Të jetojmë së bashku si të barabartë në shoqëri ...

SQI

KOMPETENCAT PEumlR KULTUREuml DEMOKRATIKE

Teuml jetojmeuml seuml bashku si teuml barabarteuml neuml shoqeumlri demokratike kulturalisht

teuml ndryshme


Keumlshilli i Evropeumls


teuml ndryshme

English edition Competences for democratic culture ndash Living together as equals in culturally

diverse democratic societies ISBN 978-92-871-8237-1

Mendimet e shprehura neuml keumlteuml vepeumlr janeuml peumlrgjegjeumlsi e autoreumlve dhe nuk pasqyrojneuml domosdoshmeumlrisht

politikeumln zyrtare teuml Keumlshillit teuml Evropeumls

Teuml gjitha teuml drejtat janeuml teuml rezervuara Asnjeuml pjeseuml e keumltij botimi nuk mund teuml peumlrkthehet riprodhohet

ose peumlrcillet neuml asnjeuml formeuml apo me asnjeuml mjet qofteuml elektronik (CD-Rom Internet etj) apo mekanik peumlrfshi

fotokopjimin regjistrimin apo ccedildo sistem ruajtjeje ose nxjerrjeje informacioni pa pasur miratimin

paraprak me shkrim nga Drejtoria e Komunikimit (F-67075 Strasbourg Cedex publishingcoeint)

Fotoja neuml kopertineuml copy Shutterstock Dizenjo e kopertineumls Departamenti

i Dokumentacioneve dhe Botimeve (SPDP) Keumlshilli i Evropeumls

Faqosja Departamenti i Dokumentacioneve dhe Botimeve (SPDP) Keumlshilli i Evropeumls

Council of Europe Publishing F-67075 Strasbourg Cedex

httpbookcoeint

ISBN 978-92-871-8493-1 copy Keumlshilli i Evropeumls dhjetor 2017

Shtypur neuml Keumlshillin e Evropeumls

Page 3

Rreth keumltij dokumentiKy dokument eumlshteuml njeuml produkt i projektit teuml Keumlshillit teuml Evropeumls qeuml po zhvillohet neuml kateumlr faza gjateuml periudheumls 2014-17 Faza e pareuml i eumlshteuml kushtuar hartimit teuml njeuml modeli konceptual kompetencash qeuml iu duhen qytetareumlve peumlr teuml marreuml pjeseuml efektivisht neuml njeuml kultureuml demokracie Dokumenti peumlrshkruan modelin dhe metodat e peumlrdorura peumlr hartimin e tij Ai synon trsquou drejtohet lexuesve teuml cileumlt duan teuml kuptojneuml supozimet dhe holleumlsiteuml teknike ku mbeumlshtetet modeli

Faza e dyteuml e projektit do trsquoi kushtohet hartimit teuml peumlrshkruesve (dmth pohimeve ose peumlrshkrimeve teuml asaj ccedilka njeuml person eumlshteuml neuml gjendje teuml beumljeuml pasi teuml keteuml zoteumlruar kompetencat e ndryshme qeuml specifikohen nga modeli) faza e treteuml do teuml verifikojeuml neumlse eumlshteuml e mundur qeuml peumlrshkruesve trsquoiu caktohen nivele afteumlsimi dhe faza e kateumlrt do teuml peumlrqendrohet te prodhimi i dokumentacionit mbeumlshteteumls Ky dokumentacion do trsquou drejtohet profesionisteumlve teuml arsimit dhe politikeumlbeumlreumlsve si dhe do teuml ofrojeuml njeuml peumlrshkrim meuml pak teknik teuml modelit aktual teuml kompetenceumls Po ashtu ai do teuml shpjegojeuml se si mund teuml peumlrdoren modeli dhe peumlrshkruesit peumlr teuml ndihmuar me hartimin e programit meumlsimor programit pedagogjik dhe krijimine formave teuml reja teuml vlereumlsimit (peumlr trsquou peumlrdorur si neuml veteumlvlereumlsim ashtu edhe neuml vlereumlsimin nga teuml tjereumlt)

Teuml gjitha materialet e prodhuara nga projekti do teuml beumljneuml pjeseuml neuml vazhdim neuml njeuml kuadeumlr referenceuml teuml kompetencave peumlr kultureuml demokratike teuml Keumlshillit teuml Evropeumls

Informacione teuml meumltejshme rreth projektit janeuml teuml vlefshme neuml faqen e internetit teuml projektit wwwcoeintcompetences

Kompetencat peumlr kultureuml demokratike Page 4

Page 5

PeumlrmbajtjaRRETH KEumlTIJ DOKUMENTI 3PARATHEumlNIE 7PEumlRMBLEDHJE 91 HYRJE 152 NJEuml SUPOZIM BAZEuml KOMPETENCAT JANEuml TEuml NEVOJSHME POR JO TEuml MJAFTUESHME 173 NJEuml SUPOZIM TJETEumlR BAZEuml TEuml GJITHA KULTURAT JANEuml NEuml BRENDEumlSI HETEROGJENE TEuml KUNDEumlRSHTUARA DINAMIKE DHE VAZHDIMISHT NE EVOLIM 194 KONCEPTI I KOMPETENCEumlS QEuml PEumlRDORET NEuml MODELIN AKTUAL 235 METODA E PUNEumlS E PEumlRDORUR PEumlR IDENTIFIKIMIN E KOMPETENCAVE PEumlR TrsquoU PEumlRFSHIREuml NEuml MODEL 27

51 Shqyrtimi i skemave ekzistuese teuml kompetencave 2752 Zbeumlrthimi i skemave ekzistuese teuml kompetencave 2953 Identifikimi i kompetencave peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model 29

6 MODELI 3561 Vlerat 3662 Qeumlndrimet 3863 Afteumlsiteuml 4364 Njohja dhe teuml kuptuarit kritik 50

7 PEumlRFUNDIM 57SHTOJCEuml A BURIMET E SKEMAVE TEuml KOMPETENCAVE QEuml U SHQYRTUAN NGA PROJEKTI 59SHTOJCA B PESEumlDHJETEuml E PESEuml KOMPETENCAT E MUNDSHME QEuml JANEuml IDENTIFIKUAR NGA 101 SKEMAT E KOMPETENCAVE 69SHTOJCEuml C SUGJERIME PEumlR LEXIM TEuml MEumlTEJSHEumlM PEumlRTEJ REFERENCAVE TEuml RENDITURA NEuml SHTOJCEumlN A 71SHTOJCA D AUTOREumlT DHE KONTRIBUESIT 75

Page 7

Paratheumlnie

K eumlshilli i Evropeumls ka qeneuml aktiv qysh prej njeuml kohe teuml gjateuml neuml fushat e edukimit peumlr qytetari demokratike dhe dialog ndeumlrkulturor Konventa joneuml kulturore evropiane hyri seuml pari neuml fuqi neuml vitin 1954 Ndeumlrsa kujtesa e lufteumls ende

peumlrndiqte kontinentin dhe ndarje teuml tjera kishin nisur teuml beumlheshin kombet evropiane raneuml dakord peumlrmes keumltij Traktati teuml inkurajonin studimin e gjuheumlve historiseuml dhe civilizimit peumlr hir teuml bashkimit peumlr teuml ndihmuar ldquogarantimin dhe realizimin e idealeve dhe parimeve qeuml janeuml trasheumlgimia [joneuml] e peumlrbashkeumltrdquo

Qeuml prej ateumlhereuml Keumlshilli i Evropeumls ka mundur teuml luajeuml rol udheumlheqeumls neuml rivendosjen e besimit dhe teuml kuptuarit peumlrmes edukimit neuml shumeuml situata konflikti qeuml kaneuml lindur neuml Evropeuml Peumlrmes edukimit kemi qeneuml gjithashtu neuml gjendje teuml ndihmojmeuml shumeuml prej shteteve meuml teuml reja aneumltare neuml kalimin e tyre neuml demokraci Sigurisht demokracia ndeumlrtohet mbi institucionet dhe ligjet por jeton peumlrmes veprimeve dhe sjelljes seuml qytetareumlve Peumlr rrjedhojeuml edhe kultura demokratike duhet meumlsuar e nxitur

Kombet evropiane sot peumlrballen me sfida teuml reja peumlr teuml cilat Organizata joneuml duhet teuml forcojeuml mbeumlshtetjen neuml klasa Rritja e migracionit shtimi i diversitetit luleumlzimi i teknologjiseuml seuml informacionit dhe globalizimi po ndikojneuml thelleuml neuml identitetet e njereumlzve Meuml shumeuml se kurreuml brenda komuniteteve tona gjejmeuml njereumlz me besime prejardhje dhe perspektiva teuml ndryshme qeuml jetojneuml krah peumlr krah Ky pasurim i shoqeumlrive evropiane duhet kremtuar por po ashtu ai keumlrkon qeuml teuml mendojmeuml me kujdes se si teuml ushqejmeuml njeuml grup vlerash teuml peumlrbashkeumlta peumlrreth teuml cilave teuml organizohemi Si i zgjidhim peumlrplasjet midis keumlndveumlshtrimeve konkurruese peumlr boteumln Cilat janeuml qeumlndrimet dhe sjelljet qeuml mundemi dhe nuk mundemi teuml pranojmeuml

Meumldyshje teuml tilla nuk janeuml teuml lehta Megjithateuml rreziku i shmangies seuml keumltyre pyetjeve eumlshteuml veumlneuml fort neuml qendeumlr teuml veumlmendjes nga rritja koheumlve teuml fundit e numrit teuml lufteumltareumlve teuml huaj terroristeuml teuml rinj evropianeuml teuml radikalizuar teuml cileumlve iu eumlshteuml beumlreuml shpeumllarje truri peumlr trsquoi kthyer kurrizin jeteumls demokratike dhe peumlr teuml luftuar kundeumlr bashkeumlqytetareumlve teuml tyre Ky ekstremizeumlm mund teuml hedheuml rreumlnjeuml veteumlm kur mendjeve teuml reja nuk iu eumlshteuml meumlsuar si ta kuptojneuml diversitetin neuml vend qeuml teuml keneuml frikeuml prej tij si dhe kur teuml rinjteuml e kaneuml teuml veumlshtireuml teuml mendojneuml neuml meumlnyreuml kritike me mendjen e tyre


Keumlshilli i Evropeumls eumlshteuml peumlr rrjedhojeuml duke pajisur edukatoreumlt e kontinentit me njeuml paketeuml novatore kompetencash peumlr teuml ndihmuar nxeumlneumlsit teuml jetojneuml seuml bashku si qytetareuml demokratikeuml neuml shoqeumlri teuml larmishme Ndeumlrkoheuml qeuml vendet tona vazhdojneuml teuml beumlhen gjithnjeuml e meuml teuml larmishme keumlto njohuri dhe afteumlsi do teuml beumlhen gjithmoneuml e meuml teuml reumlndeumlsishme Synimi nuk eumlshteuml trsquoiu meumlsojmeuml studenteumlve ccedilfareuml teuml mendojneuml por meuml shumeuml si teuml mendojneuml me qeumlllim qeuml teuml ecin neuml njeuml boteuml ku jo ccedildokush ndan mendimet e tyre por ku gjithsecili ka peumlr detyreuml teuml ruajeuml parimet demokratike qe i lejojneuml teuml gjitha kulturat teuml bashkeumlkzistojneuml

Kompetencat janeuml hartuar neuml meumlnyreuml teuml tilleuml qeuml trsquoi lejojneuml shtetet aneumltare trsquoua peumlrshtatin ato nevojave teuml tyre dhe kontureve teuml veccedilanta kulturore teuml veteuml shoqeumlrive teuml tyre Peumlrmes keumltij kuadri meumlsuesit do teuml mund trsquoiu ushqejneuml nxeumlneumlsveteuml tyre vlerat e toleranceumls dhe respektit ndeumlrkoheuml qeuml ata rriten e kuptojneuml teuml drejtat dhe peumlrgjegjeumlsiteuml e tyre neuml raport me teuml tjereumlt Ne do teuml vazhdojmeuml teuml edukojmeuml peumlr demokraci duke iu ofruar keumlshillim shteteve tona aneumltare peumlr zbatimin e keumltij kuadri kompetencash dhe duke ndihmuar peumlr trajnimin e atyre qeuml do e veumlneuml neuml praktikeuml Shpresoj qeuml teuml gjitha shtetet aneumltare do trsquoi japin mbeumlshtetjen e tyre teuml ploteuml keumlsaj nisme ambicioze dhe teuml koheumls

Thorbjoslashrn JaglandSekretar i Peumlrgjithsheumlm

i Keumlshillit teuml Evropeumls

Page 9

Peumlrmbledhje

K y dokument peumlrshkruan njeuml model konceptual teuml kompetencave qeuml duhet teuml fitohen nga nxeumlneumlsit neumlse ata duan teuml marrin pjeseuml neuml meumlnyreuml efektive neuml njeuml kultureuml demokratike dhe teuml jetojneuml neuml paqe seuml bashku me teuml tjereumlt neuml

shoqeumlriteuml demokratike kulturalisht teuml ndryshme Ai ka peumlr qeumlllim teuml sigurojeuml qeuml modeli teuml peumlrdoret peumlr teuml informuar vendimmarrjen dhe planifikimet arsimore duke i ndihmuar sistemet arsimore qeuml teuml shfryteumlzohen peumlr peumlrgatitjen e nxeumlneumlsve peumlr jeteumln si qytetareuml kompetenteuml demokratikeuml

Dokumenti ndahet neuml 7 seksione

Neuml seksionin 1 peumlshkruhet qeumlllimi arsimor i modelit teuml kompetencave Ky seksion shpjegon gjithashtu dhe arsyen pse peumlrdoret shprehja kultura e demokraciseumlrdquo dhe jo ldquodemokraciardquo neuml kontekstin aktual kjo ndodh peumlr teuml theksuar faktin se ndeumlrsa demokracia nuk mund teuml ekzistojeuml pa institucione demokratike dhe pa ligje institucionet dhe ligjet nuk mund teuml funksionojneuml neuml praktikeuml neumlse ato nuk bazohen neuml kultureumln e demokraciseuml pra neuml vlerat mendimet dhe praktikat demokratike Seksioni 1 shpjegon ndeumlrvareumlsineuml midis kultureumls seuml demokraciseuml dhe dialogut ndeumlrkulturor neuml shoqeumlriteuml e ndryshme kulturore neuml shoqeumlri teuml tilla dialogu ndeumlrkulturor eumlshteuml jetik peumlr teuml siguruar peumlrfshirjen e teuml gjitheuml qytetareumlve neuml diskutime debate dhe reflektime demokratike

Seksionet 2 dhe 3 peumlrshkruajeuml disa nga supozimet themelore qeuml qeumlndrojneuml neuml bazeuml teuml modelit Seksioni 2 peumlrshkruan supozimin se ndeumlrsa eumlshteuml e nevojshme peumlr qytetareumlt teuml fitojneuml njeuml seumlreuml kompetencash peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml meumlnyreuml efektive neuml njeuml kultureuml teuml demokraciseuml keumlto kompetenca nuk janeuml teuml mjaftueshme peumlr teuml siguruar njeuml pjeseumlmarrje teuml tilleuml peumlr shkak se pjeseumlmarrja demokratike keumlrkon edhe strukturat e duhura institucionale Me fjaleuml teuml tjera kompetencat edhe institucionet demokratike janeuml thelbeumlsore peumlr teuml mbeumlshtetur kultureumln e demokraciseuml Peumlrveccedil keumlsaj pjeseumlmarrja demokratike e teuml gjitheuml qytetareumlve neuml shoqeumlri keumlrkon masa peumlr teuml trajtuar pabaraziteuml sociale dhe disavantazhet strukturore Neuml mungeseuml teuml keumltyre masave aneumltareumlt e grupeve teuml pafavorizuara do teuml marxhinalizohen neuml proceset demokratike pavareumlsisht se cili mund teuml jeteuml niveli i kompetenceumls demokratike peumlr ta

Seksioni 3 peumlrshkruan konceptin e kultureumls qeuml prezumohet nga modeli i kompetencave Teuml gjitha kulturat janeuml brenda tyre heterogjene teuml kontestuara dinamike dhe vazhdimisht neuml evolim dhe teuml gjitheuml njereumlzit shfaqin kultura teuml shumta qeuml ndeumlrveprojneuml neuml meumlnyra komplekse Neuml keumlteuml seksion shqyrtohet dhe koncepti ndeumlrkulturor Propozohet qeuml situatat ndeumlrkulturore lindin kur njeuml individ e percepton njeuml person apo njeuml grup si kulturalisht teuml ndrysheumlm nga vetja Prandaj dialogu ndeumlrkulturor peumlrcaktohet si dialogu qeuml zhvillohet ndeumlrmjet individeumlve ose grupeve qeuml e perceptojneuml veten qeuml i peumlrkasin peumlrkateumlsive teuml ndryshme kulturore nga njeumlri-tjetri Veumlrehet se ndeumlrsa dialogu ndeumlrkulturor eumlshteuml jashteumlzakonisht i reumlndeumlsisheumlm peumlr nxitjen e toleranceumls dhe rritjen e kohezionit social neuml shoqeumlriteuml kulturore teuml ndryshme njeuml dialog i tilleuml mund teuml jeteuml jashteumlzakonisht keumlrkues dhe i veumlshtireuml neuml rrethana teuml caktuara

Kompetencat peumlr kultureuml demokratike 0

Meuml tej seksioni 4 shtjellon konceptin e kompetenceumls i cili peumlrdoret nga modeli Kompetenca demokratike dhe ndeumlrkulturor peumlrkufizohet si afteumlsia peumlr teuml mobilizuar dhe peumlr teuml vendosur vlerat qeumlndrimet afteumlsiteuml njohuriteuml dheose teuml kuptuarit peumlrkateumls peumlr trsquoju peumlrgjigjur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive qeuml paraqiten nga situata demokratike dhe ndeumlrkulturore Kompetenca trajtohet si proces dinamik neuml teuml cilin njeuml individ kompetent mobilizon dhe veuml neuml puneuml grupe teuml burimeve psikologjike neuml meumlnyreuml aktive dhe teuml peumlrshtatura peumlr tiu peumlrgjigjur rrethanave teuml reja kur ato dalin neuml pah

Seksioni 4 peumlrshkruan gjithashtu se si peumlrveccedil keumltij peumlrdorimi global dhe teumlreumlsor teuml kompetenceumls (neuml njeumljeumls) termi ldquokompetencardquo (neuml shumeumls) peumlrdoret neuml dokumentin aktual peumlr tiu referuar burimeve teuml veccedilanta individuale (dmth vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dhe teuml kuptuarit teuml veccedilanteuml) qeuml mobilizohen dhe peumlrdoren neuml prodhimin e sjelljes kompetente Me fjaleuml teuml tjera peumlr ccedileumlshtjen neuml fjaleuml kompetenca peumlrbeumlhet nga peumlrzgjedhja aktivizimi dhe organizimi i kompetencave dhe zbatimi i keumltyre kompetencave neuml meumlnyreuml teuml koordinuar teuml peumlrshtatur dhe dinamike neuml situata konkrete

Seksioni 5 peumlrshkruan metodeumln e puneumls seuml peumlrdorur peumlr teuml identifikuar kompetencat specifike peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml modelin aktual Njeuml tipar dallues i modelit eumlshteuml se ai nuk eumlshteuml projektuar nga zeroja Ai bazohet neuml njeuml analizeuml sistematike teuml skemave ekzistuese konceptuale teuml kompetenceumls demokratike dhe kompetenceumls ndeumlrkulturore Neumlpeumlrmjet njeuml kontrolli teuml kryer janeuml identifikuar 101 skema teuml tilla Keumlto 101 skema u dekompozuan peumlr teuml identifikuar teuml gjitha kompetencat e veccedilanta teuml cilat peumlrfshiheshin neuml to dhe meuml pas keumlto kompetenca u grupuan neuml grupe teuml afeumlrta Kjo ccediloi neuml identifikimin e 55 kompetencave teuml mundshme qeuml u peumlrfshineuml neuml model

Peumlr teuml ndihmuar neuml shkurtimin e listeumls seuml kompetencave neuml njeuml listeuml me gjateumlsi meuml teuml menaxhueshme dhe praktike u peumlrdor njeuml grup kriteresh parimore dhe konsiderata pragmatike peumlr teuml identifikuar kompetencat kyccedile teuml cilat nevojiten teuml peumlrfshihen neuml kuadeumlr teuml modelit Zbatimi i keumltyre kritereve dhe konsideratave ccediloi neuml identifikimin e 20 kompetencave peumlr peumlrfshirje neuml modelin 3 grupe vlerash 6 qeumlndrime 8 afteumlsi dhe 3 trupa njohurish dhe teuml kuptuarit kritik Keumlto janeuml kompetencat e peumlrdorura peumlr teuml ndeumlrtuar modelin Meuml pas u hartua dhe u shpeumlrnda njeuml projketdokument qeuml peumlrshkruante modelin neuml kuadrin e njeuml ushtrimi konsultimi ndeumlrkombeumltar i cili peumlrfshiu eksperteuml akademik profesionisteuml teuml arsimit dhe politikeumlbeumlreumls Peumlrgjigjet e marra nga konsultimi e miratuan fuqisheumlm modelin por ofruan gjithashtu dhe njeuml seumlreuml reagimesh teuml dobishme Reagimet u peumlrdoreumln peumlr teuml perfeksionuar detajet e modelit dhe peumlr teuml udheumlhequr shkrimin e dokumentit aktual

Seksioni 6 peumlrshkruan modelin qeuml ka daleuml nga procesi i peumlrshkruar meuml sipeumlr duke renditur dhe peumlrshkruar teuml gjitha vlerat qeumlndrimet afteumlsiteuml njohjen dhe teuml kuptuarit kritik teuml cilat i mundeumlsojneuml njeuml individi teuml marreuml pjeseuml neuml meumlnyreuml efektive dhe teuml peumlrshtatshme neuml njeuml kultureuml teuml demokraciseuml Ky model peumlrmblidhet neuml diagrameumln neuml Figureumln 1 meuml sipeumlr ndeumlrsa njeuml listeuml e ploteuml e 20 kompetencave seuml bashku me njeuml peumlrshkrim peumlrmbledheumls teuml ccedildo kompetence jepet neuml kutineuml meuml poshteuml

Peumlrmbledhje Page 11

20 kompetencat e modelit KKD ndash Kompetenca peumlr Kultureuml Demokratike

Seksioni 7 e peumlrfundon dokumentin duke veumlneuml neuml dukje dy shpresa peumlr modelin aktual qeuml ai teuml rezultojeuml i dobisheumlm peumlr marrjen e vendimeve dhe planifikimin neuml fusheumln a arsimit dhe qeuml ai teuml ndihmojeuml neuml fuqizimin e teuml rinjve si agjenteuml socialeuml autonomeuml teuml afteuml peumlr teuml zgjedhur dhe peumlr teuml ndjekur qeumlllimet e tyre brenda kornizeumls qeuml jepet nga institucionet demokratike dhe duke respektuar teuml drejtat e njeriut

Shtojca A ofron njeuml listeuml teuml burimeve teuml skemave teuml 101 kompetencave qeuml janeuml audituar nga projekti Shtojca B ofron njeuml listeuml teuml 55 kompetencave teuml mundshme qeuml janeuml identifikuar neuml teuml gjitha 101 skemat Shtojca C jep disa sugjerime peumlr lexim teuml meumltejsheumlm peumlrtej referencave teuml dheumlna neuml shtojceumln A

Vlerat

ndash Vlereumlsimi i dinjitetit njereumlzor dhe i teuml drejtave teuml njeriutndash Vlereumlsimi i diversitetit kulturorndash Vlereumlsimi i demokraciseuml drejteumlsiseuml teuml qenit i drejteuml baraziseuml dhe shtetit teuml seuml drejteumls

ndash Teuml qenit i hapur ndaj tjeteumlrsiseuml kulturore dhe besimeve boteumlkuptimeve dhe praktikave teuml tjerandash Respektindash Mendeumlsia qytetarendash Peumlrgjegjeumlsiandash Ekasiteti vetjakndash Toleranca ndaj paqarteumlsiseuml

ndash Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarurndash Afteumlsiteuml e teuml menduarit analitik dhe kritikndash Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml veumlzhguaritndash Empatiandash Fleksibiliteti dhe peumlrshtatjandash Afteumlsiteuml gjuheumlsore komunikuese dhe shumeumlgjuheumlsorendash Afteumlsiteuml peumlr bashkeumlpunimndash Afteumlsiteuml peumlr zgjidhjen e konikteve

ndash Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e vetesndash Njohja dhe teuml kuptuarit kritik teuml gjuheumls dhe komunikimitndash Njohja dhe teuml kuptuarit kritik teuml boteumls politikeumls ligjit teuml drejtave teuml njeriut kultureumls kulturave feve historiseuml medias ekonomive mjedisit qeumlndrueshmeumlriseuml

Kompetenca

AfteumlsiteumlNjohja dhe teuml kuptuarit kritik

Qeumlndrimet

Listeuml peumlrmbledheumlse e kompetencave qeuml i beumljneuml teuml mundur njeuml individi teuml marreuml pjeseuml neuml meumlnyreuml efektive dhe siccedil duhet neuml njeuml kultureuml demokratike

Vlerat

Vlereumlsimi i dinjitetit njereumlzor dhe i teuml drejtave teuml njeriut

Kjo vlereuml bazohet neuml besimin e peumlrgjithsheumlm se ccedildo qenie njereumlzore ka vlereuml teuml barabarteuml ka dinjitet teuml barabarteuml ka teuml drejteuml peumlr respekt teuml barabarteuml dhe ka teuml drejteuml teuml geumlzojeuml teuml njeumljtin grup teuml teuml drejtave teuml njeriut dhe teuml lirive themelore dhe duhet trsquoi geumlzojeuml keumlto teuml drejta


Vlereumlsimi i diversitetit kulturor

Kjo vlereuml bazohet tek besimi i peumlrgjithsheumlm se duhet teuml konsiderohen vlereumlsohen dhe peumlrdoren pozitivisht peumlrkateumlsiteuml e tjera kulturore ndryshueshmeumlria kulturore dhe diversiteti dhe pluralizmi i perspektivat pikeumlpamjeve dhe praktikave

Vlereumlsimi i demokraciseuml drejteumlsiseuml teuml qenit i drejteuml baraziseuml dhe shtetit teuml seuml drejteumls

Ky grup vlerash bazohet neuml besimin e peumlrgjithsheumlm qeuml shoqeumlriteuml duhet teuml veprojneuml dhe teuml drejtohen me aneuml teuml proceseve demokratike teuml cilat respektojneuml parimet e drejteumlsiseuml teuml qenit i drejteuml baraziseuml dhe shtetit teuml seuml drejteumls

Qeumlndrimet

Teuml qenit i hapur ndaj tjeteumlrsiseuml kulturore dhe besimeve boteumlkuptimeve dhe praktikave teuml tjera

Teuml qenit i hapur eumlshteuml qeumlndrimi ndaj njereumlzve teuml cileumlt perceptohen se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga vetja ose ndaj besimeve boteumlkuptimeve dhe praktikave teuml cilat ndryshojneuml nga besimet boteumlkuptimet dhe praktikat vetjake Keumltu peumlrfshihet ndjeshmeumlria ndaj teuml tjereumlve kureshtja dhe gatishmeumlria peumlr tu angazhuar me njereumlz teuml tjereuml dhe me perspektiva teuml tjera neuml boteuml

Respekti

Respekti peumlrbeumlhet nga trajtimi pozitiv dhe vlereumlsimi i dikujt apo diccedilkaje neuml bazeuml teuml gjykimit qeuml ata kaneuml reumlndeumlsi dhe vlereuml teuml brendeumlshme Teuml paturit respekt peumlr njereumlz teuml tjereuml qeuml perceptohen se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore apo besime mendime ose praktikat teuml ndryshme nga vetja ka reumlndeumlsi jetike peumlr realizimin e njeuml dialogu efektiv ndeumlrkulturor dhe peumlr njeuml kultureuml teuml demokraciseuml

Mendeumlsia qytetare

Mendeumlsia qytetare eumlshteuml qeumlndrimi ndaj njeuml komuniteti apo grupi shoqeumlror teuml cilit i peumlrket dikush i cili eumlshteuml meuml i madh se rrethi e menjeumlhersheumlm i familjes dhe i miqve teuml dikujt Ajo peumlrfshin ndjenjeumln e peumlrkateumlsiseuml neuml ateuml komunitet ndeumlrgjegjeumlsimin e personave teuml tjereuml neuml komunitet veteumldijen e efekteve teuml veprimeve teuml dikujt mbi ata njereumlz solidaritet me aneumltareuml teuml tjereuml teuml komunitetit dhe ndjenjeumln e detyreumls qytetare ndaj komunitetit

Peumlrgjegjeumlsia

Peumlrgjegjeumlsia eumlshteuml qeumlndrimi i dikujt ndaj veprimeve teuml veta Ajo peumlrfshin teuml qenit reflektues peumlr veprimet vetjake duke formuar synime se si teuml veprohet neuml njeuml meumlnyreuml moralisht teuml duhur duke i kryer me ndeumlrgjegje keumlto veprimeve dhe duke mbajtur peumlrgjegjeumlsi peumlr rezultatet e keumltyre veprimeve

Efikasiteti vetjak

Efikasiteti vetjak eumlshteuml qeumlndrimi ndaj vetvetes Ai peumlrfshin besimin pozitiv tek afteumlsiteuml vetjake peumlr teuml ndeumlrmarreuml veprimet qeuml janeuml teuml nevojshme peumlr teuml arritur qeumlllimet e


caktuara dhe besimin se dikush mund trsquoi kuptojeuml ccedileumlshtjet trsquoi peumlrzgjedheuml metodat e duhura peumlr kryerjen e detyrave peumlr kapeumlrcimin me sukses teuml pengesave dhe peumlr teuml beumlreuml ndryshim neuml boteuml

