Stres ve Ağrı · 2008. 7. 8. · Stres ve Ağrı Prof. Dr. M. Kerem Doksat Ağ rı, in sa noğ lu...

Stres ve AğrıProf. Dr. M. Kerem Doksat

Ağ rı, in sa noğ lu nun en ya kın dan ta nı dı ğı, en ra hat sız edi ci ama en de vaz ge çil-mez ya şan tı lar dan bi ri dir. Ha ya tın da hiç ağ rı çek me miş, ca nı yan ma mış kim se yok-tur. Çün kü her ne ka dar ra hat sız edi ci ol sa da, bi zi teh li ke ler den ko ru yu cu, sı ra sın da da ha yat kur ta rı cı ev rim sel bir iş le vi var dır ağ rı nın: “Be de nin teh li ke de, ted bir al!” me sa jı nı ve rir.

Ve rir ver me si ne de, bâ zen ama cı nı aşa rak ve rir, bâ zen yan lış alârm hâ lin de ve rir, bâ zen de ver me yi ih mâl eder.

Ne olur sa ol sun, AĞ RI DAN Şİ KÂ YET EDEN Kİ Şİ NİN AĞ RI SI VAR DIR. İlk ve akıl cı yak-la şı mın dâ ima bu ol ma sı ge re kir. Bel ki bu nun tek is tis na sı nu ma ra ya pan lar dır. Böy le te mâ ruz vak’ala rın da bi le, ki şi nin bu yo la baş vur ma sın da rol oy na yan fak tör le rin tes-bi ti ge re kir. Has ta lık hât tâ ölüm tak li di yap ma gi bi dav ra nış la rın he men bü tün hay-van lar da bu lu nan ev rim sel adap tif dav ra nış örün tü le ri ol du ğu nu bi li yo ruz. De mek ki, bu na te nez zül eden in sa nın da bu dav ra nı şı nın al tın da, ku ral la ra gö re yan lış ve ya doğ ru ol sa da, in ti ba ka yö ne lik bir amaç yat mak ta dır…

Ağ rıy la il gi le nen ve gü nü müz de bir ay rı bi lim da lı hâ li ne ge len tıb bî di sip li ne al go-lo ji de nir. Bu te rim al gos (ağ rı) + lo gos (bi lim ve ya te ori) ke li me le ri nin iz di va cın dan tü re miş tir.

Ağ rı, Hris ti yan dün ya sın da, asır lar ca, gü nah kâr kul la rı na Tan rı’nın ver di ği bir ce za ola rak gö rül müş tür. İn gi liz ce’de ağ rı an la mı na ge len pa in ke li me si de Lâ tin ce po ena ve Grek çe po in_’den tü re miş tir ve hem ağ rı, hem ce za, hem de öde me an lam la rı na ge lir; ce za an la mın da ki pe nalty lâ fı da ay nı men şe li dir. Ak ra ba ke li me ler ara sın da sa yı lan es ki Grek çe’de ki ti ne in “öde mek”, ti nest hai “ce za lan dır mak”, tim_ “de ğer, kıy-met, şe ref” an lam la rı na ge lir.1 Es ki Fran sız ca’da ki ve or ta dö nem İn gi liz ce si’nde ki (1151-1500) zi hin sel ıs tı rap an la mı na ge len pe ine ile de ak ra ba dır.2

Türk çe’de ise ağ rı ile eş an lam lı ola rak san cı da kul la nı lır. Acı ke li me si ise azap, ıs tı-rap ke li me le riy le eş an lam lı olup, mâ ne vi “ağ rı yı” tas vir eder.3 Ser dar Er di ne de bu hu su sa dik kat çe kip, “ağ rıy la acı fark lı şey ler dir” der.4 Bu aka de mik fark lı lı ğa rağ men, “ağ rı, acı, ıs tı rap” ke li me le ri gün lük ha yat ta hem be den sel hem de ruh sal ra hat sız lı ğı ifâ de et mek için çok kul la nı lır: “İçim acı yor”, “mâ zi kal bim de san cı” gi bi... Pra tik te de, be den sel (so ma tik) ve ruh sal (psi şik) “acı nın” bâ zen bir bir le rin den ayırt edi le me ye-cek ka dar iç içe gir dik le ri ni gö rü rüz.

