T.C. · 2019-10-04 · t.c. ercİyes Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ felsefe ve...

i

T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK

ÖLÇEĞİ DENEMESİ

Hazırlayan

Emine ÇAYABATMAZ

Danışman

Doç. Dr. Ali KUŞAT

Yüksek Lisans Tezi

Ağustos 2016

KAYSERİ

T.C.

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK

ÖLÇEĞİ DENEMESİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Hazırlayan

Emine ÇAYABATMAZ

Danışman

Doç. Dr. Ali KUŞAT

Ağustos 2016

KAYSERİ

i

BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK

Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde

edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi, bu

çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve

referans gösterdiğimi belirtirim.

Adı Soyadı: Emine ÇAYABATMAZ

İmza:

ii

YÖNERGEYE UYGUNLUK ONAYI

“Kur’an’ı Kerim Bağlamında İslami Dindarlık Ölçeği Denemesi” adlı Yüksek

Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi’ne

uygun olarak hazırlanmıştır.

Hazırlayan Danışman

Emine ÇAYABATMAZ Doç. Dr. Ali KUŞAT

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Başkanı

Prof. Dr. Abdulvahap TAŞTAN

iv

TEŞEKKÜR

Bu çalışma, hayatımın en zor dönemlerinden birinde yapıldığı için gerçekten çok

yardıma ihtiyaç duydum ve bu dönemde benden desteklerini esirgemeyen başta maddi

ve manevi yardımlarıyla yanımda olan eşim Muhammed ÇAYABATMAZ, çalışırken

ihmallerime sabreden çocuklarım, Emirhan, Kemal Berat ve Sabit Eren, değerli

rehberliği ile bana yol gösteren sayın danışman hocam Doç.Dr. Ali KUŞAT’a, bu

anketin uygulanması aşamasında bana destek veren tüm eş ve dosta en derin minnet ve

teşekkürlerimi sunarım.

v

KUR’AN’I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK ÖLÇEĞİ

DENEMESİ

Emine ÇAYABATMAZ

Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü

Yüksek Lisans Tezi , Ağustos 2016

Danışman: Doç. Dr. Ali KUŞAT

ÖZET

Din psikolojisinin temel konularından biri bireysel dindarlıktır. Bu çalışmada

Müslüman olan Türk Halkının dindarlığını ölçmek için Kur’an’ı Kerim bağlamında bir

İslami dindarlık ölçeği geliştirmek amaçlanmıştır. Buna bağlı olarak, insanların

dindarlığının ölçülebilmesi için inandıkları dinin en temel kaynağını temel almanın,

dindarlığa ilişkin daha net bir yaklaşım ortaya koyacağı düşünülmüştür. Bu nedenle

Kur’anı Kerim’de bulunan ayetlerin tek tek incelenmesi sonucunda ortaya çıkan dindar

birey özellikleri saptanmış ve ilgili ayetler temelinde ölçek soruları belirlenmiştir. İlk

uygulamada 73 sorudan oluşan ölçek, 17-65 yaş arası 1066 kişiye uygulanmıştır. Analiz

aşamasında SPSS programında açımlayıcı faktör analizi uygulanmıştır. Sonuçta belirli

bir boyutta toplanmayan ve .4 ten düşük puan alan sorular anketten çıkarılarak 53

soruluk, 7 alt boyutu olan güvenilirliği ve geçerliği olan bir dindarlık ölçeği ortaya

konmuştur.

Anahtar Kelimeler: Kuran, islami dindarlık, ölçek geliştirme, dindarlık boyutları.

vi

AN ATTEMPT TO DEVELOP AN ISLAMIC RELIGIOUSNESS SCALE IN

THE CONTEXT OF THE HOLY QUR’AN

Emine ÇAYABATMAZ

The University of Erciyes, Institute of Social Sciences

MA Thesis, August 2016

Supervisor: Associate Doç. Dr. Ali KUŞAT

ABSTRACT

One of the main topics of the psychology of religion is to assess individual religiosity.

In this study we have set out to develop an Islamic religiousness scale ın the context of

Holy Qur’an to assess people’s religiousness in a country where the people is

predominantly Muslim. Therefore, the verses who include the characteristics of a

devout Muslim were selected in the Qur’an and questions in the scale were designated

according to these verses. In the first stage, the scale was applied to 1,066 people

between ages of 17 and 65. In the analysing proccess, explanatory factor analysis was

carried out on SPSS. As a result, questions which were not loaded on a certain factor

and which had a point lower than .4 were removed and a religiousness scale consisting

53 questions and 7 sub-dimensions which has validity and reliability was created.

Key Words: Holy Qur’an, religiousty of islam, scale development, dimensions of

religiousty.

vii

İÇİNDEKİLER

KUR’AN-I KERİM BAĞLAMINDA İSLAMİ DİNDARLIK ÖLÇEĞİ

DENEMESİ

BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ..................................................................................... i

YÖNERGEYE UYGUNLUK ONAYI ............................................................................. ii

KABUL VE ONAY ......................................................................................................... iii

TEŞEKKÜR ..................................................................................................................... iv

ÖZET ................................................................................................................................ v

ABSTRACT ..................................................................................................................... vi

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... vii

KISALTMA VE SİMGELER .......................................................................................... xi

TABLOLAR LİSTESİ .................................................................................................... xii

ŞEKİLLER LİSTESİ ..................................................................................................... xiii

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

1. Konu ........................................................................................................................ 1

2. Amaç ........................................................................................................................ 2

3. Önem ....................................................................................................................... 2

4. Araştırmanın Problemleri ..................................................................................... 2

5. Araştırmanın Sınırlılıkları .................................................................................... 3

1. BÖLÜM

KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1.1. Din ve Dindarlik Kavramları .................................................................................. 4

1.1.1. Din ve Dindarlık Tanımlamalarında Karşılaşılan Sorunlar ........................ 4

1.1.2. Dinin Tanımı ..................................................................................................... 5

viii

1.1.2.1. Psikolojik Tanımlar .................................................................................. 5

1.1.2.2. Sosyolojik Tanımlar ................................................................................. 6

1.1.2.3. Teolojik Tanımlar ..................................................................................... 6

1.1.3. Dindarlık Tanımları ......................................................................................... 8

1.2. Dindarlığın Ölçümü İle İlgili Yerli ve Yabancı Çalışmalar ................................. 9

1.2.1. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yerli Araştırmalar .......................................... 9

1.2.2. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yabancı Araştırmalar .................................. 12

1.3. Kur’an-ı Kerimin Kapsayıcılığı ............................................................................ 14

1.3.1. İslam Dininin Kaynakları .............................................................................. 14

1.4. Ölçek Geliştirmeye İlişkin Bilgiler ....................................................................... 15

1.4.1. Ölçek Geliştirmede Temel İlkeler ................................................................. 15

1.4.2. Geçerlik ve Güvenirlik ................................................................................... 16

2. BÖLÜM

YÖNTEM

2.1. Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi ............................................................................. 18

2.2. Dindarlığı Tanımlayan Ayetler Bağlamında Soru Havuzu Hazırlanması ....... 18

2.3. Soruların Uzman Görüşüne Sunulması ............................................................... 31

2.4. Örneklem Seçimi .................................................................................................... 31

2.5. Pilot Uygulama ....................................................................................................... 31

2.6. Asıl Uygulama ........................................................................................................ 32

2.7. Geçerlilik Çalışması ............................................................................................... 32

2.8. Güvenirlik Çalışması ............................................................................................. 32

3. BÖLÜM

BULGULAR

3.1. Verileri Analize Hazırlama Aşamaları (Data Screening) ................................... 33

3.1.1. Kayıp Verilerin Temizlenmesi (Missing Value) .......................................... 33

ix

3.1.2. Çok Değişkenli Uç Değerlerin Temizlenmesi (Multiverial Outlier) .......... 33

3.1.3. Normallik, Doğrusallık Testi (Normality, Linearity Test) ......................... 33

3.2. Faktör Analizi Bulguları ....................................................................................... 34

3.2.1. KMO ve Bartlett’s Test .................................................................................. 34

3.2.2. Ortak Yükler (Communalities) ..................................................................... 35

3.2.3. Açıklanan Toplam Varyans (Total Variance Explained) ........................... 36

3.2.4. Yamaç Grafiği (Scree Plot) ............................................................................ 38

3.2.5. Döndürülmüş Bileşen Matrisi (Rotated Component Matrix) .................... 38

3.2.5.1. Ölçeğin Boyutlarına İlişikin Açıklama ................................................. 40

3.3. Güvenilirlik Analizleri ........................................................................................... 41

3.3.1- İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 42

3.3.2. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 43

3.3.3-Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi .................................................... 43

3.3.4-İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi ........................................................ 44

3.3.5-Kamil Davranışlar Boyutunun Güvenilirlik Analizi ................................... 44

3.3.6-Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi ......................................................... 45

3.3.7-Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi ........................................ 45

3.4. Ölçekte Yer Alan Her Bir Boyutun Frekans Değerleri ...................................... 46

3.5. Ölçekte Yer Alan Boyutlar Arasındaki Korelasyonlar ...................................... 58

3.6. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu ................... 60

4. BÖLÜM

TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER

4.1-TARTIŞMA-SONUÇ ............................................................................................. 61

4.2-ÖNERİLER ............................................................................................................. 65

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 66

EKLER ........................................................................................................................... 70

Ek-1 Pilot Uygulama Formu ................................................................................... 70

x

EK-2 Asıl Uygulama Formu .................................................................................... 75

EK-3 Analiz Sonrası Son Form ............................................................................... 81

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 84

xi

KISALTMA VE SİMGELER

Akt : Aktaran

Bkz : Bakınız

CA : Cronbach Alpha Katsayısı

Çev : Çeviren

KMO : Kaiser Mayer Olkin Measuring of Sampling Adequacy

PC : Pearson Korelasyon Katsayısı

s : Sayfa

ss . Sayfalar

UZE : Uygulanması Zor Emirler

xii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. KMO ve Bartlett's Test ..................................................................................... 34

Tablo 2. Ortak Yükler ..................................................................................................... 35

Tablo 3. Açıklanan Toplam Varyans .............................................................................. 37

Tablo 4. Döndürülmüş Bileşen Matrisia .......................................................................... 39

Tablo 5. Ölçeğin Boyutlarını Temsil Eden Maddeler ..................................................... 41

Tablo 6. Ölçeğin Alt Boyutlarının Güvenirlik Analizi ................................................... 41

Tablo 7. İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi .............................................................. 42

Tablo 8. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi ............................................................. 43

Tablo 9. Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi ........................................................ 43

Tablo 10. İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi .......................................................... 44

Tablo 11. Kamil Davranılar Boyutunun Güvenilirlik Analizi ........................................ 44

Tablo 12. Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi........................................................... 45

Tablo 13. Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi ........................................... 45

Tablo 14. İylik Boyutu Frekans Değerleri ...................................................................... 46

Tablo 15. İnanç Boyutu Frekans Değeri ......................................................................... 48

Tablo 16. Yakınlık Boyutu Frekans Değeri .................................................................... 49

Tablo 17. İbadet Boyutu Frekans Değeri ........................................................................ 51

Tablo 18. Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı ................................................. 53

Tablo 19. Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı ..................................................................... 55

Tablo 20. Uze Boyutu Frekans Dağılımı ........................................................................ 57

Tablo 21. Korelasyonlar .................................................................................................. 59

Tablo 22. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu ................ 60

xiii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Saçılma Grafiği Matrisi ..................................................................................... 34

Şekil 2. Yamaç Grafiği .................................................................................................... 38

Şekil 3. İyilik Boyutu Histogram .................................................................................... 47

Şekil 4. İnanç Boyutu Histogram .................................................................................... 48

Şekil 5. Yakınlık Boyutu Histogram ............................................................................... 50

Şekil 6. İbadet Boyutu Histogram ................................................................................... 52

Şekil 7. Kamil Davranışlar Boyutu Histogram ............................................................... 54

Şekil 8. Ahlak Boyutu Histogram ................................................................................... 56

Şekil 9. Uze Boyutu Histogram ...................................................................................... 58

1

GİRİŞ

1. Konu

Din ve dindarlık, din psikolojisinin en temel ilgi alanıdır. Ancak kavramların

tanımları diğer din bilimlerinde olduğu gibi din psikolojisinde de tartışma

konusudur. Tanımlamalarda dinin özünü ve işlevini tanımlayan iki farklı yaklaşım

kullanılmaktadır. Bunlardan özsel tanımlar, dinin içeriği ve özüyle ilgili olup, dinin

ne olduğu üzerinde yoğunlaşırken, işlevsel tanımlar, dinin fertlere ya da topluma

sağladığı farz edilen yararları tasvir ederler (Kurt, 2008, s.73).

Din Psikolojisindeki tanımlamalar,- hem öze hem de işleve vurgu yapan tanımlar

olmakla birlikte- alanın dinin bireyin yaşantısındaki etkileri üzerine çalışması

nedeniyle daha çok işlevsel ağırlıktadır. Dolayısıyla dindarlık ölçümlerinde bireysel

bir din anlayışından hareket etmekte ve bu konuda bazı ölçütler ortaya

koymaktadır. Bazı din psikologları kapsayıcı olması için tüm varoluşsal sorunları

ve soruları, düşünme ve yaşama eylemini din olarak kabul etmektedirler (Batson,

Schoenrade ve Ventis, 2011 s. 8). Bu tür işlevsel tanımların, dinin ne olduğu ile

ilgili olmaması dindarlık ölçümlerinde dinin özsel tanımıyla mı işlevsel tanımıyla

mı çalışılması gerektiği yönünde bir sorunu da beraberinde getirmektedir. Global

olarak dindarlık ölçümlerine ilişkin yapılan çalışmalardaki farklılıkları ortadan

kaldırmak mümkün olmasa da İslami dindarlık ölçümlerinde ortak bir zeminde

buluşulabileceği düşünülerek İslam dininin hem özsel hem de işlevsel olarak

birleştirici bir tanımının yapılması mümkün olabilir. Bu tanımın Kur’an’ı Kerim’in

din ve dindarlığa bakışıyla yapılmasının İslami dindarlık ölçümlemesi için ortak bir

zemin olacağı düşünülerek yapılmak istenen tezin konusu büyük çoğunluğu İslam

dinine tabi olan özelde Türk halkının ve genelde de diğer Müslüman toplamların

dindarlığını ölçmek için Kur’an’ı Kerim bağlamında geçerli ve güvenilir bir ölçek

geliştirmek olarak belirlenmiştir.

2

2. Amaç

Bu çalışmada, kutsal bir metinden hareketle hazırlanacak bir ölçekle İslami

dindarlığın ölçülmesi amaçlanırken, insanın Tanrı’ya, görünmeyen bir âleme veya

kutsal olan şeylere inanmasının yanı sıra, bu inancın sosyal ve psikolojik hayattaki

yansımalarını da dikkate alan bir din olan İslamın en temel kaynağı olan Kur’an’ı

Kerim’den hareket etme nedeni ise, ülkemizde dini yaşayıştaki çeşitlilik, dini

uygulamalardaki farklı yorumlar, mezhep, tarikat, cemaatler arasındaki anlayış

farklarıdır. İçinde bulunduğumuz post modern çağda, dindarlık görünümleri

giderek şekil değiştirmektedir. Bu nedenle İslami dindarlık tanımının herkesin

üzerinde uzlaşabileceği bir kaynağa bağlanarak ölçülmesi din psikolojisinde

yapılan islami dindarlık ölçme çalışmalarında ölçülmek isteneni ölçebilmek için bir

çıkış noktası olabilir. Bu çalışmadaki amaç, din psikolojisi alanında birçok açıdan

eleştirilebilir. Ancak mevcut sorunlara bir çözüm yaklaşımı olduğu için üzerinde

düşünülebilir.

3. Önem

Bu çalışmada işimizi kolaylaştıran en temel unsur, müslümanların değişmezliğine

ve doğruluğuna inandıkları kutsal kitapları Kur’an’ı Kerim’in dindarlıkla ilgili bize

sunduğu geniş yelpazedir. Buradan hareketle ayetlerin incelenerek ‘nasıl bir

dindarlık isteniyor?’ sorusunun cevabını bulmak ve bu cevapları ölçek haline

getirerek İslami dindarlığı Kur’an’ı Kerim perspektifinden ölçebilmeye cesaret

edilmek istendi. Ülkemizde yapılmış birçok dindarlık ölçeğine bir yenisini katmak

için değil, dindarlıkla ilgili araştırmaların amacına kapsayıcı bir biçimde hizmet

etmiş olacak, kullanışlı bir ölçek geliştirmiş olmak için bu çalışmaya başlanmıştır.

Literatüre bakıldığında bu çalışmanın ülkemiz için de ilk ampirik çalışma olduğu

görülmektedir. Yapılan çalışma, İslami dindarlık ölçümlerinde ortak bir yaklaşım

bulunabileceği konusunda bir adım olması bakımından önemlidir.

4. Araştırmanın Problemleri

Bu çalışmada temel problemler; din psikolojisi alanında geliştirilen ölçeklerin,

halkın dindarlığını bir başka deyişle bireylerin dinden neyi anladığını ölçmeye

yönelik olduğu gözlemi, bu yaklaşımın bizi çok farklı uçlara götürebileceğini, din

adı altında dinin özünde olmayan uygulamaların bir dindarlık biçimi olarak

algılanmasına sebep olabileceğini düşündürmüştür. Örneğin dinin esasında

3

olmayan ancak bazı ölçeklerde bir dindarlık ölçüsü olarak ele alınan kandil

gecelerinde ibadet etmeye ilişkin bir soru veya popüler dindarlık olarak adlandırılan

bir yaklaşımda türbelere ziyaret ve bu esnada dilek dilemeye ilişkin bir soru dini bir

unsurmuş gibi algı yaratabilmektedir. Bu noktada temel problem İslam dinine tabi

olan kişilerin dindarlığının hangi kriterlerle doğru bir biçimde ölçülmesi gerektiği

problemidir. Yapılan tezde bu problemin, dinin ana kaynağı olan kutsal kitaptaki

dindarlık biçimlerinin belirlenmesiyle çözülebileceğine inanılmıştır. Burada bir

kutsal metinden hareketle bilimsel bir ölçek geliştirilebilir mi? sorusu tartışmaya

açık olmakla birlikte, bir dinin dindarlık ölçüsünün ne olduğunu ele almadan

dindarlığın ne olduğunu belirlemek de bir o kadar tartışılabilir. İnsanlar bir dine

inanıyorlarsa o dinin dindarlık ölçüleri ideal olandır. Bu ideale yaklaşmak için

bireylerin yaşantılarında dinin ne kadar yer aldığı ise bireysel dindarlıkları ile

ilgilidir. Bu nedenle bu çalışmada Kur’an’ı Kerim’den hareket etmenin doğru

olabileceği düşünülerek bu çalışma planlanmıştır.

Buna göre belirlenen alt problemler;

a) Kur’an bağlamında hazırlanacak sorulardan oluşan dindarlık ölçeği, geçerliliği

ve güvenirliği olan bir ölçek olacak mıdır?

b) Geliştirilecek ölçeğin, alt boyutları olacak mıdır?

c) Ölçekte alt boyutlar çıkarsa Glock ve Stark’ın 5 boyutlu dindarlık tanımıyla

benzerlikleri ve farklılıkları olacak mıdır?

d) Ölçeğin alt boyutları çıkarsa aralarındaki korelasyon anlamlı olacak mıdır?

e) Ortaya çıkan ölçek, araştırılan alanın ne kadarını açıklama gücüne sahip

olacaktır?

5. Araştırmanın Sınırlılıkları

Araştırmaya 2015 yılının Ağustos ayında başlanmış, 2016 yılının Mayıs ayında ise

sonuçlandırılmıştır. Araştırma örneklemi 17-65 yaş arası kişileri kapsayacak şekilde

belirlenmiştir. Uygulama Ankara, İstanbul, İzmir, Trabzon, Yalova, Denizli, Mersin

ve Kayseri illerinde yapılmıştır.