Toleranca ndaj paqarteumlsiseuml

Toleranca ndaj paqarteumlsive eumlshteuml qeumlndrimi ndaj situatave teuml cilat janeuml teuml pasigurta dhe i neumlnshtrohen interpretimeve teuml shumta kontradiktore Ajo peumlrfshin vlereumlsimin e keumltyre llojeve teuml situatave pozitivisht dhe trajtimin e tyre neuml meumlnyreuml konstruktive

Afteumlsiteuml

Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur

Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml ndjekur organizuar dhe vlereumlsuar teuml nxeumlnit e dikujt neuml peumlrputhje me nevojat vetjake neuml meumlnyreuml autonome pa u nxitur nga teuml tjereumlt

Afteumlsiteuml e teuml menduarit analitik dhe kritik

Afteumlsiteuml e teuml menduarit analitik dhe kritik janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml analizuar vlereumlsuar dhe peumlr teuml beumlreuml gjykime rreth materialeve te ccedildo lloji (psh teksteve argumenteve interpretimeve ccedileumlshtjeve ngjarjeve peumlrvojave etj) neuml meumlnyreuml sistematike dhe logjike

Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml veumlzhguarit

Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml veumlzhguarit janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml veumlneuml re dhe peumlr teuml kuptuar ateuml qeuml eumlshteuml duke u theumlneuml dhe meumlnyreumln sesi jepet mesazhi dhe peumlr teuml veumlneuml re dhe peumlr teuml kuptuar sjelljen joverbale teuml njereumlzve teuml tjereuml

Empatia

Empatia eumlshteuml grupi i afteumlsive teuml nevojshme peumlr teuml kuptuar dhe peumlr trsquou lidhur me mendimet besimet dhe ndjenjat e teuml tjereumlve dhe peumlr ta pareuml boteumln nga perspektiva e njereumlzve teuml tjereuml

Fleksibiliteti dhe peumlrshtatja

Fleksibiliteti dhe peumlrshtatshta janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml peumlrshtatur dhe peumlr teuml rregulluar mendimet ndjenjat apo sjelljen e dikujt neuml meumlnyreuml qeuml ai teuml mund teuml peumlrgjigjet neuml meumlnyreuml efektive dhe teuml peumlrshtatshme neuml kontekste dhe situata teuml reja

Afteumlsiteuml gjuheumlsore komunikuese dhe shumeumlgjuheumlsore

Afteumlsiteuml gjuheumlsore komunikuese dhe shumeumlgjuheumlsore janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml komunikuar neuml meumlnyreuml efektive dhe teuml peumlrshtatshme me njereumlz qeuml flasin teuml njeumljteumln gjuheuml ose njeuml gjuheuml tjeteumlr dhe peumlr teuml vepruar si ndeumlrmjeteumls midis foleumlsve teuml gjuheumlve teuml ndryshme


Afteumlsiteuml peumlr bashkeumlpunim

Afteumlsiteuml peumlr bashkeumlpunim janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml marreuml pjeseuml me sukses me teuml tjereumlt neuml aktivitete detyrat dhe sipeumlrmarrjeve teuml peumlrbashkeumlta dhe peumlr teuml inkurajuar teuml tjereumlt peumlr teuml bashkeumlpunuar neuml meumlnyreuml qeuml teuml mund teuml arrihen qeumlllimet e grupit

Afteumlsiteuml peumlr zgjidhjen e konflikteve

Afteumlsiteuml peumlr zgjidhjen e konflikteve janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml trajtuar menaxhuar dhe zgjidhur konfliktet neuml meumlnyreuml paqeumlsore duke i udheumlhequr paleumlt neuml konflikt drejt zgjidhjeve optimale qeuml janeuml teuml pranueshme peumlr teuml gjitha paleumlt

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e vetes

Kjo peumlrfshin njohjen dhe teuml kuptuarit kritik teuml mendimeve besimeve ndjenjave dhe motiveve vetjake dhe teuml peumlrkateumlsive kulturore dhe perspektiveumls vetjake mbi boteumln

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e gjuheumls dhe komunikimit

Kjo peumlrfshin njohjen dhe teuml kuptuarit kritik teuml konventave shoqeumlrore peumlrkateumlse verbale dhe jo-verbale komunikuese qeuml veprojneuml brenda gjuheumls (gjuheumlve) qeuml flitet (fliten) prej dikujt teuml efekteve qeuml mund teuml keneuml stile teuml ndryshme teuml komunikimit mbi njereumlz teuml tjereuml dhe teuml meumlnyreumls se si ccedildo gjuheuml i shpreh kuptimet kulturore neuml njeuml meumlnyreuml unike

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e boteumls

Kjo peumlrfshin njeuml trupeuml teuml madhe dhe komplekse njohurish dhe teuml kuptuarit kritik neuml njeuml seumlreuml fushash duke peumlrfshireuml politikeumln ligjin teuml drejtat e njeriut kultureumln kulturat feneuml historineuml median ekonomineuml mjedisin dhe qeumlndrueshmeumlrineuml

Page 15

1 Hyrje

K y dokument propozon njeuml model konceptual teuml kompetencave qeuml iu jep mundeumlsi qytetareumlve teuml marrin pjeseuml efektivisht neuml kultureumlne demokraciseuml Qeumlllimi i modelit eumlshteuml teuml peumlrshkruajeuml kompetencat qeuml duhen peumlrftuar nga nxeumlneumlsit neumlse ata

duan teuml beumlhen qytetareuml pjeseumlmarreumls efektiveuml dhe teuml jetojneuml neuml paqe seuml bashku me teuml tjereumlt si teuml barabarteuml neuml shoqeumlri demokratike me larmi kulturore Synimi eumlshteuml qeuml modeli i parashtruar neuml keumlteuml dokument teuml peumlrdoret peumlr teuml informuar vendimmarrjen dhe planifikimin neuml arsim duke i ndihmuar sistemet arsimore teuml peumlrgatiten peumlr formimin e nxeumlneumlsve peumlr jeteumln si qytetareuml demokratikeuml kompetenteuml1

Termi ldquokultura e demokraciseumlrdquo neuml vend teuml ldquodemokraciseumlrdquo peumlrdoret neuml kontekstin aktual peumlr teuml theksuar faktin se ndeumlrsa demokracia nuk mund teuml ekzistojeuml pa institucionet dhe ligjet demokratike keumlto institucione dhe ligje nuk mund teuml funksionojneuml neuml praktikeuml neumlse nuk bazohen neuml kultureumlne demokraciseuml dometheumlneuml neuml vlerat dhe praktikat demokratike Mes teuml tjerave keumltu peumlrfshihet peumlrkushtimi ndaj shtetit teuml seuml drejteumls dhe teuml drejtave teuml njeriut peumlrkushtimi ndaj sfereumls publike bindja se konfliktet duhet teuml zgjidhen paqeumlsisht pranimi dhe respektimi i diversitetit gatishmeumlria peumlr teuml shprehur opinionet tona gatishmeumlria peumlr teuml deumlgjuar opinionet e teuml tjereumlve angazhimi kundrejt vendimeve qeuml merren nga shumicat angazhimi ndaj mbrojtjes seuml pakicave e teuml drejtave teuml tyre si dhe gatishmeumlria peumlr trsquou angazhuar neuml dialog peumlrtej dallimeve kulturore

Modeli qeuml peumlrshkruhet neuml keumlteuml dokument e konsideron dialogun ndeumlrkulturor me reumlndeumlsi themelore peumlr proceset demokratike brenda shoqeumlrive me larmi kulturore Njeuml parim themelor i demokraciseuml eumlshteuml qeuml njereumlzit qeuml preken nga vendimet politike duhet teuml jeneuml neuml gjendje teuml shprehin keumlndveumlshtrimet e tyre kur merren keumlto vendime dhe vendimmarreumlsit duhet trsquoiu kushtojneuml veumlmendje keumltyre pikeumlpamjeve Dialogu ndeumlrkulturor eumlshteuml mjeti i veteumlm meuml i reumlndeumlsisheumlm neumlpeumlrmjet teuml cilit qytetareumlt mund trsquoiu shprehin opinionet aspiratat shqeteumlsimet dhe nevojat e veta atyre qeuml kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga ata Kjo do teuml thoteuml se neuml shoqeumlri me kultura teuml larmishme dialogu ndeumlrkulturor eumlshteuml thelbeumlsor peumlr diskutimin debatin dhe vendimmarrjen demokratike si dhe peumlr trsquoua beumlreuml teuml mundur qytetareumlve teuml kontribuojneuml neuml vendimmarrjen politike neuml nivel teuml barabarteuml Po ashtu qeumlndrimet demokratike janeuml thelbeumlsore peumlr dialogun ndeumlrkulturor pasi veteumlm kur individeumlt e shohin njeumlri-tjetrin si teuml barabarteuml neuml demokraci mund teuml ndodheuml komunikimi e dialogu me respekt midis tyre Kultura e demokraciseuml dhe dialogu ndeumlrkulturor janeuml thelbeumlsisht teuml ndeumlrvarura neuml shoqeumlri me larmi kulturore

1 Neuml keumlteuml dokument termi ldquoqytetareumlrdquo peumlrdoret peumlr teuml neumlnkuptuar teuml gjitheuml individeumlt e prekur nga vendimmarrja demokratike teuml cileumlt mund teuml angazhohen neuml proceset dhe institucionet demokratike (neuml vend qeuml trsquoiu referohet atyre qeuml mbajneuml neumlnshteteumlsineuml ligjore dhe pasaporteumln e njeuml shteti teuml caktuar


Ashtu siccedil veuml neuml dukje edhe Dokumenti Informues i Keumlshillit teuml Evropeumls mbi dialogun ndeumlrkulturor (2008)2 kompetencat qeuml qytetareumlt duhet teuml peumlrftojneuml neuml rast se duhet teuml marrin pjeseuml efektivisht neuml kultureumln e demokraciseuml nuk merren automatikisht por duhen nxeumlneuml e praktikuar Arsimi ka njeuml rol kyccedil peumlr teuml luajtur neuml keumlteuml drejtim Arsimi ka shumeuml qeumlllime peumlrfshi peumlrgatitjen e individeumlve peumlr tregun e puneumls mbeumlshtetjen e zhvillimit personal dhe ofrimin e njeuml baze teuml gjereuml njohurish teuml thelluara neuml shoqeumlri Megjithateuml peumlrveccedil keumlsaj arsimi ka njeuml rol themelor neuml peumlrgatitjen e individeumlve peumlr jeteumln si qytetareuml demokrateuml dhe ai eumlshteuml neuml njeuml pozicion unik peumlr teuml orientuar e mbeumlshtetur nxeumlneumlsit neuml peumlrftimin e kompetencave qeuml janeuml teuml nevojshme peumlr pjeseumlmarrjen efektive neuml proceset demokratike dhe dialogun ndeumlrkulturor

Sistemi arsimor qeuml i pajis njereumlzit me keumlto kompetenca i fuqizon ata duke iu dheumlne kapacitetet peumlr teuml cilat kaneuml nevojeuml qeuml teuml beumlhen pjeseumlmarreumls aktiveuml neuml proceset demokratike neuml dialogun ndeumlrkulturor dhe neuml shoqeumlri meuml neuml peumlrgjitheumlsi Po ashtu ai i pajis ata me afteumlsineuml peumlr teuml funksionuar si agjenteuml shoqeumlroreuml autonomeuml teuml cileumlt janeuml neuml gjendje teuml zgjedhin e ndjekin objektivat e tyre neuml jeteuml Modeli aktual i kompetenceumls eumlshteuml hartuar peumlr teuml ndihmuar planifikimin arsimor peumlr arritjen e keumltij objektivi teuml fuqizimit teuml teuml gjitheuml nxeumlneumlsve3

2 Keumlshilli i Evropeumls(2008) Dokument Informativ mbi Dialogun Kulturor ldquoTeuml jetosh seuml bashku si teuml barabarteuml me dinjitetrdquo Strasburg Komiteti i Ministrave Keumlshilli i Evropeumls Gjendet neuml adreseumln wwwcoeinttdg4interculturalsourcewhite20paper_final_revised_enpdf vizituar meuml17 shkurt 2016

3 Duhet theksuar se synohet qeuml kuadri aktual nuk do teuml zbatohet veteumlm peumlr nxeumlneumlsit e arsimit normal por edhe peumlr nxeumlneumlsit me nevoja teuml posaccedilme arsimore Nxeumlneumlsit me nevoja teuml posaccedilme arsimore(teuml cileumlt mund teuml keneuml paafteumlsi apo deumlmtime fizike teuml teuml nxeumlnit emocionale teuml sjelljes apo shqisore dhe mund teuml jeneuml ose jo neuml arsimin normal)geumlzojneuml sakteumlsisht teuml njeumljtat teuml drejta njereumlzore dhe liri themelore si teuml gjitheuml nxeumlneumlsit e tjereuml peumlrfshi teuml drejteumln peumlr trsquou arsimuar Peumlrdorimi i kuadrit aktual peumlr teuml mbeumlshtetur planifikimin peumlr keumlta nxeumlneumls eumlshteuml thelbeumlsore peumlr fuqizimin e tyre peumlr trsquoiu dheumlne mundeumlsi teuml marrin pjeseuml neuml proceset demokratike dhe dialogun ndeumlrkulturor me potencial teuml ploteuml

Page 17

2 Njeuml supozim bazeuml kompetencat janeuml teuml nevojshme por jo teuml mjaftueshme

P eumlrpara peumlrvijimit teuml modelit eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml sqarojmeuml dy supozime neuml sfond qeuml qeumlndrojneuml neuml themel teuml qasjes aktuale I pari ndeumlr ta eumlshteuml se edhe pse eumlshteuml e nevojshme qeuml qytetareumlt teuml peumlrftojneuml njeuml gameuml kompetencash peumlr

teuml marreuml pjeseuml efektivisht neuml proceset demokratike keumlto kompetenca nuk janeuml teuml mjaftueshme qeuml kjo pjeseumlmarrje teuml ndodheuml Arsyet peumlr keumlteuml janeuml si vijon

Seuml pari njeuml kultureuml demokracie keumlrkon peumlrveccedilse qytetareuml kompetenteuml struktura e procedura teuml peumlrshtatshme politike e ligjore peumlr teuml mbeumlshtetur qytetareumlt qeuml ata teuml ushtrojneuml kompetencat e tyre Arsyeja peumlr keumlteuml eumlshteuml se strukturat dhe procedurat si dhe mundeumlsiteuml peumlr njeuml angazhim aktiv qeuml iu vihen neuml dispozicion apo u mohohen qytetareumlve mund teuml sheumlrbejneuml si mundeumlsues apo frenues dometheumlneumls teuml veprimeve demokratike dhe ndeumlrkulturore qeuml qytetareumlt janeuml neuml gjendje teuml ndeumlrmarrin Peumlr trsquoiu dheumlneuml njeuml shembull teuml thjeshteuml neumlse njeuml vend iu mohon teuml drejteumln peumlr teuml votuar neuml zgjedhjet kombeumltare migranteumlve teuml brezit teuml pareuml peumlrpara natyralizimit teuml tyre ateumlhereuml pavareumlsisht sesa kompetent demokratikisht eumlshteuml brezi i migranteumlve teuml brezit teuml pareuml ata nuk do teuml jeneuml neuml gjendje ta ushtrojneuml keumlteuml kompetenceuml neuml zgjedhjet kombeumltare neuml rast se nuk janeuml natyralizuar Njeuml shembull meuml kompleks mundeumlsiteuml e qytetareumlve peumlr veprimtari dhe pjeseumlmarrje demokratike janeuml teuml kufizuara neumlse nuk ka ose ka pak kanale apo organizma institucionale keumlshilluese peumlrmes teuml cilave qytetareumlt mund trsquoiu komunikojneuml keumlndveumlshtrimet e tyre politikaneumlve dhe politikeumlbeumlreumlsve Kur ndodh kjo qytetareumlt do teuml duhet teuml gjejneuml forma alternative teuml veprimit demokratik neumlse deumlshirojneuml qeuml zeumlri i tyre teuml deumlgjohet Njeuml shembull i treteuml neumlse nuk ka organizime ose struktura institucionale peumlr teuml mbeumlshtetur dialogun ndeumlrkulturor ateumlhereuml qytetareumlt ka meuml pak teuml ngjareuml teuml angazhohen neuml keumlteuml dialog Megjithateuml neumlse qeveriteuml ndeumlrmarrin hapa aktive peumlr teuml ngritur ose ndeumlrmjeteumlsuar njeuml mori vendesh e hapeumlsirash peumlr dialog (psh qendra kulturore e sociale klube rinore qendra edukimi mjedise teuml tjera apo hapeumlsira virtuale argeumltimi) dhe nxisin e inkurajojneuml peumlrdorimin e keumltyre mjediseve peumlr veprimtari ndeumlrkulturore ateumlhereuml qytetareumlt ka meuml shumeuml teuml ngjareuml teuml angazhohen neuml dialogun ndeumlrkulturor Me fjaleuml teuml tjera neuml vareumlsi teuml konfigurimit teuml tyre organizimet institucionale mund teuml lejojneuml kanalizojneuml kufizojneuml ose frenojneuml meumlnyrat neuml teuml cilat qytetareumlt ushtrojneuml kompetencat e tyre demokratike dhe ndeumlrkulturore Ushtrimi i kompetencave nuk varet veteumlm nga fakti neumlse ato janeuml fituar apo jo Keumlsisoj ndeumlrkoheuml qeuml institucionet demokratike nuk janeuml teuml veteumlmjaftueshme (pa njeuml kultureuml demokracie qeuml i shoqeumlron) ndodh po ashtu qeuml kultura e demokraciseuml nuk qeumlndron dot e vetme (neuml mungeseuml teuml institucioneve teuml duhura)


Edhe peumlrftimi i kompetencave demokratike dhe ndeumlrkulturore mund teuml mos jeteuml i mjaftuesheumlm peumlr trsquoiu dheumlneuml mundeumlsi qytetareumlve teuml marrin pjeseuml neuml proceset demokratike dhe dialogun ndeumlrkulturor peumlr arsye teuml tjera Prania e modeleve sistematike teuml dizavantazhimit dhe diskriminimit si dhe dallimet neuml shpeumlrndarjen e burimeve brenda shoqeumlriseuml mund teuml frenojneuml fuqizimin efektiv teuml shumeuml njereumlzve peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml nivel teuml barabarteuml pavareumlsisht shkalleumlsseuml tyre teuml kompetenceumls (psh duke kufizuar aksesin neuml burimet e informacionit apo aksesin e tyre neuml burimet kohore dhe financiare qeuml janeuml teuml nevojshme peumlr pjeseumlmarrjen) Keumlto pabarazi dhe dizavantazhe janeuml shpesh teuml peumlrbeumlra meuml tej nga pabarazi pushteti dhe njeumlanshmeumlriteuml institucionale qeuml ccedilojneuml neuml mbizoteumlrimin e konteksteve dhe mundeumlsive demokratike dhe institucionale nga ata qeuml mbajneuml pozicione teuml privilegjuara Margjinalizimi dhe peumlrjashtimi sistematik nga proceset demokratike dhe shkeumlmbimet ndeumlrkulturore mund teuml sjellin mosangazhimin e peumlrjashtimin civil Peumlr teuml gjitha keumlto arsye duhen marreuml masa teuml posaccedilme peumlr trsquou siguruar aneumltareumlt e grupeve teuml paprivilegjuara teuml geumlzojneuml barazi teuml mireumlfillteuml neuml poziteuml Me fjaleuml teuml tjera nuk eumlshteuml e mjaftueshme veteumlm trsquoi pajiseumlsh qytetareumlt me kompetencat qeuml peumlrcakton modeli aktual Eumlshteuml po keumlshtu e nevojshme qeuml teuml merren masa peumlr teuml luftuar pabaraziteuml dhe dizavantazhet strukturore

Peumlr pasojeuml qasja aktuale presupozon se kompetencat qeuml peumlrshkruhen neuml keumlteuml dokument janeuml teuml nevojshme peumlr pjeseumlmarrje neuml proceset demokratike dhe dialogun ndeumlrkulturor por janeuml teuml pamjaftueshme peumlr ta siguruar keumlteuml pjeseumlmarrje Edhe pse ky dokument peumlrqendrohet veteumlm te kompetencat qeuml iu duhen qytetareumlve gjateuml teumlreuml koheumls duhet pasur parasysh nevoja peumlr struktura teuml peumlrshtatshme institucionale dhe peumlr veprim kundeumlr pabarazive dhe dizavantazheve strukturore

Page 19

3 Njeuml supozim tjeteumlr bazeuml teuml gjitha kulturat janeuml neuml brendeumlsi heterogjene teuml kundeumlrshtuara dinamike dhe vazhdimisht ne evolim

S upozimi i dyteuml neuml sfond qeuml qeumlndron neuml themel teuml qasjes aktuale ka teuml beumljeuml me konceptin e kultureumls qeuml peumlrdor ldquoKulturardquo eumlshteuml koncept i veumlshtireuml peumlr trsquou peumlrkufizuar meuml seuml shumti sepse grupet kulturore janeuml neuml brendeumlsi

heterogjene dhe peumlrqafojneuml njeuml gameuml praktikash e normash teuml larmishme qeuml shpesh debatohen ndryshohen me kalimin e koheumls dhe zbatohen nga individeumlt neuml meumlnyra teuml personalizuara Theumlneuml keumlteuml ccedildo kultureuml e dheumlneuml mund teuml interpretohet si e peumlrbeumlreuml prej tri aspektesh burimet materiale qeuml peumlrdoren nga aneumltareumlt e grupit (psh vegla ushqime veshmbathje) burimet e bashkeumlndara sociale teuml grupit (psh gjuha feja rregullat e sjelljes shoqeumlrore) dhe burimet subjektive qeuml peumlrdoren nga aneumltareumlt individualeuml teuml grupit (psh vlerat qeumlndrimet besimet dhe praktikat qeuml peumlrdorin peumlrgjitheumlsisht aneumltareumlt e grupit si kuadeumlr referimi peumlr trsquoi dheumlneuml kuptim e peumlr trsquou raportuar me boteumln) Kultura e grupit eumlshteuml njeuml kompoziteuml e peumlrbeumlreuml prej teuml tria keumltyre aspekteve ndash ajo peumlrbeumlhet nga njeuml rrjet burimesh materiale shoqeumlrore e subjektive Teuml gjitha keumlto burime shpeumlrndahen neuml mbareuml grupin por ccedildo aneumltar individual i grupit peumlrveteumlson e peumlrdor veteumlm njeuml neumlngrup teuml numrit teuml peumlrgjithsheumlm teuml burimeve kulturore qeuml mund teuml jeneuml neuml dispozicion teuml tyre

Peumlrkufizimi i kultureumls neuml keumlteuml meumlnyreuml neumlnkupton se grupet e ccedildo madheumlsie mund teuml keneuml kulturat e tyre dalluese Keumltu peumlrfshihen kombet grupet etnike grupet fetare qytetet lagjet organizatat e puneumls grupimet profesionale grupimet e orientimit seksual grupet me afteumlsi teuml kufizuara grupet e breznive dhe familjet Peumlr keumlteuml arsye teuml gjitheuml njereumlzit iu peumlrkasin njeumlkoheumlsisht e identifikohen me shumeuml grupe teuml ndryshme e kulturat qeuml i bashkeumlshoqeumlrojneuml

Zakonisht brenda grupeve kulturore ka ndryshueshmeumlri teuml konsiderueshme pasi burimet qeuml perceptohet se shoqeumlrojneuml aneumltareumlsineuml neuml grup hasin shpesh neuml qeumlndreseumln kundeumlrshtineuml apo refuzimin nga individeuml dhe neumlngrupe teuml ndryshme brenda tij Peumlrveccedil keumlsaj edhe kufijteuml e veteuml grupit dhe e atyre qeuml perceptohen se janeuml brenda grupit dhe qeuml janeuml jashteuml grupit mund teuml debatohen nga aneumltareuml teuml ndrysheumlm teuml grupit ndash kufijteuml e grupit kulturor janeuml shpesh mjaft teuml mjegullt


Kjo ndryshueshmeumlri e kundeumlrshti e brendshme e kulturave eumlshteuml pjeseumlrisht pasojeuml e faktit qeuml teuml gjitheuml njereumlzit iu peumlrkasin grupeve teuml shumeumlfishta dhe kulturave teuml tyre por marrin pjeseuml neuml konstelacione teuml ndryshme kulturash keshtu qeuml meumlnyra se si gjitheumlsecili pozicionohet ndaj ccedildo kulture varet seuml paku pjeseumlrisht nga keumlndveumlshtrimet e pranishme neuml kulturat e tjera ku ata marrin gjithashtu pjeseuml Me fjaleuml teuml tjera peumlrkateumlsiteuml kulturore kryqeumlzohen neuml meumlnyreuml teuml tilleuml qeuml ccedildo person teuml zeumlreuml njeuml pozicion unik kulturor Peumlrveccedil keumlsaj kuptimet dhe ndjenjat qeuml njereumlzit iu bashkeumlngjisin kulturave teuml caktuara janeuml teuml personalizuara si pasojeuml e historive teuml tyre jeteumlsore peumlrvojave vetjake dhe personaliteteve individuale

Peumlrkateumlsiteuml kulturore janeuml fluide e dinamike me spikatjet subjektive te identiteteve kulturore e shoqeumlrore te luhatshme sa here qeuml individeumlt kalojneuml nga njeuml situateuml neuml tjetreumln dhe peumlrkateumlsi teuml ndryshme ndash ose grupe teuml ndryshme peumlrkateumlsish qeuml ndeumlrthuren ndash dalin neuml pah sipas kontekstit teuml caktuar kulturor qeuml ndeshet Luhatjet neuml reumlndeumlsineuml e peumlrkateumlsive kulturore lidhen gjithashtu edhe me ndryshimet e interesave nevojave objektivave dhe pritshmeumlriveteuml njereumlzve pas situatave me teuml cilat ndeshen dhe peumlrgjateuml koheumls Meuml tej teuml gjitha grupet dhe kulturat e tyre janeuml dinamike dhe ndryshojneuml me kalimin e koheumls si rezultat i ngjarjeve dhe zhvillimeve politike ekonomike dhe historike dhe si rezultat i ndeumlrveprimeve dhe ndikimeve nga kulturat e grupeve teuml tjera Po ashtu ato ndryshojneuml me kalimin e koheumls peumlr shkak teuml kundeumlrshtimeve teuml brendshme teuml aneumltareumlve teuml tyre ndaj kuptimeve normave vlerave dhe praktikave teuml grupit

Ky koncept qeuml qeumlndron neuml themel teuml kultureumls i cili u peumlrdor peumlr teuml hartuar modelin aktual ka ndikime mbi konceptin e ldquondeumlrkulturoresrdquo Neumlse ne teuml gjitheuml marrim pjeseuml neuml kulturat teuml shumta por secili prej nesh merr pjeseuml neuml njeuml konstelacion unik kulturash ateumlhereuml ccedildo situateuml ndeumlrpersonale mund teuml jeteuml njeuml situateuml ndeumlrkulturore Shpesh kur takohemi me njereumlz teuml tjereuml u peumlrgjigjemi si individeuml qeuml kaneuml njeuml gameuml atributesh fizike shoqeumlrore dhe psikologjike qeuml sheumlrbejneuml peumlr trsquoi dalluar nga njereumlz teuml tjereuml Megjithateuml ndonjeumlhereuml ne u peumlrgjigjemi neuml termat e peumlrkateumlsive teuml tyre kulturore dhe kur kjo ndodh ne i grupojmeuml ata me njereumlz teuml tjereuml qeuml i ndajneuml keumlto peumlrkateumlsi me ta Ka disa faktoreuml qeuml na nxisin ta zhvendosim kuadrin e referimit nga individi dhe ndeumlrpersonalja te ndeumlrkulturorja Keumltu mes teuml tjerave peumlrfshihet prania e simboleve ose praktikave teuml spikatura kulturore qeuml i sjellin ndeumlrmend perceptuesit kategorineuml kulturore peumlrdorimi i shpeshteuml i kategorive kulturore peumlr teuml menduar peumlr njereumlz teuml tjereuml neuml meumlnyreuml qeuml keumlto kategori teuml jeneuml formuara dhe lehteumlsisht teuml referueshme kur ndeumlrvepron me teuml tjereumlt si dhe dobishmeumlria e kategoriseuml kulturore peumlr teuml ndihmuar qeuml teuml kuptojmeuml se peumlrse personi tjeteumlr po sillet neuml ateuml meumlnyreuml

Keumlshtu lindin situata kulturore ku individi e percepton personin tjeteumlr (ose grupin e personave) si teuml ndrysheumlm nga ana kulturore prej tij Kur personat e tjereuml perceptohen meuml shumeuml si pjeseumltareuml teuml njeuml grupi shoqeumlror dhe kultureumls seuml tij sesa si individeuml ateumlhereuml edhe vetja kategorizohet zakonisht ndash dhe mund teuml paraqitet ndash si pjeseumltare e njeuml grupi kulturor meuml shumeuml sesa neuml terma teuml pastra individuale Situatat ndeumlrkulturore teuml identifikuara neuml keumlteuml meumlnyreuml mund teuml peumlrfshijneuml njereumlz nga vende teuml ndryshme njereumlz nga grupe teuml ndryshme krahinore gjuheumlsore etnike ose teuml besimeve fetare apo njereumlz qeuml ndryshojneuml nga njeumlri-tjetri peumlr shkak teuml meumlnyreumls seuml jeteseumls gjiniseuml mosheumls ose brezit klaseumls shoqeumlrore arsimit profesionit shkalleumls neuml teuml cileumln ndjekin ritet fetare orientimit seksual etj Nga ky keumlndveumlshtrim dialogu ndeumlrkulturor mund

Njeuml supozim tjeteumlr bazeuml Page 21

teuml peumlrkufizohet si ldquoshkeumlmbim i hapur keumlndveumlshtrimesh mbi bazeumln e kuptimit dhe respektit teuml ndeumlrsjelleuml midis individeumlve ose grupeve qeuml e perceptojneuml veten se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga njeumlri-tjetrirdquo