Aris to, ağ rı nın olum suz bir ih ti ras ol du ğu nu, kal bin ağ rı du yu su nun mer ke zi ol du-ğu nu ve do kun ma ya kar şı ar tan has sa si ye tin kan ta ra fın dan kal be nak le dil me siy le or ta ya çık tı ğı nı ifâ de et miş tir. Onun gö rüş le ri, an cak Des car tes’in bey nin du yu la rın mer ke zi ol du ğu, ağ rı nın da cilt ten bey ne gi den in ce ip li ğim si ya pı lar la ta şın dı ğı nı söy le me siy le terk edil miş tir.5 İbn-i Sî nâ da ağ rı ko nu su nu el-Ka nûn fi’t-Tıbb isim li

117

İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri

Medikal Açıdan Stres ve ÇareleriSempozyum Dizisi No: 47 • Aralık 2005; s.117-147

ese rin de uzun uzun iş ler ve ame li yat lar da anes te zi için şa rap, af yon, sa rı sa bur, mand ra go ra (Âdem otu) ve Hin dis tan ce vi zi nin ka rış tı rı lıp has ta ya içi ril me si ni sa lık ve rir. Bo log na lı cer rah Dr. Hu go von Luc ca, 1218’de ki Haç lı Se fe ri sı ra sın da bu usû lü Sel çuk lu ta bip le rin den öğ re nir; Ba tı, anes te zi kav ra mıy la ilk de fa bu eser sa ye sin de ta nı şır.6, 7

Stern bach ağ rı nın üç kom po nen ti ni ta nım la mış tır:8 1) ki şi sel ve özel bir in cin me du yu mu; 2) mev cut ve ya tır ma nan do ku ha sa rı nı işa ret eden za rar ve ri ci bir du rum; 3) or ga niz ma yı za rar gör mek ten, ha sar lar dan ko ru ya cak bir se rî ce vap lar örün tü sü.

Mers key ve Spe ar ise ağ rı nın sür mek te olan ve ya muh te mel do ku ha sa rı na de lâ-let ede bi le cek nâ hoş bir ya şan tı ol ma özel li ği ne dik kat çek miş ler dir.9, 10

Fark edi le ce ği gi bi, bu ra da “du yu”, “his” ve ya “du yum” ke li me le ri de ğil, “ya şan tı” te ri mi ter cih edil miş tir.

So ma tik ağ rı nın çe şit li yön le ri ni kap sa ya cak bir ta nı mı şöy le ya pı la bi lir: “Ağ rı, vü cut do ku su na za rar ve ri ci ve ya ver me ka pa si te sin de olan sü reç ler ce or ta ya çı ka-rı lan, vü cu dun bel li bir böl ge sin den ge li yor ola rak id rak edi len, nâ hoş bir du yu sal (sen so ri yel) ve duy gu sal (emos yo nel) ya şan tı dır”.11, 12, 13, 14, 15, 16 Vü cut do ku su na za rar ve ri ci ve ya ver me ka pa si te sin de olan sü reç ve ya uya ran la ra nok si yöz (no xi ous) sü reç ler ve ya uya ran lar de nir. “No xi ous” ke li me si nin söz lük an la mı “sıh ha te za rar ve ren, za rar lı, mu zır, fe na; ah lâ kı bo zan” de mek tir.17 Bu te ri mi ki ta bı mız da ay nen ama Türk çe oku nu şuy la kul lan ma yı ter cih et tik.