4

1. BÖLÜM

KURAMSAL VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1.1. Din ve Dindarlik Kavramları

1.1.1. Din ve Dindarlık Tanımlamalarında Karşılaşılan Sorunlar

Din ve dindarlık üzerine yazılmış sayısız esere ve sayısız tanıma rastlamak

mümkündür. Bu eserlerde yer alan tanımlama çabalarından önce, işimizin ne kadar

zor olduğunu anlamak için, dini ve dindarlığı tanımlamada karşılaşılan güçlüklere

değinmek gerekir. Bu güçlüklerden ilki tanımlayan kişilerin kendi dini kültürlerini

temel alarak yaptıkları tanımlardır (Aydın, 2013, ss. 18-20). Örneğin Müslüman bir

araştırmacı islamı temel alarak tanım yaparken, bir başka dine mensup araştırmacı

da kendi dinine uygun tanımlama yapmaktadır. Bir diğer sorun politeist ve

monoteist dinlerin, özellikle inanç açısından birbirlerinden büyük oranda

farklılaşması hatta monoteist dinlerin bile kendi içerisinde kayda değer biçimde

farklılaşan tek tanrıcı anlayışlara sahip olması nedeniyle yapılan tanımların,

sınıflama ve kavramlaştırmanın dinin ne olduğunu tasvir edebilecek güçte

olmadığını göstermektedir (Yapıcı, 2011, s. 31). Dinlerin yapısı ile ilgili bu sorunun

dışında tanımlama çalışmaları, din ile ilgilenen her bilim dalına göre de

farklılaşmaktadır. Sosyologlar dinin sosyal yönüne, felsefeciler felsefi yönüne,

teologlar kutsal açısından dine bakarken, psikologlar bireysel ve psikolojik yönüne

vurgu yaparak tanımlar yapmaktadır. Bundan dolayı din psikolojisi başta olmak

üzere din bilimleri alanında yapılan çalışmalarda dinin hem özüne hem de

işlevlerine gönderme yapan tanımlar tercih edilmeye başlanmıştır (Yapıcı, 2011, s.

32). Yine de son tahlilde üzerinde anlaşılmış ortak bir tanım yoktur. Dindarlığın

boyutlarının belirlenmesinde asıl çıkış noktası olan dinin tanımlanması

5

konusundaki bu güçlükler, elbette ki dindarlığı ölçümlemek için geliştirilen

araçların nasıl oluşturulacağı konusunda da sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.

1.1.2. Dinin Tanımı

Psikoloji, sosyoloji, teolojinin öncü isimlerinin din ve dindarlık tanımları,

kavramsal bir çerçeve çizmemize yardımcı olurken, bu bağlamda yapılan dindarlık

boyutlandırma çalışmaları ise kuramsal yaklaşımlar hakkında genel bir görüş

sağlayacaktır.

1.1.2.1. Psikolojik Tanımlar

Ali Ayten (2012, s. 26), dinin gündemde olmadığı bir dönemde bu alanla ilgili

çalışmalar yaparak mesleki anlamda risk alan William James’in; dini, bireyin

duyguları, fiilleri ve tecrübelerini içeren bir olgu olarak tanımladığını aktarır. James

(1985, s. 15), dinlerin öncülerinin ve peygamberlerinin bireysel deneyimlerinin

araştırılmasının gerekliliğine değinir. Böyle yaparak dinleri, öncülerinin bireysel

tecrübelerine indirger. Freud (1997, s. 204), dini fikirlerin, kendini doğanın ezici

üstün gücüne karşı koruma zorunluluğundan kaynaklandığını söyleyerek, Tanrıyı

yüceltilmiş baba figürü, dini de bir yanılsama olarak değerlendirir. Bir başka

eserinde ise dinin saplantı nevrozuyla birçok ortak noktası olan bir olgu olduğunu

ifade eder (Freud, 1997, s. 35). Çağdaşlarına göre dine olan farklı ve ilgili

yaklaşımıyla Jung, dini numinosum kavramıyla açıklar. Yani dini, istence bağlı

keyfi hareketlerin bir sonucu olmayan, dinamik bir varlığa veya etkiye dikkatli ve

özenli bir şekilde uyma deneyimi sonucunda değişikliğe uğramış bilince özgü bir

tutum olarak tanımlar (Jung, 2010, ss. 7,8). Psikologların dine yaklaşımındaki

farklılıklar bu kadarla da sınırlı değildir. Fromm (1997, ss. 38, 46) bireyin kendini

dış dünyaya bağlayan göbek kordonunu kesmeden özgür olamayacağını, bu

bağlardan birisinin de kilise olduğunu, tanrının buyruklarına karşı gelmenin,

insanın kendini zorlamadan kurtarması, insan öncesi yaşamın bilinçsiz

varoluşundan çıkıp insan düzeyine ulaşması anlamına geldiğini söyler. Dini ise bir

grup tarafından paylaşılan ve kişiye kendine bir yön bulmasını sağlayacak bir

zemin ve tapınma nesnesi sunan bir düşünceler ve eylemler sistemi (Fromm, 2012,

s. 31) olarak tanımlar. Logoterapinin kurucusu Frankl dine ilişkin görüşlerinin

6

netleştiği ve kuramının temellerini attığı Nazi kamplarındaki yaşam öyküsüyle

psikologlar içinde dine karşı en ılımlılardandır. Ona göre din nihai anlam arayışıdır

(Frankl, 1975, s.13). Din psikolojisi için önemli çalışmaları olan Batson ve

arkadaşları (2011, s.7) ise dini: ‘biz canlıların birgün öleceğimiz şeklindeki

şeklindeki farkındalıkla ilgili karşılaştığımız sorunları kişisel olarak anlama için

yaptığımız herşey her ne olursa olsun dindir’ şeklinde tanımlamışlardır.

1.1.2.2. Sosyolojik Tanımlar

19. yy aydınlanma çağı; dinin meşruiyetini kaybedip yerini sosyolojiye bıraktığı,

başka deyişle sosyolojinin dinin ilgi alanlarına egemenlik kurmaya çalıştığı bir

çağdır. Bu nedenle sosyologların dinle iyi ilişkilerinin olması iyimser bir bakış olur.

Örneğin sosyolojinin kurucusu Aguste Comte, geleneksel dinin yerine, akideleri,

ibadetleri ve ilmihali olan yeni bir din kurmuştur. Bu dinin poztivist bir de kilisesi

olmakla birlikte din adamları da sosyologlardı. Comte bu yeni din çerçevesinde

aşkın bir tanrıya gönderme yapmaksızın dini akla duyguya davranışa hitap eden ve

böylece insan şahsiyetinde ve toplumda bütünlük temin eden bir yapı olarak

tanımlar (Çiftçi, 2013, s.s 44-45). Karl Marks ise dine karşı olduğuna ilişkin yaygın

inanç olmasına karşın, insanı düşündüren şu tanımı yapar: "Din ezilen

yaratılmışların iç çekişi, kalpsiz dünyanın kalbi, ruhsuzların ruhu, insanların

afyonudur" (www.religionfacts.com/religion). Diğer tanımlarda çeşitlilik gösterir.

Rudolf Otto Dinin kutsalın tecrübesi olduğunu söylerken (Joachim, akt. Coştu,

2009, s. 121), Weber dini, “insani anlamlandırmayla ilgili bir eylem” ve “ruhun

kurtuluşu için bir girişim” olarak tanımlar (Çiftçi, 2013). Durkheim’ın tanımı da

sosyolojiye yakışır bir tanımdır. Durkheim dinin: ‘bir topluluğun bir arada

tutulabilmesi ve tutunabilmesi yani kuru kalabalık değil düzenli toplum olması için

gereken bazı duyguların ve duygulara denk düşen davranışların kutsallık kazanmış

hali’ olduğunu söyler (Çiftçi, 2013, s.93).

1.1.2.3. Teolojik Tanımlar

Teolojik tanımlara örnek olarak; Thomas Aquinas, din Tanrıya inanmaktır derken,

Edward Taylor ise dinin manevi varlıklara inanmak olduğunu ifade eder (Aydın,

2013, s.35). Kant ise sosyologların esinlendiği bir filozof olmasına rağmen din

7

tanımı bu sınıf içinde daha anlamını bulmaktadır. O’na göre din: Tüm

ödevlerimizin ilahi emirler olarak kabullenilmesidir (Yaparel, 1987, s. 413). Kur’

an’da dinden, hesap ve ceza günü (Fatiha:3), bugün size dininizi kemâle

(olgunluğa) eriştirdim, üzerinizdeki nimeti tamamladım ve size din olarak İslâm'ı

seçip beğendim” (5/Mâide, 3), De ki: ‘Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru

dine, hanîf olan/Allah’ı birleyen İbrâhim’in dinine iletti. O, (İbrâhim, hiçbir zaman

Allah’a) şirk/ortak koşanlardan değildi.” (6/En’âm, 161), O (Allah), müşrikler

hoşlanmasalar da (kendi) dinini bütün dinlere üstün kılmak için Rasûlünü hidâyet

ve hak din ile gönderendir.” (9/Tevbe, 33), “Sen yüzünü hanîf/Allah’ı birleyen

olarak dine, yani, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise o fıtrata çevir.

Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu

bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının; namazı kılın;

müşriklerden olmayın. Ki onlardan dinlerini parçalayanlar ve kendileri de bölük

bölük olanlar vardır. (Bunlardan) her fırka, kendi yanındakiyle

böbürlenmektedir.” (30/Rûm, 30-32) gibi, din kelimesi birçok ayette geçmektedir.

İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in hadislerine bakıldığında ‘din nasihattir/

samimiyettir’ hadisinin bir din tanımı olduğunu görüyoruz (Görmez, 2003, s. 338).

Bir kısım İslam alimlerinin tanımlarını da kısaca vermek gerekirse; Cabir b.

Hayyan: Öldükten sonraki hayatta yararlanmak için yapılması buyurulan fiillerdir.

Ragıb İsfehani: Din, itaat etmeye ve cezaya denir ve mecaz olarak şeriata da din

denir. Seyyid Şerif Cürcani: Akıl sahibi kimseleri elçide olanı kabul etmeye çağıran

ilahi bir konumdur. Muhammed Ali Tahanevi: Akıl sahiplerini onu seçmeleri

sebebiyle, bu dünyada salaha, öbür dünyada felaha götüren ilahi yasadır (Şahin,

2000, s.s. 10-21). İmam Gazali: Din kul ile Allah arasındaki muameledir. el -Ezrai:

Din Allah’ın peygamberi diliyle kulları için koyduğu şeydir. el- Beyruci: Din yüce

Allah’ın bizzat hayra sevk etmek üzere kulları için vaz ettiği hükümlerdir. Es-

Sicistani: Din, insanın islam veya onun dışındakileri, kendisine din olarak

benimsemesidir. İbnul Cevzi: Din insanın kendisi için gerekli gördüğü ve

bağlandığı şeydir (Aydın, 2013, s.s. 38-39) diyerek dini tanımlamışlardır.

Konunun başından bu yana din ile ilgili onlarca tanım bize batıdaki tanımların

kurumsal dinden bağımsız olduğunu, İslami tanımların ise Yaratıcı, peygamber ve

yol gösterici dini kurallar çerçevesinde yapıldığını göstermektedir. İslami

8

tanımların içeriği aslında dinden ziyade İslam’ı tanımlar gibidir. Oysa Kur’an da

yaşanması gereken tek dinin islam olduğundan söz edilirken tek yaşanan dinin de

İslam olduğu kastedilmemiştir.

İslami dindarlığı ölçmek amacıyla bir ölçek geliştirmeye çalışılan bu araştırmada

da bir din tanımı yapılmak istenmiştir. Bu bağlamda din: Hayatı düzenlemek için

ilahi ya da beşeri bir kural koyucusu olan yollarken; kişinin yerken, içerken,

uyurken, konuşurken, aile, iş ve diğer sosyal ilişkilerinde, kısacası hayatının her

alanında tercihlerini hangi saike göre yaptığı da kişisel dindir. Yani kurumsal dinin

kişilerden beklediği davranış ve tutumlara ilişkin kuralların, birebir yerine

getirilmemesi, kişi tarafından istediği biçimde yorumlanarak yerine getirilmesi veya

o kuralları yok sayması dahi o kişinin dinidir.

1.1.3. Dindarlık Tanımları

Dindarlık tek yönlü bir tanıma sığacak bir kavram değildir. Bunu, bu zamana kadar

dindarlık ile ilgili yapılan araştırma sonuçları bize söylemektedir. Bunca çalışmanın

ortaya koyduğu sonuçlar bize akademik bir zeminde dindarlığı tanımla konusunda

ne yazık ki kolaylık sağlamamaktadır (Yapıcı, 2002). Çoğu araştırmacının kabul

ettiği üzere dindarlık çok boyutlu bir kavramdır. Ancak boyutların sayısı ve niteliği

konusunda araştırmalar arasında büyük farklılıklar vardır (Rusu ve Turliuc, 2011, s.

355). Bu farklılıklar tıpkı dinde olduğu gibi dindarlıkta da farklı tanımların

yapılmasına yol açmaktadır. Çeşitli dindarlık boyutlandırma çalışmalarının olması,

ortak bir zemin ve üzerinde uzlaşılan dindarlık boyutlarına değil, her araştırmacının

bulguları sonucu ortaya koyduğu özgün tanımlamalara yol açmaktadır. Bunca

çeşitliliğin içinde araştırmacıların yolunu bulması zor olsa da çalışmaların

akademik değeri tartışılmazdır. Bu bağlamda ortaya çıkan çeşitli dindarlık

tanımlarında, dindarlığı bir kişinin mensubu olduğu dine ait inanç ibadet ve

sembollere ilişkin kabul, yoğunlaşma ve meşgul olma derecesi (Kurt, 2009, s. 2),

“kutsal olanın yahut özel bir formu olmak itibariyle belli bir dinin muayyen bir

zaman ve şartlarda belli bir kişi veya grup ya da toplum tarafından yaşanması

(Günay, 2006, s. 22)”, kişinin mensubu olduğu dinin inanç esaslarına bağlı olarak

ibadet ve ahlaki ilkelerine uyumlu yaşaması (Yılmaz, 2014, s.s. 40-47), bir kişinin

mensubu olduğu dine ait inanç, ibadet ve sembollere ilişkin içten kabul,

9

yoğunlaşma ve meşgul olma derecesi (Aslan, 2011, s. 40) gibi ifadeler yer

almaktadır.

Bizim dindarlık tanımımız ise, ‘din tanımıyla bağlantılı olarak; kişinin yaşam

biçimindeki tercihlerinde kendisini motive eden unsurların, beşeri ya da ilahi

kurallar içinde benimsediği dine uygunluk derecesidir’ şeklindedir.

1.2. Dindarlığın Ölçümü İle İlgili Yerli ve Yabancı Çalışmalar

1.2.1. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yerli Araştırmalar

Türkiye’de yapılmış birçok dindarlık ölçeği mevcuttur. Bu ölçeklerin bir kısmı

yabancı ölçeklerden uyarlanmış, bir kısmı ise özgün çalışmalar olarak ortaya

konmuştur. Burada ikinci gruptaki ölçeklerin değerlendirilmesi yapılacaktır.

Literatüre bakıldığında ülkemizde 1962 yılında ilk ölçek çalışmasının Mehmet

Taplamacıoğlu tarafından yapıldığı (Onay, 2001), ancak istatistiki değeri olan

çalışmaların 1980’ li yıllarda Kayhan Mutlu ile başladığını söyleyebiliriz. Mutlu

(1989) çalışmasında, yabancı kaynaklardan uyarladığı bir ölçek geliştirmiş ve

dindarlığı etkileyen sosyolojik etkenleri araştırmıştır. Sonrasında bu alanda çalışma

yapanlar arasında ‘Erdoğan Fırat (1977), Mehmet Emin Köktaş (1993), Münir

Koştaş (1995), Hüseyin Peker (2000) ve Ahmet Y. Ocak (2001) gibi isimler

sıralanabilir. Bu isimler arasında Ocak (2001), tarihi materyale dayalı olarak

yaptığı çalışmasında dindarlığı ‘halk(popüler) İslâmı’, ‘kitabî (mederese) İslâmı’,

‘tekke(mistik) İslâmı’ ve ‘devlet (siyasallaşmış) İslâm’ şeklinde temel olarak dört

tipe ayırmıştır. Hüseyin Peker ise dinî şahsiyetleri ‘inançla ilgili esasları kabul

etmeyenler’, ‘dinde inancı esas alan, ibadeti önemsemeyenler’, ‘dinin özünden

ziyade dinî pratiklere önem verenler’, ‘istek ve arzularını engelleyip, zikre önem

verenler’, ‘inanç ve ibadetin birlikte olmasını isteyenler’, ‘inanmadıkları halde

inanmış gibi davrananlar’ şeklinde sınıflandırmıştır (Erkan, 2014, s.127). Bu

ölçeklerle ilgili ayrıntı sonradan yapılan dindarlık ölçeği geliştirme çalışmalarının

çoğunun literatüründe mevcut olduğu için burada değerlendirmesini yapmanın kuru

bir tekrar olacağı düşünülerek, son yıllarda geliştirilen ölçeklere yer verilmesi

uygun görülmüştür. Bunlardan ilki, 1995 yılında İslami Dindarlık Ölçeği adında

Veysel Uysal tarafından yapılmıştır. Uysal çalışmasındaki temel amacın

10

Müslümanlar için geçerli olacak bir İslami dindarlık ölçeği geliştirmek olduğunu,

uygulama aşamasında örnekleminin İstanbul’da random olarak seçilmiş 450 kişiden

oluştuğunu belirtmiştir. Anket formunu oluştururken sosyal psikolojide kullanılan

tutum ölçeklerini baz aldığını, din psikolojisi ve din sosyolojisi alanında önceden

hazırlanmış başka ölçeklerden uyarladığın, soruların bir kısmını da araştırmanın

amacına uygun olarak hazırlayıp toplamda 52 soruluk 4’lü likert tipinde bir anket

formu hazırladığını, faktör analizi sonucunda 26 sorunun 5 alt boyutta toplandığını,

ölçeğin geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğunu ifade etmiştir (Uysal, 1995).

Uysal’ın bu çalışmasında elde ettiği bulguların yani İslami dindarlığı 5 boyutta

tanımlamasının, Glock ve Stark’ın dindarlığın 5 boyutlu olduğuna ilişkin

çalışmalarıyla paralel olduğu görülmüştür. Uysal çalışmasında İslami dindarlığı

ölçmeyi amaçladığını ifade ederken İslami dindarlık ölçüsünün ne olduğuna ilişkin

bir tanıma yer vermemiştir. Onay (2001), 1997 yılında dini duygu, davranış ve

düşünce boyutlarını ölçen DYÖ (Dini Yönelim Ölçeği) adlı bir ölçek geliştirmiş,

18-22 yaş arası öğrencilere uygulamıştır. Bu ölçeği 1999 yılında ise revize ederek

18 maddelik likert tipi bir ölçek haline getirmiştir. Onay çalışmasında amacının

kişilerin hayatında dinin ne derece yer aldığını belirlemek olduğunu, ölçeğini sosyal

psikolojinin yönelimlerin üç boyutlu yapısal analizi yöntemine göre hazırladığını,

ifade etmiştir. Buna göre dini yönelimleri düşünce, duygu, davranış boyutlarında

ele almıştır. 2009 yılında ise Yakup Coştu, Dine Normatif ve popüler Bir

Yaklaşım-Bir Dini Yönelim Ölçeği Denemesi’ adlı bir çalışma yürütmüş,

çalışmasında dini yönelimi popüler ve normatif olmak üzere ayırmış, normatif tarzı

dini yönelimi, bireyin dinsel yaşayış biçimini belirleyen öğelerdeki yönelim

objesinin, o dinin temel itikâdî, amelî ve ahlakî öğretilerinden oluşması, popüler

tarzı dini yönelimi ise, yönelim objesinin kaynağının, çoğunlukla toplumun

alışılagelen dini/mistik tarzı ritüellerinden oluşması olarak tanımlamıştır.

Çalışmasını dinin psikolojik yönüyle ilgili olmadığı için, dindarlığın kültürel ve

toplumsal alanda gözlemlenen boyutuyla sınırlandırılmıştır. Coştu, envanterinin

genel olarak kişilerin normatif ve popüler tarzı dini tutum düzeylerini ölçmek için

geliştirilmiş olduğunu, bu nedenle yalnızca ilahiyat ve din sosyolojisi açısından

operasyonelleştirme yaptığını ifade etmiştir. Çalışmasının örneklemini Samsun

ilinden seçilen 14 yaş ve üzeri 917 kişiye uygulamıştır. Faktör analizi sonucuna

göre normatif tarzı dini tutum olarak ifade edilen temel İslami inanç ve

11

uygulamalar ile popüler tarzı dini tutum olarak isimlendirilen halk arasındaki ‐daha

çok toplumun alışkanlıklarıyla ilintili olan ve dini/mistik bir atmosfere sahip‐

yaygın inanış ve uygulamalara ilişkin tutum maddelerinin bir arada sunulduğu

ölçeğin iki faktöre ayrıldığı görülmüş, ölçeğin bu iki boyutu ölçmeye yetkin

olduğunu, geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu ifade edilmiştir (Coştu, 2009).

