1

Мушовараи Вазорати маорифи Љумњурии Тољикистонба чоп тавсия кардааст

Китоби дарсїбарои синфи

Душанбе“Собириён”

2007

К а р и м Њ а л и м о в

2

ББК 74.26 Я72М 80

Ин китоб дар доираи Лоињаи таљдидисоњаи маориф нашр гардидааст

Хонандаи азиз!Китоб манбаи донишу маърифат аст, аз он бањравар шавед ва онро эњтиёт намоед. Кўшиш ба харљ дињед, ки соли хониши оянда њам ин китоб бо

намуди аслиаш дастраси додару хоњарњоятон гардад ваба онњо низ хизмат кунад.

ISBN 978-99947-719-1-2

Истифодаи иљоравии китоб:

Њолати китоб (бањоикитобдор)

№ Ному насаби хонанда Синф Солитањсил

Аввалисолихониш

Охирисолихониш

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

4306020600-114418(05)-2000М Инф.Письмо-99

К. Њалимов: Суруд ва мусиќї барои синфи 6 - Душанбе: «Собириён». - 2007, 90 сањ.

Муњаррири мусиќї: профессор Љ. ОбидпурМуњаррири адабї: С. АминовМуќарризон: номзади илмњои таърих А. Зубайдов дотсент: Д. Ќучќоров омўзгор: Ќ. Подшоев

ББК 74.26 Я72

© К. Њалимов

© «Собириён», 2007

3

Нишон

Парчам

4

Шеъри Гулназар Келдї Мусиќии Сулаймон Юдаков

Диёри арљманди мо,Ба бахти мо сари азизи ту баланд бод,Саодати ту, давлати ту бегазанд бод.Зи дурии замонањо расидаем,Ба зери парчами ту саф кашидаем, кашидаем. Зинда бош, эй Ватан, Тољикистони озоди ман!

Барои нангу номи моТу аз умеди рафтагони мо нишонаї,Ту бањри ворисон љањони љовидонаї.Хазон намерасад ба навбањори ту,Ки мазраи вафо бувад канори ту, канори ту. Зинда бош, эй Ватан, Тољикистони озоди ман!

Ту модари ягонаї,Баќои ту бувад баќои хонадони мо,Мароми ту бувад мароми љисму љони мо,Зи ту саодати абад насиби мост,Ту њастиву њама љањон њабиби мост, њабиби мост. Зинда бош, эй Ватан, Тољикистони озоди ман!

5

Мутрибе мегуфт Хусравро, ки эй ганљи сухан,Илми мусиќї зи љинси назм некўтар бувад. Хусрави Дењлавї

Мусиќї яке аз ќисмњои таркибии фарњанги маънавї буда, таърихи бостонї дорад. Њанўз 1400 сол пеш хунёгари машриќзамин Борбади Марвазї бо навозиши фавќулоддаи худ мардуми оламро ба њайрат мононда буд. Шумо – ворисони таьрихи куњан аз дунёи маьнавї, хусусан аз нозукињои саньати мусиќї бояд хуб огањї дошта бошед. Жанрњои мусиќиро фарќ карда тавонед. Китоби пешнињодшуда дониши шуморо дар бораи мусиќї боз њам мукаммалтар мекунад.Дар давоми соли хониш шумо аз ин китоб сурудњои гуногунро аз худ

намуда, овозхонии худро сайќал медињед. Ба њамсароён љўр шуда, хонданро меомўзед. Њангоми тартиб додани ин китоб љараёни таьлими мусиќии имрўза пурра ба назар гирифта шудааст. Њоло саньати сарояндагї чунон босуръат инкишоф ёфта истодааст, ки ќариб њама мехоњанд сароянда бошанд. Бо назардошти хусусиятњои равонї ва синнусоли талабагони синфи 6 маводи китоб интихоб шудаанд. Бояд оњиста-оњиста барномањои сурудхонї ба талаботи синнусолии талабагон мувофиќ кунонида шаванд.Ќисми асосии дарс бо сурудхонї мегузарад. Аз ин рў, барои машќ додани

овоз бењтарин порчањои хурди оњанг ва сурудњои кўтоњ дар китоб љой дода шудаанд.Инчунин машќњо бо номи нотањо оварда шудаанд. Мувофиќи талаботи

барнома дар синфи 6 бештар сурудњои дуовоза иљро карда мешаванд. Ба маќсади њосил намудани малака овозхонњо машќњои дуовозаро меомўзанд. Барои он ки машќњои овозхонї дилбазан нашаванд, як ќисми онњо ба тарзи њаљву танз суруда мешаванд. Ќисми боќимондаи машќњо барои бурро талаффуз кардани калимаву иборањо пешнињод шудаанд.Дар китоб дар бораи ду оњангсоз маълумоти пурра дода шудааст, то ки

шумо, хонандагони азиз, бо њаёт ва эљодиёти онњо ошно гашта, пањлуњои эљодиёташонро баррасї карда тавонед. Дар охир аз эљодиёти ин оњангсозон намунањо меомўзед.

6

Ќисми дигари маводро адвори мусиќї ташкил медињад. Шумо, хонанда-гони азиз, он донишеро, ки дар синфи 5 гирифта будед, дар синфи 6 такрор карда, омўзиши адворро давом медињед. Зарурияти дониши адвор дар он аст, ки шумо аз рўи нота сурудхониро ёд мегиред ва минбаъд мусиќии љањониро аз рўи нота мутолиа карда метавонед.Ќисми дигари мавод гўш кардану дарки мусиќиро меомўзад. Барои

гўш кардани мусиќї ваќт људо нашуда бошад њам, омўхтани онро зарур мешуморем. Дар китоб омадааст, ки мо њама пайваста дар ињотаи мусиќї мебошем. Моро шабу рўз мусиќии љањонї фарогир аст. Мусиќї сарњад надорад. Фаќат бо роњи таълим, каме бошад њам, мо метавонем аз дунёи ѓании мусиќї ба таври зарурї њаловат барем.Дар китоби дарсии пешнињодшуда барои гўш кардани мусиќї бисёр

навоњои халќї, намунањо аз мусиќии «Шашмаќом» ва «Фалак» љой дода шудаанд. Ба аќидаи мо, мусиќии миллиро нафањмида ва наомўхта оњангњои халќњои дигаро мутолиа ва дарк кардан ѓайриимкон аст. Дар ќисми хотимавии китоб адабиёти иловагї дода шудааст, ки онњо бо салоњияти муаллими мусиќї истифода карда мешаванд. Китоб дар ин шаклу мунда-риља ва методикаи дарсомўзї бори аввал чоп мешавад. Шояд он аз камбудињо холї набошад. Аз эњтимол дур нест, ки дар давоми ду-се соли истифода фикру мулоњизањои зиёде пайдо мешаванд. Мо омода њастем, ки њамаи фикру мулоњизањои танќидиро ба љону дил бипазирем ва барои дар оянда ислоњ кардани он бикўшем.