Ka teuml dheumlna teuml konsiderueshme shkencore se dialogu ndeumlrkulturor nxit angazhimin konstruktiv mes dallimeve teuml perceptuara kulturore ul jotoleranceumln paragjykimin e stereotipizimin rrit kohezionin e shoqeumlrive demokratike dhe ndihmon peumlr zgjidhjen e konflikteve Theumlneuml keumlteuml dialogu ndeumlrkulturor mund teuml jeteuml njeuml proces i veumlshtireuml Veccedilaneumlrisht kjo ndodh neuml rastin kur pjeseumlmarreumlsit e perceptojneuml njeumlri-tjetrinsi peumlrfaqeumlsues teuml kulturave qeuml kaneuml njeuml marreumldheumlnie kundeumlrshtuese me njeumlra-tjetreumln (psh si pasojeuml e njeuml konflikti teuml armatosur teuml kaluar ose teuml tasheumlm) ose kur pjeseumlmarreumlsi beson se grupi i tij kulturor ka peumlrjetuar deumlme teuml konsiderueshme (psh diskriminim teuml hapur shfryteumlzim material ose gjenocid) nga duart e njeuml grupi tjeteumlr qeuml perceptojneuml se i peumlrket bashkeumlbiseduesi Neuml teuml tilla rrethana dialogu ndeumlrkulturor mund teuml jeteuml tejet i veumlshtireuml e keumlrkon njeuml nivel teuml larteuml kompetence ndeumlrkulturore si dhe ndjeshmeumlri mjaft teuml konsiderueshme emocionale dhe shoqeumlrore angazhim keumlmbeumlngulje e kurajeuml

Shkurtimisht qasja aktuale presupozon se kulturat janeuml neuml brendeumlsi heterogjene teuml kundeumlrshtuara dinamike dhe neuml ndryshim konstant dhe se situatat ndeumlrkulturore lindin peumlr shkak teuml perceptimit se ka dallime kulturore midis njereumlzve Keumlsisoj modeli aktual i kompetenceumls u referohet shpesh ldquonjereumlzve qeuml perceptohen se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga vetjardquo (neuml vend qeuml peumlr shembull trsquou referohet ldquonjereumlzve nga kultura teuml tjerardquo) Dialogu ndeumlrkulturor shpjegohet si njeuml shkeumlmbim i hapur keumlndveumlshtrimesh midis individeumlve ose grupeve qeuml e perceptojneuml veten me peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga njeumlri-tjetri Dialogu ndeumlrkulturor eumlshteuml tejet i reumlndeumlsisheumlm peumlr nxitjen e angazhimit konstruktiv mes dallimeve kulturore dhe peumlr rritjen e kohezionit teuml shoqeumlrive demokratike edhe pse hapja e plote mund teuml jeteuml shumeuml e veumlshtireuml teuml arrihet neuml disa rrethana

Page 23

4 Koncepti i kompetenceumls qeuml peumlrdoret neuml modelin aktual

T ermi ldquokompetenceumlrdquo mund teuml peumlrdoret neuml shumeuml meumlnyra peumlrfshi peumlrdorimin e peumlrditsheumlm si sinonim peumlr ldquozoteumlsirdquo peumlrdorimin meuml teknik neuml arsimin dhe formimin profesional dhe peumlrdorimin peumlr teuml peumlrcaktuar afteumlsineuml peumlr peumlrmbushjen e

keumlrkesave komplekse neuml njeuml kontekst teuml dheumlneuml Peumlr qeumlllimet e modelit aktual termi ldquokompetenceumlrdquo peumlrkufizohet si ldquozoteumlsia peumlr mobilizimin dhe veumlnien neuml peumlrdorimteuml vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dheose teuml kuptuarit peumlrkateumls me qeumlllim peumlr trsquoiu peumlrgjigjur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive qeuml paraqiten neuml njeuml lloj teuml caktuar kontekstirdquo Institucionet demokratike janeuml njeuml prej keumltyre konteksteve Keumlshtu kompetenca demokratike eumlshteuml afteumlsia peumlr teuml mobilizuar dhe peumlrdorur burimet psikologjike peumlrkateumlse (dmth vlerat qeumlndrimet afteumlsiteuml njohuriteuml dheose teuml kuptuarit) peumlr trsquoiu peumlrgjigjur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive qeuml paraqiten nga situatat demokratike Po keumlshtu kompetenca ndeumlrkulturore eumlshteuml afteumlsia peumlr teuml mobilizuar e peumlrdorur burimet peumlrkateumlse psikologjike peumlr trsquoiu peumlrgjigjur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive teuml paraqitura nga situatat ndeumlrkulturore Neuml rastin e qytetareumlve qeuml jetojneuml neuml shoqeumlri demokratike me diversitet kulturor kompetenca ndeumlrkulturore shpjegohet si njeuml aspekt peumlrbeumlreumls i kompetenceumls demokratike (peumlr arsyet e dheumlna neuml Kapitullin 1)

Eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml theksohet se situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore ndodhin jo veteumlm neuml boteumln fizike por edhe neuml ateuml digjitale neuml internet Me fjaleuml teuml tjera debatet dhe diskutimet demokratike dhe takimet e ndeumlrveprimet ndeumlrkulturore ndodhin jo veteumlm neuml shkeumlmbimet balleuml peumlrballeuml neuml shtypin tradicional e median e transmetuar letra peticione etj por edhe peumlrmes komunikimit teuml ndeumlrmjeteumlsuar nga kompjuteri peumlr shembull neumlpeumlrmjet rrjeteve sociale neuml internet forumeve blogjeve peticioneve dhe posteumls elektronike Modeli i kompetencave qeuml peumlrshkruhet neuml dokumentin aktual gjen zbatim jo veteumlm neuml situatat demokratike e ndeumlrkulturore neuml boteumln fizike por edhe neuml teuml tilla situata neuml boteumln digjitale Peumlr keumlteuml arsye modeli vlen jo veteumlm peumlr edukimin e qytetariseuml demokratike edukimin e teuml drejtave teuml njeriut dhe edukimin ndeumlrkulturor por edhe peumlr edukimin qytetar digjital


Modeli aktual e trajton kompetenceumln si proces dinamik sepse kompetenca peumlrfshin peumlrzgjedhjen aktivizimin organizimin dhe bashkeumlrendimin e burimeve psikologjike peumlrkateumlse qeuml meuml tej zbatohen peumlrmes sjelljes neuml meumlnyreuml teuml tilleumlqeuml individi trsquoi peumlrshtatet siccedil duhet dhe efektivisht njeuml situate teuml dheumlneuml Peumlrshtatja e duhur dhe efektive peumlrfshin monitorimin konstant teuml rezultateve teuml sjelljes dhe teuml situateumls si dhe peumlrshtatjen e modifikimin e sjelljes (qeuml mund teuml peumlrfshijeuml mobilizimin e burimeve teuml tjera psikologjike) neuml rast se kjo eumlshteuml e nevojshme peumlr teuml ploteumlsuar nevojat dhe keumlrkesat neuml ndryshim teuml situateumls Me fjaleuml teuml tjera njeuml individ kompetent i mobilizon dhe peumlrdor burimet psikologjike neuml meumlnyreuml dinamike neuml vareumlsi teuml teuml papriturave teuml situateumls

Peumlrveccedil keumltij peumlrdorimi global dhe teumlreumlsor i termit ldquokompetenceumlrdquo (neuml njeumljeumls) termi ldquokompetencardquo (neuml shumeumls) peumlrdoret neuml raportin aktual peumlr trsquoiu referuar burimeve individuale konkrete (dmth vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dhe teuml kuptuarit specifik) qeuml mobilizohen dhe peumlrdorenpeumlr teuml prodhuara sjelljen kompetente Keumlsisoj neuml keumlteuml dokument kompetenca peumlrbeumlhet nga peumlrzgjedhja aktivizimi dhe organizimi i kompetencave dhe zbatimi i tyre neuml meumlnyreuml teuml bashkeumlrenduar peumlrshtateumlse dhe dinamike neuml situata konkrete

Duhet veumlrejtur se sipas modelit aktual kompetencat nuk peumlrfshijneuml veteumlm afteumlsiteuml njohuriteuml dhe teuml kuptuarit por edhe vlerat e qeumlndrimet Vlerat e qeumlndrimet konsiderohen si thelbeumlsore peumlr sjelljen neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive neuml situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore

Megjithateuml prirjet janeuml peumlrjashtuar nga grupi i kompetencave teuml peumlrcaktuara nga modeli Neuml vend teuml keumlsaj prirjet trajtohen si teuml neumlnkuptuara neuml peumlrkufizimin e kompetenceumls qeuml qeumlndron neuml themel teuml teuml gjitheuml modelit ndash dometheumlneuml kompetenca si mobilizim dhe shpeumlrndarje e kompetencave peumlrmes sjelljes Neumlse kompetencat nuk janeuml mobilizuar dhe peumlrdorur (dmth neumlse nuk ka prirje peumlr trsquoi peumlrdorur neuml sjellje) ateumlhereuml individi nuk mund teuml konsiderohet kompetent Me fjaleuml teuml tjera pasja e prirjes peumlr teuml peumlrdorur kompetencat neuml sjellje eumlshteuml thelbeumlsore peumlr veteuml konceptin e kompetenceumls ndash nuk ka kompetenceuml pa keumlteuml prirje

Neuml situatat jeteumlsore kompetencat rralleuml mobilizohen e peumlrdoren individualisht Neuml teuml kundeumlrt sjellja kompetente peumlrfshin peumlrhereuml aktivizimin dhe zbatimin e njeuml grupi teuml teumlreuml kompetencash Neuml vareumlsi teuml situateumls dhe keumlrkesave sfidave e mundeumlsive teuml caktuara qeuml paraqet njeuml situateuml si dhe nevojave e objektivave specifike teuml individit qeuml gjendet brenda keumlsaj situate do teuml duhet teuml aktivizohen e peumlrdoren njeuml neumlngrup i ndrysheumlm kompetencash

Njeuml shembull se si duhet mobilizuar njeuml grup i teumlreuml kompetencash ofrohet nga dialogu ndeumlrkulturor Ky dialog keumlrkon fillimisht njeuml qeumlndrim teuml hapur karshi personit tjeteumlr qeuml perceptohet me peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona Po ashtu mund teuml nevojitet edhe afteumlsia peumlr teuml tejkaluar ankthet apo pasiguriteuml peumlr takimin dhe ndeumlrveprimin me dikeuml me teuml cilin ndjen se ke pak teuml peumlrbashkeumlta Sidoqofteuml neuml momentin qeuml nis dialogu duhen mobilizuar dhe peumlrdorur afteumlsiteuml gjuheumlsore dhe komunikuese peumlr trsquou siguruar qeuml teuml mos keteuml keqkomunikim dhe qeuml peumlrmbajtja e dialogut teuml mbetet e ndjeshme ndaj nevojave teuml komunikimit dhe normave kulturore teuml personit tjeteumlr Po ashtu mund teuml jeteuml e nevojshme edhe empatia seuml bashku me afteumlsiteuml e teuml meduarit kritik peumlr teuml lehteumlsuar kuptimin e keumlndveumlshtrimeve teuml tjetrit

Koncepti i kompetenceumls qeuml peumlrdoret neuml modelin aktual Page 25

sidomos kur kjo nuk eumlshteuml menjeumlhereuml e dukshme nga ato qeuml ai ose ajo thoteuml Gjateuml dialogut mund teuml daleuml se ka dallime teuml papajtueshme midis keumlndveumlshtrimeve teuml vetes dhe teuml tjetrit Neumlse eumlshteuml ky rasti ateumlhereuml duhet peumlrdorur toleranca ndaj paqarteumlsiseuml dhe teuml pranohet mungesa e njeuml zgjidhjeje teuml qarteuml Keumlshtu sjellja efektive dhe e peumlrshtatshme neuml kontekstin e dialogut ndeumlrkulturor keumlrkon mobilizimin orkestrimin dhe zbatimin me ndjeshmeumlri teuml njeuml game mjaft teuml madhe kompetencash

Njeuml shembull i meumltejsheumlm ofrohet kur qytetari merr njeuml qeumlndrim parimor kundeumlr gjuheumls seuml urrejtjes qeuml iu drejtohet refugjateumlve ose migranteumlve neuml internet Ky qeumlndrim ka teuml ngjareuml teuml niseuml peumlrmes aktivizimit teuml dinjitetit njereumlzor si vlereuml themelore dhe qeuml duhet mbeumlshtetur neumlpeumlrmjet aktivizimit teuml njeuml qeumlndrimi me mendeumlsi qytetare dhe ndjenjeuml peumlrgjegjeumlsie Peumlr teuml kundeumlrshtuar peumlrmbajtjen e gjuheumls seuml urrejtjes duhen zbatuar afteumlsiteuml analitike dhe teuml mendimit kritik Peumlrveccedil keumlsaj formulimi i njeuml peumlrgjigjeje teuml peumlrshtatshme keumlrkon njohuri peumlr teuml drejtat e njeriut si dhe afteumlsi komunikuese me qeumlllim qeuml teuml sigurohet qeuml qeumlndrimi i mbajtur eumlshteuml shprehur neuml meumlnyreumln e duhur dhe i eumlshteuml drejtuar efektivisht audienceumls (audiencave) teuml tij Peumlrveccedil keumlsaj eumlshteuml e nevojshme mbeumlshtetja te njohja dhe teuml kuptuarit e medias digjitale peumlr trsquou siguruar qeuml peumlrgjigjja teuml postohet neuml meumlnyreumln e duhur dhe qeuml ndikimi i saj teuml maksimalizohet Keumlshtu sjellja efektive neuml peumlrgjigje teuml gjuheumls seuml urrejtjes ka nevojeuml po ashtu peumlr mobilizimin dhe orkestrimin e njeuml game teuml gjereuml kompetencash

Njeuml shembull i treteuml ofrohet nga pjeseumlmarrja neuml debatin politik Me qeumlllim qeuml teuml funksionojneuml efektivisht neuml debat komunikimet duhen peumlrshtatur me teuml dyja mediumet e shprehjes (psh teuml folur dhe teuml shkruar) dhe me audienceumln e synuar Peumlrveccedil keumlsaj eumlshteuml e nevojsheumlm teuml zoteumlrohet teuml kuptuarit kritik e liriseuml seuml shprehjes dhe kufijve teuml saj dhe neuml rastet kur komunikimet peumlrfshijneuml persona teuml cileumlt perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga ne teuml keteuml teuml kuptuarin e peumlrshtatshmeumlriseuml kulturore Edhe debati politik keumlrkon njohjen dhe teuml kuptuarit e politikeumls dhe afteumlsineuml peumlr teuml pareuml neuml meumlnyreuml kritike keumlndveumlshtrimet e teuml tjereumlve dhe peumlr teuml vlereumlsuar argumentet qeuml peumlrdorin ata neuml rrjedheumln e debatit Peumlr rrjedhojeuml debatit politik i duhen teuml gjitha kompetencat neuml vijim afteumlsi gjuheumlsore dhe komunikuese njohja dhe teuml kuptuarit e komunikimit njohja dhe teuml kuptuarit e normave kulturore njohja dhe teuml kuptuarit e politikeumls afteumlsi analitike dhe teuml mendimit kritik si dhe afteumlsi peumlr trsquoi peumlrshtatur neuml meumlnyreumln e duhur argumentet tona gjateuml vijimit teuml debatit Keumlshtu edhe njeumlhereuml disa kompetenca duhen mobilizuar bashkeumlrenduar e peumlrdorur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe teuml ndjeshme neuml peumlrputhje me teuml papriturat qeuml lindin gjateuml vijimit teuml debatit

Peumlr ta peumlrmbledhur sjellja kompetente demokratike dhe ndeumlrkulturore shihet nga modeli aktual si diccedilka qeuml lind prej njeuml procesi dinamik dhe peumlrshtateumls gjateuml teuml cilit individi iu peumlrgjigjet neuml meumlnyreuml teuml duhur dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive neuml ndryshim teuml peumlrhersheumlm qeuml paraqesin situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore Kjo arrihet peumlrmes mobilizimit orkestrimit dhe peumlrdorimit me fleksibilitet teuml neumlngrupeve teuml ndryshme teuml burimeve psikologjike qeuml teumlrhiqen neuml meumlnyreuml teuml peumlrzgjedhur nga repertori i ploteuml individual i vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dhe teuml kuptuarit

Page 27

5 Metoda e puneumls e peumlrdorur peumlr identifikimin e kompetencave peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model

N jeuml tipar i reumlndeumlsisheumlm i peumlrmbajtjes seuml modelit aktual teuml kompetenceumls eumlshteuml se ai nuk eumlshteuml hartuar nga zeroja Peumlrkundrazi ai eumlshteuml mbeumlshtetur neuml analizeumln e skemave ekzistuese konceptuale teuml kompetenceumls demokratike dhe

kompetenceumls ndeumlrkulturore Shumica e keumltyre skemave janeuml formuluar peumlrgjateuml viteve nga Keumlshilli i Evropeumls si edhe nga organizma teuml tjera ndeumlrkombeumltare (psh UNESCO OECD-ja Parlamenti Evropian) dhe nga qeveriteuml e ministriteuml kombeumltare teuml arsimit Plus keumlsaj njeuml numeumlr i madh skemash teuml kompetenceumls demokratike dhe ndeumlrkulturore janeuml hartuar nga studiuesit akademikeuml Keumlto skema teuml ndryshme dallojneuml neuml meumlnyreuml teuml konsiderueshme neuml struktureuml dhe peumlrmbajtje Peumlrhapja e modeleve teuml ndryshme paraqet njeuml dilemeuml peumlr planifikuesit dhe politikeumlbeumlreumlsit neuml fusheumln e arsimit teuml cileumlt keumlrkojneuml teuml gjejneuml njeuml model meuml kompetent mbi teuml cilin teuml mbeumlshtesin puneumln e tyre Modeli i propozuar neuml dokumentin aktual eumlshteuml njeuml peumlrpjekje peumlr teuml ofruar njeuml instrumentqeuml ngeumlrthen sintetizon dhe ndeumlrtohet mbi tiparet optimale teuml skemave ekzistuese teuml kompetenceumls

51 Shqyrtimi i skemave ekzistuese teuml kompetencave

Metoda e peumlrdorur peumlr teuml identifikuar burimet psikologjike qeuml do teuml peumlrfshihen neuml modelin aktual nisi me njeuml shqyrtim teuml skemave ekzistuese teuml kompetenceumls demokratike dhe kompetenceumls ndeumlrkulturore Peumlr qeumlllimet e keumltij shqyrtimi skemat e kompetenceumls demokratike dhe ndeumlrkulturore u peumlrkufizuan si skema qeuml identifikojneuml e peumlrshkruajneuml grupin peumlrkateumls teuml vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dheose teuml kuptimit qeuml duhen mobilizuar e peumlrdorur peumlr trsquoiu peumlrgjigjur neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive keumlrkesave sfidave dhe mundeumlsive teuml paraqitura peumlrkateumlsisht nga situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore


Shqyrtimi peumlrfshiu neuml fusheumln e vet teuml veprimit veteumlm skemat e kompetencave teuml peumlrkufizuara neuml keumlteuml meumlnyreuml Ka edhe lloje teuml tjera kuadresh qeuml janeuml formuluar peumlr teuml shpjeguar sjelljen demokratike ose ateuml ndeumlrkulturore por qeuml nuk kaneuml si objektiv pareumlsor identifikimin dhe peumlrshkrimin e grupeve peumlrkateumlse teuml vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dheose teuml kuptimit Ndeumlrkoheuml keumlto kuadre teuml tjera synojneuml teuml shpjegojneuml (i) proceset shoqeumlrore dheose psikologjike neumlpeumlrmjet teuml cilave lind sjellja demokratike ose ndeumlrkulturore (ii) faktoreumlt qeuml ndikojneuml neuml sjelljen demokratike ose ndeumlrkulturore teuml individeumlve ose (iii) rendin apo fazat zhvillimore peumlrgjateuml teuml cilave individeumlt fitojneuml njeuml sjellje demokratikeuml ose ndeumlrkulturore Keumlto modele procesi modele ndikimi dhe modele zhvillimore u peumlrjashtuan nga shqyrtimi peumlrveccedilse kur edhe ato ofronin njeuml peumlrshkrim teuml hapur teuml grupeve peumlrkateumlse teuml vlerave qeumlndrimeve afteumlsive njohurive dheose teuml kuptimit

Procesi i shqyrtimit identifikoi dhe mblodhi bashkeuml njeuml numeumlr prej 101 skemash kompetence gjithsej qeuml u peumlrputheumln me peumlrkufizimin e dheumlneuml meuml sipeumlr Referencat peumlr keumlto 101 skema jepen neuml Shtojceumln A Ka disa pika qeuml duhen theksuar rreth keumltyre skemave teuml ndryshme

Seuml pari disa skema artikulohen si lista teuml qarta kompetencash kurse teuml skema teuml tjera janeuml teuml shtjelluara neuml tekste shumeuml meuml teuml gjata qeuml keumlrkojneuml puneuml peumlr nxjerrjen dhe peumlrshkrimin e kompetencave specifike prej tyre

Seuml dyti skemat qeuml u shqyrtuan ndryshojneuml sa u peumlrket metodave teuml peumlrdorura nga autoreumlt e tyre peumlr trsquoi ndeumlrtuar ato Peumlr shembull disa janeuml mbeumlshtetur neuml shqyrtimin sistematik teuml literatureumls keumlrkimore disa rrjedhin statistikisht nga sondazhe dhe teuml dheumlna teuml tjera empirike disa bazohen neuml informacionin e marreuml nga burimet e specializuara teuml informacionit si meumlsuesit akademikeumlt studiuesit teuml diplomuarit ose puneumldheumlneumlsit disa bazohen neuml shqyrtimet e skemave teuml meumlparshme konceptuale disa bazohen neuml opinionin e njeuml grupi eksperteumlsh dhe disa mbi opinionin e njeuml eksperti individual

Seuml treti skemat nuk janeuml gjithnjeuml teuml varura nga njeumlra-tjetra Peumlr shembull disa autoreuml kaneuml qeneuml veccedilaneumlrisht prodhimtareuml dhe kaneuml hartuar skema teuml shumta qeuml shpesh shfaqin mbivendosje teuml konsiderueshme dhe disa autoreuml kaneuml mbeumlshtetur e modifikuar veteumlm neuml meumlnyra relativisht teuml vogla skemat e kompetenceumls teuml propozuara nga autoreuml teuml tjereuml

Seuml kateumlrti ndeumlrsa shumica e skemave ofron peumlrshkrime teuml kompetencave teuml keumlrkuara nga qytetareumlt neuml peumlrgjitheumlsi disa prej skemave ofrojneuml peumlrshkrime teuml kompetencave meuml teuml specializuara qeuml nevojiten peumlr grupe teuml veccedilanta profesionale si meumlsuesit apo keumlshilluesit psikologjikeuml

Seuml pesti dhe ndoshta meuml problematike ka mospeumlrputhje teuml meumldha neuml keumlto skema teuml ndryshme sa i peumlrket (i) numrit teuml kompetencave qeuml peumlrmbajneuml (ii) nivelit teuml peumlrgjithsheumlm neuml teuml cilin peumlrshkruhen keumlto kompetenca (iii) kompetencat e veccedilanta qeuml janeuml peumlrfshireuml dhe (iv) meumlnyrat neuml teuml cilat kompetencat janeuml grupuar dhe klasifikuar

Option de bloc espace entre les para-

graphes modifieacute pour que la page

paraisse moins aeacutereacutee

Metoda e puneumls e peumlrdorur peumlr identifikimin e kompetencave peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model Page 29

52 Zbeumlrthimi i skemave ekzistuese teuml kompetencave

Neuml hapin tjeteumlr teuml analizeumls 101 skemat u zbeumlrthyen peumlr teuml identifikuar teuml gjitha kompetencat individuale qeuml peumlrmbajneuml dhe keumlto kompetenca u grupuan neuml sipas lidhjes midis tyre Ky procesi ccediloi neuml identifikimin e 55 kompetencave teuml mundshme qeuml vlejneuml peumlr kultureumln e demokraciseuml nga 101 skemat Keumlto 55 kompetenca janeuml teuml renditura neuml Shtojceumln B Duhet veumlneuml neuml dukje se disa kompetenca ishin teuml pranishme neuml njeuml numeumlr relativisht teuml madh skemash kurse kompetenca teuml tjera ishin specifike peumlr veteumlm njeuml ose njeuml numeumlr shumeuml teuml vogeumll skemash

Jo teuml gjitha kompetencat mund teuml vendoseshin me bindje teuml ploteuml neuml grupe teuml caktuara Veumlshtireumlsiteuml neuml radhitjen e kompetencave neuml grupe ndodheumln peumlr disa arsye Peumlr shembull disa kompetenca neuml formeumln si janeuml peumlrcaktuar neuml skemat e tyre konceptuale janeuml thelbeumlsisht teuml paqarta ose teuml vagullta Teuml tjera kompetenca janeuml formuluar brenda skemave teuml tyre neuml meumlnyreuml teuml tilleuml qeuml kombinojneuml ato qeuml duket se janeuml dy ose meuml shumeuml kompetenca teuml ndara duke e beumlreuml si rezultat teuml veumlshtireuml peumlr teuml kuptuar se cili ishte fokusi kryesor i synuar Neuml ato raste kur u vu re kjo lloj ldquokompetencerdquo ajo ldquokompetenceumlrdquo u peumlrfshi disa hereuml neuml grupet e renditura neuml Shtojceumln B neumln teuml gjitheuml titujt qeuml gjenin zbatim Sidoqofteuml neuml disa raste po teuml njeumljtat kombinime teuml atyre qeuml mund teuml interpretoheshin si dy ose meuml shumeuml kompetenca teuml veccedilantau konstatua se ishin teuml pranishme neuml njeuml numeumlr teuml madh skemash teuml shqyrtuara Peumlr shkak teuml konsensusit teuml duksheumlm rreth keumltyre kombinimeve teuml caktuara disa prej titujve qeuml shfaqen neuml Shtojceumln B ruajteumln peumlrkoheumlsisht keumlto njeumlsi meuml teuml komplekse

53 Identifikimi i kompetencave peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model

Peumlr teuml ndihmuar neuml shkurtimin e keumlsaj liste prej 55 kompetencash neuml njeuml listeuml meuml teuml menaxhueshme dhe gjateumlsi meuml praktike dhe peumlr teuml sistemuar peumlrmbajtjen e listeumls u artikulua njeuml grup kriteresh parimore peumlr peumlrfshirjen e njeuml kompetence neuml modelin e ri U vendos se peumlr peumlrfshirjen neuml model kompetencat duhet teuml peumlrmbushnin shtateuml kritere

(i) Teuml qarta konceptualisht

Veteumlm kompetencat qeuml ishin teuml qarta konceptualisht u peumlrfshineuml neuml model Kompetencat e paqarta teuml pasakta ose me kuptim teuml pacaktuar u peumlrjashtuan

(ii) Teuml formuluara meuml shumeuml neuml nivel teuml peumlrgjithsheumlm sesa specifik

Njeuml parim i dyteuml ishte qeuml kompetencat duhej teuml merreshin meuml shumeuml neuml nivel teuml peumlrgjithsheumlm sesa specifik peumlrshkrimi me qeumlllim qeuml modeli teuml ishte sa meuml gjitheumlpeumlrfshireumls teuml qe e mundur pa qeneuml shterues neuml holleumlsi specifike Kjo do trsquoiu japeuml mundeumlsi peumlrdoruesve teuml peumlrshtatin peumlrshkrimin e peumlrgjithsheumlm sipas rastit me kontekstet dhe nevojat e tyre teuml caktuara

(iii) Teuml palidhura me ndonjeuml rol teuml caktuar profesional

Si peumlrfundim i pikeumls seuml meumlsipeumlrme ishte se kompetencat neuml model nuk duhej teuml lidheshin konkretisht me njeuml rol teuml caktuar profesional (si meumlsuesi apo psikologu)


Megjithateuml zgjedhja duhet mbajtur e hapur peumlr peumlrdoruesit qeuml ata trsquoua peumlrshtatin modelin e peumlrgjithsheumlm grupeve profesionale teuml caktuara sipas rastit kur kjo eumlshteuml e nevojshme

(iv) Jo teuml jeneuml ideosinkretike veteumlm peumlr njeuml ose shumeuml pak skema kompetence teuml shqyrtuara

Parimi i kateumlrt ishte se kompetencat neuml model nuk duhet teuml ishin ideosinkretike veteumlm peumlr njeuml ose shumeuml pak skema kompetence teuml shqyrtuara Neuml teuml kundeumlrt kompetencat qeuml do teuml nxirreshin peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model duhej teuml ishin ato mbi teuml cilat kishte njeuml shkalleuml teuml konsiderueshme konsensusi neuml skemat e shqyrtuara

(v) Jo sjellje peumlrmes teuml cilave shfaqet kompetenca

Po ashtu u vendos qeuml kompetencat neuml model teuml kufizoheshin te burimet e brendshme psikologjike (dmth te vlerat qeumlndrimet afteumlsiteuml njohuriteuml dhe kuptimin) dhe teuml peumlrjashtonin sjelljet peumlrmes teuml cilave shfaqen keumlto burime Veteuml sjelljet janeuml rezultate teuml jashtme teuml zbatimit teuml kompetencave peumlr teuml peumlrmbushur keumlrkesat sfidat dhe mundeumlsiteuml e paraqitura nga njeuml situateuml e caktuar Ccedildo kompetenceuml ka shprehje neuml sjellje dhe teuml gjitha sjelljet kompetente janeuml produkt i peumlrdorimit teuml njeuml ose meuml shumeuml kompetencave qeuml qeumlndrojneuml neuml themel Sjelljet nuk janeuml kompetenca teuml veccedilanta neuml vetvete por janeuml mjete peumlr teuml vlereumlsuar ose jo kompetencat individuale qeuml janeuml fituar1

