Tasavvufî Düşüncenin Oluşumu

Tasavvuf, VIII. yüzyılın ortalarında oluşan IX. yüzyılın sonlarına doğru kurumsallaşan

bir disiplindir. Tasavvuf; insanı, Allah’ı sevmek ve davranışlarında Allah’ın hoşnutluğunuamaç edinmeye yönlendiren dini akımdır.

Tasavvufun asıl kaynağı Kur’an veSünnet’tir. Tasavvuf yoluna koyulan insana

mutasavvıf veya sufi(sofi) denir.

Hz. Peygamber zamanında çeşitli eğilimlere sahip olan sahabeler vardı. Bunlardanbir kısmı ilim öğrenmeye, bir kısmı dini tebliğe, bir kısmı cihada, bir kısmı yöneticiliğedaha fazla ilgi duyarken bir kısmı ibadete daha çok önem veriyor, uhrevi kurtuluşüzerinde yoğunlaşıyorlardı.

Başta ilk dört halife ve aşerei mübeşşere olmak üzereOsman b. Maz`ûn, Mus`ab, Ammâr, Habbâb, Bilâl, Suhayb, Selmân, Ebû Zer, Mikdâd,Muaz, Ebü'd-Derdâ, Huzeyfe, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Amr sahâbenin abid vezahitleri olarak tanınmışlardı. Daha sonraki dönemlerde yaşayan abit, zahit ve dindarMüslümanlar her zaman bunları örnek almışlardı.

Tasavvuf zincirinin ilk halkaları bunlardı.Daha sonra eklenen yeni halkalarla bu silsile günümüze kadar gelmiş, bu halkalardakiâlim ve zahitler İslam'ın ilim, ihlâs, takvâ, ihsan, his, heyecan ve züht anlayışınıyaşayarak çağımıza taşımışlardır. Bu dönemde özellikle yeni Müslüman olanlar,ibadete, kalp temizliğine, haramlardan kaçınmaya, kötülüklerden uzak durmaya veinsanlarla olan ilişkilere son derece önem vermişlerdir.

İlk dönemde inananların hayatlarısade ve tertemiz bir dini yaşam içersinde geçmiştir. Onlar, Allah’ın huzurunda büyükbir sorumluluk duygusu içinde hareket ederek, söz ve davranışlarına dikkat etmişlerdir.Hasan Basri ve Rabiatül Adeviyye gibi tanınmış sufiler bu dönemin devamında ortayaçıkmışlardır.

Tasavvufi düşüncenin kurumsallaşması IX. yüzyılın sonlarına doğrudur.Tasavvufi teşkilatlanmanın başlangıcını gösteren ilk belirtiler, dini sohbet ve zikir içinbir araya gelen Müslümanların oluşturduğu sohbet halkalarıdır.

Zamanla özellikle bazı devlet yöneticilerinin adaletsiz yönetimleri, siyasi çıkarlar,servet düşkünlüğünün artması, iç karışıklıklar ve dinin özünden çok dış görünüşüneönem veren uygulamalar sonucunda, bazı Müslümanlar, kendilerini toplumdan soyutlayaraktamamen zikre ve dini sohbetlere yöneldiler. Dünya hayatının dışlanıp sadece ahireteyönelik ibadet etmeyi ilke edinen sufi düşünce, hicretin üçüncü yüzyılında ortayaçıkmıştır.

Zinnun Mısri ve Beyazıd Bistami bu dönemin en ünlü sufileridir. Bu dönemmutasavvıflar ile kelamcılar arasında yoğun dini tartışmaların yaşandığı dönemdir.Tasavvuf, 12. yüzyılın sonlarından itibaren, tasavvuf geniş kitleler üzerinde kendinihissettirmiştir. Tarikat, bireyi Allah’a götüren yollardır. Tasavvufi bir oluşum olantarikatlar, bir alimin etrafında oluşmuşlardır. Bu dini önderlere şeyh adı verilir. Şeyhetabi olan kimselere ise mürit denir.