Карим Њалимов

7

Ди - ё - ри

арљ - - - - -

ман - ди

мо,

Ба бах - ти

мо са - ри а -

зи - зи ту ба -

ланд бод,

Са - о - да -

ти ту, дав - ла -

ти ту бе - га -

занд бод.

Зи ду - ри -

и за - мо - на -

њо ра - си - да-

ем,

Ба зе - ри

пар - ча - ми ту

саф ка-ши - да -

ем, ка -ши - да -

ем,

Ботантана

Шеъри Г.Келдї Мусиќии С.Юдаков

8

Зин - да

бош, эй Ва -

тан, То - љи

кис - то - ни

оз - зо - ди

ман!

1 Ба -ро - и

ман.

1Диёри арљманди мо,Ба бахти мо сари азизи ту баланд бод,Саодати ту, давлати ту бегазанд бод.Зи дурии замонањо расидаем,Ба зери парчами ту саф кашидаем, кашидаем. Зинда бош, эй Ватан,Тољикистони озоди ман! 2Барои нангу номи моТу аз умеди рафтагони мо нишонаї,Ту бањри ворисон љањони љовидонаї.Хазон намерасад ба навбањори ту,Ки мазраи вафо бувад канори ту, канори ту.

Наќарот; 3Ту модари ягонаї,Баќои ту бувад баќои хонадони мо,Мароми ту бувад мароми љисму љони мо,Зи ту саодати абад насиби мост,Ту њастиву њама љањон њабиби мост, њабиби мост.

Наќарот.

н

9

Ди - ё - ри

арљ - - - - -

ман - ди

мо

ба бах - ти

мо са - ри а -

зи - зи ту ба -

ланд бод.

Баъд аз соњиб шудани Љумњурии Тољикистон ба истиќлолияти давлатї шоири халќии Тољикистон Гулназар Келдиев матни нави Суруди Миллиро эљод намуд.Иљрои ин суруди рўњафзо аз пардаи панљуми сози ля минор оѓоз гардида,

дар вазни нотањои њаштякї ва шонздањякї садо медињад, ки он ба мусиќї хусусияти тантанавї бахшидааст.

Матни сурудро бо њаракати усули оњанг такрор кунед. Њамаи хонанда-гони синф бо зарби дойра мусиќї ва матни онро аз худ мекунанд.Иљрои се таќтеи аввал барои сарояндагон мураккаб аст. Якбора бо оњанг

талаффуз кардани калимаи «арљманди» мушкил аст. Бинобар ин калимаро бе оњанг бо усули дойра 2-3 маротиба такрор намудан ба маќсад мувофиќ мебошад.Дар пардаи муайян тозаву бехато хондани суруд мењнатталаб аст.

Ба зе - ри

пар - ча - ми ту

саф ка-ши - да -

ем, ка - ши - да -

ем,

Зин - да

бош, эй Ва - тан,

Ду, ду - ду, ду -

ду, ду - ду, ду -

ду.

Ављи суруд бо тамоми ќувва иљро карда мешавад. Аз ин рў, онро бо иљрои такрор ба такрори машќи зерин аз худ кардан мумкин аст.

10

Оё ягон ваќт сари он андешидаед, ки мусиќї санъати бузург аст, бе он зиндагии инсон тасаввур карда намешавад. Њар пагоњї барваќт бедор шуда, аз телевизион ва радио мусиќї мешунавед.Дар њамаи барномањо мусиќї садо медињад. Ягон намоиши кино, сањнаи

театрї ва барномаи телевизионї бе мусиќї иљро намегардад.Мусиќї дар толорњои воситањои наќлиёт, дар кайњон ва њатто дар гўшакњои

телефон садо медињад.Санъати мусиќї чунон ќудрати бузурге дорад, ки дар њолатњои гуногуни

зиндагї шуморо њамдаму мўнис гашта, аз ранљуриву маъюсї мерањонад.Бо хусусиятњои хоси худ санъати мусиќї ба эњсосоти инсон таъсир

мерасонад. Вале бидуни донишу малака мусиќиро гўш кардан, нозукињои онро дарк намудан ва аз он њаловат бурдан ѓайриимкон аст. Дониста бошед, ки санъати мусиќии тољик њанўз 1400 сол пеш дар иљрои хунёгари Шарќ-Борбади Марвазї дунёи машриќзаминро тасхир карда буд.Шумо мусиќии классикии тољик «Шашмаќом»-ро бояд гўш карда тавонед

ва аз он ѓизои маънавї бардоред. Мусиќии халќии «Фалак»-ро гўш карда, навъњои «фалак» ва ќисмњои онро фањмидан барои њар касе, ки мусиќачии касбї шудан мехоњад, шарт ва зарур аст. Марому орзуњои мардум дар санъати достонсарої (гурѓулисарої) таљассум ёфтааст, ки бояд шумо онро шунида, аз мазмуни он натиљабардорї карда тавонед.

Табиат ба одамизод овозро ато кардааст, ки он хеле нозук буда, имконият медињад, ки инсон ба воситаи он рангорангии њаёт, табиат, њолатњои гуногуни њиссиёти худро дарк ва фикру аќидаашро нисбат ба зиндагї изњор намояд. Инсон ба воситаи пардањои гуногуни овоз њиссиёти гуногуни хеш – хурсандї, њаяљон, тарсу вањм, ќањру ѓазаб, ишќу муњаббаташро баён мекунад. Нутќи одамизод дар гуфтор ба њар навъ аст, вале овоз ќудрати мафтункунандагї дорад. Ваќте ки одамизод месарояд, суханаш нишонрас ва тасхиркунанда мегардад.Дар якљоягї бо садои ѓижаку наю чангу рубоб хушоњанг садо додани овози

одам рангу тобиши махсусро касб мекунад.Овоз боигарии бењамто мебошад, ки онро табиат на ба њар кас ато меку-

над ва бояд онро эњтиёт намоем ва сайќал дињем.Аз тариќи телевизион ва радио овозхонии бисёр сарояндагони машњури

ватанї ва хориљиро шунидаед. Агар ањамият дода бошед, баръало эњсос кардаед, мафтункунанда, форам, зебо ва таъсирнок аст. Суруд нарм ва

11

равон садо медињад. Овозњо ѓайритабиї нестанд. Дар амали умумии онњо низ овозхонии зўракї њис карда намешавад.Оњангсозоне, ки суруд меофаранд, хусусиятњои овозхононро хуб медонанд.

