme

aman ritüellerinin, mitolojisinin yan s ra aman folkloru diyebilece imiz

efsane ve iirde varl korudu u dü ünülen Türk amanl n, evrensel ve milli

yap bütünle tirilerek incelenen bir eserdir.

aman, büyücü mü, otac m , kült ve ayin yöneticisi bir tür kahin mi gibi

sorular n cevaplar aranm r. Eserde, Türk amanl n felsefi-ontolojik, sosyal-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



200

epistemolojik temelleri irdelenmi tir. amanizmin Türk mitolojisinin yaz ya

al nmayan metinlerine kaynakl k etti i, bu yönüyle milli yap korudu u

belirtilmi tir. amanizmin zamana ve ideolojik artlara uygulanmas evrensel

de erini yitirmemesini sa lam r.

Eser, amanl k hakk nda söylenen efsanelerden, aman dualar ndan, ilmi

kitap ve makalelerden faydalan larak yaz lm r.

Anahtar Sözcükler

Efsane, Kam, Kozmogonik, Mitoloji, Ritüel, aman.

Bozkurt, Fuat,

Türklerin Dini, stanbul, Cem Yay nevi, 1995,

248 s., 14x21 sm.,


ISBN 975-406-539-X

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



201

Çal man n Amac

Tarih boyunca, Türklerin bir kültür ögesi olarak etkisinde kald klar dini

inançlar hakk nda bilgi vermeyi amaçlayan; dinin Türk sosyal ya ant ndaki etkisini

resmeden bir eserdir.

çindekiler

Giri s.7, 1. Korkut Ata s.14, 2. Kutsal Ata s.20, 3. Göktanr s.25, 4.

amanl k s.27, a. Do u Her Zaman Hakl s.28, b. Yer-Su s.30, c. Da s.31, ç. A aç-

Orman s.36, d. Su; P nar, Irmak, Göl, Kaya s.37, e. Ate , Ocak s.38, F. Ruhlar s.42,

g. aman s.44, h. Giysi s.46, I. Davul s. 46, . Dinsel Tören s.47, J. Yu s.51, 5.

Budizm s.53, 6. Manihaizm s.61, 7. Ate O ullar s.71, 8. Nestroyan s.74, 9. Yecüc-

Mecücler s.77, 10. Hiçbir Peygamber Kendi linde Etkin Olamaz s.89, Kutsal Sözler

s.107, 11. Yüzyüze s.161, a. u Bilinmeyen Türkeli s.162, b. Buhara Önlerinde

s.168, c. Zahmetler Babas s.179, d. Arap Irkç n Çökü ü s.186, e. Dönüm

Noktas s.192, F. Arapçan n Konumu s.198, g. Dervi Uçmaz, Müritler Uçurur s.205,

h. Ekber ah s.236, Kaynakça s.245.


Eserde ön söz ve son söz bulunmamaktad r. Giri te dinin toplum hayat

hangi yönlerde ekillendirdi i ifade edilmi ; Do u ve Bat toplumlar aras ndaki

inanç fark n bireysel ili kilere yans malar irdelenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



202

De erlendirme

Türk toplum yap na yön veren inanç unsurlar tarihi, mitolojik, efsanevi

temele inerek aç klayan; son dönemlerde ortaya ç kan sosyal ak mlar , güncel

tart malar ki isel bak la de erlendiren bir eserdir.

Eserde, Türklerin tarihleri boyunca etkisi alt nda kald klar Gök-Tanr ve

ona ba olarak varl sürdüren kültler, ritüeller, törenler sözlü metinler nda

irdelenmi tir. amanl n, Türk inanc na ad veren bir inanç olarak nitelendirildi i

eserde, ulusal Türk dini Gök-Tanr olarak tan mlanm r. Destanlarda yer alan inanç

unsurlar n, slamiyet’ten sonra özellikle Anadolu’da yay lan dini efsanelerle

kar la rmas yap lm r.

Eserde yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar ndan

faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Efsane, Maniheizm, aman, Türk, Yu .

Dan k, Ertu rul,

Öteki Tanr lar, Alevi ve Bekta i Mitolojisi, Ankara, mge Yay nevi, 2006,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



203

193 s., 15x21 sm.,


ISBN 975-553-465-3

Çal man n Amac

Ba lang çta Dersim mitolojisinin kaynak ve kökenlerini ara rmaya yönelik

olan çal malar, elde edilen verilerle Alevi-Bekta i mitolojisinin kaynak ve kökenleri

do rultusunda geni letilmi tir. Temel amaç, ya ayan Alevilikteki kaynak ve

motiflerden yola ç karak, “Proto Alevilik” tart malar na kaynak ve veri

olu turmakt r.

çindekiler

Ön Söz s.9, I. Anadolu Alevili i/Bekta ili i, Kahramanlar ve Mitler s.13, II.

Ola anüstü ya da Bakire Do um s.21, III. Aslana Binenler, Y lan Kamç Yapanlar

ve Duvar Yürütenler s.47, IV. Bitmeyen Yiyecekler s.71, Kemiklerden Diriltme

s.101, VI. Kaybolan ki Tanr Düzgün ve Munzur Baba s.121, Kahramanlar ve Öteki

Tanr lar s.141, Kaynakça 177, Dizin 187.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



204


Eserin Ön sözünde Alevi ve Bekta i tan mlar n yol ayr üzerinde

durulmu , çal man n amaç ve kapsam belirlenerek, kaynak de erlendirmesi

yap lm r. Eserde giri ve sonuç bulunmamaktad r.

De erlendirme

Alevi-Bekta i inanc n mitolojik köklerine inen, halk aras nda ya ayan

efsaneleri ve kahramanlar bölgesel fark ve benzerlikleriyle de erlendirerek farkl

inançlardaki ekilleriyle kar la ran bir eserdir.

Eser, Alevi-Bekta i inanc n tarihi kökenini Türklerin 1071’de Anadolu’ya

giri inden sonra, bölgede görülmeye ba layan Türkmenlere ba lamaktad r. (XII. yy)

Ancak mitolojik kökeni, Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce tan klar yer, gök su

ve atalar kültü gibi eski inançlarla birlikte etkile im içinde bulunduklar amanizm,

Budizm, Zerdü tlük vb. inançlar n olu turdu u senktretik kültür ortam na

ba lanmaktad r.

Eserde, Anadolu’da derlenen inanç ve uygulamalar, sözlü kültürde ya ayan

efsaneler, ba ta vilayetnameler ve menak bnameler olmak üzere Alevi-Bekta i ve

Türk kültürünü içeren yaz kaynaklardan faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



205

Anahtar Sözcükler

Alevilik, Bekta ilik, Efsane, Mitoloji, Sümer, amanizm.

Destan, Iduk, Kozmogoni, Mitoloji, Orhun, Umay.

Dikici, Mehmet,

Türklerde nançlar ve Din, Ankara, Akça Yay nlar , 2005,

603 s., 14x20 sm.,


ISBN 975-338-688-5

Çal man n Amac

Çe itli milletlerin din ve inanç sistemleri hakk nda bilgi vermeyi; Türklerde

inanç ve din kavramlar n s rlar belirlemeyi amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



206

çindekiler

Ön söz s.9, 1 Din s.21, 1.1. Giri s.21, 1.2. Din Nedir? s.23, 1.3. Dini

Kayna s.25, 1.4. dinin tasnifi s.25, 2 Tek Tanr dan Çok Tanr ya Geçi s.35, 2.1.

Çok Tanr dine Geçi s.35, 2.2. Put, 2.3. Putperestlik s.48, 2.4. Mecusilik s.76, 3

Yunan’da ve Ön Asya’da Din s.79, 3.1. Eski Yunanda Din s.79, 3.2. Sümerlerde Din

s.86, 3.3. M rl larda Din s.89, 3.4. ran’da Din ve Zerdü t s.91, 4 Çin’de ve

Japonya’da Din s.93, 4.1. Konfüçyüsçülük s.93, 4.2. Taoizm s.102, 4.3. Shinto Dini

s.103, 5 Hint’te Din s.109, 5.1. Brahmanizm s.109, 5.2. Buda ve Budizm s.111, 6

Musevilik s.119, 6.1. Yahudiler s.119, 6.2. Hz. Musa s.121, 7 Hristiyanl k s.129, 7.1.

Hz. sa s.129, 7.2. Hristiyanl k s.132, 7.3. Mani ve Manizm s.139, 8 Araplar s.147,

8.1. Araplar s.147, 8.2. slam Öncesi Araplar n lim ve Kültür Hayatar s.161, 9

slamiyet s.169, 9.1. Yarat s.169, 9.2. Peygamberler s.172, 9.2.1. Hz. Adem

s.173, 9.2.2. Hz. dris s.174, 9.2.3. Hz. Nuh s.174, 9.2.4. Hz. Hüd s.175, 9.2.5. Hz.

Salih s.176, 9.2.7. Hz. Lut s.185, 9.2.8. Hz. smail s.189, 9.2.10. Hz. Yakup s.189,

9.2.11 Yusuf s.189, 9.2.12. Hz. Eyyüb s.190, 9.2.13. Hz. Zülkifl s.190, 9.2.14. Hz.

uayip s.190, 9.2.15. Hz. Musa s.190, 9.2.16. Hz. Harun s.191, 9.2.17. Hz. Üzeyir

s.191, 9.2.18. Hz. Lokman s.191, 9.2.19. Hz. Zülkarneyn s.192, 9.2.20. Hz. Davud

s.192, 9.2.21. Hz. Süleyman s.192, 9.2.22. Hz. lyas s.192, 9.2.23. Hz. Elyasa s.193,

9.2.24. Hz. Yunus s.193, 9.2.25. Hz. Yahya s.193, 9.2.26. Hz. Zekeriya s.193, 9.2.27.

Hz. sa s.194, 9.2.28. Hz. Muhammed s.195, 9.3. slam’da Dini- badetler s.206, 9.4.

slam Medeniyeti s.209, 9.5. Mezhepler ve Ayr klar s.220, 10 slam Dünyas nda

Geli meler s.223, 10.1. Müslüman Dünyas s.223, 10.2. Araplar s.235, 10.3. Timur

mparatorlu u s.240, 10.4. Cengiz mparatorlu u s.245, 10.5. Selçuklular s.267, 10.6.

Osmanl mparatorlu u s.271, 11 Eski Türklerde nançlar s.327, 11.1. Mitoloji s.327,

11.2. Türk s.339, 11.3. Tsin Dini s.350, 11.4. Toy ve Toyonizm s.351, 11.5. Totem

s.354, 11.6. Ongun s.356, 11.7. Yer-Sular s.368, 11.8. Yada Ta s.369, 11.9. Türkler

aman ve Totemci De ildi s.370, 11.10. Kom ular n Türklere Olan Dini Etkisi

s.372, 11.11. Gök Tanr nanc s.374, 11.12. O uz Han s.382, 11.13. O uz Han-

Zülkarneyn mi? s.385, 12 amanizm s.407, 12.1. amanizm Nedir? s.407, 12.2. Eski

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



207

Türkler aman m di? S.410, 13 Türkler ve slamiyet s.417, 13.1. Türklerin slam’a

Giri i s.417, 13.2. Müslüman Türklerin Anadolu’ya lk Giri ler s.419, 13.3.

Anadolu’ya Hristiyan Türklerin Yerle mesi s.427, 13.4. Anadolu’da Yerli Halk n

Durumu s.438, 13.5. Anadolu’da Türklerin slamla mas s.449, 13.6. mam Âzam

ve mam Maturidi s.472, 14 Sosyal Yard m ve Vak f s.479, 14.1. Sosyal Yard m

s.479, 14.2. slam’da Vak f s.484, 14.3. Türklerde Vak f s.490, 14.4. Vak flar n

Genel Olarak De erlendirmesi s.496, 15 Anadolu’da Maneviyat s.503, 15.1.

Anadolu’nun Din Ulular s.503, 16 Türk- slam Sentezi s.529, 16.1. Türkler ve slam

s.529, 16.2. Türk- slam Sentezi Nedir? s.533, 17 Ahlâk s.539, 17.2. Aile s.556, 17.3.

Örtünme s.558, 18 Notlar s.579.


Ön sözde tek tanr dinlerde, zamanla meydana gelen bozulmalar sonunda

putperestli e geçi in tarih boyunca rastlanan olaylardan oldu u belirtilmi tir. Türk

tarihinde putperest e ilimlerin olmad na dikkat çekilmi ; buna gerekçe olarak Türk

töresinin sosyal düzeni sa lamada dinden önemli olmas gösterilmi tir. Giri te dinin

tan m ve tasnifi yap lm r. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türkler ba ta olmak üzere çe itli milletlerin din ve inançlar hakk nda bilgi

verilen, Türk milletinin tarih boyunca etkilendi i ak mlar n ele al nd bir eserdir.

Türk inanç sisteminin mitolojiyle ba lat ld eserde, Türk efsane ve

destanlar na i lenen din motifleri üzerinde durulmu tur. Gök-Tanr inanc olarak

adland lan eski Türk inanc na etki eden, totem, yer-sular, amanizm gibi unsurlar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



208

izah edilmi tir. Türklerin slamiyeti kabul edi leri ve sonras nda ya anan tarihi

sürece yer verilmi tir.


Anahtar Sözcükler

Mitoloji, O uz, Ongun, amanizm, Totemizm, Türk.

Drury, Nevill,

amanizm, amanl n Ögeleri, (Çev. Erhan im ek), stanbul, Okyanus

Yay nc k, 1996,

283 s., res., 15x21 sm.,


ISBN 975-7200-15-8

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



209

Çal man n Amac

“Do an n kutsall na sayg duyulmas sa layan, insanlar n tek bir ruh

oldu unu an msatan” amanizm’e Bat dünyas n ilgisini çekmek amac yla yaz lan

bir eserdir.

çindekiler

Çevirenin Sözü s.7, Giri s.13, 1. Canl k ve Ötesi s.19, 2. amanl

Nerede Buluruz s.35, 3. aman Kozmolojileri s.53, 4. Ritüel ve çsel Dünya s.67, 5.

Kutsal Bitkiler s.83, 6. amanlar Konu uyor s.113, 7. ki Çat ma s.137, 8. Bat ’da

amanl k s.159, Notlar ve Göndermeler s.173, Seçilmi Kaynakça s.179.

Ön Söz /Giri /Son Söz

Erkan im ek taraf ndan yaz lan ön sözde Bat dü üncesinin yakla m

biçimi ortaya konulmu ; bilginin dam larak “söylem” haline getirildi i

belirtilmi tir. Giri te Nevill Drury amanizm ile ilk kar la mas ndan ve uygulamal

olarak aman’ n iklimini ke fetme maceras ndan bahsetmektedir. Eserde, son söz

bulunmamaktad r.

De erlendirme

amanl n ögelerini, aman’ n kulland aksesuarlar , kozmolojik

tasavvurlar , ritüellerin iç ve d yönlerini yans tan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



210

amanl a özgü terminolojinin yan s ra yöresel sözcük ve deyimlere de yer

verilen eserde, amanizm hakk nda yap lan bilimsel tart malar da bulunmaktad r.

amanist motiflerin milletlerin mitolojilerindeki benzerlik ve farklar na da dikkat

çekilmi tir. Türk mitolojisine ait inanç ve motifler bulunmaktad r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda görsel ögelerde

de faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Animizm, Evenk, Mitoloji, Kozmoloji, Ritüel, amanizm.

Günay, Ünver; Güngör, Harun,

Ba lang çtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, stanbul, Ra bet

Yay nlar , 2003,

544 s., 14x21 sm.,


ISBN 975-6835-88-5

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



211

Çal man n Amac

Türklerin dini tarihinin, mevcut bilgi ve dokümantasyon nda,

ba lang çtan günümüze uzanan genel bir panaromas çizmeyi ve temel meselelerini

belirlemeyi amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz s.11, Giri s.19, 1- Konunun S rland lmas s.22, 2- Yöntem s.25,

3- Türk Din Tarihinin Co rafi, Sosyo-Kültürel ve Tarihi Kadrosu s.31, a- Co rafi

Çerçeve s.31, b- Sosyo-Kültürel Kadro s.31, c- Tarihi Arka-plan s.33, 4- Türklerin

Dini Tarihinin Belli Ba Safhalar ve Çal man n Bölümleri s.39, 5- Kaynaklar n

De erlendirilmesi s.44, Bölüm I: Geleneksel Türk Dini 1- Gök Tanr nanc s.55, 2-

Yayg n Kutsal s.65 a- Tabiat Kuvvetlerine nanma s.70, a.b. Y ld zlar ve Gezegenler

Kültü s.71, a.c. Yer-su Kültleri s.72 1. Da Kültü s.73, 2. Orman ve A aç Kültü s.75,

3. Ate Kültü s.76, 4. Su Kültü s.77, 5. Toprak, Ta ve Kaya Kültü s.78, b- Atalar

Kültü s.80, 3- Kozmoloji s.85, 4- Kozmogoni s.90, 5- Dünyan n Sonu s.92, 6- badet

s.93, 7- Geçi Mensekleri s.101, a- Do um s.101, b- Evlenme s.103, c- Ölüm s.104,

8- Kamlar s.118, 9- Geleneksel Türk Dini Etraf nda Tart malar s.181, a- Totemizm

Tart malar s.133, b- amanizm Meselesi s.137, c- Animizm, Feti izm, Politeizm,

Düalizm, Henoteizm ve Monoteizm Tart malar s.143, 10- Geleneksel Türk Dini

Üzerine Genel Bir De erlendirme s.146, Bölüm II: Evrensel dinlerle Temaslar ve

Onlar n Türklerin Aras nda K smi Yay 1- Konfüçyanizm ve Taoizm s.157, 2-

Budizm s.159, a- Hunlarda Budizm s.162, b- Tabgaçlarda Budizm s.164, c-

Göktürklerde Budizm s.166, d- Karluklarda Budizm s.171, e- Uygurlarda Budizm

s.172, f- Sar Uygurlarda Budizm s.177, g- Türk Topluluklar da Lamaizm s.179, 3-

Zerdü tilik s.181, 4- Mani Dini s.184, 5- H ristiyanl k s.198, a- Orta Asya’da

Nesturilik s.199, b- Ortodoksluk ve Di er H ristiyan Kilise ve Mezheplerinin

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



212

Türklerin Aras na Nüfuzu s.206, b.a. Orta Asya’da Ortodoksluk s.206, b.b. Do u

Avrupa, Balkanlar, Anadolu, Rusya ve Sibirya’da Türklerin Aras nda Ortodoksluk

s.207, b.c. Kerkük Türkmenleri Aras nda Katoliklik s.224, 6- Musevilik s.225, 7-

Evrensel Dinlerle Temaslar n Sonuçlar s.234, Bölüm III: slamiyet ve Türkler 1-

Türk- slam Tarihinin Belli Ba Devreleri s.239, 2- Türklerin slam Dinine

Yönelmelerinin Nedenleri ve Yollar s.241, 3- slamiyet’in Türklerin Aras nda

Yay lmas s.247, a- lk Temaslar ve Sonuçlar s.247, a.a. lk Temaslar s.247, a.b.

Fetihler ve Mücadeleler s.250, a.c. lk htidalar s.258, b- li kilerin S kla mas ,

Hizmetler ve Daha Geni Çapl htidalar s.264, c- Türk Ülkelerinde slamla man n

lerlemesi s.s.270, d- Kitleler Halinde slam Dinine Giri s.291, 4- Türklerin slam

Dinine Girmelerinin Sonuçlar s.300, 5- Türklerin slam Dünyas ndaki Hakimiyet

Dönemi ve slamiyet s.304, A- Devlet çinde Devletler s.305, B- Emirü’l-Ümeralar

s.309, C- Ba ms z lk Müslüman Türk Devletleri s.311, a- til (Volga) Bulgar

Hanl (Büyük Bulgaristan) s.313, b- Karahanl lar s.319, c- Gazneliler s.328, d-

Selçuklular s.333, 6- Selçuklulardan Sonraki Dönemlerde Orta Asya’da slamiyet

s.351, a- Karahitaylar s.351, b- Harzem ahlar s.353, c- Mo ollar s.354, d- Timur

Hanedan Dönemi s.357, e- Müteakip Hanedanlar s.360, 7- Alt nordu Devleti ve Onu

Takip Eden Dönemlerde K pçak Bozk rlar ve Kafkaslarda slamiyet s.361, 8- Rus

Hakimiyeti s.363, 9- Orta Do u’daki Müslüman Türk Devletlerinde slamiyet s.366,

a- lhanl lar s.366, b- Eyyubiler s.368, c- Memlukler s.369, 10- Gaznelilerden Sonra

Hindistan’da Türk Yönetimleri Alt nda slamiyet s.370, a- Gurlular s.370, b- Delhi

Türk Sultanl klar s.371, c- Babür mparatorlu u s.372, 11- Anadolu’da slamiyet

s.377, a- Anadolu’nun Türkler Taraf ndan Fethi, Türkle mesi ve slamla mas s.377,

b- Anadolu Selçuklular Döneminde slamiyet s.389, c- Mo ol stilas n

Anadolu’nun Dini Kültürü ve Ya ant Üzerideki Yank lar s.400, c.a. Mevlevilik

s.403, c.b. Bekta ilik s.404, c.c. Ahilik s.407, d- Beylikler Döneminde Anadolu’da

slamiyet s.412, e- Osmanl Döneminde Anadolu’da slamiyet s.423, Bölüm IV

Modern Dönem 1- XIX. Ve XX. Yüzy lardaki Geli melere Toplu Bir Bak s.443, a-

slam Dünyas nda Duraksama E ilimleri s.443, b- Bat ’da Medeni Yükseli s.444, c-

Modern Bat Medeniyetinin Türk- slam Dünyas ndaki Yank lar s.446, c.a.

Türkistan’daki Geli meler s.451, c.b. Orta Volga Bölgesindeki Yank lar s.456, c.c.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



213

Kafkaslardaki Yank lar s.461, c.d. SSCB’nin Da lmas Müteakip Durum ve

Geli meler s.462, c.e. Do u Türkistan’ n Durumu s.467, c.f. Osmanl ’daki Yank lar

s.469, c.g. Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Geli meler s.478, 2- Bugünkü Durum s.484,

Genel De erlendirme ve Sonuç s.495, Resume s.503, Kronoloji s.515, Kaynakça

s.531.


Ön sözde köklü ve sistematik tarih uurunun uyan ve bunun Türk tarihi

üzerindeki etkisine de inilmi tir. Orta Ça da mitolojinin etkisinde olan tarih

biliminin, özellikle XIX. Yüzy lda bilimsel bir zemine oturtuldu u belirtilmi tir.

Giri te Türk din tarihinin sistematik tetkikinde kar la lan sorunlar ve çözümleri

üzerinde durulmu tur. Sonuçta ise Türk dini tarihi içerisinde mitolojinin

ekillendirdi i Gök Tanr inanc n çe itli d etkilerle birle erek amanizm denilen

dini-sihri alt kültür sistemini olu turdu u tezi savunulmu tur.

De erlendirme

Türk dini tarihini, milattan önceki dönemlerden ba layarak co rafi, sosyo-

kültürel, tarihi sistematik içinde inceleyen bir eserdir.

Geleneksel Türk dini olarak adland lan Gök Tanr inanc n mitolojik

kutsallar , men e efsanelerinden faydalan larak izah edilmi tir. Türklerin dini

inançlar üzerinde ekillenin evreni ve hayat alg lay biçimlerinin, Türk

kozmolojisindeki tasavvurlar milli ve evrensel yönleriyle ayd nlat lm r. Türklerin

etkisi alt nda kald klar evrensel dinlere de yer verilen eserde, Orta Asya ve

Anadolu’da kurulan Türk- slam devletleri din merkezli olarak incelenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



214


Anahtar Sözcükler

slamiyet, Kozmogoni, Kült, Mitoloji, Totemizm, Türk.

Hikmet, Tanyu,

Türklerde Ta la lgili nançlar, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanl

Yay nlar , 1987,

317 s., res., fotog., 15x21 sm.,


ISBN 975-17-0020-5

Çal man n Amac

Türk tarihinin ba lang ndan günümüze kadar Türklerin ya ad

co rafyalarda Türk kültüründe yer eden ta la ilgili inançlar hakk nda bilgi vermeyi


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



215

çindekiler

1- Giri s.1, A- Konuya Genel Bak s.1, B- inceleme Sahas ve Metod s.5,

C- Geçmi Dinlerde Ta nanc s.6, Anadolu’nun Dini Tarihinde Ta s.7, M r

Dininde Ta s.8, Sümerler, Akkadlar ve Babillerde Ta nanc s.8, Hurriler:

Hititlilerde Ta nanc s.10, Huva i Ta s.11, Friglerde Kibele’nin Karata s.12,

Yunanl larda (Greklerde) Ta nanc s.14, Romal larda Ta la lgili nançlar s.17,

Alman (Germen) Dininde Ta s.18, Keltler, Finler ve slavlarda Ta Kültü s.20, Ç-

lkel Toplumlarda Ta la lgili nançlar s.20, D- Günümüzde Ya ayan Dinlerde Ta la

lgili nançlar (Hinduizm, Budizm, Çin Dinleri, Taoizm, intoizm) s.25, Yahudilikte

Ta nanc s.28, H ristiyanl k Dininde Kutsal Ta nanc s.34, II- Türk Dinler

Tarihinde ve nançlar nda Ta lar s.38, A- Türklerde Ta la lgili nançlar s.38, B-

Türk Efsanelerinde, Destanlar n Kaya, Kutlu Kaya s.38, C- Yada= Yâd (Ya mur

Ta ) S:45, a-Sözlük, Kelime Anlam s.45, b- Ya mur Ta ’n n (Yada Vb.)

Tarihçesis.49, c- Ya mur, Yada Ta n Rengi, ekli, Bulundu u Yer: Yadac lar:

Kullan ekli: Dini-Sihri Metodu. Görenler, nanmayanlar ve nananlar s.61, ç-

Ta Görenler; Nas l Ya ld , Kullanma Metodu s.67, D- Türkiye D ndaki

Türklerin Kutsal Tan klar Çe itli Ta lar s.80, a- Genel Olarak Baz Ta lar ve

Adetler s.80, b- Azerbaycan’da Kutsal Ta lar s.82, c- Türk Kazaklar , O uzlar ve

Türkistan’da Ta la lgili nançlar, Ta lar s.83, Türkistan’da Kaya, Mermer Direk,

Gökta s.85, ç- K br s’ta Hala Hatun Türbesinde (Bo lukta Durdu una nan lan) Ta

s.87, d- Makedonya Yörüklerinde: Dilek Ta , Babu Ta , Hacat Ta s.88, III-

Türkiye’de Ya ayan Ta la lgili nançlar s.90, A- T ls m De eri Kalmayan Ta lar

s.90, B- Kal nt lar zleri Devam Eden Ta lar s.90, C- Genellikle llerde Ta ; Sat

Ta s.92, D- Eski Mezarlar, Dikili Ta lar ve Türklerde Mezar Ta lar s.93,

(Yunanl lar ve Romal lar; Mastaba, Ehram (Piramit) s.94, Megalitlik: Dikili, Uzun

Yuvarlak, S ra, Tabla eklindeki Ta lar s.96, Menhirler (Dikili Uzun Ta lar), 2-

Kromlekler (Yuvarlak Ta lar), 3- Alignements (S ra Ta lar), 4- Dolmenler (Tabla

Ta lar) 5- Trilithler (Üçta lar), 6- Sistler s.96, Türklerde Mezar Ta lar s.98,

Balballar s.98, Baz Mezar Ta lar s.103, Afyonkarahisar s.108, Göze yi Gelen,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



216

Kaya’dan Akan Su s.108, Öksürük Kayas s.108, Devrânî Baba Türbesi Önündeki

Ta s.109, Sar K z s.109, A s.110, Gökta s.110, Ankara s.110, Dilek Ta , Düz

Ta , Ta Yap rma: Niyet Ta lar s.110, Ali Ta s.111, Delik Ta s.112, Düz Ta

s.112, Do umu Kolayla Ta s.112, Ya mur Duas nda Ta lar s.112, Kaya-Y

erif s.113, Mezara Ta B rakmak: Fal Ta , Damlal Ta : Hz. Ali’nin zleri: Delik

Ta : Öksürük Ta s.114, K kkale: Hasandede Camiindeki Karata s.115, Antalya

s.115, Zincirli Kaya s.115, Amasya s.116, Ta ta Hz. Ali’nin zi s.116, Ta la lgili

Keramet s.116, Belirli Bir Ta Etraf nda Yürütülme s.116, At lan Ta s.116, K z

Kayas (Ersand k) Efsanesi; Buyru a Uyan Kaya s.116, Ta Yap rma s.117,

Bal kesir s.117, Ta Al p Mezara Koyma s.117, Ya mura Kar Delik Ta As lmas

s.118, Ya mur ve Duas s.118, Dursurbey’de Yat r Ta lama s.118, Murat Ta s.119,

Üç Ta Al p Saklama, Sonra Yerine Koyma s.119, Hz. Ali’den zler s.119,

Kazda ’nda Kutsal Ta s.120, Sar z, Kutsal Ta Hakk nda Ayk Görü ler s.121,

Günümüzdeki Bilgiye Göre Kazda ve Sar z s.123, Ta Kesilmi A aç s.125,

Bilecik s.125, Durta : Üç Ta Atmak s.125, Deredeki Oyulmu Ta lar s.125, Bolu

s.126, Kemal Ümmî ve Duran Ta s.126, Ç ng rakl Kaya s.126, Çocuk Kayas s.126,

Bursa s.127, Muhtelif Maksatlarla Kullan lan Ta lar s.127, Dönen Ye il Mermer

s.127, Ta a Çivi Çakmak s.127, Ebe Kaya s.128, Çanakkale s.128, Bayramiç:

Menderes Çay nda Ya mur Duas s.128, Gelin K z s.129, Çank s.129, ehit Olan

Ta s.129,Çerke ve Üç Ta Adeti s.130, Çorum s.130, Çelebi Gazi: Ta Yap rma

ve Yuvarlak Ta s.130, Çelebi Gazi’nin Ta s.130, Talih ve Ta s.131, Oyulan Ta

s.131, Mübarek Ta lar s.131, Diyarbak r s.131, Gelin Da s.131, Edirne s.132,

Dönen Ta ve Dilek s.132, H r Baba: Üstüne Ç lan ve ahs Döndüren Ta s.132,

nsan Döndüren Ta s.134, Ta lardan Ev Yapma s.134, Elaz s.135, Alt ndan

Geçilen Ta s.135, Erzincan s.135, Köro lu’nun K r At n zleri s.135, Erzurum

s.135, Delikli Ta s.135, T pk Ta , Yad Boncu u: Büyüye Kar Ta s.135, Çoban

Dede ve Kayalar s.135, Ta Kesilen Adam ve Köro lu’nun Yala s.135, Eski ehir

s.137, Çoban Baba’n n Ta Ekme i s.137, A lar Kaya s.137, Gaziantep s.137, Ta ve

Di s.137, Duvara Ta Yap rma s.138, Terleyen Kara Ta Sütun s.138, Delikli

Kaya: Boyna Tak lan Ta s.138, Kanta Yüzü ü ve Burun Kanamas s.139, Ya mur

Duas ve Ta s.139, K rm Ta : Koru Ta s.139, Çevresinde Dola lan De men

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



217

Ta s.140, A aç veya Çal Alt na Ta Atma s.140, slâhiye’de: Ya mur Duas ve

Gazi Baba ve Gani Baba’n n Ta Kabartmalar s.140, Kilis’te Yedi Çe it Ta a Sayg

s.141, Kilis’te Alt n Dede ve Oyuklara Konulan Ta s.141, Nizip’te Çakmakta

s.141, Ta Kesilen Üç K z: Ta ba Da s.142, Nizip’te Terleyen Ta s.142, Giresun

s.142, Gelin Kaya s.142, Hatay s.143, Yuvarlak Ta s.143, Dörtyol’da Karata s.143,

Isparta s.144, Delikli Ta s.144, Ya mur Duas ve Ta s.144, stanbul s.144, Fal Ta

s.144, Türbeden Ta Almak Sonra Geri B rakmak s.145, Terler Direk s.146, Ta

Almak, Duvar Dibine Koymak: Ta Al p Mezara Sürtmek, Tutturmak s.146, Horoz

Kursa ndan Ç kan Ta s.147, zmir s.147, Niyaz Ta s.147, Selçuk’ta Delikta

s.148, Gelin-Damat Ta s.148, Bergama: Haylazlar Kayas =Merakta =K smet

Kayas s.149, eytan Ta lama Da s.149, Kastamonu s.150, Ya mur Duas Ve Ta

s.150, Be ta Oynama s.151, Ta lar n Buyru a Uyu u s.151, Arkas ndan Üç Ta

Atmak s.151, Kayseri s.152, Battal Gazi Türbesi Ve Üç Ta Atma: Kayalar s.152,

Hazreti Ali’nin Yasland ddia Edilen Kaya s.152, Kuvle Deli i: Ta çinde Oyuk,

Delik s.153, Kocaeli s.153, Oyuk Ta a Kafa Sokmak s.153, Konya s.154, Y lan Ta :

urlu Ta s.154, Duvara Ta Yap rma s.154, Binekta s.154, ifal Mermer

s.154, Cami Duvar na Ta Yap rma s.154, Delikta s.155, Gelin Kaya s.155, K zlar

Kayas s.155, Deli Ali Kayas s.156, vriz Kabartmas s.156, K ehir (Mucur) Ve

Nev ehir (Hac bekta ) s.156, Türbeler ve Ta s.156, Yast kl Be ik ve Dilek Ta

s.157, Hac bekta Ta ve Hac bekta la lgili Ta lar: Kerametler: Teslim Ta s.157,

Be ta Ve Ta la rma, Ta Hamur Yapma ve Yürüyen Kaya s.158, aret Ta lar :

At Ta s.161, T ls m Ta : Teslim Ta s.162, Ta Ve Fal s.163, Ta Kesilme s.163,

At Kaya, Be ta ve Hac bekta Ta lar n Günümüzdeki Durumu s.163, Malatya

s.164, Öküz Ba Denilen Beyaz Ta s.164, Manisa s.165, Ya mur Duas ve Ta :

Havuza Ta Koyma s.165, Ziyaret Edilip Öpülen, El Sürülen Ta s.165, A layan Ta

Kad n s.165, eytan Ta s.166, Delikli Ta s.166, Mardin s.167, Ya mur Duas Ve

Ta s.167, Mersin s.167, Ya mur Duas ve Ta s.167, Mu la s.168, Ta Üstüne

Yat rma s.168, Mu s.168, Öpülen, Kö ker Baba’n n Ta s.168, Samsun s.168, Ta

Yap rma s.168, Ladik’te Seyit Ahmeti Kebir ve Yan ndaki Ta s.168, Seyhan

s.169, Ta Üzerine Yemin s.169, Üç Ta Atmak Suretiyle Yemin s.169,

Çama rlar yla Ta Olan Kad n s. 169, Sinop s.170, Ta Belde Ta mak s.170, Sat

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



218

Ta s.170, Y lanc k Ta : Sar Ta s.170, Sivas s. 171, H r Direk (Ta Sütun) s.171,

Niyet, Dilek Ta lar s.172, Ta Yap rma s.172, Pencereden Ta Atma s.172, Ta

Atmak, Talihin Ta ta Olu u s.173, Rasgele Mezarta lar na Ta Yap rma s.173, Ta

Delik s.173, Ta Dikme s.173, Kayalara Ç kan Nal zleri s.174, Tekirda s.174,

Demirköy’de Ya mur Ta s.174, Tokat s.175, Ta Yap rma s.175, Pencereden

Ta Atma s.175, Sar Kaya s.176, Ya mur Duas : Ta s.176, Ta Olma s.177, Urfa

s.177, Sallanan Ta Be ik s.177, Ta : Yedi Ta s.177, U ak s.178, çinde eytan

Bulundu u San lan Ta s.178, Yozgat s.178, Gelinkayalar s.178, Irmaklara, Çaylara

Ta Atmak s.179, S lm Kutsal Toprak s.179, Do umla lgili Ta lar s.179,

Türkiye’de Ya mur Duas ve Ta lar s.179, IV- Sonuç s.181, 1- Muhtelif Kutsal

Ta lar s.181, 2- Müslüman Türkler Aras nda Kutsal Tan nan Ta lar ve Ta la lgili

Adetler s.185, Hacer- Esved. Bütün Müslümanlarda Ortak nanç ve Di er Kutsal

Ta lar s.185, Türkler Aras da Ta la lgili nançlar s.185, 3- Ta nanc n Kökleri,

Sebepleri, Tahlili s.190, a) Hacer- Esved, eytan Ta lama ve Sahre (Hacer-i Mullâk

s.190, b) Ta lar n Kullanma ekilleri: Ta la lgili Say lar: Ta la Beraber Okunan

Dualar ve Renkleri s.191, c)Ta nanc n Tahlili s.193, ç) Mezar Ta lar ve

Üzerlerindeki Resimler, Kabartmalar s.193, d-) Benzerlikler, Halk nançlar , Dinler

ve Mana s.199, e) Büyü Meselesi s.204, f) Türk Dini Tarihi ve Sonuç s.209, II.

