Tarih Peşinde Dergisi - ANKARA VİLAYETİ’NDE FİRARİ...

ANKARA VİLAYETİ’NDE FİRARİ ASKERLER MESELESİ VE

FİRARİLERİN DİVAN‐I HARB‐İ ÖRFİ’DE YARGILANMALARI

(1914‐1918)

Ercimet SARIAY*

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nda birçok cephede savaşmak zorunda kalan ve savaşa seferberlik

ilan ederek giren Osmanlı Devleti, savaş sonuna kadar gittikçe artan bir şekilde insan

gücü eksikliğiyle karşılaşmıştır. Bunun temel nedenlerinden biri de firari askerler soru‐

nunun ortaya çıkmasıdır. Bir askerin savaşmayı reddetmesi ve askerlik hizmetinden

kaçması olarak tanımlanabilecek firar, savaş boyunca devletin ilan ettiği seferberliğe

yönelik en önemli dirençlerden biri olmuştur. Asker firarileri bir yandan cephedeki or‐

dunun savaşma kabiliyetini zayıflatırken, diğer taraftan ciddi bir iç güvenlik sorunu

oluşturmuştur. Öte yandan merkezi hükümet, firariler sorununu hızlı ve etkin bir şekilde

çözmek amacıyla olağanüstü durumlarda uygulamaya konulan Divan‐ı Harb‐i Örfileri

(bir tür olağanüstü mahkeme) gündeme getirmiştir. Bu minvalde Ankara vilayetinde de

özellikle firari askerleri yargılamak üzere Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi kurulmuş, vilayet‐

teki firari askerler burada yargılanarak çeşitli kararlar alınmıştır. Bu çalışmada firari as‐

kerler sorununun Ankara vilayetine nasıl yansıdığı, sorunun ortaya çıkış nedenleri, hal‐

kın bu durumdan nasıl etkilendiği, merkezi hükümetin ve yerel yönetimin bu sorunla

nasıl baş etmeye çalıştığı gibi sorulara cevap aranmıştır. Çalışmada firari askerlerin karış‐

tıkları olayların boyutları ve etkileri arşiv belgeleri ışığında ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ankara Vilayeti, Firari Askerler, Firariler Sorunu, İdare‐i Örfi, Divan‐ı Harb‐i Örfi

THE ISSUE OF THE FUGITIVE SOLDIERS IN ANKARA PROVINCE AND THEIR

JURISDICTION IN DIVAN‐I HARB‐I ORFI (1914‐1918)

* Öğr. Gör. Dr., Aksaray Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü Öğretim Elemanı, Aksaray/Türkiye. [email protected] ORCİD:0000-0002-0570-8441

Makalenin Gönderilme Tarihi: 04.09.2019 Makalenin Kabul Tarihi: 09.10.2019 Makalenin Yayınlanma Tarihi: 25.10.2019 Makalenin Türü: Araştırma

TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐

Yıl: 2019, Sayı: 22

Sayfa: 105‐122

THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐

Year: 2019, Issue: 22

Page: 105‐122

106 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 11/22

Abstract

The Ottoman Empire, which had to fight on many fronts during the First World War and entered

the war with total mobilization, increasingly faced with the lack of manpower until the end of the

war. One of the main reasons for this is the emergence of the problem of fugitive soldiers. The term

“fugitive”, which can be defined as a soldierʹs refusal to fight and fleeing military service, was one

of the most important resistance to the mobilization declared by the state during the war. On the

one hand, military fugitives undermined the armyʹs ability to fight, and on the other hand created a

serious internal security problem. In this study, questions such as how the problem of fugitive

soldiers were reflected in Ankara province, the reasons for the emergence of the problem, how the

public was affected and how the central government and local government tried to deal with this

problem were sought. In the study, the dimensions and effects of the incidents involving fugitives

were tried to be revealed in the light of archival documents. On the other hand, the central govern‐

ment introduced the Divan‐i Harb‐i Örfi (a kind of extraordinary court) which was put into prac‐

tice in extraordinary situations in order to solve the problem of fugitives quickly and effectively. In

this respect, Ankara Divan‐i Harb‐i Örfi was established in the province of Ankara to judge especi‐

ally the fugitives, and they were judged here, and various decisions were taken.

Keywords

Ankara Province, Fugitive Soldiers, Issue of Figutives, İdare‐i Örfi, Divan‐ı Harb‐i Örfi

11/22 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 107

GİRİŞ

Avrupa’da başlayıp bütün dünyayı etkisi altına alan I. Dünya Savaşı, bir

taraftan milyonlarca insanın canına mal olurken, diğer taraftan büyük mad‐

di kayıplara yol açmıştır. Bunun yanı sıra savaş, savaşa katılan devletlerin

çokluğu, savaş teknolojisindeki yenilikler ve devletlerin sosyal ve ekonomik

bünyesinde meydana getirdiği sıkıntılar açısından da daha önceki savaşlara

nazaran ağır sonuçlar doğurmuştur. Osmanlı Devleti de böylesi büyük bir

savaşa oldukça kapsamlı bir seferberlikle dâhil olmuştur. Bu bağlamda dev‐

let, savaşın siyasî, sosyal ve ekonomik alanlardaki yıkıcı etkisine maruz

kalmıştır.

Birinci Dünya Savaşı öncesinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları’yla si‐

yasî açıdan yalnızlaşan Osmanlı Devleti, mevcut topraklarını muhafaza

etmek amacıyla birtakım ittifak teşebbüslerinde bulunmuştur. İngiltere,

Rusya ve Fransa nezdinde yapılan ittifak teşebbüslerinin sonuçsuz kalması

üzerine, 19. yüzyılın sonlarından itibaren ekonomik ve askerî ilişkilerini

geliştirmiş olduğu Almanya’nın safında (ittifak bloğu) savaşa girmiştir.1

Birinci Dünya Savaşı’nda birçok cephede savaşmak zorunda kalan ve sava‐

şa topyekûn seferberlikle giren Osmanlı Devleti, savaş sonuna kadar gittik‐

çe artan insan gücü eksikliğiyle karşılaşmıştır. İnsan kaynağı eksikliğinin

giderilmesi ve savaş için halkın seferber edilmesinin önündeki önemli en‐

gellerden biri de firari askerler sorunudur.2 Savaşta hastalıklar nedeniyle

binlerce askerin ölmesi, bu sorunu daha önemli bir hale getirmiştir. Söz

konusu sorun, özellikle savaşın sonlarına doğru, ordunun savaşma kabiliye‐

tini engelleyerek baş edilemeyecek boyutlara ulaşmıştır.