Tasavvufun üzerinde durduğu ana konu, aşktır.

Sufi’ye göre, varlıkların tamamında Allah’ın Cemal (güzellik) sıfatının eserleri bulunmaktadır.

Bu yüzden, Yaratılan her şey, Yaratan’dan ötürü sevilmelidir. Sevgiyle bağlanılmasıgereken asıl varlık, Yüce Allah’tır.

Tasavvufi sohbetler hicrî VI. (XII.) asırda daha düzenli, daha disiplinli bir kurumadönüştü. Bu örgüte tarikat denildi. Selçuklular ve Osmanlılar zamanında iseMevlevîliğin yanı sıra Anadolu'da Hacı Bektâş-ı Velî'ye (ö. 670/1271) nispet edilenBektâşiyye, Hacı Bayrâm-ı Velî'ye (ö. 833/1429) nispet edilen Bayramiyye, AzizMahmud Hüdâî'ye (ö. 1038/1628) nispet edilen Celvetiyye gibi tasavvuf ekollerioluştu.

Sufiler ise;Türklerin Müslüman olmalarında ve Anadolu’nun İslamlaşmasında önemli roloynamışlardır.

Bazı tasavvufi terimler

MUTASAVVIF: Gafletten uzak olarak her an Hakk'ı zikreden, kalbini manevi kirlerdentemizleyen ve Allah’tan başka her şeyi gönlünden çıkaran, ruhunu Hakk'ın zikriile süsleyen tasavvuf ehline mutasavvıf denilir.

MÜRŞİT: Tasavvuf yolunda kendisinden önceki yetkili kişinin manevi izni ileinsanları irşat eden, doğru yolu gösterip yetiştiren ve kemale getiren yani olgunlaştırantasavvuf terbiyesine ehil kişiye mürşit denilir. Mürşidin olgunluğuna işaret eden birterim ise "mürşîd-i kâmil"dir.

SİLSİLE: Tasavvufi yolların hepsinde günümüzdeki mürşitten Hz. Peygamber’ekadar ulaşan bir manevi zincir söz konusudur. Bu zincirin tarihsel olarak sağlıklı oluşutasavvufi feyiz ve bereketin intikalinde çok önemlidir. Bir tasavvuf yolununsağlamlığının en büyük delili sahih bir silsileye sahip oluşudur.

MÜRİT: Tasavvuf yolunda bulunan, bir mürşide intisap ederek seyr-ü sülûk ilemanevi makamlarda yol almak suretiyle cemal mertebelerine ulaşmak yolunda iradeizhar eden demektir.

ZİKİR: Zikir, her işte Allah’ı hatırlamak, zihinde tutmak, yâd etmek, unutmamakve anmak, kendini gafletten kurtarmak, kulun Allah’ı dille ve kalple anması anlamındaKur’an kaynaklı bir tasavvuf kavramıdır. Gaflet de Allah’ı unutmak demektir.

Mutasavvıflara göre gerçek zikir, Allah’ı çok sevmek, O’ndan nasıl korkulmak gerekiyorsaöyle korkmaktır.

EDEP: Her konuda haddini bilip, sınırı aşmamak, insanlara iyi muamelede bulunmaktır.Sünnet üzere yani Peygamberimizin buyurduğu ve davrandığı gibi hareket etmek,hatâya düşmekten sakınmak anlamına gelir. Terbiye ve güzel ahlaka da edep denir.

Tasavvufî Düşüncede Allah-Varlık İlişkisi

İnsanoğlu, var olduğu günden beri insan, varlık ve Allah ilişkisine ilgi duymaktadır.Bütün dinler, felsefi sistemler, genellikle bu ilişkiyi çözmeye ve anlatmaya çalışmaktadırlar.