Ölçeğin ilk boyutu olan normatif dindarlığın hangi ölçütlere dayanarak

hazırlandığına ilişkin bir tanıma yer verilmemiştir. Yine Üzeyir Ok tarafından 2011

de yeni bir dindarlık ölçeği geliştirildiği bu ölçekte de İslami dindarlığın

ölçülmesinin amaçlandığı, 2 ayrı üniversite öğrencilerinden 950 kişilik bir

örnekleme uygulandığı, ölçeğin 8 maddeden oluştuğu, dini duygu, düşünce ve

davranış ve ilişki boyutlarını ölçtüğü ifade edilmiştir (Ok, 2011). Ölçeğin metrik

özelliklerini belirlemede diğer çalışmalardan farklı olarak doğrulayıcı faktör analizi

ve kriter geçerliliği için ölçeğin başkaca ölçeklerle korelasyonuna bakılmış ve

sonuçta ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğu belirtilmiştir. 2013 yılında ise Mustafa

Ulu tarafından geliştirilen dindarlık ölçeği ile üniversite gençliğinin sahip oldukları

dindarlık algıları ve düzeylerini tespit etmeye çalışmak ve elde edilen bulguları

psikolojik özellikleri açısından yorumlamak amacıyla bir çalışma yapılmış, bu

çalışmada geliştirilen ölçek, 553 öğrenciye uygulanmış ve ölçeğin geçerlilik ve

güvenirliğinin kanıtlanmış olduğu ifade edilmiştir. Bu çalışmadaki anket soruları

World Value Survey, Religion and Life Perspectives Among Adolescents ve

Multidimensionel Measurement of Religiousness/ Spirituality for Use in Healt

Research isimli çalışmalarda kullanılan sorulardan ilgili olanların tespit edilerek

kullanılması ile oluşturulmuştur (Ulu, 2013). Son olarak 2014 yılında Beyazıt

Yaşar Seyhan tarafından Dini Şuur ölçeği adında bir ölçek geliştirilmiş, araştırma

amacı, çocukluk dönemleri hariç insan yaşamının diğer tüm dönemlerine

uygulanabilecek yapıya sahip bir dindarlık ölçeği geliştirmek olarak belirlenmiştir.

Söz konusu dindarlık ölçeğinin daha çok Anadolu coğrafyasında yaşanan dini ve

manevi hayatı ölçme amacına yönelik olduğu ifade edilmiştir. Örneklemi 225

kişilik üniversite öğrencisi oluşturmuştur. 21 maddeden oluşan ölçeğin ‘dini değer’,

‘dini bilinç’ ve ‘dini davranış’ alt boyutlarından oluştuğu görülmüştür. Araştırmacı,

dindarlığının artması ya da artmaması bireyin dini şuuru ile bağlantılı olacağı, için

ölçeğine “Dini Şuur Ölçeği” adını verdiğini, ölçeğin geliştirilme aşamasında “Test

Tekrar Test” yöntemini kullandığını, buna göre aynı ölçek maddelerini üç hafta ara

12

ile aynı öğrencilere tekrar uyguladığını, sonrasında açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör

analizi yaptığını, 3 boyutu çıkan ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğunu ifade

etmiştir (Seyhan, 2014). Sözü edilen bu ampirik çalışmaların yanı sıra İslami

dindarlık ölçeği geliştirmek için öneri niteliğinde teorik çalışmalar yapan ve

Kur’an’ı Kerim bağlamında bir dindarlık ölçeği öneren Peker (2012), Kur’an’ı

Kerim’deki ayetleri incelemesi sonucunda dindarlığın altı boyutu olduğunu

bunların; inanç boyutu, ibadet boyutu, ahlâk boyutu, düşünce boyutu, duygu boyutu

ve bilgi boyutu olduğunu ifade etmiş ancak bu teorisini destekleyen ampirik bir

çalışma sunmamıştır. Yine benzer biçimde Kur’an’ı Kerim’e dayanarak bir

dindarlık ölçeği geliştirilmesini öneren Kula (2014), Kur’an-ı Kerim’de İsm-i fail

kalıbında durum belirten Mümin, Müslüman, Muhsin, Muhlis, Muttaki,

Mütevekkil, Salih, Sadık, Sabir, Şakir, Zakir şeklindeki iman eden bireye ilişkin bu

kategorizasyonun, İslami dindarlık tanımlaması açısından önemli ölçüde kapsayıcı

ve bu tiplemeler çerçevesinde gerçekleştirilen davranışların da bireyin

dindarlığındaki farklı boyutları ifade edici bir özellik taşıdığını söylemektedir. Bu

nedenle, İslami dindarlık ölçeği geliştirirken yukarıda belirttiğimiz Kur’an’da yer

alan mümin tiplemeleri ve buna ilişkin davranış özelliklerinin kriter olarak ele

alınması ile hem Müslüman tanımlamasında daha geniş özellikleri taşıyan hem de

kendi içinde gerçekleşen davranışlarla çok boyutlu dindarlık özelliğini

barındırabilen bir ölçek oluşturma imkanı sağlanabileceğini ifade etmiştir. Yapılan

tüm çalışmalar değerlendirildiğinde, diğer İslami dindarlık ölçeklerinin sorularında

ne tür bir operasyonel din tanımı yapılıp da soruların hazırlandığına ilişkin bir

netlik olmayışı bizi ölçülmek istenen dindarlık tipinin İslami dindarlık olmasından

hareketle bu dinin kendi temel kaynağından hareket ederek bir ölçek geliştirmenin

gerekliliğine inandırmıştır.

1.2.2. Dindarlığın Ölçümü ile İlgili Yabancı Araştırmalar

Dindarlık çalışmalarında ana sınırlamalardan biri dindarlığı küresel düzeyde

değerlendirmektir. Bunu yapmaya çalışan araştırmacıların başında Allport ve Ross

(1967), Glock ve Stark(1968), Batson, Schoenrade ve Ventis(2011), King Ve

Hunt(1969) gelmektedir. Allport ve Ross (1967, s.434) dini yönelimi dış güdümlü

ve iç güdümlü olarak ayırmaktadır. Onlara göre dış güdümlü birey, kendi kişisel

amaçları için dini kullanma eğilimindedir. Bu kişiler dini, sosyalleşme ve oyalanma

13

aracı, güvenlik sağlayıcı, teselli aracı ve statü için kullanabilirler. Dış güdümlüler

Tanrı’ya yönelirler ancak kendilerinden uzağa kaçmadan. İç güdümlü yönelimi

olanların ise temel motivasyonu dindir. Diğer ihtiyaçlarını, inançları ve dini

emirlerle, mümkün olduğu kadar uyumlu hale getirerek karşılarlar. Bir inancı kabul

eden kişi onu içselleştirir ve bütünüyle takip eder. İçselleştirdiği bu duyguyu artık

din olarak yaşar. Allport ve Ross’un geliştirdiği Dini Yönelim Ölçeğinde 9 madde

iç güdümlü dindarlığı, 11 madde dış güdümlü dindarlığı ölçer. Ölçekte dış güdümlü

maddelere ‘Her ne kadar dine inansam da hayatımda daha önemli şeylerin varlığını

hissederim’, ‘Ahlaki bir yaşam sürdüğüm sürece inandığım şeyler o kadar da

önemli değildir’, ‘Duanın öncelikli amacı iç huzur ve korunmaktır’ gibi maddeler

örnek verilebilir. İç güdümlü maddelere ‘Özel dini düşünce ve meditasyon için

harcanan zaman benim için önemlidir’, ‘Kaçınılamayan durumlar beni

engellemediği sürece kiliseye katılırım’, ‘Yaşamımdaki bütün alanlarda dinin

etkisini sürdürmeye çaba harcarım’ (Hallami ve Arglye, 2014, s.44) örnek

verilebilir. Allport ve Ross’un dini yönelime ilişkin bu sınıflandırmasındaki tipler

gerçek hayatta sıklıkla karşımıza çıkar. Bu sınıflandırma bir dini yönelim biçimidir.

Diğer yandan dindarlığın boyutlarına ilişkin bir çok araştırmacının araştırmasına

temel olan Glock ve Stark’ın çalışmalarıdır. Bunlardan Glock (1962, ss.98-106)

dindarlığın; dini inanç, ritüel (ibadet boyutu), dini hisler (tecrübe boyutu), dini bilgi

(entelektüel boyut), dini etki (etki boyutu) boyutları olduğundan söz eder. Bu

boyutlandırmayı dünya dinlerini inceleyerek yaptığını söyler. Glock ve Stark (1968,

ss. 14-16); dindarlığı 5 boyutta incelemişlerdir. Bunlardan: İnanç boyutu: Dindar

kişinin, dinin ilkelerinin doğruluğunu kabul edeceği, kesin bir teolojik görüşe sahip

olması gerektiğini içerir. Her din, bağlılarının kabul etmesini beklediği bir dizi

inanç sistemi içerir. Ancak inançların kapsam ve içeriği sadece dinler arasında değil

sıklıkla aynı din ve dini kültür arasında bile farklılık gösterir. Ritüel ya da ibadet

boyutu: Dini pratikler kişilerin kendilerini adadığının ifadesi olarak ibadet ve duayı

içerir. İbadet ve dua benzermiş gibi görünse de aralarında önemli bir fark vardır.

Resmi dinin belirlediği bir dizi eylem ibadetken, kişide kendiliğinden gelişen resmi

olmayan kişiye özel eylemler duadır. Tecübe Boyutu: Bu boyut dini tecrübelerle

ilgilidir. Algılar, duygular, duyumlar aracılığıyla, dini gruplar veya kişiler

tarafından, Tanrı veya Nihai Gerçeklik veya Transandandal Otorite ile kurulan bazı

öznel iletişimleri içer. Bilgi Boyutu: Bu boyuta göre, dindar kişinin inandığı dine

14

ait temel ilkeleri, ayinleri, kutsal kitabı ve dini kültürü minimum düzeyde de olsa

bilmesi gerekir. Etki Boyutu: Bu boyut diğer dört boyuttan farklıdır. Burada

dindarlığın, inanç, ibadet, bilgi ve tecrübe boyutlarının bireyin günlük yaşamındaki

etkisine bakılır. Dindarlığın bu 5 boyutu İslami dindarlıkla ilgili birçok araştırmanın

teorik temelindedir. Tüm dünya dinleri incelenerek oluşturulduğu iddiası, bu

boyutların kapsayıcılığını arttırmaktadır. Ancak bu boyutların islam dini için ne

kadar yeterli olduğuna ilişkin yeterince araştırma yok gibidir. Dindarlığı 3 boyutta

inceleyen, Batson, Schoenrade ve Ventis (2011, ss. 132-133), boyutlarını araç,

amaç ve arayış olarak belirlemişlerdir. Burada araç boyutu, Allport ve Ross’un dış

güdümlü dindarlığına, amaç boyutu da iç güdümlü dindarlığına tekabül eder.

Arayış boyutu ise varoluşsal sorunlara aranan cevaplarla ilgilidir. King ve Hunt

(1969, ss. 321-323), önceden yaptıkları ilk çalışmalarında dindarlığın 9 boyutu

olduğunu, bu çalışmada ise dindarlığın 11 boyutu olduğunu söylemişlerdir. Bu

boyutları, 1-Mezhepsel onay, 2-Kilise katılımı, 3-organizasyonel aktiviteler, 4-

Kişisel dini deneyimler, 5-Arkadaşlarla kilise çalışması, 6-Dini büyüme ve gayret

yönelimi, 7-Dini güvenlik veya dogmatizm yönelimi, 8-Dışgüdümlü yönelim, 9-

Maddi destek, 10- Din hakkında okuma ve konuşma, 11-Dini bilgi olarak

adlandırmışlardır. Allen ve Spilka’nın (1967) çalışması ise dindarlık ve önyargı

üzerine olmuştur. Onlar dindarlığı önyargılı dindar ve önyargısız dindar olarak

ayırmışlar ve bu faktörleri teslimiyetçi inanç ve dini rıza ile ilişkileri açısından

değerlendirmişlerdir. Araştırmalarının sonucunda dini rıza ve önyargı ile

teslimiyetçi inanç ve önyargısızlık arasında güçlü benzeşme bulmuşlardır.

1.3. Kur’an-ı Kerimin Kapsayıcılığı

1.3.1. İslam Dininin Kaynakları

İslâm hukukunun kaynaklarına ilişkin klasik İslâm hukukunda, Kur’an ve Hz.

Peygamber’in hadîsleri gibi iki temel kaynağa dayanılır. İcma ve kıyas ise, bunlara

dayanan diğer ek kaynaklardır. İcma ve kıyas, nihaî otoritelerini Kur’an ve

sünnetten almışlardır (Dutton, 2002). Bu konuda Tirmizî’de geçen ve Peygamber’in

din konusundaki hüküm usulüne ilişkin tutumunu açıklayan muaz hadisinde: Muaz

bin Cebel’den rivayet edildiğine göre, Peygamber (a.s.) kendisini Yemen’e kadı

olarak gönderirken; ‘Bir olayla karşılaşırsan nasıl hükmedeceksin’ diye sormuş, o

15

da; ‘Allah’ın kitabı ile’ demiştir. Peygamber‚ ‘Ya kitapta bulamazsan?’ deyince

Muaz; ‘Allah’ın Peygamberinin sünneti ile’ diye cevap vermiştir. Peygamber;

‘Allah’ın Peygamberinin sünnetinde de bulamazsan?’ buyurmuş, o da; ‘reyimle

ictihad yaparım’ cevabını verince, Peygamber (a.s.) Muaz’ın göğsüne eliyle vurmuş

ve ‘Resulünün elçisini, onun razı olacağı şekilde muvaffak kılan Allah’a

hamdolsun’ diye dua etmiştir (İbn Hanbel). Burdan hareketle bu usülde iki kaynak

olduğu görülür: Nass ve İslâmi akıl. Kur’an, sünnet, üzerinde icma hâsıl olmuş

olsun ya da olmasın, sahabe fetvaları nassı teşkil ederken, kıyas dâhil diğer deliller,

islami akıl usûllerini teşkil etmektedir(Kotan, 2008 s. 89). Bu kavramlar arasında,

İcma: müçtehitlerin bir meselenin ortaya çıktığı asırda şer’î bir hüküm üzerine

ittifak etmelerine, kıyas: hakkında hüküm bildirilmeyen meselelerin, hükmünü

ortak illete dayanarak, hakkında hüküm bildirilen asıldan çıkarmak (Duman, 2008),

şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımlardan hareketle dinin esasının Kur’an’da

belirlendiği, diğer yolların ise bu kaynağın otoritesi ve onayına bağlı olarak beşerin

yorumu olduğunu söyleyebiliriz. Temel kaynak olan Kur’an’ın ilahi bir kaynak

olması nedeniyle, doğruluğunun müslümanlarca tartışılmaz olduğu kabul

edilmektedir. Ancak diğer usullerden sünnet dahi, hadislerin sıhhati konusundaki

tartışmalar nedeniyle tartışılabilmektedir. Bu nedenle çalışmamızda, dindarlığın

kaynağı olarak yalnızca Kur’an’da geçen dindarlığı tanımlayan ayetlere yer

verilmiştir.

1.4. Ölçek Geliştirmeye İlişkin Bilgiler

1.4.1. Ölçek Geliştirmede Temel İlkeler

Sosyal bilim araştırmasında ölçmeye çalıştığımız olgu, genellikle kuramdan ortaya

çıkar. Kuram, bizim ölçme problemimizi nasıl kavramsallaştıracağımızda önemli

bir rol oynar (DeVellis, 2014). Araştırmacının, hangi kuramdan hareket edeceğini

belirlemesi sonrasında ölçek geliştirmede izlemesi gereken bir takım ilkeleri takip

etmelidir. Ölçmek istediği tutuma ilişkin hazırlayacağı ölçekte, gerekli teorik alt

yapı hazırlıklarını yapmasının ardından madde havuzu oluşturmalıdır. Soru

yazımında çok uzun olmayan ve iki anlam barındırmayan ifadelere yer vermeli,

soruları anlam kaybına uğramayacak şekilde kısa tutmaya özen gösterilmelidir.

(DeVellis, 2014, s. 81). Sorular, sade ve basit olmalı, hedef kitle tarafından kolayca

16

anlaşılmalı, okuma düzeylerine uygun yazılmalıdır. (Clarc ve Watson, 1995. s.

315). Katılımcı yanlılığı oluşmaması için ölçekte ters sorular da bulundurulmalıdır.

Soruların yazımından sonra ölçeğin türüne karar vermek gerekir. Likert tipi ölçek

geliştirme en çok kullanılan yöntemdir ve ağırlıkla tutum ölçekleri geliştirmede

kullanılır. Deneklere verilen ifadelere kendilerine göre katılma dereceleri sorulur

(Azaltun, 2008, s.104). Diğer aşamada hazırlanan sorular alanla ilgili uzmanların

görüşüne sunulur. Burada çıkan sonuç yani ölçeğe koyulmasına karar verilen

sorular ölçeğin kapsam geçerliliğini de gösterir(Büyüköztürk, 2016, s.180).

Uzmanlardan alınan geri bildirimler doğrultusunda ölçekte gerekli değişiklikler

yapılır ve pilot uygulama yapılır. Bu uygulama bize katılımcıların soruların

anlaşılırlığı ile ilgili geri bildirimleri noktasında oldukça önemlidir. Alınan geri

bildirimler neticesinde gerekiyorsa ölçekte değişiklikler yapılıp esas uygulamaya

geçilir. Burada örneklemin büyüklüğüne karar vermek için eldeki soru sayısından

5-10 kat fazla kişilik bir örneklem tercihinin faktör analitik çözümlerin geçerliliği

ile ilişkili olduğu söylenmektedir (DeVellis, 2014 s. 157). Bu aşamalardan sonra

asıl örnekleme uygulanan ölçeğin, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılır.

1.4.2. Geçerlik ve Güvenirlik

Geçerlik, bir ölçme aracının ölçmeyi amaçladığı özelliği, doğru ve tam olarak

ölçebilmesi başka deyişle ölçülmek istenen değişkenin ölçülebilmiş olma

derecesidir. Bir ölçme aracıyla farklı zamanlarda elde edilen ve aynı nesnelerle

ilgili olan bir grup ölçümle ikinci grup ölçüm arasındaki tutarlık eğilimine de o

aracın güvenirliği denir. Güvenirlik; aynı değişkenin bağımsız ölçümleri arasındaki

kararlılıktır, aynı süreçlerin izlenmesi ve aynı ölçütlerin kullanılması ile aynı

sonuçların alınmasıdır (Demirali, 1995, ss. 126-137). Bu iki özellik bir ölçeğin

olmazsa olmazıdır.

Bu çalışmada geçerlilik için faktör analizi, güvenirlilik için cronbach alfa katsayısı

hesaplama yöntemleri kullanılmıştır. Yapı geçerliliğini ölçen faktör analizinin,

amacı aralarında ilişki bulunduğu düşünülen çok sayıdaki değişkenin, arasındaki

ilişkilerin anlaşılmasını ve yorumlanmasını kolaylaştırmak için daha az sayıdaki

temel boyuta indirgemek veya özetlemektir Sosyal bilimlerde kullanılan

kavramların soyut olması nedeniyle ölçekte kullanılan soruların, hangilerinin hangi

17

grupta toplanacağını belirlemek, yani araştırılan tutumun alt boyutlarını belirlemek

için kullanılabilecek tek yöntem faktör analizidir (Mertler ve Vanatta, 2005).

Güvenilirlik belirlemede kullandığımız Crobach Alpha testindeki Alfa katsayısı

ölçek içinde bulunan maddelerin iç tutarlılığının bir ölçüsüdür (Lorcu, 2015, s.

207). Diğer yöntemler manuel kullanılırken CA, SPSS içinde yer alan, veri setini

random bir şekilde ikiye ayırıp iç tutarlılığı hesaplayan bir yöntemdir. Zaman

tasarrufu açısından diğerlerine göre kullanışlı olan bu yöntem sonuçların

güvenirliği açısından da diğer yöntemler gibidir.

18

2. BÖLÜM

YÖNTEM

Ölçek geliştirmeye ilişkin bilgi edinmek amacıyla yabancı ve yerli kaynak

taramaları yapılıp teorik olarak zihinsel bir alt yapı hazırlandıktan sonra sırasıyla

aşağıdaki yöntemler kullanılarak ölçek kullanılır hale getirilmiştir.

2.1. Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi

İlk aşamada, dindar bir insandan beklenen davranışlar ve dindar bir insanda olması

ve olmaması gereken her türlü özelliği betimleyen ayetler, DİB’e ait Kur’an’ı

Kerim mealinin titizlikle incelenmesi sonucu belirlenmiştir. Benzer nitelikleri

tanımlayan birden çok ayet olduğu durumlarda bunlardan bir tanesi seçilmiştir.

2.2. Dindarlığı Tanımlayan Ayetler Bağlamında Soru Havuzu Hazırlanması

Kur’an’ı Kerim’in incelenmesi sırasında belirlenen ayetlere bakarak 86 maddelik

soru havuzu oluşturulmuştur. Burada hepsini vermenin yersiz olacağı düşünülerek

sadece ölçeğin esas uygulamada kullanılan haline ait soruların hangi ayetlere

dayanarak hazırlandığı belirtilmiştir.