Bir askerin savaşmayı reddetmesi ve askerlik hizmetinden kaçması ola‐

rak tanımlanabilecek firar, savaş boyunca devletin ilan ettiği seferberliğe

yönelik en önemli dirençlerden biri olmuştur. Asker firarileri bir yandan

cephedeki ordunun savaşma kabiliyetini zaafa uğratıp gücünü zayıflatır‐

ken, diğer taraftan ciddi bir iç güvenlik sorununu beraberinde getirmiştir.

Bunun nedeni ise firar eden askerlerin hiç de küçümsenmeyecek bir kısmı‐

nın başta eşkıyalık olmak üzere birçok suça karışmasıdır. Askere alınıp bir‐

liklerinden firar edenlerin yanı sıra bakaya olanlar ve izinli olarak birliğin‐

den ayrıldığı hâlde bir daha geri dönmeyenlerin bir kısmı da benzer suçlara

karışmışlardır. Bu bağlamda firari askerler, askerî açıdan olduğu kadar,

sosyal açıdan da önemli bir sorun teşkil etmişlerdir.

1 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Alkım Yayınevi, Ankara 2004, s. 58-60. 2 Hakan Yaşar, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Firari Askerler Sorununa Dair Genel Bir Değerlen-

dirme”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 16, Sayı 32, Bahar 2016, 7.


FİRARİ ASKERLER SORUNUNUN ORTAYA ÇIKIŞI

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesiyle ordu, birçok cephede

savaşmak zorunda kalmıştır. Bu durum savaşacak insan gücü ihtiyacını

oldukça arttırmıştır. Merkezi hükümet, seferberlik ilanıyla birlikte, askerlik

çağına gelen herkesi askere çağırmıştır. Bu süreçte ortaya çıkan firari asker‐

ler meselesi seferberliğin tam olarak uygulanmasını engellemiştir.3

Firar etmek, bir nevi devlet ve birey arasındaki zımni sözleşmenin tek

taraflı olarak ihlal edilmesidir. Her ne kadar resmi söylemde ahlaken, dinen

ve hukuken yasaklanmış olsa da firar, sosyal ve askeri açıdan bir gerçek

olarak karşımıza çıkmaktadır.4 Diğer taraftan bu mesele iç güvenliği de

zaafa uğratmıştır. Devlet bir yandan cephelerde savaşla boğuşurken bir

yandan da ülke içinde asayişi temin etmek için firarilerle uğraşmak zorunda

kalmıştır.

Savaş süresince ordudan firar etmenin farklı sebepleri olsa da, temel ge‐

rekçe askere alınan kişinin beklentilerinin devlet tarafından karşılanamama‐

sıdır. Daha açık söylemek gerekirse, fiziksel ve zihinsel yorgunluğun yol

açtığı tükenmişlik duygusu, beslenme ve giyinme konusundaki eksiklikler

ve yaşanan çeşitli hastalıklar firarların önde gelen sebepleridir. Savaşın son‐

larına doğru bu tür olumsuzlukların maddi imkânsızlıklardan dolayı daha

da artmasına paralel askerlerin birçoğu açlık ve hastalıktan ölme korkusuyla

firar etmişlerdir.5 Ayrıca savaşı kazanamama ve savaş süresinin belirsizliği,

askerlerin moral olarak umutsuzluğa kapılmalarına sebep olmuştur. Öte

yandan çeşitli usulsüzlükler ve rüşvet karşılığı firarlara göz yumulması gibi

etkenler de firarları arttırmıştır.6 Bütün bu olumsuzluklara rağmen askerlik

vazifesini ve vatan savunmasını büyük bir fedakârlıkla yerine getiren yüz

binlerce Türk ve Müslüman askerini de unutmamak gerekir.

Firari askerlerin, firar ettikten sonra nasıl yaşadıkları, ne iş yaptıkları,

nasıl geçindikleri gibi sorulara verilecek farklı cevaplar bulunabilir. Ancak

en gerçekçi cevap bunların çok büyük bir bölümünün eşkıyalık ve çetecilik

yaparak hayatlarını idame ettirdikleridir. Öyle ki birçok belgede eşkıyalık

ve firar kavramları iç içe geçmiş ve birlikte kullanılmıştır.7 Seferberlik ve

harp esnasında firar eden (silahlı veya silahsız olarak) neferler sabit bir iş

bulamadıkları ve bir nevi kanun kaçağı olarak görüldüklerinden, çoğu za‐

man hayatta kalabilmek için en kolay yol olarak eşkıya çetelerine katılmayı

3 Mehmet Beşikçi, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2015, s. 267. 4 Beşikçi, s. 268. 5 Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma: Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928), Ergun Aydınoğlu (çev.),

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005, 184-188; Beşikçi, s. 279. 6 Beşikçi, s. 281; Yaşar, s. 13. 7 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 10/38; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 11/6; BOA, DH. ŞFR. 88/3.


yeğlemişlerdir. Firarın hukuken suç sayılması ve bu suça verilecek cezanın

idam cezası olmasına8 rağmen firar olayları savaş boyunca gittikçe artan bir

seyir izlemiştir.

Firari askerlerin büyük bir kısmı firar ettikten sonra köylerine ve ailele‐

rinin yanına dönmüşler, ancak suçlu ve aranmakta olduklarından bu du‐

rumu kalıcı olarak sürdürememişlerdir. Aile efradı da onları geçici olarak

kollayabilmiştir. Neticede asker firarileri bir çeteye veya eşkıya grubuna

iltihak ederek, sonu belirsiz bir yola girmişlerdir.9

I. Dünya Savaşı süresince firarilerin yol açtığı eşkıyalık, çetecilik, yol

kesme, postalara saldırma, yağmalama gibi vakaların ülkenin her tarafına

yayıldığı söylenebilir. Bu vakalar geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Ankara

vilayetinde de yaygın bir şekilde görülmüştür.10

ANKARA VİLAYETİNDE FİRARİ ASKERLERİN FAALİYETLERİ

Belgelere bakıldığında, Ankara vilayetinde, asker firarilerinin karıştıkla‐

rı olaylarının 1917/18 yıllarında yoğunluk kazandığı söylenebilir11 Asker

firarilerinin karıştıkları vaka türlerinin genellikle, haneye tecavüz, eşkıyalık,

çetecilik, gasp, öldürme ve yaralama, dağa adam kaldırma, çiftlikleri basa‐

rak soyma gibi eylemler olduğunu söylemek mümkündür.12

Ankara vilayetindeki firari askerler farklı bölgelerden gelen firarilerle

birleşerek, irili ufaklı çeteler kurmuşlar ve eşkıyalık faaliyetlerine başlamış‐

lardır. Firariler genelde bir çete reisinin etrafında toplanarak müstakil grup‐

lar halinde eylemlerini gerçekleştirmişlerdir. Belgelerde çete üyeleri isim ve

lakaplarıyla yer alsa da bu kişilerin faaliyetlerini birlikte yürüttükleri anla‐

şılmaktadır.13 Bazen sayıca küçük firar çeteleri birleşerek daha güçlü çeteler

oluşturmuşlardır.14 Böylece daha etkili eylemler yapmayı amaçlamışlardır.