Bas ma laveler s.218, Kaynakça s.225, laveler s.241, Yazma Ve Resimler s.247,

Dizin s.277.


Ön sözde Çal man n Amac ve kapsam hakk nda bilgi verilmi tir. Giri te

Anadolu’da Türklerden önce ya ayan uygarl klar ve günümüzde ya ayan dinlerde ta

kültü anlat lm r. Son sözde slam dinini benimseyen toplumlardaki kutsal tan nan

ta lar, farkl dinlerdeki benzerlikler ifade edilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



219

De erlendirme

Türklerin tarihleri boyunca benimsedikleri dinlerde, ya ad klar

co rafyalarda, Türkiye’de, Balkanlar’da ve Orta Asya’da, Türkler aras nda varl

devam ettiren ta la ilgili inançlar içeren bir eserdir.

Eserde, Türk destanlar nda yer alan kutlu kaya, yada ta gibi motifler

etimolojik ve sosyolojik aç dan incelenmi tir. Türkiye’de k rk dört ilde ve Türkiye

nda ya ayan Türkler aras nda yap lan derlemelerde bulunan ta la ilgili inançlar n

kökleri, sebepleri ara lm ve tahlilleri yap lm r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda derleme

metinlerden de faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Destan, Efsane, Kült, Türk, Yada.

nan, Abdulkadir,

Eski Türk Dini Tarihi, stanbul, Milli E itim Bas mevi, 1976,

256 s., res., 14x21 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



220


ISBN y.

Çal man n Amac

Eski Türk dininin tarihi hudutlar çizerek, Türk milletini geçmi i

hakk nda bilgilendirmeyi, bu alanda çal acak olan ara rmac lara yard mc olmay

hedefleyen bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.IX-XVI, I. Dinler Tarihi ve Dini Folklor Bak ndan Abdulkadir

nan s.IX-XII, II. Abdulkadir nan’ n Dinler Tarihi ve Dini Folklorla lgili Eserleri

s.XIII-XVI, Eski Türk Dini Tarihi s.1-62, Eski Türklerde Tengriler Panteonu s.15-

27, Tengri-Tanr -Bir Tanr –Allah s.17-19, Ülgen s.19-24, Umay s.24-27, ki

Tanr ça- ki Ruh s.27, Kötü Ruhlar –Erlik s.27-30, Yer-Su Kültü ve Ruhlar s.30-31,

Kutsal Da lar s.31-38, A aç ve Orman Kültü s.38-40, Su, P nar, Irmak, Göl Kaya

Kültü s.40-41, Ate ve Ocak Kültü s.41-46, Dini Törenler s.46-54, Kam: aman s.54-

58, Puta Tap r m yd ? S.58-61, Ölüyü Anma: Yug s.61 Altay amanl na Ait

Maddeler (A.V. Anohin’den Çev.) s.61-71, Ruhlar ve lahlar Hakk nda s.62-71 Töz

Denilen Ruhlar s.63-71, Altay amanl na Ait Maddeler (A.V. Anohin’den Çev.)

s.71-89, Ar Ruhlar s.76-88, Semavi Ruhlar s.76-88, a) Ülgen s.76-80, b) Ülgen’in

ullar s.80-81, c) Ülgen’in K zlar s.81, ç) Yay k s.81-83, d) Suyla s.83, e) Karl k

s.83, f) Utkuçi s.83-84, g) Yer ve Da Ruhlar s.84-88, Altay amanl na Ait

Maddeler (A.V.Anohin’den Çev.) s.89-93, Yerin ve nsanlar n Yarad Hakk nda

Efsaneler s.89-93, Altay amanl na Ait Maddeler (A.V. Anohin’den Çev.) s.93-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



221

113, Canl lar, Ölülerin Ruhlar ve amanlar Hakk nda s.93-113, Altay amanl na

Ait Maddeler (A.V. Anohin’den Çev.) s.113-121, aman Davulu s.113-121, Altay

amanl na Ait Maddeler (A.V. Anohin’den Çev.) s.121-129, aman Davulu s.121-

129, Divanu Lugat-it Türk’de amanizme Ait Kelimeler s.129-136, Dede Korkut

Kitab nda Eski nançlar ve Gelenekler s.136-161, Ba kurt Türklerinde amanizm

Kal nt lar s.161-166, Ziya Gökalp ve Yakut Altay Folkloru ile Dinayeti s.166-174,

Hurafeler ve Men eleri s.174-235, 1. Eski Türklerde Din s.188-201, 2. Türklerin

slam Dünyas ile Temaslar s.188-201, Cahiliye Devrinin Kal nt lar s.201-235,

Sibirya’da slamiyetin Yay s.236-248, ali ir Nevai ve Folklor s.249-258, Tahlil

ve Tenkitler s.258-256.


Hikmet Tanyu taraf ndan yaz lan ön sözde Abdulkadir nan’ n Türk tarih

bilimine yapt katk lar özetlenmi tir. Eserde, giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Eski Türk dininin Türk boylar ndaki alg lan ve ya ay biçimini, farkl

Türk lehçelerindeki terminolojisini tarih ve efsanelerden yola ç karak ortaya koyan

bir eserdir.

Eserde, Türklerin Tanr kavram na yükledi i s fatlar, Yer-Su kültleri, dini

törenleri ifade edilirken Maniheist, Budist, amanist unsurlar n etkileri üzerinde de

durulmu tur. Altay amanl hakk ndaki bilgiler, A.V. Anohin’in eserinden çeviri

metinlerdir. slamiyeti kabul eden Türk boylar nda varl koruyan eski inançlara

da yer verilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



222

Eserde, yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan nda yazar n Altay ve

Ba kurdistan bölgesindeki gözlemlerinden de faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Kam, Kült, amanizm, Türk, Umay, Ülgen.

nan, Abdulkadir,

Tarihte ve Bugün amanizm, Materyaller ve Ara rmalar, 2. bs.,

Ankara, Türk tarih Kurumu Bas mevi, 1972,

[1y.] + 239 s., res, 15x21 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Eski Türk dini ve mitolojisi hakk nda Çin, slam ve Bat kaynaklar nda

da k halde bulunan bilgileri bir araya toplamak, bu konudaki yanl klar n önüne

geçmek amac yla yaz lan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



223

çindekiler

I. Tarihte ve Bugün amanizm, s.1, II. Dünyan n ve nsanlar n Yarat na

Dair Efsaneler s.13, III. Tufan Efsanesi s.22, IV. Dünyan n Sonu-K yamet s.24, V.

Tanr lar ve Ruhlar s.26, amanizmde Put-Feti ler s.42, VII. Yer-Su Tanr lar s.48,

VIII. Ate ve Ocak s.66, IX. aman-Kam ve Hayat s.72, X. aman Cübbesi, Külah

ve Davulu s.91, XI. Ayin, Tören ve Bayramlar s.97, XII. aman, Dua, lahi ve

Afsunlar s.120, XIII. Falc k ve Kehanet s.151, XIV. Yada Ta ve Ya mur

ls mlar s.160, XV. Evlenme ve Do um s.166, XVI. Ölüm ve Ölüler Kültü s.176,

XVII. Burhanizm s.201, XVIII. Müslüman Türklerde amanizm Kal nt lar s.204,

Kaynakça s.209, Dizinler s.215, “Balbal Terimi Üzerine Önemli Aç klama s.231, I.

Bas ma Girmemi Olan Kaynakçalar s.232, K saltmalar n Aç klanmas s.233.


Eserde ön söz, giri , son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Eski Türk dini olarak adland lan amanizm’in çe itli Türk boylar ndaki

uygulan , bu konuda çe itli kaynaklardan derlenen efsaneleri, Gök-Tanr , güne ,

ay, yer-su, atalar kültü gibi mitolojik inançlar ele alan eserdir.

Göktürk, Hun, Uygur gibi devletle en Türk boylar nda amanist alg n

Altay ve Yakut Türklerinden farkl oldu una dikkat çekilmi tir. Özellikle Müslüman

gezginlerin dini sistem olarak kabul etmedi i amanizmin, devlet kuran boylarda

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



224

kurumsalla an yanlar yla kaynaklara yans yan özgün bir inanç oldu u belirtilmi tir.

Altay ve Yakut amanl nda ise Hint, ran, Yahudi efsanelerinin izlerine dikkat

çekilmi tir. amanizmin dini terminolojisine de geni yer verilen eserde aman

dualar bulunmaktad r. “Bugün” k sm nda ise Müslüman Türklerde amanizm

kal nt lar aranm r.

Eserde, Çin ba ta olmak üzere yabanc ara rmac lar n yaz

çal malar ndan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Balbal, Burhanizm, Efsane, Mitoloji, amanizm, Tufan.

Kafeso lu, brahim,

Eski Türk Dini, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar , 1980,

67 s., 15x21 sm.,


ISBN y.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



225

Aslî Türk dininin ne oldu unu; Totemcilik, amanizm gibi inançlar n Türk

inanç sistemindeki yerini aç klamay amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

[Ön Söz s.3, Giri s.7, I. Eski Türklerde Totemcilik Var m yd ? S.9, II. Eski

Türkler aman m diler? S.22, III. Eski Türk dini s.42]

Ön Söz/Giri /Son söz

Dönemin kültür bakan Tevfik Koraltan taraf ndan yaz lan ön sözde millet

ve kültür ili kisine de inilmi tir. Ayn de erlere inanarak yeti en fertlerin “milli uur

ve ülküler” etraf nda toplanmas için ayr ca bir gayrete gerek olmad belirtilmi tir.

Giri te ise dinin tan yap lm ; kutsal bir inanc n din olmas için itikad, amel,

cemaat olmak üzere üç art tespit edilmi tir. Son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Eski Türk dininin; tabiat kuvvetlerine inanma, atalar kültü, Gök-Tanr gibi

inanç temellerini tan mlayarak bu dinin s rlar belirleyen; Totemizm, amanizm

gibi inançlardan ayr lan yanlar ortaya koyan bir eserdir.

Eserde, Türklerin inançlar na ait su kültleri, kutsal Iduklar, atalar kültü gibi

unsurlar yans rken; Hint, Yunan, ran vb. milletlerin mitolojilerindeki benzerlik ve

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



226

farklar da verilmi tir. Eski Türk dini Türk milletine özgü Gök-Tanr inanc olarak

tan mlanm r.


Anahtar Sözcükler: Iduk, Kut, Kült, amanizm, Totemizm, Türk.

Kalafat, Ya ar,

Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm- amanizm-Sosyal Antropoloji

Ara rmalar , stanbul, Yeditepe Yay nevi, 2004,

160s., res., fotog., 14x21 sm.,

Dizin bulunmaktad r, kaynakça bulunmamaktad r.

ISBN 975-6480-23-8

Çal man n Amac

slam’dan önceki dönemde Türk inanç sisteminde yer alan motiflerin

men eini K pçak ve O uz sahas nda arayan; günlük hayatta kar la lan birtak m

uygulamalar n mitolojik temeline inmeyi amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



227

çindekiler

Sunu s.7, Ön Söz s.13, Giri s.15, Gök Tengri Dini’nin Anadolu

Türklerindeki zleri, Bibliyografya Denemesi s.31, amanizm Kö e Ta lar ,

Terminoloji Denemesi s.39, Tengricilik, K rg zistan’da Eski Türk nanc n zleri

s.51, Bask k, Kazakistan’da Eski Türk nançlar n zleri s.61, A Tengri nanc ,

Saha Türklerinin nanç Sistemi s.75, Ak Din- amanizm, Altay Türkleri Halk

nançlar s.81, Kamizm, Altay Kamizminin Anadolu Türk Halk nançlar nda zleri

s.91, El-Oyun Kültür Etkinlikleri ve Da k Altay Gezi Notlar , Altay Ki i Türk Halk

nançlar s.103, Tuva-Altay-Hakas Türklerde Halk nançlar , Altay

DergisininTespitleri s.121, Çuva Türklerinde amanizm s.131, Sonuç s.141, ndeks

s.143, Foto raflar s.153.


Mustafa Aksoy taraf ndan yaz lan sunu ta kültürün milli ve evrensel

taraflar na dikkat çekilmi tir. Çe itli eserlerde Türklerin dini ile ilgili yap lan

tan mlara yer verilmi ; genel olarak bu dinin ad n “ amanizm” olmad na vurgu

yap lm r. Ön sözde eserin kapsam belirtilmi , eski Türk inanç sisteminin Türk

boylar ndaki adland verilmi tir. Giri te Türk dininin temel motifleri baz

kaynaklardan örneklerle verilmi tir. Son sözde bir dine ayk olan inanç veya

tasavvuru ke fetmek için o dinin esaslar ölçü almak gerekti i belirtilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



228

De erlendirme

Çuva istan, Tataristan, Kazakistan ve Altay’da Türklerinin hâlâ ya atmakta

olduklar Türk inanç sistemine ait unsurlar , sahada yap lan derlemeler nda

irdeleyen bir eserdir.

Türk mitolojisinin temel felsefesini olu turan Gök-Tanr inanc ve ona ait

iyelerin incelendi i eserde, eski Türk dinine ait inanç terminolojisinin tan mlar na da

yer verilmi tir. nanç motifleri günümüzde ya ayan ekilleriyle incelenmi ; destan ve

efsane metinlerinden örnekler verilmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n eserlerinin yan s ra, alanda yap lan

incelemelerden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Baksi, Kam, Kamizm, Kült, amanizm, Türk.

Kalafat, Ya ar,

Do u Anadolu’da Eski Türk nançlar n zleri, Ankara, Türk Kültürünü

Ara rma Enstitüsü Yay nlar , 1990,

282 s., res., 16x24 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



229


ISBN 975-456-037-4

Çal man n Amac

Do u Anadolu’da varl koruyan “Türk nanç yuma ” çözmek, bu

konuda ba lang çta ahsi sorularla ba layan merak gidermek amac yla yaz lan bir

eserdir.

çindekiler

Sözba s.5, Giri s.9, A. Türk nançlar na Genel Bak , B. Türk nanç

Yuma Çal malar ve Ara rmam z, I. Bölüm: Tengri yeler ve Kam s.15, A.

Tengri/ Türk Tengrisi/Bir Tengri/Tanr s.17, B. yeler s.20, a. Yard mc yeler s.20,

b. Koruycu yeler s.21, 1. Umay s.21, 2. Ana Mayg l s.22, 3. Ak Ana s.23, c. Kara

yeler s.23, 1. Erlik s.23, 2. Alkar s.25, C. Gök ve Yer yeleri s.27, a. Gök yeler,

1. Gök/Kök Tengri s.27, 2. Güne s.29, 3. Ay ve Y ld zlar s.31, b. Yer yeleri s.33, 1.

Da yesi s.33, 2. Kaya-Ta yesi s.36, 3. Yer yesi s.38, 4. Su yesi s.43, 5.

aç/Orman/Bitki yesi s.46, Ç.Ev-Ocak-Od/Ate -A l yeleri 5. 48, a. Ev yesi

s.48, b. Ocak, Od/Ate yesi s.50, c. A l/Ah s yesi s.54, D. Ki io lu, Apa/Ata-

Arvak/Arbak s.54, a. Ki io lu s.54, b. Ata/Apa ve Arvak/Arbak s.57, E.

Kam/ aman/Oyun/Ozan s.62, II. Bölüm: nsan Hayat nda Törenler ve nançlar s.69,

A. Do um s.71, a. Do um Öncesinde s.72, b. Do um S ras nda s.77, c. Do um

Sonras nda s.81, B. Ad Verme s.84, C. Evlenme/Dü ün s.84, Ç. Kurban, Adak, Saç

ve Bereket Törenleri s.95, a. Kurban, Adak ve Saç s.95, b. Ya mur Duas s.97, c.

Saya s.101, D. Ölüm-Mezar-Yas ve Yu Töreni s.102, a. Ölüm ve Mezar s.102, b.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



230

Yas ve Yu Törenleri s.109, Son Söz s.119, Bibliyografya s.119, Dizin s.149,

Resimler s.157.


Ön sözde çal man n amac ve kapsam belirtilmi tir. Do u Anadolu’da

ba lang çtan beri varl sürdüren Türk nançlar “yumak” olarak de erlendirilmi ,

slamiyet içinde de etkinli ini korudu u vurgulanm r. Giri te genel olarak

Türklerin etkisinde kald inançlara de inilmi , bu inançlar n ana hatlar ifade

edilmi tir. Sonuçta ise slam öncesi Türk inançlar n Do u Anadolu’da gizli veya

aç k ya ad tezi savunulmu tur.

De erlendirme

Türk mitolojisine kaynakl k eden gök ve yer iyelerinin, toplumsal yap da

süregelen törenlerin ve inançlar n geçmi ten günümüze irdelendi i bir eserdir.

Do u Anadolu yöresinde ya ayan Türk inançlar eski ve yeni biçimleriyle

kar la larak tasvir edilmi tir. Eski Türk dininin “ amanizm” olarak

adland lmas n yanl oldu u savunulmu ; Türklerin tek Tanr bir inanç sistemine

sahip olduklar , Tanr niteleyen “gök” kavram n tap lan de il yarat lan bir iye

oldu una vurgu yap lm r. Özellikle Tanr inanc ve ona ba yard mc -koruyucu

iyeler: gök ve yer ruhlar ; do um, ad verme, yu vb. törenlerin baz lar n aynen

baz lar n k smen ya ad sonucuna var lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



231

Do u Anadolu’da var olan mitolojik inanç motifleri derlenmi tir. Ayn

zamanda yerli ve yabanc ara rmac lar n kitap ve makalelerinden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

ye, Mitoloji, aman, Türk, Umay, Yu .

Ocak, Ahmet Ya ar,

Alevi ve Bekta i nançlar n slam Öncesi Temelleri, stanbul, leti im

Yay nlar , 2000,

274 s., 14x21 sm.,

Kaynakça bulunmaktad r, dizin bulunmamaktad r. Bekta i inanc na etki

eden slam öncesi ve slami inanç motiflerinin tablosu ek olarak verilmi tir.

ISBN 975-470-783-9

Çal man n Amac

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



232

“Babailer syan ”n meydana getiren Alevi-Bekta i toplumunun hangi

unsurlardan te ekkül etti ini, bu unsurlar n hangi men e’lerden geldi ini ortaya

koymak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.9, K saltmalar Listesi s.13, Kaynaklar s.17, Umumi Dü ünceler

s.17, Manek bu’l-Kudsiye Fi Menas ’l-Ünsiye s.20, Menak b- Hac Bekta Veli

s.21, Vilayetname-i Hac m Sultan s.25, Vilayetname-i Abdal Musa s.26, Menak b-

Kaygusuz Baba s.27, Vilayetname-i Seyyid Ali Sultan s.29, Vilayetname-i Sultan

ucauddin s.31, Vilayetname-i Otman Baba s.33, Giri : slam Öncesi nanç

Motiflerinin Men e’leri Olarak Türklerin Girdikleri Dinler s.37, Umumi Dü ünceler

s.37, Eski Türk nançlar s.40, Atalar Kültü s.43, Tabiat Kültleri s.47, Gök Tanr

Kültü s.49, amanizm s.53, Uzak Do u Dinleri s.56, Budizm s.56, Taoizm s.65, ran

Dinleri s.66, Zerdü tilik ve Mazdeizm s.66, Maniheizm s.73, Hristiyanl k s.79,

Yahudilik s.83, Putperest ve Hristiyan Anadolu Kültürü s.84, Sonuç s.91, Birinci

Bölüm: Eski Türk nançlar ndan Kaynaklanan Motifler s.93, Umumi Dü ünceler

s.93, Da ve Tepe Kültü s.94, Ta ve Kaya Kültü s.101, A aç Kültü s.107, kinci

Bölüm: amanizm’den Kaynaklanan Motifler s.121, Umumi Dü ünceler s.121, Sihir

ve Büyü Yapmak s.123, Hastalar yile tirmek s.127, Gaipten ve Gelecekten Haber

Vermek s.129, Tanr ’n n nsan eklinde Görünmesi s.139, Tabiat Kuvvetlerine

Hakim Olmak s.141, Ate e Hükmetmek s.145, Kemiklerden Diriltmek s.149, Kad n-

Erkek Mü terek Ayinler s.154, Tahta K çla Sava mak s.159, Üçüncü Bölüm: Uzak

Do u ve ran Dinlerinden Kaynaklanan Motifler s.163, Umumi Dü ünceler s.163,

Tenasüh nanc s.163, Hulül nanc s.177, ekil (Don) De tirme s.185 Ejderha ile

Mücadele s.205, Havada Uçma s.214, Dört Unsur nanc s.215, Ate Kültü s.219,

Dördüncü Bölüm: Kitab- Mukaddes’ten Kaynaklanan Motifler s.231, Umumi

Dü ünceler s.231, Ölmeden Önce Gö e Çekilmek s.232, Suyu Kana Çevirmek s.237,

Halka Felaket Musallat Etmek s.238, Bereket Getirmek s.239, Az Yiyecekle Çok

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



233

Ki iyi Doyurmak s.241, Körleri Gördürmek s.242, Ölü nsan veya Hayvan Diriltmek

s.243, Nefes Evlad Edinmek s.246, Kuru Odunu A aç Haline Getirmek s.249,

Yerden veya Ta tan Su F rtmak s.250, Irma veya Denizi Yar p Geçmek s.253,

Irmak veya Deniz Üstünde Yürümek s.24, Son Söz s.257, Kaynakça s.261, Ekler

s.273.


Ön sözde Çal man n Amac , kapsam ve kaynaklar hakk nda bilgi

verilmi tir. Anadolu’daki heterodoks slam anlay yla ilgili bundan önce yap lan

çal malardan farkl olarak sadece amanizm etkileri de il, ba ka inançlardan gelen

motiflerin de incelendi i belirtilmi tir. Giri te Türklerin slam öncesi girdikleri dinler

hakk nda bilgi verilmi tir. Son sözde kaynak olarak kullan lan menak bnamelerdeki

inanç motiflerinin yüzdelik da mlar verilmi tir.

De erlendirme

Alevi-Bekta i menak bnamelerinde dikkati çeken inanç motiflerinin, slam

öncesi temellerini tespit ve yorumlama yoluyla irdeleyen bir eserdir.

Özellikle Gök-Tanr , amanizm, slamiyet ve ran dinleri temel al nm r.

Alevi-Bekta i inanc nda önem arz eden sekiz menak bnamede geçen inanç motifleri

incelenirken, her motifin ba lang çtan günümüze kadar takip etti i seyir

çe itlenmeleriyle incelenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



234

Anadolu Türklü üne ait çe itli tarihi haberler, menk be, destan, masal ve

efsane nev’inde çe itli metinler ve halk rivayetlerinden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Alevi, Bekta i, Budizm, Kült, Menak b, Türk.

Radloff, Wilhelm,

Türklük ve amanl k, (Çev. Ahmet Temir, T. Andaç, N.Ugurlu), stanbul,

Örgün Yay nevi, 2008,

479 s., fotog., res., miny., 15x21 sm.,

Kaynakça bulunmaktad r, diizn bulunmamaktad r.

ISBN 978-975-7651-66-6

Çal man n Amac

Altay kabileleri aras nda ya ayan bir din olarak de erlendirilen “ amanl k”

hakk nda bilgi vererek, bu kabilelerin inanç temellerini incelemek amac yla yaz lan

bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



235

çindekiler

[Wilhelm Radloff s.5, amanl k s.9, amanl k s.15, Ek I: Saadettin Buluç,

amanizm s.105, Ak ve Kara amanlar s.118, aman Davulu s.127, aman Yard mc

Ruhlar s.132, amanizm s.139, I. amanizmin Men ei ve nki af s.141, II. amanist

Kainat Görü ü s.149, Güne , Ay ve Y ld zlar s.154, Kurban Ayini s.158,

Bibliyografya s.174, Ek II: Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugün amanizm s.183, Ek

III: Fuat Köprülü, Bah s.407, Bah s.409, Ek IV: Wilhelm Radloff ve A.V. Anohin

aman Dua ve lahileri s.429, Taranc Bak lar n Dualar s.431, Abakan

Kamlar n Dualar ndan s.435, Altay Kamlar n Dualar ndan s.440, K rg z-Kazak

Baks lar n Dualar ndan s.449.]



De erlendirme

Radloff’un Aus Sibirien adl eserinin II. cildinin ilk bölümünde yer alan ve

sonradan kitap olarak bas lan Altay amanl yla ilgili çe itli kitaplar içeren bir

eserdir.

Türk, Mo ol, Mançu, Tunguz gibi Altay halklar nda varl devam ettiren

amanizm’in kökeni, inanç unsurlar , ayinleri eserde ele al nm r. Abdulkadir

nan’ n Tarihte ve Bugün amanizm adl eserinin yan nda, Fuat Köprülü ve A.V.

Anohin’in baz makalelerine eserin “ek” k sm nda yer verilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



236

Eserde yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar bulunmaktad r.

Anahtar Sözcükler

Kam, Kut, Kült, amanl k, Türk, Ülgen.

Roux, Jean-Paul,

Türklerin ve Mo ollar n Eski Dini, (Çev. Aykut Kazanc gil), stanbul,

aret Yay nlar , 1994,

312 s., 16x24 sm.,

Kaynakça ve dizin bulunmaktad r. Konuyla ilgili Türkçe kaynaklar ek

olarak verilmi tir.

ISBN 975-350-043-2

Çal man n Amac

Türklerin ve Mo ollar n amanizmini; evren görü ünü, büyük Gök

Tanr , ikincil inançlar , efsanelerini; Türk-Mo ol dininin eski eklini ortaya

koymak amac yla yaz lan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



237

çindekiler

Türkçe Çeviri Ön Sözü s.1, Giri s.5, Çeviri Yaz lar s.6, Ba vuru Eserleri

s.7, Birinci Bölüm: Türklerin ve Mo ollar n Dini Tarihi, Tarih Öncesi Türkler ve

Mo ollarda Dini Dü üncenin Geli mesi s.11, Türk Hakimiyeti Alt nda Dini Hayat

s.14, Evrensel Dinlerin Göreceli Zaferi s.21, Türklerin slamla mas s.28,

Bilinmeyen Sahalar s.33, Arkeolojik Ara rmalar s.34, Etnografya Ara rmalar

s.36, lk Tarihi Yakla mlar s.38, Bir Yöntem Seçimi s.41, kinci Bölüm: amanizm

ve Görünmezin Yönlendirilmesi, amanizm’in Özgünlü ü s.49, Türk-Mo ol

amanizminin Eskili i s.51, Mo ollar n Ortaça amanizmi s.57, Demirciler ve

amanlar s.64, aman Nitelikli Olmayan Tedavi ve Kehanet s.65, Çubuklar ve Ok ile

Kehanet s.69, A k Kemi i ve Zarlarla Kehanet s.71, Kehanetle lgili Metinler s.72,

Barsaklar ile Kehanet s.72, Rüya Tabiri s.73, Astroloji s.75, Kürekkemi i ile

Kehanet s.76, Ya mur Ta s.78, Üçüncü Bölüm: Evren ve nsan Biyolojisi,

Kozmografya s.83, Kozmogoni s.87, Dünyan n Sonu s.89, Gök s.90, Gökgürültüsü

s.100, Tengriden Tengrilere s.101, Y ld zlar s.103, Dünya s.109, Su s.114, Kayalar

ve Ta lar s.117, Gök ile Yeryüzü Aras ndaki leti im s.118, Evrensel A aç s.123,

Da s.124, Dördüncü Bölüm: Hayat n Kaynaklar , Ruh s.131, Geçi me s.140, Ecdat

Hayvanlar s.148, Büyük Kök Efsaneler Kurt s.157, Buku Han s.163, Ku u Gölü

s.165, O uz Ka an s.166, Be inci Bölüm: Evrende nsan, Hayat n Bütünlü ü s.171,

Avlanma Törenleri s.180, Yasaklar s.184, Ate le Ar nma s.185, Ocak ve Ate Prensi

s.187, Evrenle Yeniden Bütünle me s.188, Kan Karde li i s.190, Ant –Yemin s.191,

Kahramanlar Hakk nda s.192, Putlar ve Ruhlar n Destekçileri s.192, Dualar s.195,

Sungular s.198, Kurban s.199, Alt nc Bölüm: Son Günlerde Sonsuzluk Alemine

Do ru, Ölüm s.207, Ölümden Sonraki Yazg s.212, Cenaze Merasimleri s.219,

Mezarlar s.229, Anma Törenleri s.236, Kaynaklar, Kaynaklarla lgili Bilgiler s.243,

Ek-1: Kaynaklardaki Yazar simleri Dizini s.283, Ek-2, Türkçe Kaynaklar s.291,

Dizin s.209.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



238


Aykut Kazanc gil taraf ndan yaz lan ön sözde Jean-Paul Roux’un Türk

tarihi hakk nda yapt çal malar ve eserin çeviri üslubu hakk nda bilgi verilmi tir.

Giri te ise Türklerin dini ana hatlar yla anlat lm ve bu dinin kaynaklar verilmi tir.

Son sözde amanizm’in Türk-Mo ol dinini tam olarak ifade etmedi i ancak

çerçevesini en geni manada tan mlad belirtilmi tir.

De erlendirme

Türklerin ve Mo ollar n eski dini tarihini, arkeolojik, kozmolojik ve

mitolojik aç dan inceleyen; bu dine ait gök ve yer kaynakl inanç ögelerini ortaya

koyan bir eserdir.

Geni bir tan mlamayla amanizm olarak belirtilen eski Türk dininin

tedaviden fala, evren kozmogonisinden, kurban ve ölüm merasimlerine kadar birçok

unsuru hakk nda bilgi verilmi tir. Hristiyanl k, Yahudilik, Budizm, Maniheizm,

slamiyet gibi dinleri benimseyen Türklerin ve Mo ollar n eski inançlar da

koruduklar na dikkat çekilmi tir.

Arkeolojik belgelerin yan nda, Türklerle tarih boyunca münasebeti olan

kavimlere ait yabanc kökenli metinlerden faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



239

Anahtar Sözcükler

Kozmogoni, Mo ol, Orhon, Sungu, amanizm, Türk.

Tanyu, Hikmet,

slaml ktan Önce Türklerde Tek Tanr nanc , Ankara, Ankara

Üniversitesi Bas mevi, 1980,

216 s., 16x24 sm.,

Dizin bulunmaktad r, kaynakça bulunmamaktad r. Tanr ad n kullan

tarihi “ek not” olarak verilmi tir.

ISBN y.

Çal man n Amac

slamdan önce Türklerin dini hakk nda ara rmac lar n yapt hatalar , ilmi

belgelere dayanarak yeni bir de erlendirme ve yorumla telafi etme hedefi

gözetilmi tir. Eserde, kapsam n geni li inden dolay s rlama yap lm , öncelikle

“Tanr ” kavram ayd nlat lmaya çal lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



240

çindekiler

Ön Söz s.III., Giri s.1, Bölüm 1: 1. Tanr ve Nuho lu Yafes ve Türk

Hakk nda D.L.T.de Sunulan Bilgiler (XI. Yüzy l) s.3, 2. Muhtelif Tanr Adlar s.7,

A- lk Kelimeler: Tanr ve Benzerleri s.9, Tengri-Tenkri s.11, Tengri Söyleyi inden

Tanr Söyleyi ine Geçi , nce Sesten Kal n S raya Geçi Hakk nda Dü ünceler s.13,

Bizans Tarihçilerinin ve Di erlerinin 6. Yüzy lda Ba layan Yaz lar s.13, B. Kelime

Anlam : Tengri ve Gök Meselesi s.15, Kelime Olarak Tanr s.18, slam

Ansiklopedisinde Tanr Maddesinin Sözlük Anlam yla ve Bununla lgili Olarak

Türeyen Kelimelerin Kaynaklar s.20, Eski Uygur Türkçesi Sözlü ü s.22, Bölüm II:

1. Eski Türk Edebiyat na Umumi Bak s.26, A) Eski Türk Yaz tlar : Bilge Ka an

An s.28 Kuzey Cephesi s.33, Kaynaklar s.33, Makaleler s.34, B) Destanlar s.36,

Gök-Türk Destanlar s.36, slami ekilde O uz Destan s.38, zi s.41, Yarat ve

Türeyi Destan s.43, Orhun Kitabeleri Hakk nda Tamamlay Bilgiler s.44, 2. Gök-

Türk mparatorlu unun Dini s.45, Türk Mitolojisi s.46, Baz Kelimelerin Aç klan

s.46, Türklerin Kurttan Türeyi i s.47, Türk Destanlar s.47, O uzlar s.47, Uygur

metinleri s.48, Budist Metinler, Gök-Türk Yaz tlar nda Tengri s.48, X. Yüzy lda

Uygur Metinlerinde Perem Kal p Türk Lehçeleri Örnekleri s.50 X. Yüzy l Uygurca

Metinlerde Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas s.54, 3- VIII-

XIII. Yüzy l Aralar ve Tanr s.56, 4- Ba ka Dinlerde Tanr Ad veya lah Ad s.60,

5- Divan- Lugat-it Türk’te Tengri s.62, Tanr veya Tengri Ad n Geçti i Yerler

s.63, Divan- Lügat-it Türk’ün 2. Cildinde Eski Türk Diniyle lgili Kelimeler ve

Savlar s.66, Divan- Lügat-it Türk’ün III. Cildindeki Eski Türk Dini ile lgili

Kelimeler s.68, 6- Divan- Lügut-it Türk ve Kut s.74, 7- Dede Korkut s.79, 8- Dede

Korkut Kitab nda Tanr s.80, 9- Seyahatnameler s.86, 1- Ba kurtlar s.88, Bulgarlar

s.89, 2- Ebû Dülef Risâlesi s.89, O uzlar s.90, K rg zlar s.90, Karluklar s.91, 3.

Mervezi’nin Eserinin IX. Bölümü s.91, K rg zlar s.92, Kimaklar s.92, 10-

Balasagunlu Yusuf Has Hacib, Kutadgu-Bilig s.93, Kutadgu-Bilig s.93, Allah

Kar Kutadgu Bilig ve Babür-Name’de Tengri Kullan lmaktad r s.94, 11-Türkler

ve Mo ollar s.96, Cingiz Han ve Tanr Sözü s.98, 12-Türkçe’ye lk Kur’an

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



241

Çevirmeleri ve O Zamandan Önceki nançlar s.104, 13- lk Kur’an Çevirmeleri

Üzerinde Tamamlay Notlar s.112, XV: Yüzy l Ba lar nda Yap lm Kur’an

Tercümesi s.115, 14-12. Yüzy l Suryani Rahibi Mikheal’in Dü üncesi s.117, 15-

XIII. Yüzy n Hakanlar s.118, 16- slam Devri: Sultan Veled s.119, 17- A k Pa a

s.121, 18- Yunus Emre s.122, 19- Süleyman Çelebi’nin Mevlidi s.123, 20- Uygur

Harfleri ile Yaz lan Eserler s.125, 21-Ebulgazi Bahad r Han s.127, III. Bölüm: 1-

Türk Atasözlerinde Tanr s.128, 2- Deyimler ve Gök Hakk ndaki Sözler s.129, 3-

Renklerle lgili Benzetmeler s.130, 4- Tek Tanr nanc Oldu una Dair Belgeler

s.132, 5- Gök ve Türkler s.133, Gök ve Feza Ayr Varl klar s.134, Gök Ç kr ve

Felek s.134, Sonsuz San lan Feza s.134, 6- slam Dininde Gök ve Ar Âla s.136,

slamiyette Gök, Ar , Ar Âla ve Sidre-i Münteha s.136, 7- Ar -Ar Âla- Büyük

Ar s.157, 8- Mirac-Hz. Muhammed’in Göklere Yükseli i ve Cenab- Hakk n

Huzuruna Ula mas Olay s.165, Hz. Muhammed’in Göklere Yükseli i Hakk nda

Gök ve Yerle lgili Söylentiler, Hikayeler s.167, 9- Sidretü’l Münteha s.169, 10-

Gökle lgili Hadisler s.170 11- Renkler s.172, A- Dinlerde ve Halk Aras nda

Renklerin Dili s.172, B- Diner, Tarikatlar ve Derneklerin Sembolleri s.174, 12- Ayn

Tanr ’n n Türk Lehçelerinde De ik Söyleni leri s.17, Gök Meselesi s.178, Çalap

s.179, Ülgen s.179, 13- Tengri veya Tanr Acaba Bir Peygamber Vas tas yla m

Bildirilmi tir? S.181, Kur’an’da Tanr Ad Olmamas Meselesi s.181, Konuyu

Tamamlayan Ayetler-Hadisler s.182, Tanr ve Allah Adlar s.182, Gök Katlar s.185,

din Karde li inin Anlam yi Kavranmal r s.185, 14- Tanr Kelimesinin

Günümüzde Kullan lmas Üzerinde Dü ünceler s.188, Hüküm Kasda Göredir s.190,

Farsça Olan Hüda’ya Neden tiraz Etmezler s.192, 15- Sonuç s.194, Tanr ’n n

Söyleyi Alan s.195, Türkler Müslümand r s.198, Ek Notlar s.201, Dizin s.206.