(vi) Teuml dallueshme konceptualisht nga kompetencat e tjera

Njeuml tjeteumlr parim ishte se kompetencat e peumlrfshira neuml model duhet teuml jeneuml konceptualisht teuml dallueshme njeumlra nga tjetra Ky parim u peumlrdor peumlr teuml shmangur problemet e peumlrshkruesve peumlr secileumln kompetenceuml duke minimizuar gjasat qeuml i njeumljti peumlrshkrues teuml zbatohej peumlr shumeuml kompetenca Neuml praktikeuml ishte e veumlshtireuml qeuml ky kriter teuml ruhej neuml meumlnyreuml teuml njeumltrajtshme Peumlr rrjedhojeuml pranohet se ka raste tek-tuk teuml mbivendosjes seuml pjesshme midis kompetencave qeuml neuml fund u peumlrfshineuml neuml model (psh midis afteumlsive teuml bashkeumlpunimit dhe afteumlsive peumlr zgjidhjen e konfliktit) Sidoqofteuml dallimi konceptual rezultoi teuml ishte njeuml orientim i peumlrgjithsheumlm i dobisheumlm peumlr teuml drejtuar hartimin e modelit

(vii) Jo kompetenca teuml peumlrgjithshme

Seuml fundi u vendos gjithashtu se kompetencat qeuml do teuml peumlrfshiheshin neuml model nuk duhet teuml peumlrfshinin kompetenca teuml peumlrgjithshme qeuml vlenin peumlr njeuml gameuml teuml gjereuml fushash veprimtarie (siccedil ndodh peumlr shembull me afteumlsiteuml e shkrimit dhe keumlndimit numeumlrimit dhe TIK-seuml qeuml zbatohen neuml shumeuml fusha) U gjykua se kjo ishte e nevojshme peumlr trsquoi dheumlneuml mundeumlsi modelit teuml ruajeuml fokusin themelor dhe peumlr teuml parandaluar qeuml ai teuml peumlrhapet meuml tej neuml njeuml kuadeumlr gjitheumlpeumlrfshireumls Megjithateuml edhe njeumlhereuml ishte e veumlshtireuml qeuml trsquoi peumlrmbaheshe keumltij kriteri neuml meumlnyreuml konstante neuml praktikeuml dhe pranohet se disa kompetenca qeuml u nxoreumln peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model kaneuml vlereuml

1 Ndeumlrkoheuml sjelljet janeuml peumlrfshireuml neuml kuadrin aktual peumlrmes peumlrshkruesve Peumlrshkrues janeuml formuluar peumlr teuml gjitha kompetencat e peumlrcaktuara neuml model dhe peumlr to eumlshteuml peumlrdorur gjuha e rezultateve teuml teuml nxeumlnit (dmth sa u peumlrket sjelljeve teuml konstatueshme dhe teuml vlereumlsueshme) Keumlshtu peumlrshkruesit janeuml neuml gjendje teuml sheumlrbejneuml si tregues neumlse kompetenca teuml caktuara janeuml peumlrveteumlsuar ose jo nga nxeumlneumlsit


edhe peumlr fusha teuml tjera peumlrveccedil kultureumls demokratike Keumlto kompetenca teuml posaccedilme (psh afteumlsiteuml analitike dhe teuml mendimit kritik dhe afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur) u peumlrfshineuml pasi u konsideruan thelbeumlsore peumlr kultureumln e demokraciseuml dhe u gjykua se modeli do teuml ishte qarteumlsisht i paploteuml neumlse ato do teuml peumlrjashtoheshin

Peumlrveccedil grupit teuml meumlsipeumlrm teuml kritereve parimore u peumlrdor edhe njeuml grup konsideratash praktike peumlr teuml ndihmuar neuml uljen e numrit teuml kompetencave qeuml do teuml peumlrfshiheshin neuml model Keumlto konsiderata praktike ishin teuml njeumljta me ato qeuml u peumlrdoreumln peumlr teuml hartuar kuadrin e peumlrbashkeumlt evropian teuml referimit peumlr gjuheumlt2 Sipas konsideratave modeli duhet ishte

shumeumlqeumlllimeumlsh i peumlrdorsheumlm peumlr teuml gjitheuml larmineuml e ploteuml teuml qeumlllimeve teuml nevojshme peumlr planifikimin dhe ofrimin e arsimit peumlrfshi konceptimin e programit meumlsimor hartimin e programeve dhe metodave teuml meumlsimdheumlnies hartimin e metodave teuml vlereumlsimit kompetencat qeuml peumlrputhen me nivelet arsimore si dhe peumlrputhjen e kompetencave (dhe mundeumlsisht niveleveteuml afteumlsimit) me kornizat e kualifikimit

elastik i peumlrshtatsheumlm peumlr peumlrdorim neuml rrethana sfonde kulturore teuml ndryshme dhe neuml kontekste teuml larmishme arsimore

i hapur i mundur peumlr trsquou zgjeruar e peumlrpunuar meuml tej neuml peumlrputhje me nevojat e peumlrdoruesve teuml vet

dinamik i mundsheumlm peumlr trsquou modifikuar neuml peumlrgjigje teuml komenteve nga

peumlrdoruesit e tij

jodogmatik i palidhur me asnjeuml prej gameumls seuml teorive ose praktikave konkurruese arsimore apo shkencore-sociale

miqeumlsor peumlr peumlrdoruesin paraqitur neuml njeuml formeuml qeuml eumlshteuml menjeumlhereuml e kuptueshme dhe e peumlrdorshme nga ata teuml cileumlve iudrejtohet veccedilaneumlrisht nga profesionisteumlt e arsimit dhe politikeumlbeumlreumlsit3

Seuml fundi duke qeneuml se objektivi themelor i projektit ishte teuml ndeumlrtonte njeuml model peumlr peumlrdorim neuml planifikimin e arsimit duhej gjithashtu vendosur teuml sigurohej qeuml teuml gjitha kompetencat e peumlrfshira neuml model teuml ishin teuml mundshme peumlr trsquou peumlrcjelleuml peumlr trsquou meumlsuar dhe peumlr trsquou vlereumlsuar (qofteuml peumlrmes veteumlvlereumlsimit ose vlereumlsimit nga teuml tjereumlt) Neuml praktikeuml teuml gjitha kompetencat e mundshme teuml identifikuara peumlr trsquou peumlrfshireuml neuml model u gjykua se i peumlrmbusheumln teuml tria keumlto kritere

Zbatimi i kritereve dhe vlereumlsimeve teuml meumlsipeumlrme peumlr grupin e 55 kompetencave teuml mundshme teuml renditura neuml Shtojceumln Bccediloi neuml identifikimin e 20 kompetencave qeuml do teuml peumlrfshiheshin neuml model Ato janeuml si vijon

2 Keumlshilli i Evropeumls (2001) Kuadri i peumlrbashkeumlt evropian peumlr gjuheumlt meumlsimnxeumlnia meumlsimdheumlnia vlereumlsimi (CEFR) Cambridge University Press Cambridge Gjendet neuml adreseumln wwwcoeinttdg4linguisticSourceFramework_ENpdf vizituar meuml 17 shkurt 2016

3 Eumlshteuml pranuar se dokumenti aktual qeumlllimi i teuml cilit eumlshteuml teuml peumlrshkruajeuml supozimet arsyetimin dhe holleumlsiteuml teknike teuml modelit teuml kompetenceumls dhe metodat qeuml u peumlrdoreumln peumlr hartimin e tij nuk eumlshteuml neuml formatin e peumlrshtatsheumlm peumlr peumlrdorim nga profesionsteumlt dhe politikeumlbeumlreumlsit Neuml njeuml fazeuml teuml meumlvonshme teuml projektit do teuml prodhohen dokumente meuml teuml aksesueshme qeuml peumlrshkruajneuml modelin


Vlerat Vlereumlsimi i dinjitetit njereumlzor dhe teuml drejtave teuml njeriut



Qeumlndrimet Teuml qenurit i hapur ndaj tjeteumlrsiseuml kulturore dhe besimeve boteumlkuptimeve dhe praktikave teuml tjera

Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak


Afteumlsiteuml Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur

Afteumlsiteuml e teuml meduarit analitik dhe kritik


Empatia





Njohja dhe teuml kuptuarit kritik Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e vetes

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik teuml gjuheumls dhe komunikimit

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik teuml boteumls (peumlrfshi politikeumln drejteumlsineuml teuml drejtat e njeriut kultureumln kulturat feteuml historineuml median ekonomiteuml mjedisin dhe qeumlndrueshmeumlrineuml)

Njeumlzet kompetencat qeuml peumlrmban modeli jepen teuml peumlrmbledhura neuml njeuml diagram neuml faqen 35

Meuml pas 20 kompetencat iu neumlnshtruan njeuml procesi teuml meumltejsheumlm peumlrpunimi e qarteumlsimi konceptual teuml formulimit teuml tyre Peumlr nxjerrjen e detajeve peumlrshkruese peumlr secileumln kompetenceuml iu referuam neuml meumlnyreuml konstante peumlrshkrimeve teuml kompetencave neuml 101 skemat fillestare teuml kompetenceumls prej teuml cilave ishin marreuml ato peumlr trsquou siguruar qeuml modeli teuml kapte aspektet meuml teuml reumlndeumlsishme teuml secileumls kompetenceuml sipas peumlrshkrimit neuml skemat e shqyrtuara Shumeuml burime teuml tjera informacioni u konsultuan po ashtu peumlr teuml formuluar holleumlsiteuml peumlrshkruese teuml modelit dhe peumlr hartimin e dokumentit aktual Disa prej keumltyre burimeve shteseuml janeuml peumlrfshireuml neuml Shtojceumln C peumlr lexime teuml meumltejshme


Varianti i pareuml i dokumentit aktual u qarkullua neuml shkurt 2015 neuml njeuml proces ndeumlrkombeumltar konsultimi ku u peumlrfshineuml profesionisteuml dhe politikeumlbeumlreumls peumlrfshi eksperteuml teuml caktuar nga ministriteuml e arsimit teuml shteteve aneumltare teuml Keumlshillit teuml Evropeumls Keumlta aktoreuml u ftuan teuml ofronin reagimet dhe komentet e tyre veccedilaneumlrisht neuml lidhje me sakteumlsineuml konceptuale teuml modelit peumlr teuml pareuml neumlse jashteuml modelit ishte leumlneuml jashteuml diccedilka dometheumlneumlse dhe peumlr qarteumlsineuml e tekstit Modeli po ashtu gjateuml gjashteuml muajve teuml parteuml teuml vitit 2015 modeli u paraqit neuml konferenca seminare e takime teuml ndryshme ku moreumln pjeseuml eksperteuml akademikeuml profesionisteuml dhe politikeumlbeumlreumls neuml fusheumln e arsimit ku u mblodheumln reagimet e komentet shteseuml Vlen teuml peumlrmendet se neuml peumlrgjitheumlsi procesi i konsultimit dha si rezultat mbeumlshtetjen e forteuml teuml modelit nga aktoreumlt Megjithateuml u dhaneuml edhe shumeuml sugjerime teuml dobishme sa u peumlrket holleumlsive teknike teuml modelit dhe formulimit preciz e meumlnyreumls seuml paraqitjes qeuml ishte peumlrdorur neuml dokument Keumlto reagime u peumlrdoreumln peumlr teuml peumlrpunuar holleumlsiteuml e modelit dhe peumlr teuml orientuar shkrimin e dokumentit aktual

Teksti neuml vijim peumlrshkruan modelin e kompetencave i cili u ndeumlrtua duke peumlrdorur keumlteuml metode pune

Page 35

6 Modeli

N neuml kontekstin e kultureumls demokratike individi konsiderohet se vepron neuml meumlnyreuml kompetente kur ai ose ajo peumlrmbush keumlrkesat sfidat dhe mundeumlsiteuml qeuml paraqiten neuml situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore neuml meumlnyreuml teuml

peumlrshtatshme dhe efektive duke mobilizuar e peumlrdorur disa ose teuml gjitha kompetencat neuml vijim Kompetencat ndahen neuml kateumlr kategori teuml meumldha vlera qeumlndrime afteumlsi dhe njohuri e kuptim kritik

Njeumlzet kompetencat e peumlrfshira neuml model

Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat

Vlerat janeuml besimet e peumlrgjithshme qeuml individi ka peumlr objektivat e deumlshirueshme peumlr teuml cilat duhen beumlreuml peumlrpjekje neuml jeteuml Ato motivojneuml veprimin dhe gjithashtu sheumlrbejneuml si parime drejtuese peumlr teuml vendosur si teuml veprohet Vlerat shkojneuml peumlrtej veprimeve dhe konteksteve teuml caktuara dhe kaneuml njeuml cileumlsi normuese peumlrcaktuese peumlr ateuml qeuml duhet beumlreuml apo menduar neuml shumeuml situata teuml ndryshme Vlerat ofrojneuml standarde ose kritere peumlr vlereumlsimin e veprimeve qofteuml tonat apo teuml njereumlzve teuml tjereuml justifikimin e opinioneve qeumlndrimeve dhe sjelljeve peumlr teuml vendosur midis alternativave peumlr planifikimin e sjelljes dhe peumlr peumlrpjekjen peumlr teuml ndikuar te teuml tjereumlt

Lexuesit qeuml njihen me skemat ekzistuese teuml kompetencave mund teuml habiten me pranineuml e vlerave si lloj i veccedilanteuml kompetence neuml modelin aktual Megjithateuml eumlshteuml me reumlndeumlsi teuml mbahet parasysh se termi ldquokompetenceumlrdquo keumltu nuk peumlrdoret neuml kuptimin e vet teuml peumlrditsheumlm rasteumlsor si sinonim i ldquozoteumlsiseumlrdquo por neuml njeuml kuptim meuml teknik qeuml u referohet burimeve psikologjike (si vlerat afteumlsiteuml e njohuriteuml) qeuml duhen mobilizuar dhe peumlrdorur peumlr trsquou peumlrballur me keumlrkesat dhe sfidat e situatave demokratike dhe ndeumlrkulturore Vlerat janeuml peumlrfshireuml neuml model peumlr dy arsye Seuml pari vlerat shfaqen neuml fakt (edhe pse shpesh veteumlm teuml neumlnkuptuara) neuml shumeuml prej skemave teuml meumlparshme teuml kompetencave qeuml u shqyrtuan Keumlshtu heqja e tyre nga modeli aktual do teuml neumlnkuptonte qeuml modeli teuml kapte veteumlm pjeseumlrisht peumlrmbajtjen e keumltyre skemave teuml meumlparshme Vlerat nuk janeuml gjithnjeuml teuml dukshme neuml skemat e meumlparshme pasi zakonisht gjenden teuml peumlrfshira neumln emeumlrtimin e qeumlndrimeve (neuml vend qeuml teuml keneuml njeuml zeuml teuml veccedilanteuml) Neuml kundeumlrshtim me keumlteuml modeli aktual beumln njeuml dallim teuml qarteuml konceptual midis vlerave dhe qeumlndrimeve ku teuml parat karakterizohen nga cileumlsia e tyre normuese peumlrcaktuese Seuml dyti vlerat janeuml thelbeumlsore neuml kontekstin e konceptualizimit teuml kompetencave qeuml beumljneuml teuml mundur pjeseumlmarrjen neuml kultureumln e demokraciseuml Kjo ndodh keumlshtu pasi pa njeuml specifikim teuml vlerave teuml posaccedilme qeuml qeumlndrojneuml neuml themel teuml keumltyre kompetencave ato nuk do teuml ishin kompetenca demokratike por kompetenca meuml teuml peumlrgjithshme politike teuml cilat mund teuml peumlrdoren neuml sheumlrbim teuml shumeuml llojeve teuml tjera teuml rendit politik peumlrfshi rendet antidemokratike Peumlr shembull mund teuml jesh qytetar i peumlrgjegjsheumlm me veteumlbesim dhe i mirinformuar politikisht brenda njeuml diktature totalitare neumlse do teuml peumlrdorej njeuml grup i ndrysheumlm vlerash si bazeuml peumlr gjykimet vendimet apo veprimet e tua Keumlsisoj vlerat qeuml peumlrmban modeli aktual janeuml thelbi i kompetenceumls demokratike dhe janeuml themelore peumlr karakterizimin e keumlsaj kompetence

Keumlto janeuml tri grupe vlerash qeuml janeuml kryesore peumlr pjeseumlmarrjen neuml kultureumln e demokraciseuml si meuml poshteuml

Vlereumlsimi i dinjitetit njereumlzor dhe teuml drejtave teuml njeriut

Grupi i pareuml i vlerave bazohet neuml besimin e peumlrgjithsheumlm se ccedildo qenie njereumlzore ka vlereuml teuml barabarteuml ka dinjitet teuml barabarteuml ka teuml drejteumln e respektit teuml barabarteuml dhe ka teuml drejteuml teuml geumlzojeuml teuml njeumljtin grup teuml teuml drejtave dhe lirive themelore njereumlzore dhe duhet trsquoi geumlzojeuml keumlto teuml drejta Ky besim supozon se teuml drejtat e njeriut janeuml universale teuml patjeteumlrsueshme dhe teuml pandashme dhe zbatohen pa dallim peumlr teuml gjitheuml se teuml drejtat e njeriut ofrojneuml njeuml grup minimal garancish qeuml janeuml thelbeumlsore

Modeli Page 37

neuml meumlnyreuml qeuml qeniet njereumlzore teuml beumljneuml njeuml jeteuml me dinjitet dhe se teuml drejtat e njeriut ofrojneuml njeuml bazeuml themelore peumlr lirineuml barazineuml drejteumlsineuml dhe paqen neuml boteuml Ky grup vlerash peumlr rrjedhojeuml peumlrfshin

1 pranimin se teuml gjitheuml njereumlzit ndajneuml bashkeuml teuml njeumljtin natyreuml njereumlzore dhe kaneuml dinjitet teuml barabarteuml pavareumlsisht peumlrkateumlsive teuml caktuara kulturore statusit afteumlsive apo rrethanave

2 njohjen e natyreumls universale teuml patjeteumlrsueshme dhe teuml pandashme teuml teuml drejtave teuml njeriut

3 pranimin se teuml drejtat e njeriut duhen nxitur respektuar dhe mbrojtur gjithnjeuml

4 pranimin se liriteuml themelore duhet teuml mbrohen gjithmoneuml peumlrveccedilse kur minojneuml apo shkelin teuml drejtat njereumlzore teuml teuml tjereumlve

5 pranimin se teuml drejtat e njeriut ofrojneuml themelet peumlr teuml jetuar seuml bashku si teuml barabarteuml neuml shoqeumlri dhe peumlr lirineuml drejteumlsineuml dhe paqen neuml boteuml


Grupi i dyteuml i vlerave mbeumlshtetet mbi besimin e peumlrgjithsheumlm se peumlrkateumlsiteuml e tjera kulturore ndryshueshmeumlriteuml dhe larmia kulturore si dhe pluralizmi i perspektivave keumlndveumlshtrimeve dhe praktikave duhet teuml konsiderohet pozitivisht teuml ccedilmohet dhe geumlzohet Ky besim supozon se diversiteti kulturor eumlshteuml pasuri peumlr shoqeumlrineuml se njereumlzit mund teuml meumlsojneuml e peumlrfitojneuml nga perspektivat e larmishme teuml njereumlzve teuml tjereuml se diversiteti kulturor duhet nxitur dhe mbrojtur se njereumlzit duhen inkurajuar teuml ndeumlrveprojneuml me njeumlri-tjetrin pavareumlsisht dallimeve teuml perceptuara kulturore midis tyre dhe se dialogu ndeumlrkulturor duhet shfryteumlzuar peumlr teuml zhvilluar njeuml kultureuml demokratike bashkeumljetese si teuml barabarteuml neuml shoqeumlri

Vini re se ka njeuml lloj tensioni midis vlereumlsimit teuml teuml drejtave teuml njeriut dhe vlereumlsimit teuml diversitetit kulturor Neuml njeuml shoqeumlri qeuml i ka mbeumlshtetur teuml drejtat e njeriut si themeli kryesor i vlerave vlereumlsimi i diversitetit kulturor do teuml keteuml disa kufizime Keumlto kufizime caktohen nga nevoja peumlr teuml nxitur respektuar e mbrojtur teuml drejtat e njeriut dhe liriteuml e njereumlzve teuml tjereuml

Ky grup i dyteuml vlerash peumlr rrjedhojeuml peumlrfshin1 pranimin se diversiteti kulturor dhe pluralizmi i mendimeve pikeumlpamjeve

peumlr boteumln dhe praktikave eumlshteuml pasuri peumlr shoqeumlrineuml dhe ofron mundeumlsi peumlr pasurimin e teuml gjitheuml aneumltareumlve teuml shoqeumlriseuml

2 pranimin se teuml gjitheuml njereumlzit kaneuml teuml drejteuml teuml jeneuml teuml ndrysheumlm dhe teuml drejteumln teuml zgjedhin perspektivat keumlndveumlshtrimet besimet dhe opinionet e tyre

3 pranimin se njereumlzit duhet teuml respektojneuml gjithnjeuml perspektivat keumlndveumlshtrimet besimet dhe opinionet e njereumlzve teuml tjereuml peumlrveccedilse kur ato kaneuml peumlr qeumlllim teuml minojneuml teuml drejtat dhe liriteuml njereumlzore teuml teuml tjereumlve

4 pranimin se njereumlzit duhet teuml respektojneuml gjithmoneuml meumlnyrat e jeteseumls dhe praktikat e njereumlzve teuml tjereuml peumlrveccedilse kur ato minojneuml ose shkelin teuml drejtat dhe liriteuml njereumlzore teuml teuml tjereumlve


5 pranimin se njereumlzit duhet teuml deumlgjojneuml e teuml angazhohen neuml dialog me ata qeuml i perceptojneuml si teuml ndrysheumlm nga vetja


Grupi i treteuml i vlerave mbeumlshtetet neuml njeuml grupbesimesh se si duhet teuml funksionojneuml e teuml qeverisen shoqeumlriteuml peumlrfshi besimet se teuml gjitheuml qytetareumlt duhet teuml keneuml mundeumlsi teuml marrin pjeseuml neuml meumlnyreuml teuml barabarteuml (qofteuml drejtpeumlrdrejt apo teumlrthorazi me aneuml teuml peumlrfaqeumlsuesve teuml zgjedhur) neuml procedurat peumlrmes teuml cilave formulohen dhe vendosen ligjet e peumlrdorura peumlr teuml rregulluar shoqeumlrineuml teuml gjitheuml qytetareumlt duhet teuml angazhohen neuml meumlnyreuml aktive me procedurat demokratike qeuml veprojneumlneuml shoqeumlrineuml e tyre (duke pranuar se kjo mund teuml thoteuml edhe mosangazhim me raste peumlr arsye ndeumlrgjegjeje ose rrethanash) edhe pse vendimet duhet teuml merren nga shumica duhet siguruar trajtimi i drejteuml dhe i ndersheumlm i pakicave teuml teuml gjitha llojeve drejteumlsia sociale ndershmeumlria dhe barazia duhet teuml funksionojneuml neuml teuml gjitha nivelet e shoqeumlriseuml dhe shteti i seuml drejteumls duhet teuml mbizoteumlrojeuml me qeumlllim qeuml ccedildokush neuml shoqeumlri teuml trajtohet me drejteumlsi ndershmeumlri paanshmeumlri dhe barazi neuml peumlrputhje me ligjet e peumlrbashkeumlta peumlr teuml gjitheuml Peumlr rrjedhojeuml ky grup vlerash peumlrfshin

1 mbeumlshtetje peumlr proceset e procedurat demokratike (edhe pse e pranojmeuml se procedurat demokratike ekzistuese mund teuml mos jeneuml optimale dhe se ndonjeumlhereuml mund teuml jeteuml e nevojshme qeuml teuml ndryshohen apo peumlrmireumlsohen peumlrmes mjeteve demokratike)

2 pranimin e reumlndeumlsiseuml seuml qytetariseuml aktive (edhe pse pranohet se mospjeseumlmarrja mund teuml jeteuml ndonjeumlhereuml e justifikuar peumlr shkak teuml ndeumlrgjegjes ose rrethanave)

3 pranimin e reumlndeumlsiseuml seuml anagazhimit qytetar neuml vendimmarrjen politike

4 pranimin e nevojeumls peumlr mbrojtjen e lirive civile peumlrfshi liriteuml civile teuml personave qeuml kaneuml keumlndveumlshtrime pakice

5 mbeumlshtetjen peumlr zgjidhjen paqeumlsore teuml konflikteve dhe mosmarreumlveshjeve

6 njeuml ndjenjeuml drejteumlsie sociale dhe peumlrgjegjeumlsie shoqeumlrore peumlr trajtimin e drejteuml e teuml ndersheumlm teuml teuml gjitheuml aneumltareumlve teuml shoqeumlriseuml peumlrfshi mundeumlsiteuml e barabarta peumlr teuml gjitheuml pavareumlsisht origjineumls kombeumltare etniseuml gjuheumls mosheumls seksit gjiniseuml bindjeve politike lindjes prejardhjes shoqeumlrore pasuriseuml afteumlsiseuml seuml kufizuar orientimit seksual apo ccedildo statusi tjeteumlr

7 mbeumlshtetje peumlr shtetin e seuml drejteumls dhe trajtimin e barabarteuml e teuml paansheumlm teuml teuml gjitheuml qytetareumlve neuml peumlrputhje me ligjin si mjet peumlr teuml siguruar drejteumlsi

62 Qeumlndrimet

Qeumlndrimi eumlshteuml orientimi i peumlrgjithsheumlm mendor qeuml ka njeuml individ karshi dikujt apo diccedilkaje (psh njeuml personi njeuml grupi njeuml institucioni njeuml ccedileumlshtjeje njeuml ngjarjeje njeuml simboli) Zakonisht qeumlndrimet peumlrbeumlhen nga kateumlr kompetenca besimi ose opinioni rreth objektit teuml qeumlndrimit emocioni ose ndjenja karshi objektit vlereumlsimi (qofteuml

Modeli Page 39

ai pozitiv apo negativ) i objektit dhe prirja peumlr trsquou sjelleuml neuml njeuml meumlnyreuml teuml caktuar karshi keumltij objekti

Gjashteuml qeumlndrimet me reumlndeumlsi peumlr kultureumln e demokraciseuml janeuml si meuml poshteuml

Teuml qenit i hapur ndaj tjeteumlrsiseuml kulturore dhe ndaj besimeve boteumlkuptimeve peumlr boteumln dhe praktikave teuml teuml tjereumlve

Teuml qenit i hapur eumlshteuml qeumlndrimi kundrejt personave qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga ne ose karshi pikeumlpamjeve peumlr boteumln besimeve vlerave dhe praktikave qeuml ndryshojneuml nga tonat Qeumlndrimi i hapjes ndaj kultureumls seuml tjeteumlrsiseuml duhet dalluar nga qeumlndrimi kur ka interes peumlr marrje peumlrvojash nga ajo qeuml eumlshteuml ldquoekzotikerdquo thjesht e veteumlm peumlr peumlrfitimin apo keumlnaqeumlsineuml personale toneumln Teuml qenit i hapur ndeumlrkoheuml peumlrfshin

1 ndjeshmeumlrineuml ndaj diversitetit kulturor dhe boteumlkuptimeve besimeve vlerave dhe praktikave qeuml ndryshojneuml nga tonat

2 kureshtjen dhe interesin peumlr teuml zbuluar e meumlsuar rreth orientimeve dhe peumlrkateumlsive teuml tjera kulturore si dhe besimeve vlerave dhe praktikave boteumlkuptimeve teuml tjera

3 vullnetin peumlr teuml meumlnjanuar gjykimin dhe mosbesimin karshi pikeumlpamjeve peumlr boteumln besimeve vlerave dhe praktikave teuml teuml tjereumlve dhe gatishmeumlrineuml peumlr teuml veumlneuml neuml pikeumlpyetje ldquonatyrshmeumlrineumlrdquo e boteumlkuptimeve besimeve vlerave dhe praktikave tona

4 gatishmeumlrineuml emocionale peumlr trsquou raportuar me teuml tjereumlt qeuml i perceptojmeuml ndryshe nga vetja

5 prirjen peumlr teuml keumlrkuar apo pranuar mundeumlsi peumlr trsquou angazhuar bashkeumlpunuar dhe ndeumlrvepruar neuml njeuml marreumldheumlnie teuml barabarteuml me ata qeuml i perceptojmeuml me peumlrkateumlsi kulturore teuml ndryshme nga e jona

Respekti

Respekti eumlshteuml qeumlndrimi karshi dikujt apo diccedilkaje (psh person besim simbol parim praktikeuml) kur objekti i qeumlndrimit gjykohet se ka njeuml lloj reumlndeumlsie dobie a vlere qeuml e peumlrligj konsiderateumln dhe vlereumlsimin pozitiv4 Neuml vareumlsi teuml natyreumls seuml objektit qeuml respektohet respekti mund teuml marreuml forma shumeuml teuml ndryshme (shih respektimi i rregullave teuml shkolleumls kundrejt respektit peumlr menccedilurineuml e teuml moshuarve kundrejt respektit peumlr natyreumln)

Njeuml lloj respekti qeuml eumlshteuml veccedilaneumlrisht me reumlndeumlsi neuml kontekstin e kultureumls seuml demokraciseuml eumlshteuml respekti qeuml iu jepet teuml tjereumlve qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi kulturore teuml ndryshme apo besime opinione ose praktika teuml tjera nga tonat Ky respekt merr peumlr bazeuml dinjitetin dhe barazineuml e qeneumlsishme teuml teuml gjitha qenieve njereumlzore dhe teuml drejtat e tyre teuml patjeteumlrsueshme njereumlzore peumlr teuml zgjedhur peumlrkateumlsiteuml besimet opinionet ose praktikat e tyre Me reumlndeumlsi eumlshteuml se ky lloj respekti nuk keumlrkon