Yakalanan asker firarilerinden bir kısmının daha sonra birkaç kez firar ettik‐

leri de kayıtlarda görülmektedir.15 Hatta 20‐30 kez yakalanıp yine firar eden

askerlerden bahsedilmektedir.16 Bu durumun cezaların sık sık hafifletilmesi

veya affedilmesiyle ilişkisi olduğu söylenebilir. Çünkü devlet, asker firarile‐

rini tamamen kaybetmek istememiş, onları cephe gerisindeki hizmetlerde

8 Asker firarileri, Divan-ı Harp’te yargılanarak genellikle idama mahkûm edilmekteydiler. Ancak bazı hafifletici gerekçeler

öne sürülerek idam cezaları çoğunlukla on iki ay müddetle hidemat-ı şakkaya (ağır bir işte çalıştırmak) çevrilmiştir. BOA, İ.DUİT. 108/92.

9 Beşikçi, s. 293; Yaşar, s. 18. 10 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 22/3. 11 I. Dünya Harbi’nin devam ettiği bu yıllarda Osmanlı Hükümetlerinin karşılaştığı sosyal, ekonomik ve askeri sıkıntıları

göz önünde bulundurursak bu durumun gayet anlaşılabilir olduğu aşikârdır. 12 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/38. 13 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 45/39. 14 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 44/19. 15 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 45/39; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 44/32. 16 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49.


kullanmayı düşünmüştür. İnsan kaynağının son derece kısıtlı olduğu savaş

ortamında bu tür uygulamalara sık sık başvurulmuştur. Çetelerin birlikte

hareket etmelerinin yanı sıra17 birbirlerinden ayrılarak müstakil hareket

ettikleri de belgelerden anlaşılmaktadır.18 Bu gibi durumlar çeteler arasında

çıkar çatışmasının yaşandığına işaret etmektedir.

Firari asker çeteleri Ankara vilayetinin çeşitli mevkilerinde farklı za‐

manlarda değişik amaçlarla eşkıyalık faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Firari‐

ler genellikle hayatlarını sürdürmek ve temel ihtiyaçlarını karşılamak için

köy basma,19 dağa adam kaldırma, hırsızlık yapma, yol kesme, katl 20 gibi

eylemlere başvurmuşlardır. Bu eylemleri yaparken hem köylüye hem de

güvenlik güçlerine zarar vermişlerdir. Firari asker çetelerinin insan kayna‐

ğını eğitimsiz köylü kitleleri oluşturduğu için, faaliyet alanları da büyük

ölçüde kırsal alanlar olmuştur. Asker firarilerinin genellikle kendi köyleri

etrafında toplandıkları belgelerden anlaşılmaktadır. Firarilerin sarp ve kaya‐

lık alanlarda, dağlarda, mağaralarda, nehir kenarlarında yaşadıklarına şahit

olunmuştur.21

Firari çeteler çoğu kez köyleri, çiftlikleri, evleri basarak, halkın hayvan‐

larını, paralarını ve eşyalarını gasp ederek halka maddi olarak büyük zarar‐

lar vermişlerdir.22 Bazen de öşür memurlarına saldırarak görevlerini yap‐

malarını engellemişlerdir.23 Bunun yanı sıra yol kesmek suretiyle halkın can

ve mal güvenliğini tehdit eden fiillerde de bulunmuşlardır. Belgelerde firari‐

lerin şekavetlerini yansıtan buna benzer birçok örneğe rastlamak mümkün‐

dür.24

Asker firarileri eylemlerini yürütürken bir taraftan köylüyle diğer taraf‐

tan da güvenlik güçleriyle karşı karşıya gelmişlerdir. Böylesi durumlarda

çıkan çatışmalarda firarilerden, köylülerden ve güvenlik güçlerinden yara‐

lananlar ve ölenler olmuştur. Bu hususta da kayıtlarda bir hayli örneğe şahit

olunmuştur.25 Firariler her zaman jandarma ile çatışmayıp bazen de kendi

aralarında çatışmışlardır. Bu tür vakalarda da yine yaralanma ve can kayıp‐

ları yaşanmıştır.26 Zaman zaman firarilerin fütursuzca asker elbisesi giymek

suretiyle çiftlikleri basıp yağmaladıkları anlaşılmaktadır.27 Ancak, asker

17 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 28/53. 18 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49. 19 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 45/39. 20 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/38; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 28/53. 21 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49. 22 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 48/4. 23 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 52/19. 24 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 48/4. 25 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 48/4. 26 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 30/23. 27 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 55/30.


firarisi eşkıya çeteleri güvenlik güçleri karşısında uzun süre direnememişler,

sonuçta çoğu canlı ya da ölü olarak ele geçirilmişlerdir.28

ASKER FİRARİLERİNİN EYLEMLERİNİ ÖNLEMEYE YÖNELİK

ALINAN TEDBİRLER

Firarilerin eşkıyalıkları devam ederken hükümet ve güvenlik güçleri ne

gibi tedbirler almışlar ve bu tedbirleri nasıl uygulamışlar ve ne ölçüde başarı

sağlamışlardır? Her şeyden önce firari askerler meselesi hükümet açısından

iki noktada önemlidir. Birincisi, firar eylemi bir nevi zorunlu askerliğin red‐

dedilmesi anlamına gelir ki,29 savaş ortamında bu kabul edilemez bir du‐

rumdur. İkincisi ise firar meselesinin bir iç güvenlik meselesi haline gelerek

merkezi otoritenin meşruiyetine gölge düşürmesidir. Bu nedenle, acil ön‐

lemler alınması bir zorunluluk olmuştur.

Hükümet, bu noktada bir durum tespiti yaparak Ankara ve diğer vila‐

yetlere bir yazı göndermiştir. Yazıda her tarafta piyade ve süvari birçok

eşkıya çetesi türediği, bunların köyleri, çiftlikleri basarak soydukları, dağa

adam kaldırdıkları, cinayet işledikleri, güvenlik güçlerine saldırdıkları ifade

edilmiştir. Buna karşılık jandarmanın nitelik ve nicelik açısından oldukça

yetersiz kaldığı, dolayısıyla asayiş ve emniyetin sağlanamadığı vurgulan‐

mıştır. Ayrıca, seferberlikle birlikte jandarmanın bir kısmının orduya alındı‐

ğı, dolayısıyla Anadolu’da jandarma kuvvetinin azaldığı ve asayişin sağla‐

namadığına dikkat çekilmiştir.30 Jandarma eksikliği diğer vilayetlerde oldu‐

ğu gibi Ankara için de önemli bir sorun teşkil etmiştir. Bu bağlamda vilayet‐

te jandarma ve takip müfrezelerinin sayılarının arttırılması gerekmektedir.