Ön sözde eserin kapsam , amac , yöntemi belirtilmi tir. Din Tarihi, mitoloji,

din fenomenolojisi uzman olmayanlar n bu alana yönelmesinin, eski Türk dini

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



242

hakk nda bilimsel yanl lar n yap lmas na sebep oldu u savunulmu tur. Giri te Türk

boylar n tarihi süreci MÖ 2500 y ndan ba layarak özetlenmi tir. Sonuçta ise

slam öncesinde ve sonras nda Türklerin “Tanr ” kavram na yükledi i anlam n ayn

oldu u vurgulanm r.

De erlendirme

slaml ktan önceki Türklerde tek Tanr inanc “Tanr ” kelimesinin

etimolojik, dini, kültürel, mitolojik temeline inerek ifade eden bir eserdir.

Eski Türk dininin “ amanizm” de il, tek Tanr inanc oldu unun

vurguland eserde, Türk destanlar nda ve mitolojisinde Tanr kelimesinin geçti i

yerler, ona yüklenen anlamlarla verilmi tir. “Kutsal dil yoktur, kutsal kitap vard r”

bak aç yla, Tanr , Ülgen, Bayat gibi Allah’ niteleyen s fatlar n Arapça olmad

için putperestlik olarak gösterilmesine itiraz edilmi tir.

Eserde, yerli ve yabanc birçok yaz kaynaktan faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bayat, slam, Mitoloji, Tanr , Türk, Ülgen.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



243

III. BÖLÜM

3. EDEB YAT-SANAT, TAB AT KONULU K TAPLAR

3.1.Edebiyat-Sanat Konulu Kitaplar

Abdullah, Kemal,

Gizli Dede Korkut (Haz. Ali Duymaz), stanbul, Ötüken Ne riyat, 1997,

222 s., 12x20 sm.,


ISBN 975-437-203-9

Çal man n Amac

Dede Korkut Destanlar ’n , sözlü dönemden yaz ya, mitolojiden edebiyata

geçi a amas nda bir ürün olarak de erlendirmeyi amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



244

çindekiler

Sunu s.9, Aç k ve Gizli Dede Korkut s.13, Mant ks zlar n Mant s.23, I.

Ana Varyant: Düzensizlik-Düzen (Kaos-Kozmos) s.29, II. Ana Varyant: Geçmi -Hal

(Geçmi imdi) s.35, III. Varyant: Tecrübesizlik-Tecrübe s.40, Mit ve Yaz s.44,

Mitin Gücü ve Yaz n Güçsüzlü ü s.83, Mitin Yasaklar s.106, Hukuki Yasaklar

s.108, Ahlaki Yasaklar s.117, Mitin Güçsüzlü ü ya da Yaz n Gücü s.124, Gizli

dede Korkut s.138, Beyrek’in Talihi s.153, Pay Püre Bey’in Gözleri Niye Aç ld ?

S.178, Niçin Tepegöz’ün Tek Gözü Vard r? S.185, Üç Canavar Kal nl nda Kaftan

s.190, Gelimli Gidimli Dünya, Hani Dedi im Bey Erenler s.217.


Ön sözde, eserin amaç ve kapsam hakk nda bilgi verilmi tir. Dede

Korkut’un bir yönüyle destan, bir yönüyle yaz edebiyat ürünü oldu u belirtilmi tir.

Eserde, giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Dede Korkut Kitab ’n n muhteva, tipler, dil ve üslup özellikleri bak ndan

mitolojik yakla m tarz yla incelendi i bir eserdir.

Eserde, “söz-yaz ”, “ilkellik-medenilik”, “cehalet, bilgi”, “kaos-kozmos” vs.

gibi çe itli z tl k ve mücadelelerin mukayesesi yap lm r. Mitolojik tasavvurun eski

insan n dünyaya bak n esas ekillendiren, ili kilerini düzenleyen bir ya ay

biçimi oldu u belirtilmi tir. Eserde; Dede Korkut Kitab ’n n zaman, mekan, tip, olay

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



245

gibi boyutlar mitolojik tasavvur içinde irdelenmi tir. Dede Korkut metinlerinin

Yunan mitolojisiyle kar la rmas yap lm r. Mitolojik ekolün yan s ra

psikoanalitik tahlillerden istifade edilmi tir.

Anahtar Sözcükler

Destan, Kozmos, Mit, Mitoloji, O uz, Türk.

And, Metin,

Minyatürlerle Osmanl slam Mitologyas , stanbul, Akbank Kültür ve

Sanat Kitaplar , 1998,

431 s., miny., 22x30 sm.,


ISBN 975-7880-13-2

Çal man n Amac

Osmanl kültürünü slam ve mitologya terimleriyle birle tirerek konular

resimlemek ve Osmanl bak aç belirtmek amac yla yaz lan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



246

çindekiler

Ön Söz s.9, Ön Söz II s.12, Kaynakça Notlar s.14-16, K saltmalar s.17,

Minyatürlü Yazmalar s.18, Giri s.21-65, Mitologya s.22, Da lar s.28, A açlar s.30,

Kuyular s.32, Kutsal Sular s.36, Say lar s.41, Osmanl Minyatürleri s.46, Edebiyat ve

Mitologya s.56, 1. Kesim: Yarat -Türeyi -Tufan s.66-109, Evrenin Yarat s.69,

lk nsan: Hz. Adem s.82, Hz. Nuh ve Tufan s.98, 2. Kesim: Peygamberler ve

Mucizeleri s.110-227, Hz. Muhammed ve Mucizeleri s.121, Hz. brahim ve

Mucizeleri s.138, Hz. Yakub, Hz. Yusuf ve Mucizeleri s.145, Hz. Musa ve

Mucizeleri s.153, Hz. Davud, Hz. Süleyman ve Mucizeleri s.163, Hz. Zekeriyya, Hz.

Yahya ve Mucizeleri s.172, Hz. sa, Hz. Meryem ve Mucizeleri s.177, Di er

Peygamberler ve Mucizeleri s.190, Hz. dris s.191, Hz. H r, Büyük skender s.192,

Hz. Salih, Hz. Hûd s.197, Hz. Lût, Hz. Hanzale bin Safvan s.199, Hz. Elyasa ve Hz.

zk l s.203, Hz. smail ve Hz. â’yâ s.205, Hz. Yunus, Hz. rmiya ve Hz. Uzeyr

s.206, Hz. Eyyûb s.212, Hz. lyas ve Hz. Yu a s.214, Hz. shak ve Hz. uayb s.217,

Hz. Circis ve Hz. Samson s.219, Hz. Zülkifl s.223, Ashab- Kehf s.224, 3. Kesim:

Mah er ve Ah ret s.228-253, K yamet S.231, Cennet-Cehennem s.244, 4. Kesim:

Mitologya Yarat klar s.254, Melekler, eytanlar ve Cinler s.262, Önemli Yarat klar

s.278-305, Burak s.278, Dabbetü’l Arz s.283, Ye’cûc-Me’cûc s.287, Vakvak A ac

s.291, Simurg ya da Anka s.295, Ejderha s.302, 5. Kesim: Gök Cisimleri ve

Mitologya s.306-335, Burçlar ve Gezegenler s.310, 1. Hamel=Koç s.314, 2. Sevr=

Boga s.316, Cevza= kizler s.318, 4. Seratân = Yengeç s.320, 5. Esed= Aslan s.322,

6. Sünbüle= Ba ak s.324, 7. Mizan= Terazi s.326, 8. Akreb s.328, 9. Kavs= Yay

s.330, 10. Cedi= O lak s.332, 11. Delv=Kova s.334, 12. Hut= Bal k s.336, 1. Zuhal=

Saturn s.341, 2. Jüpiter= Mü teri s.342, 3. Merih= Mars s.342, 4. ems= Güne

s.344, 5. Zühre=Venüs s.345, 6. Utarid=Merkür s.347, 7. Kamer= Ay s.347, 6.

Kesim: On ki mam ve ia Mitologyas s.354-377, Kerbela, Taziye ve Maktel s.363,

7. Kesim: Ulu Ki iler Mitologyas s.378-405, Hz. Mevlana, Mucizeleri Sema s.388,

8. Kesim: Klasik A k Hikayeleri s.406-421, Yusuf u Züleyha s.408, Kaynakça s.422-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



247

431, 1. Ansiklopediler-Sözlükler-Kataloglar-Dizinler s.422, 2. Ana Kaynaklar- kincil

Kaynaklar s.423.


Özen Göksel taraf ndan yaz lan ön sözde ya ad z topraklar n büyük bir

kültürel mirasa sahip oldu u vurgulanm r. Yazar n ön sözünde “Minyatür”,

“Osmanl ” ve “Mitologya” terimlerini kitapta yan yana getiren bilimsel ve kültürel

geçmi ifade bulmu tur. Giri te mitologya, mitologya türleri, destanlar örnekleriyle

tan mlanm r. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türklerin Orta Asya’daki inanç ve uygulamalar ve Anadolu’da daha önce

ya am toplumlar n inançlar yla birle erek olu tu u belirtilen Osmanl slam

mitolojisinin minyatürlerle ifade edildi i bir eserdir.

slam dinine, her milletin oldu u gibi Türklerin de özgün kültürüne

dayanarak yeni boyutlar kazand rd belirtilen eserde, bu yeni boyutun mitoloji ve

dinle birle en minyatürü yans lm r. Konular n seçimini minyatürler belirlemi tir.

Eserin genelinde Türklerin slam öncesi mitolojisine de inilmemi ancak Türk

mitolojisinde yer-su kültlerine yer verilmi tir.

Eserde, yaln zca ana kaynaklardan faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



248

Anahtar Sözcükler

Destan, slam, Minyatür, Mitologya, Osmanl , Tufan.

And, Metin,

Oyun ve Bügü, Türk Kültüründe Oyun Kavram , stanbul, Bankas

Kültür Yay nlar , 1974,

333 s., res., fotog., 18x26 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

“Oyun” kavram n söz, eylem, i lev vb. unsurlar n temelini ritüele

dayand ran; oyuncu ve ilkel insan aras nda tarihi, mitolojik ba lar kurmay


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



249

çindekiler

Ön Söz s.7, Kaynaklar n K saltmalar s.9, Giri : Oyun Kavram s.13,

“Oyun” ve “Büyü” s.24, Oyunlar n Eskili i, Yayg nl , Önemi s.24, Oyunlarda Söz-

Eylem- lev s.44, Oyunlar n Kümelenmesi ve Yap sal Tan mlar s.54, Anadolu

Köylüsünün Oyunlar ndan Örnekler, I. Anadolu Oyunlar na Genel Bak s.85,

Anadolu Oyunlar Olu turan Etkenler s.85, a) Orta Asya Kültürü s.85, b) Anadolu

Kültürü s.98, c. slam Kültürü s.112, Anadolu Oyun Gelene i s.118, Oyunlarda Söz-

Eylem li kisi s.129, Oyun Terimleri-Araç Gereçler-Oyuncaklar s.138, II. Anadolu

Danslar s.149, Anadolu Danslar n Adlar s.152, Anadolu Danslar n Düzeni ve

Ad mlar s.159, Anadolu Danslar n Bölgelere Da s.167, Anadolu Danslar n

Konular na Göre Ayr lar s.180, Dernek Danslar ndan Samah’lar s.185, III.

Anadolu Dramatik Oyunlar s.196, A. Ölüp dirilme s.196, B. K z Kaç rma s.201, C.

Ölüp Dirilme-K z Kaç rma s.208, Ç. Günlük Ya amdan Sahneler s.212, D. Esnafl k

Benzekleri s.227, E. Tar msal Oyunlar s.231, G. Hayvan Benzetmeceleri s.237, H.

Efsane ve Masallardan Oyunlar s.248, akalar ve Dilsiz Oyunlar s.248, . Kukla s.

252, IV. Çocuklar n-Gençlerin-Yeti kinlerin Oyunlar s.257, A. A k Oyunlar s.259,

B. Yüzük Oyunlar s.266, Ç. De nek Oyunlar s.276, D. Ta ve Gülle oyunlar s.283,

e. Ko ma-Kovalama-Kurtarma-Zor Kullanma Oyunlar s.290, F. Atlama-S çrama-

Sekme Oyunlar s.297, G. Saklama-Saklanma-Oranlama Oyunlar s.301, H. Dilsiz-

rtma- aka Oyunlar s.306, I. Dramatik Nitelikte Oyunlar-Büyülük-Törensel

Oyunlar s.309, . Çe itli Oyunlar s.315, Sondeyi s.318, Kaynakça Notlar s.329.


Ön sözde eserin ad na, “Oyun ve Bügü”, aç kl k kazand lm r. Ak-kara,

gök-yer kavramlar n amanizm’deki simgesel anlamlar na vurgu yap lm ;

Anadolu’da sal nca n gök ve yer aras ndaki yak nl sa layan bir ritüeli ya att

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



250

savunulmu tur. Giri te oyun kavram ritüelle ba lant olarak açk lan rken Homo

Ludens’in “Oyuncu nsan” adl eserinden faydalan lm r. Sonuçta Anadolu’da

oynanan danslar n, dramatik oyunlar n ve çocuk oyunlar n kutsal taraflar na dikkat

çekilmi tir.

De erlendirme

Türk halk kültüründe var olan dramatik oyunlar n, danslar n, çocuk

oyunlar n mithos, ritüel, inançlar aç ndan incelendi i bir eserdir.

Eserde, oyun kavram Anadolu köylüsünün oyun gözüyle bakt , oyun

ad verdi i örneklerle s rland lm r. Türklerin inanç ve mithosunda yer alan,

aman n ritüeline yans yan sesli, görsel ve ritmik hareketler Türk kültüründeki oyun

gelene inin temeli olarak nitelendirilmi tir. Anadolu’da Türklerden önce ya ayan

uygarl klar n mitologyas n ve ritüellerinin de Anadolu oyunlar nda ya ad

belirtilen eserde, özellikle bolluk törenlerindeki “büyü”lü izlere vurgu yap lm r.


Anahtar Sözcükler

Efsane, Oyun, Mithos, Ritüel, aman, Türk.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



251

Artun, Erman,

Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, 2. bs., stanbul, Kitabevi Yay nlar ,

2006,

503 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-6403-39-X

Çal man n Amac

Anonim halk edebiyat n kültürel de im ve geli im bak aç yla genel

çerçevesi çizildikten sonra, ürünlerinin tan lmas amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz XIII, K saltmalar XV, Birinci Bölüm: A) Türklerde slamiyet Öncesi

nanç sistemleri-Ö retiler-Dinler s.1, 1. Totemcilik s.1, 2. Canl k, Ruhçuluk s.3,

3. amanizm s.5, 4. Budizm s.8, 5. Zerdü tilik s.10, 6. Manihaizm s.11, Türkler ve

Semavi dinler s.11, 1. Musevilik s.12, 2. H ristiyanl k s.12, B) slamiyet Öncesi

nanç Sistemlerine Ba Kültler s.14, 1. Put-Feti s.14, 2. Kült s.15, 3. Atalar Kültü

s.16, 4. Gök Tanr Kültü s.17, 5. Tabiat Kültleri s.18, C) slamiyet Öncesi Adet- nanç

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



252

ve Pratikler s.26, 1. Ölüm ve Ölüler Kültü s.26, 2. Sihir ve Büyü s.28, 3. Falc k ve

Kehanet s.29, 4. ekil-Don De tirme s.30, 5. Tanr ’n n nsan eklinde Görünmesi

s.31, 6. Bayram-Tören ve Ayinler s.31, 7. Tenasüh nanc s.32, 8. Yada Ta ve

Ya mur T ls mlar s.33, 9. Havada Uçma s.33, kinci Bölüm: A) Mitten Destana

Sözlü Anlat m Ürünleri s.35, 1. Mitoloji s.35, a. Mit Nedir? s.35, b. Ya ayan Mitler

s.37, c. Gerçek Mit Öyküsü s.38, d. Konular na Göre Mitler s.39, 1- Ritüel Mitoslar

s.39, 2- Orijin Mitoslar s.40, 3- Kült Mitoslar s.40, 4- Prestij mitoslar s.40, 5-

Etioloji Mitoslar s.41, 6- Eskatoloji Mitleri s.41, e. Mitlerden Neler Ö renebiliriz?

s.42, f. Mitlerin Ö renilmesi, Aktar lmas s.43, g. Mitlerin Tedavide Kullan lmas

s.43, h. Mitlerin Yap ve levi s.44, i. Men e (Köken) Mitleri ve Kozmogoni s.45,

j. Eskatoloji Mitleri ve Kozmogoni s.46, k. Ontoloji-Tarih s.46, l. Mitlerin Yükseli i

ve Çökü ü s.47, 2. Destan s.48, 1. Genel Olarak Destan Türü s.48, 2. Destan Türleri

s.50, 3. Do al Destanlar n Do u ve Millile mesi s.50, 4. Destanlar n Yaz ya

Geçirilme A amas s.51, 5. Destanlar n Ba ca Özellikleri s.52, 6. Destanlar n

Ola anüstülü ü s.52, 7. Destanlarda Çevre s.53, 8. Destanlar n Önemi s.53, 9.

Destanlar n Di er Türklerle li kileri s.55, 10. Destanlardan Do an Dü ünce ve Sanat

Eserleri s.55, Türk Destanlar a. Türk Destanlar n Kaynaklar s.56, b. Türk

Destanlar n Tasnifi s.57, 1. Dönemlerine Göre Türk Destanlar s.57, A.

slamiyet’ten Önceki Türk Destanlar s.57, a. Altay Destanlar s.57, b. Saka

Destanlar s.58, c. Hun-O uz Destanlar s.58, d. Göktürk Destanlar s.58, e. Siyenpi

Destan s.59, f. Uygur Destanlar s.59, g. Mani Dinini Kabulü s.59, B. slami Dönem

Türk Destanlar s.59, a. Satuk Bu ra Han s.60, b. Battal Gazi s.60, c.

Dani mendname s.61, d. Saltukname s.62, e. Köro lu s.62, 2. Konular na Göre Türk

Destanlar s.63, a. Milli Destanlar s.63, b. Dini Destanlar s.63, c. Kahramanl k

Destanlar s.63, d. Halk Destanlar s.63, 3. Hacimlerine Göre Türk Destanlar s.63, 4.

Türk Destanlar çin Yap lan Tasnif Çal malar s.64, 5. Arkaik (Mitik) Destan s.64,

6. Türk Destanlar nda Dil, ekil ve Üslûp s.65, 7. Destan Anlat ve Dinleyiciler

s.67, 8. Türk Destanlar ndaki Eski Türk nançlar n Etkisi s.69, 9. Türk Destan ve

Destan Parçalar ndaki Ba ca Tipler ve Tip Özellikleri s.70, 10. Türk Destan

Motifleri s.73, 11. slami Renge Bürünmü Destan ve Hikayeler s.78, Manas Destan

s.78, a. Manas Destan n Çe itli Rivayetleri s.79 b. Manas Destan n Bölümleri

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



253

s.79, c. Destan n Ki ileri s.80, d. Destanda amanist Etkiler s.81, e. Manas’ta Destan

Gelene i Etkisi s.81, f. Manas’ta Geçen Ba ca Destan Motifleri s.82, g. Manas’ta

Sosyal Yap s.82, h. Manas’ta Dil ve Üslûp s.83, Dede Korkut Hikayeleri s.84, 1.

Dede Korkut Hikayeleri Üzerine Yap lan Çal malar s.85, 2. Hikayelerdeki Konular

s.85, 3. Hikayelerdeki Tipler s.86, 4. Hikayelerde Mekan s.88, 5. Hikayelerde Zaman

s.88, 6. Hikayelerde Sosyal Yap s.88, 7. Dede Korkut hikayelerinin Dili ve Üslûbu

s.90, 8. Naz m-Nesir Yönünden anlat m Özellikleri s.91, Üçüncü Bölüm: Anlat

Türleri A. Efsane s.93, 1. Efsanelerin Olu mas ve Olu um Kurallar s.94, 2.

Efsanelerin S fland lmas s.96, 3. Efsanelerin Konular ve Amac s.98, 4.

Efsanelerde Yap , Dil ve Anlat m Özellikleri s.99, 5. Efsanelerin Di er Türlerle

li kisi s.100, 6. Motif Kavram s.103, 7. Efsanelerde Folklorik Ögeler s.106, B.

Masal s.107, 1. Masallarda Konu s.108, 2. Masal Olu turan Bilinç s.108, 3. Masal

Anlatma Gelene i s.108, 4. Masallar n Kayna s.111, 5. Masal Üzerine Çal malar

s.113, 6. Masallar n S fland lmas s.114, 7. Masallarda Yap s.117, 8. Masallarda

Anlat m s.117, 9. Masallarda Zaman s.118, 10. Masallarda Mekan s.118, 11.

Masallardaki Tipler s.118, 12. Masallar n Önemi s.120, 13. Masallarda Toplum

Ya ant ndan zler s.120, 14. Masal n Di er Türlerle li kisi s.121, 15. Ç

Kaynaklar na Göre Masallar s.122, C. Halk Hikayeleri s.122, 1. Türk Edebiyat nda

Halk Hikayesi s.124, a. Türk Klasik Edebiyat nda Hikaye s.125, b. Realist Halk

Hikayeleri s.127, c. Hikayecilik Gelene inde Anlat lar s.127, 2. Halk hikayelerini

Konular Bak ndan S fland lmas s.127, 3. Hikayecilik Gelene inde Anlat lar

s.132, 4. Halk Hikayelerinin Konular n Kaynaklar s.133, 5. Halk Hikayelerinin

Konular n Eskili i ve Yenili i s.135, 6. Halk Hikayelerinin Kültürle Ba lant

s.135, 7. Halk Hikayelerinde Ki iler s.136, 8. Halk Hikayelerinde Mekan s.137, 9.

Halk Hikayelerinde Zaman s.137, 10. Halk Hikayelerinde Motifler s.138, 11. Halk

Hikayelerinde ekil ve Üslûp s.139, 12. Halk Hikayelerinde Haz r Gereçler s.140,

13. Halk hikayelerinin Yap s.141, 14. Halk Hikayelerinin Di er Türklerle li kisi

s.141, D. F kra s.145, 1. F kralar n Yap s.148, 2. F kralarda Ki iler s.149, 3.

kralarda Zaman ve Yer s.149, 4. Türk F kralar n S fland lmas s.150, 5.

kralar n Konular s.152, 6. Tiplerinin De mesi s.152, 7. F kralar n Dili s.153, 8.

kralar n Di er Türlerle li kisi s.154, 9. Türk F kra tipleri s.155, a. Bekta i

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



254

kralar s.155, b. Nasrettin Hoca F kralar s.156, c. Bekri Mustafa F kralar s.156, d.

ncili Çavu F kralar s.157, e. Bölge ve Yöre tipleri s.157, f. Günlük F kra Tipleri

s.159, Dördüncü Bölüm: Türk Seyirlik Oyunlar A. Anadolu’da Oyun ve Dans s.161,

B. Dinsel Oyunlar ve Dernek Danslar s.164, 1. Taziye s.164, 2. Sema s.166, 3.

Semah (Samah) s.166, C. Tiyatronun Kökeni s.168, D. Tiyatronun Kaynaklar s.168,

E. Geleneksel Türk Tiyatrosunun (Halk Tiyatrosunun) Geli imi s.170, F. Geleneksel

Türk Tiyatrosunun Türleri s.171, Halk Tiyatrosu s.172, A. Tarihsel Geli im çinde

Halk Tiyatrosu s.173, 1. Söze Dayanan seyirlik Oyunlar s.173, 2. Söze Dayanmayan

Seyirlik Oyunlar s.173, 3. Çengiler-Köçekler-Curcunabazlar s.174, Halk Tiyatrosu

Türleri s.174, A. Kukla s.174, 12. Ad s.174, 2. Tarihçe s.174, 3. Malzeme-Teknik

s.175, 4. Karakterler s.176, 5. çerik s.176, B. Karagöz s.176, 1. Ad -Tarihçesi s.176,

2. Karagöz’ün Geli imi s.177, 3. çerik s.177, 4. Malzeme-Teknik s.179, 5. Dil,

Müzik ve Üslûp s.180, 6. Karakterler s.181, C. Ortaoyunu s.183, 1. Ad -Tarihçesi

s.183, 2. Malzeme Teknik s.184, 3. Ki iler s.185, 4. çerik s.188, Ortaoyununun

Bölümleri s.189, 6. Dil ve Üslûp s.190, D. Meddah s.191, 1. Ad -Tarihçesi s.191, 2.

Sanatç -Malzeme s.192, 3. Ki iler s.193, 4. Teknik- çerik s.193, 5. Meddah

Hikayesinin Bölümleri s.193, 6. Dil ve Üslûp s.194, E. Hokkabazl k s.195, F. Tuluat

s.195, 1. Tarihçe s.195, 2. Teknik- çerik-Ki iler s.196, 3. Dil, Üslûp, Müzik s.196,

Köy Seyirlik Oyunlar s.197, 1. Tarihçe s.197, 2. levi s.199, 3. Oyunlar n Oynanma

Zaman s.199, 4. Do an n Canlanmas çin Oynanan Oyunlar s.199, 5. Hasat Sonu

Oynanan Oyunlar s.200, 6. Hayvanlar n Üremesi çin Oynanan Oyunlar s.200, 7.

çerik s.200, 8. Töresel ya da Büyüsel Oyunlar s.200, 9. E lence çin Oynanan

Oyunlar s.201, 10. Müzikli ve Dansl Sözsüz Oyunlar s.201, 11. Müzikli Dansl ve

Türkülü Oyunlar s.201, 12. Teknik Özellikleri s.202, 13. Karakterler s.206, Be inci

Bölüm: Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri Metin Örnekleri A. Destan Metinleri

s.207, 1. Altay Yarat Destan s.207, 2. Alp Er Tonga Destan s.209, 3. u Destan

s.210, 4. O uz Ka an Destan s.212, 5. Bozkurt Destan s.225, 6. Ergenekon Destan

s.227, 7. Siyenpi Destan s.228, 8. Uygurlar n Türeyi Efsanesi s.229, 9. Uygurlar n

Göç Destan s.230, 10. Maniheizmin Kabulü Menk besi s.231, 11. Manas Destan

s.232, 12. Er Tö tük Destan s.235, 13. Maaday-Kara Destan s.237, 14. Battal-

nâme’den s.241, 15. Saltuk-nâme’den s.244, 16. Dani mend-nâme’den s.248, B.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



255

Efsane Metinleri s.251, 1. Dünyan n Yarat ve Sonu ile lgili Efsaneler s.251, 2.

Tarih ve Medeniyet Tarihi ile Efsaneler s.251, 3. Tabiatüstü Varl klar ve

Kuvvetler/Mitik Efsaneler s.254, 4. Dinlik Efsaneler s.259, C. Dede Korkut Hikaye

Metinleri s.258, 1. Basat’ n Tepegöz’ü Öldürdü ü Destan Beyan Eder Han m Hey

s.258, 2. U un Koca O lu Segrek Destan Beyan Eder s.260, D. Masal Metinleri s.,

1. Sefa Bey’le Cefa Bey s., 2. Zülfi Siyah s., 3. Dokuz Okka Nar s., 4. Oduncu ve

s., 5. Küçük K z ile Sihirli ne, plik ve Makas s., 6. Kurnaz Tilkinin Son i s.,

7. Kelo lan ve Kara kad s., E. Halk Hikayesi Metinleri s., 1. Köro lu s.306, 2.

Hikayet-i Â k Garib ve Bezirgan K s.320, F. F kra Metinleri s.334, 1. Bekta i

kralar s.334, 2. Nasrettin Hoca F kralar s.338, 3. Bekri Mustafa F kralar s.343, 4.

ncili Çavu F kralar s.344, 5. Bölge ve Yöre F kralar s.344, 6. Çe itli F kralar

s.347, G. Meddah Hikayesi Metinleri s.348, 1. stanbul’un Ta Topra Alt n

(Kastamonulu) s.349, 2. Tayyarzade s.371, 3. Cevri Çelebi Hikayesi s.372, 4.

Hançerli Han m Hikaye-i Garibesi s.374, 5. Letaifnâme s.378, H. Karagöz Oyunu

Metinleri s.379, 1. Yalove Sefas s.379, 2. A k s.408, . Orta Oyunu Metni s.427,

1. Büyücü Hoca s.427, J. Köy Seyirlik Oyunu Metinleri s.455, 1. Ahret Ana Oyunu

s.455, 2. Beh et’le Behiye Oyunu s.465, 3. Gelin Verme Oyunu s.470, 4. Oyna Pati

Oyunu s.473, 5. Leylek Oyunu s.476, 6. K lavuzlu Köyü Cemal Oyunu s.478, 7.

lavuzlu Köyü Cemal Oyunlar ndan K z Kaç rma Oyunu s.480, 8. K lavuzlu Köyü

Cemal Oyunlar ndan Deve Oyunu s.484, Kaynakça s.489, Dizin s.499.


Ön sözde Türk halk n ulusal özünü ta belirtilen halk edebiyat

ürünleri genel olarak tan mlanm ; anonim halk edebiyat n özellikleri s ralanm r.

Eserde, giri ve son söz bulunmamaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



256

De erlendirme

Anonim Türk halk edebiyat nesrini, slam öncesinden ba layarak kültür

birli i içinde ele alan bir eserdir.

Eserde, anonim halk edebiyat nesrinin bütün türleri metinlerin yap ve

içerik özellikleriyle ele al nm r. Mitlerin yap , i levi ve türleri hakk nda da bilgi

verilen eserde, Türk mitolojisi sözlü anlat m gelene i içinde mitten destana ifade

edilmi tir. slam öncesi inanç sistemindeki kültler, adetler, pratikler Türk

boylar ndaki çe itlenmelerle tarih sürecinde verilmi tir.


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Kozmogoni, Kült, Mitoloji, Türk.

Bayat, Fuzuli,

uz Destan Dünyas , O uznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve

Te ekkülü, stanbul, Ötüken Ne riyat, 2006,

[1y.] + 328 s., res, 16x24 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



257


ISBN 975-437-600-X

Çal man n Amac

Türkiye, Balkanlar, Azerbaycan, ran, Irak ve Türkmenistan’da ya ayan

Türklerin atalar olan O uzlar n; milli alg lar n yan s ra mitolojik ve dini

tasavvurlar anlamak amac yla O uz destanlar n tarihi, mitolojik kökenlerinin


çindekiler

Ön Söz s.11, Birinci Bölüm: Türk Destan Tefekkürü, O uz Bedii

Dü üncesinin Kaynaklar ve Tipolojisine Giri , kinci Bölüm: O uz Destan ve Onun

Ara lma Tarihinin K sa cmali, 2.1. Salname ve Manzum O uzname

Varyantlar n K sa cmali s.19, 2.2. O uz Destanlar n Ara lma Tarihi s.31,

2.2.1. O uz Destan n Filolojik Yönden Ara lmas s.31, 2.2.2. O uz Destan

Hakk ndaki Tarihi-Sosyolojik De erlendirmeler s.41, Üçüncü Bölüm: O uz Metni:

ekil, Tür, Dil ve Takdim Etme Özelli i s.47, Dördüncü Bölüm: Mitolojik Varl k ve

Karakterlerin Semanti i, 4.1. Arkaik Varl klar n Semanti i s.53, 4.1.1. Ay Kültü

Ba lam nda Bo a Mitolojik Varl s.53, 4.1.2. Milli Kültürel Sistemin Esas Unsuru

Olarak Bozkurt s.64, 4.1.3. Aksakal, Bilgin Ki i ve aman Tipi s.75, 4.2. Simgele en

Silahlar s.87, Be inci Bölüm: Etnik O uz Kompleksi, 5.1. Diakron ve Sekron Aç dan

uz Destan s.93, 5.2. Ecdat Miti Paradigmas nda Mitik Kahramandan Epik

Kahramana ve Devlet Kuran Hükümdara Geçi s.99, 5.3. O uz Ad n Mitolojik

Ba laml Etimolojisi Üzerine s.112, Alt nc Bölüm: Türk Destan Ananesinde

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



258

uzname Motifleri, 6.1. Genel De erlendirme s.125, 6.1.1. O uzculuk Harekat

Paradigmas nda O uznameler s.125, 6.1.2. Töre ve Veraset Paradigmas nda

Kurtar Kahraman s.129, 6.2. Epik Gelenekte Tanr lu Motifi ve Di er Kültürel

Sistemlerdeki Paraleli s.130, Yedinci Bölüm: Destan Tipolojisi Aç ndan O uzname

Motifleri, 7.1.1 Epik Kahraman Biyografisi s.139, 7.1.2. Kutsal Ad Verme Ritüeli

s.144, 7.1.3. Bir Geçi Ritüeli Olan Evlenmenin Epik Varyant s.149, 7.1.4. lk

Kahramanl k Olgusu: Ba Kesip Kan Dökme s.153, 7.2. Baba-O ul Mücadelesinin

Epik ve Salname Varyantlar s.158, 7.3. At n Kaybolmas veya Kaç lmas s.162,

Kozmik Seyahatin Destan Varyant s.163, Sosyo Kültürel Ba lamda Toy Kavram

s.167, Sekizinci Bölüm: O uz Destan ve Türk Destan Gelene inin Tipolojik

De erlendirmesi, 8.1. Arkaik Destanlar n Özellikleri Ba lam nda O uz Destan ’n n

Yeri s.173, 8.2. Türk Destanlar S fland rma Prensipleri s.187, Dokuzuncu

Bölüm: O uz Destan ’nda Sosyal ve Milli De erler, 9.1. O uz Destan ’nda

Devletçilik Anlay n Epikle mi Varyant s.190, 9.2. O uz Destan ’na Göre El

Yönetim Sistemi, Kenge in Sosyal ve Siyasi Yap s.192, 9.3. Hükümdar n

Seçilmesinden Hükümdar Kültünün Olu umuna Do ru s.200, O uzculuk deolojisi

Paradigmas nda Fütuhat Olgusu s.203, 9.5. Kurtar k Doktrini ve O uzculuk

deolojisi s.207, Yirmi Dört O uz Boyu’nun Ç kard Sülaleler ve Tarihi ahsiyetler

s.213, 9.7. O uz Ülküsünün Kahraman tipi: Alp s.216, Onuncu Bölüm: Milli-

Kültürel Semboller, 10.1. Kavmi Z tl k s.223, 10.2. Boy Psikolojisi Ba lam nda

Mekan Yap ve Sosyal li kiler s.229, 10.3. Men e Mitlerinin Epik Paradigmas

s.248, On Birinci Bölüm: O uz Ka an Destan ’n n Metni, 12.1. Uygur Varyant

s.259, 12.2. Türkiye Türkçesinde 12.3. O uz Ka an Destan ’n n Transkripsiyonu ile

lgili Baz Notlar s.284, Sözlük s.289, Kaynakça s.305, Dizin s.321.


Ön sözde O uz ad n tarihi kökeninden, O uznamelerin sözlü kültürden

yaz ya geçi a amas ndan ve öneminden bahsedilmi tir. slamiyetin O uz destanlar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



259

üzerindeki etkisi de erlendirilmi ; zaman içinde baz de er yarg lar de mekle

birlikte Türk milli kültürünü ayakta tutan O uz milli kültürü ve O uz uurunun

de medi i vurgulanm r.

De erlendirme

“Sözlü tarihimiz, ideolojimiz, felsefemiz, dünyaya bak z” olarak

nitelendirilen O uz destanlar n; filolojik, sosyolojik, mitolojik yönleriyle


Eserde, O uz Destan ’n n tarihi-sosyolojik de erlendirmesi yap lm ;

uzlar n milli kültürü, kosmos, boy, ordu, devlet vb. anlay lar kayna

aranm r. Destanda geçen bozkurt, bo a, aksakal vb mitolojik varl klar n semanti i

yap lm , O uzculuk uuru irdelenmi tir.


Anahtar Sözcükler

Destan, Kozmik, Kült, Mitoloji, O uz, Ritüel.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



260

Bayat, Fuzuli,

Korkut Ata, Mitolojiden Gerçekli e Dede Korkut, Ankara, Karam

Yay nlar , 2003,

[1y]+90s., 16x24 sm.,


ISBN 975-6467-05-3

Çal man n Amac

Eser, Dede Korkut Destanlar ’n n temel kahraman olan Korkut Ata

hakk nda, Türk dünyas nda yaz kaynaklarda da k halde yer alan efsane, deyim

ve masallar bir araya getirmek amac yla yaz lm r. Eser, Unesco taraf ndan 1300,

ldönümü kutlanan Dede Korkut Kitab ’na arma an olarak sunulmu tur.