Баъзан њайрон мешавед, ки сарояндагон њамеша бо як њиссиёти баланди иљрокунандагї њунарнамої мекунанд. Онњо њамсолони шумоянд. Фаќат асрор дар он аст, ки ба машќи овозхонї бештар ањамият додаанд.Чун солњои гузашта дар дарси мусиќї ба хорсарої ањамияти хоса дода

мешавад. Аз ин хотир эњтиёт намудани овозро зикр кардем. Воќеан, њар кадоми шуморо зарур аст, ки ба овозхонї эътибори махсус дињед. Хусусан дар синфи 6 аз баланд хондани суруд эњтиёт кунед. Барои он ки

дар синни 12-13 солагї дигаргуншавї ё ба ибораи дигар раванди шикасти овоз сар мешавад. Шумо калонтар мешавед, бадан ва овози шумо низ бузургтар мешавад. Дигаргуншавии овоз ба вусъати њалќа, садопарда ва узвњои нафаскашї вобастагї дорад.Дар ин давра сурудани овозњои баланд барои шумо мушкил мешавад.

Овозхонии шумоён паст мешавад, фосилаи (диапазони) овоз кўтоњ магардад, баъзан овоз пурра садо намедињад.Дар ин давра баланд ва бошиддат хондан хуб нест. Ба назар нагирифтани

ин хусусиятњо дар ављњои нињоят баланд ва пасти садо бароятон зарар дорад.

Сараввал ба эътибор гирифтани гузориши овоз дар сурудхонї ва риояи ќоидањои нафасгирї шарт аст. Ин талабот дар синфи 6 талаботи махсусро таќозо менамояд. Бо овози табиии худ озодона, мулоим ва бешиддат хонданро омўзед. Њарфњои садонокро дуруст талаффуз карда, озодона дањонро кушоед. Лабњо ба сурати њарфи «О» ѓунча карда шавад, њарфњои њамсадо ба пуррагї талаффуз гарданд. Сурудро дуруст ва бо мазмун иљро намоед. Дар њамсарої иштирок намуда, бояд ба њамдигар гўш дињед. Њама баландї, суръатнокї ва ќувваи овозро њангоми иљрои сурудњои яковоза бояд нигањ доранд. Овози худро ба сурудхонии рафиќонатон љўр сохта, ба тозахонї диќќат дињед.Дар иљрои сурудњои дуовоза кўшиш намоед, ки овозатон бо гурўњи

сарояндагон тоза садо дињад.Кўшиш кунед, ки дар мобайни ду овози мустаќил, овози шумо рањгум

назанад. Ба овозхонии гурўњи дигари хорсароён гўш дињед, то ки фарќи ду гурўњи њамовозхононро њис карда тавонед.Якљоя бо њамсинфон яке аз сурудњои бароятон ошноро сароед. Иљрои

суруди «Як дона гул» ба маќсад мувофиќ аст.

12

Барои овозхони хуб шудан ва такмили овози сарояндагї машќњои махсус гирифтан лозим меояд.Машќњо дар чорчўбаи як овози људогона, ќаторовозњо ва ё дуовоза сурат

мегирад. Баъзан бо истифодаи љумлањои људогонаи сурудњои бароятон ошно ё оњанги пурраи он овозхонї машќ карда мешавад.Дар ваќти машќ ба тозагии оњанг, лањзањои нафасгирї, дањони ба

шакли доирашуда дар талаффузи њарфњои садонок ањамият дода, суръати овозхониро риоя кардан зарур аст.

1. Машќро дар як садо иљро намоед, ба сарояндагии њамсинфон ањамият дода, аз хорсароён овози худро људо накунед.

Мўътадил Но-ми њар-фи

А - лиф -бо

А, Б, В, Г,

Д, Е, Ё

Но - ми њар - фи

А - лиф - бо

А, Б, В, Г,

Д, Е, Ё

2. Машќро љоннок иљро кунед, њиљоњоро бо пуррагї талаффуз кунед. Дар

љойњои нишондодашуда нафас гиред.

Allegro (шўх) Та - ра ли - ли лай, лай

та - ра - ли - ли лай,

та - ра ли - ли лай - лай

ло - е

та - ра ли - ли лай - лай

та - ра ли - ли лай -

13

3. Нотањоро аввал бо нармї-оромона, баъд канда-канда бошиддат иљро намоед.

4. Машќи навбатиро оромона, батамкин хонед. Њиљои «њанг» ва «за»-ро каме бошиддат сароед. Њангоми хондани њарфи «о» ва њиљои «ро» дањонро дойрашакл кунед.

5. Ба тоза хондани фосилањо (интервал) диќќат дињед. Дар ваќти хондани фосилањо ба њамдигар гўш карда, онњоро њамвор ва равон хонед. Кўшиш кунед, ки њар як нота дар баландї ва пастии худаш садо дињад.

6. Дар андозаи 6/8 оѓоз ёфтани оњанг бо синкопа ба мусиќии тољикї характернок аст. Мусиќии мардумї бештар дар андозањои 5/8, 6/8 ва 7/8 эљод шудааст, ки њама бо синкопа суруда мешаванд. Дар ваќти иљрои суруди пешнињодшуда ба хондани нотањои њаштякї ва синкопа ањамият дињед.

Allegretto (хушњолона)

До, ре, ми, фа,соль,фа, ми, ре,

до, ми, соль, ми,

до,

до, ре, ми, фа, соль,фа, ми, ре,

до, ми, соль, ми,

до, ва ѓ.

Moderato (Мўътадил) Мо о - њанг -

ро то - за

ме - хо - нем

Мо о - њанг-

ро то - за

Andante

ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ми - ля, ми -

ля, ля.

14

7. Фосилаи байни овози якум ва њаштумро бо нота тоза хонед. Ба хондани нотањои њаштякї ва шонздањякї ањамият дињед.

Оњанги К. Њалимов Шеъри У. Раљаб

Moderato(мўътадил)

Ма -Чой

ро са -ба

њарман

кики

хе -ре -

зонд?зонд?

Мо -Мо -

да -да -

рамрам

Ки мак - та - бам

фи - рис - тод?