Keza savaş öncesinde taşrada, asayişi sağlamada yetersiz kalan jandarma,

savaşla birlikte firarilerin takip ve yakalanmasında daha güç bir durumla

karşı karşıya kalmıştır.

Dâhiliye Nezareti, Ankara vilayetine gönderdiği bir yazıda asker firari‐

lerinin eşkıyalık ve çetecilik faaliyetlerinin düzenli olarak nezarete bildiril‐

mesini ve bu konuda hassas olunmasını istemiştir.31 Böylelikle merkezi hü‐

kümet eşkıyalık faaliyetlerini yakından takip edip gerekli önlemleri almayı

amaçlamıştır. Ankara vilayetine bağlı sancak ve kazaların sivil ve askeri

yöneticileri de bölgelerindeki eşkıyalık faaliyetlerini tespit ederek nezarete

bildirmişlerdir. Belgelerde bu tespitler ve alınacak önlemler açıkça ifade

edilmiştir. Örneğin, 20 Ağustos 1917 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönde‐

28 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 44/32; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/38; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 45/39;

BOA, DH. EUM. 6.Şb. 48/4. 29 Beşikçi, 309. 30 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 38/24. 31 BOA, DH. ŞFR. 88/3.


rilen bir yazıda, Yozgat köylerinde silahlı eşkıya çetelerinin çoğaldığı, bun‐

ların köyleri basarak aşar memurlarını yıldırdıkları ve asayişi bozdukları

belirtilmiştir. Ayrıca eşkıyalığın devam etmesinde başlıca etkenlerden biri‐

nin jandarmanın görevini suiistimal etmesi olduğu, jandarma Tabur Komu‐

tanı Tevfik Bey’in rüşvet aldığı ve derhal vilayet merkezine alınması gerek‐

tiği, yöredeki asker firarilerinin cephedekilerden fazla olduğu, rüşvet alın‐

maz ve tecrübeli bir komutan atanırsa firar ve eşkıyalık sorununun kolaylık‐

la halledileceği ifade edilmiştir.32 Bu söylemlerin eşkıyalık ve firar sorununa

dar bir bakış açısı getirdiği muhakkaktır. Oysa mesele sadece komutan de‐

ğiştirmek veya rüşvetin önüne geçmekle çözümlenemeyecek kadar çetrefil‐

lidir. Yine de bu ifadelerin çözüme yönelik tespitler noktasında önemli ol‐

duğu söylenebilir.

Dâhiliye Nezareti’nden Sadarete yazılan başka bir yazıda jandarma

kuvvetinin azlığı ve eşkıyalığın önlenmesine yönelik tespit ve tedbirlerden

söz edilmektedir. Bu belgede eşkıya çetelerinin memleketin her tarafına

yayıldığı, bunların asayişi bozucu eylemlerde bulundukları belirtilerek,

jandarma kuvvetinin emniyeti sağlamada yetersiz kaldığı ifade edilmiştir.

Bu durumun temel sebebi olarak, jandarmanın büyük bir kısmının ordu

emrinde olması gösterilmiştir. Dolayısıyla bölgede jandarma sayısı azalmış,

eşkıyanın takibi ve yakalanması daha da güçleşmiştir.33 Gerçekten de sefer‐

berlik, yalnızca Ankara vilayetinde değil ülkenin her yerinde iç güvenlik

birimlerinin sayısını oldukça azaltmıştır. Bunun tersine asker firarileri ço‐

ğalmıştır. Daha önce değinildiği gibi firari eşkıyalığının önlenemeyişinin

önemli faktörlerinden biri de jandarma kuvvetinin nicelik ve nitelik olarak

kifayetsizliğidir.

Ankara jandarma alay komutanının bir tezkiresinde, jandarmanın vila‐

yetteki durumu ve eşkıya çetelerinin faaliyetleri üzerinde durularak, bir

takım önerilerde bulunulmuştur. Tezkirede, takip müfrezelerinin görevleri‐

ni ciddiyetle yerine getirmedikleri, jandarma ve asker müfrezelerinin tek bir

komutanlık emrinde olması gerektiği, karakolların ve jandarma miktarının

yetersiz olduğu, jandarmanın işini yapmak yerine halkı soyduğu, toplama

jandarmalarla işlerin yürümeyeceği ve köylünün jandarmanın zulmünden

şikâyetçi olduğu belirtilmiştir. Bu sebeple bir an önce jandarma sayısının

artırılması ve karakolların çoğaltılması önerilmiştir. Ayrıca yeni jandarma

okullarının açılarak karakol komutanı yetiştirilmesi tavsiye etmiştir.34

32 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 25/21. 33 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/38; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 13/4. 34 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49.


Çorum mutasarrıfı Süleyman Bey ise, 30 Nisan 1918 tarihli yazısında,

müfreze takip komutanının halktan zorla para topladığını, seksen kişilik

piyade takip müfrezesinin yaşlılardan oluştuğunu, genç neferlere ihtiyaç

duyulduğunu, jandarmanın köylüyü ezdiğini, firarilerin halkın bir günlük

ekmeğine bile göz diktiğini, liva dâhilinde dört binden fazla asker firarisi

bulunduğunu, ciddi ve esaslı bir zabıta teşkilatıyla asayişin daim olacağını

ve böylece asker firarilerinin de çoğalmayacağını söylemiştir. Ona göre asıl

tehlike halkın can, mal ve namusunu korumakla yükümlü olan jandarma‐

nın içinde bulunduğu acziyettir. Halk kendini korumak için silahlanmaya

başlarsa asker firarileri çoğalabilir ve eşkıyalık artabilir. Dolayısıyla Anado‐

lu şekavet ocağı haline gelen Rumeline benzeyebilir. Mutasarrıf Bey, duru‐

munun hassasiyetine dikkat çekmiş ve meselenin hükümetin başına büyük

belalar açacağını vurgulamıştır: “Binaenaleyh ahval‐i ehemmiyetle nazar‐ı dikka‐

te alınarak ihmal ve te’hir itmiyerek esaslı teşkilat ve tedabir‐i inzibatiyenin icrasına