çindekiler

Ön söz s V, Giri s.1, 1. Bölüm: Türk Etnik Medeni Sisteminde Korkut Ata,

Korkut’a Kabir Kazma s.4, 2. Bölüm: Korkut Efsaneleri, Korkut’un Do mas s.32,

Korkut’un Ad Almas s.33, Korkut’un Dev K ndan Do mas s.33, Korkut’un

Annesi s.34, Korkut Ata Kopuzu Nas l Yapt ? s.35, Korkut Evliya s.36, Korkut

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



261

Tabip s.37, Korkut’un Kabri Kaz ld s.40, Korkut’un Ölümden Kaçmas s.41, Korkut

ve K rk K z s.42, Korkut ve Selman- Farisi s.43, Dedem Korktu s.43, Dede ve

Azrail s.44, O uzlar’ n Birbiriyle Çeki mesi s.44, Korkut Ata Destan s.53, Korkut

, s.62, Korkut Deyimleri s.80, Kaynaklar s.85, Dizin s.89.


Eserde, iki paragraftan olu an k sa bir ön söz yer almaktad r. Burada yazar,

eserin haz rlanmas nda eme i geçenlere te ekkür etmektedir.

Eserin giri k sm nda ise Türk sözlü kültüründe Dede Korkut Destanlar ’n n

ve ah s olarak Korkut Ata’n n önemi üzerinde durulmu tur. Türk dünyas nda Korkut

Ata’n n çok sevilmesine ra men, bilim dünyas nda gereken önemin verilmemesinden

yak lm r.

Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Mitten destana; destandan efsaneye Korkut Ata’n n do umunu, ad almas ,

amanl , evliyal halk n gözüyle geçmi ten günümüze inceleyen bir eserdir.

Her eyi bilen, idrak eden, kültü idare eden Korkut Ata halk n gözünde

“Tanr lu” oldu u için eserde mitolojik bir kahraman olarak görülmü tür. lkel

tasavvurda bu ekilde ifade edilen Korkut, Salnameler’de yar tarihi, efsanelerde yar

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



262

efsanevi bir tip olarak Türk medeniyetinde zaman ve mekân içinde de en

yönleriyle ele al nm r.

Kitapta metinlerin büyük bir k sm Rusça’dan, küçük bir k sm Türkmence,

Kazak Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne aktar lm r.

Azerbaycan Türkçesi ve Türkmence Türkiye Türkçesiyle benzerlik gösterdi i için bu

zlardaki metinlerin özgün ekli verilmemi tir.

Eser yazar taraf ndan hacimce küçük bulunmakla beraber bu konudaki en

yeni çal malar içermesi itibariyle önemli görülmü tür.

Anahtar Sözcükler

Mitoloji, Korkut Ata, Efsane, J r, Destan, aman.

nar, Ali Abbas,

Türk Dünyas Halk Kültürü Üzerine Ara rma ve ncelemeler, Mu la,

Mu la Üniversitesi, 1996,

279 s., fotog., 16x24 sm.,


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



263

ISBN 975-958-11-0-8

Çal man n Amac

Türk dünyas halk kültürüne katk sa lamak amac yla Türk

Cumhuriyetleri’ndeki ortak halk edebiyat ürünlerinin toplu olarak de erlendirildi i

bir eserdir.

çindekiler

Sunu s.III., Ön Söz s.V, 1. Bölüm: Folklor Faaliyetleri, 1. Azerbaycan’da

Folklor Faaliyetleri s.1, 2. Kazakistan’da Folklor Faaliyetleri s.7, 3. Özbekistan’da

Folklor Faaliyetleri s.19, 4. Türkmenistan’da Folklor Faaliyetleri s.35, 5.

Yakutistan’da Folklor Faaliyetleri s.49, II. Bölüm: Halk Edebiyat Türleri, 1. Kazak

Türkleri’nin Baz Halk Edebiyat Türleri s.59, 2. K rg z Folkloru s.71, 3. Türkmen

Türkleri Halk Edebiyat Türleri s.85, III. Bölüm: A kl k Gelene i, 1. Türk dünyas

kl k Gelene inin Kar la lmas s.97, 2. Türkmenistan’da Karacao lan Destan

s.105, 3. Özbekistan’da A kl k Gelene i s.133, 4. Türkiye ve Kazakistan A klar n

At ma Gelenekleri s.137, IV. Bölüm: Yarat Mitolojisi, 1. Türk Mitolojisinde

Yerin Yarat s.145, 2. Türk Mitolojisinde lk nsan n Yarat ve Türk

Kavimlerinin Türeyi i s.155, V. Bölüm: Baz Kavramlar ve Kültürel De erler, 1.

Töre, Gelenek ve Görenek Kavramlar Üzerine s.193, Z. Divanu Lügati’t Türk’te At

Kültürü s.203, 3. Manas’ta At Kültürü s.217, 4. Orta Asya Türk Kültüründe Ba k

ve Bahçecili in Tarihine K sa Bir Bak s.225, 5. Kazakistan Halk Kültürü Üzerine

Baz Gözlemler s.233, 6. Türkmenistan ve Türk Kültürü Üzerine Gözlemler s.237,

Türk Dünyas na Yönelik Foto raflar s.245.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



264


Ethem Ruhi F lal taraf ndan yaz lan sunu ta halk biliminin bir milleti

meydana getiren de erlerin bütünü oldu u belirtilmi tir. Ön sözde Türk kültürünün

ya am alan olan Türk topluluklar ndaki kültür de erlerinin ortak yönlerini

ke fetmenin önemi vurgulanm r. Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk dünyas folklor hareketlerinin, ortak kültür de erlerinin, kar la rmal

olarak incelendi i bir eserdir.

Kazak, K rg z, Türkmen Türkleri’nin halk edebiyat türlerine yer verilmi ;

Türk dünyas â k gelene i mukayese edilmi tir. Türk mitolojisinde yerin, insan n ve

kavimlerin yarat , efsane ve destanlardan yaralan larak ifade edilmi tir.


Anahtar Sözcükler

Çiçekli, Ali,

slaml k Öncesi Türk Edebiyat ve En Eski Metinler, stanbul, May

Yay nlar , 1970,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



265

152 s., 12x20 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Genel olarak okuyuculara, özelde ö rencilere slam öncesi Türk edebiyat

do rudan do ruya metinler arac yla tan tmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Editörün Notu s.7, Ön Söz s.9, Giri s.13, Kaynaklar s.17, Türk Lehçeleri,

Türklerin Kulland Yaz lar s.22, slaml ktan Önceki Sözlü Türk Edebiyat

Metinleri s.26, Birinci Bölüm: Türk Destanlar s.29, Destanlar n Do u s.33, Türk

Destanlar s.33, Yapma Destanlar s.34, Destanlar n Önemi s.35, I. Yarat Efsanesi

s.37, II. Saka Destanlar s.42, 1. Alp Er Tunga Destan s.43, 2. u Destan s.50, III.

Hun Destan s.54, O uz Ka an Destan s.54, O uz ve O uznameler s.55, O uz

Destan n slami Biçimleri s.57, As l Metin s.60, O uz Ka an Destan s.63, IV.

Gök-Türk Destanlar s.91, 1. Bozkurt Destan s.91, 2. Ergenekon Destan s.92,

Bozkurt ve Ergenekon Edebiyat s.95, V. Uygur Destanlar s.97, 1. Türeyi Destan

s.98, 2. Göç Destan s.99, kinci Bölüm: Gök Türk ve Uygur Metinleri s.102, Gök-

Türk Yaz tlar s.107, Yaz tlar n Bulunu u ve Okunu u s.110, 1. Kül Ti in Yaz

s.121, 2. Bilge Ka an Yaz s.122, 3. Tonyukuk Yaz s.122, Yaz tlar n Asl ndan

Birer Parça s.125, 4. Yeni-Sey Yaz tlar s.126, II. Uygur Metinleri s.127, 1. Çe tani

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



266

Bey Hiyakesi s.129, 2. Maymunlar Beyi Hikayesi s.131, 3. Dantipali Bey Hikayesi

s.132, 4. Kutsal Tav an Hikayesi s.134, 5. Prens Kalyanamkara ve Papamkara

Hikayesi s.136, III. Kuman Sözlü ü s.140, Codeks Cumanicus s.140, Üçüncü

Bölüm: slaml ktan Önceki Türk Edebiyat n Sözlü Ürünleri s.142, 1. Sagular s.143,

2. Ko uklar s.145, 3. Savlar s.148, çindekiler s.149.


Ön sözde, Çal man n Amac , kapsam ve yöntemi belirtilmi ; edebiyat-

toplum ili kisi üzerinde durulmu tur. Giri te Türk edebiyat n dönemleri hakk nda

bilgi verilmi tir. slaml ktan önceki Türk edebiyat n s XI. Yüzy l olarak

belirlenmi ; bu devir hakk nda bilgi al nan kaynaklar özetlenmi tir. Eserde, son söz

bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk edebiyat n ilk dönemi kabul edilen ba lang çtan, slamiyetin

kabulüne kadar olan dönemde ortaya ç kan sözlü ve yaz edebi metinlerin


Türk mitolojisine kaynakl k eden destan ve efsaneler kavram ve içerik

olarak irdelenmi tir. Gök-Türk ve Uygur yaz tlar n çevirilerine yer verilmi tir.

Türk halk edebiyat naz m türünün ilk örnekleri olan sagu, sav, ko uk kavramlar

aç klanm r.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



267

Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Kozmogoni, Mit, Sagu, Sav.

Çobano lu, Özkul,

Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, Ankara, Akça Yay nlar , 2003,

480 s., hrt., 16x24 sm.,


ISBN 975-338-475-0

Çal man n Amac

Tarihsel ve güncel sosyo-kültürel ba lamda ayn kök ve kaynaktan

beslendi i vurgulanan Türk dünyas epik destan gelene ini, Türk topluluklar na

mensup bireylere tan tmay ve anlatmay amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



268

çindekiler

Ön Söz s.9, Giri s.13, A) Epik Destan Kavram ve Tan s.13, B) Türk

Destan Ara rmalar Tarihçesi s.24, 1. Bölüm: Destanlar n Tarihi ve Tasnifi s.35, A)

Türk Destanlar n Te ekkülü s.35, B) Türk Destanlar n Tasnifi s.40, II. Bölüm:

Destanc ve Dinleyiciler s.55, B) Sözlü Kültür Ortam nda Destanlar n cra

Ba lamlar s.84, III. Bölüm: Destanda Anlat m, Tipler ve Temalar s.89 A)

Destanlar n Dil ve Üslup Özellikleri s.89, B) Türk Destan Gelene inde Tipler s.98,

C. Türk Destanlar nda Zaman, Mekan ve Temalar s.111, IV. Bölüm: Destanlardan

Olay Örgüsü Örnekleri s.119, 1. Eski Destanlar s.119, 2. Yeni Destanlar s.138, 2.1.

Arkaik Destanlar 2.2. Kahramanl k Destanlar s.230, 2.3. Tarihi Destanlar s.319, V.

Bölüm: Destanlarda Ortak Motifler ve Yap s.241, A. Destan Gelene inde Tematik

Yap Özellikleri s.341, B) Destanlarda Ortak Motiflerin S ralan Düzeni ve Motif

ndeksi s.343, Son Söz Yerine s.423, Kaynakça s.463, Kavramlar, Terimler, Ki iler

ve Yer Adlar Dizini s.443.


Ön sözde eserin amaç ve kapsam belirtilmi tir. Sosyal, kültürel, be eri

olgular aç klamaya çal an bat paradigmalar n, gerçekli i sadece ileri sürdükleri

ölçüt cephesiyle ele ald klar vurgulanm r. Giri te epik destan kavram

tan mlanm , özellikleri belirtilmi tir. Türk destanlar yla ilgili Türkiye ve Türk

dünyas ndaki bilimsel ara rmalar n tarihçesi kronolojik s rayla verilmi tir. Son

sözde Türk topluluklar n siyasi ve sosyal çalkant lara ra men ortak zihniyeti

korumalar n en önemli nedeninin epik destan gelene i oldu u tezi savunulmu tur.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



269

De erlendirme

Türk dünyas co rafyas n kültürel iklim ku olu turdu u belirtilen

Türk dünyas epik destan gelene inin; Türk destanlar n biçim, içerik ve icra

yönleriyle incelendi i bir eserdir.

Türk epik destanlar n te ekkülünde ba lang ç tarihi ve kayna , ata kültü

ve ata ruhlar na tap nma inanc n ortaya ç p sistemle mesi kabul edilmi tir. Bunun

sosyal ve kültürel zemini Türk mitolojisi olarak belirlenmi tir. Türk destanlar nda

mit ve epik destan aras ndaki süreklilik unsurlar na de inilen eserde, destanlar n dil

ve üslup özellikleri, tipleri, temalar , motifleri bir araya getirilmi ; ortak motiflerin

tasnifi yap lm r.


Anahtar Sözcükler

Alpam , Bozkurt, Destan, Ergenekon, Mitoloji, Türk.

Çobano lu, Sacide,

Dede Korkut Elinden, Anka Dilinden, Türk Mitolojisinden Masallar,

Ankara, Yurt Kitap-Yay n, 2004,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



270

352 s., res, 14x21 sm.,


ISBN 975-7076-90-2

Çal man n Amac

Baz Türk destanlar masal üslubunda vererek destanlar n daha geni bir

kitle taraf ndan, kolay anla lmas amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Alt n Ar Masal s.7, Alpam Masal s.37, O uz Ka an Masal s.63, Er

Tö tük Masal s.77, Mac day-Kara Masal s.91, Edigey Masal s.107, Ural Batur

Masal s.131, Akbozat Masal s.145, Akhak Kola Masal s.159, Kun r Bo a Masal

s.163, Kara Yorga Masal s.169, Küsek Bey Masal s.177, Zayatülek ve H vh v

Masal s.187, Kocaça Masal s.195, Köro lu Masal s.209, Olonho Masal s.223,

aka ( u) Masal s.229, Ergenekon Masal s.233, Uygur (Göç) Masal s.239, Al p

Mana Masal s.243, Bo azlan Masal s.247, Manas Masal s.265, Dede Korkut

Masallar : Bo aç Han Masal s.285, Salur Kazan Masal s.291, Bams Beyrek Masal

s.297, Uruz Bey’in Tutsakl k Masal s.305, Kantural Masal s.313, Yigenek Masal

s.317, Basat’ n Tepegöz’ü Öldürdü ü Masal s.321, Begil O lu Emre’nin Masal

s.329, U un Koca O lu Segrek’in Masal s.333, Uruz’un Tutsakl ktan Ç Masal

s.339, Beyrek Masal s.343

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



271



De erlendirme

Türk mitolojisinin ya ayan en eski sözlü kayna olan Türk destanlar ,

özgün yap ndan ay rmadan, masal havas nda okuyucuya sunan bir eserdir.

Eserde, ba ta Dede Korkut Destanlar olmak üzere çe itli Türk boylar na ait

destanlar milli motifleri korunarak verilmi tir. Ancak masalarda görmeye al z

soyut tasavvurlar, “bir varm , bir yokmu ” gibi kal pla cümleler, az uz gidilen

mekanlar destan içine yerle tirilmi tir.

Eserde, destan metinleri için yerli ara rmac lar n çal malar ndan

faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Anka, Ergenekon, Manas, Masal, Mitoloji, Saka.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



272

Çoruhlu, Ya ar,

Türk Sanat nda Hayvan Sembolizmi, stanbul, Seyran Kitap, 1995,

286 s., res, miny., 14x21 sm.,


ISBN 975-7999-03-2

Çal man n Amac

Türklerin kozmolojik, mitolojik, dini, edebi tasavvurlar nda yer alan

efsanevi ve y rt hayvanlar n sanata yans mas Türk Sanat Tarihi bilimine

katk da bulunmak amac yla ele alan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz, Bölüm I: Giri s.7, Bölüm II: Anka, Simurg, Phoenix ve Garuda

s.15, Bölüm III: Ejderha, Bölüm IV: Kartal ve Avc Ku lar s.73, Bölüm V: Kurt s.93,

Bölüm VI.: Arslan s.113, Bölüm VII: Kaplan s.141, Bölüm VIII: Ay s.155, Bölüm

IX.: Sonuç s. 165, Summary s.167, Kaynakça s.169, K saltmalar s.185, Çizim ve

Resim listesi s.187, Çizimler s.199, Resimler s.229.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



273


Ön sözde eserin kapsam ve amac belirtilmi , eserin yay na katk da

bulunanlara te ekkür edilmi tir. Türk sanat n MS 14. yüzy la kadar olan devresinin

ele al nd ifade edilmi tir. Giri te ise sanat tarihinin, insan n yeryüzündeki yarat

ile beraber dü ünüldü ü, bu nedenle tarih boyutunun ön plana al nd yap salc

yöntemin kullan lmad vurgulanm ; sembol teriminin aç klamas yap lm r.

Sonuçta baz hayvanlar n milli sembol haline geldi i, baz lar n ise yabanc kökenli

oldu u tezi savunulmu tur.

De erlendirme

Proto-Türk devrinden ba layarak MS 14. yüzy la kadar geli en Türk

sanat n devrelerini, resim sanat ekseninde inceleyen bir eserdir.

Konunun boyutlar n geni olmas ndan dolay zaman s rlamas

yap lm r. slam öncesi Türk sanat hem özgün ekliyle ele al nm , hem de slam

devrinde Anadolu Türk sanat ndaki izleriyle ifade edilmi tir. Belirtilen dönemlere

göre hayvanlar n sembolik manalar n mitolojik, kozmolojik, astrolojik ve dini

tasavvurlara göre nas l olu tuklar aç klanm , sanat eserlerinden örnekler verilmi tir.

Eserde, hem yaz hem görsel kaynaklardan faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



274

Anahtar Sözcükler

Bitig, Efsane, Kozmoloji, Kurt, Mitoloji, Simurg.

Çoruhlu, Ya ar,

Türk Mitolojisinin Anahatlar , stanbul, Kabalc Yay nevi, 2002,

[2y.]+ 238 s., res., miny., 15x22 sm.,

Eserde kaynakça ve dizin bulunmaktad r. Eserin muhtelif yerlerinde buluna

resim ve çizimlerin kaynak listeleri verilmi tir.

ISBN 975- 8240-11-0

Çal man n Amac

Eser, yazar n bir di er çal mas olan “Türk Mitolojisinin ABC’si” adl

kitab n gözden geçirilip, geni letilmi halidir. Baz ara rmac lar n “Türk

mitolojisinin sanat eserlerinde ifadesini bulamad ” tezine kar Türk mitolojisinin

sanata etkisini vurgulamak; Türk sanat n, mitolojinin içinde kaybolan renklerini

ortaya ç karmak amac yla yaz lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



275


Eserde ön söz ve giri bulunmaktad r. Ön sözde yazar eserin kapsam ndan,

kullan lan kaynaklar n niteli inden ve eserin yaz amac ndan bahsetmi tir. Giri te

ise mitoloji-sanat ili kisine de inilmi , mitin zaman içinde de en bilimsel tan mlar

üzerinde durulmu tur. Eserde son söz bulunmamaktad r.

çindekiler

saltmalar Listesi s.9, Ön Söz s.11, Giri s.12, 1. amanist Mitoloji s.15,

amanizm s.15, amanist Tanr lar ve Ruhlar s.16, Tanr Kavram s.16, Göksel

Tanr lar ve Ruhlar s.18, Gök Tanr s.18, Güne ya da Ay Tanr ya da Güne e, Aya

ve Y ld zlara Tap nma s.22, Ülgen s.27, Yay k s.30, Suyla s.31, Karl k s.32, Utkuc

(Güler Yüzle Kar layan) s.32, Y ld m Tanr s.32, Sava Tanr lar ve yukar

Dünyan n Hastal k Veren Kötü Ruhlar s.32, Yer-Su Tanr lar ve Ruhlar s.33, Genel

Aç klamalar s.33 Yo Kan s.38, Talay Kan s.38, Umay s.39, Ana Mayg l ve Ak-Ene

s.44, Rüzgar ve Ya murla lgili Ögeler s.44, Ate s.50, Ev Ruhlar s.53, Yeralt na

(A dünya) Mensup lahlar/Ruhlar s.53, Erlik s.53, Eski Türk Mitolojisinde

Tözler (Putlar) s.58, aman (Kam) s.62, amanl a Seçilme, aman n E itimi ve

Özellikleri s.62, aman Elbisesi s.73, aman Davulu s.77, aman n Kulland Di er

Nesneler s.88 aman Törenleri ve Dualar ndan Örnekler s.89, Törenler s.89 II. Türk

Mitolojisinin Evren/Dünya Tasar mlar s.93, Evren Dünya Tasar mlar s.93,

Yarad ve Türemeyle lgili Efsaneler s.101, Yarad Destanlar s.101, Türeme

Efsaneleri s.110 Hayvanlardan Türeme s.110, A açtan Türeme ve Dünya/Hayat

ac s.115, De ik Unsurlardan Türeme (Babas z Do um) s.125, III. Türk

Mitolojisinde Ölüm ve K yamet s.126, Ölüm s.126, K yamet ya da Dünyan n Tahribi

s.132, IV. Türk Mitolojisinde Hayvanlar s.135, Anka, Simurg, Phoenix, Garuda,

Grifon s.135, Ejderha s.136, Kartal ve Avc Ku lar s.137, Kurt s.138, Aslan s.140,

Kaplan s.141, Ay s.143, At, s.144, Geyik s.146, Bal k s.148, Bo a s.149, Deve s.150

Fil s.151, Horoz ve Tavuk s.152, Kaplumba a s.153, Kedi s.154, Koyun, Koç ve

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



276

Keçi s.156, Y rt Olmayan Ku lar s.157, Köpek s.159, Maymun s.160, Tav an

s.161, Tilki s.162, Y lan s.163, Av ve Simgecili i s.165, Hayvan Mücadele Sahneleri

s.172, Türk Hayvan Takvimi s.174, V. Türklerde Dini Törenler ve Bayramlar s.180,

VI. Türk Mitolojisinde Renkler ve Say lar s.186, Renkler s.186, Siyah s.188, K rm

s.191, Mavi s.192, Beyaz s.194, Ye il s.196, Sar s.198, Say lar s.199, Bir s.204 ki

Üç s.204, Dört s.205, Be s.206, Alt s.206, Yedi s.206, Sekiz s.207, Dokuz s.207,

On s.207, On ki s.208, On Dört s.208, On Yedi s.208, On Sekiz s.208, On Dokuz

s.209, Yirmi Sekiz s.209, K rk s.209, Altm Alt s.209, Yetmi s.210, Seksen s.210,

Doksan Dokuz s.210, Yüz Yirmi s.210, Çizim Listesi ve Kaynaklar s.211, Resim

Listesi ve Kaynaklar s.213, Kaynakça s.216, Dizin s.229.

De erlendirme

Türk Mitolojisinin çe itli unsurlar yla, bu unsurlara ba olarak ortaya

kan inanç ve geleneklerin içinde gizlenen yaz /görsel sanat ö elerine dikkat çeken

bir eserdir.

Eserde sanat tarihimizin Türk mitolojisiyle ilgisi kurulmaya çal lm ,

özellikle dinsel tasavvurlar n resimden heykele, iirden musikiye Türk sanat n

temeli oldu u sav görsel ögelerle ifade edilmi tir. Türk sanat ortaya ç karan en

önemli etkenlerden biri evren ve dünya tasar mlar olarak görülmü , özellikle dünya

ac motifinin Türk mimari ve minyatür sanat na yans malar ele al nm r.

Türklerde kutsal anlamlar yüklenen hayvan figürleri, renkler ve say lara geni yer

ayr lm r.

Çal mada Türk mitolojisinin tarihsel yönüyle ilgili eserlerin yan nda,

günümüzde eski inançlar koruyan Türk topluluklar nda yap lan bilimsel

ara rmalardan da yararlan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



277

Eser, tarihsel geli im dikkate al narak do rudan Türk mitolojisini konu

edinmesi ve bu konuda çok say da etnografik malzeme ve sanat eseri içermesi

bak ndan önemlidir.

Anahtar Sözcükler

Efsane, Erlik, Gök Tanr , Mitoloji, amanizm, Töz.

Çoruhlu, Ya ar,

Türk Mitolojisinin ABC’si, stanbul, Kabalc Yay nevi, 1999,

279 s., res., miny., 12x 21 sm.,

Eserde kaynakça ve dizin bulunmaktad r. Eserin sonunda resim ve çizim

listesi bulunmaktad r. Eserde Türk Hayvan Takvimi konulu resimli bir ek k sm yer

almaktad r.

ISBN 975-7942-66-5

Çal man n Amac

Mitoslar sanat eserlerinden ay rman n mümkün olmad dü üncesinden

hareketle Türk mitolojisinin sanat eserlerimize yans malar bilimsel olarak

incelemek amaçlanm r. Mitolojinin yans çok çe itli alanlara yer verilen eserin

bir di er amac da mitlerin günümüzdeki iz ve etkilerine k tutmak olarak

belirtilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



278

çindekiler

Ön söz s.7, Giri s.9, amanist Mitoloji veya Eski Türk Dini Mitolojisi s.17,

1. amanizm s.17, 2. amanist Tanr lar ve Ruhlar s.19, 2.1. Tanr Kavram s.19, 2.2.

Semavi Tanr lar ve Ruhlar s.21, 2.3. Yer-Su Tanr lar ve Ruhlar s.31, 2.4. Yer alt

Tanr ve Ruhlar s.49, 3. Eski Türk Mitolojisinde Tözler s.53, 4. aman (Kam) s.61,

5. aman Törenleri ve Dualar ndan Örnekler s.86, 6. Türk Mitolojisinde Kozmolojik

Tasar mlar s.90, 6.1. Evren/Dünya Tasar mlar s.90, 6.2. Yarad ve Türeme

Tasar mlar s.98, 7. Ölüm ve K yamet s.131, 8. Türk Mitolojisinde Hayvanlar s.138,

8.1. Do aüstü ve Y rt Hayvanlar s.155, 8.2. Vah i ve Evcil Hayvanlar s.155,

Türklerde Budist Mitoloji s.191, 1. Türklerde Budizm s.191, 1.1. Tanr lar, Ruhlar,

Cinler s.194, 2.2. Budist Evren/Dünya ve Mitolojik, Dinsel Uygulamalar s.221, 2.3.

Ölüm ve Ölümden Sonraki Hayat s.226, Maniheist Mitoloji s.229, 1. Mani Dininin

Türkler Aras nda Yay lmas s.229, 2. Maninin Kimli i s.232, Maniheizmin Esaslar

ve Niteli i s.233, Maniheist Mitoloji s.234, Sonuç s.240, Ek: Eski Türk Takvimi

s.243, Çizim Listesi s.251, Resim Listesi s.254, Kaynakça s.259, Dizin 271.


Eserde ön söz, giri ve son söz bulunmaktad r. Ön sözde eserin çal ma

tekni inden bahsedilmi tir. Giri te ise genel olarak Türk mitolojisi üzerine yaz lan

eserlerin ve yöntemlerinin de erlendirmesi yap lm r. Ayr ca mitlerin kayna ve

mitolojinin tan na yer verilmi , Türk mitolojisinin ana karakteri çizilmi tir.

Sonuçta yazar kitab n bütününde de indi i özgün görü leri özetlemi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



279

De erlendirme

Türk kültürü ve kültür unsurlar n olu turdu u bir ana taban üzerinden,

tarihi geli im çizgisi göz önünde bulundurularak Türklerin içinde bulundu u mitoloji

dairelerini ele alan bir eserdir.

Geni co rafi alanlara yay lmalar ve bozk r ya am n ko ullar nedeniyle

farkl klar gösteren Türk mitolojisinin verileri bir bütünlük içinde aktar lm r. Türk

mitolojisi eserde bir tarihçi, sosyolog ya da etnolog gözüyle de il, bir sanat tarihçisi

bak aç yla ele al nm r. Bu nedenle mitoloji unsurlar n yan s ra Türk sanat

tarihi ve arkeolojisine dair eserlere de yer verilmi tir. Budist ve Maniheist mitoloji

eserde k smen Türk mitolojisi kapsam nda incelenmi tir.

Bahaeddin Ögel’in Türk mitolojisi kitab ve Abdulkadir nan’ n

ara rmalar k lavuz olarak belirtilmekle beraber eserde dünya mitoloji

ara rmac lar n kulland metodolojiye ba kal nm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Kozmoloji, Maniheizm, Mit, Mitoloji, amanizm.

Çoruhlu, Ya ar,

Türk Mitolojisinin Anahatlar , stanbul, Kabalc Yay nevi, 2002,

[2y.]+ 238 s., res., miny., 15x22 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



280

Eserde kaynakça ve dizin bulunmaktad r. Eserin muhtelif yerlerinde buluna

resim ve çizimlerin kaynak listeleri verilmi tir.

ISBN 975- 8240-11-0

Çal man n Amac

Eser, yazar n bir di er çal mas olan “Türk Mitolojisinin ABC’si” adl

kitab n gözden geçirilip, geni letilmi halidir. Baz ara rmac lar n “Türk

mitolojisinin sanat eserlerinde ifadesini bulamad ” tezine kar Türk mitolojisinin

sanata etkisini vurgulamak; Türk sanat n, mitolojinin içinde kaybolan renklerini

ortaya ç karmak amac yla yaz lm r.


Eserde ön söz ve giri bulunmaktad r. Ön sözde yazar eserin kapsam ndan,

kullan lan kaynaklar n niteli inden ve eserin yaz amac ndan bahsetmi tir. Giri te

ise mitoloji-sanat ili kisine de inilmi , mitin zaman içinde de en bilimsel tan mlar

üzerinde durulmu tur. Eserde son söz bulunmamaktad r.

çindekiler

saltmalar Listesi s.9, Ön Söz s.11, Giri s.12, 1. amanist Mitoloji s.15,

amanizm s.15, amanist Tanr lar ve Ruhlar s.16, Tanr Kavram s.16, Göksel

Tanr lar ve Ruhlar s.18, Gök Tanr s.18, Güne ya da Ay Tanr ya da Güne e, Aya

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



281

ve Y ld zlara Tap nma s.22, Ülgen s.27, Yay k s.30, Suyla s.31, Karl k s.32, Utkuc

(Güler Yüzle Kar layan) s.32, Y ld m Tanr s.32, Sava Tanr lar ve yukar

Dünyan n Hastal k Veren Kötü Ruhlar s.32, Yer-Su Tanr lar ve Ruhlar s.33, Genel

Aç klamalar s.33 Yo Kan s.38, Talay Kan s.38, Umay s.39, Ana Mayg l ve Ak-Ene

s.44, Rüzgar ve Ya murla lgili Ögeler s.44, Ate s.50, Ev Ruhlar s.53, Yeralt na

(A dünya) Mensup lahlar/Ruhlar s.53, Erlik s.53, Eski Türk Mitolojisinde

Tözler (Putlar) s.58, aman (Kam) s.62, amanl a Seçilme, aman n E itimi ve

Özellikleri s.62, aman Elbisesi s.73, aman Davulu s.77, aman n Kulland Di er

Nesneler s.88 aman Törenleri ve Dualar ndan Örnekler s.89, Törenler s.89 II. Türk

Mitolojisinin Evren/Dünya Tasar mlar s.93, Evren Dünya Tasar mlar s.93,

Yarad ve Türemeyle lgili Efsaneler s.101, Yarad Destanlar s.101, Türeme

Efsaneleri s.110 Hayvanlardan Türeme s.110, A açtan Türeme ve Dünya/Hayat

ac s.115, De ik Unsurlardan Türeme (Babas z Do um) s.125, III. Türk

Mitolojisinde Ölüm ve K yamet s.126, Ölüm s.126, K yamet ya da Dünyan n Tahribi

s.132, IV. Türk Mitolojisinde Hayvanlar s.135, Anka, Simurg, Phoenix, Garuda,

Grifon s.135, Ejderha s.136, Kartal ve Avc Ku lar s.137, Kurt s.138, Aslan s.140,

Kaplan s.141, Ay s.143, At, s.144, Geyik s.146, Bal k s.148, Bo a s.149, Deve s.150

Fil s.151, Horoz ve Tavuk s.152, Kaplumba a s.153, Kedi s.154, Koyun, Koç ve

Keçi s.156, Y rt Olmayan Ku lar s.157, Köpek s.159, Maymun s.160, Tav an

s.161, Tilki s.162, Y lan s.163, Av ve Simgecili i s.165, Hayvan Mücadele Sahneleri

s.172, Türk Hayvan Takvimi s.174, V. Türklerde Dini Törenler ve Bayramlar s.180,

VI. Türk Mitolojisinde Renkler ve Say lar s.186, Renkler s.186, Siyah s.188, K rm

s.191, Mavi s.192, Beyaz s.194, Ye il s.196, Sar s.198, Say lar s.199, Bir s.204 ki

Üç s.204, Dört s.205, Be s.206, Alt s.206, Yedi s.206, Sekiz s.207, Dokuz s.207,

On s.207, On ki s.208, On Dört s.208, On Yedi s.208, On Sekiz s.208, On Dokuz

s.209, Yirmi Sekiz s.209, K rk s.209, Altm Alt s.209, Yetmi s.210, Seksen s.210,

Doksan Dokuz s.210, Yüz Yirmi s.210, Çizim Listesi ve Kaynaklar s.211, Resim

Listesi ve Kaynaklar s.213, Kaynakça s.216, Dizin s.229.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



282

De erlendirme

Türk Mitolojisinin çe itli unsurlar yla, bu unsurlara ba olarak ortaya

kan inanç ve geleneklerin içinde gizlenen yaz /görsel sanat ö elerine dikkat çeken

bir eserdir.

Eserde sanat tarihimizin Türk mitolojisiyle ilgisi kurulmaya çal lm ,

özellikle dinsel tasavvurlar n resimden heykele, iirden musikiye Türk sanat n

temeli oldu u sav görsel ögelerle ifade edilmi tir. Türk sanat ortaya ç karan en

önemli etkenlerden biri evren ve dünya tasar mlar olarak görülmü , özellikle dünya

ac motifinin Türk mimari ve minyatür sanat na yans malar ele al nm r.

Türklerde kutsal anlamlar yüklenen hayvan figürleri, renkler ve say lara geni yer

ayr lm r.

Çal mada Türk mitolojisinin tarihsel yönüyle ilgili eserlerin yan nda,

günümüzde eski inançlar koruyan Türk topluluklar nda yap lan bilimsel

ara rmalardan da yararlan lm r.

Eser, tarihsel geli im dikkate al narak do rudan Türk mitolojisini konu

edinmesi ve bu konuda çok say da etnografik malzeme ve sanat eseri içermesi

bak ndan önemlidir.

Anahtar Sözcükler

Efsane, Erlik, Gök Tanr , Mitoloji, amanizm, Töz,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



283

Esin, Emel,

Türklerde Maddi Kültürün Olu umu, stanbul, Kabalc Yay nevi, 2006

463 s., res., fotog., 15x26 sm.,

Kaynakça ve dizin bulunmaktad r. Eserde resim listesi yer almaktad r.

ISBN 975-997-029-5

Çal man n Amac

Türk tarihinin ba lang ndan itibaren olu maya ba layan kültürel

motiflerin, ba ta mimari ve resim olmak üzere Türklerin ya ad co rafyadaki

görsel izlerini yans tmay amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

saltmalar s.9, VII.-X. Yüzy llarda Sirderya O uzlar n Maddi Kültürü

Hakk nda Notlar s.11, Yang kent s.12, Baba-Ata s.15, Orta Sirderya Vadisi s.18,

Kaynaklar s.23, “Ordu”, Türk Saray mimarisinin XV. Yüzy ldan Önceki Tarihçesi

s.25, Ordu-Bal k s.25, Ordu’nun Alemi s.29, Kal k (Çat Kö k) s.31, Kargu ve

Ediz-Ev s.31, Kaynaklar s.33, ordu , Ba lang çtan Selçuklulara Türk Hakan ehri

s.34, Çad rlardan Olu an Ordu s.35, Chou Devrinde Hükümdar ehri s.36, O uzlar n

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



284

ecdad n Kurganlar (MÖ IV-II. Yy) s.38, Milat Civar nda Hun Ordu’lar s.39,

Erken Türk Devrinde Ordu s.40, Türk Ordu ehrine Genel Bak s.40, M.Ö I.