4 Vini re se respekti lidhet ngushteuml me vlerat neuml dy meumlnyra vlera mund teuml jeteuml objekt respekti (dmth vlera mund teuml respektohet) dhe mund teuml funksionojeuml gjithashtu si bazeuml peumlr respekt (dmth dikush mund teuml respektojeuml dikeuml a diccedilka pasi ato janeuml shembull ose veumlneuml neuml zbatim njeuml vlereuml teuml caktuar)


minimizimin apo shpeumlrfilljen e dallimeve faktike qeuml mund teuml ekzistojneuml midis vetes dhe tjetrit qeuml ndonjeumlhereuml mund teuml jeneuml teuml thella e dometheumlneumlse e as nuk keumlrkon dakordeumlsi peumlrveteumlsim apo konvertim neuml ateuml ccedilka respektohet Peumlrkundrazi ky eumlshteuml njeuml qeumlndrim ku peumlrfshihet vlereumlsimi pozitiv i dinjitetit dhe e drejta e personit tjeteumlr peumlr trsquoi ruajtur keumlto peumlrkateumlsi besime opinione apo praktika duke njohur e pranuar megjithateuml dallimet qeuml ekzistojneuml midis vetes e tjetrit Qeumlndrimi me respekt eumlshteuml i nevojsheumlm peumlr teuml ndeumlrmjeteumlsuar ndeumlrveprimin demokratik dhe dialogun ndeumlrkulturor me njereumlzit e tjereuml Sidoqofteuml duhet theksuar se nuk duhen vendosur kufizime mbi respektin ndash peumlr shembull respekti nuk duhet trsquoi jepet peumlrmbajtjes seuml besimeve dhe opinioneve apo meumlnyrave teuml jeteseumls e praktikave qeuml minojneuml ose shkelin dinjitetin teuml drejtat njereumlzore ose liriteuml e teuml tjereumlve5

Koncepti i respektit pasqyron meuml mireuml se koncepti i toleranceumls qeumlndrimin qeuml nevojitet peumlr njeuml kultureuml demokracie Toleranca neuml disa kontekste mund teuml peumlrcjelleuml konotacionin e durimit apo peumlrballimit teuml dallimeve dhe qeumlndrimit padronizues teuml tolerimit teuml diccedilkaje qeuml nuk do preferonim ta duronimNdonjeumlhereuml mundet gjithashtu qeuml toleranca teuml interpretohet se peumlrfshin njeuml akt pushteti qeuml lejon ekzistenceumln e dallimit thjesht e veteumlm duke e toleruar ateuml dhe peumlrmes keumltij akti tolerance rrit pushtetin dhe autoritetin e individit qeuml toleron Respekti eumlshteuml njeuml koncept meuml pak i paqarteuml sesa toleranca duke qeneuml se mbeumlshtetet neuml njohjen e dinjitetit teuml drejtave dhe lirive teuml tjetrit dhe neuml raportin e baraziseuml midis vetes dhe tjetrit

Peumlr rrjedhojeuml respekti peumlrfshin

1 konsiderateuml dhe vlereumlsim pozitiv peumlr dikeuml ose diccedilka bazuar neuml gjykimin se ato kaneuml reumlndeumlsi dobi a vlereuml thelbeumlsore

2 konsiderateuml dhe vlereumlsim pozitiv peumlr njereumlzit e tjereuml si qenie njereumlzore teuml barabarta teuml cileumlt kaneuml teuml peumlrbashkeumlt dinjitetin dhe sakteumlsisht teuml njeumljtin grup teuml drejtash e lirish njereumlzore pavareumlsisht peumlrkateumlsive besimeve opinioneve meumlnyreumls seuml jeteseumls ose praktikave teuml tyre teuml caktuara

3 konsiderateuml dhe vlereumlsim pozitiv peumlr besimet opinionet dhe praktikat e njereumlzve teuml tjereuml peumlr aq koheuml sa ato nuk minojneuml apo shkelin dinjitetin teuml drejtat ose liriteuml njereumlzore teuml teuml tjereumlve


Mendeumlsia qytetare eumlshteuml qeumlndrim karshi njeuml bashkeumlsie apo grupi shoqeumlror Termi ldquobashkeumlsirdquo peumlrdoret keumltu peumlr teuml neumlnkuptuar njeuml grup shoqeumlror apo kulturor qeuml eumlshteuml meuml i madh sesa rrethi i afeumlrt i familjes dhe miqve dhe ndaj teuml cileumlve kemi njeuml ndjenjeuml peumlrkateumlsie Ka lloje teuml shumta grupesh qeuml mund jeneuml teuml peumlrshtatshme keumltu peumlr shembull personat qeuml jetojneuml neuml njeuml hapeumlsireuml teuml caktuar gjeografike (si lagje

5 Nga pikeumlpamja e teuml drejtave teuml njeriut e drejta e liriseuml seuml besimit teuml tjetrit duhet respektuar gjithnjeuml por nuk mund teuml respektohet peumlrmbajtja e besimeve qeuml keumlrkojneuml teuml minojneuml apo shkelin dinjitetin teuml drejtat e njeriut dhe liriteuml themelore teuml teuml tjereumlve Neuml rastin e besimeve kur peumlrmbajtja nuk mund teuml respektohet vendosen kufizime jo mbi teuml drejteumln peumlr trsquoi pasur ato besime por mbi lirineuml peumlr trsquoi manifestuar ato neuml rast se keumlto kufizime janeuml teuml nevojshme peumlr sigurineuml publike dhe mbrojtjen e rendit publik ose mbrojtjen e teuml drejtave dhe lirive teuml tjetrit (shih Nenin 9 teuml Konventeumls Evropiane teuml teuml Drejtave teuml Njeriut wwwechrcoeintDocumentsConvention_ENGpdf)

Saut de page et justif modifieacutee pour passer une ligne de plus page suivante et qursquoelle soit moins aeacutereacutee

Modeli Page 41

qytezeuml ose qytet vend grup vendesh si Evropa ose Afrika ose veteuml bota neuml rastin e ldquobashkeumlsiseuml globalerdquo) njeuml grup meuml i shpeumlrndareuml gjeografikisht (si grup etnik grup fetar grup argeumltimi grup orientimi seksual etj) ose ccedildo lloj grupi tjeteumlr shoqeumlror ose kulturor ku individi peumlrjeton ndjenjeumln e peumlrkateumlsiseuml Ccedildo individ iu peumlrket grupeve teuml shumta dhe qeumlndrimi me mendeumlsi qytetare mund teuml mbahet kundrejt secilit prej tyre Mendeumlsia qytetare peumlrfshin

1 ndjenjeumln e peumlrkateumlsiseuml ndaj bashkeumlsiseuml dhe identifikimin me teuml

2 marrjen neuml konsiderateuml teuml personave teuml tjereuml neuml bashkeumlsi teuml ndeumlrlidhjes midis keumltyre njereumlzve dhe teuml pasojave teuml veprimeve tona mbi keumlta njereumlz

3 ndjenjeumln e solidaritetit me persona teuml tjereuml neuml bashkeumlsi peumlrfshi gatishmeumlrineuml peumlr teuml bashkeumlpunuar dhe punuar me ta ndjenjat e interesimit dhe kujdesit peumlr teuml drejtat dhe mireumlqenien e tyre dhe gatishmeumlrineuml peumlr teuml mbrojtur ata qeuml mund teuml jeneuml teuml pafuqisheumlm e teuml paavantazhuar neuml bashkeumlsi

4 interesin dhe veumlmendjen ndaj ccedileumlshtjeve dhe shqeteumlsimeve teuml bashkeumlsiseuml

5 ndjenjeumln e detyreumls qytetare gatishmeumlrineuml peumlr teuml kontribuar neuml meumlnyreuml aktive neuml jeteumln e bashkeumlsiseuml gatishmeumlrineuml peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml vendimet qeuml kaneuml teuml beumljneuml me ccedileumlshtjet shqeteumlsimet dhe teuml mireumln e peumlrbashkeumlt teuml bashkeumlsiseuml dhe gatishmeumlrineuml peumlr trsquou angazhuar neuml dialog me aneumltareuml teuml tjereuml teuml bashkeumlsiseuml pavareumlsisht peumlrkateumlsive teuml tyre kulturore

6 angazhimin peumlr teuml peumlrmbushur me maksimumin e mundeumlsive peumlrgjegjeumlsiteuml detyrat ose detyrimet qeuml shoqeumlrojneuml rolet ose pozicionet qeuml zeumlmeuml brenda komunitetit

7 ndjenjeumln e llogaridheumlnies ndaj personave teuml tjereuml brenda bashkeumlsiseuml dhe pranimin se ccedildokush iu peumlrgjigjet teuml tjereumlve peumlr vendimet dhe veprimet e veta

Peumlrgjegjeumlsia

Termi ldquopeumlrgjegjeumlsirdquo ka shumeuml kuptime Dy kuptime qeuml kaneuml posaccedileumlrisht lidhje me kultureumln e demokraciseuml janeuml peumlrgjegjeumlsia e rolit dhe peumlrgjegjeumlsia morale E para eumlshteuml njeuml aspekt i mendeumlsiseuml qytetare (shih pikeumln 6 meuml lart) keumltu do teuml merremi me teuml dyteumln Peumlrgjegjeumlsia morale eumlshteuml qeumlndrim karshi veprimeve tona Ajo lind kur personi ka detyrimin teuml veprojeuml neuml njeuml meumlnyreuml teuml caktuar dhe meriton teuml lavdeumlrohet apo fajeumlsohet peumlr kryerjen apo moskryerjen e veprimit neuml keumlteuml meumlnyreuml Kushtet e nevojshme peumlr teuml gjykuar neumlse vlen qeuml individeumlt teuml lavdeumlrohen apo teuml fajeumlsohen peumlrfshijneuml qeuml ata teuml jeneuml neuml gjendje teuml reflektojneuml mbi veprimet e tyre teuml jeneuml neuml gjendje teuml formojneuml qeumlllime rreth meumlnyreumls si do teuml veprojneuml dhe teuml jeneuml neuml gjendje teuml ekzekutojneuml veprimet e zgjedhura prej tyre (keumlshtu kur mungesa e burimeve apo kushteve strukturore beumlhen bashkeuml peumlr teuml ndaluar personin teuml realizojeuml njeuml veprim eumlshteuml e papeumlrshtatshme ta lavdeumlrosh apo ta fajeumlsosh ateuml) Peumlrgjegjeumlsia mund teuml keumlrkojeuml kurajeuml peumlr aq sa mbajtja e njeuml qeumlndrimi parimor mund teuml peumlrfshijeuml teuml veprosh i veteumlm teuml ndeumlrmarreumlsh njeuml veprim kundeumlr normave teuml bashkeumlsiseuml apo teuml sfidosh vendimin kolektiv se e gjykon si teuml gabuar Keumlshtu mund teuml keteuml raste tensioni midis mendeumlsiseuml qytetare (e interpretuar si solidaritet dhe besnikeumlri kundrejt


njereumlzve) dhe peumlrgjegjeumlsiseuml morale Qeumlndrimi i peumlrgjegjeumlsiseuml peumlr veprimet tona peumlrfshin si rrjedhojeuml

1 zbatimin e njeuml qasjeje reflektuese dhe teuml matur kundrejt vendimeve tona dhe pasojave teuml mundshme teuml keumltyre veprimeve

2 identifikimine detyrave dhe detyrimeve dhe meumlnyreumln e veprimit neuml raport me njeuml situateuml teuml caktuar mbeumlshtetur neuml njeuml vlereuml apo grup vlerash6

3 marrjen e vendimeve peumlr veprimet qeuml do teuml ndeumlrmerren (qeuml neuml disa raste mund teuml peumlrfshijeuml mosveprimin) duke pasur parasysh rrethanat qeuml gjejneuml zbatim

4 ndeumlrmarrjen e veprimit (ose shmangien e veprimit) sipas rastit si agjent autonom

5 gatishmeumlrineuml peumlr teuml mbajtur peumlrgjegjeumlsi peumlr natyreumln ose pasojat e vendimeve dhe veprimeve tona

6 vullnetin peumlr teuml vlereumlsuar e gjykuar veten

7 vullnetin peumlr teuml vepruar me kurajeuml kur konsiderohet e nevojshme

Efikasiteti vetjak

Efikasiteti vetjak eumlshteuml qeumlndrimi karshi vetes Ai peumlrfshin besimin pozitiv neuml afteumlsiteuml e personit peumlr teuml ndeumlrmarreuml veprime qeuml janeuml teuml nevojshme peumlr arritjen e objektivave teuml caktuara Ky besim peumlrgjitheumlsisht peumlrfshin besime teuml meumltejshme se personi mund teuml kuptojeuml ateuml ccedilka keumlrkohet mund teuml japeuml gjykimet e duhura mund teuml peumlrzgjedheuml metodat e peumlrshtatshme peumlr peumlrmbushjen e detyrave mund trsquoi tejkalojeuml me sukses pengesat mund teuml ndikojeuml neuml ateuml ccedilka ndodh dhe mund teuml beumljeuml dallimin neuml ngjarjet qeuml prekin jeteumln e tij dhe teuml personave teuml tjereuml Keumlshtu vetefikasiteti lidhet me ndjenjat e veteumlbesimit qeuml njeriu ka neuml afteumlsiteuml e tijsajVetefikasiteti i uleumlt mund teuml shkurajojeuml sjelljen demokratike dhe ndeumlrkulturore edhe kur ka njeuml shkalleuml teuml larteuml afteumlsie ndeumlrkoheuml qeuml vetefikasiteti i larteuml jorealist mund teuml ccedilojeuml neuml deumlshpeumlrim dhe zhgeumlnjim Qeumlndrimi optimal eumlshteuml njeuml vetefikasitet relativisht i larteuml seuml bashku me njeuml nivel teuml larteuml afteumlsish vlereumlsuar neuml meumlnyreuml realiste qeuml i nxisin individeumlt teuml peumlrballen me sfida teuml reja e iu japin mundeumlsineuml teuml ndeumlrmarrin veprime peumlr ccedileumlshtje me interes peumlr ta Keumlshtu efikasiteti vetjak peumlrfshin

1 besimin neuml afteumlsiteuml e personit peumlr teuml kuptuar ccedileumlshtjet peumlr teuml beumlreuml gjykime dhe peumlr teuml zgjedhur metodat e duhura peumlr peumlrmbushjen e detyrave

2 besimin neuml afteumlsineuml e personit peumlr teuml organizuar dhe ekzekutuar rrjedhat e nevojshme teuml veprimit peumlr teuml arritur objektiva teuml caktuara dhe peumlr teuml tejkaluar pengesat qeuml mund teuml dalin

3 njeuml ndjenjeuml besimi peumlr peumlrballjen me sfidat e reja

6 Pra peumlrdorimi i qeumlndrimit teuml peumlrgjegjeumlsiseuml neuml situatat demokratike dhe ndeumlrkulturore keumlrkon peumlrdorimin e njeumlkohsheumlm teuml njeuml ose meuml shumeuml prej tri grupeve teuml vlerave teuml peumlrcaktuara nga modeli aktual (dmth vlereumlsimi i dinjitetit njereumlzor dhe teuml drejtave teuml njeriut vlereumlsimi i diversitetit kulturor ose vlereumlsimi i demokraciseuml drejteumlsiseuml ndershmeumlriseuml baraziseuml dhe shtetit teuml seuml drejteumls) Neuml mungeseuml teuml peumlrdorimit teuml njeumlkohsheumlm teuml njeuml ose meuml shumeuml nga keumlto grupe vlerash peumlrgjegjeumlsia nuk do teuml ishte njeuml kompetenceuml demokratike por meuml shumeuml njeuml kompetenceuml e peumlrgjithshme politike (shih tekstin hyreumls mbi vlerat Kapitulli 61)

Modeli Page 43

4 njeuml ndjenjeuml besimi peumlr angazhimin demokratik dhe ndeumlrmarrjen e veprimeve qeuml gjykohen teuml nevojshme peumlr teuml arritur objektivat demokratike (peumlrfshi kundeumlrshtimin dhe keumlrkimin e llogariseuml nga ata qeuml gjenden neuml pozicione pushteti dhe autoriteti kur vendimet ose veprimet e tyre gjykohen si teuml pandershme ose teuml padrejta)

5 ndjenjeumln e besimit peumlr trsquou angazhuar neuml dialogun ndeumlrkulturor me ata qeuml perceptohen me peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga tonat


Toleranca ndaj paqarteumlsiseuml eumlshteuml qeumlndrimi kundrejt objekteve ngjarjeve dhe situatave qeuml perceptohet se janeuml teuml pasigurta dhe subjekt i interpretimeve teuml shumta kontradiktore apo qeuml kaneuml mospeumlrputhje Njereumlzit qeuml kaneuml toleranceuml teuml larteuml ndaj paqarteumlsiseuml i vlereumlsojneuml keumlto lloj objektesh ngjarjesh e situatash neuml meumlnyreuml pozitive pranojneuml pa hezitim mungeseumln e qeneumlsishme teuml qarteumlsiseuml janeuml teuml gatsheumlm teuml pranojneuml se keumlndveumlshtrimet e njereumlzve teuml tjereuml mund teuml jeneuml po aq teuml peumlrshtatshme sa edhe keumlndveumlshtrimet e tyre dhe ta trajtojneuml paqarteumlsineuml neuml meumlnyreuml konstruktive Keumlsisoj termi ldquotoleranceumlrdquo duhet marreuml keumltu neuml kuptimin pozitiv teuml pranimit dhe peumlrqafimit teuml paqarteumlsiseuml (e jo neuml kuptimin negativ ta durosh apo teuml peumlrballosh paqarteumlsineuml) Njereumlzit qeuml kaneuml toleranceuml teuml uleumlt ndaj paqarteumlsiseuml kaneuml njeuml keumlndveumlshtrim teuml veteumlm rreth situatave e ccedileumlshtjeve teuml paqarta shfaqin qeumlndrim teuml mbyllur karshi situatave e ccedileumlshtjeve teuml panjohura dhe peumlrdorin kategori fikse e teuml ngurta kur mendojneuml peumlr boteumln Keumlshtu neuml kontekstin aktual toleranca ndaj paqarteumlsiseuml peumlrfshin

1 njohjen dhe pranimin se mund teuml keteuml keumlndveumlshtrime dhe interpretime teuml shumta teuml njeuml situate apo ccedileumlshtjeje teuml dheumlneuml

2 njohjen dhe pranimin se keumlndveumlshtrimi yneuml peumlr njeuml situateuml nuk mund teuml jeteuml meuml i mireuml sesa keumlndveumlshtrimet e njereumlzve teuml tjereuml

3 pranimin e kompleksitetit kundeumlrshtive dhe mungeseumls seuml qarteumlsiseuml4 gatishmeumlrineuml peumlr teuml ndeumlrmarreuml detyra kur ka veteumlm informacion teuml paploteuml

ose teuml pjessheumlm neuml dispozicion5 gatishmeumlrineuml peumlr teuml toleruar pasigurineuml dhe peumlr ta trajtuar ateuml neuml meumlnyreuml

konstruktive

63 Afteumlsiteuml

Afteumlsia eumlshteuml kapaciteti peumlr zbatimin e modeleve komplekse teuml mirorganizuara teuml mendimit ose sjelljes neuml meumlnyreuml peumlrshtateumlse me qeumlllim arritjen e njeuml qeumlllimi apo objektivi peumlrfundimtar

Ekzistojneuml teteuml grupe afteumlsish qeuml janeuml teuml reumlndeumlsishme peumlr kultureumln e demokraciseuml si meuml poshteuml

Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur

Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur janeuml ato afteumlsi qeuml iu duhen individeumlve peumlr teuml ndjekur organizuar dhe vlereumlsuar teuml nxeumlnit e tyre neuml


peumlrputhje me nevojat qeuml kaneuml neuml meumlnyreuml teuml veteumlrregulluar dhe autodidakte pa u shtyreuml nga teuml tjereumlt Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit autonom janeuml teuml reumlndeumlsishme peumlr kultureumln e demokraciseuml pasi i japin mundeumlsi individit teuml meumlsojeuml veteuml peumlr meumlnyreumln si teuml merret me ccedileumlshtjet politike qytetare dhe kulturore duke peumlrdorur meuml tepeumlr burime teuml shumta e teuml larmishme larg dhe afeumlr sesa teuml mbeumlshtetet neuml agjenteumlt e mjedisit teuml afeumlrt peumlr sigurimin e informacionit rreth keumltyre ccedileumlshtjeve Afteumlsiteuml e teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur peumlrfshijneuml shprehiteuml ose afteumlsiteuml vijuese

1 identifikimin e nevojave teuml teuml nxeumlnit teuml personit ndash ato mund teuml vijneuml nga hendeqe neuml njohuriteuml apo teuml kuptuarit nga mungesa apo zoteumlrimi i uleumlt i afteumlsive ose nga veumlshtireumlsiteuml qeuml kaneuml lindur si pasojeuml e qeumlndrimeve ose vlerave aktuale

2 identifikimin lokalizimin dhe konsultimin e burimeve teuml mundshme teuml informacionit keumlshillimit apo orientimit qeuml nevojiten peumlr teuml peumlrmbushur keumlto nevoja ndash burimet mund teuml peumlrfshijneuml peumlrvoja personale ndeumlrveprime dhe diskutime me teuml tjereumlt takime me njereumlzit qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona ose qeuml kaneuml besime opinione a keumlndveumlshtrime teuml ndryshme peumlr boteumln nga tonat si dhe burimet e medias vizive teuml shkruar teuml transmetuar dhe digjitale

3 gjykimin e besueshmeumlriseuml seuml burimeve teuml ndryshme teuml informacionit keumlshillimit apo orientimit dhe vlereumlsimin e tyre peumlr njeumlanshmeumlri apo shtrembeumlrim dhe zgjedhjen e burimeve meuml teuml peumlrshtatshme nga gama neuml dispozicion

4 peumlrpunimin dhe nxeumlnien e informacionit duke peumlrdorur strategjiteuml e teknikat meuml teuml peumlrshtatshme teuml teuml nxeumlnit ose duke zbatuar e ndjekur keumlshilleumln ose orientimin nga burimet meuml teuml besueshme duke ia peumlrshtatur repertorit ekzistues teuml njohurive teuml kuptuarit afteumlsive qeumlndrimeve apo vlerave teuml personit sipas rastit

5 mendimin peumlr ateuml ccedilka eumlshteuml nxeumlneuml peumlrparimin qeuml eumlshteuml beumlreuml vlereumlsimin e strategjive teuml teuml nxeumlnit qeuml janeuml peumlrdorur dhe hartimin e peumlrfundimeve rreth teuml nxeumlnit teuml meumltejsheumlm qeuml ende mund teuml duhet teuml ndeumlrmerret dhe strategjive teuml reja qeuml mund teuml duhet teuml peumlrftohen


Afteumlsiteuml e teuml meduarit analitik dhe kritik peumlrbeumlhen nga njeuml grup i madh e kompleks afteumlsish teuml ndeumlrlidhura Afteumlsiteuml e teuml meduarit analitik janeuml ato afteumlsi teuml nevojshme peumlr analizimin e materialeve teuml teuml gjitha llojeve (psh tekste argumente interpretime ccedileumlshtje ngjarje peumlrvoja) neuml meumlnyreuml sistematike e logjike Keumltu peumlrfshihen zoteumlsiteuml ose afteumlsiteuml peumlr

1 zbeumlrthimin sistematikisht teuml materialeve qeuml analizohen neuml elemente peumlrbeumlreumlse dhe organizimi i atyre elementeve neuml meumlnyreuml logjike

2 identifikimin dhe interpretimin e kuptimitkuptimeve teuml ccedildo elementi mundeumlsisht duke krahasuar dhe lidhur ccedildo element me ateuml ccedilka eumlshteuml tashmeuml e njohur dhe duke identifikuar ngjashmeumlriteuml dhe dallimet

Modeli Page 45

3 shqyrtimin e elementeve neuml marreumldheumlnie me njeumlri tjetrin dhe identifikimin e lidhjes qeuml ekziston midis tyre (logjike shkakeumlsore kohore etj)

4 identifikimin e ccedildo mospeumlrputhjeje mungese konsekuence ose divergjence midis elementeve

5 identifikimin e kuptimeve dhe marreumldheumlnieve teuml mundshme alternative peumlr elementet individuale duke prodhuar elementeuml teuml rinj qeuml mund teuml mungojneuml nga e teumlra duke i ndryshuar sistematikisht elementet peumlr teuml peumlrcaktuar efektet mbi teuml teumlreumln dhe duke krijuar sinteza teuml reja teuml elementeve qeuml janeuml shqyrtuar ndash me fjaleuml teuml tjera duke imagjinuar e eksploruar mundeumlsi e alternativa teuml reja

6 nxjerrjen e rezultateve teuml analizave seuml bashku neuml meumlnyreuml teuml organizuar e koherente peumlr teuml ndeumlrtuar peumlrfundime logjike dhe qeuml mund teuml mbrohen peumlr teuml teumlreumln

Afteumlsiteuml e mendimit kritik peumlrbeumlhen nga afteumlsiteuml e nevojshme peumlr vlereumlsimin dhe dheumlnien e gjykimeve rreth materialeve teuml ccedilfareumldolloji Peumlr rrjedhojeuml ato peumlrfshijneuml shprehiteuml apo afteumlsiteuml peumlr

1 kryerjen e vlereumlsimeve neuml bazeuml teuml konsistenceumls seuml brendshme dhe mbeumlshtetur neuml njeumltrajtshmeumlrineuml me teuml dheumlnat dhe peumlrvojeumln e vlefshme

2 gjykimet neumlse materialet e analizuara janeuml teuml vlefshme teuml sakta teuml pranueshme teuml besueshme teuml peumlrshtatshme teuml dobishme dheose bindeumlse

3 kuptimin dhe vlereumlsimin e paragjykimeve supozimeve dhe konvencioneve tekstuale ose komunikuese mbi teuml cilat mbeumlshteten materialet

4 angazhimin jo veteumlm me kuptimin e drejtpeumlrdrejteuml teuml materialeve por edhe me synimin e tyre meuml teuml gjereuml retorik peumlrfshi motivet mbi teuml cilat mbeumlshteten qeumlllimet dhe programet e atyre qeuml i prodhuan ose krijuan ato (neuml rastin e komunikimit politik kjo peumlrfshin afteumlsineuml peumlr teuml identifikuar propagandeumln dhe afteumlsineuml peumlr teuml zbeumlrthyer motivet synimet e qeumlllimet mbeumlshteteumlse teuml atyre qeuml e kaneuml prodhuar propagandeumln)

5 vendosjen e materialeve brenda kontekstit historik neuml teuml cilin janeuml prodhuar me qeumlllim qeuml teuml ndihmojeuml neuml dheumlnien e gjykimeve vlereumlsuese rreth materialeve

6 krijimin dhe peumlrpunimin e alternativave mundeumlsive dhe zgjidhjeve teuml ndryshme teuml tjera nga ato ekzistuese neuml materialet qeuml merren neuml konsiderateuml

7 peshimin e aspekteve pro dhe kundeumlr teuml alternativave teuml vlefshme ndash keumltu mund teuml peumlrfshihet analiza kosto-peumlrfitim (qeuml peumlrmbledh perspektivat afatshkurtra dhe afatgjata) analiza e burimeve (qeuml vlereumlson neumlse burimet e nevojshme peumlr ccedildo alternativeuml janeuml teuml vlefshme neuml praktikeuml) dhe analiza e riskut (kuptimi dhe vlereumlsimi i risqeve qeuml shoqeumlrojneuml secileumln alternativeuml dhe si mund teuml menaxhohen ata)

8 peumlrpilimin e rezultateve teuml procesit vlereumlsues neuml meumlnyreuml teuml organizuar dhe koherente peumlr teuml ndeumlrtuar njeuml argument logjik e teuml mundsheumlm peumlr trsquou mbrojtur neuml favor ose kundeumlr njeuml interpretimi peumlrfundimi apo rrjedhe teuml caktuar veprimi mbeumlshtetur neuml kritere parime ose vlera teuml qarta dhe teuml specifikuaradheose teuml dheumlna detyruese

Creacutenage et espace entre les carac-tegraveres pour une plus belle page


9 njohjen e supozimeve dhe paragjykimeve teuml personit qeuml mund teuml keneuml ndikuar peumlr njeumlanshmeumlri neuml procesin vlereumlsues dhe pranimin se besimet dhe gjykimet e njeuml individi janeuml gjithnjeumlteuml kushteumlzuara dhe neuml vareumlsi teuml peumlrkateumlsive dhe keumlndveumlshtrimeve kulturore teuml tijsaj

Teuml meduarit analitik efektiv peumlrfshin mendimin kritik (dmth vlereumlsimi i materialit qeuml analizohet) kurse mendimi efektiv kritik peumlrfshin mendimin analitik (dmth nxjerrjen e dallimeve dhe beumlrjen e lidhjeve) Peumlr keumlteuml arsye afteumlsiteuml e mendimit analitik e kritik janeuml teuml lidhura ngushteumlsisht me njeumlri-tjetrin


Afteumlsiteuml e teuml deumlgjuarit dhe teuml veumlzhguarit janeuml afteumlsiteuml e nevojshme peumlr teuml kuptuar ateuml ccedilka thoneuml njereumlzit e tjereuml dhe peumlr teuml meumlsuar nga sjellja e njereumlzve Peumlr teuml kuptuar ateuml ccedilka njereumlzit e tjereuml thoneuml eumlshteuml e nevojshme teuml deumlgjosh neuml meumlnyreuml aktive ndash duke i kushtuar veumlmendje me kujdes jo veteumlm asaj ccedilka po thuhet por edhe si po thuhet peumlrmes tonalitetit intonacionit volumit ritmit dhe rrjedhshmeumlriseuml seuml zeumlrit dhe duke i kushtuar veumlmendje nga afeumlr gjuheumls shoqeumlruese teuml trupit teuml personit sidomos leumlvizjes seuml syve shprehive teuml fytyreumls dhe gjesteve Veumlzhgimi nga afeumlr i sjelljes seuml njereumlzve teuml tjereuml mund teuml jeteuml gjithashtu njeuml burim i reumlndeumlsisheumlm informacioni rreth sjelljeve qeuml janeuml meuml teuml peumlrshtatshme dhe efektive neuml mjedise teuml ndryshme sociale e kontekste kulturore dhe mund ta ndihmojeuml nxeumlneumlsit teuml peumlrveteumlsojeuml keumlto sjellje peumlrmes ruajtjes seuml keumltij informacioni dhe peumlrseumlritjes seuml sjelljes seuml personit neuml situata teuml ngjashme meuml voneuml Keumlshtu afteumlsia peumlr teuml deumlgjuar e veumlzhguar peumlrfshin zoteumlsiteuml ose afteumlsiteuml peumlr