müstemilen tevessül idilmesi hükümetimizin menafi’i aliyesi muktezasından oldu‐

ğunu arz iderim”.35

Ankara valisi Süleyman Kani Bey de, 26 Mayıs 1918 tarihli yazısında

güvenlik güçlerinin halkın servetine göz diktiğini, jandarmanın elindeki

silahların eşkıyanın elindekilerinden bile kötü olduğunu, cephanesinin ye‐

tersiz kaldığını belirterek, jandarma, firariler ve eşkıyalık konusundaki gö‐

rüşlerini şöyle ifade etmiştir: “…Köylüleri kendilerine celb idecek muamelatda

bulunmadıktan başka takibatı adeta zulm itmeğe veya serveti şahsiye cem’ine vesile

ittihaz idecek idrak ve hamiyetten binasib kimseler olması, eşkıya elinde mavzer

tüfenkleri bulunduğu halde jandarmaların çabuk bozulan masdel Rus tüfenkleri

isti’mal eylemeleri ve takib müfrezelerinin de kafi mikdarda cephane bulunmaması

derdest olunan firarilerin pek yakın merkezlere gönderilmeleriyle tekrar firarlarında

müşkilat bulunmaması…”.36 Süleyman Kani Bey yazısının devamında, genç

ve eğitimli jandarmaya ihtiyaç olduğunu, orduya yazılmayan bakaya ve

asker firarilerinden yararlanılmasını istemiştir. Ayrıca yaya piyadenin kâfi

gelmediğini, eşkıyanın ise atlı olarak dolaştığını vurgulamıştır. Köylüye

zulmeden jandarmanın da şiddetle cezalandırılmasını talep etmiştir. Böyle

yapılmaz ise köylünün hükümet karşısında eşkıyaya sempati duyar hale

geleceğine dikkat çeken Süleyman Kani Bey, derdest edilen asker firarileri‐

nin ahz‐ı asker şubelerinde uzun süre tutulmamasını derhal firara müsait

olmayacak uzak mıntıka ve kıtalara gönderilmesini tavsiye etmiştir.37

35 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49. 36 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49. 37 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49.


Ankara valisinin bu tespit ve önerileri göz önünde bulundurulduğunda,

jandarmanın içinde bulunduğu zafiyet açıkça anlaşılmaktadır. Jandarmanın

köylüye zulmetmesi, kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmesi, eğitim‐

siz ve fiziksel zayıflığı bunun ispatıdır. Ancak bunu bütün jandarma birim‐

leri için söylemek tabi ki mümkün değildir. İşini ciddiye alıp canla başla

çalışan güvenlik güçlerini de unutmamak gerekir. Jandarmanın teknik do‐

nanıma sahip olmaması, ihtiyaçlarının gerektiği gibi karşılanmaması, iyi bir

eğitim almaması jandarmaya isnat edilecek bir zafiyet değildir. Diğer taraf‐

tan seferberlik ve savaş ortamının yol açtığı iktisadi, sosyal ve askeri sıkıntı‐

lar hükümetin elini kolunu bağlamış, özellikle yeterli jandarma istihdamı

konusunda vilayetten gelen talepleri karşılayamamıştır.

Merkezi hükümet ve Ankara valiliği arasında yapılan yazışmalarda fi‐

rariler ve eşkıyalık konusunda yapılan tespitler doğrultusunda bazı düzen‐

lemeler yapılarak ve uygulamaya konmuştur. Örneğin, firari askerlerin

cezalandırılması,38 işini yapamayan komutanların görevden alınması,39 ida‐

re‐i örfi uygulaması, silahların toplanması 40 jandarma ve karakol noksanı‐

nın giderilmeye çalışılması41 eşkıya çetelerinin takip ve yakalanmalarında

başarılı olanların ödüllendirilmesi,42 şehit ailelerinin mağdur edilmemesi,43

gibi tedbirler bunlardan bazılarıdır. Uygulamalar esnasında bir taraftan

firariler derdest edilirken, diğer taraftan ise kaçışlar devam etmiştir. Jan‐

darma ve takip müfrezeleri ise kaçakları sürekli takip etmişlerdir. Takipler

esnasında yaralanmalarla birlikte birçok can kaybı da yaşanmıştır.44

Kısacası, firari askerler sorunu tüm ülkede olduğu gibi Ankara vilaye‐

tinde de önemli bir mesele haline gelmiştir. Özellikle seferberliğin ilanı ve

Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesiyle bu sorunun, sosyal, askeri ve iç gü‐

venlik açısından önemli bir problem oluşturduğu görülmüştür.

38 1914 tarihli Askeri Ceza Kanunu göre firarın cezası ölümdü: Seferberlikte hidmet-i askeriyeden veyahud mahall-i

ictimadan veya kıt’asına veya vazifesine hin-i sevk veya azimetinde firar edenler tahakkuk ettiği günün ferdasından iti-baren yedinci günü nihayetine kadar avdet itmezse idam olunur. Düstur II. Tertib, Cilt 6, 24 Temmuz 1330, 981. Harp esnasında firar dâhil askeri suçlarla ilgili davalara Divan-ı Harpler bakmıştır. Ölüm cezasını da Divan-ı Harplar vermiştir. Ölüm cazsının amacı diğer askerlere ibret olarak göstermektir. Ancak bu cezaya en son çare olarak başvurulduğu söy-lenebilir. Çünkü insan gücü eksikliği savaş sonuna doğru önemli bir sorun haline gelmiştir. Beşikçi, 316-318.

39 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 11/21; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 21/24. 40 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 17/85. Ankara vilayetinde İdare-i Örfiye 25 Ağustos 1918 tarihinde Meclis-i Vükala kararı ve

İrade-i Seniyye ile kaldırılmıştır. BOA, DH. EUM. 6.Şb. 43/18. 41 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 22/3. 42 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 11/6; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 14/15. 43 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 30/18. Hükümet eşkıya takibinde rol oynayan kişilerin şehit olmaları halinde geride kalanların

mağdur olmaması için örtülü ödenekten para yardımı yapmıştır. Çünkü mağduriyet hâsıl olursa diğer aileler bundan olumsuz etkilenebilir, takip işleri ve çetelerle mücadele sekteye uğrayabilir.

44 BOA, DH. EUM. 6.Şb. 10/38; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 30/23; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 37/49; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 38/24; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 44/32; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 45/39; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 48/4; BOA, DH. EUM. 6.Şb. 28/53.


ÖRFİ İDARE VE DİVAN‐I HARB‐İ ÖRFİLER

Arşiv taramasında Ankara vilayetindeki suçluların özellikle asker firari‐

lerinin Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi’nde yargılandıkları ve cezaların da bu

yargılamalar sonucunda verildiğine şahit olunmuştur. Bu konudaki örnek‐

lere geçmeden önce örfi idare ve Divan‐ı Harb‐i Örfilerin tarihsel gelişimi üze‐

rinde kısaca durmak yararlı olacaktır.