Yüzy lda K rg z Ordu’su s.49, Alp Er Tunga O ullar n Ordu’lar s.50, Argu s.52,

Çayard (Maveraünnehir) s.54, Amuderya’n n Güneyi s.60 Ötüken ve Kem lleri

s.61, Turfan ve Kansu’da Uygur Beldeleri s.66, O uz ehirleri s.71, Hakanl Devri

s.74, Selçuklu Devri s.76, Kaynaklar s.80, Bal k ve Ordu, Mimari Aç dan Erken

Devir Türk Surlu Yerle imleri s.85, Bal k ve Ordu’dan Önceki Olas Yap lar

Hakk nda s.85, XIII. Yüzy l XIII. Yüzy la Kadar ç Asya Türk Bal k ve Ordusu s.92,

Erken türk Sanat nda ve Edebiyat nda Ordu Ülküsü s.92, Arkeolojik Kal nt lar s.98,

Bal k s.99, Türk Ordu’su s.101, Horasan ve Yak n Do u’da Türk Ordu’su s.113,

Kaynaklar s.115, Türklerin Kosmos Görü ü ve Biçimsel Simgecilik Tarzlar s.119,

lk Kay tlar s.119, slam Öncesi Türk Dönemi (VI. Yüzy l Sonras ) s.120, slami

Dönem (VIII. Yüzy ldan tibaren) s. 122, Türk- slam Mezar An n Mimari

Kökenleri Üzerine Bir deneme s.124, Türk Çad s.126, Ah ap Kö kler s.130,

Kurganlar s. 131, Türk Budac Stüpalar , Pagodalar ve Manast r Hücreleri s.132,

Genel belirlemeler s.132, Ah ap Türk Stüpas s.134, Yivli Kasnakl Türk Stüpas

s.135, Türk Pagodas s.135, Magara-Hücre s.135, Türk Mimarisinde Klasik Budac

Stüpa s.136, Türk Stüpalar nda Çan Kubbe ve Lotus Kubbe s.136, Dikey Çift

Kubbeli Türk Stüpas s.137, Türk Budac Kubbe Kulecili i s.137, lk Türk slam

Türbesi s.138, Genel Hat rlatmalar s.138, Üst Üste Çift Kubbeli Türbe s.142, Sivri

Beyzi Kubbeli Türbe s.143, Yivli Gövdeli Türbe s.144, Bas k Yar küre Kubbeli

Türbeler s.144, Karahanl An tlar ndaki Lotus Kubbe ve Sonraki Türk Türbeleri

s.145, Kubbe-i Mutahhara (Mübarek Türbe s.145, Kaynaklar s.150 Türk Kubbesi

(Kök Türklerden Selçuklulara) s.154, Kerekü, Günlük ve Yurt s.154, Kubbeli

Yuvarlak Çad r eklinde Kurgan ve Oda s.159, Türk Budac Mabedi, Stüpa,

Chattravala s. 161, türbe s.165, Kaynaklar s. 174, Kotuz, kinci Kök türk Sülalesinin

Tamgas s.178, lk Çevre s.178, lk Türklerde Bo a ve Kotuz Simgesi s.181, Tu

s.186, Kotuz Tamgas s.187, Kaynaklar s.189, Sigunlar Be i, Kök Türk Ka an

Damgas Hakk nda s.192, Da Tekesi ve Geyik Motiflerinin Kök Türk Ka an

Damgas na ntikal Etti i Çevre s.192, Kem (Yenisey Çevresi) s.194, Ötüken, Altun

(Altay), Alada s.196, Milattan Önceki Biny ldan Kalan Kültür Miras s.199,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



285

Efsaneler s.199, Av ve Kurban Ayinlerinde S gun Keyik s.203, Tabgaç ve Kök Türk

Devirleri s.204, Efsaneler s.204, Av Olarak S gun Keyik s.209, Kurban Olarak S gun

Keyik s.210, Proto Türk ve Türklerde S gun Keyik konografisinden Örnekler s.212,

Milattan Önceki Biny l s.213, Milat Civar s.215, Kök Türk Devri Türk Çevresinde

gun Keyik konografyas s.216, A aç ve S gun Keyik s.216, Alp Mezarlar ve

gun Keyik s.216, Y rt Ku ve S gun Keyik s.217, Kaynaklar s.219, Bengü-Ta ,

Geyik Tasvirli Türk Dikilita lar Üzerine Bir Deneme s.223, Baz Hat rlatmalar

s.223, Kozmolojik Arka Plan s.228, ang-Chou-Karasuk Dönemi s.228, Tarihsel

Türk Dönemi s.234, Mezar Ta lar Üzerindeki ifreli aretlerin Yorumu s.239,

Kaynaklar s.247, Sin, Bosna-Hersek’te Bogomilcilere Atfedilen XIII. –XVI.

Yüzy llardan Lahitler ile Anadolu’daki XII.-XIV. Yüzy llardan Figüratif Tasvirli

Türk Mezar Ta lar Aras nda Bir Mukayese s.250, Türklerde Mezar Ta Gelene i

s.252 Bosna-Hersek’te ve Anadolu’daki Tasvirli Mezar Ta lar s.257, Kaynaklar

s.263, Alp ahsiyetinin Türk Sanat nda Görünü ü s.265, Giri s.256, Proto-Türk ve

Erken Türk Sanat ’nda Alp Mevzuu s.266, Budac ve Manici Türk Sanat n

Türkistan’daki Eserlerinde Alp ahsiyeti s.276, Orta Asya’da VIII-XIII Yüzy llar

Aras ndaki Kültür Çevresi s.276, Orta Asya’da Türk Sanat n Geçirdi i De imler

s.279, VI. –XIII. Yüzy llar Aras Orta Asya’da slamiyetten Önceki Türk Sanat nda

Alp konografisine Genel Bak s.281, Orta Asya Uygur Sanat nda Alp Mabutlar

s.287, Vacrapan s.288, “Küzetkici Kupiri ve Askerleri” s.288, Buda’ya Kat lan Alp

s.289, Manici Uygur Alplar s.290, Hakanl Türkleri s.292, Selçuklu Devrinde

Türkiye’de Yap lm Üç Alp Tasviri s.306, Kaynaklar s.315, Ba da ve Çökmek,

Türk Töresinde ki Oturu eklinin Kadim konografisi s.319, Ba da s.319, Di er

Hükümdar Oturu lar s.323, Çökmek s.324, Kaynaklar s.327, Dizin s.329, Resimler

s.347.


Eserde, ön söz, giri ve son söz bulunmamaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



286

De erlendirme

Türklerin soyut kültür miraslar n dikilita lara, mezar ta lar na, mimariye

yans yan yanlar , görsel unsurlardan yararlanarak inceleyen, tarihi kay tlarla somut

unsurlar birle tiren bir eserdir.

Erken Türk dönemlerine ait silindir kubbeli kuzey ç Asya çad ndaki

kozmik simgecili in slam mimarisinde kümbetlere; göksel ruhlarla kutlu

hükümdarlar n bulu ma yerleri olarak nitelendirilen kozmik da lar n, Türk

edebiyat nda peygamberlere ilahi vahyin gönderildi i mübarek da lara dönü mesiyle

özetlenebilecek sanatsal de im ele al nm r. “Kadim kozmolojik kavramlar,

deneysel bilimlerin geli mesiyle unutulmaya yüz tutsa da dilde ve sanatta hat ralar

kalm r” tezi benimsenmi tir.


Anahtar Sözcükler

Buda, Kozmos, Kozmoloji, Ordu , Tös, Y .

Eyubo lu, smet Zeki,

Anadolu nançlar , Anadolu Mitologisi, stanbul, Geçit Kitabevi, 1987,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



287

575 s., res., 14x21 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Anadolu’da tarih boyunca birbirinden ba ms z ve özgün olarak ya ayan

topluluklar n inançlar ve mitolojileri hakk nda bilgi vermek amac yla yaz lan bir

eserdir.

çindekiler

nançlar-Söylenceler Üstüne s.5, Birinci Bölüm Anadolu nançlar s.47,

Giri s.29, Toplumlar- nançlar s.35, nanç Nedir? s.37, nanç Türleri s.40,

nançlar n Kaynaklar s.42, Anadolu nançlar n Genel Nitelikleri s.46, nanç

Kayna malar s.51, Ay’la lgili nançlar n Kayna s.54, Türkülerde Ay s.54, Ay le

Su s.61, Karanl klar-Kötü Tinler s.65, eytan Dü ünü s.68, Güne in neleri s.71,

Günler s.74, Y lan s.77, Ate s.82, Kurt s.87, Y ld z s.92, Demiri Is rmak s.96,

Çarp lma-Nazar (Göz) De mesi s.99, Hortlak s.104, Cad s.108, Davara s.111,

Sacaya K lc mlar s.114, U ursuz Bayku le Örümcek s.118, Albast s.121,

Karalar s.124, Ye il s.127, Nisan Ya muru s.128, Ebemku (Gökku ) s.131,

Minare s.133, Domuz Neden Karg lanm s.136, Akrep Deyip Geçmeyelim s.140,

Bizden yiler s.143, Aylar s.148, U ur Dedikleri s.152, Kemikler s.158, Kedi s.161,

kanma s.165, Sünnet s.168, Andiçmek-Hayvan Dö türmek s.170, Dö meler

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



288

s.173, Üç s.174, Yabanadam s.175, l-Köy nançlar s.177, Halk nançlar s.185, A

s.187, B- s.188, C- s.189, Ç- s.190, D- s.190, E- s.190, G- s.192, H- s.192, - s.193,

K- s.193, M- s.193, O- s.193, S- s.194, T- s.194, Ü- s.194, Y- s.194, Z- s.194,

Yediler s.195, Yedilerin Yeri s.197, Yedi Musalar s.202, Yedi Kahraman s.202, Yedi

Engel s.202, Yedi Kulaç s.202, Yedi Ki i s.202, Yedi Kap s.203, Yedi Zenbil s.203,

Yedi Çoban s.203, Yedi Minare s.203, Yedi lke s.203, Yedi Ev s.203, Yediye

Gitmek s.204, Yedisini Görmek s.204, Yedi Harika s.204, Yedi Ar n Bez s.204,

Yedi Kollu amdan s.204, Yedi O ul s.205, Yedi Dola ma (Tavaf) s.205, Yedi

lem s.205, Yedi Selam (Heft Selam) s.206, Yedi Kule s.206, Yedi erleme s.206,

Yedi Saya Kilisesi s.206, Yedinci Gün s.206, Yedi Ta s.206, Yedi Basamak s.207,

Yedinci Ay s.207, Yedi Ada Cumhuriyeti s.207, Yedi Ada s.207, Yedi Toplam Kat

s.207, Yedi Kurban s.207, Yedi Melek-Yedi Gün s.208, Yedi Mühür s.208, Yedi

Dereceli Kitap s.208, Yedi Cin s.208, Yedi K z s.208, Yedi Soru-Yedi Evet s.208,

Yedi K ral s.209, Yedi F hç s.209, Yedi Kez Y kamak s.209, Yedi Türlü erbet

s.209, Yedi Tecessüd (Gövdele me), Yedi O ul s.209, Yedi Kez Ku ak Sar p Çözme

s.209, Yedi Vezir s.210, Yedi Y l Hizmet s.210, Yedi Giysi (Hil’at) s.210, Yedi

Kap Makam s.210, Yedi Yumurta s.210, Yedi Köle s.210, Yedi Mushaf s.211,

Yedi El-Çal mas s.211, Yedi Organ s.211, Yedi Kam s.211, Yedi Karde s.211,

Yedi Melek s.211, Yedi Gün-Yedi Gece s.211, Yedi Bölme s.212, Yedi Gün

Bekleme s.212, Yedi Sin s.212, Yedi Ekmek s.212, Yedi Konsey s.212, Yedi Filiz

s.212, Yedi Divan s.213, Yedi Maddi Gufran s.213, Yedi Manevi Gufran s.213, Yedi

Ulus s.213, Yedi Sar K z s.213, Yedi P nar s.213, Yedi Yönetici s.213, Yedi

Mezmurlar s.214, Babillilerde Yedi s.214, Yedi Gün Töreni s.214, Yedi Bilge s.214,

Yedi Tin s.214, Yedi Ayl k Bebek s.215, Yedi Neyse s.215, Yediden Yetmi e s.215,

Yedi Ced s.215, Yedi Sülale s.215, Yedi Göbek s.215, Yedi Ya Di i s.215, Yedi

Canl s.215, Yedi Y ll k Verem s.215, Yedi Yerden Ba s.215, Yedi Göller s.215,

Yedi Delikli Tokmak s.216, Yedi Da n Çiçe i s.216, Yedi Yerden Yaral s.216,

Yedi Gün s.217, Yedi Gece s.217, Yedi Köprü s.217, Yedi Derya s.217, Yedi Ayet

s.217, Yedi K raat s.217, Yedisinde s.217, Yedi Cüce s.217, Yedili Tabanca s.217,

Yedili Koz s.217, Yedi Ceddine s.217, Yedi Nitelik s.217, Yedi Erkân s.217, Yedi

Tamu s.217, Yedi Tepe s.218, Yedi Uyurlar s.218, Yedi Emirler s.218, Yediler-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



289

Üçler-K rklar s. 219, Yed mam s.219, Yedi Dervi s.219, Yedi Ulular s.219, Yedi

Kuzu Kurban s.219, Yedi Aile s.219, Yedi Piskopos s.219, Yedi Rahip s.219, Yedi

Mahalleden Kovulmak s.219, Yedi Ta Delmek s. 220, Yedi Peygamber s.220, Yedi

Tu s.220, Yedi-Yedi art s.220, Yedi Mum s.220, Yedi Ö üt s.221, Yedi Yerden

Yamal s.221, Yedi Gün s.221, Yedi Konakl k Yol s.221, Yedi Y l K tl k s.222, Yedi

Ad s.222, Yedi Kad n Almak s.222, Yedi Gezegen s.222, Bilmeceler s.223,

Bilmecelerin Kökeni s.225, Bilmeceler s.231, A- s.231, B- s.234, C, Ç- s.240, D-

s.241, E- s.246, F,G s.248, H- s.249, - s.251, K- 253, L,M, s.256, N,O- s.258, S-

s.259, - s.260, T- s.261, U- s.262, Ü,V- s.263, Y- s.264, kinci Bölüm Anadolu

Mitologyas s.267, I k s.269, Do s.270, Söylence Üstüne s.272, Anadolu Gerçe i

s.293, Tanr lar-Tanr çalar-Bo alar s.361, Sular Is yor s.364, Adonis s.365, Ardini

s.368, Arma s.370, Arsimela s.373, Aruna s.374, A kesaya s.376, E tan s.378, Hadad

s.379, Haldi s.380, Halmasuitta s.383, Hapantalliyas s.384, Haruva s.385, Harzi

s.387, Ha ameli s.388, Ha ha s.388, Hazzi s.391, Hepat s.392, Hikstas s.394,

Huhitis s.395, Hurra s.396, Hurri s.397, Hutuni s.398, Irb ga s.399, nar s.400,

rmusini s.401, skur s.402, stanus s.403, Kalhisapi s.406, Kamru aba s.407, Ka ku

s.410, Kubaba s.412, Kumarbi s.414, Ku uk s.416, Laksmas s.418, Lama s.419,

Lelvani s.420, Levanis s.421, Min (Men) s.422, Mezula s.423, Nanni s.424, Nerik

s.428, Nikaruha s.428, Ninatta-Kulitta s.428, Nelaini s.429, Pahhur s.430, Piva s.431,

Runda s.432, Santa s.434, Sarhutas s.435, Sarku s.436, Sarrumma ( arrumma) s.437,

Saspunas s.438, Sausga s.440, Sebitu s.442, Selardis s.443, Seris s.444, Sin s.445,

Siunasummi s.446, Sulikatta s.447, Suppilulia s.448, Suvaliyatt s.450, ama s.451,

iri s.453, imege s.454, ivini s.455, ulinkatta s.456, Tarhui s.458, Tarhuis

s.459, Tarhund s.460, Tarhundas s.462, Tarhunza s.463, Tarhusini s.464, Tarhutas

s.465, Tei eba s.466, Telepinu s.468, Te up s.472, Tete api s.474, Tivat s.475, Ua

s.477, Upelluri s.478, Ura s.480, Utu s.481, Vandu s.483, Vazessel s.484, Vuru emu

s.485, Zashazuna s.487, Zilipura s.489, Zintuhi s.490, Zippalanusia s.491, Zitariyas

s.492, Bayramlar s.495, Mesir Bayram s.499, Prulliya s.501, Konu mayanlar s.503,

Konu mayanlar s.505, Akrep s.506, Arinna’n n Kartal s.507, lluyanka s.508,

Kar nca s.510, Kar nca ile Kartal s.512, Koyun s.513, Örümcek s.514, Turna Ku u

s.515, Y lan s.516, A açlar-Otlar s.519, A ac n Öyküsü s.521, Gül ile Diken s.522,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



290

Karadiken Aldanmaz s.524, K la aç s.525, Yoncan n Türküsü s.527, Yer alt

Ülkesi s.529, Yer alt Ülkesi s.531, Tamu s.532, Yanan Canlar s.533, Yaz dan Öte

s.535, Yaz dan Öte s.537, Dizçökmek s.538, Tarihöncesi s.539, Uzaktan Anadolu

s.540, Uzak tanr lar s.541.


Ön sözde, Türkçede “söylence” diye an lan ürünlerin eski Anadolu

dillerindeki kar “mitos” olarak belirtilmi ; söylence ve inanç ba lant üzerinde

durulmu tur. Giri te Anadolu inançlar n niteli i hakk nda bilgi verilmi tir.

nançlar n; çok tanr dinler, tek tanr dinler ve günlük ya am olaylar olmak üzere

üç kayna n oldu una i aret edilmi tir. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Anadolu inançlar ve söylencelerinin kökeninin; Anadolu insan n gök

cisimlerine, hayvanlara, say lara, güncel i leri yönlendiren tasavvurlara yükledi i

anlamlar n temellerinin arand bir eserdir.

Anadolu’da ya ayan Hitit, Lidya, Frigya, Roma, Grek, Fenike, Türk uluslar

bir kültür birli i içinde Anadolu uygarl olarak tan mlanm ; inanç ve söylenceler

bütün olarak de erlendirilmi tir. Eserde, inanç ve söylencelerin tarihi kökeni

öncelikle Anadolu’da aranm r. Anadolu’da ya ayan Türklerin bugün ya ad ,

geçmi te benimsedi i inanç ürünleri; mitoloji kavram alt nda toplanan söylenceler

ele al rken Anadolu’da olmayan köklerine de ula lmaya çal lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



291


faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bilmece, Esatir, Mitologi, Söylence, aman, Türk.

Göknil, Can,

Mitolojiden Sanata Notlar, Gölgem Renkli mi?, stanbul, Can Yay nlar ,

2007,

99 s., res., 17x22 sm.,


ISBN 978-975-07-0860-2

Çal man n Amac

Yazar n Türk mitolojisi hakk nda ahsi merak ndan yola ç karak edindi i

bilgileri, söz ve resim sanat yla bulu turmay amaçlayan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



292

çindekiler

Halk Deyi lerinde Ya ayan nanç Varl klar s.13, Anadolu nanç ve

Davran lar n Dü ündürdükleri s.23, Anadolu Tanr çalar s.35, amanizm s.47,

Muska ve T ls mlar n Dünü, Bugünü s.65, Atölye s.77, Kader Aray lar s.87.



De erlendirme

Türklerin Orta Asya’dan getirerek Anadolu co rafyas nda i ledi i inanç

motiflerini, bilimsel çizgiden uzakla rmadan sanatla birle tiren bir eserdir.

Türk mitolojisindeki yarat ve türeyi mitoslar , bunlarla ilgili destan ve

efsanelerden yola ç larak resimle somutla lm r. amanizm hakk nda da bilgi

verilen eserde, Anadolu’da varl sürdüren t ls m, muska, fal vb. unsurlar n

mitolojik kökeni irdelenmi tir.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



293

Anahtar Sözcükler

Masal, Mitoloji, amanizm, Türk, Umay, Ülgen.

ndirka , Zühre

Türk Mitoslar ve Anadolu Efsanelerinin zdürümü, Ankara, mge

Kitabevi, 2007,

141 s., res, 15x21 sm.,

Kaynakça bulunmaktad r, dizin bulunmamaktad r. Eserde, Türkler ve

Türkler öncesi Anadolu’ya ili kin genel kronoloji ekleri vard r.

ISBN 978-975-533-551-3

Çal man n Amac

Türk boylar n çe itlili i, yaz olmayan Orta Asya tarihi ile ilgili bilgilerin

az ve da k olmas vb. sebeplerden dolay az bilinen Türk mitoslar daha iyi

tan yabilmek amac yla yaz lan bir eserdir. Türklerin Orta Asya’dan getirdikleri ve

günümüze dek kurgulad klar mitos ve efsaneleri bir araya getirmek ve okuyucuyla

payla mak istenilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



294

çindekiler

Sunu s.9, Giri s.11, I. Türklerin Anadolu’dan Önce çinde Bulunduklar

Tarih ve Kültür Ortam s.15, a. Orta Asya Göçer ve Yerle ik Kültürünün Evreleri

s.15, b. amanizm s.19, II. Türk Mitoslar s.27, a. amanist Dünya Görü ü s.27, b.

Evrenin Olu umu Üzerine Kurgulanan Mitoslar s.28, c. nsan n Yarad Üzerine

Kurgulanan Mitoslar s.32, 4. Türeyi Mitoslar s.35, d. Türklerde Evren/Dünya

Tasar mlar s.41, e. Tanr lar, Tanr çalar s.43, f. Tufan, kinci Yarad ya da

nsanl n lk Maceras s.50 III. Türklerin slam Kültür Ortam na Giri leri ve

Anadolu’ya Geli leri s.53, IV. Anadolu Tarihinin Olu umu s.59, V. Türklerin

Anadolu Mitoslar yla Bulu mas s.65, a. Ana Tanr ça s.65 b. Anadolu’da Çoktanr

nançlar ve Mitoslar s.73, Bitirirken s.103, Resimler s.107, Ekler, 1. Türklere li kin

Genel Kronoloji s.125, 2. Türkler Öncesi Anadolu’ya li kin Genel Kronoloji s.129,

Kaynakça s.133.


“Sunu ” ba nda verilen ön sözde eserin amaç ve kapsam ndan

bahsedilmi tir. Giri te ise mitolojinin tan yap lm , “mitoslar evrensel ve ortak

bilinçalt n ifadesidir” tezinden yola ç larak ilkel toplumlarda özellikle yarat la

ilgili mitlerin benzerli ine de inilmi tir. Sonuçta ise ana kayna Orta Asya olan

Türk mitoslar n Animist – amanist yap n Anadolu’da kar la lan öykülerle

çe itlenip, slamiyetle bütünle erek ya at ld savunulmu tur.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



295

De erlendirme

M.Ö.VI. yüzy ldan ba layarak, Türklerin Orta Asya göçer ve yerle ik

kültürlerini Anadolu’ya kadar içinde bulundu u tarih ve kültür ortam e li inde

resimlerle görselle tirerek inceleyen bir eserdir.

amanist dünya görü ü çerçevesinde ekillenen Türk mitoslar n Türk

vatan n ta nd yeni co rafyada, Anadolu’da, slamiyetin de kabulüyle ya ad

etkile im eserde ifade edilmi tir. Anadolu mitoslar n ve Türk mitoslar n

harmanland , eskinin yeninin içinde sürdü ü belirtilen eserde, olu an renkli

efsaneler çizimlerle okuyucuya sunulmu tur.

Eserde yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz çal malar ndan

faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Altay, Animist, Budizm, Efsane, Mitoloji, amanizm.

Karada , Metin,

Türk Halk Edebiyat Anlat Türleri, 3. bs., Ankara, Ürün Yay nlar , 1999,

286 s., 15x22 sm.,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



296


ISBN 975-7145-53-1

Çal man n Amac

renci ve okuyuculara, halk iirinin d nda kalan halk edebiyat

ürünlerinin tümü hakk nda temel bilgileri vermek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Sözba s.V. Üçüncü Bask çin Ön Söz s. V , Giri s.1, Halk Bilim, Halk

Edebiyat ve Edebiyat Kavramlar s.1, Halk Edebiyat Anlat Türlerine Genel Bir

Bak s.15, I. Bölüm: mitoloji ve Destanlar n Halk Edebiyat Üzerindeki Etkileri

s.18, A. Mitoloji s.18, Anadolu’da Mitoloji Miras s.29, B. Türk Mitolojisi s.34, C.

Destanlar s.43, II. Bölüm: Geçi Dönemi Ürünleri s.59, A. Manzum Dinsel Destanlar

s.59, B. Tek Tip Merkezli Destanlar s.68, 1. Battalname s.69, 2. Saltukname s.85, 3.

Dani mendname s.92, 4. Hamzaname s.97, C. Dede Korkut Anlatmalar s.97, Ç.

Köro lu Destan s.134, III. Bölüm: 1. Halk Hikayeleri s.154, 2. Halk Masallar s.179,

3. Efsane s.216, 4. F kra s.233, 5. Atalar Sözü s.254, 6. Bilmece s.273.


Ön sözde Türk halk kültürünün s rs zl üzerinde durulmu ; eserin amaç

ve kapsam hakk nda bilgi verilmi tir. Giri te halk bilimi ve halk edebiyat

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



297

kavramlar n izah , çe itli ara rmac lar n bak aç yla yap lm r. Eserde, son söz

bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk halk edebiyat anlat türlerinin ekil ve içerik bak ndan incelendi i

bir eserdir.

Eser, Türk mitolojisi ve destanlar , geçi dönemi ürünleri olarak

tan mlanan manzum dinsel destanlar ve halk edebiyat nesir türlerini içermektedir.

Türk mitolojisi ve destanlar n halk edebiyat üzerindeki etkilerinin i lendi i eserde;

Türk mitolojisinde gök ve yer cisimlerine yüklenen anlamlara yer verilmi tir. Destan

ve efsane metinlerindeki mitolojik motifler izah edilmi tir.


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Hikaye, Masal, Mitoloji, Türk.

Kaya, Muharrem,

Mitolojiden Efsaneye Türk Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerdeki

zleri, stanbul, Ba lam Yay nc k, 2007,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



298

[1y.]+215, res, 15x21sm.,


ISBN 978-975-8803-78-1

Çal man n Amac

Türklerin eski ça lardan beri kültür dünyalar ekillendiren mitolojik

unsurlar n tespit edilmesi ve bunlar n izlerinin Türkiye’deki efsanelerde devam

etti inin gösterilmesi amac yla yaz lan bir eserdir. Eserde, efsaneler dünyas n daha

iyi anla lmas hedeflenmi tir.

çindekiler

saltmalar s.6, Ön Söz s.9, Giri s.11, Mitolojinin Tan Üzerine Tarihçe

s.11, Mitoloji Kavram s.19, Mitolojide Zaman Kavram s.23, Mitolojide Mekan

Kavram s.25, Mitoloji ve Halk Hekimli i s.26, Mitlerin S fland lmas s.28, Türk

Mitolojisi, amanl k, Kaml k, Tengricilik Adland rmalar s.29, Teogoni s.32, Türk

Mitolojisinde Teogoni s.32, Gökyüzünde Bulunan Tanr lar ve Kutsal Ruhlar s.34,

Yeryüzünde Bulunan Tanr lar ve Kutsal Ruhlar s.41, Yer Alt nda Bulunan Tanr lar

ve Kutsal Ruhlar s.72, Türkiye’deki Efsanelerde Teogonik Unsurlar s.75, H r, Ak

Sakall htiyar, Boz Atl htiyar s.75, Evliya, Ata Ruhu s.81, Al Kar s.90, ubat

Kar s.92, Kapos, Kepoz s.93, May sa s.93, H bilik (G bilik) s.94, Enkebir s.94,

Cinler s.94, Ev yeleri s.96, Ta , Kaya Ruhu s.97, Da Ruhu s.98, Su Ruhu s.99,

Ate Ruhu s.102, A aç Ruhu s.102, Güne Tanr s.103, Kozmogoni s.104, Türk

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



299

Mitolojisinde Kozmogoni s.104, Gök s.110, Yer s.115, Yeralt s.120, Türkiye’deki

Efsanelerde Kozmogonik Unsurlar s.124, Samanyolu s.124, Güne , Ay s.124,

Dünyan n ekli s.126, Deprem s.126, Yerle im Yerinin Kökeni s.126, Mevsim

Dönü ümü, Tekrarlanan Zaman s.127, Ate in Kökeni s.128, Bitkiler s.128,

Hayvanlar s.130, Antropogoni s.142, Türk Mitolojisinde Antropogoni s.142, Hayvan

Ata/Ana s.150, A aç Ata/Ana s.154, Da Ata/Ana s.156, Babas z Türeme s.157,

Türkiye’deki Efsanelerde Antropogonik Unsurlar s.158, nsan n Türeyi i s.158,

Hayvan Ata/Ana s.163, A aç Ata/Ana s.164, Eskatoloji s.166, Türk Mitolojisinde

Eskatoloji s.166, Türkiye’deki Efsanelerde Eskotolojik Unsurlar s.168, Sonuç s.177,

Kaynakça s.181, Kaynak Ki iler s.203, Dizin s.205.


Ön sözde Çal man n Amac , metodu ve kaynaklar hakk nda bilgi

verilmi tir. Giri te ise mitolojinin tan , mitolojide zaman ve mekan kavramlar ,

mitlerin s fland lmas , mitoloji-halk hekimli i ili kisi ifade edilmi tir. Sonuçta ise

mit ve efsane aras ndaki benzerli e dikkat çekilmi ; mitlerin efsanelerin içinde

gizlendi i tezi savunulmu tur.

De erlendirme

Orta Asya’da yer alan mitolojik eski Türk inançlar n; Türkiye’de derlenen

efsanelerde görülen motiflerin, ola anüstü olaylar n, insanlar n ve varl klar n kökeni

oldu u dü üncesiyle efsane-mit aras nda ba lant kuran bir eserdir.

Mitolojik bilgiler verilirken baz unsurlar n teogonik, kozmogonik,

antropogonik özellikleri göz önünde tutularak s fland lmas yap lm r. Ayn

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



300

ekilde efsanelerde mitolojik temeli olan unsurlar da s fland lm , efsanelerin

gizemli dünyas mitlerle ayd nlat lm r.

Türk mitolojisiyle ilgili ara rmalarda yaln zca yaz eserlerden

faydalan lm r. Efsaneler hususunda ise yerli ve yabanc çal malardan, doktora ve

yüksek lisans tezlerinden faydalan lm r. Ayr ca derleme yap lm r.

Anahtar Sözcükler

Eskatoloji, Kam, Kozmogoni, Mitoloji, aman, Teogoni.

Köksal, Hasan,

Milli Destanlar z ve Türk Halk Edebiyat , stanbul, Üçdal Ne riyat,

1985,

336 s., 16x24 sm.,


ISBN y.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



301

Çal man n Amac

Milli destanlar z ve Türk halk edebiyat konusundaki ö renme

zorluklar ortadan kald rmak, Türk milletinin as rlar boyunca geçirdi i dil, duygu

ve dü ünce geli imine hizmet etmek amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön söz s.7, Giri s.9, Türk Edebiyat Tarihinin Devirleri s.10, I. Bölüm:

Anonim Halk Edebiyat ve Folklor s.11, Anonim Ürünleri Derleme ve nceleme

Metodlar s.11, Anonim Ürünlerin (Folklor Verimlerinin) Ara lmas nda Gaye

Nedir? s.12, II. Bölüm: Türk Destan Edebiyat na Genel Bak s.14, Destan, Masal,

Halk Hikayesi, Efsane Kavram s.15, Destan Kelimesinin Kar Olarak Kullan lan

Kavramlar s.17, Destan Kültürünün Önemi s.17, Sözlü ve Yaz Destanlar n Ay

Özellikleri s.18, Türk Destanlar ile lgili Aç klama s.19, Türk Destanlar ndaki Tipler

ve Motifler s.21, Tipler s.21, Destan Motifleri s.26, Türk Destanlar s.31,

slamiyetten Önceki Türk Destanlar s.31, slamiyet’ten Sonraki Türk Destanlar

s.54, Dede Korkut Hikayeleri s.68, Orhun Kitabeleri s.102, III. Bölüm: Atasözleri

s.109, Tarihçe s.109, Atasözlerinin De ik Dönemlerdeki Kelime Kar s.109,

Atasözlerinin Genel Tan s.110, Atasözlerinin ekil Özellikleri s.111,

Atasözlerinin Kavram Özellikleri s.112, Atasözlerinin Deyimlerden Farklar s.113,

Eski Metinlerde Mevcut Atasözlerinden Örnekler s.114, Aç k ve Kesin Ö üt fade

Eden Atasözleri s.117, IV. Bölüm: Bilmeceler s.119, Tan m s.119, Bilmece Çe itleri

s.119, Tasnifi De ik Bilmece Örnekleri s.124, V. Bölüm: Tekerlemeler s.129,

Tan m s.129, Tekerlemenin Yap s.129, VI. Bölüm: Masal s. 134, Masal Örnekleri

s.141, VII. Bölüm: Halk Hikayeleri s.149, Ara rmalar s.149, Hikaye Tan s.150,

Kirman ah Hikayesi s.151, Emrah ile Selvi Han hikayesi s.153, Kerem ile Asl

hikayesi s.157, Tahir ile Zühre hikayesi s.164, A k Garip Hikayesi s.165, ah smail

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



302

Hikayesi s.168, Bey Böyrek hikayesi s.170, VIII. Bölüm: Halk F kralar s.172,

Nasrettin Hoca F kralar ve Özellikleri s.172, IX. Bölüm: Halk Oyunlar s.177,

Karagöz s.177, Ortaoyunu s.178, Meddah s.178, X. Bölüm: Türk Halk iiri ve Halk

Hikayeleri s.180, Aç klama s.180, Halk iiri Türleri s.181, slamiyetten Sonraki

Dönemde Halk iiri Türleri s.182, Hece Vezni ile Yaz lan türler s.182, Mani s.182,

Ko ma s.188, Varsa s.196, Semai s.198, Destan s.199, Türkü s.204, Dini Konular

Üzerine Yaz lm iirler s.215, Aruz Vezni ile Yaz lm Türküler s.226, Halk airleri

ve Tasnifi s.227, Din ve Tasavvuf airleri s.228, Yunus Emre s.228, A k Pa a s.255,

Hac Bayram- Veli s.263, E refo lu s.268, Köylü airler s.275, Pir Sultan Abdal

s.275, Ka zmanl H fzi s.279, Poshoflu Müdami s.282, Ç ld rl A k enlik s.283,

k Veysel s.285, Bayburtlu Celali s.288, Sümmani s.291, Kasaba ve ehir airleri

s.292, A k Gevheri s.292, Bayburtlu Zihni s.296, Dertli, s.299, Seyrani s.302,

Ruhsati s.304, Erzurumlu Emrah s.306, Kaygusuz Abdal s.309, A k Ömer s.313,

Yusufelili Huzuri s.316, Yeniçeri airleri s.318, Kay kç Kul Mustafa s.319, Öksüz

Dede s.321, Göçebe airler s.323, Karacao lan s.323, Dadalo lu s.327, Deli Boran

s.381, Kaynak Eserler s.334.


Ön sözde Türk destanlar ve Türk halk edebiyat hakk nda yap lan

çal malar n yetersizli ine vurgu yap lm r. Giri te halk edebiyat n; anonim

edebiyat, saz ve halk airleri edebiyat ve tekke edebiyat olmak üzere üç bölüme

ayr ld belirtilmi , bunlar n tan yap lm r. Eserde, son söz bulunmamaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



303

De erlendirme

Türk halk edebiyat n manzum ve mensur türlerinin içerik ve ekil

yönleriyle incelendi i bir eserdir.

Eserde, Türk destan edebiyat , atasözleri, bilmeceler, masallar, halk

hikayeleri, halk f kralar ve halk oyunlar metin merkezli olarak incelenmi tir. slam

öncesi ve slam devri Türk destanlar ndaki tip ve motifler ayr ayr ele al nm r.

Türk halk iiri ve airlerine de yer verilmi tir.


Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Folklor, Masal, Meddah, Tasavvuf.

Necatigil, Behçet,

100 Soruda Mitologya, 2. bs., stanbul, Gerçek Yay nevi, 1973,

144 s. + [1 y.], 14x21 sm.,

Eserde dizin bulunmaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



304

ISBN y.

Çal man n Amac

Çal man n Amac ; Bat , Bat sanat ve edebiyat anlamak için

yüzy llard r Avrupa sanat ve edebiyat besleyen Yunan ve Latin mitolojisini

tan tmakt r.