мо - да - рам

Кист ба ман

љо - ну дил?

1

мо - да-рам.

2

М

М

15

Шеъри Г. Сафиева Мусиќии К. Њалимов

Moderato (мўътадил)

Дар рў - и ка -

ти њав - лї

до - до - ям чой

ме - нў - шад,

Со - фи - я гу -

со - ла - бон,

о - ча - ам гов

ме - љў - шад.

8. Нотањои шонздањякиро бурро мехонем. Машќи пешнињодшуда ба ин мувофиќ аст. Боварї њосил кунед, ки чор нотаи шонздањякиро баробар хонда метавонед.

Moderato(мўътадил)

Лю - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - - ли,

лю - - ли.

16

Барои дар машќњои дуовоза малака њосил намудан мо бояд њамдигарро, њаракати овози якум ва дуюмро дар нота ва оњанг гўш карда, онро тоза иљро намоем, то ки њар ду овоз баробар садо дода, њамовозии умумиро ба вуљуд биёрад.

1. Барои хосил намудани малака чор машќи ба њам алоќамандро пешнињод мекунем. Ба фосилаи овози болої ва поёнї ањамият дињед.

2. Дар њамовозии мусиќии халќї ва касбї фосилаи секундаи хурд ва секундаи калон бисёр шунида мешавад, ки он ба усули навоњои тољикї хос аст.

3. Дуовозае, ки ба шумо пешкаш карда мешавад, дар омўзиш мураккаб нест, вале нотањои кашишдорро дуруст хонед, дар љойњои ишораёфта на-фаси кўтоњ гирифта, дар баландии як садо овозро тоза нигоњ доред. Овозњо дар пайравї ва таќлид иљро карда мешаванд. Њамдигарро гўш карда

хонед.

Andantino(оромона)

Moderato(мўътадил) Бо - де

гул бо - де

бо - де

гул бо - де

о- -

17

Бо суръат Бў - и себ

Бў - и нок

рў - и рањ

Зе - ри ток

бў - и хор

бў - и шир

ме - ра - сад

аз а - дир.

Шеъри Б.Ањмадзода

4. Машќро аз рўи нота сароед. Ба овози дуюм ањамияти махсус дињед, зеро овози дуюм ба ќаторовозаи До-мажор њамроњ шуда, ду оњанги мустаќилро ташкил мекунад. Аввал овози дуюмро ањли синф аз худ намояд. Баъд дуовозаро паи њам иљро кардан лозим аст. Њамин гуна хондани дуовозаро полифония меноманд. Њар ду гурўњ оњанги мустаќили худро иљро мекунад, ин усули хониш шуморо ба завќ меорад.

Andantino (оромона)

Шеъри Б.Ањмадзода

18

5. Суруди «Гули себ» бо суръати на он ќадар тез хонда мешавад. Он дар фосилањои терсия ва кварта дуовоза суруда мешавад. Шумо, хонандагони азиз, баробар хондани синкопаи оњангро бояд омўзед. Азхудкунї аз оњанги дуюм шурўъ мешавад, чунки сароњанг дар омўзиш мушкилие надорад. Агар омўзиш бо мусиќї ва усули дойра сурат гирад, азхудкунии он ваќти зиёдро талаб намекунад.

Оњанги халќ Такмили Х. АбдуллоевAllegretto (хушњолона)

Гу - ли себ

гу - ли себ

гу - ли се -

би ман о

сур - ху са - фед

гу - ли себ

гу - ли се -

1

би ман о

2

би ман.

19

Шеъри Њ. Фаќир Мусиќии К. Њалимов

Духтарон :Писарон : ВањШо -

чиди -

ди -и

ло -дил -

роњо

ту-ту-

її

љо -шўњ -

ира -

та -ти

мо -дил -

шоњо

ту -ту -

ї,ї.

Писарон : во - ди - я - ки

Вах - ши мо

Духтарон : вах - ша -ки зар -

бах - ши мо

Писарон : во - ди - я - ки

Вах - ши мо

Њама :

вах - ша -ки зар -

бах - ши мо.

Дар оѓози азхудкунї сурудро њамаи синф бо суръати суст, аз рўи нота

меомўзанд. Такрори мисраъњои шеър низ дар њамин суръат анљом мегирад. Ваќте ки суруд аз худ карда шуд, давоми он бо саволу љавоби писарон ва духтарон иљро мешавад. Њар ду гурўњ бояд кўшиш намоянд, ки суруд дар якљоягї ва алоњида тоза садо дињад.

Ба шумо маълум аст, ки њар як ќаторовоза дар зинањои нота низоми љойгиршавии худро дорад. Аз До-мажор то До#-мажорро дар бар мегирад. Дар низоми ќаторовозањои минорї њам чунин аст. Баъди гардиши як давраи кварта-квинтої система ба њафт диезу-бемол хотима меёбад ва онњо садои якхела медињанд.Ба ѓайр аз ин, системањо боз дар инкишофи таърихи мусиќї бо миќдори

зинањои гуногун ба вуљуд омадаанд. Дар ќаторовозаи мажорї лањнњо бо номи лидї, ионї, миксолидї ва дар ќаторовозаи минорї лањнњои дорї, эолї ва фригї дохил шудаанд. Дар ќаторовозаи лидї зинаи чорум ним парда (тон) баланд шуда, квартаи

лидї ё тритонро (дорои се парда) ташкил медињанд.

20

Ионї ќаторовозаи аслї мебошад.

Миксолидї - ин лањн ба мусиќии халќњои Осиёи Миёна наздик аст.

Дар ќаторовозаи он зинаи њафтум (септима) ним парда (тон) паст карда мешавад.Дорї ќаторовозаи минорї буда, дар он зинаи шашум (VI) ним парда

баланд карда мешавад.

Эолї ќаторовозаи минори аслї мебошад.

Фригї аз минори натуралї бо зинаи дуюми ним парда (тон) пастшуда фарќ мекунад, ки онро секундаи фригї меноманд.