1. Madde: Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam dininde

bildirilenlere inanırım.

Ayet: Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan

Allah yolunda harcarlar. (Bakara3)

2. Madde: Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen hususların doğruluğuna

inanırım.

Ayet: Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret

gününe kesinkes inanırlar. (Bakara 4)

19

3. Madde: Allah’tan geldiğime ve yine O’na döneceğime inandığım için sevdiğim

birinin ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs. gibi musibetler karşısında

yıkılmam.

Ayet: Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve

ürünlerden biraz azaltma ile deneriz. (Ey peygamber) sabredenleri müjdele. O,

sabredenler kendilerine bir bela geldiği zaman: Biz Allah’ın kullarıyız ve biz

O’na döneceğiz, derler.(Bakara155, 156)

4. Madde: Allah’ın varlığına inanıyorum.

Ayet: Yüzlerinizi doğudan yana ve batıdan yana çevirmeniz iyi olmak demek

değildir; Lakin iyi olan, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, Kitap'a,

peygamberlere inanan, O'nun sevgisiyle, yakınlarına, yetimlere, düşkünlere,

yolculara, yoksullara ve köleler uğrunda mal veren, namaz kılan, zekat veren

ve ahidleştiklerinde ahidlerine vefa gösterenler, zorda, darda ve savaş alanında

sabredenlerdir. İşte onlar doğru olanlardır ve sakınanlar ancak onlardır.

(Bakara 177)

5. Madde: Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım yapmam. Ayet:

Peygamber, Rabbinden kendisine indirilene iman etti, mü’minler de (iman

ettiler). Her biri; Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman

ettiler ve şöyle dediler: “Onun peygamberlerinden hiçbirini (diğerinden) ayırt

etmeyiz.” Şöyle de dediler: “İşittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz! Senden

bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sanadır.” (Bakara 285)

6. Madde: Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime inanıyorum.

Ayet: Ceza (ve hesap) gününün doğruluğuna inananlar; (Mearic 26)

7. Madde: Düzenli olarak namazımı kılarım.

Ayet: Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah'a saygı ve bağlılık içinde

namaz kılın. ( Bakara 238)

8. Madde: Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.

Ayet: Kendilerine verdiğimiz Kitabı gereğince okuyanlar var ya, işte ona ancak

onlar inanırlar. Onu inkar edenler ise kaybedenlerdir. (Bakara 121)

20

9. Madde: Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka zekât

veririm.

Ayet: Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin. (Bakara 110)

10. Madde: Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.

Ayet: (Resulüm!) Sen, onların söylediklerine sabret. Güneşin doğmasından

önce de batmasından önce de Rabbini övgü ile tesbih et; gecenin bir kısım

saatleri ile gündüzün etrafında (iki ucunda) da tesbih et ki, sen, Allah'tan

hoşnut olasın, (Allah da senden!). (Taha 130). Hepsi bir değildir; ehl-i kitap

içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye

kapanarak Allah'ın ayetlerini okurlar. (Ali İmran 113)

11. Madde: Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.

Ayet: O hâlde, dünya hayatını ahiret hayatı karşılığında satanlar, Allah yolunda

savaşsınlar. Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse, biz ona

büyük bir mükâfat vereceğiz. (Nisa 74)

12. Madde: Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.

Ayet: Bunlar, tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar[262],

rükû’ ve secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar ve Allah’ın

koyduğu sınırları hakkıyla koruyanlardır. Mü’minleri müjdele. (Tevbe 112)

13. Madde: Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.

Ayet: (Resulüm!) Mümin erkeklere, gözlerini (harama) dikmemelerini,

ırzlarını da korumalarını söyle. Çünkü bu, kendileri için daha temiz bir

davranıştır. Şüphesiz Allah, onların yapmakta olduklarından haberdardır.

Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını

korusunlar. (Yüz ve el gibi) görünen kısımlar müstesna, zînet (yer)lerini

göstermesinler. Başörtülerini ta yakalarının üzerine kadar salsınlar. Zinetlerini,

kocalarından, yahut babalarından, yahut kocalarının babalarından, yahut

oğullarından, yahut üvey oğullarından, yahut erkek kardeşlerinden, yahut erkek

kardeşlerinin oğullarından, yahut kız kardeşlerinin oğullarından, yahut

müslüman kadınlardan, yahut sahip oldukları kölelerden, yahut erkekliği

kalmamış hizmetçilerden, yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf

olmayan erkek çocuklardan başkalarına göstermesinler. Gizledikleri zinetler

bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar. Ey mü’minler, hep birlikte tövbe

ediniz ki kurtuluşa eresiniz! (Nur 30,31)

21

14. Madde: Mümkün oldukça maddi yardımda bulunmaya çalışırım.

Ayet: Şüphesiz ki sadaka veren erkeklerle sadaka veren kadınlar ve Allah’a

güzel bir borç verenler var ya, (verdikleri) onlara kat kat ödenir. Ayrıca onlara

çok değerli bir mükâfat da vardır. (Hadid 18)

15. Madde: Her yıl kurban keserim veya kesmek isterim.

Ayet: Haccı da, umreyi de Allah için tamamlayın. Eğer (düşman, hastalık ve

benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı

gönderin. Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin.

İçinizden her kim hastalanır veya başından rahatsız olur (da tıraş olmak

zorunda kalır)sa fidye olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban

kesmesi gerekir. Güvende olduğunuz zaman hacca kadar umreyle faydalanmak

isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser. Kurban bulamayan kimse üçü

hacda, yedisi de döndüğünüz zaman (olmak üzere) tam on gün oruç tutar. Bu

(durum), ailesi Mescid-i Haram civarında olmayanlar içindir. Allah’a karşı

gelmekten sakının ve Allah’ın cezasının çetin olduğunu bilin. (Bakara 196)

16. Madde: Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini dini bir

gereklilik olduğu için yerine getiririm.

Ayet: Size bir selâm verildiği zaman, ondan daha güzeliyle veya aynı selâmla

karşılık verin. Şüphesiz Allah, her şeyin hesabını gereği gibi yapandır. (Nisa

86)

17. Madde: Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.

Ayet: Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili

taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki

kurtuluşa eresiniz. (Maide 90)

18. Madde: İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.

Ayet: O, çardaklı-çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri, çeşit çeşit hurmalıkları

ve ekinleri, zeytini ve narı (her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden

farklı biçimde yaratandır. Bunlar meyve verince meyvelerinden yiyin. Hasat

günü de hakkını (öşürünü) verin, fakat israf etmeyin. Çünkü O, israf edenleri

sevmez. (Enam 141)

22

19. Madde: Bakmam haram olan şeylere bakmamaya özen gösteririm.

Ayet: (Resulüm!) Mümin erkeklere, gözlerini (harama) dikmemelerini,

ırzlarını da korumalarını söyle. Çünkü bu, kendileri için daha temiz bir

davranıştır. Şüphesiz Allah, onların yapmakta olduklarından haberdardır.

Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını

korusunlar. (Yüz ve el gibi) görünen kısımlar müstesna, zînet (yer)lerini

göstermesinler. Başörtülerini ta yakalarının üzerine kadar salsınlar. Zinetlerini,

kocalarından yahut babalarından yahut kocalarının babalarından yahut

oğullarından, yahut üvey oğullarından, yahut erkek kardeşlerinden, yahut erkek

kardeşlerinin oğullarından, yahut kız kardeşlerinin oğullarından, yahut

müslüman kadınlardan, yahut sahip oldukları kölelerden, yahut erkekliği

kalmamış hizmetçilerden, yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf

olmayan erkek çocuklardan başkalarına göstermesinler. Gizledikleri zinetler

bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar. Ey mü’minler, hep birlikte tövbe

ediniz ki kurtuluşa eresiniz! (Nur 30,31)

20. Madde: Sık sık yaradılış amacı üzerine düşünürüm.

Ayet: Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar.

Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. “Rabbimiz! Bunu boş yere

yaratmadın, seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru” derler.

(Ali imran 191)

21. Madde: Kur’an’ı Kerim’deki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde

kafa yorarım.

Ayet: Hani, (Tevrat ile amel edeceğinize dair) sizden sağlam bir söz almış, Tûr

dağını da tepenize dikmiş ve “Sakınasınız diye, size verdiğimiz Kitab’ı sıkı

tutun, onun içindekileri düşünün (gafil olmayın)” demiştik. (Bakara 63)

22. Madde: Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım istemeye

gayret ederim.

Ayet: (Allahım!) Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.

(Fatiha 5)

23

23. Madde: İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.

Ayet: Hayır, öyle değil! Kim “ihsan”[30] derecesine yükselerek özünü Allah’a

teslim ederse, onun mükâfatı Rabbinin katındadır. Artık onlara korku yoktur,

onlar üzülmeyeceklerdir. (Bakara 112)

24. Madde: Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.

Ayet: (Bunlar), “Rabbimiz, biz iman ettik. Bizim günahlarımızı bağışla. Bizi

ateş azabından koru” diyenler, sabredenler, doğru olanlar, huzurunda gönülden

boyun büküp divan duranlar, Allah yolunda harcayanlar ve seherlerde

(Allah’tan) bağışlanma dileyenlerdir. (Ali imran 17)

25. Madde: Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyarım.

Ayet: Yine onlar, çirkin bir iş yaptıkları yahut nefislerine zulmettikleri zaman

Allah’ı hatırlayıp hemen günahlarının bağışlanmasını isteyenler -ki Allah’tan

başka günahları kim bağışlar- ve bile bile işledikleri (günah) üzerinde ısrar

etmeyenlerdir. (Ali İmran 135)

26. Madde: Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini hissederim.

Ayet: Mü’minler ancak o kimselerdir ki; Allah anıldığı zaman kalpleri ürperir.

O’nun âyetleri kendilerine okunduğu zaman (bu) onların imanlarını artırır.

Onlar sadece Rablerine tevekkül ederler. (Enfal 2)

27. Madde: Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum zamanlardır.

Ayet: Onlar, inananlar ve kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşanlardır.

Biliniz ki, kalpler ancak Allah’ı anmakla huzur bulur. (Rad 28)

28. Madde: Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.

Ayet: Onlar ki, namazlarında derin saygı içindedirler. (Müminun 2)

29. Madde: İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla yardım

ederim.

Ayet: Onlar gaybe[9] inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık

olarak verdiğimizden de Allah yolunda harcarlar. (Bakara 3)

24

30. Madde: Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.

Ayet: İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret)

değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere

iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere,

yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için)

kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, antlaşma

yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın

kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır. İşte

bunlar, doğru olanlardır. İşte bunlar, Allah’a karşı gelmekten sakınanların ta

kendileridir (Bakara 177).

31. Madde: Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olmaya çalışırım.

Ayet: Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir

topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır (Ali İmran 104).

32. Madde: Mümkün olduğunca iyilik yapmaya çalışırım.

Ayet: Kim bir iyilik yaparsa, ona on katı vardır. Kim de bir kötülük yaparsa, o

da sadece o kötülüğün misliyle cezalandırılır ve onlara zulmedilmez (Enam

160).

33. Madde: Değişik şekillerde hayır yapmak için çaba sarf ederim.

Ayet: Biz de onun duasını kabul ettik ve kendisine Yahya’yı bağışladık. Eşini

de kendisi için, (doğurmaya) elverişli kıldık. Onlar gerçekten hayır işlerinde

yarışırlar, (rahmetimizi) umarak ve (azabımızdan) korkarak bize dua ederlerdi.

Onlar bize derin saygı duyan kimselerdi. (Enbiya 90)

34. Madde: Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa olsun

doğruyu söylerim.

Ayet: Onlar, şahitliklerini dosdoğru yapan kimselerdir. (Mearic 33)

35. Madde: Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi içinde olmam.

Ayet: (Yedirdikleri kimselere şöyle derler:) “Biz size sırf Allah rızası için

yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve bir teşekkür beklemiyoruz.” (İnsan 9)

25

36. Madde: Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.

Ayet: Y ine onlar, çirkin bir iş yaptıkları yahut nefislerine zulmettikleri zaman




37. Madde: Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranırım.

Ayet: Hani, biz İsrailoğulları’ndan, “Allah’tan başkasına ibadet

etmeyeceksiniz, anne babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik

edeceksiniz, herkese güzel sözler söyleyeceksiniz, namazı kılacaksınız, zekâtı

vereceksiniz” diye söz almıştık. Sonra pek azınız hariç, yüz çevirerek

sözünüzden döndünüz. (Bakara 83)

38. Madde: Yardım ederken yetimlere öncelik veririm.






39. Madde: Genel olarak herkesle tatlı dil ve güler yüzle konuşmaya çalışırım ve

incitmemeye gayret ederim.






40. Madde: Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.

Ayet: Andolsun ki sizi biraz korku ve açlıkla, bir de mallar, canlar ve

ürünlerden eksilterek deneriz. Sabredenleri müjdele. (Bakara 155)

26

41. Madde: İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak istesem de içimde bana engel olan

bir duygu belirir.

Ayet: Allah’ın kendilerine lütfundan verdiği nimetlerde cimrilik edenler,

bunun, kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar. Hayır! O kendileri için bir

şerdir. Cimrilik ettikleri şey kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır.

Göklerin ve yerin mirası Allah’ındır. Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla

haberdardır. (Ali İmran 180)

42. Madde: Adil olmaya her zaman özen gösteririm.

Ayet: Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında

hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah,

bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir,

hakkıyla görendir. (Nisa 58)

43. Madde: Allah’a karşı gelme endişesi davranışlarımda etkili olur.









kendileridir. Bakara 177

44. Madde: Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım.

Ayet: Onlar bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcayanlar, öfkelerini

yenenler, insanları affedenlerdir. Allah, iyilik edenleri sever. (Ali İmran 134)

45. Madde: Dini bir gerekliliği yerine getirirken kimsenin kınamasından korkmam.

Ayet: Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilin ki) Allah onların

yerine öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.

Onlar mü’minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü ve onurludurlar.

Allah yolunda cihad ederler. (Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da

korkmazlar. İşte bu, Allah’ın bir lütfudur. Onu dilediğine verir. Allah, lütfu

geniş olandır, hakkıyla bilendir. (Maide 54)

27

46. Madde: Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan çok

seviyorum.

Ayet: De ki: “Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz,

kazandığınız mallar, kesada uğramasından korktuğunuz bir ticaret ve

beğendiğiniz meskenler size Allah’tan, peygamberinden ve O’nun yolunda

cihattan daha sevgili ise, artık Allah’ın emri gelinceye kadar bekleyin! Allah,

fasık topluluğu doğru yola erdirmez.” (Tevbe 24)

47. Madde: Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret ederim. Ayet:

Onlar ki, faydasız işlerden ve boş sözlerden yüz çevirirler. (Müminun 3)

48. Madde: Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme, bilgisayar

oyunu oynama vs.) işlerle meşgul olmam.

Ayet: Onlar ki, faydasız işlerden ve boş sözlerden yüz çevirirler. (Müminun 3)

49. Madde: Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı tercih

ederim.

Ayet: Ey iman edenler! Ne oldunuz ki, size “Allah yolunda sefere çıkın”

denilince, yere çakılıp kaldınız. Yoksa ahiretten vazgeçip dünya hayatını mı

seçtiniz? Oysa ahirete göre dünya hayatının yararı, pek az bir şeydir. (Tevbe

38)

50. Madde: Allah’ın ve Hz Muhammed’in her hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim

itaat ettim’ şeklindedir.

Ayet: Aralarında hüküm vermek için Allah’a (Kur’an’a) ve Resûlüne davet

edildiklerinde, mü’minlerin söyleyeceği söz ancak, “işittik ve iman ettik”

demeleridir. İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir. (Nur 51)

51. Madde: Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.

Ayet: İşte onların, sabredip kötülüğü iyilikle savmaları ve kendilerine rızık

olarak verdiklerimizden Allah yolunda harcamaları karşılığında, mükâfatları

kendilerine iki kez verilecektir. (Kasas 54)

28

52. Madde: Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı olduğunu

görürsem önce ona yardım ederim.

Ayet: Onlardan (muhacirlerden) önce o yurda (Medine’ye) yerleşmiş ve imanı

da gönüllerine yerleştirmiş olanlar, hicret edenleri severler. Onlara

verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık duymazlar. Kendileri son derece

ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin

cimriliğinden, hırsından korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta

kendileridir. (Haşr 9)

53. Madde: Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih ederim.

Ayet: Sadakaları açıktan verirseniz ne güzel! Fakat onları gizleyerek fakirlere

verirseniz bu, sizin için daha hayırlıdır ve günahlarınızdan bir kısmına da

keffaret olur. Allah, yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır. (Bakara 271)

54. Madde: Olumlu yönlerim ve başarılarımla övündüğüm zamanlar olur. Ayet:

Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, akrabaya,

yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa,

yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen ve övünen

kimseleri sevmez. (Nisa 36)

55. Madde: Eğer dinimi yaşama konusunda bulunduğum yerde zorluk yaşarsam

daha rahat yaşayabileceğim başka bir yere taşınırım.

Ayet: Kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer de bulur,

genişlik de. Kim Allah’a ve Peygamberine hicret etmek amacıyla evinden çıkar

da sonra kendisine ölüm yetişirse, şüphesiz onun mükâfatı Allah’a düşer.

Allah, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir. (Nisa 100)

56. Madde: Sahip olduğum her şey için Allah’a şükretmeye çalışırım.

Ayet: Eğer şükreder ve iman ederseniz, Allah size niye azab etsin ki? Allah,

şükrün karşılığını verendir, hakkıyla bilendir. (Nisa 147)

57. Madde: Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.

Ayet: Yine onlar ki, emanetlerine ve verdikleri sözlere riâyet ederler.

(Müminun 8)

29

58. Madde: Kibirli olduğumu söyleyenler olur.

Ayet: Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya,

akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki

arkadaşa, yolcuya, elinizin altındakilere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen

ve övünen kimseleri sevmez. (Nisa 36)

59. Madde: Gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.

Ayet: Çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak ve (insanları) Allah

yolundan alıkoymak için yurtlarından çıkanlar (kâfirler) gibi olmayın. Allah

onların yaptıklarını çepeçevre kuşatmıştır. (Enfal 47)

60. Madde: İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat ederim.

Ayet: “Yürüyüşünde tabiî ol. Sesini alçalt. Çünkü seslerin en çirkini, şüphesiz

eşeklerin sesidir!” (Lokman 19)

61. Madde: Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan söylediğim olur.

Ayet: Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğru söz söyleyin

ki, Allah sizin işlerinizi düzeltsin ve günahlarınızı bağışlasın. Kim Allah’a ve

Resûlüne itaat ederse, muhakkak büyük bir başarıya ulaşmıştır. (Ahzab 70,71)

62. Madde: İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.

Ayet: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı

günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin

gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır

mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah

tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. (Hucurat 12)

63. Madde: Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.

Ayet: Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? (Saff2)

64. Madde: İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum

oluyor.

Ayet: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı

günahtır. Birbirinizin kusurlarını ve mahremiyetlerini araştırmayın. Birbirinizin

gıybetini yapmayın. Herhangi biriniz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır

mı? İşte bundan tiksindiniz! Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah

tövbeyi çok kabul edendir, çok merhamet edendir. (Hucurat 12)

30

65. Madde: Selam aldığımda, daha güzeliyle karşılık vermeyi insani bir gereklilik

olduğu için uygularım. (Kontrol sorusu)

66. Madde: Bana biri kötülük yaptığında yapanı kesinlikle affetmem. (Kontrol

sorusu)

67. Madde: Karşı cinsten birisine onu rahatsız edecek şekilde bakmam.

Ayet: Mü’min erkeklere söyle, gözlerini haramdan sakınsınlar, ırzlarını

korusunlar. Bu davranış onlar için daha nezihtir. Şüphe yok ki, Allah onların

yaptıklarından hakkıyla haberdardır. Mü’min kadınlara da söyle, gözlerini

haramdan sakınsınlar, ırzlarını korusunlar. (Nur 30,31)

68. Madde: Su, elektrik, mutfak vs. günlük harcamalarımda tasarrufa dikkat

ederim. (Kontrol sorusu)

69. Madde: Bir hata yaptığımda hemen pişmanlık hissederim.

Ayet: Yine onlar, çirkin bir iş yaptıkları, yahut nefislerine zulmettikleri zaman




70. Madde: Ahiret gününe inanıyorum.









kendileridir. (Bakara 177)

71. Madde: Çevremdekilere iyilik yapmalarını tavsiye ederim.

Ayet: Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir

topluluk bulunsun. İşte kurtuluşa erenler onlardır. (Ali İmran 104)

31

72. Madde: Beni öfkelendiren kişileri affederim.

Ayet: Onlar bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcayanlar, öfkelerini

yenenler, insanları affedenlerdir. Allah, iyilik edenleri sever. (Ali İmran 134)

73. Madde: Namaz kılarken dikkatimi korumak için çok çaba harcarım.

Ayet: Namazda dikkatli ve devamlı olun, karşılıksız yardımda bulunun ve

namazda rükû edenlerle birlikte rükû edin. (Bakara 43)

2.3. Soruların Uzman Görüşüne Sunulması

Hazırlanan sorular, konu ile ilgili uzmanlara gösterilmiş ve alınan görüşler

doğrultusunda ölçek hazırlanmıştır. Pilot uygulama ve asıl uygulama aşamalarında

da uzman görüşleri dikkate alınarak hareket edilmiştir.