çindekiler

Bir ki Aç klama s.5, Soru l : Mitos ve Mitologya Nedir? s. 7, Soru 2 :

Yunan ve Latin mitologyas bilmek niçin gerekli? s. 8, Soru 3 : lk Türk

mitoslar na hangi eserlerde rastl yoruz? s. 8, Soru 4 : Bu kitapta Türk

mitologyas ndan bahsedilecek mi? s. 9, Soru 5 : aman dininin inançlar na, yani

Altay Türklerine göre dünya nas l yarat lm r? s. 9, Soru 6: lk Türk destanlar

nelerdir? s.11, Soru 7 : Türk mitoslar , eski destanlar n hiç de ilse özetlerini

toplu halde nerelerde bulabiliriz? s.11, Soru 8 : Yunan ve Latin mitologyas ilk defa

kimlerin, hangi eserlerinde yaz ya geçti? s. 12, Soru 9 : Homeros ve Hesiodos'un

kimlikleri konusunda neler biliyoruz? s. 13, Soru 10 : Eserlerinde mitologyay da

lemi ilk Latin airleri kimlerdir? s. 14, Soru 11 : Ya tragedya, komedya airleri?

s.14, Soru 12 : Roma dininde etkileri olan Latin mitologyas nerede do du? Yunan

mitologyas ile Latin mitologyas aras nda benzerlik var m ? s.15, Soru 13 : Yunan

mitologyas na göre dünya, evren nas l yarat ld ? s.15, Soru 14: Yunan ve Latin

klasiklerinde ve ba ka Bat eserlerinde, mitolojik isimlerden en çok Zeus ve Jupiter

isimlerine rasl yoruz; niçin? s.16, Soru 15 : Zeus'un öbür iki erkek karde i Poseidon

ile Hades mitoslara ne ekilde geçtiler? Görünü leri, k klar nas ld r? s. 17, Soru 16

: Zeus'tan olma tanr lar kimlerdir ve nedir öyküleri, nitelikleri? s. 18, Soru 17 :

Dionysos'u arap tanr biliyoruz, Zeus'un o ullar aras nda ad geçmedi; Zeus'un

lu de il mi? s. 20, Soru 18 : Peki, ya Herakles? O da Zeus'un o luydu; Herakles de

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



305

tanr de il mi? s. 21, Soru 19 : Zeus'un k z karde i Hera, mitoslarda nas l bir kad n

olarak geçer? s.23, Soru 20: Zeus'un öteki k z karde i Hestia, mitoslarda yüceltilir

mi; nas l? s. 24, Soru 21: Zeus 'k tanr çalar kimlerdir ve nedir öyküleri? s. 25, Soru

22 : Zeus'un, ölümlülerden olmu k zlar içinde en ünlüsü hangisidir? s. 26, Soru

23 : Zeus'un ölümlülerden olma o ullar Dionysos ile Herakles'ten yukarda

bahsedildi. Böyle, ölümlülerden, ba ka o ullar da var m Zeus'un? s. 27, Soru 24:

k tanr ças oldu una göre Aphrodite, birçok a klar ya am r; nas l a klard

bunlar? s. 28, Soru 25 : Zeus k Aphrodite'nin a k tanr ças oldu unu ö rendik. Bu

tanr ça yan s ra Yunanl larda bir de a k tanr var m yd ? s.29, Soru 26: Zeus'un

kar Hera'n n çok k skanç oldu unu ö rendik; çok mu çapk nd Zeus? s.30, Soru

27 : Cevaplarda ara s ra “Olymposlu tanr lar” sözü geçiyor; bundan tanr lar n toplu

halde Olympos'ta ya ad klar anla yor. Belli bir yer midir ve neresidir Olympos? s.

32, Soru 28 : Ba ca Roma tanr lar kimlerdir? Bu tanr larla Yunan tanr lar aras nda

özle meler, kayna malar ne zaman oldu? s. 33, Soru 29 : Tanr lar n yemekleri,

içkileri nelerdir? s.35, Soru 30 : 13. sorunun cevab nda “ilk tanr ça Gaia ile

Uranos'tan Olympos tanr lar d nda Titan'lar, Hekatonheir'ler ve Kyklop'lar

meydana geldi” denilmi ti; bunlar n kimliklerini aç klar m z? s.35,Soru 31 :

Yunan mitologyas nda soylar ilk tanr lara ba lanan ba ka devler de var m ? s. 38,

Soru 32 : Homeros'un lyada's nda anlat lan Troya sava da mitolojik bir sava

r? Troya, bir hayal - ehir mi? s. 38, Soru 33 : Homeros'taki ekliyle Troya

destan lyada'da nas l özetlenir? s.39, Soru 34 : lyada destan nda olaylar n

Akhilleus'un kahramanl klar çevresinde topland anla yor. Akhilleus'u daha

etrafl ca tan tamaz m z? s.40, Soru 35 : Yunan sava lar ndan baz lar bir tahta at

içine gizlenmi ler de, Yunan ordusunun Troya önünden çekildi ini gören Troyal lar

at ehirden içeri alm lar. Atta sakl sava lar da, tetikte bekleyen yolda lar na

kap lan açm lar, ve Troya bu ekilde zaptedilmi , derler. Özette bu efsaneden

bahsedilmedi; niçin? s.42, Soru 36 : Eski Yunanl lar n lyada destan gibi, Latinlerin

de bir destan var m ; varsa nedir konusu? s.43, Soru 37 : Mitologyada Yeralt Ülkesi

nas l bir yer, neler var orada? s.43, Soru 38 : Yeralt Ülkesi'ne kimler ve hangi suçlar

yüzünden sürüldüler? Cezalar neler oldu? s.45, Soru 39 : Pan kimdir? s.48, Soru 40

: Sa k, hekimlik konusunda eski Yunan ve Roma inançlar , ne gibi mitoslar n

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



306

do mas na yol açt ? s.48, Soru 41 : Eski Yunan ve Romal larda, Olympos tanr lar

soyundan gelmeyip de soyut kavramlar n ki ile tirilmi ekilleri olan tanr lar veya

tanr sal kuvvetler de var m ? s.49, Soru 42 : Mitologyada Yunan ve Roma tanr lar

nda, ya da, yabanc tanr lar n, uzak ülkelerin de bahsi geçer mi? s.51, Soru

43:Homeros destanlar nda Eski Yunanl lar n isimleri nedir? s.51, Soru 44 :

Mitologyada isimleri geçen ba ca Yunan ada ve yar madalar hangileridir? s.52,

Soru 45 : Yunan mitologyas nda adlan geçen ünlü limanlar n, ehirlerin, gerçek ya

da hayal ülke ve bölgelerin isimleri, bunlarla ilgili mitoslar nelerdir? s.54, Soru 46 :

Çanakkale ile ilgili mitoslar da vard r her halde? s.57, Soru 47 : Mitologyada ünlü

denizler, rmaklar, kaynak ve p narlar hangileridir? s.58, Soru 48 : Önceki soruda,

kaynak ve p narlardan bahsedilirken nymphe'ler sözü geçti; kimlerdir bu nymphe'ler?

s. 59, Soru 49 : Mitologyada ünlü da lar, tepeler hangileri? s. 60, Soru 50 :

Mitologyada adlar geçen belli ba tap naklar nerelerdeydi? s. 61, Soru 51 : Eski

Yunanda kâhinlik nas ld ? Mitoslarda en ünlü kâhinler, kâhin kad nlar, gaipten haber

veren ve büyücü kad nlar kimlerdir? s.62, Soru 52 : Yunan mitologyas nda tanr lar n

dünyaya gönderdikleri ilk kad n kimdir? s.65, Soru 53 : Yunan mitologyas nda Nuh

tufan na benzer bir mitos var m r? s.65, Soru 54 : Yunan mitologyas nda en ünlü

kral kimdir ve nedir öyküsü? s. 65, Soru 55 : Yunan mitos ve eposlar nda ünlü öbür

krallar kimlerdir ve nelerdir öyküleri? s.67, Soru 56 : thaka kral Odysseus kimdir,

Homeros'un Odysseia destan n konusu nedir? s.70, Soru 57: Mitoslarda ünlü ikizler

kimlerdir ve nelerdir öyküleri? s.71, Soru 58: Kral e lerinin mitoslarda rolleri nedir?

Bu kad nlar n (yani kraliçelerin) en me hurlar hangileri? s. 73, Soru 59 : Kral e leri

aras nda Penelope say lmad , thaka kral Odysseus'un kar de il miydi? s. 73, Soru

60 : Yusuf Kâmil Pa a'n n, Türkçede ilk çeviri roman olan, Tercüme-i Telemak

isimli kitab n mitologya ile ilgisi nedir? s.74, Soru 61 : Evlâtlarda ana baba

sevgisini belirten ba ka mitoslar, efsaneler de var m Eski Yunan dünyas nda? s.75,

Soru 62 : Mitologyada sad k dost temas i leyen öyküler de yer al yor mu? s.76,

Soru 63 : Mitoslar, alçak ruhlu, basit insanlar da tan r m ? s. 77, Soru 64 : Kral

ullar n mitoslardaki öyküleri nelerdir? s.78, Soru 65 : Kral k zlar n

mitoslardaki öyküleri nelerdir? s.79, Soru 66: Halktan kimselerin de mitoslarda yeri

var m , ne ölçüde? s.80, Soru 67 : Kad nlar n ihanet, hainlik, merak, tecessüs, bö-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



307

bürlenme, k skançl k ve intikam gibi türlü duylar dile getiren; bu yüzden tanr

veya tanr çalar n gazaplar na u ray lar , hayatlar n facialarla sona erdi ini

anlatan mitoslar hangileri? s.82, Soru 68:Yeralt ülkesinde ebedî suçlular n kimlikleri

58. soruda söylenmi ti. Böyle, tanr sal düzeni- bozduklar için, tanr lar n h na

sa ken u rayan erkekler de var m ? s.84, Soru 69: Mitologyada hayvana, bitkiye,

çiçe e ve ba ka eylere dönü en insanlar, periler kimlerdir ve nelerdir öyküleri? s.85,

Soru 70: Mitologya bir yan yla sava lar, çeki meler oldu una göre en ünlü silâhlar,

kimlerin hangi silâhlar r? Soru 71: Mitos ve eposlarda ba ka, ünlü e yalar nelerdir?

Soru 72: Demokles'in k diye bir söz vard r; Demokles de bir mitos kahraman

? Soru 73: Mitoslarda hayvanlar n da yeri var m , ne dereceye kadar? Hangi

hayvanlar n öyküleri mitoslara geçmi tir? Soru 74: nsanlar n hayvana dönü tüklerini

gördük (soru 66), hayvanlar n da insana dönü mesi var m mitologyada? s.96, Soru

75: Hayvanlardan insana, insanlardan hayvana dönü meler oluyor; mitologya'da yan

insan, yan hayvan yarat klar da vard r u halde? Soru 76: Baz Eski Yunan

vazolar nda atla insan kar yarat klar görülüyor; onlar n isimleri nedir? Soru 77:

Kentaur’lar n sava klar Lapith'ler kimler? Soru 78: Mitoslarda hangi çalg lar var;

bu çalg larla söylenen ark lara ne gibi isimler verilirdi? Soru 79: Ünlü ark lar,

ozanlar var m mitoslarda? Soru 80: Musalar kimlerdir; ark ile, çalg ile ilgileri

nedir? s. 101, Soru 81: Eski Yunanl lar n, Romal lar n tanr lar, tanr çalar için

düzenledikleri enlikler, törenler var m yd ; nelerdi bunlar? s.101, Soru 82: Orphik

nedir, Mysteria nedir? s.106, Soru 83: Epos ve mitoslar n Akhilleus, Herakles gibi

ünlü kahramanlar tan k. Ba ka yi it sava lar yok mu? s.108, Soru 84:

Mitoslar n anl , ünlü sava lar yan nda fedakâr, sessiz delikanl lar da vard r her

halde? s.110, Soru 85: Erkeklerle beraber veya onlara kar çarp an sava kad nlar

da var m , kimler? s.110, Soru 86: Mitoslarda, Troya sava gibi büyük sava lar d -

nda, küçük ölçüde toplu seferleri anlatanlar da var m , hangileri? s.111, Soru 87:

Eski Yunan ve Romal larda bitkiler, ba lar bahçeler, topra n ye ermesi, bahar

üzerine mitik ne gibi inançlar vard r? s.13, Soru 88: Çiftçili in, tar n ba lang ,

uygarl a do ru ilerleme a amalar anlatan mitoslardan en ünlüleri hangileridir?

s.114, Soru 89: Mitologyada uçmay deneyen ilk adam kimdir ve nedir öyküsü?

s.115, Soru 90: Yunan mitoslar nda Tevrat'taki Samson ve Dalila efsanesini and ran

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



308

bir öykü var m , hangisi? s.115, Soru 91: Mitoslarda öyküleri anlat lan devler,

canavarlar, canavar kad nlar, ifrit ve haydutlar kimlerdir? s.116, Soru 92: Eski

Yunan, Roma inanc nda gece, ay, güne ve y ld zlarla ilgili astronomi kavram ve

mitoslar nelerdir? s.118, Soru 93: Mitologyada rüzgârlar n isimleri nelerdir, rüz-

gârlarla ilgili mitoslar hangileridir? s.120, Soru 94: Eski Yunan ve Romal lar,

ehirleri evleri koruyan tanr lar n varl na da inan rlar m yd ? s.121, Soru 95:

Hayvanlar taraf ndan emzirilerek büyüyen mitos kahramanlar var m ? s.122, Soru

96: Yunan ve Roma mitologyalar konusunda, Tanzimattan günümüze kadar,

edebiyat zda derleme, çeviri ba ca kitaplar nelerdir? s.122, Soru 97: Birçok

mitoslar n özetinde Latin airi Ovidius'un “Metamorphoslar” isimli eseri kaynak diye

gösterildi; bu kitap dilimize çevrildi mi? s.123, Soru 98: Yunan ve Latin

mitologyalar bizim air ve yazarlar zdan hangilerini ne derecede ilgilendirdi;

kimler bu mitoslardan faydaland lar? s. 123, Soru 99: Yunan klasiklerinden çeviriler

yapm olan Azra Erhat ile hikâye ve romanlar n konular daha çok Ege

lar ndan, Akdenizden alan Halikarnas Bal kç 'n n mitologya ile ilgili telif eser-

leri yok mu? s.124, Soru 100: Hiç de ilse iirlerden baz örnekler üzerinde uy-

gulama yapsak? s.125.

Ön söz/ Giri / Son Söz

Eserde; ön söz, giri , son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Mitoloji, özellikle Yunan ve Latin mitolojisi hakk nda sorulan 100 soruyla

Bat sanat ve edebiyat n kayna na ula lmaya çal lan bir eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



309

Eserde; Yunan ve Latin mitolojisinin kahramanlar , destanlarda geçen yer

adlar , a k hikayeleri ve bunlar n di er sanat dallar na etkisi ifade edilmi tir. Türk

mitolojisine geni yer verilmeyen eserde Türk mitolojisinin kaynaklar ve yarat la

ilgili mitler k saca yer bulmu tur.


Anahtar Sözcükler

Destan, Homeros, Mitos, Mitologya, aman, Zeus.

Örnek, Sedat Veyis,

100 soruda lkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane, stanbul, Gerçek

Yay nevi, 1971,

231 s., 14x21 sm.,


ISBN y.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



310

Çal man n Amac

lkel diye nitelenen halklar n inanç dünyalar , büyülerini, sanatlar ,

efsanelerini bir bütün içinde ele al p, sistemli olarak aç klamay amaçlayan bir

eserdir.

çindekiler

Ön söz s.5, Giri A. Genel Aç klamalar: Soru 1. lkel diye kimler nitelenir?

lkellerin ba ca özellikleri nelerdir? s.7, Soru 2. lkellerde din, büyü, sanat ve

mitolojiyi konu edinen Etnoloji nas l bir bilimdir? s.9, Soru 3. Etnolojik çal malar

ne zaman ba lam r? Geli mesine ba ca kimler katk da bulunmu tur? s.10, Soru 4.

Etnoloji’nin ba ca konular nelerdir? s.13, Soru 5. Din Etnolojisi nedir, neleri konu

edinir, nelerden yararlan r? s.14, Soru 6. Din Etnolojisi’nin yararland yöntemler

nelerdir? s.15, b. lkel Dü ünce Tarz ve lkel Zihniyet: Soru 7. L.Lévy-Bruhl’e ve

E.Durkheim’a göre ilkel dü ünce tarz ne gibi özellikler ta r? s.17, Soru 8.

Etnologlar n Lévy-Bruhl’e yönelttikleri ele tiriler hangi noktalarda toplanmaktad r?

s.20, Soru 9. Etnologlara, folklorculara ve psikologlara göre ilkel ya da geli memi

dü üncenin özellikleri nelerdir? s.21, Birinci Bölüm: Din A. Dinsel Temel Kavramlar

I. Animizm Soru 10. Animizm kuram kim ortaya atm r? Bu kuram dinin

ba lang nas l aç klamaktad r? s.24, Soru 11. lkellerde ruh tasar nas ld r ve

kaç çe it ruh vard r? s.26, II. Dinamizm Soru 12. Dinamizm kavram ndan ne

anl yoruz? Dinamist dünya görü ü nas l bir görü tür? s.28, Soru 13. Dinamizmin

yerli dilindeki kar olan mana inanc nas l bir inançt r? Çe itli ilkel toplumlardaki

adlar nelerdir? Manan n elde edili i ve kaybedili i nas ld r? s.30, s.Soru 14. Mana

inanc na ba olarak ortaya ç kan tabu ne demektir? Niçin baz yasaklara ve

kaç nmalara uyulmaktad r? s.33, Soru 15. Cinsiyet ayr na dayanan tabular

nelerdir? yiyecekle ilgili tabular var m r? Bir eyin pis kabul edilmesi o eyi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



311

tabula r m ? Yüksek dinlerde de görülen tabular n temelinde hangi duygular

yatmaktad r? Ad n da tabula olur mu? s.35, III.Totemizm Soru 16. Totemizm

nas l bir tasar md r? Kelimenin asl hangi dilden gelmektedir? Özellikleri nelerdir?

Totemizm konusunda çal an bilginler kimlerdir? s.38, Soru 17. Grup totemizmi ne

demektir? Grubun totemi ile ili kileri nas ld r? Grup totemizminin dinsel yan m ,

toplumsal yan m a r basar? s.42, Soru 19. Alter ego, Nagualizm ve Tonalizm

kavramlar ndan ne anl yoruz? s.43, Soru 20. Cinse ba totemcili in temelinde hangi

dü ünce yatmaktad r? Cinsler aras nda ili kiler nas ld r? s.45, IV. Feti izm Soru 21.

Feti izm nedir? Feti lerin etkileri de ik midir? Feti lere niçin çivi çak r? s.46, V.

amanizm Soru 22. aman kelimesinin etimolojisi nedir? amanizm ne demektir?

En çok yeryüzünün hangi bölgelerinde görülür? s.47, Soru 23. aman olabilmek için

gerekli önbelirtiler nelerdir? s.49, Soru 24. Mistik parçalanma ne demektir? s.51,

Soru 25. aman aday bir e itim ve ö renimden geçer mi? s.53, Soru 26. aman,

hastalar nas l sa alt r? s.54, Soru 27. amanlar n hastalar sa alt rken okuduklar

türkü, ilahi ve dualar nas l bir öz ta rlar? Birkaç örnek verebilir miyiz? s.58, Soru

28. aman ölü ruhunun öte dünyaya gidi ine nas l e lik eder? s.62, Soru 29. aman

giysisinin ne gibi dinsel ve büyüsel özellikleri vard r? s.64, Soru 30. aman

davulunun ne gibi bir fonksiyonu vard r? s.66, Soru 31. amanlara basit birer hasta

gözüyle bakabilir miyiz? s.67, B. Yüce Varl k Kavram Soru 32. Yüce Varl k

tasar ndan ne anla lmaktad r? Yüce Varl k’la Tek Tanr aras ndaki ay m nedir?

s.70, Soru 33. Yüce Varl k nas l tasar mlan r? Ona insanc l çizgiler ve nitelikler

verilir mi? Göksel olaylarla ba lant var m r? s.71, soru 34. Yüce Varl k hangi

adlarla nitelenir? Yüce Varl k’a nas l seslenilir? s.73, Soru 35. Dinsel hayatta Yüce

Varl k inanc ve tasar ön planda m r? Onun yerini zamanla ba ka kudretler

alm m r? s.75, C. badet Soru 36. badet deyince ne anla r? badeti olu turan

önemli ö eler nelerdir? badet neleri gerektirir s.78, Soru 37. Nerelerde ibadet edilir?

Buralar neden ibadet yeri olarak seçilmi tir? s.79, Soru 38. badet ve ayinleri kimler

yönetir? Büyücüyle din adam kesinlikle birbirinden ayr r m ? efler ayn zamanda

dinsel lider olabilirler mi? Dinsel liderin kendisi kült objesi olabilir mi? s.80, Soru

39. badetin ko ullar nelerdir? s.82, Soru 40. Dua nedir? Ne zaman dua edilir? Kaç

çe it dua vard r? Bunlara örnekler verir misiniz? s.83, Soru 41. badetin önemli

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



312

elerinden olan kurban hangi amaçlara yönelmi tir? Kurbanlar kaç k sma ayr r?

lk ürün, ilk av kimlere sunulur? s.87, Soru 42. badette kullan lan araçlar n

ba calar hangileridir? Bunlar n kutsall nereden gelmektedir? s.89, Soru 43.

Tipik bir kutsal araç olan çurunga en çok nerede kullan r? Biçimsel özellikleri

nelerdir? Kimlere tabudur? s.91, Soru 44. Ölüler ibadeti nas l bir dü ünceden

do mu tur? Dinin ba lang ölüler ibadetinde arayabilir miyiz? s.93, Soru 45.

Atalar ibadeti hangi dü ünceden do mu tur? s. 94, Soru 46. Hayvan kültü en çok

hangi halklarda görülür? En çok hangi hayvanlar kutsan r? Hayvan kültü totemizm

alan na girer mi? s.96, Soru 47. Ay kültünün temelinde hangi dü ünce yatmaktad r?

Ay kültü en çok kimlerde görülür? Bu konuda birkaç örnek verilebilir mi? s.98, Soru

48. Ta , a aç ve su kültü ne gibi özellikleri içermektedir? s.101, D. badetin Sosyal

Yan Soru 49. Geçi ritleri niçin yap r? Hayat n en çok hangi dönemlerini kapsar?

Erkek lohusal nedir? s.105, Soru 50. Erginleme törenleri ve ritleri hangi amaçla

yap r? Bir erginleme töreni genel çizgileriyle hangi bölümlerden olu ur? K zlar n

erginlenmesi daha basit midir? s.108, Soru 51. Erkekler derne i ile kad nlar

derne inin özellikleri nelerdir? s.110, Soru 52. Erkekler birli i ile gizli dernekler

aras nda ne gibi farklar vard r? Ünlü gizli dernekler hangileridir? Bunlar n ne gibi

görevleri vard r? s.112, E.Öte Dünya ile lgili Tasar mlar Soru 53. Ölünün öte

dünyaya gidi iyle ilgili i lemler hangi duygular n etkisi alt nda yap r? Cesedin öte

dünyaya u urlan biçimi nas ld r? s.115, Soru 54. Öte dünya nerelerde dü ünülür?

Kaç çe it öte dünya vard r? Bunlar n özellikleri nelerdir? s.117, Soru 55. Öte

dünyaya gidi nas l olur? Öte dünyaya giden yollar tehlikelerle dolu mudur? s.119,

Soru 56. Öte dünyadaki hayat nas l tasar mlan r? s.121, Soru 57. Ölüm biçimi,

ölünün öte dünyadaki yerini etkiler mi? s.123, Soru 58. Toplumsal yer ve s f öte

dünya’daki durumu etkiler mi? lkellerin öte dünya ile ilgili tasar mlar hangi

noktalarda toplayabiliriz? s.125, F.Dinin Ba lang ç Kuramlar ve Dinlerin Da

Soru 59. Dinin herkes için geçerli bir tan yap labilir mi? Dinin ba lang ve

geli im evrelerini aç klamaya çal an etnolojik kuramlar n ba calar nelerdir? s.127,

Soru 60. lkel dinlere ba olanlar n di er dinlere ba olanlara göre say lar ne

kadard r? Dinler niteliklerine göre birtak m gruplara ayr labilir mi? s.130, kinci

Bölüm Büyü A. Büyü le lgili Aç klamalar Soru 61. Büyü neleri konu edinir?

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



313

Tanr sal olanla ve öte dünya ile ilgilenir mi? Büyü terimleri aras nda ne gibi ince

ayr mlar vard r? Büyüyü nas l tan mlar z? s.133, Soru 62. Büyünün temelinde yatan

dinsel dünya görü ü ve psikolojik nedenler nedir? s.135, Soru 63. Büyü ile din

aras ndaki benzer ve ayr noktalar nelerdir? s.137, Soru 64. Büyü ile bilim aras ndaki

ayr klar nelerdir? s.138, B.Büyü Çe itleri ve Araçlar Soru 65. Kaç çe it büyü

vard r? Sempatik büyüden ne anla r? Taklit büyüsü hangi ilkeye dayan r? s. 141,

Soru 66. Temas büyüsü hangi ilkeye dayan r? Uygulan nda nelerden yaralan r?

Taklit büyüsünden kesin olarak ayr r m ? s.143, Soru 67. Ak ve kara büyünün

özellikleri nelerdir Allopatik büyü ne demektir? s.146, Soru 69. Ad, say ve renkle

ilgili büyülerin özellikleri nelerdir? s.147, Soru 70. Amulet ve u urluklar n ortaya

lar nas l aç klan r? Bunlar hangi amaçlarla kullan lmaktad r? s.148, Üçüncü

Bölüm: Sanat A. lkel Sanata li kin Genel Aç klamalar Soru 71. lkellerin sanat

konu edinen sanat etnolojisinin alan ve görevleri nelerdir? Sanat etnolojisi hangi

disiplinlerle i birli i yapmak zorundad r? s.151, Soru 72. lkel sanat n ara lmas na

ne zaman ba lanm r? Bu konuya katk lar olan etnologlar kimlerdir? s. 152, Soru

73. lkel sanata ilgi duyan modern sanatç lar kimlerdir? lkel sanat n Bat ’da

tan nmas nas l olmu tur? s.155, Soru 74. lkellerde sanatç n durumu nas ld r?

Kimler sanatç olabilir? Sanatç olabilmek için nas l bir e itimden geçmek gerekir?

s.157, Soru 75. lkel sanatç etkileyen ba ca faktörler nelerdir? s.160, Soru 76.

lkel sanat n ba ca niteli i nedir? s.161, Soru 77. lkel sanat hakk nda etnologlar n

ve sanatç lar n görü leri nelerdir? lkel sanata hangi aç dan bakmak gerekir? s.162,

Soru 78. lkel sanat eserlerinin bulundu u belli ba müzeler hangileridir? s.164, B.

Yerli Sanat n Bölgesel Özellikleri s.79. Okyanusya yerlilerinin sanat eserleri hangi

amaca yöneliktir? Polinezya sanat n ba ca özellikleri nelerdir? s.168, Soru 80.

Malenezya yerli sanat n özellikleri nelerdir? s.170, Soru 81. Mikronezya yerli

sanat n özellikleri nelerdir? s.171, Soru 82. Avustralya yerli sanat n özellikleri

nelerdir? s.172, Soru 83. Bu man kaya resimleri hangi amaçla yap lm r? Bu

resimlerin benzerleri ba ka yerlerde de görülür mü? s.173, Soru 84. Kuzey Amerika

yerli sanat n özellikleri nelerdir? s.174, Soru 85. Güney Amerika yerli sanat n

özellikleri nelerdir? s.176, Soru 86. Afrika zenci sanat hangi malzemeleri kullan r?

Özellikleri nelerdir? s.177, Soru 87. Zenci heykel ve maskelerindeki “yürek biçimi

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



314

yüz” üslubu hangi bölgelerde görülür? Bu üslubun ta devri sanat yla ili kisi

olabilece i dü ünülür mü? s.179, C.Dans, Müzik, Dram, iir Soru 88. lkellerin dans

dinsel ve büyüsel karakterde midir? En çok hangi olaylara ba olarak dans edilir?

Müzik de dans gibi dinsel bir karakter ta r m ? s.181, Soru 89. lkellerin dram ve

iirinin niteli i nedir? Birkaç iir örne i verebilir miyiz? s.183, D.Süslenme ve

Teknikleri Soru 90. Süslenmenin temelinde hangi nedenler yatmaktad r? Dövme,

beden yaralama nas l yap r? s.187, Soru 91. Beden sakatlama, boyama, di leri

rma ve kafatas n biçimini de tirme pratikleri niçin yap r? s.188, Dördüncü

Bölüm: Efsane Soru 92. Efsanelerin ba ca konular nelerdir? Efsanelerin

anlat nda ve canland lmas nda nelere uymak gerekir? s.190, Soru 93. Dünyan n

yarat sadece tanr lar n i i midir? Yarat efsanelerinde su motifinin rolü büyük

müdür? “Dünya yumurtas ” ne demektir? Dünyan n hep var olabildi ine inanan

ülkeler de var m r? s.192, Soru 94. nsanlar sadece tanr lar m yaratm r? nsan n

yarat nda en çok hangi malzeme kullan lm r? s.195, Soru 95. nsanlar bitkileri

nas l elde etmi lerdir? Bu elde edi te “çalma” ve “ac ma” motiflerinin rolü büyük

müdür? Hayvanlar n yarat lmas nas l olmu tur? s.197, Soru 96. nsanlar ba lang çta

ölümsüz müydü? “Y lan” ve “yanl anlama” motifleri ne demektir? Tanr lar n

buyruklar dinlenseydi insanlar hep ölümsüz mü kalacaklard ? Ölümün ortaya

ba ka aç klamalar da var m r? s.200, Soru 97. Ate nas l elde edilmi tir?

Ate in elde edilmesinde hayvanlar da arac k yapm lar m r? s.203, Soru 98.

Yeryüzünü yok eden tufan n nedeni nas l aç klanmaktad r? Bu tufan, bildi imiz tufan

efsanesinden etkilenmi midir? s.206, Soru 99. Suyun yan s ra dünyay yok eden

yang n motifi nas l i lenmektedir? s.208, Soru 100. Adetlerin, kurumlar n, törenlerin,

teknik bilgilerin kökenleri de efsanelerle mi aç klan r? s.210, Küçük Sözlük s.213,

Kaynaklar s.219.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



315


Ön sözde ilkel insan, do a kar ndaki sava nda teknik yetersizli ini din,

büyü ve dinin buyru undaki sanatla gidermeye çal an insan olarak tan mlanm r.

Çal man n Amac belirtilmi tir. Giri te ilkel insan n özellikleri s ralanm ; etnoloji

kavram n tan yap lm r. Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

lkellerin toplumsal ve politik örgütlerini, ekonomilerini, maddi kültürlerini,

adetlerini, geleneklerini kavramak amac yla sorulan sorulara yan t aranan bir eserdir.

Eserde; din, büyü, sanat, efsane gibi “bilim öncesi bilim” olarak tan mlanan

kavramlar üzerinden toplumlar n sosyolojik haritas çizilmi tir. Mythos olarak

nitelenen efsane bölümünde Türk mitolojisine yer verilmi ; çe itli motiflerin efsane

metinleri üzerinden bilimsel kurgusu yap lm r.


Anahtar Sözcükler

Büyü, Efsane, Etnoloji, Mit, amanizm, Totemizm.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



316

Sakao lu, Saim,

Anadolu-Türk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip

Katalogu, Ankara, Ankara Üniversitesi Bas mevi, 1980,

140 s., 16x24 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Bilimsel anlamda bugüne kadar üzerinde çok durulmayan Anadolu-Türk

efsaneleri hakk nda, yap lacak ilmi çal malar için bir çekirdek olu turmas amac yla

yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.VI, Giri s.1, A-Halk Anlatmalar s.1, B- Efsane Nedir? S.3, C-

Efsanelerin Te ekkülü s.6, Ç- Efsane Tipleri s.7, D- Efsane Üzerine Yap lan

Çal malar s.10, E- Efsanenin Mit, Masal, Destan ile Olan Münasebeti s.21, a)

Efsane-Mit Münasebeti s.21, b) Efsane-Masal Münasebeti s.21, c) Efsane-Destan

Münasebeti s.22, Birinci Bölüm: Motif ve De me s.23, A- Motif Nedir? S.23, B-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



317

ekil De tirme Nedir s.28, C- Ta Kesilme Nedir s.32, kinci Bölüm: Ta

Kesilmenin Hususiyetleri s.38, A- Neler Ta Kesilir s.38, B- Niçin Ta Kesilirler?

S.40, C- Nas l Ta Kesilirler s.42, Üçüncü Bölüm: Di er Kültürlerde Ta Kesilmeler

s.45, A- Mitlerde Ta Kesilmeler s.45, Masallarda Ta Kesilmeler s.46, C-

Efsanelerde Ta Kesilmeler s.49, Ç- nanmalarda Ta Kesilmeler s.51, Dördüncü

Bölüm: Dinlerde Ta Kesilme s.54, Be inci Bölüm: Türklerde Ta Kesilme s.60, A-

Asya Türklerinde Ta Kesilme s.60, 1. Kumuk Metni s.61, 2. K rg z Metni s.62, 3.

Altay Metinleri s.62, B- Avrupa Türklerinde Ta Kesilme s.62, C- Anadolu

Türklerinde Ta Kesilme s.64, 1. efsanelerin Konular na Göre Tasnifi s.64, 2. Baz

Motif ve Tiplere Dair s.65, a) De ik Bölgelerde Tespit Edilen Benzer Efsaneler

s.66, c) Ta Kesilme Motifine Yer Veren Farkl Efsaneler s.67, ç) Birden Fazla

Motifli Efsaneler s.68, 3. Efsanelerdeki Folklorik Unsurlar s.68, a) Say lar s.68, b)

Adetler s.69, c) Yer Adlar s.69, 4. Di er anlatmalarla Ortak Motifler s.70, a)

Efsanelerdeki Masal Motifleri s.71, b) Efsanelerdeki F kra Motifleri s.72, c)

Kesikba motifi s.72, 5. Ta Kesilme Motifine Yer Vermeyen Benzer Efsaneler s.73,

6. Anadolu Folklorunda Ta Kesilme s.76, 7. Ta lar n Canlanmas s.76, Netice s.78,

Kaynakça s.82, I. Kataloglar s.82, II. Kitap ve Makaleler s.83, Dizin s.87, I. ah s

Adlar s.87, II. Eser Adlar s.89, III. Yer Adlar s.92, IV. Di erleri s.94, V. Efsane

Tipleri s.96, VI. Motifler s.98, Ta Kesilme Motifine Yer Veren Efsanelerin Tip

Katalo u s.100 Kaynaklar s.101, Kitaplar s.102, Dergiler s.103, Dergilerdeki Yaz lar

s.103, Talebe Mezuniyet Tezleri s.104, Derleyiciler s.104, Tiplerin llere Göre

Da s.108, Ta Kesilme motifine Yer Veren Anadolu Efsanelerinin Tip Katalo u

Umumi Plan s.110, 1-45 A k s.111, 51-100 Zor Durumdan Kurtulma s.118, 111-160

Sayg zl klar s.125, 171-190 Kötü Huylar s.129, 201-220 H r ve nsanlar s.131,

231-280 De ik Ta Kesilmeler s.134, 291-300 Eksik Anlat lanlar s.140.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



318


Ön sözde Anadolu’nun efsaneler hazinesi oldu u belirtilmi ; bu zenginlik

içinde efsanelere genel yakla man n zorlu u ifade edilmi tir. Giri te mit, masal,

destan gibi halk anlatmalar ile efsane aras ndaki farklar izah edilmi tir. Son sözde,

ta kesilme motifinin Anadolu-Türk efsaneleri içinde en yayg n motif oldu u tezi

savunulmu tur.

De erlendirme

Anadolu-Türk efsanelerinde ta kesilme motifini ele alan, bunlar n tip

kataloglar içeren bir eserdir.

Asya ve Avrupa Türkleri ile ilgili olarak tespit edilen efsanelere de yer

verilmekle birlikte, çal man n esas Anadolu efsanelerindeki ta kesilme motifidir.

Türk efsanelerindeki baz motiflerin yabanc motiflerle benzerliklerine de dikkat

çekilmi tir. Mitlerde ta kesilme motifi metin merkezli olarak incelenmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n kitap, makale, tez çal malar ndan

faydalan lan eserde; efsane motiflerinin derlemesi yap lm r.