21

Суруди аввалини ў «Наѓз медонї» њанўз соли 1955 эљод шуда буд. Ф. Одина 45 сол боз эљод мекунад.Сурудњои «Сеторї», «Парастуи фирорї»,

«Раќси зебо», «Ошиќаме», «Њайф аз гули ночидаам», «Резаборон» ва боз бисёр таро-нањоро номбар кардан мумкин аст, ки ба дили њар як шунаванда роњ ёфта, сурудњои дўстдоштаи мардум гардидаанд.Ф. Одина 22 июли соли 1938 дар дењаи

Кангурти ноњияи Совет ба дунё омадааст. Баъд аз хатми омўзишгоњи мусиќии шањри Душанбе соли 1962 ба Консерваторияи шањри Маскав дохил мешавад. Њамчунин соли 1966 аспирантураи Донишкадаи давлатии педагогии ба номи Гнесинњоро хатм мекунад. Чун оњангсоз дар давоми ин солњо зиёда аз 250 асарњои мусиќї эљод кардааст.Фаттоњ Одина оњангсозест, ки домани эљодиёташ хеле фарроху рангин

аст. Суруду оњангњои офаридаи ў дар тамоми гўшаю канори љумњурї, дар барномањои њунармандони касбї ва њаваскор садо медињанд. Як бахши муњимми эчодиёти Ф. Одинаро такмил ва коркарди суруду навоњои мардумї ташкил мекунад. Бамаврид аст ин љо асарњои «Ман доѓ», «Оњуи дар кўњсор», «Фалак», «Чорзарб»-и ўро ёдрас шавем.Дар эљоди ин асарњо Ф. Одина он ќадар мањорату завќи баланд зоњир

намудааст, ки дар шакли дигар садо додани онњоро тасаввур кардан амри мањол аст. Ба хусус бо њамовозии оркестри симфонї садо додани «Фалак» бо дутор худ як бозёфти нотакрор буд. Вай дар тамоми шаклу жанрњои санъати мусиќї асар офаридааст.Опера, сюита, опера-консерт, романс, соната, асарњои камеравї, сурудњои

эстрадї - дар эљодиёти ў љой доранд. Танњо дар 5-6 соли охир 50 асари хурду калон навиштааст. Достонњои «Ањурамаздо» кантатаи 5-ќисма, «Ироќи Дарвоз», ду кантатаи якќисма «Ќасам» ва «Тољикистони ман», дуэт барои ду фортепиано ва дигар асарњо аз љумлаи онњоянд.

22

Ф. Одина барњаќ асосгузори симфонияи тољик мебошад. Ў зиёда аз 15 асари симфонї иншо намудааст. Дар байни онњо симфонияњои «Дар Помир», «Фалак», «Њисори ман», увертюраи «Љавонї» ва «сюитаи Мавригї» маќоми хосае доранд. Ф. Одина инчунин барои бисёр кинофилмњо ва намоишњои театрї оњанг эљод кардааст. Операњои якпардагии «Бузаки љингилапо» ва «Парасту» мањсули ќалами ўянд. Ф. Одина њамчунин барои наврасон сурудњои

зиёд офаридааст, ки аксари онњо хуб пази-руфта шудаанд. Бахусус сурудњои «Фирўзаљон хоби дааст», «Баррачаи масти ман», «Ватанро месароем», «Наврўз», «Модари мењрубони ман» дар байни наврасон мањбубият доранд. Дорандаи мукофоти ба номи А. Александров, до-рандаи мукофоти ба номи Абўабдуллои Рўдакї, про фессори консерваторияи миллии тољик Ф. Оди-на њоло дар ављи камолоти эљодї мебошад. Њаёт ва эљодиёти Ф. Одина барои шумо, љавонон, ибратомўз буда, асарњои офаридаи ў барои тарбияи маънавии мардум хизмат мекунанд.

23

Moderato Maestoso ( мўътадил, ботантана)

Шеъ-ри ав- ва-

лин,

Шеъ-риљо - ви-

дон,

Рук - нипо - я-

дор,

Мо дар-ин ља

-њон.

Њам наљи - бу

Њам ѓари - бу

Њам пур - та-

вон,

Зин-дамон -да-

ем аз

љав - ри за-

мон

То абад!

Њам лиќо - ю

њам баќо - ям

Эй Ватан ту

ї,

То абад!

Њам на-љи-бу Њам ѓа-ри-бу Њам пур-та-вон,

Зин-да-мон-да-ем

То а-бад!

То а-бад!

24

Шеъри аввалин,Шеъри љовидон,Рукни поядор,Мо дар ин љањон.Њам наљибуЊам ѓарибуЊам пуртавон,Зинда мондаемАз љаври замонТо абад!Њам лиќоюЊам баќоямЭй Ватан туї,То абад!Њам навоюЊам сафои

Љону тан туї.Љавшанам туї,Мадфанам туї,Бахти некуФоли некуМаъманам туї.Фардои шодуРавшанам туї.Мо тољиконем,Мо тољикон.Мо ОриёнемМо Ориён.АлњамдуллилоњБо дини покМо љовидонемМо љовидон.

}2 Бор

}2 Бор

}2 Бор

}2 Бор

Њам на-во-ю

њам са -фо - и

Љо-ну-тан ту -

ї,

Љав - ша-нам ту -

ї,

мад - фа-нам ту -

ї,

Бах - ти не - ку

но-ми-не-ку

маъ-ма-нам ту -

ї,

фар - до - и

шо - ду

рав - ша-нам ту -

ї.

Тантананок

МоМо

то -О -

љи -ри -

ко -ё -

немнем

момо

то -о -

љи -ри -

конён,

Ал - њам - ду -

лил - лоњ

бо ди - ни

пок

мо љо - ви -

до -нем

Мо љо - ви-

дон.

-

25

Яке аз сурудњои Ф. Одина «Мо тољиконем» ном дорад, ки матни онро шоири тавонои тољик Л. Шералї офаридааст. Ин суруд ба љашни истиќлолияти Тољикистон бахшида шудааст. Шумо

онро бо як њисси ватандустї аз худ намоед. Шеър дар пояи баланди тарбиявию фидокорї, тавоноию ватандўстї

иншо шудааст. Характери мусиќї ба мазмуни шеър зич алоќамандї дорад, ки онро шумо

бо њиссиёти баланди ватанпарварї иљро карда метавонед.Њарчанд оњанг барои омўзиш мушкил набошад њам, ба аломатњои дар он

омада диезу – бемол ва аломати бекар ањамият дињед. Ба характери иљрои суруд зењн монед. Суруд дар сози ре-минор эљод шудааст. Сеовозаи минории онро чї хел муайян мекунем? Аз овози асосии он ре-фа-ля, сеовозаи минорї сохта мешавад. Сурудро аз худ карда, ба лањзањои дуовозаи он ањамият дињед. Сурудро дар суръати суст, бо овозњои људогона омўхта, баъд якљоя хондан лозим аст.

То а - бад

Њам ли - ќо - ю

Њам ба - ќо - ям,

Эй Ва-тан ту -

ї.