Tasavvufi düşüncede de varlık konusu önemli bir yer işgal eder.İslam'ın tevhit ilkesi, tasavvufta "vahdet ve birlik" anlayışını hayatın her safhasınayayma sonucunu doğurmuştur.

Varlığın "Bir" olan "Allah'ın ezeli oluşu, gerek vahiyeseri olan ayetlerin ve gerekse kainat kitabındaki ayetlerin daima "Bir" i anlatması,"varlıkta birlik" (Vahdet-i Vücud) anlayışını pekiştirmektedir. Dağınık ve değişikdüşüncelerin "Bir" e giden yolda insana perde olması, daima düşünceleri "Bir" eindirmeyi gerekli kılmıştır.

Tasavvufi düşüncede Varlık birdir. O da Hakk'ın varlığından ibarettir. O'ndanbaşka hakiki vücut sahibi bir varlık, "Ondan başka "kaim bi nefsihi" bir vücut mevcutdeğildir. Diğer varlıkların vücudu, O'nun vücuduna nispetle yok hükmündedir. Çünkü,onların vücutları onun varlığına bağlıdır.

Eşyalar ve diğer varlıklar ise, O'nun görüntüleridir.Dolayısıyla, eşyanın varlığı, gölgenin varlığı gibidir. Nasıl eşya olmadan gölgeolmazsa, onun varlığı olmadan, eşyanın varlığı düşünülemez. Onun vücudu yanındaeşya, eşyaya göre gölge gibi, yok mesabesindedir. Çünkü bu âlem ve eşya yokken Ovardı. Şu anda da var olan, sadece O’dur.

Tasavvufta, varlığın birliğini savunan ve Muhyiddin İbn Arabî tarafından sistemleştirilenöğreti, sadece Allah'ın varlığının zorunluluğu temeli üzerine kuruludur. Benimseyenmutasavvıflarca tevhidin en yüksek yorumu sayılan öğreti, diğer bazı mutasavvıflartarafından birçok konuda eleştirilmiştir.

Vahdet-i vücut öğretisi, varlık hakkındaki temel düşünceye bağlı olarak dinlerinbirliği düşüncesini de içerir. Buna göre bütün dinler temelde birdir. Semavi ve beşeridinler arasında bir fark da yoktur. Çünkü bütün yaratıklar Allah'ın birer tecellisidir,dolayısıyla tapınılan her varlıkta Allah'ın bir tecellisine ibadet edilmektedir. Böyleceinsanlar gerçekte çeşitli suretlerde görünen tek bir Allah'a ibadet etmektedirler. Budüşünceye göre; "Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye dönerseniz Allah'ın zatı oradadır"(el-Bakara, 2/115) ayeti de buna delalet etmektedir.disine inanmayanlarca dahi hayranlık ve takdirle karşılandığı görülür.

Tasavvufî Düşüncenin Ahlâkî Boyutu

İnsan, gerçek kimliğini ancak, huyu, seciyesi ve tabiatıyla ortaya koyar. İnsanlar nekadar farklı görünürlerse görünsünler, huyları ve karakterleri onları mutlaka eleverir. Tasavvufun en sağlam ölçüsü, güzel ahlaktır. Tasavvufi düşüncede olağanüstühaller, baş döndüren makamlar, güzel ahlak ile beraber olmadıkları zaman hiçbir kıymetifade etmezler.

Ahlak, en genel manasıyla Kur’an’la temsil edilir. Bir anlamda Kur'an, ahlakınevrensel kaynağıdır. Peygamber Efendimiz de bunun en güzel örneğini temsil etmektedir.O, yaşamı boyunca hep Kur’an’ın belirlediği ahlaki çizgide davranışlarınıgerçekleştirmiştir. Nitekim Peygamber Efendimizin ahlakına dair Hz. Aişe’yeyöneltilen bir soruda o; "Kur'ân okumuyor musunuz? O'nun ahlakı Kur'ân'dır" şeklindecevap vermiştir.