Anahtar Sözcükler

Destan, Efsane, Folklor, Masal, Mit, Türk.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



319

Sakao lu, Saim; Duymaz, Ali (Haz.),

slamiyet Öncesi Türk Destanlar , 2. bs., stanbul, Ötüken Ne riyat, 2006,

[1y.] + 256 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-437-399-X

Çal man n Amac

slamiyet’ten önceki Türk destanlar yla ilgili yaz lan makaleleri ve

metinleri bir araya getirerek “destan” konusunu ele alan bilim adamlar na ve

rencilere yard mc olmak amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Sunu s.9, Birinci Bölüm: Türk Destanlar Üzerine ncelemeler, Milli Türk

Destan s.13, Türk Dilinde Destan Kelimesi ve Mefhumu s.18, Türk Kozmogonisi

s.28, Türk Destan n Tasnifi (I), s.31, Türk Destanlar na Genel Bak s.35, Türk

Destan S fland rma Tecrübesi s.51, slamiyet’ten Önce Türk Destan s.55, Türk

Kahramanl k Destanlar s.57, Anadolu Folklorunda Göktürk Efsanelerinin zleri s.67,

Türk Rivayetlerinde “Bozkurt” s.75, u Destan Hakk nda s.82, O uz Ka an-O uz

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



320

Han Destan s.90, O uz Ka an Destan Üzerine Baz Dü ünceler s.108, O uz

Destan ndaki Irk l Ata s.113, Dede Korkut Hikayelerinde Kal p fadeler s.115, Dede

Korkut Kitab ’nda Alpl a Geçi ve Topluma Kat lma Törenleri Üzerine Bir

De erlendirme s.125, Türk A aç Kültü nanc n Dede Korkut Hikayelerindeki

Yans malar s.138, Türk Destanc k Gelene ine Bütüncül Yakla abilme ve Alp

Kavram Üzerine Baz Yeni Yakla m Denemeleri s.150. kinci Bölüm: Türk

destanlar Meinleri, I. Yarat , Tufan ve K yamet Metinleri, A) Türk Yarat

Destanlar s.167, 1. Saha (Yakut) Türklerinin Yarat Destan s.167, 2. Altay

Türklerinin Yarat Efsanesi s.168, 3. Altay Türklerine Ait Di er Bir Yarat

Efsanesi s.173, 4. Altay Türklerine Ait Di er Bir Yarat Efsanesi (Özet) s.174, 5.

Lebed Tatarlar n Yarat efsanesi s.175, 6. M rl Tarihçi Devedari’nin Türklerin

lk Atalar n Yarat ile lgili Olarak Kaydetti i Efsane s.176, 7. Dünyan n

Yarat le lgili Olarak Manisa’da Derlenmi Bir efsane s.177, EK A) K lderili

Yarat Destanlar , 1. Dünya Nas l Olu tu s.178, 2. Dünya Nas l Olu tu s.182, EK

B) Sümer Yarat Destan , 1. Dünyan n Yarat s.184, B) Tufan Efsaneleri, 1.

Altay Türklerine Ait Tufan Efsanesi s.187, 3. Potonin Taraf ndan Uryanhalar

Aras nda Tespit Edilen Tufan Efsanesi s.187, 4. Anohin Taraf ndan Tespit Edilen

Tufan Efsanesi s.188, C) K yamet ve Dünyan n Sonu ile lgili Efsaneler, 1. Telengit

Rivayeti s.189, 2. Telcüt Rivayeti s.190, 3. Altay Türklerine Göre K yamet s.191, 4.

Altay Türklerine Ait Ba ka Bir K yamet Efsanesi s.193, II. Saka Destanlar , A) Alp

Er Tunga Destan s.195, 1. Orhun An tlar s.195, 2. Kutadgu Bilig s.196, 3. ehname

s.197, 4. Divanü Lügati’t-Türk s.199, 5. Secerei Terakime s.201, B) u Destan

s.186, 1. Divanü Lügati’t Türk s.201, III. Göktürk Destanlar , A’ Göktürklerin

Kurttan Türeyi i s.205, 1. Birinci Efsane s.205, 2. kinci Efsane s.206, 3. Üçüncü

Efsane s.207, B) Ergenekon Destan s.208, a. Ergenekon’a S s.208, b.

Ergenekon’dan Ç s.209, IV. Uygur Destanlar A) Cüveyni Taraf ndan Tespit

Edilen Türeyi Efsanesi s.210, 1. Uygurlar n Yurtlar s.210, 2. Uygurlar n Türeyi i

s.211, 3. Bögü Han ve Ak nlar s.212, 4. Uygurlar n Dinleri s.214, B) Cüveyni

Taraf ndan Tespit Edilen Göç Destan s.215, C) Uygurlar n Türeyi i ve Göçleri ile

lgili Çin Kaynaklar nda Yer Alan Efsane s.216, V. Hun-O uz Destan s.218, A)

Uygur harfli O uz Ka an Destan s.202, 1. Özgün Metin s.212, 2. Metnin Türkiye

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



321

Türkçesi ile Kar s.220, B) Camiüt Tevarihteki Farsça O uz Destan ’n n Türkiye

Türkçesine Tercümesinden Seçmeler s.225, 1. O uz Ka an’ n Do umu s.225, 2.

uz’un Cihangirlik çin Sefere Ç karak Muhtelif Ülkelere Elçiler Göndermesi

s.227, 3. K pçak Ad n Verilmesi s.227, 4. O uz’un M r’a Hareketi, Oruya

Varmas ve l Yapmas s.227, 65. O uz’un Yurduna Dönmesi ve Son Seneleri s.229

C) Secere-i Terakime’deki O uz-name’den Parçalar s.230, 1. O uz Han’ n Dünyaya

Geli inin Zikri s.230, 2. O uz Han’ n ran, am, M r’a Do ru Yürüdü ünün Zikri

s.232, 3. O uz Han’ n Yurduna Gelip Ziyafet Tertip Etti inin ve Ölümünün Zikri

s.235, Ç) Yaz lu’nun Tevarih-i Al-i Selçuk Adl Eserinin Ba ndaki O uz

Destan Parças s.236, D) O uz Ka an Destan ’n n Uzunköprü Rivayeti s.239, E)

Andal p’ n O uz-namesinden Parçalar s.247, a. O uzhan’ n t Barak Han Birlen

Söve K lg s.248, a. O uz Han’ n t Barak Han le Sava mas s.248, b. K pçak

Han n Togulgan s.249, b. K pçak han’ n Do u s.249, Bibliyografya s.251.


Saim Sakao lu taraf ndan yaz lan “Sunu ”ta eserin yöntemi ve amac

belirtilmi tir. Destan konusunun edebiyat zda gereken önemi kazanamamas ndan

yak lm ; özel konumu nedeniyle Dede Korkut, özel y l dönümü nedeniyle Manas,

eskili inden dolay O uz Ka an Destan d ndakilere yeterince ehemmiyet

verilmedi i belirtilmi tir. Eserde, giri ve son söz yer almamaktad r.

De erlendirme

slamiyetten önceki Türk destanlar Türk boylar ndaki da lar na göre,

çe itli kaynaklardaki metinleri kar la rarak ele alan; cumhuriyetten sonra bu

sahada yap lan baz ara rmalar bir araya toplayan eserdir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



322

Metinlerin baz lar özet olarak sunulmu , uzun metinlerin kar la rma için

gerekli bölümleri verilmi tir. Baz metinlerin aslî ve bugünkü söyleni leri birlikte

verilmi tir. Eserde, Türk mitolojisinin kayna olan destanlar baz makalelerde motif

olarak irdelenmi , özellikle yarat mitlerinin temeli olan destanlara geni yer

ayr lm r. Destan metinleri verilirken farkl kaynaklardaki rivayetlerden

faydalan lm r.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz kaynaklar ndan yararlan lm r.

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Destan, Efsane, Kozmogoni, O uz, Türk.

Tökel, Dursun Ali,

Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ah slar Mitolojisi, Ankara, Akça

Yay nlar , 2000,

484 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-338-291-X

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



323

Çal man n Amac

Eser, divan iirindeki mitolojik ve efsanevi ah slar tespit ederek, bunlar n

tarihi, efsanevi, co rafi kökenlerini ortaya koymak, divan iirine yans malar izah

etmek esas na dayanmaktad r. Divan Edebiyat ’n n daha sa kl ve objektif olarak

de erlendirilmesine katk da bulunma hedefi de ta nmaktad r.

çindekiler

Ön Söz s.IX, K saltmalar s.XIV, Giri s.1, Tan m-Tarihçe ve Mitolojiyle

lgili Temel Kavramlar, A. Tan m s.1, B. Tarihçe s.8, C. Mitolojiyle lgili Tan mlar

s.11, D. Mitlerin Ortaya Ç Teorileri s.13, a. Scriptual Teory s.13, b. Tarihsel

Teori s.13, c. Alegorik Teori s.13, d. Fiziksel teori s.14, E. Mit Türleri s.15, a.

Kozmogonik Mitler s.15, b. nsan Hayat n Önemli Anlar na li kin Mitler s.15, c.

Av ve Ziraat Mitleri s.15, d. Ola anüstü ah slarla lgili Mitler s.15, e. Orijin Mitleri

s.15, F. Mitlerin Ç Noktalar ve Yay lmas s.16, G. Mitoloji ve Di er Edebi

Türler s.18, a. Mit ve Legend s.19, b. Mit ve Masal s.20, ç. Mit ve Halk hikayeleri

s.21, d. Mit-Efsane-Epos s.22, e. Epikler ve Saga’lar s.23, H. Mitler ve levleri s.25,

I. Ya ayan Mitler ve Günümüz nsan Üzerine Etkileri s.28, II. Mitoloji ve Sanat, A.

Mitoloji –Sanat li kisi s.33, B. Sanatsal Ürünleri Anlamada Mitolojinin Rolü s.37,

C. Bir Sembol ve maj Olarak Mitler s.41, III. Mitoloji ve Edebiyat, A. Mitsel

Objeler Aç ndan Edebi Eser s.53, B. Edebi Eserde Kullan lan Mitoslar n

Kaynaklar s.64, IV. Mitoloji ve Türk Edebiyat , A. Türk Edebiyat nda Mitoloji

Çal malar yla lgili Tarihçe s.71, B. Cumhuriyet Devrinde Mitoloji Çal malar s.80,

C. Edebi Eserdeki Mitolojik Figürler Üzerine Yap lan Çal malar s.86, V. Mitoloji ve

Eski Türk Edebiyat , A. Divan iirine Kaynakl k Eden Bir Alan Olarak Mitoloji s.90,

B. ran Mitolojisi ve Esatiri Kahramanlar n Divan iirinde Kullan lmas s.97, C.

Kaynkalar s.99, Divan iirinde Mitolojik ve Efsanevi ah slar, Birinci Bölüm: Acem

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



324

Men eli ah slar, 1. Barbed-Nikisa s.114, 2. Behmen s.114, 3. Behram s.117, 4.

Behzad s.121, 5. Bijen s.123, 6. Cem id s.125, 7. Dahak s.142, 8. Dârâ s.150, 9.

Efrasiyab s.156, 10. Ehrimen s.160, 11. Erd ir s.165, 12. Fa fur s.166, 13. Feridun

s.166, 14. Gave s.174, 15. Giv s.175, 16. Hu eng s.176, 17. Hüsrev s.176, 18.

sfendiyar s.182, 19. skender s.187, 20. Kahraman s.208, 21. Keyhüsrev s.209, 22.

Keykavus s.221, 23. Keykubad s.227, 24. Kiyumers s.229, 25. Leelac s.231, 26.

Mani s.232, 27. miniçihr s.239, 28. Neriman s.240, 29. Nu irevan s.242, 30. Rüstem

s.247, 31. Sam s.258, 32. Siyavu s.260, 33. Sührab s.264, 34. Tahmurs s.266, 35.

Zâl s.267, kinci Bölüm: Peygamberler, 1. Adem s.273, 2. Danyal s.290, 3. Süleyman

s.293, 4. Yusuf s.306, Üçüncü Bölüm: Kutsal Kitaplarda Z mnen veya Alenen

zikredilen Ünlü ah slar, 1. Asaf s.325, 2. Ashab- Kehf s.330, 3. Bel’am- Bâür

s.335, 4. Cigrcis s.336, 5. Deccal s.338, 6. Firavun s.343, 7. Hâbil-Kâbil s.347, 8.

Haman s.351, 10. H r s.361, 11. Karun s.380, 12. Nemrud s.387, 13. eddad s. 394,

14. Yecüc-Mecüc s.397, Dördüncü Bölüm: Mutasavvuf ahsiyetler, 1. brahim bni

Edhem s.405, 2. eyh Sanan s.411, Be inci Bölüm: Hukema ve Filozoflar 1. Aristo

s.415, 2. Eflatun s.422, 3. Lokman s.425, Alt nc Bölüm: Ünlü A k Kahramanlar , 1.

Ferhad s.433, 2. Mecnun s.441, 3. Vam k s.448, Yedinci Bölüm: Di er ah slar, 1.

Afet s.451, 2. Afet-i Ab, Malik-i Derya s.452, 3. Hatem-i Tai s.454, 4. Kaydafe

s.456, 5. Sinimmar s. 459, Sonuç, Kaynakça, 1. Divanlar s.469, 2. Genel Kaynakça

s.471.


Ön sözde divan iirinin esinlendi i kaynaklar ve bu kaynaklara ula mada

ya anan zorluklar ifade edilmi tir. Eserin kapsam ve amac belirtilmi , eserde geçen

mitolojik ah slar n de erlendirmesi yap lm r. Giri te mitolojinin, tan m ve türleri,

sanat, edebiyat, özellikle Türk edebiyat yla, olan ili kisi ifade edilmi tir. Sonuçta

eserin genel de erlendirmesi yap lm ; divan edebiyat n, ba ta ran olmak üzere

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



325

Türk, M r, Yunan, Hint, Çin mitolojilerinden izler ta dü üncesi

savunulmu tur.

De erlendirme

Divan iirini, esinlendi i kaynaklardan olan mitoloji ve efsaneler aç ndan

de erlendiren, divanlarda geçen ah slar n mitolojik ve efsanevi temeline inen bir

eserdir.

Do u ve Bat dünyas n mitolojilerinden yararlanmakla beraber, divan

edebiyat n temeli dikkate al narak ara rmalar ran mitolojisi ve ehname eksenli

yürütülmü tür. Divan iirindeki ah slar ve mitsel unsurlar n ran tesiriyle iire

girdi i ancak mitolojik temelinin Türk mitolojisinden Ön Asya miletlerinin

masallar na kadar geni bir geçmi e sahip oldu u belirtilmi tir. Eserde bu derin

geçmi in Türk edebiyat na yans malar kaynaklar yla de erlendirilmi tir.

Çal mada, çe itli dünya milletlerinin mitolojilerini anlatan eserlerden,

ehname ba ta olmak üzere Divan Edebiyat ’n n naz m sahas ndaki eserlerinden ve

menk belerden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Divan, Efsane, Epos, Kozmogoni, Masal, Mitoloji.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



326

Tuna, Erhan,

amanl k ve Oyunculuk, stanbul, Okyanus Yay nc k, 2000,

300 s., 11x18 sm.,


ISBN 975-7200-77-8

Çal man n Amac

amanizmi inceleme, amanizmin ögelerini belirleme, aman eylemlerinin

tiyatroya özgü do as aç klama ve bunlar n tiyatro biçimlerine nas l yans

ara rarak bu ili kiyi tart may amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Giri s.11, Bölüm I: amanl k, 1.1. amanizm Avc ve Göçebe toplumlar n

Karakteristi idir s.27, 1.2. amanizm, Animizm ve Totemizm ile li kilidir s.38, 1.3.

amanist Mitler ve Bu Mitlerin aman Eylemiyle li kisi s.47, 1.4. amanl a Kabul

s.53, 1.5. amanizmin Anadolu Kültürüne Etkileri s.60, 1.6. Asya’da amanizm s.70,

1.6.1. Hindistan s.72, 1.6.2. Çin s.80, 1.6.3. Japonya s.85, Bölüm II: amanl k ve

Oyun, 2.1. aman n Eylemi ve Tiyatrosal Ögeler s.93, 2.2. Antik Yunan tiyatrosunun

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



327

Kayna Olarak amanizm s.100, 2.3. amanizmin Asya Tiyatrosuna Etkileri s.139,

2.3.1. Hindistan Tiyatrosu s.145, 2.3.2. Çin Tiyatrosu s.154, 2.3.3. Japon Tiyatrosu

s.164, 2.4. amanizmin Anadolu Oyununa Etkileri s.177, Bölüm III: Oyuncu Olarak

aman, 3.1. aman Gösterisinin Teatral Kodlar ve Mitsel Kaynaklar s.221, 3.2.

aman Davulu, Kostümü, Gösteri Araçlar ve Kullan s.232, 3.3. aman-Oyuncu,

nanana nsan-Oynayan nsan s.242, Bölüm IV: Oyuncu Olarak aman ve Günümüz

Tiyatrosuna Etkileri, 4.1. Kutsal Tiyatro Olgusu s.251, 4.2. Grotowski, Barba ve

Oyunculu un lkeleri s.259, 4.3. aman-Oyuncu ve Gorotowski ile Barba’n n

Oyunculuk Üzerine Olan Çal malar ile li kisi s.264, Sonuç s.273.


Ön sözde eserin amaç ve kapsam belirtilmi , bölümlerin içerdi i konulara

saca de inilmi tir. Giri te ise bir inanç sistemi olan amanizmi ifade eden

kelimeler, etki etti i toplumlar, aman n görevleri ifade edilmi tir. aman n özel bir

zamanda ve mekanda, kostüm, davul vb. unsurlar kullanarak yapt taklitlerin,

danslar n tiyatronun ilksel ögelerini bar nd rd savunulmu tur. Sonuçta aman

gösterilerinin tiyatroya kaynakl k etti i belirtilmi tir.

De erlendirme

amanist inanç sisteminde aman n yeri, ba ka inançlarla ili kisi, aman

ritüellerinin ve amanl n tiyatroya etkilerini geçmi ten günümüze ele alan bir

eserdir.

Eserde, amanl n mitolojik temellerine inilmi , amanizmle ilgili soyut ve

somut unsurlar irdelenmi tir. amanizmin özellikle Asya topluluklar n tiyatrosuna

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



328

etkileri ifade edilmi , oyuncu ve aman aras nda teatral ba lar kurulmu tur. aman n

kabile mitlerinin ta ve koruyucusu oldu u belirtilen eserde, gösterinin mitsel

kaynaklar na inilmi , inanan insan aman ve oynayan insan aras nda mistik ili ki

kurulmu tur.

Eserde, yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Efsane, Mitoloji, Oyun, aman, Tiyatro, Ülgen.

ld m, Dursun,

Türk Bitigi, Ankara, Akça Yay nlar , 1998,

336, s.16x24 sm.,


ISBN 975-338-251-0

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



329

Çal man n Amac

Sözlü ve yaz gelenekte yer alan, Türk milli kültürünü meydana getiren

ortak kabullenmeler hakk nda tespit edilen bilgileri, bir araya toplamak amac yla

yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Sözba s.IX, I. Sonsuzluk, Ya amak Sanat ve Tarih, M.Kemal Atatürk’ün

Kültür Anlay ve Tam Ba ms zl k Stratejisi Üzerine s.3, Türk Dünyas na Toplu

Bak s.20, Kültürel Aç dan Türk Dünyas n Durumu ve Gelece i s.27, II. Sözel

Kültür Bilimi Üzerine, Sözlü Kültür ve Folklor Kavram Üzerine Dü ünceler s.37,

Türkiye’de Folklor Ara rmalar n Geli me Devreleri s.43, Türkiye’de Folklor

Ara rmalar na K sa Bir Bak s.61, Türk Folklor Ara rmalar n Problemleri s.65,

Folklor ve Ça da Kültür Modelimiz Üzerine Görü ve Dü ünceler s.76, Sözlü

Gelenek Kültürü s.81, III. Sorunlar/Çözülmeler, Tarih Yaz ve Sözlü Ortak

Kaynaklar s.87, Köktürklerde Ka anl k Süreci: Kald rma, Kötürme ve Oturma

s.102, Köktürk Ça nda Tanr m Tanr lar m Vard ? S.112, Köktürk Yaz tlar nda

Öd Tenri Aymaz, Yag(g)il “Kat l” Olmaz s.124, Co rafyadan Vatana Geçi ve Vatan

ile Göç Edi Problemi s.134, Türklerin Y lba /Özgürlük Günü Bayram s.145, Türk

Kahramanl k Destan s.149, Pamir’de Bir K rg z Destan “Olcabay minen Ke imcan”

s.158, Köro lu Destan ’n n Orta Asya Rivayetleri s.169, Orta Asya Bozk rlar ndan

Urumeli’ne <Türk Sözlü iir Sanat n Yay lmas Üzerine> s.180, Dede Korkut ve

Yunus Emre’de Hayat, Tabiat, Tanr ve Ölüm s.196, Azerbaycan A k airleri ve

iirlerinden Örnekler s.206, F kra Türü s.221, Sözel Ele tiri ve “Nasrettin Hoca

Bildirileri” Üzerine Birkaç Söz s.232, VI. An /Söz/Ele tiri, Ayr g, Ayr g Aman

Ayr g s.239, air, “Kan Yadda ” / iir Can Yadda s.243, “Pay z Dü ünceleri”

Üstüne Dü en “Büyük Arzular” s.254, Çuva air vanov ve “Narspi”si s.259,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



330

Molla Veli Vidadi s.264, Molla Penah Vak f s.266, Samed Vurgun s.268,

Azerbaycan Mehebbet Destanlar s.271, Köro lu Destan s.278, Azerbaycan-Ermeni

Edebi Alakalar s.283, Elaz Masallar s.290, Halk Edebiyat na Giri s.295, Kosova

Türk Halk Edebiyat Metinleri s.298, Türk Bilmeceler Hazinesi s.301, Esir Orta Asya

s.308, eyhi’nin Harnamesi s.311, Ölümünün 650. Y nda Yunus Emre s.314,

Kaynaklar s.320.


Ön sözde Türk Bitigi adl eseri meydana getiren Türk tarihi ve Türk

büyükleri hakk nda bilgi verilmi tir. Son zamanlarda Türk milletinin ya ad

kültürel buhrana dikkat çekilmi tir. Eserde giri ve son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Sözlü kültür ve folklor kavramlar n s rlar belirlendi i, Orta Asya’dan

Rumeli’ye yay lan Türk kültürünün edebi metinler nda yans ld bir eserdir.

Türklerin bulundu u co rafyalarda ya at lan ortak kültür unsurlar

incelenmi tir. Bu vatanlarda kültürün yaratt anlam ve kavramlar n koruyucusu

oldu u belirtilen dile yans yan masal, destan, f kra, bilmece metinlerine yer

verilmi tir. Baz metinlerin Türkiye ve Orta Asya’daki çe itlenmeleri

kar la lm r. Köktürk Yaz tlar ’nda devlet te kilat ekillendiren mitolojik

inançlar tarihe yans yan yönleriyle irdelenmi tir.


Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



331

Anahtar Sözcükler

Bilmece, Destan, Folklor, Masal, Köktürk, Türk.

3.2. Tabiat Konulu Kitaplar

Kalafat, Ya ar,

Türk Halk rfan nda Kurt, Ankara, Lalezar Kitabevi, 2007,

213 s., 14x21 sm.,


ISBN 978-605-5975-01-2

Çal man n Amac :

Türk kültüründe “kurt” inanc mitolojik bir zemine oturtmak amac yla,

yazar n çe itli kongrelerde sunulan bildiri ve makalelerini bir araya getiren eserdir.

Kurt; kültürümüzde totem mi, tös mü, ongun mu? Hangi dönemlerde ne tür görünüm

sergiledi? Vb. sorular n cevab aranm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



332

çindekiler

çindekiler s.3, Sunu s.5, I. Metin s.11, Geçmi ten Günümüze Kurt s.13,

Ba kurt Ad na Dair s.35, Kurta Ba lama s.45, Yeni Bulgular s.55, Do u

Anadolu’da Kurt s.65, Horasan- ran’da Kurt s.77, Bat Anadolu’da Kurt s.103, Kurt

ve Ulumak s.113, Alevilerde Kurt s.129, Azerbaycan-Anadolu ve Suriye’de Kurt

s.129, Sofizm-Kurt s.171, Urmençevyev-Kurt s.191, Dizin s.201, Kaynaklar s.207


Ön sözde eserin kayna , kapsam ve amac belirtilmi tir. Giri ve son söz

bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk mitolojisi ve destanlar nda yer alan Kurt Ana, Kurt-Ata inanc n

günümüz halk inançlar na yans yan izlerini içeren bir eserdir.

Kurdun, Gök-Türk destanlar ndan ba layarak, Türk irfan n muhtelif

safhalar na yans yan yönleri; ata ruhu, don de tirme, ak ve kara iyeler vb. inanç

kodlar üzerinden incelenmi tir. Esere göre, kurdun kan , ya , k , postu, di i,

kemi i, izi vb. semavi bir unsur olarak halk kültürüne yerle mi ve bir kurt kültü

olu mu tur.

Azerbaycan’dan Suriye’ye, Horasan’dan Anadolu’ya alanda yap lan

çal malardan derlenen bilgiler; yerli ve yabanc yaz kaynaklar nda “Türklerde

Kurt kültü” irdelenmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



333

Anahtar Sözcükler

Börü, Kurt, Kut, Kült, Mitoloji, Ongun.

Naskali, Emine Gürsoy,

Türk Kültüründe At ve Ça da Atç k, stanbul, Türkiye Jokey Kulübü,

1995,

392 s., res., 20x28 sm.,

Dizin ve kaynakça bulunmamaktad r.

ISBN y.

Çal man n Amac

Marmara Üniversitesi Türkiyat Uygulama ve Ara rma Merkezi taraf ndan

11-14 May s 1994 tarihleri aras nda düzenlenen “Türk Kültüründe At ve Ça da

Atç k” konulu toplant da sunulan bildirileri yay mlamay amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

Sunu s.7, 1. Bölüm: Aç Konu malar , Ömer Faruk Baturel s.11, Ferdi

Sabit Soyer s.12, Haz m R. Gözlükçü s.14, M.Ercan Artan s.15, Veli Volkan s.17,

Tölömü Okeyev s.19, Emine Gürsoy-Naskali s.20, II. Bölüm: Türk Kültüründe At,

Osman Fikri Sertkaya, Eski Türk Kültüründe At s.25, Aleksandr M. çerbak, At

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



334

Kelimesi Üzerine Baz Dü ünceler s.31, Istv n Vasary, Türkçe At ve Atç k

Terimlerinin Rusça’ya Tesiri s.34, Emel Esin, Türk Sanat nda At s.54, Bilge

Seyido lu, Mitolojik Dönemde At s.91, Tuncer Gülensoy, At Damgalar s.95,

Turdubay, Abd rakunov, Eski Çin Yazma Eserlerindeki “Tanr Atlar ” s.120, Gülden

Sa ol, Tarihi ivelerde At Donlar s.126, Ali Abbas Ç nar, Divanu Lügati’t Türk’te

At Kültürü s.147, Tohliyev Bakican, XI. Yüzy l Abidelerinde Atla lgili Terim ve

Semboller s.156, Nizamiddin Mahmudov, Özbek Dilindeki atç k Terimleri s.158,

ükrü Elçin, Türklerde At n Arma an Olmas s.160, Akile Gürsoy, Türk Siyasi Parti

Amblemlerinde At s.165, Nezihe Seyhan, Türk Kültüründe At Tasvirleri s.167,

Mesut en, baytarnameler s.177, brahim Y ld m, Cirit Oyunu s.265, Orhan Bilgin,

Türk Edebiyat nda Rah iyeler s.276, Arzu Erdo an, Tabirnamelerde At s.280, Saim

Sakao lu, Türk Masallar nda At Motifi s.282, Enverbek Mokeyev, Manas

Destan nda At simleri s.289, Er ka, Taube, Altay’daki Tuvalar n Sözlü Edebiyat nda

At s.297, Claus Schönig, Sibirya’da At ve Atç k Terimleri s.301, R.G. Ahmetcan,

Orta dil Türk Dillerinde At ile lgili Baz Kelimeler s.304, Yuriy Vasilyev, Saha

(Yakut) Kültüründe At ve Atç k s.306, L.M. Sabaraykina, Saha Halk n “Çevik

Nürgün Bootur” Destan nda At Sembolü s.312, L.M.Sabaraykina, Culuruyar Nurgun

Bootur s.314, Nina atinova, Altaylar n Ya am nda ve Folklorunda At s.318, ekir

Ib rayul Ib rayev, Kazaklar n Eski nançlar nda At s.320, irzat Do ru, K z

Üretimi s.322 III. Bölüm: Ça da Atç k, Mustafa Çelebi, Türkiye’de Ça da At

Yeti tiricili i s.327, Adnan Özkoca, Türkiye’de At Yeti tiricili i ve Sun’i

Tohumlama Teknolojisi s.329, Mustafa Alver, Türkiye’de ngiliz At Yeti tiricili i

ve Haralar s.332, Saadettin At , Türkiye’de At Yar lar s.335, Ka if Birengel,

Yurdumuzda Yap lan At Yar lar , Islah , Üretimi ve Soykütü ü ile lgili Kanun,

tüzük ve Yönetmelikler s.337, Bahad r Gödek, Türk Atç nda Perspektifler s.340,

Dinçer Cebeci, Türkiye Jokey Kulübü’nün Yap ve Te kilat s.342, O.Erden Odaba ,

Mü terek Bahisler s.345, Ak n Finci, Cerrahi Tedavi Merkezleri s.347, N.

Semedo lu Ba rov, Azerbaycan Medeniyetinde At ve Atç k s.348, N. Semedo lu

Ba rov, Azerbaycan’da Atç g Barede Me’lumat s.354, N. Semedo lu Ba rov,

zmit Haras nda De erlendirme s.356, Nimet Resulov, Özbekistan’da Atç k s.358,

Baybosun K kbayev, Iss k Göl At Üretme Çiftli inin Tarihçesi s.366, Sarinci

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



335

Cumagaziyev, K rg zistan’daki At Yar lar s.367, Ada bek K rmayev, K rg z

Medeniyetinde At ve at Yeti tiricili i s.372, Sovet Saudabayev, Kazakistan’da At

Yeti tiricili i s.378, Agalikov Nurmuhammed, Ahalteke Atlar n Nesil Izarlayc

Immuogenetik Faktorlar s.382, Meredov Bazarbay, Akalteke Atlar s.383.


Ön sözde toplant n amaç ve kapsam belirtilmi ; bildirilerin Türkiye

Türkçesine çevrilmesinde eme i geçenlere yer verilmi tir. Eserde, giri ve son söz

bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk kültüründe, dilinde, tarihinde at ve atç n de erlendirilmesi, ülkeler

aras ndaki ileti imin sa lanmas amac yla yap lan sempozyumda sunulan bildirileri

içeren bir eserdir.

Türkiye ba ta olmak üzere Türklerin ya ad Kazakistan, K rg zistan,

Türkmenistan, Özbekistan, Azerbaycan, K.K.T.C., Altay Cumhuriyeti, Macaristan,

Yakutistan ve Rusya’dan kat lan ara rmac lar n atla ilgili tetkiklerine yer

verilmi tir. Eski Türk kültüründe ve mitolojisinde atla ilgili inançlar , damgalar ,

tan mlar içeren bildiriler bulunmaktad r. At n Türk mitolojisindeki ve aman

ritüellerindeki anlamlar na de inilmi tir. Destan, efsane ve masallardaki at motifi

irdelenmi tir.

Yerli ve yabanc ara rmac lar n yaz eserlerinin yan s ra ara rmac lar n

gözlemlerine yer verilmi tir.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



336

Anahtar Sözcükler

At, Destan, Masal, Mitoloji, aman, Türk.

Roux, Jean-Paul,

Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. Prof. Aykut

Kazanc gil-Lale Aslan), stanbul, Kabalc Yay nevi, 2005,

440 s., 16x24 sm.,


ISBN 975-997-012-0

Çal man n Amac

Altay halklar n (Türk-Mogol-Tunguz) hayat nda büyük önem ta yan bitki

ve hayvanlar n kutsal tezahürlerini ele alarak, bunlar n simgele en yönlerini ortaya

koymay amaçlayan bir eserdir.

çindekiler

saltmalar s.7, Türkçe Çeviriye Ön Söz s.9, Te ekkürler s.11, Giri s.13, 1.

m: Evrendeki nsanlar, Hayvanlar ve Bitkiler, 1. Ya am n Birli i s.31, 2.

nsanlar n Zay f Yönleri s.59, 3. nsan Toplulu u ve Hayvan toplulu u: Çat ma

s.92, 4. nsan toplulu u ve Hayvan Toplulu u: ttifaklar ve li kiler s.121, 5. Bitkisel

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



337

ve Hayvansal güçlerin Büyü Amaçl Kullan s.151, 6. Yusak ve Kutsanan s.168, 7.

Kurban s.186, II. K m: nsan-Hayvan ve nsan-Bitki, 1. E retilemeler, Simgeler,

Payla mlar, dönü ümler ve Özde likler s.223, 2. Özel Adlar ve Kavim Adlar s.247,

3. nsanlar n Mitsel Kökenleri s.272, 4. Büyük Köken Mitleri A. Mavi Kurt Döngüsü

s.300, 5. Büyük Köken Mitleri B. Bo a, Arslan, Deve ve Ku u Döngüleri s.324, 6.

Büyük Köken Mitleri, C. A aç s.342, 7. nsanlar n ve Boylar n Hayvan ve Bitki

atalar yla li kileri s.365, 8. Altaylarda Totemcilik s.391, Sonuç s.403, Sözlükçe

s.407, Kaynakça s.411, Dizin s.435.


Ön sözde Türk kültürünün tarihi derinli ine inilmi , Türklerde hayvan ve

bitki sevgisinin kutsiyeti do a sevgisiyle özde le tirilmi tir. Giri te Çal man n

Amac ve kapsam verilmi tir. Altay toplumlar ndaki mitlerde, özellikle köken

mitleri, hayvan ve bitki motifleri irdelenmi tir. Sonuçta ise Altay toplumlar n tarih

öncesine dayanan kültürel birli ine, bu birli in olu turdu u mitlerin, efsanelerin,

inançlar n günümüzdeki canl na temas edilmi tir.

De erlendirme

Orta Asya toplumlar nda hayat n her alan na etki eden hayvan ve bitkilerin

toplumsal, dinsel ve büyüsel yanlar vurgulayarak; mitolojik kökenlerini

tan mlayan bir eserdir.

Eski Altay halklar na özgü inançlar, büyük evrensel dinlerin etkisine

girilmeyen dönemde farkl inançlarla rastlant sal olmayan benzerliklere de dikkat

çekilerek incelenmi tir. Tarihsel olarak böyle s rland lan çal ma alan , zaman

olarak iki bin y ll k bir süreyi kapsarken, co rafi inceleme Pasifik Okyanusu ve

Mançular ile Yakutlar n ülkesinden, Akdeniz’e kadar uzanmaktad r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



338

Arkeoloji belgeleri, halk masallar , etnografi verileri vb. ile birlikte yaz

eserlerden faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Efsane, Kozmik, Kurt, Mit, amanizm, Totem.

Ünal, Tahsin,

Türklü ün Sembolü Bozkurt, 3. bs., Konya, Ak n Bas mevi, 1977,

[2y.] + 99 s., res., 12x21 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Ayd nlar aras nda bozkurta duyulan dü manl a kar bir yumu ama

meydana getirmek, bozkurtun Türk kültürünün bir parças oldu unu izah etmek

amac yla yaz lan bir eserdir.

çindekiler

Ön Söz s.9, Giri s.12, Kurdun Görünü leri s.15, a. Bayrakta s.15-21, b.

Baba Kurt s.21-33, c. Yeniden Görünü s.33, Kur’an Ne Diyor, Allah Yahut Tanr ,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



339

Ergenekon’da Kurt s.37, Kurdun Kültür Olmas s.41, Alp-Er Tunga s.46, Kurt Soylu

Hakanlar s.49, Ergenekon Nedir s.52, Kurt ve Maymun s.56, Kurdun Özellikleri

s.62, Türklerin eceresi s.65, Türk Kelimesinin Eskili i s.70, a. Türk Kelimesinin

Manas b. Türk Ad n Eskili i, Osmanl lar n Mezhebi s.78, K sa Kaynakça s.86.


Ön sözde, tarih ilmine genel tarihi olaylar metodu ile bakmak gerekti i

belirtilmi ; bu çerçevede Türklerin birçok milletten önce köy ve ehir devletleri

kuran yerle ik bir medeniyetin temsilcisi olduklar savunulmu tur. Giri te Türk

mitolojisinin sözden yaz ya geçi a amas anlat lm ; mitoloji, “milletlerin yaz n

icad ndan önceki tarihleri” olarak tan mlanm r. Eserde son söz bulunmamaktad r.

De erlendirme

Türk mitolojisi içinde bozkurdun kültürel, sosyal, simgesel anlamlar ele

alan bir eserdir.

Türk destanlar ndan yola ç larak Türk mitolojisinde kurdun görünü ü

lenmi ; kurt milli karakterle bütünle tirilerek ifade edilmi tir. lmi bir kayg

ta mad belirtilen eserde, cumhuriyet döneminde kurdu simge olarak kullanan

çe itli kurum ve kurulu lar n sembolleri de verilmi tir.


faydalan lm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



340

Anahtar Sözcükler

Bozkurt, Efsane, Ergenekon, Mitoloji, aman, Türk.