1 ndjekjen jo veteumlm teuml asaj qeuml po thuhet por edhe si po thuhet dhe gjuheumls seuml trupit teuml foleumlsit

2 ndjekjen e mospeumlrputhjeve teuml mundshme midis mesazheve verbale dhe joverbale

3 veumlmendjen ndaj nuancave teuml holla teuml kuptimit dhe asaj ccedilka po thuhet veteumlm pjeseumlrisht ose neuml teuml veumlrteteuml lihet e patheumlneuml

4 ndjekjen e lidhjes midis asaj ccedilka po thuhet dhe kontekstit social neuml teuml cilin thuhet

5 veumlmendjen ndaj sjelljes seuml njereumlzve dhe ruajtjen e informacionit mbi ateuml sjellje sidomos sjelljen e teuml tjereumlve qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona

6 veumlmendjen ndaj ngjashmeumlrive dhe dallimeve si reagojneuml njereumlzit ndaj seuml njeumljteumls situateuml sidomos personat qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga njeumlri-tjetri

Empatia

Empatia eumlshteuml grupi afteumlsive teuml nevojshme peumlr teuml kuptuar dhe peumlr trsquou raportuar me mendimet besimet dhe ndjenjat e njereumlzve teuml tjereuml dhe peumlr ta pareuml boteumln nga keumlndveumlshtrimi i teuml tjereumlve Empatia peumlrfshin afteumlsineuml peumlr teuml daleuml jashteuml kuadrit toneuml psikologjik teuml referimit (dmth peumlr trsquou zhvendosur nga keumlndveumlshtrimi yneuml) dhe afteumlsineuml peumlr teuml kapur dhe kuptuar me imagjinateuml kuadrin psikologjik teuml referimit

Modeli Page 47

dhe keumlndveumlshtrimin e njeuml personi tjeteumlr Kjo afteumlsi eumlshteuml themelore peumlr teuml imagjinuar peumlrkateumlsiteuml kulturore mendimet peumlr boteumln interesat emocionet deumlshirat dhe nevojat e njereumlzve teuml tjereuml Ka disa forma empatie qeuml mund teuml dallohen peumlrfshi

1 marrja e perspektiveumls kognitive ndash afteumlsia peumlr teuml kapur dhe kuptuar perceptimet mendimet dhe besimet e njereumlzve teuml tjereuml

2 marrja e perspektiveumls afektive ndash afteumlsia peumlr teuml kapur dhe kuptuar emocionet ndjenjat dhe nevojat e njereumlzve teuml tjereuml

3 keqardhjasympathy ndonjeumlhereuml e njohur si ldquoempati e dhembsurrdquoose ldquoshqeteumlsim empatikrdquondash afteumlsia peumlr teuml peumlrjetuar ndjesiteuml e dhembshuriseuml dhe shqeteumlsimit peumlr persona teuml tjereuml mbeumlshtetur neuml kuptimine gjendjes apo kushteve teuml tyre kognitive ose afektive ose situateumls apo rrethanave teuml tyre materiale7


Fleksibiliteti dhe peumlrshtatja janeuml afteumlsi qeuml keumlrkojneuml qeuml personi trsquoua peumlrshtateuml mendimet ndjenjat ose sjelljet neuml meumlnyreuml parimore konteksteve dhe situatave teuml reja me qeumlllim qeuml teuml reagojeuml efektivisht dhe si duhet ndaj sfidave keumlrkesave dhe mundeumlsive Fleksibiliteti dhe peumlrshtatja u japin mundeumlsi individeumlve trsquoi peumlrshtaten pozitivisht risiseuml dhe ndryshimit dhe pritshmeumlrive stileve teuml komunikimit dhe sjelljeve sociale ose kulturore teuml personave teuml tjereuml Po keumlshtu ato iu japin mundeumlsi individeumlve teuml peumlrshtatin modelet e tyre teuml teuml menduarit teuml ndjerit apo teuml sjelljes si reagim ndaj teuml papriturave peumlrvojave takimeve dhe informacionit teuml ri situativ Fleksibiliteti dhe peumlrshtatshmeumlria teuml peumlrkufizuara neuml keumlteuml meumlnyreuml duhen dalluar nga peumlrshtatja joparimore apo oportuniste e sjelljes peumlr interesa apo fitime personale Po ashtu ato duhen dalluar nga peumlrshtatja e detyruar nga jashteuml8 Keumlshtu fleksibiliteti dhe peumlrshtatshmeumlria peumlrfshijneuml zoteumlsi ose afteumlsi peumlr

1 peumlrshtatjen e meumlnyreumls seuml zakonshme teuml teuml menduarit teuml dikujt peumlr shkak teuml rrethanave qeuml ndryshojneuml ose zhvendosja neuml njeuml perspektiveuml teuml ndryshme kognitive neuml peumlrgjigje teuml sinjaleve kulturore

7 Veumlreni pozicionimin e empatiseuml si afteumlsi neuml modelin aktual Termi ldquoempatirdquo peumlrdoret sigurisht edhe neuml shumeuml meumlnyra teuml tjera neuml ligjeumlrimin e peumlrditsheumlm Peumlr shembull ai peumlrdoret kur njeuml person peumlrjeton teuml njeumljtat emocione qeuml ndjen personi tjeteumlr (dukuria e ldquoinfektimit emocionalemotional contagionrdquo kur personi ldquokaprdquo dhe bashkeumlndan geumlzimin panikun frikeumln e personit tjeteumlr etj) ndonjeumlhereuml peumlr trsquoiu referuar njeuml ndjenje korrektese emocionale ose identifikimi me personin tjeteumlr (psh ldquoKisha shumeuml empati peumlr personazhin kryesor neuml libeumlrrdquo) dhe ndonjeumlhereuml peumlr trsquoiu referuar dhembshuriseuml ose shqeteumlsimit peumlr njeuml person tjeteumlr (psh Ndjej empati peumlr ty neuml situateumln aktualerdquo) Termi ldquoempatirdquo peumlrdoret ndonjeumlhereuml edhe peumlr trsquoiu referuar njeuml grupi shumeuml meuml teuml madh reagimesh sesa ka personi karshi personit tjeteumlr neuml teuml cilin hapja ndaj tjetrit respekti peumlr tjetrin angazhimi kognitiv dhe emocional me tjetrin dhe ndjenjat e lidhjes emocionale me teuml tjetrin janeuml teuml ndeumlrthurura bashkeuml Ndeumlrkoheuml modeli aktual e peumlrdor termin ldquoempatirdquo neuml meumlnyreuml meuml specifike e teuml peumlrqendruar peumlr teuml neumlnkuptuar grupin e afteumlsive teuml nevojshme peumlr teuml kuptuar e peumlr trsquou raportuar me mendimet besimet dhe ndjenjat e personave teuml tjereuml duke qeneuml njeuml grup kyccedil afteumlsish peumlr pjeseumlmarrjen neuml kultureumln e demokraciseuml Ky peumlrkufizim nuk synon teuml peumlrjashtojeuml mobilizimin dhe peumlrdorimin e njeumlkohsheumlm teuml empatiseuml hapjes respektit etj si njeuml grup i teumlreuml kompetencash apo kapacitetesh neuml disa situata

8 Peumlr shembull asimilimi i detyruar i pakicave kulturore nga shumica kulturore nuk duhet teuml justifikohet Teuml gjitheuml individeumlt kaneuml teuml drejteumln themelore teuml zgjedhin peumlrkateumlsiteuml kulturore besimet dhe meumlnyreumln e tyre teuml jeteseumls (shih sheumlnimin fundor 8)

Page 48

2 rikonsiderimin e opinioneve teuml dikujt neuml driteumln e teuml dheumlnave teuml reja dheose argumenteve teuml arsyeshme

3 mbajtjen neumln kontroll dhe rregullimin e emocioneve dhe ndjenjave teuml personit me qeumlllim ndeumlrmjeteumlsimin e njeuml komunikimi dhe bashkeumlpunimi meuml efektiv dhe teuml peumlrshtatsheumlm me teuml tjereumlt

4 tejkalimin e anktheve shqeteumlsimeve dhe pasigurive lidhur me takimin dhe ndeumlrveprimin e personave teuml tjereuml qeuml perceptohet se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona

5 rregullimin dhe uljen e ndjenjave negative karshi aneumltareumlve teuml njeuml grupi tjeteumlr me teuml cilin grupi i dikujt ka qeneuml historikisht neuml konflikt

6 peumlrshtatjen e sjelljes seuml dikujt neuml njeuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme shoqeumlrore sipas mjedisit kulturor mbizoteumlrues

7 peumlrshtatjen me stile komunikimi dhe sjellje teuml ndryshme dhe ndryshimi neuml stilet e komunikimit dhe sjelljet e duhura peumlr teuml shmangur shkeljen e normave kulturore teuml teuml tjereumlve dhe peumlr teuml komunikuar me ta peumlrmes mjeteve me aneuml teuml teuml cilave janeuml neuml gjendje teuml kuptojneuml

Afteumlsiteuml gjuheumlsore komunikuese dhe shumeumlgjuheumlsore9

Afteumlsiteuml gjuheumlsore komunikuese dhe shumeumlgjuheumlsore janeuml ato afteumlsi teuml nevojshme peumlr teuml komunikuar neuml meumlnyreuml efektive dhe teuml peumlrshtatshme me njereumlzit e tjereuml Ato peumlrfshijneuml mes teuml tjerave keumlto zoteumlsi dhe afteumlsi10

1 afteumlsia peumlr teuml komunikuar qarteuml neuml njeuml seumlreuml situatash ndash kjo peumlrfshin shprehjen e besimeve opinioneve interesave dhe nevojave teuml personit shpjegimin dhe sqarimin e ideve avokatimin nxitjen argumentimin arsyetimin diskutimin debatimin bindjen dhe negocimin

2 afteumlsia peumlr teuml peumlrmbushur keumlrkesat e komunikimit teuml situatave ndeumlrkulturore duke peumlrdorur meuml shumeuml sesa njeuml gjuheuml ose variant gjuheumlsor apo duke peumlrdorur njeuml gjuheuml teuml peumlrbashkeumlt ose lingua franca peumlr teuml kuptuar njeuml gjuheuml tjeteumlr

3 afteumlsia peumlr trsquou shprehur me besim dhe pa agresivitet edhe neuml situatat kur jemi teuml paavantazhuar peumlr shkak teuml pabaraziseuml neuml pushtet dhe peumlr teuml

9 Termi ldquogjuheumlrdquo neuml keumlteuml dokument peumlrdoret peumlr teuml neumlnkuptuar teuml gjitha sistemet gjuheumlsore qofteuml ato teuml njohura si gjuheuml apo teuml konsideruara si variacione teuml gjuheumlve teuml njohur pavareumlsisht modalitetit Ai peumlrfshin gjuheumln e folur dhe teuml shkruar dhe teuml gjitha format e tjera teuml gjuheumls jo teuml folur Termat komunikimi ldquoverbalrdquo dhe ldquojoverbalrdquo neuml keumlteuml kontekst do teuml neumlnkuptojneuml peumlr rrjedhojeuml peumlrkateumlsisht ldquokomunikim i kryer me aneuml teuml gjuheumlsrdquo dhe ldquokomunikim i kryer me mjete teuml ndryshme nga gjuhardquo

10 Seuml pari e ccedilrsquoeumlshteuml meuml e reumlndeumlsishme komunikimi efektiv dhe i peumlrshtatsheumlm keumlrkon shprehi gjuheumlsore (peumlr teuml prodhuar dhe kuptuar fjaliteuml e kumtet e folura e teuml shkruara) afteumlsi sociolinguistike (peumlr teuml peumlrpunuar theksin dialektin regjistrin dhe sheumlnjuesit gjuheumlsore teuml marreumldheumlnieve shoqeumlrore midis foleumlsve) dhe afteumlsi ligjeumlrimi (peumlr teuml ndeumlrtuar fraza meuml teuml gjata dhe koherente teuml gjuheumls peumlrmes peumlrdorimit teuml konvencioneve teuml peumlrshtatshme komunikuese dhe peumlr teuml peumlrdorur ligjeumlrimin e folur dhe tekstet e shkruara peumlr qeumlllime teuml caktuara komunikimi) Megjithateuml keumlto konsiderohet se janeuml afteumlsi teuml peumlrgjithshme neuml kontekstin aktual dhe peumlr rrjedhojeuml janeuml hequr nga modeli Lexuesit qeuml janeuml teuml interesuar peumlr njeuml shtjellim teuml holleumlsisheumlm teuml keumltyre afteumlsive teuml posaccedilme duhet teuml konsultojneuml kuadrin e peumlrbashkeumlt evropian teuml referenceumls peumlr gjuheumlt (shih sheumlnimin 5) ku ato peumlrshkruhen gjereumlsisht

Modeli Page 49

shprehur njeuml mosmarreumlveshjethemelore me njeuml person tjeteumlr neuml meumlnyreuml teuml tilleuml qeuml gjithsesi teuml respektojeuml dinjitetin dhe teuml drejtat e atij personi

4 afteumlsia peumlr teuml njohur format e ndryshme teuml shprehjes dhe konvencionet e ndryshme teuml komunikimit (verbale dhe joverbale) neuml komunikimin e peumlrdorur nga grupet e tjera shoqeumlrore dhe kulturat e tyre

5 afteumlsia peumlr teuml peumlrshtatur dhe modifikuar sjelljen komunikuese teuml dikujt me qeumlllim qeuml ai teuml peumlrdoreuml konvencionet komunikuese (verbale dhe joverbale) qeuml janeuml teuml peumlrshtatshme peumlr bashkeumlbiseduesinbashkeumlbiseduesit dhe peumlr mjedisin kulturor mbizoteumlrues

6 afteumlsia peumlr teuml beumlreuml pyetje sqaruese neuml meumlnyreuml teuml peumlrshtatshme dhe teuml ndjeshme neuml rastet kur kuptimet e shprehura nga personi tjeteumlr janeuml teuml paqarta ose kur zbulohen mospeumlrputhje midis mesazheve verbale dhe joverbale teuml prodhuara nga njeuml person tjeteumlr

7 afteumlsia peumlr teuml menaxhuar ndeumlrprerjet neuml komunikim peumlr shembull duke keumlrkuar peumlrseumlritje apo riformulim prej teuml tjereumlve ose duke ofruar pohime teuml peumlrseumlritura rishikime ose thjeshtime teuml komunikimeve tona teuml keqkuptuara

8 afteumlsia peumlr teuml vepruar si ndeumlrmjeteumls gjuheumlsor neuml shkeumlmbimet ndeumlrkulturore peumlrfshi afteumlsiteuml neuml peumlrkthim interpretim dhe shpjegim si dhe peumlr teuml vepruar si ndeumlrmjeteumls ndeumlrkulturor duke ndihmuar teuml tjereumlt teuml kuptojneuml dhe vlereumlsojneuml karakteristikat e dikujt a diccedilkaje qeuml perceptohet se ka peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona


Afteumlsiteuml e bashkeumlpunimit janeuml ato afteumlsi teuml nevojshme peumlr pjeseumlmarrjen me sukses me teuml tjereumlt neuml aktivitete detyra dhe sipeumlrmarrje teuml peumlrbashkeumlta Ato peumlrfshijneuml shprehiteuml ose afteumlsiteuml peumlr

1 shprehjen e keumlndveumlshtrimeve dhe opinioneve neuml kontekstin e grupit dhe nxitjen e pjeseumltareumlve teuml tjereuml teuml grupit peumlr teuml shprehur keumlndveumlshtrimet dhe opinionet e tyre neuml keumlteuml kontekst

2 ndeumlrtimin e konsensusit dhe kompromisit brenda grupit3 ndeumlrmarrjen e veprimeve seuml bashku me teuml tjereumlt neuml meumlnyreuml teuml ndeumlrsjelle

e teuml bashkeumlrenduar4 identifikimin dhe vendosjen e objektivave teuml grupit5 ndjekjen e objektivave teuml njeuml grupi dhe peumlrshtatjen e tyre me sjelljen toneuml

peumlr qeumlllimin e realizimit teuml keumltyre objektivave6 vlereumlsimin e talenteve dhe pikave teuml forta teuml teuml gjitheuml aneumltareumlve teuml grupit

dhe ndihmeumln kundrejt teuml tjereumlve peumlr trsquou zhvilluar neuml fushat ku kaneuml nevojeuml dhe duan teuml peumlrmireumlsohen

7 nxitjen dhe motivimin e aneumltareumlve teuml tjereuml teuml grupit peumlr teuml bashkeumlpunuar dhe ndihmuar njeumlri-tjetrin peumlr teuml arritur objektivat e grupit

8 teuml ndihmosh teuml tjereumlt me puneumln e tyre kur eumlshteuml e nevojshme9 ndarjen e njohurive peumlrvojave ose ekspertizeumls peumlrkateumlse e teuml dobishme

dhe bindjen e aneumltareumlve teuml tjereuml teuml grupit peumlr ta beumlreuml keumlteuml


10 njohja e konfliktit neuml kuadrin e grupit peumlrfshi identifikimin e shenjave emocionale teuml konfliktit te vetja dhe te teuml tjereumlt dhe reagimi neuml meumlnyreumln e duhur duke peumlrdorur mjete teuml peumlrshtatshme dhe dialogun


Afteumlsiteuml peumlr zgjidhjen e konflikteve janeuml ato afteumlsi teuml nevojshme peumlr trajtimin menaxhimin dhe zgjidhjen e konflikteve neuml meumlnyreuml paqeumlsore Ato peumlrfshijneuml zoteumlsiteuml ose afteumlsiteuml peumlr

1 uljen ose parandalimin e agresionit dhe negativitetit dhe krijimin e njeuml mjedisi asnjaneumls ku njereumlzit ndihen teuml lireuml peumlr teuml shprehur opinionet dhe shqeteumlsimet e tyre teuml ndryshme pa frikeumln e ndeumlshkimit

2 nxitjen dhe rritjen e afteumlsiseuml pranuese kuptimit dhe besimit teuml ndeumlrsjelle midis paleumlve kundeumlrshtuese

3 njohjen e dallimeve teuml pushtetit dheose statusit e paleumlve neuml konflikt si dhe ndeumlrmarrjen e hapave peumlr uljen e ndikimit teuml mundsheumlm teuml keumltyre dallimeve neuml komunikim midis tyre

4 menaxhimin dhe rregullimin efektiv teuml emocioneve ndash afteumlsineuml peumlr teuml interpretuar gjendjet e fshehura emocionale dhe motivuese teuml dikujt si dhe ato teuml teuml tjereumlve dhe trajtimin e stresit emocional ankthit e pasiguriseuml te vetja dhe te teuml tjereumlt

5 deumlgjimin dhe kuptimin e keumlndveumlshtrimeve teuml ndryshme teuml paleumlve teuml peumlrfshira neuml konflikte

6 shprehjen dhe peumlrmbledhjen e pikeumlpamjeve teuml ndryshme qeuml kaneuml paleumlt neuml konflikt

7 kundeumlrshtimin ose reduktimin e keqperceptimeve teuml paleumlve neuml konflikt8 pranimin se ndonjeumlhereuml mund teuml keteuml nevojeuml peumlr njeuml periudheuml heshtjeje

armeumlpushimi ose njeuml periudheuml pasiviteti peumlr trsquoi lejuar paleumlt neuml konflikt teuml reflektojneuml mbi pikeumlpamjet qeuml kaneuml teuml tjereumlt

9 identifikimin analizimin lidhjen dhe kontekstualizimin e shkaqeve dhe aspekteve teuml tjera teuml konflikteve

10 identifikimin e pikave teuml peumlrbashkeumlta mbi teuml cilat mund teuml ndeumlrtohet marreumlveshja midis paleumlve neuml konflikt duke identifikuar alternativat peumlr zgjidhjen e konflikteve dhe duke peumlrpunuar kompromise apo zgjidhje teuml mundshme

11 ndihmeumln peumlr teuml tjereumlt qeuml teuml zgjidhin konflikte duke peumlrmireumlsuar kuptimin e alternativave teuml vlefshme

12 ndihmeumln dhe orientimin e paleumlve teuml peumlrfshira peumlr teuml reumlneuml dakord mbi njeuml zgjidhje optimale dhe teuml pranueshme teuml konfliktit

64 Njohja dhe teuml kuptuarit kritik

Njohuriteuml janeuml trupa e informacionit qeuml zoteumlron personi ndeumlrsa teuml kuptuarit eumlshteuml peumlrftimi dhe vlereumlsimi i kuptimeve Termi ldquoteuml kuptuarit kritikrdquo neuml kontekstin aktual

Modeli Page 51

peumlrdoret peumlr teuml theksuar nevojeumln qeumlpeumlrftimi e vlereumlsimi i kuptimeveteuml peumlrfshijeuml reflektimin aktiv dhe vlereumlsimin kritik teuml asaj ccedilka kuptohet dhe interpretohet (peumlrkundeumlr interpretimit automatik teuml zakonsheumlm dhe joreflektues)

Format e ndryshme teuml njohurive dhe teuml kuptuarit kritik teuml nevojshme peumlr kultureumln e demokraciseuml ndahen neuml tri grupet kryesore neuml vijim

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik i vetes

Veteumldija dhe e vetes janeuml jeteumlsore peumlr pjeseumlmarrjen efektive dhe teuml peumlrshtatshme neuml kultureumln e demokraciseuml Njohja dhe kuptimi kritik i vetes ka shumeuml aspekte teuml ndryshme peumlrfshi

1 njohjen dhe kuptimin e peumlrkateumlsive tona kulturore2 njohjen dhe kuptimin e pikeumlpamjes seuml dikujt mbi boteumln dhe e aspekteve

e prirjeve kognitive emocionale dhe motivuese3 njohjen dhe kuptimine supozimeve dhe paragjykimeve qeuml qeumlndrojneuml neuml

themel teuml keumlndveumlshtrimit mbi boteumln4 kuptimin se si keumlndveumlshtrimi i dikujt mbi boteumln dhe supozimet e paragjykimet

e tijsaj kushteumlzohen dhe varen nga peumlrkateumlsiteuml kulturore dhe peumlrvojat e personit dhe nga ana tjeteumlr ndikojneuml neuml perceptimet gjykimet dhe reagimet kundrejt njereumlzve teuml tjereuml

5 ndeumlrgjegjeumlsimin peumlr emocionet ndjenjat dhe motivimet tona posaccedileumlrisht neuml kontekstet qeuml peumlrfshijneuml komunikimin dhe bashkeumlpunimin me njereumlzit e tjereuml

6 njohjen dhe kuptimi i kufijve teuml kompetenceumls dhe ekspertizeumls nga veteuml personi

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e gjuheumls i gjuheumls dhe komunikimit

Njohja dhe kuptimi teuml kuptuarit kritik e gjuheumls dhe komunikimit kaneuml shumeuml aspekte teuml ndryshme dhe peumlrfshijneuml

1 njohjen e konvencioneve shoqeumlrisht teuml peumlrshtatshme verbale dhe joverbale qeuml peumlrdoren neuml gjuheumlngjuheumlt qeuml peumlrdor personi

2 teuml kuptuarit qeuml njereumlzit me peumlrkateumlsi teuml tjera kulturore mund teuml ndjekin konvencione teuml ndryshme verbale ose joverbale nga tonat qeuml janeuml kuptimplota nga keumlndveumlshtrimi i tyre edhe kur ata peumlrdorin teuml njeumljteumln gjuhe si ne

3 teuml kuptuarit se njereumlzit qeuml kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore mund trsquoi perceptojneuml kuptimet e komunikimeve neuml meumlnyra teuml ndryshme

4 teuml kuptuarit se ka shumeuml meumlnyra teuml teuml foluri neuml ccedildo gjuheuml teuml dheumlneuml dhe njeuml larmi meumlnyrash peumlrdorimi teuml seuml njeumljteumls gjuheuml

5 teuml kuptuarit se si peumlrdorimi i gjuheumls eumlshteuml njeuml praktikeuml kulturore qeuml funksionon si mbarteumls i informacionit kuptimeve dhe identiteteve qeuml qarkullojneuml neuml kultureumln neuml teuml cileumln eumlshteuml ngulitur gjuha


6 teuml kuptuarit e faktit se gjuheumlt mund teuml shprehin ide teuml bashkeumlndara kulturore neuml meumlnyreuml unike apo teuml shprehin ide unike qeuml mund teuml jeteuml e veumlshtireuml teuml beumlhen teuml disponueshme peumlrmes njeuml gjuhe tjeteumlr

7 teuml kuptuarit e ndikimit dhe efekteve shoqeumlrore mbi teuml tjereumlt qeuml kaneuml stile teuml ndryshme komunikimi peumlrfshi kuptimin se si stilet e ndryshme teuml komunikimit mund teuml peumlrplasen ose teuml sjellin si rezultat ndeumlrprerje teuml komunikimit

8 teuml kuptuarit se si supozimet paragjykimet perceptimet besimet dhe gjykimet e njeuml personi lidhen me gjuheumlngjuheumlt konkrete qeuml aiajo flet

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e boteumls (peumlrfshi politikeumln ligjin teuml drejtat e njeriut kultureumln kulturat feteuml historineuml median ekonomiteuml mjedisin dhe qeumlndrueshmeumlrineuml)

Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e boteumls peumlrbeumlhet nga njeuml gameuml teuml gjereuml e komplekse njohurish dhe teuml kuptuari neuml njeuml seumlreuml fushash ku peumlrfshihen teuml gjitha keumlto poshteuml

a Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e politikeumls dhe ligjit qeuml peumlrfshin

1 njohjen dhe teuml kuptuarit e koncepteve politike dhe ligjore peumlrfshi demokracineuml lirineuml drejteumlsineuml barazineuml qytetarineuml teuml drejtat dhe peumlrgjegjeumlsiteuml nevojeumln e ligjeve dhe rregullave dhe shtetin e seuml drejteumls

2 njohjen dhe teuml kuptuarit e proceseve demokratike si funksionojneuml institucionet demokratike peumlrfshi rolet e partive politike proceset zgjedhore dhe votimin

3 njohja dhe teuml kuptuarit e meumlnyrave teuml ndryshme peumlrmes teuml cilave qytetareumlt mund teuml marrin pjeseuml neuml debatin dhe vendimmarrjen publike dhe mund teuml ndikojneuml neuml politika dhe shoqeumlri peumlrfshi kuptimin e rolit qeuml mund teuml luajeuml neuml keumlteuml drejtim shoqeumlria civile dhe OJQ-teuml

4 teuml kuptuarit e marreumldheumlnieve teuml pushtetit mosmarreumlveshjeve politike dhe kundeumlrshtive teuml opinioneve neuml shoqeumlriteuml demokratike dhe se si keumlto mosmarreumlveshje e konflikte mund teuml zgjidhen paqeumlsisht

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e ccedileumlshtjeve teuml diteumls problemeve bashkeumlkohore shoqeumlrore e politike dhe keumlndveumlshtrimeve politike teuml teuml tjereumlve

6 njohjen dhe teuml kuptuarit e keumlrceumlnimeve bashkeumlkohore ndaj demokraciseuml

b Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e teuml drejtave teuml njeriut qeuml peumlrfshin

1 njohjen dhe teuml kuptuarit qeuml teuml drejtat e njeriut janeuml teuml rreumlnjosura neuml dinjitetin qeuml eumlshteuml pjeseuml peumlrbeumlreumlse e teuml gjitha qenieve njereumlzore

2 njohjen dhe pranimin se teuml drejtat e njeriut janeuml universale teuml patjeteumlrsueshme dhe teuml pandashme dhe se gjithsecili jo veteumlm geumlzon teuml drejta njereumlzore por ka po ashtu peumlrgjegjeumlsineuml te respektoje teuml drejtat e teuml tjereumlve pavareumlsisht prejardhjes kombeumltare etniseuml raceumls gjuheumls mosheumls seksit gjiniseuml bindjes politike lindjes prejardhjes shoqeumlrore pasuriseuml afteumlsiseuml seuml kufizuar orientimit seksual apo ccedildo statusi tjeteumlr

Modeli Page 53

3 njohjen dhe teuml kuptuarit e detyrimeve teuml shteteve dhe qeverive kundrejt teuml drejtave teuml njeriut

4 njohjen dhe teuml kuptuarit e historiseuml seuml teuml drejtave teuml njeriut peumlrfshi Deklarateumln Universale teuml teuml Drejtave teuml Njeriut Konventeumln Evropiane peumlr teuml Drejtat e Njeriut Konventeumln e Kombeve teumlBashkuara peumlr teuml Drejtat e Feumlmijeumls

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e marreumldheumlnies midis teuml drejtave teuml njeriut demokraciseuml liriseuml drejteumlsiseuml paqes dhe siguriseuml

6 njohurineuml dhe teuml kuptuarit se mund teuml keteuml meumlnyra teuml ndryshme teuml interpretimit dhe peumlrjetimit teuml teuml drejtave teuml njeriut neuml shoqeumlri e kultura teuml ndryshme por se variacionet e mundshme kushteumlzohen nga instrumentet ligjore teuml pranuara ndeumlrkombeumltarisht qeuml vendosin standardet minimale pavareumlsisht kontekstit kulturor