2.4. Örneklem Seçimi

Dindarlık, her bireyde belli ölçülerde mevcut olmasına karşın, bu kavrama ilişkin

tutumların belirginleşmeye başladığı ergenlik döneminden (Hökelekli, 1993, s.267)

başlayarak, ölçeğin 17-65 yaş arası bireylere uygulanması uygun görülmüştür. 65

yaş üstü bireylerin de katılımının yeterince sağlanamayabileceği (sıkılma, ankete

devam etmek istememe, sağlık sorunları) düşünülerek bu yaş ranjı tercih edilmiştir.

Yaş koşulunun dışında katılımcılar, elverişlilik örnekleme yöntemiyle

seçilmişlerdir. Örneklemin temsil gücünü arttırabilmek amacıyla uygulama

Türkiye’nin 8 ilinde 1066 kişiye yapılmıştır. Uygulamanın yapıldığı iller, İstanbul,

Ankara, İzmir, Trabzon, Denizli, Mersin, Yalova ve Kayseri’dir. Ancak yine de

ölçeğin Türkiye’yi temsil ettiği düşünülmemektedir.

2.5. Pilot Uygulama

İçerik ve şekil olarak kullanışlılığını ve soruların katılımcılar tarafından nasıl

algılandığını görebilmek amacıyla ilk etapta 68 soru olarak hazırlanan ölçek

Erciyes Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi çalışanlarından 35 kişiye

uygulanmıştır. Uygulama sonrasında, bazı soruların herkese hitap edecek cevapları

içermiyor olması ve birkaç soruda ayetlerin yapısına binaen iki ayrı konunun tek

soruda sorulmasının ölçek yapısına uygun olmaması nedeniyle bu problemler

düzeltilerek ölçekte gerekli değişiklikler yapılmıştır. Örneğin ‘Allaha ve ahiret

32

gününe inanıyorum’ sorusu pilot uygulamada bu haliyle kullanılmışken asıl

uygulamada ‘Allah’a inanıyorum’, ‘Ahiret gününe inanıyorum’ şeklinde 2 ayrı soru

olarak sorulmuştur. Ölçekten soru çıkarmamakla birlikte, yine uzman görüşüyle

soru havuzundan 5 sorunun ölçeğe eklenmesiyle soru sayısı 73 e çıkartılmış ve bu

haliyle ölçeğe uygulama öncesi son şekli verilmiştir.

2.6. Asıl Uygulama

Pilot Uygulama sonrasında Ankara, İstanbul, İzmir, Trabzon, Denizli, Mersin,

Yalova ve Kayseri illerine toplamda 1066 ölçek formu gönderilmiştir. Geri dönen

ölçek formlarından kullanılacak durumda olan 848 tanesi analize alınmıştır. Spss

programında değişkenler tanımlanıp veriler girilmiş ve ölçek analize hazır hale

getirilmiştir.

2.7. Geçerlilik Çalışması

Ölçeğin yapı geçerliliğini belirlemek amacıyla Spss 22 paket programı kullanılarak

faktör analizi yapılmıştır Ölçekteki maddeler “Bana Kesinlikle Uygun”, “Bana

Uygun”, “Kararsızım”, “Bana Uygun Değil”, “ Bana Kesinlikle Uygun Değil”

şeklinde belirtilen 5’li likert tipi dereceleme ölçeğinde düzenlenmiştir. Bana

Kesinlikle Uygun: 5, Bana Uygun: 4, kararsızım: 3, Bana Uygun Değil: 2, Bana

Kesinlikle Uygun Değil: 1 puan verilerek puanlanmıştır. Ölçekteki ters sorular

analiz sırasında ters çevirilerek puanlanmıştır. Ölçekten alınabilecek en düşük puan

73, en yüksek puan 365’tir. Ölçekteki maddelerin 63 tanesi olumlu 10 tanesi

olumsuz ifadeleri içermektedir.

Yapılan Açımlayıcı faktör analizi sonrasında ortaya çıkan 7 alt boyuta dahil

olmayan ölçek maddelerinin ve .4 ün altında değer alan maddelerin ölçekten

çıkarılmasıyla 53 soruluk 7 alt boyutlu bir ölçek elde edilmiştir. Ölçeğin alt

boyutları arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için Pearson Korelasyon Katsayıları

hesaplanmış ve ölçeğin yapı geçerlilik çalışması tamamlanmıştır.

2.8. Güvenirlik Çalışması

Yapı geçerliliği ölçülen ölçeğin güvenirliğini belirlemek amacıyla iç tutarlılığı

gösteren Cronbach Alpha katsayıları hesaplanmıştır.

33

3. BÖLÜM

BULGULAR

3.1. Verileri Analize Hazırlama Aşamaları (Data Screening)

Faktör analizine başlamadan önce, veri setinin analiz için uygun olup olmadığını

belirlemek gerekir. Bunun için aşağıdaki yöntemler kullanıldıktan sonra çıkan

sonuçların uygun olup olmadığı değerlendirilerek analize başlanmıştır.

3.1.1. Kayıp Verilerin Temizlenmesi (Missing Value)

Anketlerin bir kısmında katılımcıların bazı soruları boş bırakmış olması nedeniyle

analize başlamadan önce bu problemin çözülmesi için, her bir soruda kayıp veri

oranına bakılmıştır. Her bir soru için bu oranın %5 den çok az olduğu görülmüş,

mod yöntemi kullanılarak kayıp veriler temizlenmiştir. Mod yöntemine göre

soruların frekansları alınmış, en çok tekrar eden cevap ne ise kayıp verilerin yerine

yazılmıştır. Örneğin 1. Değişken için 736 katılımdan en çok kişinin verdiği puan 5

ise ‘missing value’ (kayıp değer) yerlerine 5 yazılmıştır.

3.1.2. Çok Değişkenli Uç Değerlerin Temizlenmesi (Multiverial Outlier)

Çok değişkenli uç değerlerin temizlenmesi için ki-kare (chi-square) dağılım

tablosuna bakılmıştır. 73 değişken üzerinden ki-kare tablosuna bakıldığında, 73-

1=72 formülüne göre 72. değişkene karşılık gelen sayı 114.835 olduğu için ki kare

değeri 114.835 ten büyük olan toplam 112 anket analizden silinmiştir. Analizler

736 katılımcı üzerinden yapılmıştır.

3.1.3. Normallik, Doğrusallık Testi (Normality, Linearity Test)

Faktör analizi yapabilmek için bir diğer ön koşul normality, linearity testidir. Buna

göre elimizdeki değişkenlerin normal ve linear bir dağılım göstermesi

gerekmektedir. Veri setimizin bu şartları yerine getirip getirmediğini test etmek için

scatter plot matrix i oluşturulmuştur. Tablodaki görünümün kare veya dikdörtgen

şeklinde olması ve sıfırın altında, üstünde, sağında, solunda eşit dağılım göstermesi

bu şartın yerine getirildiğini varsaymamız için yeterlidir.

34

Şekil 1. Saçılma Grafiği Matrisi

3.2. Faktör Analizi Bulguları

3.2.1. KMO ve Bartlett’s Test

Faktör analizine başlamadan önce bakılması gereken Kaiser-Meyer-Olkin Measure

of Sampling Adequacy (KMO) değerinin 1 e yakınlığıdır. Bu değer 1 olduğunda

mükemmel bir sonuca işaret eder. Bizim değerimizin ,954 olması da faktör

analizine başlamak için mükemmele yakın bir sonuç olduğunu göstermektedir.

Bartlett’s Testi sonucunun ,000 çıkmış olması, veri setinin faktör analizine hazır

olduğunu göstermektedir.

Tablo 1. KMO ve Bartlett's Test

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,954

Bartlett's Test of Sphericity

Approx. Chi-Square 18569,903

df 1378

Sig. ,000

Faktör analizi sırasında yapılan işlemler aşağıda tablolarla verilmiş ve gerekli

açıklamalar tablo üstlerine yazılmıştır.

35

3.2.2. Ortak Yükler (Communalities)

Ölçekten çıkarılması gereken sorular hakkında bilgi veren communalities tablosu.

Tablo 2. Ortak Yükler

Initial Extraction

din1 1,000 ,602

din2 1,000 ,744

din4 1,000 ,765

din5 1,000 ,549

din6 1,000 ,720

din70 1,000 ,551

din9 1,000 ,488

din14 1,000 ,466

din25 1,000 ,492

din29 1,000 ,453

din30 1,000 ,528

din31 1,000 ,483

din32 1,000 ,609

din34 1,000 ,503

din35 1,000 ,459

din36 1,000 ,653

din37 1,000 ,576

din38 1,000 ,441

din42 1,000 ,532

din53 1,000 ,425

din56 1,000 ,603

din57 1,000 ,477

din22 1,000 ,616

din23 1,000 ,584

din26 1,000 ,639

din27 1,000 ,685

din28 1,000 ,573

din46 1,000 ,570

din49 1,000 ,509

din7 1,000 ,665

din8 1,000 ,640

din10 1,000 ,587

din15 1,000 ,475

din20 1,000 ,547

din21 1,000 ,614

din24 1,000 ,592

din40 1,000 ,471

din44 1,000 ,578

din48 1,000 ,549

din51 1,000 ,647

din52 1,000 ,539

36

Tablo 2.’nin devamı

Initial Extraction

din72 1,000 ,445

din58t 1,000 ,530

din59t 1,000 ,627

din61t 1,000 ,474

din62t 1,000 ,582

din63t 1,000 ,538

din64t 1,000 ,652

din11 1,000 ,423

din12 1,000 ,553

din13 1,000 ,451

din16 1,000 ,469

din47 1,000 ,561

Çıkarma Metodu: Temel Bileşenler Analizi

3.2.3. Açıklanan Toplam Varyans (Total Variance Explained)

Bu tablo bize ölçeğimizin 8 boyuttan oluştuğunu ve araştırmak istediğimiz alanın %

55, 671lik kısmını açıklama gücüne sahip bir ölçeğe sahip olduğumuzu

göstermektedir. Ancak ölçeğin 8. boyutunda toplanan sorular anlamlı bir boyut

oluşturmadığından bu sorular ölçekten çıkartılmıştır. Son haliyle ölçeğin 7 boyutu

ölçtüğüne karar verilmiştir. Tabloda da görüldüğü üzere bu 7 boyut araştırmak

istediğimiz konunun %53,122 lik kısmını açıklayabilmektedir. Bu oran bize bu

alanda hala araştırılacak %47 lik bir boşluğun olduğunu göstermektedir.

37

Tablo 3. Açıklanan Toplam Varyans

Bileşenler

İlk Özdeğerler Kare Yüklerinin Toplamlarının

Çıkarması

Kare Yüklerinin Toplamlarının

Döndürülmesi

Topla

m

Varyansın

% Toplanmış% Toplam Varyansın% Toplanmış %

Topla

m

Varyansın

% Toplanmış %

1 15,836 29,878 29,878 15,836 29,878 29,878 6,437 12,144 12,144

2 3,556 6,709 36,588 3,556 6,709 36,588 4,914 9,272 21,416

3 2,683 5,062 41,650 2,683 5,062 41,650 4,661 8,794 30,210

4 2,355 4,444 46,094 2,355 4,444 46,094 3,544 6,686 36,896

5 1,518 2,863 48,957 1,518 2,863 48,957 3,307 6,239 43,135

6 1,396 2,634 51,591 1,396 2,634 51,591 3,060 5,774 48,909

7 1,097 2,070 53,661 1,097 2,070 53,661 2,233 4,212 53,122

8 1,065 2,010 55,671 1,065 2,010 55,671 1,351 2,549 55,671

9 ,992 1,872 57,543

10 ,910 1,716 59,259

11 ,881 1,662 60,921

12 ,828 1,561 62,482

13 ,804 1,518 64,000

14 ,778 1,468 65,468

15 ,768 1,448 66,916

16 ,732 1,381 68,297

17 ,717 1,353 69,650

18 ,703 1,326 70,976

19 ,663 1,250 72,226

20 ,655 1,236 73,461

21 ,641 1,209 74,670

22 ,632 1,192 75,862

23 ,615 1,160 77,022

24 ,599 1,130 78,152

25 ,590 1,114 79,266

26 ,564 1,065 80,331

27 ,548 1,034 81,365

28 ,539 1,017 82,382

29 ,530 1,000 83,382

30 ,507 ,956 84,338

31 ,497 ,937 85,275

32 ,492 ,927 86,203

33 ,481 ,908 87,111

34 ,462 ,872 87,983

35 ,452 ,852 88,835

36 ,435 ,822 89,657

37 ,413 ,780 90,436

38 ,410 ,773 91,209

39 ,398 ,752 91,961

40 ,386 ,728 92,688

41 ,367 ,692 93,380

42 ,360 ,679 94,060

43 ,346 ,653 94,712

44 ,343 ,647 95,360

45 ,330 ,622 95,982

46 ,318 ,599 96,581

47 ,310 ,585 97,166

48 ,288 ,543 97,709

49 ,283 ,535 98,244

50 ,276 ,521 98,765

51 ,257 ,486 99,250

52 ,228 ,430 99,680

53 ,169 ,320 100,000

Çıkarma Metodu:Temel Bileşenler Analizi.

38

3.2.4. Yamaç Grafiği (Scree Plot)

Scree Plot çizgisi ölçeğin kaç boyutlu olduğunu göstermektedir. Şeklin sol köşesindeki kırılmadan

şeklin düz bir çizgi halini alan kısmına kadar olan bölgedeki yuvarlakların sayısı bize ölçeğimizin

boyut sayısını vermektedir. Şekle bakıldığında 7 den sonra çizginin düzleştiğini görmekteyiz.

Şekil 2. Yamaç Grafiği

3.2.5. Döndürülmüş Bileşen Matrisi (Rotated Component Matrix)

Faktör analizinin bu son aşamasında ölçekteki soruların hangi boyutlarda

toplandığını görmek amaçlandı. Rotasyon yöntemi olarak ise “varimax” kullanıldı.

Belli bir boyutta toplanmayan soruların ölçekten çıkarılması sonucunda aşağıdaki

tablo ortaya çıkmıştır.

Bu tablo bize ölçeğin 7 alt boyutu olduğunu ve her bir boyuta giren maddelerin

faktör yük değerlerinin .410 ve .811 aralığında puanlara sahip olduğunu,

göstermektedir. Bu özellik ölçekteki 53 maddenin ölçekte kullanılabilecek nitelikte

olduğu sonucunu vermektedir. Bunun yanı sıra tabloda bazı soruların 2 boyuta

birden girdiğini gördük. Burada tercihimizi hangi boyuttaki faktör yük değeri

yüksekse o boyuttan yana yaptık. Ancak sorular içinde 12. madde 2. boyutta daha

yüksek puan aldığı halde, içeriği ve yapısıyla 7. boyuta uygun olduğu düşünüldüğü

için o boyuta dâhil edildi. Sorunun 2. boyut ve 7. boyutta aldığı puan farkı göz ardı

edilebilecek bir fark olduğu için, burada araştırma lehine inisiyatif kullanıldı.

39

Tablo 4. Döndürülmüş Bileşen Matrisia

Alt Boyutlar

1 2 3 4 5 6 7 8

din1 ,743

din2 ,811

din4 ,822

din5 ,692

din6 ,800

din70 ,558

din9 ,455

din14 ,545

din25 ,456 ,433

din29 ,421

din30 ,669

din31 ,590

din32 ,713

din34 ,629

din35 ,601

din36 ,442

din37 ,418 ,437

din38 ,442

din42 ,674

din53 ,511

din56 ,458 ,431

din57 ,568

din22 ,481

din23 ,659

din26 ,672

din27 ,703

din28 ,659

din46 ,572

din49 ,429

din7 ,699

din8 ,747

din10 ,656

din15 ,418

din20 ,443

din21 ,570

din24 ,514

din40 ,535

din44 ,705

din48 ,441 ,422

din51 ,720

din52 ,461

din72 ,580

din58t ,608

din59t ,743

din61t ,655

din62t ,718

din63t ,629

din64t ,765

din11 ,442

din12 ,450 ,403

din13 ,458

din16 ,530

din47 ,410 ,495

t: Ölçekte ters puanlanan maddeleri göstermektedir.

40

3.2.5.1-Ölçeğin Boyutlarına İlişikin Açıklama

Varimax dömdürmesi sonucunda ortaya çıkan 7 alt boyutun incelenmesinde, aynı

boyutta toplanan madde grupları aşağıdaki gibi isimlendirilmiştir.

1.Boyut: İyilik: 9, 14, 25, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 42, 53, 56, 57 numaralı

maddelerin bir arada toplandığı bu boyut; kişinin Yaratıcı ve diğer insanlarla

ilişkisindeki iyilik düzeyini, daha açık ifadeyle, kişinin Yaratıcıya ve insanlara karşı

sorumluluk bilincini ölçmeyi amaçlar.

2.Boyut: İnanç: 1, 2, 4, 5, 6, 70 numaralı maddelerin bir arada toplandığı bu boyut;

Dinin kapsadığı tüm alanlara ilişkin inancı ölçmeyi amaçlar.

3.Boyut: Yakınlık: 22, 23, 26, 27, 28, 46, 49 numaralı maddelerin bir arada

toplandığı bu boyut; Kişinin Yaratıcı ile zihinsel ve duygusal yakınlığını ve dini

pratiklerdeki hissiyatını ifade eder.

4. Boyut: İbadet: 7, 8, 10, 15, 20, 21, 24 numaralı maddelerin bir arada toplandığı

bu boyut; Dinin, namaz, kurban, tefekkür, dua gibi ibadetlerinin ölçülmesini

amaçlar.

5. Boyut: Kamil Davranışlar : 40, 44, 48, 51, 52, 72 numaralı maddelerin bir arada

toplandığı bu boyut; Aynı inanca sahip olsalar da kişiler arasında herkesin sahip

olamayacağı dini bireysel özellikleri tanımlar. Örneğin ‘öfkelendiğim zaman

öfkemi yutarım’ maddesindeki özellik çok az insanın sahip olabileceği bir

özelliktir.

6. Boyut: Ahlak: 58, 59, 61, 62, 63, 64 numaralı maddelerin bir arada toplandığı bu

boyut; Dinin belirlediği ahlaki değerlerin bir kısmını ölçmeyi amaçlar.

7.Boyut: Uygulaması Zor Emirler: 11, 12, 13, 16, 47 numaralı maddelerin bir arada

toplandığı bu boyut; İnanılan dinde uygulanması kişiler için zor olan ve bu nedenle

çoğunluğa oranla daha az kişinin uygulayabildiği dini emirler boyutunu ifade eder.

Örneğin gece ibadeti, cihat, günahtan kaçınmak için çok fazla konuşmama, oruç

tutma gibi özellikler de diğer emir hükümlerine nazaran uygulanması zor

emirlerdir.

41

Tablo 5. Ölçeğin Boyutlarını Temsil Eden Maddeler

Boyut İsmi Sorular

İyilik 9, 14, 25, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 42, 53, 56, 57

İnanç 1, 2, 4, 5, 6, 70

Yakınlık 22, 23, 26, 27, 28, 46, 49

İbadet 7, 8, 10, 15, 20, 21, 24

Kamil Davranışlar 40, 44, 48, 51, 52, 72

Ahlak 58, 59, 61, 62, 63, 64

Uze 11, 12, 13, 16, 47

3.3-Güvenilirlik Analizleri

Ölçeğe ait 7 alt boyutun cronbach’s alpha güvenirlilik katsayıları aşağıdaki

tablolarda ayrı ayrı gösterilmiştir. Bu değerin .7 nin üzerinde olması her bir

boyutun maddeleri arasında iç tutarlılık olduğunu gösterir. Tablolara bakıldığında

ilk 6 boyutun güvenilirlik katsayılarının .7 nin üzerinde olduğu, 7. boyutun ise yine

.7’ye yakın olmakla birlikte, orta düzeyde ölçme gücüne işaret ettiğini görmekteyiz.