Günümüzdeki sıkıyönetimin Osmanlı literatüründeki karşılığı olan idare‐

i örfiye (örfi idare) nin kavram ve kurum olarak ortaya çıkışı oldukça yeni‐

dir.45 İdare‐i örfiye kavramı ilk olarak 1876 tarihli Kanun‐ı Esasi’de yer al‐

mıştır.46 Kanûn‐ı Esasî´nin 113. maddesi, hükümete olağanüstü zamanlarda

örfî idare ilân etme yetkisi tanımıştır.47 Örfî idare, asayişin mülkî idare ile

sağlanamadığı yerlerde bölgesel olarak ilan edilmekte olup, örfî idare altına

alınan mahallerde kurulan mahkemelere de, “Divân‐ı Harb‐i Örfî” adı veril‐

miştir. Örfî idarenin temel amacı en kısa sürede kamu düzenin ve asayişin

sağlanmasıdır. Bunun için de suçluların kısa sürede yargılanmaları ve ceza‐

landırılmaları gerekmiştir. Dolayısıyla caydırıcılığı yüksek, hızlı çalışan bir

yargı organına ihtiyaç duyulmuştur.

İlke olarak bir mahalde Dîvân‐ı Harb‐i Örfî kurulmasına veya kaldırıl‐

masına Heyet‐i Vükelâ (Bakanlar Kurulu) tarafından karar verilmiştir. Hü‐

kümet, mahkemelerin kuruluşuna dair kararları, mülkî veya askerî yönetici‐

lerin görüşlerine başvurmak suretiyle alabildiği gibi, kendiliğinden mah‐

keme kurulmasına karar verebilir. Mahkemelerin kurulmasının kaçınılmaz

olduğu olağanüstü durumlarda, mahallî idare tarafından da bu mahkeme‐

ler kurulabilir. Örneğin, I. Dünya Savaşı başlangıcında, seferberlik dolayı‐

sıyla kurulacak mahkemeler için mahallî‐ askerî idareciler yetkili kılınmış‐

lardır. Bütün bu düzenlemeler çerçevesinde genellikle mahkemelerin kuru‐

luş formalitesine uyulmuştur.48

İlk faaliyet döneminde Dîvân‐ı Harb‐i Örfîlere bağlı heyet‐i tahkîkiye ve

müstantık49 benzeri herhangi bir ön soruşturma mercii bulunmadığından,

zanlının tüm sorgulaması mahkeme huzurunda yapıldığı gibi, ön soruş‐

turma merciinin oluşturulduğu II. Meşrutiyet dönemi ve sonrasında esas

yargılama yine mahkeme huzurunda yapılmıştır. Askerî mahkeme olması

45 Osman Köksal, “Osmanlı Devleti´nin Son Dönemlerinde Örfî İdare Uygulaması”, Türkler, Cilt 13, Yeni Türkiye Yayınla-

rı, Ankara 2002, s. 795. Sıkıyönetimin kısa bir tarihçesi için bkz. Hasan Refik ERTUĞ, “Memleketimizde Fevkalade Hal Rejimleri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1948, s. 71-75.

46 Bülent Daver, Fevkalade Hal Rejimleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1961, s. 116. 47 Madde şu şekilde ifade edilmiştir: “Mülkün bir cihetinde ihtilâl zuhûr edeceğini müeyyed âsâr ve emarât görüldüğü

hâlde hükûmet-i seniyyenin o mahalle mahsûs olmak üzere muvakkaten idâre-i örfiyye i’lânına hakkı vardır. İdâre-i ör-fiyye kavânîn ve nizâmât-ı mülkiyenin muvakkaten ta’tîlinden ibâret olup idâre-i örfiyye tahtında bulunan mahallin sûret-i idâresi nizâm-ı mahsûs ile ta’yîn olunacaktır”. Düstur, Cüz-ü Râbi’, Dâru´t-Tıbâati´l-Âmire, İstanbul, 1878, s. 19.

48 Köksal, s. 799. 49 Sorgu hâkimi.


nedeniyle yargılama sırasında muhâkeme usulü bakımından öncelikle as‐

kerî mevzuat uygulanmıştır. Mahkemeye sevk edilen kişinin, ön soruştur‐

ması yapılıp lüzûm‐ı muhâkeme kararından sonra, son soruşturması Dîvân‐

ı Harb‐i Örfîce yapılmıştır. İttifakla veya çoğunlukla alınan karar zanlının

yüzüne karşı okunarak “tefhîm” olunmuştur.50 Eğer zanlı herhangi bir ne‐

denle yargılama esnasında mahkemede hazır bulunamamışsa bu durumda

gıyaben verilen mahkûmiyet hükmü, adı geçen kişi yakalandığında vicâhî

muhakemesi tekrar icra edilmek üzere karar altına alınmıştır.

Hükümlerin, mutlak çoğunlukla ve temyiz hakkı olmaksızın, fakat bir

gerekçeye dayanarak verilmesi gerekir.51 Mahkeme tarafından verilen karar,

o andan itibaren kesinlik kazanmıştır. Çünkü Dîvân‐ı Harb‐i Örfîler tek

dereceli mahkemeler olup, kararın bir üst mercide kontrolüne imkân ver‐

memiştir.52 Dîvân‐ı Harb‐i Örfîler, birer askerî mahkeme olarak doğrudan

görev yaptıkları yerin örfî idare kumandanının emir ve denetimi altında

görev yapmıştır. Dolayısıyla, mahkemelerin tam anlamıyla yargı bağımsız‐

lığına sahip olduklarını söylemek zordur.53

ANKARA DİVAN‐I HARB‐İ ÖRFİSİ’NDE YAPILAN YARGILA‐

MALAR VE VERİLEN CEZALAR

Ankara vilayeti ve çevresinde, özellikle de seferberlik sonrasında asayiş

ve güvenliğin sağlanması amacıyla örfi idare ilan edilmiştir. Savaş ortamın‐

da ordudan kaçışlar arttığı için yapılan yargılamaların çoğu da asker firari‐

leriyle ilgili olmuştur. Bununla birlikte bazı cinayet ve cünha suçlularının da

Divan‐ı Harb‐i Örfilerde yargılandıkları görülmektedir. Ankara Divan‐ı

Harb‐i Örfisi de bu çerçevede yargılamalar yaparak bazı kararlar vermiştir.