7 njohjen dhe teuml kuptuarit se si parimet e teuml drejtave teuml njeriut zbatohen neuml praktikeuml neuml situata teuml caktuara si mund teuml lindin shkeljet e teuml drejtave teuml njeriut si mund teuml trajtohen shkeljet e teuml drejtave teuml njeriut dhe si mund teuml zgjidhen kundeumlrshtiteuml e mundshme midis teuml drejtave teuml njeriut

8 njohjen dhe teuml kuptuarit kritik teuml sfidave teuml teuml drejtave teuml njeriut neuml boteumln e sotme

c Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e kultureumls dhe kulturave qeuml peumlrfshijneuml

1 njohjen dhe teuml kuptuarit se si peumlrkateumlsiteuml kulturore teuml njereumlzve formeumlsojneuml keumlndveumlshtrimet e tyre peumlr boteumln paragjykimet perceptimet besimet vlerat dhe ndeumlrveprimet me teuml tjereumlt

2 njohjen dhe teuml kuptuarit qeuml teuml gjitha grupet kulturore janeuml teuml ndryshueshme dhe heterogjene neuml brendeumlsi nuk kaneuml karakteristika teuml brendshme fikse peumlrmbajneuml individeuml qeuml kundeumlrshtojneuml dhe sfidojneuml kuptimet kulturore tradicionale dhe janeuml neuml evoluim dhe ndryshim konstant

3 njohjen dhe teuml kuptuarit se si strukturat neuml pushtet praktikat diskriminuese dhe pengesat institucionale brenda dhe midis grupeve kulturore veprojneuml peumlr teuml kufizuar mundeumlsiteuml peumlr individeumlt e pafuqisheumlm

4 njohjen dhe teuml kuptuarit e besimeve vlerave normave praktikave ligjeumlrimeve dhe produkteve specifike qeuml mund teuml peumlrdoren nga njereumlzit qeuml kaneuml peumlrkateumlsi teuml caktuara kulturore sidomos ato qeuml peumlrdoren nga njereumlzit me teuml cileumlt ndeumlrveprohet dhe komunikohet dhe teuml cileumlt perceptohen se kaneuml peumlrkateumlsi teuml ndryshme kulturore nga e jona

d Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e feve qeuml peumlrfshin

1 njohjen dhe teuml kuptuarit e aspekteve kryesore teuml historiseuml seuml traditave teuml veccedilanta fetare teksteve kryesore dhe doktrineumls themelore teuml traditave teuml caktuara fetare dhe teuml peumlrbashkeumltat e dallimet qeuml ekzistojneuml midis traditave teuml ndryshme fetare

2 njohjen dhe teuml kuptuarit e simboleve fetare riteve fetare dhe peumlrdorimeve fetare teuml gjuheumls


3 njohjen dhe teuml kuptuarit e tipareve kryesore teuml besimeve vlerave praktikave dhe peumlrvojave teuml individeumlve qeuml praktikojneuml fe teuml caktuara

4 teuml kuptuarit e faktit se peumlrvoja subjektive dhe shprehjet personale teuml feve ka gjaseuml teuml shfaqen neuml meumlnyra teuml ndryshme qeuml dallojneuml nga paraqitjet e keumltyre feve neuml tekstet standarde

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e larmiseuml seuml brendshme teuml besimeve e praktikave qeuml ekzistojneuml brenda feve individuale

6 njohjen dhe teuml kuptuarit e faktit se teuml gjitha grupet fetare kaneuml individeuml qeuml kundeumlrshtojneuml dhe sfidojneuml kuptimet tradicionale fetare dhe se grupet fetare nuk kaneuml karakteristika teuml brendshme fikse por janeuml neuml evoluim e ndryshim teuml peumlrhersheumlm

e Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e historiseuml qeuml peumlrfshin1 njohjen dhe teuml kuptuarit e natyreumls teuml historiseuml dhe si interpretimet e seuml

shkuareumls ndryshojneuml peumlrgjateuml koheumls dhe midis kulturave2 njohjen dhe teuml kuptuarit e historive teuml veccedilanta nga keumlndveumlshtrime teuml

ndryshme rreth forcave dhe faktoreumlve historikeuml qeuml kaneuml formeumlsuar boteumln e sotme

3 teuml kuptuarit e proceseve teuml hetimit historik veccedilaneumlrisht i meumlnyreumls si peumlrzgjidhen e ndeumlrtohen faktet e si shndeumlrrohen neuml teuml dheumlna neuml prodhimin historive shpjegimeve dhe argumenteve historike

4 teuml kuptuarit i nevojeumls peumlr teuml konsultuar burime alternative informacioni rreth historiseuml pasi kontributi i grupeve teuml margjinalizuara (psh pakicat kulturore dhe grateuml) shpesh peumlrjashtohen nga rreumlfimet standarde historike

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e meumlnyreumls si paraqiten shpesh dhe meumlsohen historiteuml nga keumlndveumlshtrimi etnocentrik

6 njohjen dhe teuml kuptuarit se si konceptet e demokraciseuml dhe qytetariseuml kaneuml evoluar neuml meumlnyra teuml ndryshme neuml kultura teuml ndryshme me kalimin e koheumls

7 njohjen dhe teuml kuptuarit e meumlnyreumls si stereotipizimi eumlshteuml formeuml diskriminimi qeuml eumlshteuml peumlrdorur peumlr trsquoiu mohuar individualitetin dhe larmineuml qenieve njereumlzore dhe peumlr teuml minuar teuml drejtat e njeriut dhe neuml disa raste ka ccediluar neuml krime kundeumlr njereumlzimit

8 teuml kuptuarit dhe interpretimin e seuml shkuareumls neuml driteumln e seuml tashmes me veumlshtrim nga e ardhmja dhe kuptimin e reumlndeumlsiseuml qeuml kaneuml shqeteumlsimet dhe problemet e seuml kaluareumls neuml boteumln e sotme

f Njohja dhe teuml kuptuarit kritik e medias qeuml peumlrfshin1 njohjen dhe kuptimin e procesit me aneuml teuml teuml cilit masmedia peumlrzgjedh

interpreton dhe redakton informacionin peumlrpara se ta peumlrcjelleuml peumlr konsum publik

2 njohjen dhe teuml kuptuarit e masmedias si mall qeuml peumlrfshin prodhuesit dhe konsumatoreumlt dhe i motiveve synimeve e qeumlllimeve teuml mundshme qeuml mund teuml keteuml prodhuesi i peumlrmbajtjes pamjeve mesazheve dhe reklamave peumlr masmedian

Modeli Page 55

3 njohjen dhe teuml kuptuarit e medias digjitale teuml meumlnyreumls si prodhohet peumlrmbajtja pamjet mesazhet dhe reklamat e medias digjitale dhe motiveve synimeve qeumlllimeve teuml atyre qeuml i krijojneuml ose i riprodhojneuml

4 njohjen dhe teuml kuptuarit e efekteve qeuml peumlrmbajtja e masmedias dhe medias digjitale mund teuml keteuml neuml gjykimet dhe sjelljet e individeumlve

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e meumlnyreumls si prodhohen mesazhet politike propaganda dhe gjuha e urrejtjes si mund teuml identifikohen keumlto forma komunikimi dhe se si mund ta mbrojneuml veten individeumlt kundeumlr pasojave teuml keumltyre komunikimeve

g Njohjen dhe teuml kuptuarit kritik teuml ekonomive mjedisit dhe qeumlndrueshmeumlriseuml qeuml peumlrfshijneuml

1 njohjen dhe teuml kuptuarit e ekonomiseuml dhe proceseve ekonomike e financiare qeuml ndikojneuml neuml funksionimin e shoqeumlriseuml peumlrfshi marreumldheumlniet midis puneumlsimit pagave fitimeve tatimit dhe shpenzimeve qeveritare

2 njohjen dhe teuml kuptuarit e raportit midis teuml ardhurave e shpenzimeve natyreumls dhe pasojave teuml borxhit kostos reale teuml huave dhe riskut teuml huave peumlrtej kapacitetit shlyes

3 njohjen dhe teuml kuptuarit e ndeumlrvareumlsiseuml seuml bashkeumlsiseuml globale dhe ndikimit qeuml mund teuml keneuml zgjedhjet personale dhe modelet e konsumit neuml pjeseuml teuml tjera teuml boteumls

4 njohjen dhe teuml kuptuarit e mjedisit natyror faktoreumlve qeuml mund teuml keneuml ndikim mbi teuml risqeve qeuml shoqeumlrojneuml deumlmtimin e mjedisit sfidave aktuale mjedisore dhe nevojeumls peumlr konsum teuml peumlrgjegjsheumlm dhe mbrojtje e qeumlndrueshmeumlri mjedisore

5 njohjen dhe teuml kuptuarit e lidhjeve midis proceseve ekonomike sociale politike dhe mjedisore sidomos pareuml neuml keumlndveumlshtrimin global

6 njohjen dhe teuml kuptuarit e ccedileumlshtjeve etike qeuml shoqeumlrojneuml globalizimin

Page 57

7 Peumlrfundim

Q ysh neuml hapje teuml dokumentit thuhet se modeli i paraqitur keumltu eumlshteuml njeuml peumlrpjekje peumlr teuml ofruar njeuml peumlrshkrim teuml kompetencave teuml nevojshme peumlr trsquou peumlrveteumlsuar nga nxeumlneumlsit qeuml ata teuml beumlhen qytetareuml teuml angazhuar efektiveuml dhe teuml jetojneuml neuml

paqe seuml bashku me teuml tjereumlt neuml shoqeumlri demokratike me larmi kulturore Shpresohet qeuml modeli aktual do teuml rezultojeuml me dobi peumlr vendimmarrjen dhe planifikimin neuml arsim dhe do teuml ndihmojeuml peumlr peumlrgatitjen e sistemeve arsimore me qeumlllim formimin e nxeumlneumlsve peumlr jeteumln si qytetareuml kompetenteuml neuml aspektin demokratik dhe ndeumlrkulturor

Po ashtu shpresojmeuml qeuml ky model trsquoiu japeuml mundeumlsi sistemeve arsimore teuml fuqizojneuml nxeumlneumlsit si agjenteuml shoqeumlroreuml autonomeuml teuml cileumlt janeuml neuml gjendje teuml zgjedhin e ndjekin objektivat e tyre neuml jeteuml neuml kuadrin e ofruar nga institucionet demokratike dhe neuml respekt teuml teuml drejtave teuml njeriut Disa kompetenca neuml model janeuml posaccedileumlrisht me vlereuml peumlr keumlteuml objektiv Peumlr shembull neumlse nxeumlneumlsit zhvillojneuml njeuml qeumlndrim hapjeje karshi kulturave besimeve praktikave dhe boteumlkuptimeve teuml tjera ata do teuml jeneuml teuml prirur teuml eksplorojneuml e keumlqyrin perspektiva dhe meumlnyra teuml tjera jetese qeuml shtrihen peumlrtej atyre tradicionale me teuml cilat janeuml rritur duke zgjeruar gameumln e peumlrvojave dhe horizontet e tyre neumlse ata peumlrftojneuml afteumlsi teuml teuml nxeumlnit neuml meumlnyreuml teuml pavarur ata do teuml jeneuml neuml gjendje teuml meumlsojneuml neuml meumlnyreuml teuml pavarur lidhur me keumlto perspektiva dhe meumlnyra teuml reja jetese dhe nuk do teuml varen veteumln nga informacionet qeuml iu japin teuml tjereumlt neuml mjedisin e afeumlrt dhe neumlse peumlrftojneuml afteumlsi teuml mendimit analitik dhe kritik ata do teuml jeneuml neuml gjendje teuml peumlrballen me njeuml shqyrtim teuml holleumlsisheumlm teuml perspektivave dhe meumlnyrave alternative teuml jeteseumls si dhe teuml marrin informacion dhe ide teuml reja e do teuml jeneuml neuml gjendje teuml beumljneuml gjykimet e tyre vlereumlsuese neumlse ato janeuml ose jo teuml pranueshme ose teuml deumlshirueshme Peumlrveccedil keumlsaj neumlse teuml rinjteuml meumlsojneuml teuml vlereumlsojneuml dinjitetin njereumlzor dhe teuml drejtat e njeriut diversitetin kulturor dhe demokracineuml keumlto vlera do teuml peumlrdoren si themel peumlr zgjedhjet dhe veprimet e tyre dhe ata do teuml jeneuml teuml gatsheumlm ta jetojneuml jeteumln e tyre neuml njeuml meumlnyreuml qeuml respekton dinjitetin dhe teuml drejtat njereumlzore teuml personave teuml tjereuml dhe parimet e demokraciseuml

Shkurtimisht pajisja e nxeumlneumlsve me kompetencat e peumlrcaktuara neuml modelin aktual eumlshteuml njeuml hap thelbeumlsor qeuml duhet ndeumlrmarreuml peumlr trsquoi fuqizuar ata teuml zgjedhin e ndjekin objektivat e tyre neuml kuadrin qeuml ofrohet nga respektimi i teuml drejtave teuml njeriut dhe proceset demokratike Pajisja e tyre me keumlto kompetenca peumlrmes sistemit arsimor seuml bashku me ndeumlrmarrjen e veprimeve peumlr teuml luftuar dizavantazhet dhe pabaraziteuml kulturore eumlshteuml kyccedile peumlr teuml siguruar sheumlndetin e ardhsheumlm teuml shoqeumlrive tona demokratike me larmi kulturore dhe fuqizimin e luleumlzimin e teuml gjitheuml teuml rinjve qeuml jetojneuml neuml to

Page 59

Shtojceuml A Burimet e skemave teuml kompetencave qeuml u shqyrtuan nga projekti

K jo shtojceuml peumlrmban burimet e teuml gjitha skemave teuml kompetencave qeuml u shqyrtuan nga projekti Disa prej burimeve teuml renditura meuml poshteuml peumlrmbajneuml meuml shume sesa njeuml skemeuml teuml vetme kompetencash ndeumlrsa teuml tjera dublojneuml skemat e

kompetencave qeuml gjenden neuml burime teuml tjera Peumlr keumlteuml arsye numri i dokumenteve neuml keumlteuml listeuml (102) ndryshon nga numri i peumlrgjithsheumlm i skemave teuml shqyrtuara (101) Peumlrveccedilse kur shprehet ndryshe teuml gjitha faqet e internetit janeuml vizituar meuml 17 shkurt 2016

1 Abbe A Gulick L M V and Herman J L (2007) Cross-cultural competence in army leaders a conceptual and empirical foundation Army Research Institute for the Behavioral and Social Sciences Arlington VA wwwdeomiorgCulturalReadinessdocumentsCCCompetenceArmypdf

2 AFS Intercultural Programs (2013) AFS educational goals wwwafsorgafs-and-intercultural-learningafs-educational-goals

3 Audigier F (2000) Basic concepts and core competencies for education for democratic citizenship Council of Europe Strasbourg wwwibeunescoorgfileadminuser_uploadCurriculumSEEPDFsaudigierpdf

4 Barrett M (2013) ldquoIntercultural competence a distinctive hallmark of interculturalismrdquo in Barrett M (ed) Interculturalism and multiculturalism similarities and differences (pp 147-68) Council of Europe Publishing Strasbourg

5 Barrett M (2015) ldquoAn integrative model of political and civic participa-tion linking the macro social and psychological levels of explanationrdquo in Barrett M and Zani B (eds) Political and civic engagement multidisciplinary perspectives (pp 162-87) Routledge London

6 Barrett M and Brunton-Smith I (2014) ldquoPolitical and civic engagement and participation towards an integrative perspectiverdquo Journal of Civil Society 10(1) 5-28

7 Barrett M Byram M Laacutezaacuter I Mompoint-Gaillard P and Philippou S (2014) Developing intercultural competence through education Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4educationpestalozziSourceDocumentationPestalozzi3pdf


8 Beacco J-C Byram M Cavalli M Coste D Cuenat M E Goullier F and Panthier J (2010) Guide for the development and implementation of curricula for plurilin- gual and intercultural education Council of Europe Strasbourg wwwcoeinttdg4linguisticSourceSource2010_ForumGenevaGuideEPI2010_ENpdf

9 Bertelsmann Stiftung and Fondazione Cariplo (2008) Intercultural competence ndash the key competence in the 21st century Bertelsmann Foundation Publishers Guumltersloh

10 Boix Mansilla V and Jackson A (2011) Educating for global competence preparing our youth to engage the world Asia Society New York httpasiasocietyorgfilesbook-globalcompetencepdf

11 Bologna Working Group on Qualifications Frameworks (2005) A frame-work for qualifications of the European Higher Education Area Ministry of Science Technology and Innovation Copenhagen wwwondvlaanderenbehoge-ronderwijsbolognadocuments050218_QF_EHEApdf

12 Brander P Cardenas C de Vicente Abad J Gomes R and Taylor M (2004) Education pack ldquoAll different ndash all equalrdquo Council of Europe Strasbourg httpeycbcoeintedupack

13 Brander P De Witte L Ghanea N Gomes R Keen E Nikitina A and Pinkeviciute J (2012) Compass manual for human rights education with young people Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4eycbSourceCompass_2012_FINALpdf

14 Brett P Mompoint-Gaillard P and Salema M H (2009) How all teach-ers can support citizenship and human rights education a framework for the development of competences Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4educationedcSourceResourcesPackHow_all_Teachers_ENpdf

15 Byram M (1997) Teaching and assessing intercultural communicative competence Multilingual Matters Clevedon

16 Byram M (2008) From foreign language education to education for inter-cultural citizenship Multilingual Matters Clevedon

17 Byram M Barrett M Ipgrave J Jackson R and Meacutendez Garciacutea M C (2009a) Autobiography of intercultural encounters context concepts and theories Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4autobiographysourceaie_enaie_context_concepts_and_theories_enpdf

18 Byram M Barrett M Ipgrave J Jackson R and Meacutendez Garciacutea M C (2009b) Autobiography of intercultural encounters notes for facilitators Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4autobiographySourceAIE_enAIE_notes_for_facilitators_enpdf

19 Byram M Gribkova B and Starkey H (2002) Developing the intercultural dimension in language teaching a practical introduction for teachers Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4linguisticsourceguide_dimintercult_enpdf

Burimet e skemave teuml kompetencave qeuml u shqyrtuan nga projekti Page 61

20 Campaign for the Civic Mission of Schools (CCMS) (2011) Guardian of democracy The Civic Mission of Schools Campaign for the Civic Mission of Schools Silver Spring MD httpcivicmissions3amazonawscom118f051711Guardian-of-Democracy-reportpdf

21 Candelier M Camilleri-Grima A Castellotti V de Pietro J-F Lőrincz I Meiszligner F J Noguerol A and Schroumlder-Sura A (2012) FREPA ndash a frame-work of reference for pluralistic approaches competences and resources European Centre for Modern LanguagesCouncil of Europe Strasbourg httpcarapecmlat

22 Catteeuw P (2012) A framework of reference for intercultural competence FARO Brussels wwwfaronetbee-documentena-framework-of-reference-for-intercultural-competence-a-21st-century-flemish-experiment

23 Čehajić S Brown R and Castano E (2008) ldquoForgive and forget Antecedents and consequences of intergroup forgiveness in Bosnia Herzegovinardquo Political Psychology 29(3) 351-67

24 Čehajić S Effron D Halperin E Liberman V and Ross L (2011) ldquoAffirmation acknowledgment of in-group responsibility group-based guilt and sup-port for reparative measuresrdquo Journal of Personality and Social Psychology 101 256-70

25 Cohen-Chen S Halperin E Crisp R J and Gross J J (2014) ldquoHope in the Middle East malleability beliefs hope and the willingness to compromise for peacerdquo Social Psychological and Personality Science 5 (1) 67-75

26 Connerley M L and Pedersen P B (2005) Leadership in a diverse and multi- cultural environment developing awareness knowledge and skills Sage Thousand Oaks CA

27 Conseil Superieur des Programmes Ministegravere de lrsquoeacuteducation nationale France (2014) Projet drsquoenseignement moral et civique httpcachemediaeducationgouvfrfileOrganismes328CSP-Projet_EMC_337328pdf

28 Council of Europe (1996) EDC consultative meeting Doc DECSCIT (96)129 Council of Europe (2009) Policies and practices for teaching sociocultural

diversity ndash competences Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4educationdiversityCompetences_enasp

30 Crosbie V (2014) ldquoCapabilities for intercultural dialoguerdquo Language and Intercultural Communication 14(1) 91-107

31 Deardorff D K (2006) ldquoThe identification and assessment of intercultural competence as a student outcome of internationalization at institutions of higher education in the United Statesrdquo Journal of Studies in International Education 10 241-66

32 Department for Education England UK (2013) Citizenship programmes of study Key Stages 3 and 4 National Curriculum in England wwwgovukgovernmentuploadssystemuploadsattachment_datafile239060SECONDARY_national_curriculum_-_Citizenshippdf

33 Departamento de Educacioacuten Gobierno de Navarra [Government of Navarra] (2012) Competencia social y ciudadana y coeducacioacuten orientaciones para


las materias de primaria y secundaria httpcoeducandoeducacionnavarraeswpcontentuploads201011competencia_social_y_ciudadana_y_coeducacionpdf

34 Departamento de Educacioacuten Universidades e Investigacioacuten Gobierno Vasco [Basque Government] (nd) Las competencias baacutesicas en el Sistema Educativo de la CAPV wwwhezkuntzaejgveuskadinetr43-573escontenidosinformaciondig_publicaciones_innovaciones_curriculadjun-tos14_curriculum_competencias_300300002c_Pub_BN_Competencias_Basicas_cpdf

35 EC-CoE Youth Partnership (2014) Guidelines for intercultural dialogue in non-formal learningeducation activities European Commission and Council of Europe httppjp-eucoeintdocuments10179818492613ICD2014pdf73add476-4e8e-4522-8fb5-67df5e4ccfc8

36 ELICIT (2010) Reference framework of competences for teaching European citizenship literacy wwwelicitizeneutools-for-educationreference-framework

37 European Consortium for Accreditation (2005) Dublin Descriptors httpecaheeuwindexphpDublin_Descriptors

38 European Parliament (2006) Recommendation 2006962EC of the European Parliament and of the Council of 18 December 2006 on key competences for lifelong learning Official Journal of the European Union L 39410 30122006 httpeuropaeulegislation_summarieseducation_train-ing_youthlife-long_learningc11090_enhtm and httpeur-lexeuropaeulegal-contentENLjsessionid=5CpqTzDLm1sDXXGD82RBdwXQKRv1fJLbn9y8ngmS8 GNmyNv9ynVL-975582138uri=CELEX32006H0962

39 Eurydice (2012) Citizenship Education in Europe Education Audiovisual and Culture Executive Agency P9 Eurydice Brussels

40 Fantini A E and Tirmizi A (2006) Exploring and assessing intercultural competence World Learning Publications Paper 1 httpdigitalcollec-tionssiteduworldlearning_publications1

41 Flowers N Brederode-Santos M E Claeys J Fazah R Schneider A and Szeleacutenyi Z (2009) Compasito manual on human rights education for children (2nd edition) Council of Europe Publishing Strasbourg wwweycbcoeintcompasitopdfCompasito20ENpdf

42 Frau-Meigs D (2007) General Rapporteurrsquos report on the workshop on ldquoMedia literacy and human rights education for sustainable democratic societiesrdquo Graz Austria 5-7 December 2007

43 Goumlksel A Gomes R Keen E and Brander P (2010) Mosaic the training kit for Euro-Mediterranean youth work Council of Europe Publishing Strasbourg httpyouth-partnership-eucoeintyouth-partnershippublicationsT-kits116577_T-Kit_11_A4_assemblepdf

44 Gollob R Krapf P and Weidinger W (eds) (2010) Educating for democracy background materials on democratic citizenship and human rights education for teachers Council of Europe Publishing Strasbourg www


coeinttdg4educationedcSourceResourcesTeachers_manualsEducating_democracy_ENpdf

45 Gonzalez R Manzi J and Noor M (2011) ldquoIntergroup forgiveness and repara-tion in Chile the role of identity and intergroup emotionsrdquo in Tropp L and Mallett R (eds) Moving beyond prejudice reduction pathways to positive intergroup relations (pp 221-40) American Psychological Association Washington DC

46 Government of Andorra (2015) ldquoAnnex I Perfil de lrsquoalumne a lrsquoacabament de la segona ensenyanccedila de lrsquoEscola Andorranardquo in Decret drsquoordenament de lrsquoeducacioacute bagravesica obligatograveria del sistema educatiu andorragrave Butlletiacute Oficial del Principat drsquoAndorra 17 4 de marccedil del 2015 wwwbopaadbopa027017Documentsga27017062pdf

47 Government of Hungary (2011) Decree on the issue introduction and implementation of the National Core Curriculum Magyar Koumlzloumlny

48 Government of Spain (2013) Boletiacuten Oficial del Estado 295 Martes 10 de diciembre de 2013 Sec I Paacuteg 97858-97921 wwwboeesboedias20131210pdfsBOE-A-2013-12886pdf

49 Grindal K (1997) EDC basic concepts and core competences the approach in Norway Council of Europe Strasbourg

50 Halperin E Crisp R Husnu S Trzesniewski K H Dweck C S and Gross J J (2012) ldquoPromoting intergroup contact by changing beliefs group malleability intergroup anxiety and contact motivationrdquo Emotion 12 1192-95

51 Halperin E Porat R Tamir M and Gross J J (2013) ldquoCan emotion regulation change political attitudes in intractable conflict From the laboratory to the fieldrdquo Psychological Science 24 106-111

52 Halperin E Russell G A Trzesniewski H K Gross J J and Dweck S C (2011) ldquoPromoting the peace process by changing beliefs about group malleabilityrdquo Science 333 1767-69

53 Hewstone M Cairns E Voci A Hamberger J and Niens U (2006) ldquoIntergroup contact forgiveness and experience of lsquoThe Troublesrsquo in Northern Irelandrdquo Journal of Social Issues 62(1) 99-120

54 Himmelmann G (2003) ldquoZukunft Fachidentitaumlt und Standards der poli-tischen Bildungrdquo unpublished manuscript TU Braunschweig Institut fuumlr Sozialwissenschaften Braunschweig [summarised in Byram 2008]

55 Hoskins B and Deakin Crick R (2008) Learning to learn and civic compe-tences different currencies or two sides of the same coin JRC Scientific and Technical Report EUR 23360 EN 2008 Office for Official Publications of the European Communities Luxembourg

56 Hoskins B Villalba C M H and Saisana M (2012) The 2011 Civic Competence Composite Indicator (CCCI-2) measuring young peoplersquos civic competence across Europe based on the IEA International Citizenship and Civic Education Study JRC Scientific and Technical Report EUR 25182 EN 2012 Office for Official Publications of the European Communities Luxembourg

Page 64

57 Hoskins B Villalba E Van Nijlen D and Barber C (2008) Measuring civic com-petence in Europe a composite indicator based on IEA Civic Education Study 1999 for 14 Years Old in School JRC Scientific and Technical Report EUR23210 EN 2008 Office for Official Publications of the European Communities Luxembourg

58 INCA (2004) INCA Framework (assessor version) httpseceuropaeu migrant-integrationlibrarydocthe-inca-project-intercultural-competence-assessment

59 Jackson R (2014) Signposts policy and practice for teaching about reli-gions and non-religious world views in intercultural education Council of Europe Publishing Strasbourg

60 Karwacka-Voumlgele K (2012) ldquoTowards indicators for intercultural under-stand- ingrdquo in Huber J (ed) Intercultural competence for all preparation for living in a heterogeneous world (pp 51-60) Council of Europe Publishing Strasbourg

61 Krammer R Kuumlhberger C and Windischbauer E (2008) Die durch politische Bildung zu erwerbenden Kompetenzen Ein Kompetenz- Strukturmodell Bundesministerium fuumlr Unterricht Kunst und Kultur Vienna wwwphsal-zburgatfileadminPH_DateienPolitische_Bildung_WindischbauerKompetenzmodellKurzUndLangversionpdf

62 Laacutezaacuter I (ed) (2012) Recognising intercultural competence what shows that I am interculturally competent Council of Europe Publishing Strasbourg wwwcoeinttdg4educationPestalozzihomeWhatICCTool_enasp

63 Mata P and Del Olmo M (2009) ldquoWhat do we mean by intercultural edu-cation Results of an analysis on what INTER Network member think IE is and should be put in practicerdquo in Gil Jaunena I (ed) Diversity inclusion and the values of democracy building teachersrsquo competences for inter-cultural education (pp 12-23) European Commissionrsquos Lifelong Learning Programme INTER Network 134367-LLP-1-2007-1-ES- COMENIUS-CNW

64 Messner W and Schaumlfer N (2012) ldquoAdvancing intercultural competencies for global collaborationrdquo in Baumlumer U Kreutter P and Messner W (eds) Globalization of professional services (pp 189-201) Springer Verlag Berlin

65 Milot M (2007) ldquoThe religious dimension in intercultural educationrdquo in Keast J (ed) Religious diversity and intercultural education a reference book for schools (pp 19-30) Council of Europe Publishing Strasbourg

66 Mompoint-Gaillard P and Laacutezaacuter I (eds) (2015) TASKs for democracy 60 activities to learn and assess transversal attitudes skills and knowledge Council of Europe Publishing Strasbourg

67 National Task Force on Civic Learning and Democratic Engagement (NTF) (2012) A crucible moment college learning and democracyrsquos future Association of American Colleges and Universities Washington DC

68 Neuner G (2012) ldquoThe dimensions of intercultural educationrdquo in Huber J (ed) Intercultural competence for all preparation for living in a hetero-geneous world (pp 11-49) Council of Europe Publishing Strasbourg


69 Noor M and Cantacuzino M (2013) The forgiveness toolbox wwwthefor-givenesstoolboxcom

70 Noor M Brown R J and Prentice G (2008) ldquoPrecursors and mediators of intergroup reconciliation in Northern Ireland a new modelrdquo British Journal of Social Psychology 47(3) 481-95