Bu boyuttaki cronbach alpha katsayısının diğerlerinden bir miktar düşük çıkması,

madde sayısının az olmasıyla ilişkilidir. Sonuç olarak bu tablolardaki güvenilirlik

katsayıları, ölçeğin her bir alt boyutun ölçmeyi amaçladığı özelliği ölçme gücüne

sahip olduğuna işaret etmektedir.

Tablo 6. Ölçeğin Alt Boyutlarının Güvenirlik Analizi

Boyut İsmi Kronbah Alfa Değeri

İyilik ,911

İnanç ,859

Yakınlık ,862

İbadet ,826

Kamil Davranışlar ,768

Ahlak ,810

Uze ,698

42

3.3.1- İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi

Tablo 7. İyilik Boyutunun Güvenilirlik Analizi

CA(Cronbach Alpha) Madde Sayısı

,911 17

Madde- Toplam İstatistikler

İyilik

Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş

madde toplam

korelasyonu

Madde silidiğinde

kronbah alfa

din9 73,5109 36,329 ,536 ,908

din14 73,6535 36,104 ,594 ,906

din25 73,5312 36,233 ,619 ,905

din29 73,5177 36,141 ,550 ,908

din30 73,5543 36,291 ,593 ,906

din31 73,8084 35,635 ,560 ,908

din32 73,5326 35,906 ,708 ,903

din34 73,5543 36,144 ,594 ,906

din35 73,5027 36,109 ,608 ,906

din36 73,2826 37,955 ,606 ,907

din37 73,3546 37,633 ,562 ,907

din38 73,6902 35,828 ,556 ,908

din42 73,5380 36,317 ,635 ,905

din53 73,6413 36,209 ,562 ,907

din56 73,3383 37,138 ,653 ,905

din57 73,3696 37,278 ,612 ,906

din71 73,5761 36,386 ,569 ,907

43

3.3.2. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi

Tablo 8. İnanç Boyutunun Güvenilirlik Analizi

CA

(Cronbach Alpha) Madde Sayısı

,859 6

Madde-Toplam İstatistikler

inanç

Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş madde

toplam

korelasyonu

Madde silidiğinde

kronbah alfa

din1 24,4443 1,776 ,647 ,839

din2 24,3859 1,889 ,775 ,815

din4 24,3424 2,076 ,777 ,827

din5 24,4837 1,741 ,571 ,865

din6 24,3723 1,956 ,753 ,821

din70 24,3981 2,044 ,571 ,849

3.3.3-Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi

Tablo 9. Yakınlık Boyutunun Güvenilirlik Analizi

CA (Cronbach Alpha) Madde Sayısı

,862 7


Yakınlık

Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş madde

toplam

korelasyonu

Madde silidiğinde

kronbah alfa

din22 27,4130 7,954 ,628 ,846

din23 27,5245 7,461 ,645 ,841

din26 27,7976 6,989 ,623 ,845

din27 27,5245 7,316 ,743 ,829

din28 27,5462 7,394 ,651 ,840

din46 27,4701 7,624 ,647 ,841

din49 27,8410 6,855 ,578 ,857

44

3.3.4-İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi

Tablo 10. İbadet Boyutunun Güvenirlilik Analizi

CA

(Cronbach Alpha) Madde Sayısı

,826 7


Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş

madde toplam

korelasyonu

Madde silidiğinde

kronbah alfa

din7 24,0842 13,106 ,595 ,799

din8 24,0000 13,331 ,624 ,794

din10 24,4891 12,835 ,617 ,795

din15 23,4647 15,580 ,380 ,829

din20 23,8995 14,295 ,512 ,812

din21 24,1236 13,556 ,626 ,794

din24 24,1834 13,034 ,632 ,792

3.3.5-Kamil Davranışlar Boyutunun Güvenilirlik Analizi

Tablo 11. Kamil Davranılar Boyutunun Güvenilirlik Analizi

CA (Cronbah Alpha) Madde Sayısı

,768 6


Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde

silinirse ölçek

varyansı

Düzeltilmiş

madde toplam

korelasyonu

Madde

silidiğinde

kronbah alfa

din40 17,9117 12,007 ,442 ,751

din44 18,6712 10,346 ,569 ,718

din48 19,0693 10,212 ,484 ,747

din51 18,5353 10,385 ,663 ,695

din52 18,1875 11,614 ,500 ,738

din72 18,3791 11,319 ,446 ,750

45

3.3.6-Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi

Tablo 12. Ahlak Boyutunun Güvenilirlik Analizi


,810 6


Madde silinirse ölçeğin

yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş

madde toplam

korelasyonu

Madde

silidiğinde

kronbah alfa

din58t 18,6916 15,977 ,511 ,793

din59t 18,7785 15,041 ,651 ,762

din61t 19,2092 15,853 ,492 ,798

din62t 18,5639 15,574 ,610 ,771

din63t 18,6046 16,117 ,506 ,794

din64t 18,8424 15,045 ,659 ,760

3.3.7-Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi

Tablo 13. Uygulanması Zor Emirlerin Güvenilirlik Analizi


,698 5


Madde silinirse

ölçeğin yüzdesi

Madde silinirse

ölçek varyansı

Düzeltilmiş

madde toplam

korelasyonu

Madde

silidiğinde

kronbah alfa

din11 17,5258 4,669 ,499 ,633

din12 16,9429 5,931 ,439 ,658

din13 17,2378 5,313 ,503 ,628

din16 16,9918 5,940 ,438 ,658

din47 17,7201 5,192 ,425 ,664

46

3.4-Ölçekte Yer Alan Her Bir Boyutun Frekans Değerleri

İylik Boyutu

Bu boyutta yer alan 16 sorudan alınacak maksimum puan 16x5=90 minimum puan

ise 16x1=16 dir. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı

verilmiştir. 736 kişiden en düşük 49 puan alan 1 katılımcı, en yüksek 85 puan alan

108 katılımcı vardır.

Tablo 14. İylik Boyutu Frekans Değerleri

İyilik Boyutu Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid

49,00 1 ,1 ,1 ,1

53,00 1 ,1 ,1 ,3

55,00 1 ,1 ,1 ,4

56,00 1 ,1 ,1 ,5

59,00 2 ,3 ,3 ,8

60,00 4 ,5 ,5 1,4

61,00 1 ,1 ,1 1,5

62,00 4 ,5 ,5 2,0

63,00 4 ,5 ,5 2,6

64,00 5 ,7 ,7 3,3

65,00 5 ,7 ,7 3,9

66,00 4 ,5 ,5 4,5

67,00 13 1,8 1,8 6,3

68,00 26 3,5 3,5 9,8

69,00 16 2,2 2,2 12,0

70,00 20 2,7 2,7 14,7

71,00 24 3,3 3,3 17,9

72,00 19 2,6 2,6 20,5

73,00 22 3,0 3,0 23,5

74,00 29 3,9 3,9 27,4

75,00 20 2,7 2,7 30,2

76,00 31 4,2 4,2 34,4

77,00 25 3,4 3,4 37,8

78,00 41 5,6 5,6 43,3

79,00 33 4,5 4,5 47,8

80,00 37 5,0 5,0 52,9

81,00 49 6,7 6,7 59,5

82,00 43 5,8 5,8 65,4

83,00 79 10,7 10,7 76,1

84,00 68 9,2 9,2 85,3

85,00 108 14,7 14,7 100,0

Total 736 100,0 100,0

47

Şekil 3. İyilik Boyutu Histogram

İnanç Boyutu Frekans Değeri

Bu boyutta yer alan 6 sorudan alınacak maksimum puan 6x5=30, minimum puan

ise 6x1=6 dır. Tabloda katılımcıların bu boyutta aldığı puanların dağılımı



48

Tablo 15. İnanç Boyutu Frekans Değeri

İnanç Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid 17,00 1 ,1 ,1 ,1

19,00 1 ,1 ,1 ,3

21,00 2 ,3 ,3 ,5

22,00 4 ,5 ,5 1,1

23,00 5 ,7 ,7 1,8

24,00 16 2,2 2,2 3,9

25,00 8 1,1 1,1 5,0

26,00 10 1,4 1,4 6,4

27,00 24 3,3 3,3 9,6

28,00 36 4,9 4,9 14,5

29,00 97 13,2 13,2 27,7

30,00 532 72,3 72,3 100,0

Total 736 100,0 100,0

Şekil 4. İnanç Boyutu Histogram

49

Yakınlık Boyutu Frekans Değeri





Tablo 16. Yakınlık Boyutu Frekans Değeri

Yakınlık Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid 15,00 1 ,1 ,1 ,1

16,00 1 ,1 ,1 ,3

19,00 1 ,1 ,1 ,4

20,00 1 ,1 ,1 ,5

21,00 1 ,1 ,1 ,7

23,00 3 ,4 ,4 1,1

24,00 10 1,4 1,4 2,4

25,00 9 1,2 1,2 3,7

26,00 14 1,9 1,9 5,6

27,00 20 2,7 2,7 8,3

28,00 49 6,7 6,7 14,9

29,00 32 4,3 4,3 19,3

30,00 47 6,4 6,4 25,7

31,00 51 6,9 6,9 32,6

32,00 70 9,5 9,5 42,1

33,00 93 12,6 12,6 54,8

34,00 95 12,9 12,9 67,7

35,00 238 32,3 32,3 100,0

Total 736 100,0 100,0

50

Şekil 5. Yakınlık Boyutu Histogram

İbadet Boyutu Frekans Değeri





51

Tablo 17. İbadet Boyutu Frekans Değeri

İbadet Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid

14,00 3 ,4 ,4 ,4

15,00 1 ,1 ,1 ,5

16,00 2 ,3 ,3 ,8

17,00 7 1,0 1,0 1,8

18,00 4 ,5 ,5 2,3

19,00 11 1,5 1,5 3,8

20,00 17 2,3 2,3 6,1

21,00 14 1,9 1,9 8,0

22,00 20 2,7 2,7 10,7

23,00 32 4,3 4,3 15,1

24,00 25 3,4 3,4 18,5

25,00 55 7,5 7,5 26,0

26,00 47 6,4 6,4 32,3

27,00 51 6,9 6,9 39,3

28,00 80 10,9 10,9 50,1

29,00 75 10,2 10,2 60,3

30,00 71 9,6 9,6 70,0

31,00 74 10,1 10,1 80,0

32,00 37 5,0 5,0 85,1

33,00 42 5,7 5,7 90,8

34,00 24 3,3 3,3 94,0

35,00 44 6,0 6,0 100,0

Total 736 100,0 100,0

52

Şekil 6. İbadet Boyutu Histogram

Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı





53

Tablo 18. Kamil Davranışlar Boyutu Frekans Dağılımı

Kamil

Davranışlar Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid

12,00 3 ,4 ,4 ,4

13,00 3 ,4 ,4 ,8

14,00 4 ,5 ,5 1,4

15,00 15 2,0 2,0 3,4

16,00 25 3,4 3,4 6,8

17,00 35 4,8 4,8 11,5

18,00 38 5,2 5,2 16,7

19,00 70 9,5 9,5 26,2

20,00 68 9,2 9,2 35,5

21,00 76 10,3 10,3 45,8

22,00 83 11,3 11,3 57,1

23,00 60 8,2 8,2 65,2

24,00 53 7,2 7,2 72,4

25,00 46 6,3 6,3 78,7

26,00 49 6,7 6,7 85,3

27,00 33 4,5 4,5 89,8

28,00 24 3,3 3,3 93,1

29,00 13 1,8 1,8 94,8

30,00 38 5,2 5,2 100,0

Total 736 100,0 100,0

54

Şekil 7. Kamil Davranışlar Boyutu Histogram

Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı




43 katılımcı vardır

55

Tablo 19. Ahlak Boyutu Frekans Dağılımı

Ahlak Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid

6,00 2 ,3 ,3 ,3

8,00 4 ,5 ,5 ,8

9,00 3 ,4 ,4 1,2

10,00 3 ,4 ,4 1,6

11,00 3 ,4 ,4 2,0

12,00 11 1,5 1,5 3,5

13,00 6 ,8 ,8 4,3

14,00 10 1,4 1,4 5,7

15,00 13 1,8 1,8 7,5

16,00 20 2,7 2,7 10,2

17,00 21 2,9 2,9 13,0

18,00 24 3,3 3,3 16,3

19,00 38 5,2 5,2 21,5

20,00 64 8,7 8,7 30,2

21,00 70 9,5 9,5 39,7

22,00 50 6,8 6,8 46,5

23,00 74 10,1 10,1 56,5

24,00 76 10,3 10,3 66,8

25,00 34 4,6 4,6 71,5

26,00 52 7,1 7,1 78,5

27,00 42 5,7 5,7 84,2

28,00 41 5,6 5,6 89,8

29,00 32 4,3 4,3 94,2

30,00 43 5,8 5,8 100,0

Total 736 100,0 100,0

56

Şekil 8. Ahlak Boyutu Histogram

Uze Boyutu Frekans Dağılımı




114 katılımcı vardır

57

Tablo 20. Uze Boyutu Frekans Dağılımı

uze Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde

Valid

9,00 1 ,1 ,1 ,1

11,00 2 ,3 ,3 ,4

12,00 1 ,1 ,1 ,5

13,00 6 ,8 ,8 1,4

14,00 5 ,7 ,7 2,0

15,00 9 1,2 1,2 3,3

16,00 21 2,9 2,9 6,1

17,00 21 2,9 2,9 9,0

18,00 25 3,4 3,4 12,4

19,00 64 8,7 8,7 21,1

20,00 67 9,1 9,1 30,2

21,00 81 11,0 11,0 41,2

22,00 109 14,8 14,8 56,0

23,00 113 15,4 15,4 71,3

24,00 97 13,2 13,2 84,5

25,00 114 15,5 15,5 100,0

Total 736 100,0 100,0

58

Şekil 9. Uze Boyutu Histogram

3.5. Ölçekte Yer Alan Boyutlar Arasındaki Korelasyonlar

Korelasyon katsayısının, mutlak değer anlamında, 0.70-1.00 arasında değer alması

yüksek; 0.69-0.30 arasında değer alması orta; 0.29-0.00 arasında olması ise, düşük

düzeyde bir ilişki olarak tanımlanabilir (Büyüköztürk, 2008). Aşağıdaki tablo, her

boyutun birbiri ile pozitif yönde ve anlamlı korelasyon içinde olduğunu,

boyutlardan birisinde meydana gelen artışın diğer boyutta da artışa neden olduğunu

göstermektedir.

59

Tablo 21. Korelasyonlar

İnanç İyilik Yakın İbadet Aşkın Ahlak Uze

İnanç

Pearson

Korelasyon 1 ,525

** ,523

** ,385

** ,240

** ,224

** ,479

**

Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000

N 736 736 736 736 736 736

İyilik

Pearson

Korelasyon 1 ,749

** ,570

** ,544

** ,401

** ,633

**

Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000 ,000

N 736 736 736 736 736

Yakın

Pearson

Korelasyon 1 ,602

** ,515

** ,334

** ,637

**

Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000 ,000

N 736 736 736 736

İbadet

Pearson

Korelasyon 1 ,573

** ,276

** ,635

**

Sig. (2-tailed) ,000 ,000 ,000

N 736 736 736

Kamil

Davranışlar

Pearson

Korelasyon 1 ,362

** ,566

**

Sig. (2-tailed) ,000 ,000

N 736 736

Ahlak

Pearson

Corelasyon 1 ,327

**

Sig. (2-tailed) ,000

N 736

Uze

Pearson

Korelasyon 1

Sig. (2-tailed)

N 736 736 736 736 736 736

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

60

3.6. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu

Tablo 22. Ölçeğin Son Haline Göre Maddelerin Boyutlara Dağılım Tablosu

İyilik 8,13,21,25,26,27,28,29,30,31,32,33,35,43,44,45

İnanç 1,2,3,4,5,52

İbadet 6,7,9,11,16,17,20

Kamil Davranışlar 34,36,39,41,42,53

Ahlak 46,47,48,49,50,51

Yakınlık 18,19,22, 23, 24, 37,40

Uygulaması Zor

Emirler

10,11,12,15,38

61

4. BÖLÜM

TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER

4.1-TARTIŞMA-SONUÇ

Literatüre bakıldığında dindarlığı ölçmek için çaba sarf eden hatırı sayılır sayıda

araştırmacının olduğu, her araştırma sonucunun da araştırmacılarını tatmin ettiğini

görmek, bu alanın neresinden tutulursa tutulsun araştırmakla bitmeyeceğinin

göstergesi gibidir. Araştırmacı sayısı kadar çeşitlenen dindarlık biçim ve boyutları

bize bu alanda yeni çalışmaların yapılmasının gerekliliğini göstermektedir. Bu

araştırmada da ortaya konulan sonuçlar, dindarlıkla ilgili araştırma deryasının

küçük bir kısmını temsil etmektedir. Bu konuda çalışmanın tercih edilme nedeni ilk

bölümde açıkça ifade edilmiştir. Kısaca değinmek gerekirse, büyük çoğuluğu

müslüman olan bir ülke halkının dindarlığını, inandıkları dinin bu konudaki

tanımlarıyla ölçmenin, gerçeğe yaklaşmak için doğru bir adım olacağı

düşünülmüştür. Bundan hareketle, yapılan literatür araştırmalarında gerek

ülkemizde gerek dışarıda, islami dindarlığın ölçülmesi için yapılan ölçek geliştirme

çalışmalarında Glock ve Stark’ın inanç, ibadet, tecrübe, bilgi ve etki boyutlarından

oluşan dindarlığın 5 boyutunun çoğu çalışmanın teorik temeli olduğu görüldü. Bu

durum hareket noktamızı belirlemek açısından yol gösterici olmuş ve bu çalışmanın

teorik temeline yerleştirilmiştir. Bunun yanı sıra bir başka hareket noktası, Glock ve

Stark’ın bu boyutları tüm dünya dinlerini inceleyerek ortaya koyma iddialarıdır. Bu

boyutlar İslam dini için ne kadar geçerlidir?’ sorusuna da yanıt aranmıştır. Bu

bağlamda İslami dindarlığı ölçmek amacıyla ülkemizde yapılmış çalışmalarda ne

gibi sonuçların elde edildiği, keşfedileni yeniden keşfetmemek için incelenmiştir.

Bu çalışmalardan Veysel Uysal’ın İslami Dindarlık Ölçeği, ölçeğin adı islami

olmasına karşılık, amacında ‘halkın dindarlık profilini çıkarmak’ ibaresi yer

almaktadır. Bulgularında dindarlığı etki, inanç, ibadet, bilgi ve dindarlıkta

62

ibadetlerin bireysel ve sosyal fonksiyonu şeklinde 5 boyuta ayırmıştır. Glock ve

Stark’ın 5 boyutuyla neredeyse aynı olmasına karşın soruların içeriği bu boyutları

tam olarak karşılamamaktadır. Örneğin ‘kendini Allah’a yakın hissetme’ maddesi

aslında kişinin dini tecrübesi ile ilişkiliyken Uysal’ın ölçeğinde etki boyutunda yer

almıştır. İbadet boyutunda yer alan maddeler ise neredeyse dindarlıkta ibadetlerin

bireysel ve sosyal fonksiyonu boyutundaki maddelerle aynıdır ve ibadet olarak

sadece namazdan bahsedilmiş, diğer ibadetlere yer verilmemiştir. Bilgi boyutunda

ise ‘Arapça Kur’an okumasını bilme’ maddesine yer vermiştir. Oysaki bilgi boyutu

dini inanç ve pratiklere ilişkin minimum düzeyde de olsa entelektüel bilgi sahibi

olmayı içerir. Toplumumuzda Kur’anı Arapça okumanın insanların bilgi düzeyini

arttırdığı iddia edilemez. Bir başka çalışma Ahmet Onay tarafından yapılmıştır.

Onay Dini Yönelim Ölçeği (DYÖ) adında 18 maddelik likert tipi bir ölçek

geliştirmiştir. Çalışmada amacının dinin kişilerin hayatında ne derece var olduğunu

belirlemek olduğunu ifade etmiştir. Dini yönelimi düşünce, davranış ve duygu

boyutlarında inceleyen Onay, kişinin dini inanç ve kabullerinin düşünce boyutunda,

kişinin dini inanç ve kabullerine göre yaptığı ya da yapmadığı davranışların

davranış boyutunda, Tanrıdan beklentilerinin ise duygu boyutunda yer aldığını

belirtmiştir. Ölçekte ‘dini kuralları sıkıcı bulurum’, ‘toplumun geri kalmasına dini

kuralların neden olduğunu düşünürüm’, ‘dinin toplum hayatı açısından faydalı

olduğunu düşünürüm’ gibi maddeler yer almaktadır. Bu maddeler, İslam dininin

önerdiği dindarlık biçimini ölçmeten ziyade halkın dini yönelimini ölçmeyi

amaçlamaktadır. Günümüze daha yakın tarihlerde yapılmış diğer bir çalışma Yakup

Coştu’nun ‘Dine Normatif ve Popüler Yaklaşım’ çalışmasında belirttiği ‘Bir Dini

Yönelim Ölçeği Denemesi’ adlı ölçek geliştirme çalışmasıdır. Bu çalışma da da

dini yönelim şekli belirlenmeye çalışılmış ve normatif ve popüler yönelim adı

altında 2 boyut belirlenmiştir. Araştırmacı ölçeğin ilahiyat ve din sosyolojisi

açısından operasyonelleştirildiğini ifade etmiştir. Bu çalışmada da normatif din:

‘bireyin dinsel yaşayış biçimini belirleyen öğelerdeki yönelim objesinin, o dinin

temel itikâdî, amelî ve ahlakî öğretilerinden oluşmasıdır’ şeklinde tanımlamıştır.