То а - бад,

Њам на - во - ю

Њам са - фо - ю

љо - ну тан ту -

ї.

Машќи дуовоза барои ављи суруд:

ля, ля, ля,

ля, ля, ля, ля,

ля, ля, ля, ля,

ля, ля, ля, ля, ля,

ля.

и

26

Ќисми хотимавии суруд алоњида омўхта шавад. Нимпардањои оњанг ба суръати суст аз бар карда шаванд, хусусан ба дуруст садо додани терсияи хурд ањамият дода шавад.

Мо то - љи -

ко - нем

мо то - љи -

кон.

Ал - њам - ду -

лил - лоњ

бо ди - ни

пок

мо љо - ви -

до - нем

мо љо - ви -

дон.

терсия нимпардањо

терсия

Агар овозхонњои дискант дар синф кам бошанд, шарт нест, ки охири суруд дар фосилаи октава хонда шавад.

27

Andantino (оромона)

Оњанги халќїОњанги халќ

28

“Сад доѓ” оњанги халќї буда, оромона навохта мешавад. Љумлањои он ба њамдигар пайваста садо медињанд. Навозиш бо аломатњои динамикї ва нолањову кашишњои он ба шумо оромї ва њаловати эстетикї мебахшанд.

Дар як низоми муайян, паи њам њаракат намудани садоњои гуногуни мусиќиро усул меноманд. Усул яке аз муќаддимањои асосии забони мусиќї ба шумор меравад, хусусан дар мусиќии тољикї. Бе зарби дойра ягон њара-кати мусиќї сохта намешавад. Усул ќувваи бузурги тасвиркунандаро молик аст. Баъзан аз усули оњанг хусусиятњои гуногуни мусиќиро дарк мекунем.Хусусиятњои гуногуни њаракати мусиќиро дар оњангњои шинос муайян

намоед:

Зарбњои мусиќиро бо ќарсак задан муайян намоед. Усули саршавии суруди «Мо тољиконем»-ро ба хотир биёред ва онро бо нота нависед.

24

34

68

78

Дар ин шеър шоир кўдаконро ба мењрубон будан нисбат ба парандагон ва љонварон њидоят мекунад. Шоир диќќати бачагонро ба он равона кардааст, ки ба парандагон ѓизо додан ва бо муњаббат муносибат кардан ќарзи виљдонии њар яки онњост. Ў гўё гаштаву баргашта мегўяд: «Ба онњо бо чашми мењр назар кунед. Онњо њам ба шумо дўст мешаванд».Оњангсоз бо назардошти равонии шеър кўшидааст, ки суруд низ равону

латиф садо дињад.

29

Шеъри Олимхон Исматї Мусиќии Ќ.Яњёзода

Allegretto (хушњолона)

Ку -шо, ку -

шо

бо - лу па -

рак.

Би - ё, би -

ё

ка - бў - та -

рак.

Ни - шин, ни -

шин,

ки ман ба

ту,

Ди - њам, ди -

њам,

до - ни са -

рак,

Би - гир, би -

гир

ѓи - зо - и

2

худ,

Би - хур, би -

хур

то - за - та -

рак.

1

рак.

-

Суруд сар то ба по ба тарзи акапелла (бењамовозии асбоби мусиќї) иљро карда мешавад. Суръати он на он ќадар тез буда, оромона иљро мегардад.

Ку - шо, ку -

шо

бо - лу па -

рак

Кўшиш намоед, ки фосилањои терсия ва кварта тоза садо дињанд.Омўзишро њатман аз овози дуюм шурўъ кунед. Оњанги асосї барои

сурудан мушкилие надорад. Нотаи си (бекар) бодиќќат иљро карда шавад.

30

Дар хондани сурудњои капелла баробар нафас гирифтан, баробар талаффуз кардани калима ва љумла-њои суруд ањамияти њалкунанда дорад. Фосилањои терсия ва кварта бо нота омўхта шаванд. Баъди иљрои њар як мисраи суруд оромона нафас гиред.

Ду фосилаи кварта бо нафаси чуќур иљро карда шавад. Дар хондани ављи суруд, дар овози якум ба тозагии фосилаи си бекар ва ля бемол диќќат дињед.Оњангро алоњида бо нота такрор кунед. Баъд си бекар-ля-сол-ля-гўён

борњо такрор кунед, то ин ки фосилаи терсияи хурд тоза садо дињад.

Ба аломатњои серњаракат ањамият дињед. Ин суруди аввалинест, ки шумо онро бе њамовозии мусиќї иљро мекунед.

Кушо, кушо болу парак,Биё, биё кабўтарак.Нишин, нишин, ки ман ба ту,Дињам, дињам, дони сарак.Бигир, бигир ѓизои худ,Бихур, бихур тозатарак.Бипар, бипар зи дасти манАз ин барак ба он барак.Марав, марав ба љои дур,Машав, машав ту бедарак.

} 2 бор

} 2 бор

31

Шеъри С.Давлатзода Мусиќии К. Њалимов

Allegretto

Хо - на - и у -

мед - њо - и

шањ - ри ман.

шањ - ри ман.

Ло - на - и хур -

шед - њо - и

шањ - ри ман.

шањ - ри ман.

Но - ми шуњ-рат -

бо - ри ту вир -

ди за-бон.

Њам - чу дил-дард -

ош - но - и

шањ - ри ман

Ду - шан - бе шањ -

ри но - за-нин.

Ду -шан - бе шањ -

ри дил - ни -шин.

Ду - шан - бе шањ -

ри дил - ни -шин.

ХОР:ЯККАХОН

ХОР:ЯККАХОН

ХОР:

ПИСАРОН: ДУХТАРОН:

ХОР:

(Хушњолона)

-

-

-

-

32

О - би ту бар

љо - ни мо мар -

њам бу-вад,

Но - ни ту бар

хо - ни мо њам -

дам бу-вад.

Аз ху - до

хо - њем мо њар

лањ - за - е,

Зин - да - ги дар

маз - ра - ат хур -

рам бу-вад.

Бу - хо - ро - и

на - ви - ни ту

ба то - љи мо

ни - ги - ни ту

ба то - љи мо

ни - ги - ни ту

Шо - и - ро-нат

шеър чу ин -

шо ку-над,

ДУХТАРОН:

ПИСАРОН: ДУХТАРОН:

ПИСАРОН: ДУХТАРОН:

ХОР:

хор

ку-нанд,

-

33

Суруд дар сози до-минор эљод шуда, бо суръати на он ќадар тез иљро карда мешавад. Дар ваќти иљрои суруд ба матни он ањамият дињед, ки мазмуни он аз васфи пойтахти зебоманзари тољикон – Душанбе иборат мебошад.Асари мазкур дар ќатори дигар

сурудњо дар озмуни сурудњои бахшида ба 80-солагии шањри Душанбе бањои баланди мутахас-

Зењ - ну маъ-ни -

и ту - ро иф -

шо ку -нанд.