71 Noor M Brown R Gonzalez R Manzi J and Lewis C A (2008) ldquoOn positive psychological outcomes what helps groups with a history of conflict to forgive and reconcile with each otherrdquo Personality and Social Psychology Bulletin 34(6) 819-32

72 North-South Centre of the Council of Europe (2010) Global education guidelines a handbook for educators to understand and implement global education North-South Centre of the Council of Europe Lisbon wwwcoeinttdg4nscentreGEGEGE-GuidelinesGEguidelines-webpdf

73 Nussbaum M (1997) Cultivating humanity a classical defense of reform in liberal education Harvard University Press Cambridge MA

74 Nussbaum M (2006) ldquoEducation and democratic citizenship capabilities and quality educationrdquo Journal of Human Development 7(3) 385-95

75 OrsquoRegan J P and MacDonald M N (2007) Consultation report on the development of National Occupational Standards in intercultural working CILT The National Centre for Languages London

76 Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) (2005) The definition and selection of key competences executive summary Organisation for Economic Co-operation and Development DeSeCo Paris wwwoecdorgpisa35070367pdf

77 OSCEODIHR (2012) Guidelines on human rights education for secondary school systems OSCE Warsaw wwwosceorgodihr93969

78 Oxfam (2006) Education for global citizenship a guide for school Oxfam Oxford wwwoxfamorguk~mediaFilesEducationGlobal20Citizenshipeducation_for_global_citizenship_a_guide_for_schoolsashx

79 Partnership for 21st Century Skills (2009) P21 framework definitions wwwp21orgstoragedocumentsP21_Framework_Definitionspdf

80 Portera A (2014) ldquoIntercultural competence in education counselling and psychotherapyrdquo Intercultural Education 25 157-74

81 Prats E Tey A and Martiacutenez M (2011) Educar per una ciutadania activa a lrsquoescola Aula de Ciutadania Barcelona

82 Ruffino R (2012) ldquoIntercultural education and pupil exchangesrdquo in Huber J (ed) Intercultural competence for all preparation for living in a heteroge-neous world (pp 63-94) Council of Europe Publishing Strasbourg

83 Rychen D S and Salganik L H (eds) (2003) Key competences for a suc-cessful life and a well-functioning society Hogrefe and Huber Goumlttingen

84 Saguy T and Halperin E (2014) ldquoExposure to outgroup members criticizing their own group facilitates intergroup opennessrdquo Personality and Social Psychology Bulletin 40 791-802

Page 66

85 Salto-Youth Cultural Diversity Resource Centre (2012) Intercultural competence research report wwwsalto-youthnetrccultural-diversitypublicationsinterculturalcompetenceresearchreport

86 Schulz W Ainley J Fraillon J Kerr D and Losito B (2010a) Initial find-ings from the IEA International Civic and Citizenship Education Study International Association for the Evaluation of Educational Achievement Amsterdam wwwieanlfileadminuser_uploadPublicationsElectronic_versionsICCS_2009_Initial_Findingspdf

87 Schulz W Ainley J Fraillon J Kerr D and Losito B (2010b) ICCS 2009 international report civic knowledge attitudes and engagement among lower-secondary school students in 38 countries International Association for the Evaluation of Educational Achievement Amsterdam wwwieanlfileadminuser_uploadPublicationsElectronic_versionsICCS_2009_International_Reportpdf

88 Schulz W Ainley J and van de Gaer E (2010) ldquoPreparedness for active citizenship among lower secondary students in international compari-sonrdquo Paper presented at the 4th IEA International Research Conference Gothenburg 1-3 July 2010

89 Shnabel N Halabi S and Noor M (2013) ldquoOvercoming competitive victim- hood and facilitating forgiveness through re-categorization into a common victim and perpetrator identityrdquo Journal of Experimental Social Psychology 49 867-77

90 Soland J Hamilton L S and Stecher B M (2013) Measuring 21st century competencies guidance for educators Asia Society New York httpasiasocietyorgfilesgcen-measuring21cskillspdf

91 Stradling R (2001) Teaching 20th century European history Council of Europe Publishing Strasbourg wwwsisscoitdownloaddossiersestradlingpdf

92 Sue D W (2001) ldquoMultidimensional facets of cultural competencerdquo The Counseling Psychologist 29(6) 790-821

93 Tam T Hewstone M Cairns E Tausch N Maio G and Kenworthy J (2006) ldquoThe impact of intergroup emotions on forgiveness in Northern Irelandrdquo Group Processes and Intergroup Relations 10(1) 119-35

94 Tam T Hewstone M Kenworthy J B Cairns E Marinetti C Geddes L and Parkinson B (2008) ldquoPostconflict reconciliation intergroup forgiveness and implicit biases in Northern Irelandrdquo Journal of Social Issues 64(2) 303-20

95 Tuning Educational Structures in Europe (nd-a) Approaches to teaching learning and assessment in competences based degree programmes wwwunideustoorgtuningeuimagesstoriesarchivosTLA20PARA20LA20PAGINApdf

96 Tuning Educational Structures in Europe (nd-b) Generic competences wwwunideustoorgtuningeucompetencesgenerichtml


97 Tuning Educational Structures in Europe (nd-c) Education ndash specific competences wwwunideustoorgtuningeucompetencesspecificeducation html

98 Ulrich M and Oser F (1999) Participatory experience and individual com-petence Council of Europe Publishing Strasbourg

99 UNESCO (2013) Intercultural competences conceptual and oper-ational framework UNESCO Paris httpunesdocunescoorgimages0021002197219768epdf

100 UNESCO (2014) Global citizenship education preparing learners for the challenges of the twenty-first century UNESCO Paris httpunesdocunescoorgimages0022002277227729Epdf

101 Veldhuis R (1997) Education for democratic citizenship dimensions of citizenship core competencies variables and international activities Doc DECSCIT (97)23 Council of Europe Strasbourg

102 Zukin C Keeter S Andolina M Jenkins K and Delli Carpini M X (2006) A new engagement Political participation civic life and the changing American citizen Oxford University Press New York

Page 69

Shtojca B Peseumldhjeteuml e peseuml kompetencat e mundshme qeuml janeuml identifikuar nga 101 skemat e kompetencave

V ini re se kjo listeuml peumlrfshin veteumlm kompetencat nga 101 skemat qeuml u konsideruan me vlereuml peumlr kultureumln e demokraciseuml Ajo peumlrjashton kompetencat e tjera teuml keumltyre skemave qeuml lidhen me kontekste teuml tjera (psh puneumlsueshmeumlria)

1 Vlereumlsimirespekti peumlr qeniet e tjera njereumlzore2 Vlereumlsimirespekti peumlr dallimet dhe larmineuml kulturore3 Vlereumlsimirespekti peumlr teuml drejtat e njeriut4 Vlereumlsimirespekti peumlr demokracineuml5 Vlereumlsimirespekti peumlr drejteumlsineuml paaneumlsineuml ndershmeumlrineuml barazineuml dhe

shtetin e seuml drejteumls6 Vlereumlsimirespekti peumlr kulturat e tjeratjeteumlrsineuml kulturore peumlrfshi hapjen

neuml qeumlndrim ndaj kulturave teuml tjera7 Toleranca8 Mendeumlsia qytetare9 Peumlrgjegjeumlsia10 Vetefikasiteti dhe veteumlbesimi11 Autonomia dhe iniciativa12 Toleranca ndaj paqarteumlsiseuml13 Kapaciteti peumlr bashkeumlpunim dhe bashkeumlveprim14 Kapaciteti peumlr zgjidhjen e konfliktit15 Empatia dhe zhvendosja nga qendra e veumlmendjesdecentering16 Multiperspektiviteti17 Veteumldija dhe njohja e vetes18 Veteumldija komunikuese19 Njohuriteuml gjuheumlsore20 Afteumlsiteuml gjuheumlsore dhe komunikuese21 Afteumlsiteuml e deumlgjimit dhe veumlzhgimit

Page 70

22 Veteumldija emocionale23 Emocionet dhe motivimet peumlr teuml marreuml pjeseuml neuml nivel qytetar dhe politik24 Menaxhimi i stresit rregullimi emocional veteumlrregullimi25 Interesat politike dhe qytetare26 Opinionet dhe besimet politike dhe qytetare27 Njohja dhe kuptimi i politikeumls dhe ligjit28 Njohja dhe kuptimi i ccedileumlshtjeve financiare dhe ekonomiseuml29 Njohja dhe kuptimi i teuml drejtave teuml njeriut30 Njohja dhe kuptimii kulturave specifike31 Njohja dhe kuptimi i kultureumls neuml peumlrgjitheumlsi32 Njohja dhe kuptimi i feve33 Njohja dhe kuptimi i boteumls natyurore dhe qeumlndrueshmeumlriseuml mjedisore34 Njohja dhe kuptimi i historiseuml35 Njohja dhe kuptimi i boteumls aktuale36 Njohja dhe afteumlsiteuml lidhur me median (media tradicionale dhe teuml re)37 Afteumlsiteuml e zbulimit teuml njohurive dhe teuml nxeumlnit peumlrmes ndeumlrveprimit38 Afteumlsiteuml e interpretimit dhe krijimit teuml lidhjeve39 Afteumlsiteuml e arsyetimit dhe analizeumls seuml peumlrgjithshme40 Afteumlsia peumlr teuml dalluar dhe vlereumlsuar peumlrfitimet avantazhet oseobjektivat afatgjata kundrejt atyre afatshkurtra41 Mendimi kritik42 Veteumldija kulturore kritike43 Arsyetimi etikmoral gjykimi dhe integriteti44 Zgjidhja e problemeve45 Vendimmarrja46 Krijimtaria47 Fleksibiliteti dhe peumlrshtatshmeumlria48 Keumlmbeumlngulja49 Orientimi ose stili kognitiv50 Qeumlndrime ndaj teuml nxeumlnit51 Afteumlsiteuml praktike52 Sjellja ndeumlrkulturore53 Pjeseumlmarrja politike54 Pjeseumlmarrja civileKompetenca teuml specializuara profesionale (psh teuml meumlsuesve psikologeumlve)

Page 71

Shtojceuml C Sugjerime peumlr lexim teuml meumltejsheumlm peumlrtej referencave teuml renditura neuml Shtojceumln A

Ayton-Shenker D (1995) The challenge of human rights and cultural diversity United Nations Department of Public Information DPI1627 HR New York

Bandura A (1994) ldquoSelf-efficacyrdquo in Ramachaudran V S (ed) Encyclopedia of Human Behaviour Vol 4 (pp 71-81) Academic Press New York

Barrett M (ed) (2013) Interculturalism and multiculturalism similarities and differences Council of Europe Publishing Strasbourg

Barrett M and Zani B (eds) (2015) Political and civic engagement multidis-ciplinary perspectives Routledge London

Bertelsmann Foundation (2003) Civic-mindedness participation in modern society Bertelsmann Foundation Publishers Guumltersloh

Brady D Verba S and Schlozman K L (1995) ldquoBeyond SES a resource model of political participationrdquo American Political Science Review 89 271-94

Cantle T (2012) Interculturalism the new era of cohesion and diversity Palgrave Macmillan Basingstoke

Chiu C-Y and Hong Y-Y (2006) Social psychology of culture Psychology Press New York

Coste D and Cavalli M (2015) Education mobility otherness the mediation function of schools Language Policy Unit Council of Europe Strasbourg

Council of Europe (1950) European Convention on Human Rights European Court of Human Rights Council of Europe Strasbourg available at wwwechr coeintDocumentsConvention_ENGpdf accessed 17 February 2016

Council of Europe (2001) Common European framework of reference for languages learning teaching assessment (CEFR) Cambridge University Press Cambridge available at wwwcoeinttdg4linguisticsourceframe-work_enpdf accessed 17 February 2016

Council of Europe (2008) White Paper on intercultural dialogue ldquoLiving together as equals in dignityrdquo Committee of Ministers Council of Europe Publishing Strasbourg available at wwwcoeinttdg4interculturalsourcewhite20paper_final_revised_enpdf accessed 17 February 201614 References to additional materials may be found in the annotated bibli-ography that has been produced by the current project (see wwwcoeintcompetences for further details)


Council of Europe (2011) Living together combining diversity and freedom in 21st century Europe Report of the Group of Eminent Persons of the Council of Europe Council of Europe Publishing Strasbourg available at wwwcoeinttdg4highereducation2011KYIV20WEBSITEReport20on20diversitypdf accessed 17 February 2016

Davis M H (1994) Empathy a social psychological approach Westview Press Boulder CO

Deardorff D K (ed) (2009) The SAGE handbook of intercultural competence Sage Thousand Oaks CA

Dillon R S (2014) ldquoRespectrdquo Stanford Encyclopedia of Philosophy available at httpplatostanfordeduentriesrespect accessed 17 February 2016

Donnelly J (2013) Universal human rights in theory and practice (3rd edition) Cornell University Press Ithaca NY

Eisenberg N (2003)ldquoProsocial behavior empathy and sympathyrdquo in Bornstein M H Davidson L Keyes C L M and Moore K A (eds) (2003) Well-being positive development across the life course (pp 253-65) Lawrence Erlbaum Associates Publishers Mahwah NJ

Eshleman A (2014)ldquoMoral responsibilityrdquo Stanford Encyclopedia of Philosophy available at httpplatostanfordeduentriesmoral-responsibility accessed 17 February 2016

Feldmann E Henschel T R and Ulrich S (2000) Tolerance basis for democratic interaction Bertelsmann Foundation Publishers Guumltersloh

Furnham A and Marks J (2013)ldquoTolerance of ambiguity a review of the recent literaturerdquo Psychology 4(9) 717-28

Hua C W and Wan K E (2011) Civic mindedness components correlates and implications for the public service Civil Service College Singapore

Klein M (1995) ldquoResponsibilityrdquo in Honderich T (ed) The Oxford Companion to Philosophy (pp 771-2) Oxford University Press Oxford

Knauth T (2010) Tolerance ndash a key concept for dealing with cultural and religious diversity in education The European Wergeland Centre Statement Series Oslo

Moore T (2013) ldquoCritical thinking seven definitions in search of a conceptrdquo Studies in Higher Education 38(4) 506-22

Oakes P J Haslam S A and Turner J C (1994) Stereotyping and social reality Blackwell Oxford

Osler A and Starkey H (2005) Changing citizenship democracy and inclusion in education Open University Press Maidenhead Berkshire

Reber A S (1985) The Penguin dictionary of psychology Penguin Harmondsworth

Risager K (2007) Language and culture pedagogy from a national to a trans- national paradigm Multilingual Matters Clevedon

Schwartz S H (1992)ldquoUniversals in the content and structure of values theory and empirical tests in 20 countriesrdquo in Zanna M (ed) Advances in experimental social psychology (Vol 25) (pp 1-65) Academic Press New York

Sugjerime peumlr lexim teuml meumltejsheumlm peumlrtej referencave teuml renditura neuml Shtojceumln A Page 73

Schwartz S H (2006) ldquoLes valeurs de base de la personne theacuteorie mesures et applicationsrdquo Revue franccedilaise de sociologie 42 249-88

Sherrod L R Torney-Purta J and Flanagan C A (eds) (2010) Handbook of research on civic engagement in youth John Wiley amp Sons Hoboken NampJ

Stradling R (2003) Multiperspectivity in history teaching a guide for teachers Council of Europe Publishing Strasbourg

United Nations (2015) Transforming our world the 2030 agenda for sustainable development available at wwwunorgpgawp-contentuploadssites3201508120815_outcome-document-of-Summit-for-adoption-of-the-post-2015-development-agendapdf accessed 17 February 2016

Verba S Schlozman K L and Brady H E (1995) Voice and equality civic volunteerism in American politics Harvard University Press Cambridge MA

Page 75

Shtojca DAutoreumlt dhe kontribuesit

Autori kryesor Martyn Barrett

Kontribute nga Michael Byram Luisa De Bivar Black Jaroslav Faltyn Claudia Lenz Pascale Mompoint-Gaillard Ketevan Natriashvili Milica Popović Cacirclin Rus Salvador Sala Hilligje vanrsquot Land Natalia Voskresenskaya Pavel Zgaga

Departamenti i Arsimit i Keumlshillit teuml Evropeumls Sjur Bergan Villano Qiriazi Christopher Reynolds Mireille Wendling

Faleumlnderime

Departamenti i Arsimit teuml Keumlshillit teuml Evropeumls u eumlshteuml shumeuml mireumlnjoheumls personave neuml vijim peumlr rishikimin dhe ofrimin e komenteve peumlr projektmodelin e Kompetencave peumlr Kultureuml Demokratike

Erik Amnaring Leacuteonce Bekemans Cesar Bicircrzea Lavinia Bracci Fabiana Cardetti Marisa Cavalli Daniel Coste Leah Davcheva Darla Deardorff Miguel Angel Garcia Lopez Rolf Gollob Richard Harris Prue Holmes Bryony Hoskins Caroline Howarth Ted Huddlestone Andreas Koumlrber Ildikoacute Laacutezaacuter Rachel Lindner Petr Macek David Muller Natia Natsvlishvili Oana Nestian Sandu Stavroula Philippou Alison Phipps Agostino Portera Marzena Rafalska Roberto Ruffino Hugh Starkey Olena Styslavska Angela Tesileanu Felisa Tibbitts Judith Torney-Purta Angelos Vallianatos Manuela Wagner Charlotte Wieslander Robin Wilson Ulrike Wolff-Jontofsohn Fatmiroshe Xhemalaj

Projekti peumlr hartimin e Kompetencave peumlr Kultureuml Demokratike ka peumlrfituar gjithashtu nga mbeumlshtetja aktive e financiare e ministrive teuml arsimit teuml Andorreumls Gjeorgjiseuml dhe Norvegjiseuml

Sales agents for publications of the Council of EuropeAgents de vente des publications du Conseil de lrsquoEurope

BELGIUMBELGIQUE La Librairie Europeacuteenne - The European Bookshop Rue de lrsquoOrme 1 BE-1040 BRUXELLES Tel + 32 (0)2 231 04 35 Fax + 32 (0)2 735 08 60 E-mail infolibeuropeu httpwwwlibeuropbe

Jean De LannoyDL Services co Michot Warehouses Bergense steenweg 77 Chausseacutee de Mons BE-1600 SINT PIETERS LEEUW Fax + 32 (0)2 706 52 27 E-mail jeandelannoydl-servicom httpwwwjean-de-lannoybe

BOSNIA AND HERZEGOVINA BOSNIE-HERZEacuteGOVINE Robertrsquos Plus doo Marka Maruliccedila 2V BA-71000 SARAJEVO Tel + 387 33 640 818 Fax + 387 33 640 818 E-mail robertsplusbihnetba

CANADA Renouf Publishing Co Ltd 22-1010 Polytek Street CDN-OTTAWA ONT K1J 9J1 Tel + 1 613 745 2665 Fax + 1 613 745 7660 Toll-Free Tel (866) 767-6766 E-mail orderdeptrenoufbookscom httpwwwrenoufbookscom

CROATIACROATIE Robertrsquos Plus doo Marasoviccedileva 67 HR-21000 SPLIT Tel + 385 21 315 800 801 802 803 Fax + 385 21 315 804 E-mail robertsplusrobertsplushr

CZECH REPUBLIC REacutePUBLIQUE TCHEgraveQUE Suweco CZ sro Klecakova 347 CZ-180 21 PRAHA 9 Tel + 420 2 424 59 204 Fax + 420 2 848 21 646 E-mail importsuwecocz httpwwwsuwecocz

DENMARKDANEMARK GAD Vimmelskaftet 32 DK-1161 KOslashBENHAVN K Tel + 45 77 66 60 00 Fax + 45 77 66 60 01 E-mail receptiongaddk httpwwwgaddk

FINLANDFINLANDE Akateeminen Kirjakauppa PO Box 128 Keskuskatu 1 FI-00100 HELSINKI Tel + 358 (0)9 121 4430 Fax + 358 (0)9 121 4242 E-mail akatilausakateeminencom httpwwwakateeminencom

FRANCE Please contact directly Merci de contacter directement Council of Europe Publishing Eacuteditions du Conseil de lrsquoEurope F-67075 STRASBOURG Cedex Tel + 33 (0)3 88 41 25 81 Fax + 33 (0)3 88 41 39 10 E-mail publishingcoeint httpbookcoeint

Librairie Kleacuteber 1 rue des Francs-Bourgeois F-67000 STRASBOURG Tel + 33 (0)3 88 15 78 88 Fax + 33 (0)3 88 15 78 80 E-mail librairie-klebercoeint httpwwwlibrairie-klebercom

GREECEGREgraveCE Librairie Kauffmann sa Stadiou 28 GR-105 64 ATHINAI Tel + 30 210 32 55 321 Fax + 30 210 32 30 320 E-mail ordotenetgr httpwwwkauffmanngr

HUNGARYHONGRIE Euro Info Service Pannoacutenia u 58 PF 1039 HU-1136 BUDAPEST Tel + 36 1 329 2170 Fax + 36 1 349 2053 E-mail euroinfoeuroinfohu httpwwweuroinfohu

ITALYITALIE Licosa SpA Via Duca di Calabria 11 IT-50125 FIRENZE Tel + 39 0556 483215 Fax + 39 0556 41257 E-mail licosalicosacom httpwwwlicosacom

NORWAYNORVEgraveGE Akademika Postboks 84 Blindern NO-0314 OSLO Tel + 47 2 218 8100 Fax + 47 2 218 8103 E-mail supportakademikano httpwwwakademikano

POLANDPOLOGNE Ars Polona JSC 25 Obroncow Street PL-03-933 WARSZAWA Tel + 48 (0)22 509 86 00 Fax + 48 (0)22 509 86 10 E-mail arspolonaarspolonacompl httpwwwarspolonacompl

PORTUGAL Marka Lda Rua dos Correeiros 61-3 PT-1100-162 LISBOA Tel 351 21 3224040 Fax 351 21 3224044 E mail apoioclientesmarkapt wwwmarkapt

RUSSIAN FEDERATION FEacuteDEacuteRATION DE RUSSIE Ves Mir 17b Butlerova ul - Office 338 RU-117342 MOSCOW Tel + 7 495 739 0971 Fax + 7 495 739 0971 E-mail ordersvesmirbooksru httpwwwvesmirbooksru

SWITZERLANDSUISSE Planetis Sagraverl 16 chemin des Pins CH-1273 ARZIER Tel + 41 22 366 51 77 Fax + 41 22 366 51 78 E-mail infoplanetisch

TAIWAN Tycoon Information Inc 5th Floor No 500 Chang-Chun Road Taipei Taiwan Tel 886-2-8712 8886 Fax 886-2-8712 4747 8712 4777 E-mail infotycoon-infocomtw orderstycoon-infocomtw

UNITED KINGDOMROYAUME-UNI The Stationery Office Ltd PO Box 29 GB-NORWICH NR3 1GN Tel + 44 (0)870 600 5522 Fax + 44 (0)870 600 5533 E-mail bookenquiriestsocouk httpwwwtsoshopcouk

UNITED STATES and CANADA EacuteTATS-UNIS et CANADA Manhattan Publishing Co 670 White Plains Road USA-10583 SCARSDALE NY Tel + 1 914 472 4650 Fax + 1 914 472 4316 E-mail coemanhattanpublishingcom httpwwwmanhattanpublishingcom

Council of Europe PublishingEacuteditions du Conseil de lrsquoEuropeF-67075 STRASBOURG Cedex

Tel + 33 (0)3 88 41 25 81 ndash Fax + 33 (0)3 88 41 39 10 ndash E-mail publishingcoeint ndash Website httpbookcoeint

Shoqeumlriteuml bashkeumlkohore brenda Evropeumls peumlrballen me shumeuml sfida peumlrfshireuml edhe nivelet neuml reumlnie teuml votuesve neuml zgjedhje rritjen e mosbesimit ndaj politikaneumlve nivelet e larta teuml krimit teuml urrejtjes intoleranceumls dhe paragjykimeve ndaj grupeve teuml pakicave etnike dhe fetare si dhe rritjen e nivelit teuml mbeumlshtetjes peumlr ekstremizmin e dhunsheumlm Keumlto sfida keumlrceumlnojneuml legjitimitetin e institucioneve demokratike dhe bashkeumljeteseumln paqeumlsore neuml Evropeuml

Arsimi formal eumlshteuml njeuml instrument thelbeumlsor qeuml mund teuml peumlrdoret peumlr trsquoi trajtuar keumlto sfida Kontributet dhe praktikat e peumlrshtatshme arsimore mund teuml rrisin angazhimin demokratik teuml ulin intoleranceumln dhe paragjykimet dhe teuml ulin mbeumlshtetjen peumlr ekstremizeumlm teuml dhunsheumlm Megjithateuml peumlr trsquoi arritur keumlto qeumlllime meumlsuesit kaneuml nevojeuml trsquoi kuptojneuml qarteuml kompetencat demokratike qeuml duhet teuml synohen nga kurrikula

Ky libeumlr paraqet njeuml model teuml ri konceptual teuml kompetencave teuml cilat qytetareumlt keumlrkojneuml peumlr teuml qeneuml neuml gjendje teuml marrin pjeseuml neuml kultureumln demokratike dhe teuml jetojneuml neuml paqe seuml bashku me teuml tjereumlt neuml shoqeumlri kulturore teuml ndryshme Ky libeumlr peumlrshkruan modelin e kompetencave me holleumlsi seuml bashku me metodat e peumlrdorura peumlr hartimin e tij Modeli eumlshteuml produkt i njeuml pune intensive gjateuml njeuml periudhe dyvjeccedilare dhe eumlshteuml mbeumlshtetur fuqisheumlm neuml njeuml konsultim ndeumlrkombeumltar me eksperteuml teuml njohur teuml fusheumls seuml arsimit Ai siguron njeuml themel teuml forteuml konceptual peumlr zhvillimin e ardhsheumlm teuml kurrikulave pedagogjive dhe vlereumlsimeve peumlr Edukimin peumlr Qytetari Demokratike dhe peumlr teuml Drejtat e Njeriut Zbatimi i tij do trsquou beumljeuml teuml mundur sistemeve arsimore qeuml teuml shfryteumlzohen neuml meumlnyreuml efektive peumlr peumlrgatitjen e nxeumlneumlsve peumlr jeteumln si qytetareuml teuml angazhuar dhe toleranteuml demokratikeuml Libri peumlrbeumln komponentin e pareuml teuml kuadrit teuml ri teuml referenceumls teuml Keumlshillit teuml Evropeumls peumlr kultureumln demokratike Ky eumlshteuml njeuml dokument themelor peumlr trsquou lexuar nga teuml gjitheuml politikeumlbeumlreumlsit dhe profesionisteumlt qeuml punojneuml neuml fushat e edukimit peumlr qytetari demokratike edukimin mbi teuml drejtat e njeriut dhe edukimin ndeumlrkulturor

PREM

S 12

8117

httpbookcoeintISBN 978-92-871-8493-1 13 euro26 $US

SQI

Keumlshilli i Evropeumls eumlshteuml organizata kryesore e kontinentit peumlr teuml drejtat e njeriut Neuml teuml beumljneuml pjeseuml 47 shtete aneumltare 28 prej teuml cileumlve janeuml shtete aneumltare teuml Bashkimit Evropian Teuml gjitheuml shtetet aneumltare teuml Keumlshillit teuml Evropeumls kaneuml neumlnshkruar Konventeumln Evropiane peumlr teuml Drejtat e Njeriut dokument i cili eumlshteuml hartuar peumlr teuml mbrojtur teuml drejtat e njeriut demokracineuml dhe shtetin e seuml drejteumls Gjykata Evropiane mbikeumlqyr zbatimin e Konventeumls nga shtetet aneumltare

wwwcoeint

Rreth keumltij dokumenti

Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A

Burimet e skemave teuml kompetencave qeuml u shqyrtuan nga projekti

Shtojca B

Peseumldhjeteuml e peseuml kompetencat e mundshme qeuml janeuml identifikuar nga 101 skemat e kompetencave

Shtojceuml C

Sugjerime peumlr lexim teuml meumltejsheumlm peumlrtej referencave teuml renditura neuml Shtojceumln A

Shtojca D

Autoreumlt dhe kontribuesit


Keumlshilli i Evropeumls


teuml ndryshme













httpbookcoeint



Page 3






Page 5





Page 7

Paratheumlnie











Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D














httpbookcoeint








Page 5





Page 7

Paratheumlnie











Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D






Kompetencat peumlr kultureuml demokratike

Page 5





Page 7

Paratheumlnie











Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D







Page 7

Paratheumlnie











Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D


Paratheumlnie











Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D







Page 9

Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D


Peumlrmbledhje

















Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D












Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


Vlerat








Qeumlndrimet



Respekti




Peumlrgjegjeumlsia


Efikasiteti vetjak






Afteumlsiteuml







Empatia


















Page 15

1 Hyrje











Page 17








Page 19















Page 23

















Page 27



























































Respekti


Peumlrgjegjeumlsia

Efikasiteti vetjak





Empatia













Page 35

6 Modeli




Vlerat





Kompetenca


Qeumlndrimet


61 Vlerat






Modeli Page 37


























62 Qeumlndrimet


Modeli Page 39










Respekti















Modeli Page 41









Peumlrgjegjeumlsia











Efikasiteti vetjak






Modeli Page 43









konstruktive

63 Afteumlsiteuml
















Modeli Page 45


























Empatia


Modeli Page 47










Page 48














Modeli Page 49



































Modeli Page 51


































Modeli Page 53
































Modeli Page 55











Page 57

7 Peumlrfundim





Page 59


































































Page 64






























Page 66




















Page 69






Page 70


Page 71







































Page 75





Faleumlnderime































PREM

S 12

8117


SQI


wwwcoeint


Paratheumlnie

Peumlrmbledhje

1 Hyrje








6 Modeli

61 Vlerat

62 Qeumlndrimet

63 Afteumlsiteuml


7 Peumlrfundim

Shtojceuml A


Shtojca B


Shtojceuml C


Shtojca D


Të jetojmë së bashku si të barabartë në shoqëri ...

Documents

Transcript of Të jetojmë së bashku si të barabartë në shoqëri ...