Çalışma ülkemizde yapıldığı için normatif din İslamiyet olarak değerlendirilmiştir.

Ancak ölçekte bu boyutu ölçen soruların İslami dindarlığı ne derce tanımladığı

tartışılabilir. 17 maddeden oluşan bu alt ölçekte yer alan maddeler de ‘dini kuralları

sıkıcı bulurum’, ‘dini inancın gerekli olduğunu düşünürüm’ gibi maddeler yer

63

almaktadır. Yine bir maddede ‘Kandil gecelerini diğer günlerden biraz daha farklı

olarak dini ağırlıklı geçiririm’ ifadesi de islam dininin esasına ait olmayıp, dini

kültür içinde yer alan bir uygulamayı temsil etmektedir. Bu maddelerle İslami

dindarlık arasında yakın bir ilişki olmasa da mevcut ölçekler içinde bu çalışmada

hazırlanan ölçeğe en yakın olan çalışmadır. Son olarak Üzeyir Ok’a ait olan ve

İslami bir kültürde dindarlığı ölçmek için geliştirilen Ok-Dini Tutum Ölçeği biliş,

duygu, davranış, Tanrıyla ilişki alt boyutları olan 8 maddelik likert tipi bir ölçektir

ve islami dindarlığı ölçmek amacıyla geliştirildiği ifade edilmiştir. Ok’un dini

tutum ölçeğinde yer alan maddelerde, içerik olarak genel ifadelerin kullanılması,

dindarlığın spesifik özelliklerini ölçmekten uzaktır. Son olarak İslami dindarlığı

ölçmek amacıyla geliştirilen ölçekte İslami dindarlığın çağrıştırdığı ifadelere yer

verilmemiştir. Maddeler arasında yer alan ‘Ezan, dua ayet gibi dini okumaları

duyduğumda duygulanırım’ ifadesi İslami bir çağrışım içerse de İslam dininin

inananından beklediği bir koşul değildir. Ayrıca bu maddede yer alan ifadeler,

Müslüman olmayan bireyler tarafından da dinlendiğinde olumlu duygular

yaratabilirler. Buraya kadar bu çalışmayla ilgili olduğunu düşünülen bir takım

dindarlık ölçeği geliştirme çalışmasına kısaca değinildi. Burada eksikliği hissedilen

konu daha önce de vurgulandığı gibi, İslami dindarlık ölçülürken bunun hangi

kriterlere göre İslami olduğuna karar verildiği noktasıydı. Bu kararı dinin asıl

tanımlayıcısı Kur’an-ı Kerimin en iyi yapacağından hareket ederek çalışma

tamamlandı. Çalışmanın sonucunda 53 soruluk 7 alt boyutu olan bir İslami

dindarlık ölçeği ortaya koyuldu. Çalışma süresince araştırma aleyhine olsa dahi

ideal sonucu elde etmek için titiz davranılmaya gayret edildi. Örneğin faktör analizi

sırasında maddelerin faktör yüklerini belirlerken alt sınır .3 e kadar

indirilebilecekken, .4 ün altında faktör yükü olan maddeler ölçeğe dahil edilmedi.

Bu nedenle asıl uygulamada soru sayısı 73 iken, nihai ölçekte 20 soru çıkartılıp 53

soru bırakıldı. Bu haliyle ölçek Kur’an bağlamında bir dindarlığın, %53 lük kısmını

ölçme gücüne sahip, iyilik, inanç, ibadet, yakınlık, ahlak, kamil davranışlar ve

uygulaması zor emirler olarak adlandırdığımız 7 alt boyutu olan yapı geçerliği ve iç

tutarlılık güvenirliği kanıtlanmış bir ölçüm aracı oldu. Ölçekte asıl keşif Glock ve

Stark’ın 5 boyutundan farklı olarak ‘bilgi’ boyutunun ayrı bir alt boyut olarak

çıkmamış olması oldu. 73 maddelik asıl uygulama formunda bilgi boyutunda

toplanmasını beklenilen birçok madde varken, analiz sırasında bunların aynı

64

faktörde toplanmadığı görüldü. Bu durumun tevilini yaparken ‘bilgi’ nin

dindarlığın ayrı bir boyutu olmayabileceği düşünüldü. Şöyleki, analiz sırasında

boyutlar arasında pozitif bir korelasyon olduğu görüdü. Örneğin inanç artıyorsa

aşkınlığın da arttığı gibi. İlgili tablo incelendiğinde görülecektir ki her bir boyut

arasında bu pozitif korelasyon mevcuttur. Ancak teorik olarak belli bir temeli

olmasa da, bilgi ile dindarlık arasında pozitif bir ilişki olmayabilir. Açıklamak

gerekirse, bir insanın din ile ilgili çok bilgi sahibi olması onu çok dindar yapmaz.

Öyleyse şunu söylemek mümkündür. Bilgi dindarlık için gereklidir ancak bir boyut

olarak ele alınmayabilir. Çünkü dini bilginin karmaşık insan ruhunda dindarlığı

arttırıp arttırmayacağını hiçbir ölçüm aracı kestiremez. Ama Kur’an da sıkça geçen

akletmek (tefekkür) kavramı bilginin dindarlık üzerindeki işlevine yön verebilir.

Bizim çalışmamızda bilgi boyutunu ölçmek amacıyla ölçeğe dahil edilen maddelere

bakıldığında basit düzeyde dini bilgiden ziyade tefekkürü ölçebilecek 3 madde olan

7, 16 ve 17. maddelerin ibadet boyutu altında toplandığını gördük. Bu sonucu İslam

dininde bilginin ibadet sayıldığı öğretisinin ampirik bir kanıtı olarak yorumlamak

mümkündür. Yine ölçeğimizde Gloc ve Stark’ın 5 boyutu içinde yer almayan ahlak

ve aşkınlık boyutlarının varlığı söz konusu oldu. Ahlak boyutu islam peygamberi

Hz. Muhammed’e atfedilen ‘Güzel ahlak dinin yarısıdır’ hadisine kanıttır. Ahlak

boyutun var olmadığı bir dindarlık eksiktir. Çünkü ahlak kavramı apriori bilgi olup,

doğuştan gelen bir özdür ve bu kavram en çok dinlerin esasına yakışır. Bir diğer

boyut olan Kamil davraanışlar boyutu, islami dindarlık arttıkça kişilerin nefsani

arzularından ödün verip dinin beklentilerini karşılama derecesiyle ilgilidir. Örneğin

kişinin öfkelendiğinde öfkesini kontrol etmesi, kendisine kötülük yapana iyilikle

karşılık vermesi, kendi ihtiyacı olsa dahi başkasına yardım etmesi sıradan değil

olgunluk içeren davranışlardır. İslam dini de bu özelliklere sahip olan insanlara

cenneti vadetmektedir. Yine bir yeni boyut olarak Uygulaması Zor Emirler adını

verilen boyutta ölçekte yer almıştır. Bu boyutta, insanların uygulamakta zorlanacağı

ilahi emirler toplanmıştır. Örneğin, cihad, günaha girmemek için çok konuşmama,

namahremlerle sınırı korumak ve oruç tutmak burada yer almıştır. Burada dikkat

çeken oruç tutma ile ilgili maddenin ibadet boyutunda değil bu boyutta çıkması

olmuştur. Oruç gerçekten zor bir ibadettir ancak bakıldığında oruç tutanların

sayısının namaz kılanlardan fazla olduğu görülecektir. Bunu oruç ibadetinin sınırlı

bir zaman içinde başlayıp bitmesi ile açıklamak mümkün olabilir. Oruç ta namaz

65

gibi hergün tutulacak olsa bu ibadeti yapanların sayısının çok azalacağı bir

gerçektir. Diğer boyutlar inanç ve ibadet boyutlarıdır. Bu boyutlar Glock ve

Stark’ın 5 boyutundakilerle ortaktır. Son boyut ise iyilik boyutudur. Gloc ve

Stark’ın etki boyutuna tam olarak benzemediği için adını iyilik olarak değiştirmeyi

uygun gördük. Çünkü bu boyutta kişilerin insanlar ve yaratıcıyla sorumluluk bilinci

çerçevesinde ilişkisi söz konusudur. Gloc ve Stark’ta dindarlığın ilk 4 boyutunun

kişilerin sosyal hayatına etkisi etki boyutu olarak tanımlanmıştı. Oysa burada dinin

inşa ettiği iyi ve erdemli bireyin nefsani arzularını bir nebze görmezden gelerek

daha çok sorumluluk bilinciyle yaratıcısına ve insanlara saygı gereği yaptığı

davranışlar yer almaktadır. Sonuç olarak tüm bu boyutlar islam dininin nasıl bir

dindarlık istediğini bir nebze açıklar görünmektedir. Açıklayamadığımız kısımın

başka araştırmacıların omuzlarına yük olması umuduyla…

4.2-ÖNERİLER

Bu tezde, Kur’an’ı Kerim Bağlamında bir ölçek geliştirmiş olmakla, istatistiki

olarak bu alanın %53’lük varyansını açıklamaya yetkin bir çalışma sunulmuştur. Bu

da alanda, araştırılması gereken %47’lik bir boşluk olduğu anlamına gelir. Benzer

konuda çalışacak olanların bu çalışmada ele alınamayan ayetlerinde

değerlendirilmesiyle yeni ölçekler geliştirebilmesi mümkündür. Ya da yine bu

çerçevede yapılacak çalışmalarda, Kur’an’da geçen nefs mertebeleriyle ilişki

kurarak da başka bir didarlık ölçüm aracı geliştirilebilir. Bu çalışamanın en büyük

eksiği olan disiplinler arası bir çalışmayla, özellikle tefsir anabilim dalı ile

yapılacak dayanışmayla elde edilecek sonuçlar daha verimli olabilir.

66

KAYNAKÇA

Allen, R. O. and Spilka, B. (1967). Commited and Consensual Religion. Jornal for

the Scientific Study of Religion. Vol. 6, No. 2, pp. 191-206. DOI:

10.2307/1384046

Allport, G.W. and Ross, J.M.(1967). Personal Religious Orientation and Prejudice.

Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 5, No. 4, 432-443

Argyle, M., & Beit-Hallahmi, B. (2014). The psychology of religious behaviour,

belief and experience. Routledge. p.44

Arslan, H. (2011). Dindarlık Boyutları, Algıları Ve Uygulamaları. Düşünce Yorum

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi ISSN: 1308-6944 Hikmet Yurdu, Ocak

– Haziran 2011, Yıl: 4, C: 4, Sayı: 7, ss. 39 – 61

Aydın, M. (2013). Dini Tanımlama Çabaları, s 17-72. Dinler Tarihi. İstanbul:

Ensar Neşriyat

Ayten, A. (2012). William James, s.s. 17-34 Psikoloji ve Din. İstanbul: İz

Yayıncılık

Azaltun, M. (2008). VI. Araştırma Yöntemleri Semineri. Ölçme ve Ölçek

Geliştirme. Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, Bahar: 104-111,

Batson, C.D., Schoenrade, P. and Ventis. W.L. (2011). Din ve Birey: Sosyal

Psikolojik Bir Yaklaşım. (Çev. Ali Kuşat ve Abdülvahap Taştan).

Yayınlanmamış eser.

Büyüköztürk, S. (2008). Sosyal Bilimler 1çin Veri Analizi El Kitabı. İstatistik,

Araştırma Deseni SPSS Uygulamaları ve Yorum (6. baskı). Ankara:

Pegem A.

Clark, L.A.-Watson, D.(1995). Constructing Validity: Basic Issues in Objective

Scale Development. Psychological Assessment. September 1995 Vol. 7,

No. 3, pp.309-319

Coştu, Yakup (2009). “Dine Normatif ve Popüler Yaklaşım (Bir Dinî Yönelim

Ölçeği Denemesi)”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(15),

ss.119- 139.

67

Çiftçi, A. (2013). Aguste Comte, 30-49. Din Sosyolojisine Giriş. Ankara: Özyurt

Matbaacılık

Demirali, Y.E. (1995). Ölçeklerde Geçerlik ve Güvenirlik. M.Ü.Atatürk Eğitim

Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi Yıl: 1995, Sayı : 7 Sayfa 125-148

“Definitions of Religion.” ReligionFacts.com. 19 Nov. 2015. Web. Accessed

Erişim: 8 May. 2016. www.religionfacts.com/religion

DeVellis. R.F. (2014). Ölçek geliştirme: Kuram ve Uygulamalar. Edit. Tarık Totan.

3. Basım. Ankara: Nobel Yayınları.

Duman, A. (2008). İcma, Kıyas ve İstihsanın Esasları. Hikmet Yurdu Yıl:1, S.1,

ss.149-160 Makale DOI Number: 10.17540

Dutton, Y. Jesus Colloge, Oxford, Sünnet, Hadis ve Medine Ameli. Dinbilimleri

Akademik Araştırma Dergisi, (Çev.: Yrd. Doç. Dr. Yavuz KÖKTAŞ), II

(2002), Sayı: 4

Erkan, E. (2014). “Türkiye’de Dindarlığın Tespiti ile İlgili Çalışmalar ve Tahkikî

Dindarlığın Ölçülmesiyle İlgili Öneriler”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 18

Sayı: 60 (Yaz 2014)

Frankl, V. E. (1975). The unconscious god: Psychotherapy and theology. Simon &

Schuster.

Freud, S. (1997). Bir Yanılsamanın Geleceği, 185-244. Uygarlık, Din ve Toplum.

(Çev. Selçuk Budak) (2. Baskı) Ankara: Öteki Yayınevi

Freud, S. (1997). Saplantılı Eylemler ve Dini Uygulamalar, 33-42. Dinin

Kökenleri. (Çev. Selçuk Budak) (2. Baskı) Ankara: Öteki Yayınevi

Fromm, E (2012). Bazı Dinsel Deneyim Türlerinin Çözümlemesi, 31-71. Psikanaliz

ve Din. (Çev.Elif Erten). (3.Baskı). İstanbul:Say Yayınları

Fromm, E. (1997). Bireyin Ortaya Çıkışı ve Özgürlüğün İçerdiği Belirsizlik, 37-50.

Özgürlükten Kaçış. (Çev.Selçuk Budak). (4. Baskı) Ankara: Öteki

Yayınevi

Glock, C. Y. (1962). On the study of religious commitment.

http://www.religionfacts.com/religion

68

Görmez, M. (2003). ‘Hz Peygamberin Bir Din Tanımı‘. Diyanet İlmi Dergi,

Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayı. Ankara

Günay, Ü. (2006). “Dindarlığın Sosyolojisi”, Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, (eds.

Ünver Günay-Celaleddin Çelik), Adana: s. 22.

Hökelekli, H. (1993). Din Psikolojsi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

İbn Hanbel, 36,333,416; Tayalisi Ebu Davud Süleyman b.Davud .b el-Carud el-

Farisi (v. 204/819), Müsned, (thk.Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türki),

1. Baskı, Mısır: Dar-u Hicr,

James, W. (1985). The varieties of religious experience (Vol. 15). Harvard

University Press.

Jung, C.G. (2010). Bilinç Dışı Aklın Bağımsızlığı, 5-32. Psikoloji ve Din. (Çev.

Raziye Karabey). (2. Baskı) İstanbul: Okyanus Yayınları

King, B.M and Hunt, R.A. (1969). Measuring the Religious Variable: Amended

Findings. Journal for the Scientific Study of Religion. Vol. 8, No. 2

(Autumn, 1969), pp. 321-323.DOI: 10.2307/1384345

Kotan, Ş. (2008). “Fazlur Rahman’ın İctihad Teorisi”, Milel ve Nihal, 5 (2), 87-101.

Kula, N. (2014). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I

(2014), 219-252

Kurt, A. (2009). “Dindarlığı Etkileyen Faktörler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, s. 1-26

Kurt, A. (2008). “Sosyolojik Din Tanımları ve Dine Teolojik Bakış Sorunu”.

Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:17, Sayı:2, s.73-93

Lorcu, F. (2015). Örneklerle Veri Analizi SPSS Uygulamalı. Ankara: Detay

Yayıncılık.

Mertler, C.A ve Vannatta, R.C. (2005). Advenced and Multivariate Statistical

Methods. 3. Edition. Pyrczak Publishing. USA by Malloy.

Mutlu, K. (1989). “Bir Dindarlık Ölçeği”. İslami Araştırmalar. Cilt:3, Sayı:4

Onay, A. (2001). “Dindarlık Ölçme Çalışmaları”. İslami Araştırmalar. Cilt,14,

Sayı, 3-4, S.439-449

69

Ok, Ü. (2011). “Dini Tutum Ölçeği: Ölçek Geliştirme ve Geçerlilik Çalışması”.

Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi. ISSN: 1303-5134, Cilt:8, Sayı:2

Peker, H. (2012). Kur’an’a Göre Dindarlığın Boyutları, Çukurova Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2), 41-49.

Petruţa-Paraschiva, R. U. S. U., & Turliuc, M. N. (2011). Ways of approaching

religiosity in psychological research.

Seyhan, B.Y. (2015). “Dini Şuur Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. Ekev

Akademi Dergisi. Sayı:14, ss.399-414

Stark, R., & Glock, C. Y. (1968). American piety: The nature of religious

commitment (Vol. 1). Univ of California Press.

Şahin, H. (2000). Temel Kavramlar Üzerine, s.9-52. İslam Felsefesi Tarihi Dersleri.

Ankara: Önder Matbaacılık

Ulu, M. (2013). Dindarlığın Tanımı, Boyutları ve Ölçülmesi Üzerine Psikolojik Bir

Araştırma: Erciyes Üniversitesi Öğrencileri Örneği. Doktora tezi. Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2013

Uysal V. (1995). “İslami dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma”. İslami

Araştırmalar. Cilt:8, Sayı:3-4.

Yaparel, R. (1987). “Dinin Tarifi Mümkün mü?”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi. Sayı:4

Yapıcı, A. (2011). “Kuramdan Yönteme “Ruh Sağlığı-Din” Çalışmalarında

Karşılaşılan Güçlükler”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

11 (2), 25-61.

Yapıcı, A. (2002). Dinî yaşayışın farklı görüntüleri ve dogmatik dindarlık.

Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 75.

Yılmaz, H. (2014). Dindarlık, Dinsellik, Dünyevilik, 40-47. Din ve

Dindarlık(içinde). İstanbul: Hikmetevi Yayınları

70

EKLER

Ek-1 Pilot Uygulama Formu

Sayın Katılımcı;

Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Bölümü öğretim

üyesi Doç. Dr. Ali KUŞAT danışmanlığında Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Din Psikolojisi Anabilim Dalı yüksek lisans öğrencisi Emine

ÇAYABATMAZ tarafından yürütülmektedir. Çalışmanın amacı dindarlık ölçeği

geliştirmektir. Çalışmaya katılım gönüllülük esasına dayanmaktadır. Ankette,

sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir. Yanıtlarınız gizli tutulacak ve

sadece araştırmacılar tarafından değerlendirilecektir. Bireysel hiçbir değerlendirme

yapılmayacaktır.

Katılım sırasında, sorulardan ya da başka bir nedenden ötürü kendinizi rahatsız

hissederseniz yanıtlama işini yarıda bırakmakta serbestsiniz. Soruları yanıtlamanız

yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız için şimdiden

teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine

ÇAYABATMAZ (e-mail: [email protected]) ile iletişim kurabilirsiniz.

Araştırmaya gönüllü olarak katılmayı ve araştırmanın sonuçlarının bilimsel

dergilerde yayınlanması kabul ediyorsanız lütfen burayı ( ) işaretleyiniz.

71

1-Cinsiyetiniz : ( ) Kadın ( ) Erkek

2-Yaşınız : ( ) 18-24, ( ) 25-30, ( )31-36, ( )37-44, ( ) 44-50, ( ) 50 ve

üzeri

3-Medeni haliniz : ( )Evli ( )Bekar

4-Eğitim Durumunuz : ( ) İlkokul , ( ) Ortaokul, ( ) Lise , ( ) Üniversite , (

) Yüksek lisans, ( ) Doktora

5-Gelir Durumunuz : ( )0-1000 TL, ( )1000-2000 TL , ( )2000-3000, ( )3000-

5000, ( )5000 ve üzeri

Aşağıda sizden cevaplamanızı istediğimiz sorular bulunmaktadır. Sizin için en

uygun seçenek hangisi ise :

1-Bana tamamıyla uygun

2-Bana uygun

3-Kararsızım

4-Bana uygun değil

5-Bana kesinlikle uygun değil

seçeneklerinden hangisi sizi tanımlıyorsa yanındaki kutucuğa bu seçeneğe ait

rakamı yazınız.