Yöndemli, Fuat,

Tarih Öncesinden Günümüze Y lan, Piramit Yay nc k, Konya, 2003,

320 s., res., 14x21 sm.,


ISBN y.

Çal man n Amac

Geleneksel Türk kültüründe önemli bir yeri oldu u belirtilen y lanlar

hakk nda yap lan bu çal ma, milli haf za ve menk belerin yeniden hat rlanmas na

katk da bulunmak amac yla yaz lm r.

çindekiler

Söz Ba larken s.11, Y lan ve T p s.15, Eski M r’da T bb n ki Sembolü:

lan ve Hekim s.17, Mezopotamya’da Y lan s.20, Mezototamya’da T p s.22,

Hekimlik Tanr lar s.22, Mezopotamya Hekimleri ve Hammurabi Kanunlar s.23,

hastal klar ve Tedavi Yöntemleri s.24, Reçeteler s.26, ilaç Maddeleri, T p aletleri

s.27, Doktor Raporlar ndan Örnekler s.28, Sahte Doktor s.29, Hititlerde Y lan s.31,

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



341

Hint, Uygur Mitolojisi ve Budizmde Y lan s.41, Antik Orta ve Güney Amerika’da

lan s.48, Azteklerde Y lan s.49, Mayalarda Y lan s.50, Tanr Telakki Edilen Y lan

s.55, Eski Grek ve Romal larda Y lan s.67, Y lanla Birle meden Do an nsanlar s.85,

lan m , Ejder mi, Evren mi s.90, Orta Asya ve Çin’de Y lan s.94, Türk

amanizminde Y lan s.104, Çift Y lan Motifinin Tarihçesi ve tipleri s.106, Büke

Motifi s.108, Pençi-kent Y lan Motifleri s.109, O uzlarda Y lan s.110, Türk

Sanat nda Y lan Tasvirinin Stilistik Özellikleri s.110, Orhun abidelerinde Y lan

s.114, Türk Sanat Tarihi ve Mitolojide Y lanla Mücadele Anlat mlar s.117, Hikaye,

Masal ve efsanelerde Y lan s.122, Mevlana’n n M sralar nda Y lan s.140, iir,

Atasözü ve Deyimlerde Y lan s.143, Azerbaycan Atasözlerinde Y lan s.147, Kazak

Atasözlerinde Y lan s.148, Özbek Atasözlerinde Y lan s.149, K rg z Atasözlerinde

lan s.149, Türkmen Atasözlerinde Y lan s.150, Y lan Hakk nda Mani ve

Bilmeceler s.151, stanbul’un Kurulu u ve Y lan s.156, Fatih’in Edirne’deki Saray ,

Hekim Konyal Be ir Çelebi ve Y lan s.159, Do u slam Dünyas ’nda Y lan s.160,

Muhyiddin-i Arabi’nin “Satranç- Urefa’s nda Y lan s.166, Kemaleddin Demiri’nin

“Hayat-ül Hayvan” Eserinde Y lan s.170, El Esvedissalih s.170, El-Ef’a s.171,

Su’ban s.172, Y lan s.173, Y lan Hakk nda Bir Di er Garibe s.177, Rüyada Y lan

Görmek s.177, Ok Y lan s.178, Cinanelbüyut s.179, Ejderha s.179, Anadolu

Selçuklu Sanat nda Y lan s.181, Selçuklular Devrinde Y lan konografisinin

Özellikleri s.193, Anadolu’da Ejder Ba Madeni Çe me Lüleleri s.200, Sülüs

Besmelelerde Y lan s.202, Arabesk Motifinin Kayna Olarak Y lan s.204, Ahi

Te kilat Kurucusu Ahi Evren ve Y lan s.206, Sabuncuo lu erefeddin’in

Mücerrebnamesi’nde Y lan s.209, Saadet Zinciri 211, Y lan Desenli Hal lar s.213,

Pullarda Y lan s.216, Y lanlar Hakk nda K sa Anatomik ve Genel Bilgiler s.217,

Hekimlik Sembolü Olarak Y lan s.224, ahmeran Hikayesinde Y lan s.230, Melüsin

Efsanesi s.232, Eyyub Peygamber K ssas nda Y lan s.233, Lokman Hekim ve Y lan

s.234, Hristiyanl kta Y lan s.238, Avrupa’da Y lan s.250, Evliya Çelebi ve

Seyahatnamesinde Y lan s.255, Faruku Azam Tiryak- Macunu s.256, bret Al nacak

ey s.257, Bir Di er bret Al nacak ey s.258, Y lan Etinin Faydas s.259, Tiryak-

Faruk Macunu Neticesi s.259, Güzel Bir Latife s.259, bret Al nacak Bir Hikaye

s.260, Tuhaflar n Tuhaf Acayip hikaye s.260, Y lan Kursunda Has l Olan Tiryak-

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



342

Faruklar s.261, Hakum Halyu Tiryak- s.261, Y lan Terbiyecileri ve Y lan Oynatma

s.262, Muskalarda Y lan s.267, Mezarta lar nda Y lan s.269, Günümüz

Anadolu’sunda Y lan s.270, ifa Unsuru Olarak Y lan Eti s.273, Y lan Yiyen

Kuzgun Etiyle F k Tedavisi s.278, Y lanla Tedavi s.278, Zehirli Y lan Is rmas nda

Semptomlar s.283, Zehirli Y lan Is rmas nda lk Yard m s.285, Y lan Zehri ve

Terapötik Özellikleri s.287, Y lan Zehrinin Terkibi ve Etki Mekanizmas s.292,

lan Sokmalar Hakk nda Genel Bilgiler s.294, Sa n Türkiye ve Dünyadaki

Sembolü Olarak Y lan s.301, Sözün Özü s.303, Resim Aç klamalar s.307,

Kaynaklar s.313.


Ön sözde, y lana Türk kültüründe ve dünyada yüklenen anlamlar üzerinde

durulmu ; bir ara rma konusu olarak y lan n tercih edilme sebebi aç klanm r.

Eserde giri bulunmamaktad r. Son sözde ise y lan n dünyan n her kö esinde

kar za ç kan, dinlerin ve mitolojilerin ortak dili oldu u tezi savunulmu tur.

De erlendirme

lan n, çe itli milletlerin milli haf zas nda yer eden tarihi, dini, felsefi ve

mitolojik yönlerinin konu edildi i bir eserdir.

Eserde, M r’dan Mezopotamya’ya; Çin’den Antik Yunan’a kadar çe itli

mitolojilerde y lan tasavvuru anlat lm r. Türk mitoloji ve sanat nda y lan motifine

de geni yer verilmi ; Orta Asya’dan Anadolu’ya geni bir co rafyan n kültürel

bak ortaya konulmu tur. Orta Asya Türk mitolojisinde kainat n iki dev y landan

yarat ld dü üncesinin yaz ve görsel sanattaki izleri aranm r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



343


faydalan lm r.

Anahtar Sözcükler

Budizm, Efsane, Mitoloji, amanizm, Türk, Y lan.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



344

SONUÇ

Türk milletinin tarihi boyunca devlet anlay ndan, yerle im ekline kadar

maddi ve manevi kültür de erlerinin içinde yer alan; Türk sözlü kültürünü anafikrini

olu turan mitler, bugün de sosyal yap da gizli veya aç k varl sürdürmektedir.

Türk devlet erkinin kat ld Nevruz törenlerine yans yan temsillerin esas nda, Türk

ordusunun uygulamakta oldu u ant törenlerinde, mitlerin tarihi derinli ini görmek

mümkündür. slamiyetin kabulüyle birlikte baz de imler meydana gelse de halk

inançlar nda mitolojik kutsallar varl korumaktad r. Ancak son y llarda,

“geli mi ” ülkelerin geli mekte olan ülkeler üzerinde bir denek olarak uygulamaya

çal klar küresel kurallar n, kültürleri yok edici etkisi Türk kültüründe de y

etkisini göstermektedir. Bu nedenle Türk kültürünü ya atacak olan Türk milletine,

küresel güçlerin silah olan görsel yay n organlar arac yla nüfuz etmek

gerekmektedir.

Türk mitolojisini içeren yay nlar incelerken çe itli sorunlarla kar la k. Bu

sorunlardan biri “mit” teriminin tan mlan yla ilgilidir. Daha önce de belirtti imiz

gibi Bat ’da “epos, mitos, logos” aras nda kavram karga as ya ayan mitle ilgili, ayn

sorun Türkiye’de de ya anm r. Ba ta sözlük ve ansiklopediler olmak üzere baz

eserlerde mit; efsane, destan, masal gibi sözlü anlat türleriyle bütünle tirilmi tir.

Burada unu belirtmek gerekir ki mit, Türk halkbilimi içinde özgün tan na

kavu turulmad sürece Türk mitolojisinin tasnifini yapmak, Türk mitoloji haritas

ortaya koymak mümkün de ildir.

kinci sorun ise mitlerin kökeniyle ilgilidir. Türk mitolojisi baz eserlerde

eski Türk dini çerçevesinde incelenmi tir. Mitin kökeni nedir? Türk mitolojisinin

fland rmas nas l yap lmal r? Mitlerin sözlü anlat türleri içindeki yeri nedir?

Türk mitlerini din ve tarihten ay rmak mümkün müdür? gibi Türk mit biliminin

özgün eklini belirleyecek sorular n bilimsel bir tart ma zemini olu turmad

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



345

görülmektedir. Bu durum Türk mitolojisinin karakterini belirlerken ayd nlar , Bat ’da

yap lan tasniflere ba ml k lm r. Türk din alg n, kurallar ve kurumlar eklinde

yap lanarak sosyal hayat içindeki s rlar n çizilmemesi; töre, inanç, ahlak gibi

sosyal dinamiklerin ya am tarz olarak bütünle mesi, bizleri mitlerin kökeni

hakk nda kesin hükümlere varma konusunda zorlamaktad r. Sosyal düzenlerinin

ba na Gök-Tanr ’y oturtan Türklerin, amanlar devlet ota nda hakan n üstüne

karmamalar , Tanr kutu olan hükümdara töre gere i itaat ederken töresiz

hükümdar cezaland rmalar gibi uygulamalardan yola ç karak unu diyebiliriz ki

Türklerde töre ve inanç toplum üzerinde de en bir etkiye sahiptir. Kutun “ko ulsuz,

arts z itaat” anlam na gelmemesi, törenin hakandan önce gelmesi sosyal ya am n,

sosyal ahlaka göre ekillendi ini göstermektedir. Bu nedenle, Türk mitlerinin

kökenini irdelerken sosyal gerçekli in önemini unutmamak gerekir kan nday z.

Bilindi i gibi bilim evrensel kurallar çerçevesinde sonuca ula r. Mitoloji de

sosyal bilimler dahilinde bir bilim oldu u için genelgeçer kurallara tabidir. Ancak

mitler konuldu u zemine göre ekillenen sosyal yarat lard r. Bunu madde bilimi olan

klimatoloji ile ili kilendirebiliriz. ncelenen bölgenin da k, ormanl k, denize

yak nl k, uzakl k gibi özellikleri uzmanlar yerel faktörleri esas almaya zorlar. Bunlar

dikkate al nmad takdirde yan lg ya dü ülür. Daha önce de belirtti imiz gibi mitler;

milletlerin sosyal ihtiyaçlar na, inançlar na, hatta ekonomik ve siyasi yap lanmalar na

göre ekillenen yarat lard r. Sosyal yarat olarak tan mlayabilece imiz dil ve kültür

gibi unsurlarda yer alan “millilik” vasf mitler için de geçerlidir. Türk mitolojisiyle

ilgili yap lan çal malarda, özgün yap fark etmeden yap lan genellemeler baz

yan lg lar beraberinde getirmi tir.

Türk mitolojisiyle ilgili Türkiye’de yay nlanan tercüme ve telif seksen be

eseri içeren bibliyografya çal mam zda, eserlerin tasnifini konulara göre yapt k.

Buna göre; mitleri tarihle bütünle tirerek ele alan tarih konulu kitaplar; eski Türk

dininin Gök-Tanr inanc ve amanizm aras nda kalan terim tart malar aras nda

mitleri dinin bir parças telakki eden din konulu kitaplar; mitleri edebiyat-sanat ve

tabiatla bütünle tirerek inceleyen kitaplar.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



346

Türk mitolojisiyle ilgili çal malar cumhuriyetten önce ba lasa da,

cumhuriyet döneminde önemli yol katetmi tir. Çal malar n 2000’li y llarda

zland görülmektedir. Türk mitolojisinin ana kaynaklar na ula mada ya an lan

güçlükler, Türklerin ya ad alan n geni li i ve yap lan bireysel çal malar n bu

anlamda “yerel” kalmas , çe itli sebeplerle mitlerin ya ayan taraflar ke fetme

konusunda ortak çal malar n yürütülememesi vb. sebepler Türk mit biliminin

ilerlemesini yava latmaktad r.

Türk mitolojisiyle ilgili çal malar n ilgili çal malar n üniversitelerde

olu turulacak devlet destekli heyetlerle bir sistem dahilinde ve devaml k esas

al narak yürütülmesi gerekmektedir. Bu heyetlerin Türk Cumhuriyetlerindeki

üniversitelerle ortak akademik çal malar yürütmesi artt r.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



347

KAYNAKÇA

Akgün, Engin, Türk Dünyas nda Din ve Gelenek Üzerine, stanbul, Do u

Kütüphanesi, 2008.

Alangu, Tahir, Türk Folkloru Elkitab , stanbul, Adam Yay nc k, 1983.

Albayrak, Nurettin, Ansiklopedik Halk Edebiyat Terimleri Sözlü ü, stanbul,

Leyla ile Mecnun Yay nc k, 2004.

And, Metin, Minyatürlerle Osmanl slam Mitologyas , stanbul, Akbank Kültür

ve Sanat Kitaplar , 1998.

And, Metin, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Ankara, Turhan Kitabevi, 1983, s.14.

Artun, Erman, Anonim Türk Halk Edebiyat Nesri, 2. bs., stanbul, Kitabevi

Yay nlar , 2006.

Ayvazo lu, Be ir, Geçmi i Yeniden Kurmak, stanbul, Kubbealt Yay nlar , 1987.

Banarl , N.Sami, Resimli Türk Edebiyat Tarihi, Cilt I-II, 3. bs., stanbul, Milli

itim Bas mevi, 2001.

Bayat, Fuzuli, Korkut Ata, Mitolojiden Gerçekli e Dede Korkut, Ankara, Karam

Yay nlar , 2003.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



348

Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Ba lamda

Türk Mitolojisi), Cilt:1, stanbul, Ötüken Yay nlar , 2007.

Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Di i-Mitolojik Ana, Umay

Paradigmas nda lkel Mitolojik Kategoriler- yeler ve Demonoloji) C.2, stanbul,

Ötüken Ne riyat, 2007.

Bayat, Fuzuli, Mitolojiye Giri , 2. bs., stanbul, Ötüken Yay nlar , 2007.

Bayat, Fuzuli, uz Destan Dünyas , stanbul, Ötüken Yay nlar , 2006.

Beydilli, Celal, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Yurt Kitap-Yay nlar ,

2005.

Binler, M.Ziya, “Sakalar’da Evlenme”, Türk Dünyas Tarih Kültür Dergisi, 2004.

Uraz, Murat, Türk Mitolojisi, stanbul, Mitologya Yay nlar , 1992.

Bozkurt, Fuat, Türklerin Dini, stanbul, Cem Yay nevi, 1995.

nar, Ali Abbas, Türk Dünyas Halk Kültürü Üzerine Ara rma ve

ncelemeler, Mu la, Mu la Üniversitesi Matbaas , 1996.

Çobano lu, Özkul, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, Ankara, Akça Yay nlar ,

2003.

Çobano lu, Özkul, Türk Dünyas Epik Destan Gelene i, Ankara, Akça Yay nlar ,

2003.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



349

Çobano lu, Özkul, Halkbilimi Kurallar ve Ara rma Yöntemleri Tarihine

Giri , Ankara, Akça Yay nlar , 1999.

Çoruhlu, Ya ar, Türk Mitolojisinin Anahatlar , 2. bs., stanbul, Kabalc Yay nevi,

2006.

Develio lu, Ferit, Osmanl ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 19. bs. Ankara, Ayd n

Kitabevi, 2002.

Eliade, Mircea, Mitlerin Özellikleri (Çev. Sema Rifat), stanbul, Simavi Yay nlar ,

1999.

Erdo an, Bayram, Sorularla Türk Mitolojisi, stanbul, Pozitif Yay nlar , 2007.

Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitab , 27. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 2003.

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab , 27. bs. stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 2003.

Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, 41. bs, stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 2008.

Eyübo lu, smet Zeki, Anadolu nançlar , Anadolu Mitologyas , stanbul, Geçit

Kitabevi.

Esin, Emel, slamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve slama Giri , stanbul,

Edebiyat Fakültesi Matbaas , 1978.

Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giri , stanbul, Kabalc Yay nevi, 2001.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



350

Esin, Emel, Türklerde Maddi Kültürün Olu umu, stanbul, Kabalc Yay nevi,

2003.

Gömeç, Saadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, 2. bs., Ankara, Akça

Yay nlar , 1989.

Grenard, M.F., “Satuk Bu ra Han Menk besi ve Tarihi”, (Çev.Osman Turan), Ülkü,

1939.

Hooke, Samuel Henry, Ortado u Mitolojisi, (Çev: Alaeddin, enel), Ankara, mge

Yay nevi, 1993.

nan, Abdulkadir, Eski Türk Dini Tarihi, stanbul, Milli E itim Bas mevi, 1976,

nan, Abdülkadir, Makaleler ve ncelemeler, Cilt:1, 3. bs., Ankara, Türk Tarih

Kurumu, 1998.

ndirka , Zühre, Türk Mitoslar ve Anadolu Efsanelerinin zsürümü, Ankara,

mge Kitabevi, 2007.

slam Ansiklopedisi, “Esatir Maddesi”, Cilt:11, stanbul, Türkiye Diyanet Vakf

Yay nlar , 1995.

Kabakl , Ahmet, Türk Edebiyat , Cilt:1, 10. bs., stanbul, Türk Edebiyat Vakf

Yay nlar , 2002.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



351

Kad lu, Muhsin, Küresel Sorunlara Kar Ulusal Tav r, stanbul, Yesevi

Yay nc k, 2007.

Kafeso lu, brahim, Türk Milli Kültürü, 3. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 1984.

Kafeso lu, brahim, Eski Türk Dini, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar , 1980.

Kafeso lu, brahim, Türk Bozk r Kültürü, Ankara, Türk Kültürünü Ara rma

Enstitüsü, 1987.

Kafeso lu, brahim, Türk Milli Kültürü, 3. bs., stanbul, Bo aziçi Yay nlar , 1984.

Kalafat, Ya ar, Do u Anadolu’da Eski Türk nançlar n zleri, Ankara, Türk

Kültürü Ara rma Enstitüsü, 1990.

Kaya, Muharrem, Mitolojiden Efsaneye Türk Mitolojisinin Türkiye’deki

Efsanelerde zleri, stanbul, Ba lam Yay nlar , 2007.

Kaya, Muharrem, Mitolojiden Efsaneye, Türk Mitolojisinin Türkiye’deki

Efsanelerde zleri, stanbul, Ba lam Yay nc k, 2007, s.11.

Sakao lu, Saim; Duymaz, Ali, slamiyet Öncesi Türk Destanlar , 2. bs., stanbul,

Sakao lu, Saim, Anadolu Türk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu

Efsanelerin Tip Katalo u, Ankara, Ankara Üniversitesi Bas mevi, 1980.

Sami, emseddin, (Haz. Cengiz, Batuk), Esatir, stanbul, nsan yay nlar , 2004.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



352

Satuk Bu ra Han Destan , (Haz. smail Bilgin), stanbul, Damla Yay nevi, 2003.

Seyido lu, Bilge, Mitoloji Üzerine Ara rmalar/Metinler ve Tahliller, 17. bs.,

stanbul, Dergah Yay nlar , 2002.

Ta , smail, slam Öncesi Türk Dü üncesinde Kozmogoni, Kozmoloji, Konya,

Kömen Yay nlar , 2002.

Tanyu, Hikmet, slaml ktan Önce Türklerde Tek Tanr nanc , Ankara, Ankara

Üniversitesi Bas mevi, 1980.

TDK Türkçe Sözlük, “Mit Maddesi”, Ankara, TDK Yay nlar , 1975.

Timuçin, Af ar, Felsefe Sözlü ü, 2. bs., stanbul, nsanc l Yay nlar , 1998.

Tuna, Erhan, amanl k ve Oyunculuk, stanbul, Okyanus Yay nc k, 2000. Bkz.

Turan Osman, Oniki Hayvanl Türk Takvimi, stanbul, Dil ve Tarih Co rafya

Fakültesi Yay nlar , 1941.

Turan, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, 2. bs., stanbul, Nak lar

Yay nevi, 1978.

Türkdo an, Orhan, “Biz Kimiz Gerçe ine Sosyolojik Bir Yakla m”, Türk Dünyas

Tarih Kültür Dergisi, 2007, S.244..

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



353

Tökel, Dursun Ali, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ah slar Mitolojisi,

Ankara, Akça Yay nlar , 2000.

Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, stanbul, Matbaai Ebüzziya, 1933.

Ögel, Bahaddin, Türk Mitolojisi I-II, 3.bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998.

Ögel, Bahaeddin, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geli me Ça lar , 4. bs.,

stanbul, Türk Dünyas Ara rmalar Vakf , 2001.

Örnek, Sedat Veyis, 100 Soruda lkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane, stanbul,

Gerçek Yay nlar , 1988.

Örnek, Sedat Veyis, Türk Halkbilimi, Ankara, Bankas Yay nevi Kültür

Yay nlar , 1977.

Pekman, Yavuz, Murathan Mungan’ n Oyunlar nda Mitolojik Ögeler, stanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tiyatro Bölümü Dramaturji ve Tiyatro

Ele tirmenli i Anabilim Dal , stanbul, 1996 (Yay nlanmam Yüksek Lisans Tezi)

Rappe, Alexander H., “Folklor ve Mitoloji”, (Çev.Umay Günay) Milli Folklor, Cilt:

2, 1992.

Rasony , Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara, Türk Kültürünü Ara rma Enstitüsü,

1971.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



354

Roux, Jean-Paul, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev.Aykut

Kazanc gil, Lale Arslan), stanbul, Kabalc Yay nevi, 2005.

Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Mo ollar n Eski Dini, (Çev.Aykut Kazanc gil)

stanbul, aret Yay nlar , 1994.

Roux, Jean-Paul, Eskiça ve Ortaça ’da Altay Türklerinde Ölüm, (Çev.Aykut

Kazanc gil), stanbul, Kabalc Yay nevi, 1999, s.218.

Uydu, Mualla, Türk- slam Bütünle mesi, stanbul, Hamle Yay nevi, 1995.

Öz, Mehmet Ali, Bütün Yönleriyle Gürün, y.y., 1997.

Özden, Hilmi, Kutadgu Bilig’de Ahlak Kavram ve T p Eti ine Etkisi, stanbul,

Ötüken Ne riyat, 2007.

ld m, Dursun, Türk Biti i, Ankara, Akça Yay nlar , 1998.

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



355

N

Abdal Musa, i, 232

Abdülkadir nan, 126

Ab- Hayat, 68, 182

aç Ruhu, 298

Ahmet Yesevi, 192, 193

aldaç , 53

Alegorik Teori, 25, 323

Alevi, 123, 194, 195, 196, 202, 203, 204,231, 232, 233, 234

Alevilik, 196, 203, 205

Alman Mitolojisi, 9, 22

Alp Er Tunga Destan , 77, 265, 320

Altay Türkleri, 35, 36, 37, 41, 50, 52, 53,58, 70, 75, 78, 119, 227

Animist, 106, 182, 294, 295

Animizm, 99, 100, 119, 210, 211, 310,326

Antropogoni, 299

Antropomorfik, 90

Apollon, 41

Aslan Baba, 192

Atalar Kültü, 57, 91, 95, 137, 184, 211,232, 251

Ay Ata, 42, 43, 47, 55

Ay Told , 65

Bahar Bayramlar , 156

Ba Çeken, 74

Ba at, 143

Bekta i, 123, 202, 203, 204, 231, 232,233, 234, 253

Bilge Ka an, 5, 41, 240, 265

Bozkurt, 29, 39, 41, 46, 61, 77, 82, 83, 87,129, 132, 158, 162, 174, 200, 254, 257,265, 269, 319, 322, 338, 340, 348

Bozkurt Destan , 83

Bögü Han, 31, 40, 320

Budist, 221, 240, 278, 279

Budizm, 106, 107, 125, 163, 167, 169,172, 182, 183, 192, 196, 201, 202, 204,206, 211, 215, 219, 232, 234, 238, 251,278, 279, 295, 343

Bumin Ka an, 35

Burhanizm, 191, 192, 193, 223, 224

Burkan Dini, 115

Bügü, 27, 32, 74, 248, 249

Büyük Hun Devleti, 139

Cebrail, 56, 57, 59, 62, 66

Cengiz Han, 130, 156, 164

Cengizname, 60, 61

cihan hakimiyeti, 8, 43, 59, 64, 178

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



356

Çin, 9, 11, 38, 43, 47, 77, 85, 103, 105,110, 115, 118, 127, 138, 140, 150, 157,165, 173, 180, 187, 206, 215, 222, 224,320, 325, 326, 334, 341, 342

Da Ruhu, 298

Dani mendname, 252, 296

Dede Korkut, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63,66, 67, 68, 70, 71, 73, 75, 130, 133,143, 147, 152, 186, 221, 240, 243, 244,253, 260, 261, 269, 270, 271, 296, 301,320, 321, 329, 347, 349

Dede Korkut Destanlar , 61

Deli Dumrul, 56, 140, 143

Destan, 15, 40, 47, 56, 57, 60, 63, 68, 69,70, 72, 73, 82, 87, 89, 99, 100, 122,130, 135, 138, 140, 142, 143, 150, 167,168, 177, 179, 181, 183, 188, 205, 219,245, 248, 252, 256, 257, 259, 262, 267,268, 269, 297, 301, 303, 309, 316, 318,319, 321, 322, 331, 335, 336, 348

Dikotomi, 109, 110, 111

Divanü Lûgati’t Türk, 59

dünya a ac , 45, 51, 276, 282

Edigey Masal , 270

Efrasiyab, 324

efsane, 7, 14, 15, 38, 66, 69, 86, 122, 188,199, 207, 228, 234, 260, 264, 297, 299,315, 318, 320, 335, 344

Epos, i, ii, 7, 13, 307, 323, 325

Ergenekon Destan , 40, 50, 51, 77, 83,254, 265, 320

Ergenekon Efsanesi, 139

Erlik, 34, 58, 92, 120, 220, 229, 275, 277,281, 282

Erlik Han, 93, 120

Er-Sogotoh, 139

Esatir, 9, 14, 291, 350, 351

eskatologya mitleri, 28

Eskatolojik, 91

Etioloji, 252

Evren, 91, 176, 237, 275, 278, 281, 294,341

Feti , 99, 251

Feti izm, 99, 182, 211, 311

Folk, 1

Folklor, 1, 6, 17, 130, 132, 133, 135, 220,263, 301, 303, 318, 329, 331, 353

Fuat Köprülü, 6, 49, 134, 180, 235

Fuzuli Bayat, 18, 28

Gagauz, 78, 85, 124

Göç Destan , 47, 77, 254, 265, 320

Gök-Tanr , 26, 29, 34, 35, 37, 39, 49, 54,56, 69, 72, 74, 137, 184, 185, 202, 207,223, 225, 226, 228, 233, 345

Gök-Tanr Dini, 184

Gök-Türk, 11, 30, 31, 35, 37, 39, 41, 42,43, 46, 53, 56, 78, 136, 172, 173, 174,240, 265, 266, 332

Göktürk Efsaneleri, 139

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



357

Gün Ana, 42, 43, 55, 61

Güne Miti, 92

Hac Bekta Veli, 232

Hac m Sultan, 232

Hakas Destan , 83

Hakim Ata Süleyman, 192

halk bilimi, 296

Hayat A ac , 88, 139, 275, 281

Hayat Suyu, 139

r, 56, 57, 67, 68, 74, 95, 144, 218,298, 317, 324

Homeros Destan , 32

Iduk Ötüken, 42, 46

Iduk Yir Sub, 175

Irk l Ata, 130, 320

lce Han Destan , 77

ran Mitolojisi, 323

skender, 246, 324

t Ba Kurt Efsanesi, 130

r, 262

Kam, 198, 200, 220, 222, 223, 228, 229,236, 275, 278, 281, 300

Karl k, 220, 275, 281

Kartal, 141, 142, 144, 195, 272, 275, 281,289

Ka garl Mahmud, 59, 83, 147

Kayra Han, 34, 36, 42, 43, 46, 55, 56, 57,71

l Elma, 86

Korkut Ata, 57, 70, 95, 201, 260, 261, 262,347

Kozmogonik Mitler, v, 27, 323

Kozmoloji, 28, 34, 91, 94, 110, 112, 114,174, 175, 210, 211, 274, 279, 286, 352

Kozmos, 244, 245, 286

Kök Öng, 42, 44

Köro lu Destan , 57, 68, 296, 329

kurban, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 64, 76, 238,312

Kurban Ritüeli, 92

Kurt, 38, 40, 119, 130, 139, 142, 144, 156,174, 189, 190, 237, 272, 274, 275, 281,287, 331, 332, 333, 337, 338

Kut, 85, 100, 103, 109, 110, 111, 114,119, 136, 160, 167, 179, 184, 185, 226,236, 240, 333

Kutadgu Bilig, 62, 64, 65, 84, 144, 150,240, 320, 354

Kutlu Da , 47

Kül Tegin, 156

kült, 199, 311

Kült, 92, 94, 95, 98, 106, 108, 117, 125,128, 132, 135, 138, 160, 172, 185, 193,214, 219, 222, 226, 228, 234, 236, 251,256, 259, 333

Kült Mitoslar , 252

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



358

Kün Togdu, 65

Lamaizm, 106, 182, 211

Logos, i, ii, 13

Maaday-Kara Destan , 67, 70, 254

Manas Destan , 59, 63, 75, 130, 140, 252

Mandi ere, 36

Mani Dini, 115, 125, 211

Maniheist, 175, 221, 278, 279

Maniheizm, 31, 81, 83, 106, 107, 140,182, 183, 202, 232, 238, 279

masal, 7, 14, 15, 65, 234, 270, 271, 318,330, 344

Mazdaizm, 107, 182

menk be, 65, 234

Mete, 78, 139, 151, 157, 163

Mevlid, 74, 76

Mitologya, 50, 181, 246, 247, 248, 303,304, 309, 348

mitoloji, i, iii, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16,63, 71, 93, 107, 141, 142, 186, 187,241, 247, 275, 279, 280, 290, 296, 299,325, 339, 342, 344

Mitolojik Ana, 45, 92, 94, 348

Mitos, 304, 309

Munzur Baba, 203

Naturist, 106, 182

Nevruz, 51, 74, 89, 124, 344

Nibelungen, 9

uz, 30, 40, 42, 43, 45, 49, 56, 58, 59,60, 62, 63, 64, 65, 73, 77, 83, 91, 109,111, 118, 122, 124, 130, 133, 139, 143,151, 175, 181, 186, 206, 208, 226, 237,240, 245, 252, 256, 257, 258, 259, 265,270, 284, 319, 321, 322, 348

uz Han, 81, 83, 119, 139, 143, 154,206, 320

uz Ka an, 40, 43, 56, 62, 155, 254,258, 265, 320

uz Ka an Destan , 30, 40, 42, 43, 45,49, 56, 58, 59, 64, 83, 175, 258, 265,320, 321

uzname, 257

ongun, 53, 331

Oniki Hayvanl Türk Takvimi, 51, 179, 352

Ontoloji, 98, 252

Ordu, 84, 101, 134, 137, 145, 152, 283

Orhun, 12, 26, 36, 37, 41, 42, 46, 53, 61,83, 151, 170, 172, 175, 205, 240, 301,320, 341, 349

Osman Gazi, 63, 78, 85

oyun, 27, 250

nar Kültü, 134

Pir Sultan Abdal, 145, 302

Prestij, v, 28, 252

Ritüel, v, vi, 24, 27, 48, 72, 94, 98, 99,100, 198, 200, 209, 210, 250, 252, 259

ritüel mitleri, 29

Sagay Türkleri, 129

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



359

Said Cüsip, 192

Saka Destanlar , 252, 265, 320

Saltukname, 68, 252, 296

Samanl k, 126

Satuk Bu ra Han, 55, 56, 57, 61, 62, 66,67, 72, 73, 75, 80, 83, 252, 350, 352

Semah, 254

Seyid Koja, 192

Su Ruhu, 298

Sub, 101, 109

Sümer, 183, 196, 205, 320

Sünbüle, 42, 246

aman, 9, 27, 41, 49, 51, 53, 55, 73, 74,88, 89, 92, 95, 97, 126, 128, 150, 160,162, 171, 179, 182, 183, 193, 197, 199,200, 201, 202, 206, 209, 220, 223, 224,225, 229, 231, 235, 237, 250, 257, 262,275, 278, 281, 291, 300, 304, 309, 311,326, 327, 328, 335, 336, 340

amanist, 89, 210, 221, 223, 235, 253,275, 278, 280, 294, 295, 326, 327

amanizm, 78, 82, 88, 107, 108, 119, 123,125, 130, 132, 135, 164, 167, 191, 192,193, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210,211, 213, 221, 222, 223, 224, 225, 226,227, 228, 230, 232, 233, 235, 237, 238,239, 242, 249, 251, 275, 277, 278, 279,280, 282, 292, 293, 294, 295, 311, 315,326, 338, 343, 345

ehname, 124, 320, 325

eyh Edebali, 58

iir ve a, 4

ölen, 49, 53, 72, 75

u Destan , 46, 73, 77, 83, 254, 265, 319

Takvim Mitleri, 91

Tangara, 93

Taoizm, 106, 182, 206, 211, 215, 232

Tasavvuf, 71, 164, 187, 188, 302, 303

Tenasüh, 232, 252

Teogoni, 298, 300

Tepegöz, 60, 124, 144, 244, 255, 270

Totem, 88, 89, 99, 120, 122, 126, 206, 338

Toy, 120, 152, 184, 206, 258

Töre, 85, 101, 126, 133, 154, 158, 169,184, 258, 263

Tören, v, vi, 48, 72, 135, 139, 201, 223,252

Tös, 93, 130, 286

Töz, 93, 114, 126, 220, 277, 282

Truva Sava , 32

Tuluk oyunu, 74

Türeyi Destan , 29, 39, 45, 47, 240, 265

Türeyi Mitleri, vi, 58

Türk kozmogonisi, 122, 188, 190

Türk mitolojisi, iii, 9, 10, 12, 35, 141, 157,166, 183, 188, 193, 256, 269, 278, 279,291, 297, 332, 339, 344

Ulu Türk, 155

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



360

Umay, 17, 34, 45, 54, 94, 95, 98, 101, 103,130, 175, 179, 205, 220, 222, 229, 231,275, 281, 293, 348, 353

Uran, 127, 128

Usture, 122

Uygur, 31, 40, 47, 77, 83, 109, 111, 115,123, 136, 140, 151, 161, 164, 170, 223,240, 252, 258, 265, 266, 270, 284, 320,341, 350

Uygurlar, 39, 45, 47, 81, 104, 123, 136,139, 151, 161, 163

Ülgen, 34, 36, 45, 50, 53, 56, 58, 92, 119,120, 220, 222, 236, 241, 242, 275, 281,293, 328

Üzüt Bayram , 53

Yada Ta , 96, 206, 223, 252

Yafes, 30, 59, 151, 240

Yakut Türkleri, 35, 37, 45, 119, 140

Yarat Destan , 39, 54, 56, 57, 77, 83,88, 140, 254, 320

Yarat Efsanesi, 34, 140, 265, 320

Yeni Y l, 51, 124

Yerlik, 50, 53

yer-su mitleri, 29

yer-su ruhlar , 25

Yesevilik, 191, 192, 193

lan, 170, 195, 217, 276, 281, 287, 314,340, 343

Yir, 101, 109, 170, 175

Yo , 109, 111, 160, 184, 185

Yu Töreni, 229

Zengi Baba, 192

Zerdü tlük, 204

Zeus, 32, 41, 45, 304, 309

Zoomorfik Tasar m, 90

Zoomortf, 182

Zülkarneyn, 206

Click h

ere to

buy

ABB


www.ABBYY.comClic

k here

to buy

ABB


www.ABBYY.com



TC SOSYAL B MLER ENST TÜSÜ STANBUL ÜN VERS TES …

Documents

Transcript of TC SOSYAL B MLER ENST TÜSÜ STANBUL ÜN VERS TES …