Ду -шан - бе шањ -

ри но - за-нин.

Ду -шан - бе шањ -

ри дил - ни - шин.

1 Хонаи умедњої, шањри ман.Лонаи хуршедњої, шањри ман.Номи шўњратбори ту вирди забонЊамчу дилдардошної, шањри ман.

2Оби ту бар љони мо марњам бувад,Нони ту бар хони мо њамдам бувад.Аз худо хоњем мо њар лањзае,Зиндагї дар мазраат хуррам бувад.

Наќарот:

Душанбе шањри нозанин.Душанбе шањри дилнишин.

Наќарот: 3Шоиронат шеър чу иншо кунанд,Зењну маънии туро ифшо кунанд.Бухорои навинї ту Ба тољи мо нигинї ту

Наќарот:

34

сисонро сазовор гардидааст. Пеш аз он ки ба омўзиши ин суруд шурўъ кунем, бояд усули шеърро бо ќарсак задан муайян намоем. Дар як таќтеи мусиќї ду ќарсак зада мешавад. Баъди ин амал, мисраъњои аввали оњангро бе ќарсак, вале бо усули таќтеъ давом додан лозим аст. Баъди аз худ намудани зарби оњанг бо суръати миёна сурудро меомўзем.Дар омўзиш њама аъзоёни синф бояд фаъол бошанд. Дар сурате ки ањли

синф сурудро пухта аз худ намудаанд, яккахонњову (яккахонњо метавонанд 2-3 нафар бошанд) хорсароёнро интихоб кардан лозим аст. Њангоми иљрои суруд матни шеърро духтарон ва писарони овозхон бурро талаффуз кунанд. Њамчун ёридињандаи оњанги асосї хорсароён бояд калимаи «Шањри ман»-ро пурра талаффуз намоянд.Љавоби хорсароён.

Бо хондани калимаи «дилдардошної» ањамият дињед. Онро алоњида такрор намоед.

шањ - ри ман,

шањ - ри ман

Хорсароён дуовозаро људогона омўхта, баъд якљоя иљро мекунанд. Ба тоза садо додани фосилаи терсия ва квинта ањамият дињед:

35

Ду -шан - бе шањ -

ри дил - ни - шин

Ин ќисми оњангро дар суръати суст бо нота хонед. Садо додани нотаи ми

бекар дар овози якум хушоњангии мажориро ифода мекунад. Баъди такрор ба такрор хондани он боварї њосил кунед, ки фосила тоза садо дињад. Агар омўзиши суруд аз фосилаи кварта шурўъ шуда бошад, оѓози банди дуюм аз фосилаи квинта сар мешавад.

До, до, до, до,

соль - соль

до, до, до, до,

соль - соль

Ављи суруд дар банди дуюм омўхта мешавад, тобишнокии оњанг дар ављ мењнатталаб аст.

Диќќат дињед, ки нотаи до тоза садо дињад. Машќи зеринро такрор кунед:

Аз Ху - до

хо - њем мо њар

лањ -лањ - за - е

Иљро кардани ин љойи оњанг аз овозхонњо нафаси чуќур ва пурќувватро талаб мекунад. Бинобар ин ду таќтеи онро ба суръати суст бо нота такрор кардан ба маќсад мувофиќ аст.Овозхонњое, ки фањмиши мусиќиашон баландтар аст, њамин нуктаро хуб

омўхта, барои дигарон ибрат шуда метавонанд. Баъди як тактеъ нафас гирифта, баъди таќтеи дуюм ва сеюм такроран нафас гирифта мешавад.Омўзиши банди сеюм мушкилие надорад, вале оѓози хониши чор мисраи

суруд бо фосилаи квинта иљро карда мешавад, ки ба тоза садо додани он ањамият додан зарур аст. Баъди аз худ кардани суруд ба тартибу ќоидањои иљрои он ањамият дињед. Пас аз њар мисраи оњанг бояд баробар нафас гиред. Кўшиш намоед, ки суруд бо њиссиёт ва образнок иљро карда шавад.

36

Дар хотир дошта бошед, ки нимпарда камтарин фосилаест байни ду садои гуногун. Парда аз ду нимпарда иборат аст. Аз рўи нота парда ва нимпардаро муайян намоед. Оњанги сурудро бо нота хонед.

Moderato

Та - во -

но бу - вад,

њар ки до -

но бу - вад

ба до -

ниш ди - ли

пир бар -

но бу - вад

Та - во -

но бу - вад,

њар ки до -

но бу - вад

1.

2.

3.

Дар аввали панљ ќаторовозаи мажорї ва минорї муайян кардани парда ва нимпарда:

Аз мисоли овардашуда муайян намоед, ки кадом оњанг дар лањни мажорї ва кадоме дар лањни минорї садо медињад. Онро хонед. Оњанг ба шумо шинос аст?

до можор

до минор

1 парда 1 парда

1 парда 1 парда1 парда

1 парда

1/2 парда

1/2 парда

1/2 п.

37

Уш -

тур ба - ча монд

дар ба -лан -

ди - е, Лаб -

њо - и шу - тур

хо - ра -кан -

ди - е уш-

Мувофиќи аќидаи умум сурудњои дар сози мажорї таълифшуда ќариб њама бо шодиву дилхушї иљро карда мешаванд. Вале ин нукта дар мавриди мусиќии тољик шарњу эзоњ мехоњад.Бештари сурудњои халќї бо завќи баланди мажорї иљро шаванд њам,

онњо дар сози минорї таълиф шудаанд. Њаќиќати ин суханњоро шумо дар мисоли суруди халќии «Уштур ба чаман» ба хубї эњсос кардед.

Темп ба забони Итолиёї – темпо (њаракат) буда, суръати иљроиши ин ё он асари мусиќиро мефањмонад. Суръати иљроиши мусиќї гуногун аст. Аз ин рў, њар кадоме бо истилоњи алоњида номгузорї мешаванд. Масалан: Адажио – суръати суст, модерато-суръати миёна, аллегро-

суръати тез ва ѓайра. Асбобе, ки суръати иљроиши оњангро муайян мекунад, «Метроном» ном

дорад. Оњангсозон дар аввали асарњояшон суръати иљроиши онро муайян мекунанд.Суръати асари мусиќї ба характер ва мазмуни он вобаста аст.Њамаи намудњои суръати мусиќї бо истилоњи итолиёї ифода карда

мешавад.