Örneğin 1. Soruda kararınız ‘bana kesinlikle uygun değil’ seçeneği ise yanına

5 rakamını, ‘bana uygun değil’ seçeneği ise 4 rakamını, ‘kararsızsanız 3

rakamını, ‘bana uygun’ seçeneği ise 2 rakamını, ‘bana tamamıyla uygun’

seçeneği ise 1 rakamını koyunuz.

1- ( ) Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam dininde

bildirilenlere inanırım.

2- ( ) Kuranı Kerimdeki her ayetin doğru olduğuna ilişkin şüphelerim var.

3- ( ) Allah’tan geldiğime ve yine O’na döneceğime inandığım için sevdiğim

birinin ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs..gibi musibetler karşısında

yıkılmam.

72

4- ( ) Allah’a ve ahiret gününe inanıyorum.

5- ( ) Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım yapmam.

6- ( ) Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime inanıyorum.

7- ( ) Düzenli olarak namazımı kılarım.

8- ( ) Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.

9- ( ) Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka zekat veririm.

10- ( ) Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.

11- ( ) Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.

12- ( ) Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.

13- ( ) Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.

14- ( ) Mümkün oldukça sadaka vermeye çalışırım.

15- ( ) Her yıl kurban kesmek isterim.

16- ( ) Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini dini bir

gereklilik olduğu için yerine getiririm.

17- ( ) Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.

18- ( ) İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.

19- ( ) Bakmam haram olan şeylere bakmamaya özen gösteririm.

20- ( ) Sık Sık yaradılış üzerine düşünürüm.

21- ( ) Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde kafa yorarım.

22- ( ) Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım istemeye gayret

ederim.

23- ( ) İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.

24- ( ) Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.

25- ( ) Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyar ve Allah’tan beni

bağışlamasını dilerim.

26- ( ) Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini hissederim.

27- ( ) Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum zamanlardır.

28- ( ) Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.

29- ( ) İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla yardım

ederim.

30- ( ) Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.

31- ( ) Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olurum.

73

32- ( ) İnsanlara iyilik yapmalarını tavsiye ettiğim olur ve kendim de iyilik

yapmaya çalışırım.

33- ( ) Değişik şekillerde hayır yapmak için çaba sarf ederim.

34- ( ) Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa olsun doğruyu

söylerim.

35- ( ) Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi içinde olmam.

36- ( ) Durumuna göre insanlara sabırlı ve merhametli olmalarını tavsiye ederim.

37- ( ) Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranır ve iyilik yapmaya

çalışırım.

38- ( ) Yardım ederken yetim ve yoksullara öncelik veririm.

39- ( ) Genel olarak herkesle güzel konuşurum ve kimseyi incitmemeye gayret

ederim.

40- ( ) Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.

41- ( ) İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak istesem de içimde bana engel olan bir

duygu belirir.

42- ( ) Adil olmaya her zaman özen gösteririm.

43- ( ) Allah’a karşı gelme endişesi davranışlarımda etkili olur.

44- ( ) Öfkelendiğim zaman öfkemi yutar ve beni öfkelendiren kişileri affederim.

45- ( ) Dini bir gerekliliği yerine getirirken kimsenin kınamasından korkmam.

46- ( ) Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan çok seviyorum.

47- ( ) Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret ederim.

48- ( ) Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme, bilgisayar oyunu

oynama vs..) işlerle meşgul olmam.

49- ( ) Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı tercih ederim.

50- ( ) Allah’ın ve Hz Muhammed’in her hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim itaat

ettim’ şeklindedir.

51- ( ) Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.

52- ( ) Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı olduğunu görürsem

önce ona yardım ederim.

53- ( ) Hayır yapacağım zaman bunu başkalarından gizlemeyi tercih ederim.

54- ( ) Olumlu yönlerim ve başarılarımla övündüğüm zamanlar olur.

74

55- ( ) Eğer dinimi yaşama konusunda bulunduğum yerde zorluk yaşarsam dinimi

daha rahat yaşayabileceğim başka bir yere taşınırım.

56- ( ) Sahip olduğum her şey için Allah’a gereği gibi şükretmeye çalışırım.

57- ( ) Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.

58- ( ) Kibirli olduğumu söyleyenler olur.

59- ( ) Doğrusu gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.

60- ( ) İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat ederim.

61- ( ) Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan söylediğim olur.

62- ( ) İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.

63- ( ) Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.

64- ( ) İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum oluyor.

65- ( ) Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermeyi insani bir gereklilik

olduğu için uygularım.

66- ( ) Bana biri kötülük yaptığında yapanı kesinlikle affetmem.

67- ( ) Karşı cinsten birisine onu rahatsız edecek şekilde bakmam.

68- ( ) Su, elektrik, mutfak vs. günlük harcamalarımda tasarrufa dikkat ederim.

75

EK-2 Asıl Uygulama Formu


Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri

Anabilim Dalı, Din Psikolojisi Bilim Dalında yapmakta olduğum yüksek lisans tez

çalışmam için veri toplamak amacıyla yapılmaktadır. Çalışmaya katılım gönüllülük

esasına dayanmaktadır. Ankette, sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir.

Yanıtlarınız gizli tutulacak ve sadece araştırmacılar tarafından bilimsel amaç için

kullanılacaktır.

Soruları yanıtlamanız yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız

için şimdiden teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine


Emine ÇAYABATMAZ

Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Din Psikolojisi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Öğrencisi

Aşağıdaki bilgileri kendinize uygun olanı daire içine alarak işaretleyiniz.

76

Demografik Bilgiler

1-Cinsiyetiniz: 1) Kadın 2) Erkek

2-Yaşınız:

3-Medeni haliniz: 1) Evli 2) Bekar 3) Dul

4-Eğitim Durumunuz: 1)İlkokul, 2) Ortaokul, 3)

Lise , 4) Üniversite , 5 ) Lisansüstü

5-Gelir Düzeyiniz: 1) 250-1300 2) 1300-2500 TL 3)2500-4000, 4) 5000

ve üzeri

Aşağıdaki maddelerden her birini dikkatlice okuduktan sonra, okuduğunuz

maddeye ne kadar katıldığınızı, madde yanlarında yer alan seçeneklerden birini

işaretleyerek belirtiniz. Lütfen her madde için yalnızca bir seçenek işaretleyiniz.

Seçeneklerde doğru ya da yanlış yanıt yoktur. Önemli olan sizin ne düşündüğünüzü

samimi bir şekilde yansıtmanızdır.

Ban

a kes

inli

kle

uygun

Ban

a uygun

Kar

arsı

zım

Ban

a uygun d

eğil

Ban

a kes

inli

kle

uygun d

eğil

1-Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu

âleme ilişkin İslam dininde bildirilenlere

inanırım.

2-Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen

hususların doğruluğuna inanırım.

3-Allah’tan geldiğime ve yine O’na

döneceğime inandığım için sevdiğim birinin

ölümü, kaza, ekonomik çöküntü vs. gibi

musibetler karşısında yıkılmam.

4-Allah’ın varlığına inanıyorum.

5-Peygamberlerin tümüne inanırım ve

aralarında ayırım yapmam.

6-Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette

hesap vereceğime inanıyorum.

7-Düzenli olarak namazımı kılarım.

8-Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.

9-Birikmiş param ve mal varlığımın olması

durumunda mutlaka zekât veririm.

77

Ban

a kes

inli

kle

uygun

Ban

a uygun

Kar

arsı

zım

Ban

a uygun

değ

il

Ban

a kes

inli

kle

uygun d

eğil

10-Gece ibadetleri yapmaya özen

gösteririm.

11-Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt

etmeden yaparım.

12-Her yıl Ramazan ayında tam olarak

orucumu tutarım.

13-Namahrem olan kişilere karşı her zaman

sınırımı korurum.

14- Mümkün oldukça maddi yardımda

bulunmaya çalışırım.

15-Her yıl kurban keserim veya kesmek

isterim.

16-Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık

vermem gerektiğini dini bir gereklilik

olduğu için yerine getiririm.

17-Kumar, şans oyunlarını oynadığım olur.

18-İsraftan kaçınmaya dikkat ederim.

19-Bakmam haram olan şeylere bakmamaya

özen gösteririm.

20-Sık Sık yaradılış amacı üzerine

düşünürüm.

21-Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman

ayrıntılı biçimde kafa yorarım.

22-Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız

ondan yardım istemeye gayret ederim.

23-İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü

hissederim.

24-Bağışlanmak için özellikle seher

vakitlerinde dua ederim.

25-Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık

duyarım

26-Bir ortamda Allah anıldığı zaman

kalbimin ürperdiğini hissederim.

27-Allah’ı andığım zamanlar kalben en

huzurlu olduğum zamanlardır.

28-Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir

saygı hissederim.

29-İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın

rızasını kazanmak amacıyla yardım ederim.

30-Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle

uyarım.

78

Ban

a kes

inli

kle

uygun

Ban

a uygun

Kar

arsı

zım

Ban

a uygun

değ

il

Ban

a kes

inli

kle

uygun d

eğil

31-Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde

ona engel olmaya çalışırım.

32- Mümkün olduğunca iyilik yapmaya

çalışırım

33- Değişik şekillerde hayır yapmak için

çaba sarf ederim

34-Bir kişi hakkında şahitlik yapmam

gerekse her kim olursa olsun doğruyu

söylerim.

35-Yoksullara yaptığım hayırlarda bir

teşekkür beklentisi içinde olmam.

36-Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.

37-Anne ve babama elimden geldiğince iyi

davranırım

38-Yardım ederken yetimlere öncelik

veririm

39-Genel olarak herkesle tatlı dil ve güler

yüzle konuşmaya çalışırım ve incitmemeye

gayret ederim.

40-Karşılaştığım güçlüklere karşı

sabırlıyımdır.

41-İhtiyaç sahiplerine yardım yapmak

istesem de içimde bana engel olan bir duygu

belirir.

42-Adil olmaya her zaman özen gösteririm.

43-Allah’a karşı gelme endişesi

davranışlarımda etkili olur.

44-Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım

45-Dini bir gerekliliği yerine getirirken

kimsenin kınamasından korkmam.

46-Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba

ve tanıdıklarımdan çok seviyorum

47-Günaha girmemek için çok fazla

konuşmamaya gayret ederim.

48-Dünya ve ahiretime faydası olmayan

(örneğin: dizi izleme, bilgisayar oyunu

oynama vs.) işlerle meşgul olmam.

49-Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında

kalsam, dini olanı tercih ederim.

50-Allah’ın ve Hz Muhammed’in her

hükmüne karşı yaklaşımım ‘işittim itaat

ettim’ şeklindedir.

79

Ban

a kes

inli

kle

uygun

Ban

a uygun

Kar

arsı

zım

Ban

a uy

gun

değ

il

Ban

a kes

inli

kle

uygun d

eğil

51-Biri bana kötülük yaparsa ben ona

iyilikle karşılık veririm.

52-Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka

birinin ihtiyacı olduğunu görürsem önce ona

yardım ederim.

53-Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih

ederim.

54-Olumlu yönlerim ve başarılarımla

övündüğüm zamanlar olur.

55-Eğer dinimi yaşama konusunda

bulunduğum yerde zorluk yaşarsam daha

rahat yaşayabileceğim başka bir yere

taşınırım.

56-Sahip olduğum her şey için Allah’a

şükretmeye çalışırım.

57-Bana emanet edilen her şeyi dikkatle

muhafaza ederim.

58-Kibirli olduğumu söyleyenler olur.

59- Gösteriş yapmaktan hoşlandığım

zamanlar olur.

60-İnsanlarla konuşurken ses tonuma dikkat

ederim.

61-Gerekli olduğunu düşündüğüm

zamanlarda yalan söylediğim olur.

62-İnsanların özel hayatları hakkında

konuşmaktan hoşlanırım.

63-Söz verdiğimde yerine getirmediğim

olur.

64-İnsanların arkasından hoşlarına

gitmeyecekleri şeyleri konuştuğum oluyor.

65-Selam aldığımda, daha güzeliyle karşılık

vermeyi insani bir gereklilik olduğu için

uygularım.

66-Bana biri kötülük yaptığında yapanı

kesinlikle affetmem.

67-Karşı cinsten birisine onu rahatsız

edecek şekilde bakmam.

68-Su, elektrik, mutfak vs. günlük

harcamalarımda tasarrufa dikkat ederim.

69-Bir hata yaptığımda hemen pişmanlık

hissederim

80

Ban

a kes

inli

kle

uygun

Ban

a uygun

Kar

arsı

zım

Ban

a uygun

değ

il

Ban

a kes

inli

kle

uygun d

eğil

70-Ahiret gününe inanıyorum.

71-Çevremdekilere iyilik yapmalarını

tavsiye ederim.

72-Beni öfkelendiren kişileri affederim.

73-Namaz kılarken dikkatimi korumak için

çok çaba harcarım.

81

EK-3 Analiz Sonrası Son Form


Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri

Anabilim Dalı, Din Psikolojisi Bilim Dalında yapmakta olduğum yüksek lisans tez

çalışmam için veri toplamak amacıyla yapılmaktadır. Çalışmaya katılım gönüllülük

esasına dayanmaktadır. Ankette, sizden kimlik belirleyici bilgi istenmemektedir.

Yanıtlarınız gizli tutulacak ve sadece araştırmacılar tarafından bilimsel amaç için

kullanılacaktır.

Soruları yanıtlamanız yaklaşık 10-15 dakikanızı alacaktır. Bu çalışmaya katıldığınız

için şimdiden teşekkür ederiz. Çalışma hakkında daha fazla bilgi almak için Emine


Emine ÇAYABATMAZ

Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Din Psikolojisi Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Öğrencisi

Aşağıdaki bilgileri kendinize uygun olanı daire içine alarak işaretleyiniz.

Demografik Bilgiler

1-Cinsiyetiniz: 1) Kadın 2) Erkek

2-Yaşınız:

3-Medeni haliniz: 1) Evli 2) Bekar 3) Dul

4-Eğitim Durumunuz: 1)İlkokul, 2) Ortaokul, 3)

Lise , 4) Üniversite , 5 ) Lisansüstü

5-Gelir Düzeyiniz: 1) 250-1300 2) 1300-2500 TL 3)2500-4000, 4) 5000

ve üzeri

Aşağıdaki maddelerden her birini dikkatlice okuduktan sonra, okuduğunuz

maddeye ne kadar katıldığınızı, madde yanlarında yer alan seçeneklerden birini

işaretleyerek belirtiniz. Lütfen her madde için yalnızca bir seçenek işaretleyiniz.

Seçeneklerde doğru ya da yanlış yanıt yoktur. Önemli olan sizin ne düşündüğünüzü

samimi bir şekilde yansıtmanızdır.

82

Ban

a k

esin

lik

le

uy

gun

Ban

a u

yg

un

Kar

arsı

zım

Ban

a u

yg

un

değ

il

Ban

a k

esin

lik

le

uy

gun

değ

il

1-Görünmeyen bir âlemin varlığına ve bu âleme ilişkin İslam

dininde bildirilenlere inanırım.

2-Kuranı Kerimdeki her ayette belirtilen hususların

doğruluğuna inanırım.

3-Allah’ın varlığına inanıyorum.

4-Peygamberlerin tümüne inanırım ve aralarında ayırım

yapmam.

5-Bu dünyada yaptıklarımla ilgili ahirette hesap vereceğime

inanıyorum.

6- Düzenli olarak namazımı kılarım.

7-Kuranı anlayarak okumaya çalışırım.

8-Birikmiş param ve mal varlığımın olması durumunda mutlaka

zekât veririm.

9-Gece ibadetleri yapmaya özen gösteririm.

10-Cihad etmem gerekse bunu hiç tereddüt etmeden yaparım.

11- Her yıl Ramazan ayında tam olarak orucumu tutarım.

12- Namahrem olan kişilere karşı her zaman sınırımı korurum.

13-Mümkün oldukça maddi yardımda bulunmaya çalışırım.

14-Her yıl kurban keserim veya kesmek isterim.

15-Selam aldığımda daha güzeliyle karşılık vermem gerektiğini

dini bir gereklilik olduğu için yerine getiririm.

16- Sık Sık yaradılış amacı üzerine düşünürüm.

17-Kurandaki ayetler üzerine zaman zaman ayrıntılı biçimde

kafa yorarım.

18-Yalnız Allah’a kulluk yapmaya ve yalnız ondan yardım

istemeye gayret ederim.

19-İbadet ederken Allah’ın beni gördüğünü hissederim.

20-Bağışlanmak için özellikle seher vakitlerinde dua ederim.

21-Bir günah işlediğimde hemen pişmanlık duyarım.

22-Bir ortamda Allah anıldığı zaman kalbimin ürperdiğini

hissederim.

23-Allah’ı andığım zamanlar kalben en huzurlu olduğum

zamanlardır.

24-Namaz kılarken Allah’a karşı derin bir saygı hissederim.

25- İhtiyaç sahiplerine yalnız Allah’ın rızasını kazanmak

amacıyla yardım ederim.

26- Bir sözleşme yaptığımda kesinlikle uyarım.

27- Birisinin kötülük yaptığını gördüğümde ona engel olmaya

çalışırım.

28- Mümkün olduğunca iyilik yapmaya çalışırım.

29- Bir kişi hakkında şahitlik yapmam gerekse her kim olursa

olsun doğruyu söylerim.

30- Yoksullara yaptığım hayırlarda bir teşekkür beklentisi

içinde olmam.

31- Allah’tan beni bağışlamasını dilerim.

32- Anne ve babama elimden geldiğince iyi davranırım.

33- Yardım ederken yetimlere öncelik veririm.

34- Karşılaştığım güçlüklere karşı sabırlıyımdır.

35- Adil olmaya her zaman özen gösteririm.

36- Öfkelendiğim zaman öfkemi yutarım.

83

Ban

a k

esin

lik

le

uy

gun

Ban

a u

yg

un

Kar

arsı

zım

Ban

a u

yg

un

değ

il

Ban

a k

esin

lik

le

uy

gun

değ

il

37- Allah’ı ve Hz Muhammed’i tüm akraba ve tanıdıklarımdan

çok seviyorum.

38- Günaha girmemek için çok fazla konuşmamaya gayret

ederim.

39- Dünya ve ahiretime faydası olmayan (örneğin: dizi izleme,

bilgisayar oyunu oynama vs.) işlerle meşgul olmam.

40- Dini ve dünyevi iki gereklilik arasında kalsam, dini olanı

tercih ederim.

41- Biri bana kötülük yaparsa ben ona iyilikle karşılık veririm.

42- Kendi ihtiyacım olsa dahi benden başka birinin ihtiyacı

olduğunu görürsem önce ona yardım ederim

43- Yaptığım yardımları gizli yapmayı tercih ederim.

44- Sahip olduğum her şey için Allah’a şükretmeye çalışırım.

45- Bana emanet edilen her şeyi dikkatle muhafaza ederim.

46- Kibirli olduğumu söyleyenler olur.

47-. Gösteriş yapmaktan hoşlandığım zamanlar olur.

48- Gerekli olduğunu düşündüğüm zamanlarda yalan

söylediğim olur.

49- İnsanların özel hayatları hakkında konuşmaktan hoşlanırım.

50- Söz verdiğimde yerine getirmediğim olur.

51- İnsanların arkasından hoşlarına gitmeyecekleri şeyleri

konuştuğum oluyor.

52- Ahiret gününe inanıyorum.

53- Beni öfkelendiren kişileri affederim.

84

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler:

Adı ve Soyadı: Emine ÇAYABATMAZ

Doğum Yeri: İkizdere

Doğum Yılı: 20.03.1979

Medeni Hali: Evli

Eğitim Durumu:

Lise: 1991 - 1994

Lisans: 1995 - 1999

Yüksek Lisans: 2013 - 2016

Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi: Orta Düzeyde İngilizce

İş Deneyimi:

2000 – 2001’de Düzce Depremi Sonrası Psikososyal Destek Projesinde psikolog’

2001-2002’de Balıkesir 9. Ana Jet Üssü Sağlık Amirliğinde memur kadrosunda

psikolog’

2002-2005’de ‘Muhtelif rehabilitasyon merkezlerinde psikolog’

2005’den bu yana Kayseri Adliyesi Aile Mahkemelerinde memur kadrosunda

Psikolog

T.C. · 2019-10-04 · t.c. ercİyes Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ felsefe ve...

Documents

Transcript of T.C. · 2019-10-04 · t.c. ercİyes Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ felsefe ve...