Öncelikle şunu belirtelim ki asker firarilerinin yargılanmalarına ilişkin bel‐

gelerde yargılamalar sonucunda genellikle idam cezası yerine çeşitli hafifle‐

tici gerekçeler ileri sürülerek firar eden askerlere on ikişer ay hidemat‐ı şakka54

cezası verilmiştir.55

26 Ekim 1916 tarihinde Harbiye Nezareti Umur‐ı Mehakim Müdüriye‐

ti’nden Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver imzasıyla Sadaret’e

yazılan tezkirede: “Firar itmelerinden ve tecavüz‐ü müddet cürümünden naşi

Ankara, Mucur, Keskin Ahz‐ı Asker Şubası Divan‐ı Harb mahsuslarınca idamları‐

50 Köksal, 800. Tefhim: Verilmiş olan kararın veya hükmün taraflara hâkim veya mahkeme başkanı tarafından söz ile

bildirilmesi. Türk Hukuk Lugatı, s. 329. 51 Düstur, II. Tertip, Cilt 2, s. 674. 52 Düstur, II. Tertip, Cilt 6, s. 658-659. 53 Köksal, s. 801. 54 Taş taşımak, toprak kazmak gibi, mahkûmlara yaptırılan ağır hizmetler. 55 BOA, DH. SYS. 112/22; Ankara’da Örfi İdare Meclis-i Vükela kararı ve irade-i seniyye ile 25 Ağustos 1918 tarihinde

kaldırılmıştır. BOA, DH. EUM. 6. Şb. 43/18.


na karar virilmiş olan ma’lumul esami efradın keyfiyeti kararları hastalık ve zaruret‐

ten idemedikleri aile hissiyatıyla beraber kanun‐u ‘adm vukuflarından ileri geldiği

müsteban olduğundan haklarındaki hükm‐i idamın hidemat‐ı şakkaya tahvili…”.56

İfadeleri yer almaktadır. Bu bilgilerden sonra firari askerlerin isimleri, do‐

ğum yerleri ve yaşları liste halinde verilmiştir. İrade‐i seniyyenin infaz gö‐

revi de padişah, sadrazam ve harbiye nazırından oluşan üçlü imza ile onay‐

lanmıştır. Görüldüğü üzere mahkeme hastalık ve aile özlemi gibi mazeretle‐

ri göz önünde tutarak asker firarilerinin cezalarını hafifletmiştir. Amaç bu

kişilerden insan gücü olarak yararlanabilmektir.

14 Mart 1916 tarihinde Harbiye Nezareti Umur‐ı Mehakim Müdüriye‐

ti’nden Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver imzasıyla Sadaret’e

yazılan tezkirede isnat edilen suç ve verilen cezanın ağırlığı dikkat çekmek‐

tedir: “ Yozgadlı İsmail oğlu Mehmed’in kıtasından firar iderek bazı refikalarıyla

Kocayayla karyesi civarında vaki ormanda dere içinde ihtifa itdikleri haber alınma‐

sıyla jandarma müfrezesiyle derdestlerine giden karye‐i mezkure muhtarı sanisi

Süleyman’ı kurşunla cerh ve katl eylediği ‘indel muhakeme sabid olmasına mebni

kanun‐ı umumi‐i cezanın 174’ncü maddesinin birinci fıkrasına tevfiken on beş sene

müddetle küreğe konulmasına…”.57 4 Nisan 1916 tarihinde sadarete yazılan

tezkirede ise iki asker arasındaki münakaşanın ölümle sonuçlanan bir cina‐

yete dönüşmesi ve olayla ilgili olarak yapılan yargılama ve verilen karardan

bahsedilmektedir: “…Hasan oğlu Aziz’in arkadaşı Hacı Ali’nin kendisine karşı

vaki olan namusşeknane akval ve harekatından menfi’l olarak hasıl olduğu tüfenk

kurşunuyla merkumu cerh ve katl eylediği bilmuhakeme sabit olmasına mebni Mül‐

kiye Ceza Kanunname‐i Humayunun 174. Maddesine tevfikan on beş sene müddet‐

le küreğe konulmasına…”.58

Cephede bulunan asker eşleri evlerinde, bahçelerinde ve tarlalarında

korumasız ve zayıf kalmışlardır. Dolayısıyla ahlaken ve fıtraten zayıf ve

cahil kişiler asker eşlerine zorla tecavüz etmişlerdir. Bu kişiler de Divan‐ı

Harb‐i Örfilerde yargılanmışlardır. Bu gibi olaylara ilişkin yargılamalara

birkaç belgede şahit olunmuştur.59 Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi, tecavüz

suçunu işleyen faillere olayın boyutuna göre genellikle üç yıl kürek cezası

vermiş, ceza irade‐i seniyye ile tasdik edilerek infaz edilmiştir.

Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi, asker ve asker firarileri dışında farklı hu‐

suslarda da yargılamalar yaparak, bir takım kararlar vermiştir. Örneğin, 7

Mayıs 1916 tarihinde Harbiye Nazırı Vekili Talat imzasıyla sadarete yazılan

56 BOA, İ. DUİT. 107/58. 57 BOA, İ. DUİT. 170/16. 58 BOA, İ. DUİT. 170/38. 59 BOA, İ. HB. 171/53. Diğer örnekler için bkz. BOA, İ.HB. 169/13; BOA, İ.HB. 170/9; BOA, İ.HB. 171/57; BOA, İ.HB.

172/24; BOA, İ.HB. 173/44; BOA, İ.HB. 173/15; BOA, İ.HB. 172/51; BOA, İ.HB. 169/4.


tezkirede yer alan bilgilere göre, tütün kaçakçıları ile kolcular arasında silah‐

lı çatışma çıkmış, çatışma sırasında firari Hankoz İbrahim jandarma Atıfı

katletmiştir. Yargılama neticesinde Hankoz İbrahim on beş sene kürek ceza‐

sına çaptırılmıştır.60 Bir başka tezkirede ise, İç nahiyesinin Yakacık köyün‐

den Tekenişin oğlu İsmail bin Abdi’yi taammüden katlettiği muhakemece

sabit olan Kavas oğullarından Sadık’ın Mülkiye Ceza Kanunu’nun yüz

yetmişinci maddesine tevfikan idamına ve olaya karışan Ankara’nın Hacet‐

tepe mahallesinden Köpekçi Hacı Ahmed bin Ahmed’in de on beş sene

müddetle küreğe konulmalarına karar verilmiştir.61

Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfi’de, farklı tür de cezalandırma örneklerine

de tesadüf edilmiştir. Ancak belgelerde fail, mağdur ve suç belirtilirken,

verilen ceza ve müddeti belirtilmemiştir.62 Bunun yanı sıra, mahkemelerde

az da olsa cebren kız kaçırmak, cerh ve katl eyleminde bulunmak gibi suçla‐

ra ilişkin kararlar da verilmiştir.63 Bu bağlamda, Ankara Divan‐ı Harb‐i Ör‐

fisi’nde ağırlıklı olarak asker ve asker firarilerine yönelik suçlara ilişkin yar‐

gılamalar yapılmıştır. Yargılamalar sonucu verilen cezalarda bazen askeri

bazen de mülki ceza kanunu dikkate alınmıştır.