ба ча-ман

38

Allegretto

( )

( )

Оњанги халќїОњанги халќ

39

Шумо мусиќиро гўш карда тасаввур кунед, ки он бо њамовозии ансамбли созњои миллї садо медињад Дар њайати ансамбл дойра, дутор,ѓижак, чанг, най, рубоби афѓонї ва дутор-бас иштирок доранд. Дар навозиши оњанг бояд навозандагони асбобњои људогонаи ансамбл њунари навозандагии худро нишон дињанд. Яъне онњо бо лањни садои асбобњои мусиќї гўё пайваста дар бањси саволу љавоби њамдигар бошанд.Итминон дорем, ки баъди навозиш шумо њис мекунед, ки бароятон

навозиши созњои миллї маъќул шудааст. Шумо бо якчанд намуди садоњои асбоби мусиќї шинос шудед.

40

2 Ба рў - и

хас ра-вон ша -

вад

на - хи ми -

зо - ни хас - ра -

ват

я - ке ра -

сид ба хо - ти -

рам,

ка - ло - ба -

њо - и мо - да -

рам

я - ке ра -

2

Ва-тан, Ва -

тан, Ва-тан, Ва -

тан

ма-нам ба

ту та - ни ба

тан

Ва-тан, Ва - - - -

2

Бо тантана

Шеъри У. Раљаб Мусиќии К. Њалимов

41

2

Ву - љу - ди

туст аз ду

тан

та - ни за -

ми - ну љис - ми

ман ма - ну ту -

ем

ма - ну ту - - - - - - - -

ем њам - ба -

дан

Ва-тан, Ва -

тан, Ва-тан, Ва

ма-нам ба

ту та - ни ба -

тан

Ва-тан, Ва

2

2

ња -зор

муш - ти сан - ги

ту

бу -вад ња -

зор муш - ти

ман

дар ин ља -

њон ќа - ро - ри

туст

ќа - ро - ри

њафт пуш - ти

ман

Ва-тан, Ва -

тан, Ва-тан, Ва

ма-нам ба

42

ту та - ни ба -

тан

Ва-тан, Ва

2 ма-нам ба

ту та - ни ба -

тан

fine

-

Ба рўи хас равон шавад,Нахи мизони хасрават.Яке расад ба хотирамКалобањои модарам.

Наќарот:Ватан, Ватан, Ватан, Ватан,Манам ба ту тани ба тан.Њазор мушти санги ту,Бувад њазор мушти ман.Дар ин љањон ќарори тустЌарори њафт пушти ман.

Наќарот:Ватан, Ватан, Ватан, Ватан,Манам ба ту тани ба тан.Вуљуди туст аз ду тан,Тани замину љисми ман.Ману туем њамбадан.

Наќарот:Ватан, Ватан, Ватан, Ватан,Манам ба ту тани ба тан.

43

Чи хеле ки аз рўи адвор мебинем, мусиќии суруд бо тантана шурўъ мешавад. Мазмуну мундариљаи њар мисраи шеър самимї ва воќеї аст.

Ба рўи хас равон шавад Яке расад ба хотирамНахи мизони хасрават. Калобањои модарам.

Роњи борики хасрави дењаро пеши назар оред, ки он ба калобањои бофтаи модар монанд аст.Бо диди шоир Ватани бузурги мо аз дења сар мешавад, ки бо он тани ба

тан њастем. Суруд аз се банд иборат буда, ду мисраи он њамчун наќарот такрор карда мешавад.Оѓози оњанг дар сози Ре-мажор шуморо ба сурудани он тайёр мекунад.

Чор нотаи оѓози суруд барои шумо мењнатталаб аст, онро бо њамовозии асбоб такрор кардан лозим аст. Банди дуюми сурудро овозњои якум ва дуюм паи њамдигар, дуовоза иљро

мекунанд. Чунин хонишро дар назарияи мусиќї тарзи содаи полифоникї меноманд.

Ву - љу - ди

туст аз ду

тан

та-ни за -

ми - ну љис - ми

ма-ну ту -

ман

ем

ма - ну ту -

њам - ба -

ем њам - ба -

дан

дан

Ва - тан, ва

Ва - тан,

Барои дар хотир устувор мондани сози мусиќї сеовозаи мажории онро машќ мекунем. Њар љумлаи мусиќї бо як нафас хонда мешавад ва бинобар ин бояд нафаси чуќур гирифта шавад. Хусусан дар калимањои «вуљуди туст» ва «ману туем» нафаси давомдор гирифтан зарур аст.

44

1. Суруди «Мо тољикон»-ро сароед.2. Асарњои оњангсоз Фаттоњ Одинаевро номбар кунед.3. Сохти лањнњо (лад) чї ном дорад?4. Чаро овозхониро машќ мекунем?5. Хусусиятњои зарби мусиќии тољикї чї гунаанд?6. Суруди «Шањри ман»-ро ба хотир биёред.7. Парда ва нимпарда чист?8. Банди якуми суруди «Ватан»-ро хонед.9. Оњанги мажорї ва минорї-ро чї хел мефањмед?10. Чор мисраи «Суруди Садоќат»-ро хонед.

Нотањоро номбар карда, суруди шиносеро хонед ва муайян намоед, ки дар ќаторовозаи пурра кадом зина намерасад.Аз суруд муайян гардид, ки ќаторовоза аз нотаи до то нотаи ля номбар

шудааст. Нотаи си ва нотаи до номбар нашуд.

До Ре Ми Фа Соль Ля Си До Ре Ми

Агар шумо ба созњои клавишдори фортепиано, забонакдори аккордеон ва синтезаторњо бодиќќат назар кунед, хоњед дид, ки мобайни ми-фа ва си-до нимпардагї љойгир шудааст. Каторовозаи до-мажорро њамаи хонандагони синф бо нота мехонанд.

Гурўњи якуми овозхонњо ќаторовозаи болоиро бо нотаи чорякї ва гуруњи овозњои дуюмро бо нотаи њаштякї месароянд.

45

Ќаторовозаи до-мажорро гурўњи овозхонњои дуюм сар мекунанд, овозхонњои якум онро як таќтеъ дертар такрор мекунанд. Ин тарзи овозхониро имитатсия меноманд.

Мўътадил