Ayrıca bizzat Kur'ân, bu hakikati desteklemektedir (Kalem Suresi, 4.ayet). Tarihteki uygulamalara bakıldığında gerçekten Peygamber Efendimizinahlakının, kendisine inanmayanlarca dahi hayranlık ve takdirle karşılandığı görülür.Kur’anın öngördüğü ve Hz. Muhammed’in bizzat yaşayarak örnek olduğu güzelahlak ilkeleri mutasavışar tarafından uygulanmaya çalışılmıştır. Mutasavvıflar,tasavvufî yaşamda, ibadet ve zikrin yanında ahlakî faaliyet ve faziletlerin de önemliolduğunu belirtmişlerdir.

Nitekim Ebu'l-Hasan en Nuri'ye göre "Tasavvuf ne birtakımmerasimler ne de bir bilgi yığınıdır; aksine tasavvuf yalnızca ahlaktır." Aynı sûfîtasavvufun; hürriyet, fütüvvet, dünya dertlerinden sıyrılmak ve cömertlik erdemlerindenibaret olduğunu belirtmiştir. Tasavvufu kısaca "hüsnü'l-huluk"(ahlak güzelliği) veya"el-ahlaku'r-radiye"(razı olunan, sevilen ahlak) şeklinde tarif edenler de olmuştur.

Hasan-i Basri takva ehlinin; doğru sözlülük, ahde vefa, sıla-i rahim (akraba ziyareti),yoksullara merhamet, gurur ve kibirden arınmışlık, insanlarla iyi geçinme, güzel huygibi ahlakî faziletlerle tanınabileceğini belirtmiştir.

Tasavvufun ileri gelenlerine göre, hem dinin hem de aklın reddettiği bütün kötühuyların ve çirkin davranışların kaynağı nefistir. Tasavvufî ahlakta çoğunlukla insanınmanevî benliğinin yüksek tarafını temsil eden ruh, meleğe; nefis ise şeytana benzetilir.Bu yüzden ahlakî fenalıklar ancak zikir ve sakınma ile uzaklaştırılır, nefsin kötü eğilimlerinikırmak ve onu kötü huylarından arındırmak suretiyle önlenebilir.

Tasavvufî ahlaktanefse karşı verilmesi öngörülen bu savaş, bir nevi iradeyi hür kılma, insanın ahlakîmükemmelliğe ulaşmasını ve Allah'a yakınlaşmasını önleyen bedenî ve dünyevî tutkularınbağımlılığından kurtulma mücadelesidir. Bu açıdan tasavvuf ahlakında hürriyetinbüyük bir önemi bulunmaktadır.

Mutasavvıflar, Allah'tan başka insanın şuurunu meşguleden her şeyin hürriyeti kısıtladığı ilkesinden hareketle cennet nimetlerini arzulamayıbile gerçek hürriyete aykırı görmüşlerdir. Kuşeyri'ye göre “hürriyet, kulun üzerindeAllah'tan başka hiçbir şeyin etkili olmamasıdır. Gerçek hürriyet tam kulluktur.”

Hicri II. yy’dan itibaren başta Ebu Zer’i Gıfâri gibi zühd ve takva sahibi sahabelerkendilerini toplumsal hayattan çekmiş, ahiret hayatıyla, zikirle ilgilenmeye başlamışlardı.Onların dünyaya önem vermeyen ve imanı benimseyen yapıları örnek alınarak tasavvufdüşüncesi ve ahlakı oluşmaya başladı.

Fakat zaman zaman tasavvufun bu dünyayadeğer vermeyen ve nefsi terbiye etmeye çalışan tavrı yanlış yorumlanıp miskinlik gibidinin tasvip etmediği bir davranış şeklini almıştır.

Tasavvuf ahlakında nefse karşı verilmesi gereken savaş bir nevi iradeyi hür kılma,insanın ahlaki mükemmelliğe ulaşmasını önleyen bedeni ve dünyevi tutkularınbağımlılığından kurtulma mücadelesidir.