SONUÇ

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesiyle birlikte, firariler so‐

runu tüm ülkede olduğu gibi Ankara vilayetinde de önemli bir mesele hali‐

ne gelmiştir. Bu sorunun, savaşın sonuna kadar, vilayet dâhilinde, sosyal,

askeri ve güvenlik bakımından bazı sıkıntılara yol açtığı görülmüştür. Eşkı‐

yalık, soygun, öldürme ve yaralama gibi fiiller bunların belli başlılarıdır.

Hükümet ve yerel yönetim bu tür eylemlerin üstesinden gelmek için bazı

tedbirler almışsa da bunlar yeterli olmamıştır. Çünkü devlet eylemleri ta‐

mamen durdurabilecek yeterli sayıda kolluk gücünden ve ekonomik güçten

yoksundur. Vilayetin sivil ve askeri yöneticileri firariler konusunu yakından

takip ederek gerekli tedbirleri almaya çalışmışlarsa da, uygulamada kısmen

başarı gösterebilmişlerdir.

Merkezi Hükümet, firariler konusunda attığı önemli adımlardan biri de

örfi idarenin (sıkıyönetim) ilan edilmesidir. Bu bağlamda Ankara vilayetin‐

de de, özellikle seferberlik sonrasında asayiş ve güvenliğin sağlanması ama‐

cıyla örfi idare ilan edilerek, Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi kurulmuştur.

Savaş ortamında asker firarileri çoğaldığı için, Ankara Divan‐ı Harb‐i Örfisi

de bu çerçevede yargılamalar yaparak bazı kararlar vermiştir. Yargılamalar

60 BOA, İ.DUİT. 170/104. 61 BOA, İ.HB. 172/63. 62 BOA, BEO. 4389/329130. 63 BOA, BEO. 4384/328776; BOA, BEO. 4384/328780; BOA, BEO. 4384/328760; BOA, BEO. 4384/328750.


sonucunda, özellikle idam cezaları çeşitli hafifletici gerekçeler ileri sürülerek

on ikişer ay hidemat‐ı şakka cezasına çevrilmiştir.

Asker firarilerinin eşkıyalık, hane basma, soygun, adam öldürme ve ya‐

ralama gibi eylemleri, birçok can ve mal kaybına yol açmış, özellikle kırsal

kesimde yaşayan halk, bir taraftan firari eşkıyasının diğer taraftan kolluk

güçlerinin arasında kalarak yine en çok ezilen sınıf olmuştur. İlginç olan

diğer bir husus ta, firari asker çetelerinin büyük bir bölümünün, Milli Mü‐

cadele sırasında eşkıyalığı bırakarak bağımsızlık mücadelesine katılmış

olmalarıdır.


KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

‐Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

‐BOA, BEO. 4389/329130; BOA, BEO. 4384/328776; BOA, BEO. 4384/328780;

BOA, BEO. 4384/328760; BOA, BEO. 4384/328750. BOA, DH. EUM. 6. Şb.

10/38; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 11/6; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 22/3; BOA, DH.

EUM. 6. Şb. 37/38; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 45/39; BOA, DH. EUM. 6. Şb.

44/19; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 44/32; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 37/49; BOA, DH.

EUM. 6. Şb. 28/53; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 48/4; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 52/19;

BOA, DH. EUM. 6. Şb. 30/23; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 55/30; BOA, DH. EUM.

6. Şb. 45/39; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 38/24; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 25/21;

BOA, DH. EUM. 6. Şb. 13/4; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 11/21; BOA, DH. EUM.

6. Şb. 21/24; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 17/85; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 43/18;

BOA, DH. EUM. 6. Şb. 22/3; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 11/6; BOA, DH. EUM. 6.

Şb. 14/15; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 30/18; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 10/38; BOA,

DH. EUM. 6. Şb. 30/23; BOA, DH. EUM. 6. Şb. 43/18; BOA, DH. SYS. 112/22;

BOA, DH. ŞFR. 88/3; BOA, İ. DUİT. 108/92; BOA, İ. DUİT. 107/58; BOA, İ.

DUİT. 170/16; BOA, İ. DUİT. 170/38; BOA, İ. DUİT. 170/104; BOA, İ. HB.

171/53; BOA, İ. HB. 169/13; BOA, İ. HB. 170/9; BOA, İ. HB. 171/57; BOA, İ.

HB. 172/24; BOA, İ. HB. 173/44; BOA, İ. HB. 173/15; BOA, İ. HB. 172/51;

BOA, İ. HB. 169/4; BOA, İ. HB. 172/63.

Resmi Yayınlar

‐Düstur, Cüz‐ü Râbi’, İstanbul 1878.

‐Düstur, II. Tertip, Cilt 2. İstanbul 1330.

‐Düstur, II. Tertip, Cilt 6. İstanbul 1334.

Araştırma Eserleri

‐ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914‐1995, Alkım Yayınevi, Ankara

2004.

‐BEŞİKÇİ, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul: Türki‐

ye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2015.

‐DAVER, Bülent, Fevkalade Hal Rejimleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

Fakültesi Yayınları, Ankara, 1961.

‐ERTUĞ, Hasan Refik, “Memleketimizde Fevkalade Hal Rejimleri”, Ankara

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1948, 67‐82.

‐KÖKSAL, Osman, “Osmanlı Devleti´nin Son Dönemlerinde Örfî İdare Uygu‐

laması”, Türkler, Cilt 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, 795‐803.

‐SHAW, Stanford, J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu: Savaşa Gi‐

riş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.

‐YAŞAR, Hakan, Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Firari

Askerler Sorununa Dair Genel Bir Değerlendirme, Çağdaş Türkiye Tarihi

Araştırmaları Dergisi, Cilt 16, Sayı 32, Bahar 2016.

‐ZÜRCHER, Erik Jan, Savaş, Devrim ve Uluslaşma: Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi

(1908‐1928), Ergun Aydınoğlu (çev.), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,

İstanbul, 2005.


EK‐I: Firari Askerlere Verilen Cezaya İlişkin İrade‐i Seniyye


EK‐II: Vilayet Jandarma Alay Kumandanlığının Tezkire Sureti (DH. EUM. 6. Şb. 37/49.

Tarih Peşinde Dergisi - ANKARA VİLAYETİ’NDE FİRARİ...

Documents

Transcript of Tarih Peşinde Dergisi - ANKARA VİLAYETİ’NDE FİRARİ...