Bu çok yön lü tâ ri fin tek bir par ça sı da hi atıl sa, his se di len şey ağ rı ol mak tan çı kar. Me se lâ, vü cu dun bel li bir böl ge si (bu “her ta ra fı” da ola bi lir) şar tı kal dı rıl sa, mâ ne vi ıs tı rap tan (acı dan) ay rı la maz; psi ki yatr ola rak, hiç bir or ga nik ağ rı nın, bir me lân ko li-ğin çek ti ği ruh sal acı dan da ha şid det li ola ma ya ca ğı ra hat lık la söy le ye bi li rim. Ma zo-kist bir ki şi cin sel ey lem es nâ sın da pek çok nok si yöz uya ra nı zevk ola rak id rak eder ve bun lar al go jen (ağ rı id ra ki ya ra tı cı) de ğil ero jen (cin sel haz id ra ki ya ra tı cı) va sıf ta şır; ay nı ki şi ye ay nı uya ra nı ay nı şe kil de, ama işi nin ba şın da ça lı şır ken ve ya uzan-mış ki tap okur ken ver di ği niz tak dir dey se ca nı acır ve si ze öf ke de gös te re bi lir; yâ ni al gı ay nı, id rak fark lı dır. Bu da ağ rı nın nâ hoş luk özel li ği ne ti pik bir ör nek tir. Ağ rı, çıp-lak si nir uç la rın ca ta şın dı ğı için du yu sal, muh te lif özel lik le ri be yin de iş len dik ten son-ra en son de ğer len dir me ye tâ bi tu tul du ğu ve işin içi ne pek çok psi ko lo jik un sur lar ka rış tı ğı için duy gu sal da bir ya şan tı dır. Bun lar dan sâ de ce bi ri ne in dir ge ne mez.18

Prof. Dr. M. Kerem Doksat

118

ENT RO Pİ

Ta bi atın te mel ka nun la rın dan bi ri ent ro pi dir. Her tür lü var lık, sü rek li ola rak, da ğıl-ma ve par ça lan ma eği li min de dir; de vam lı ola rak ya pı sal ve ener je tik kay ba uğ rar; da ha faz la dü zen siz lik hâ li içi ne gir me ye eği lim li dir. Me se lâ bir saç spre yin de ki sı kış-tı rıl mış du rum da ki ga zı dü şü nün. Bu gaz dış âle me çık tı ğın da (sprey sı kıl dı ğın da) her yö ne ser best çe gi den bir ha re ket gös te re cek ve mo le kül le ri dört bir ya na da ğı la rak bir bir le rin den uzak la şa cak tır; yâ ni, ga zın en tro pi si ar ta cak tır. So ba nın et ra fı nı ısıt ma-sı da ay nı pren si be da ya nır ama gaz ye ri ne ısı ener ji si nin da ğıl ma sı söz ko nu su dur; da ha sı cak olan or tam dan (so ba), da ha so ğuk olan or ta ma (oda nın içi) sü rek li o la rak ısı ya yı la cak ve iki or ta mın da ısı la rı eşit le nin ce ye ka dar bu sü re cek tir. As lın da ge rek gaz par ti kül le ri, ge rek se ısı ener ji si bel li bir yö ne ak maz çün kü par ti kül le rin ha re ke-ti de, ener ji nin ya yı lı mı da rast ge le dir. Te orik ola rak, bir oda nın içe ri sin de ki bü tün ha va mo le kül le ri nin bir kö şe ye sı kış ma sı müm kün dür ama muh te mel de ğil dir. Da ha yük sek ener ji li or ta mın par ti kül le ri nin ha re ke ti da ha hız lı, rad yas yo nu da ha güç lü ol du ğu için dir ki, akı mın yö nü bu ra dan öbür ta ra fa doğ ru ol mak ta dır.

En uçu cu sun dan en ka tı sı na ka dar bü tün ci sim ler bu har laş ma ve rad yas yon yo luy-la ener ji (özel lik le de ni hâi form olan ısı ener ji si) ve, do la yı sıy la, küt le kay be der ler. Yâ ni, ev ren de sü rek li ola rak bir da ğıl ma, bo zul ma, yı kıl ma eği li mi sür mek te dir. Bu du rum da, ku ram sal ola rak, tah min edil me si çok güç bir za man son ra sın da, bü tün ci sim le rin ener je tik dü ze yi eşit le ne cek tir. İş te o za man var lı ğın te mel vas fı nı teş kil eden gö re ce lik (izâ fi yet) ve fark lı lık kal ma ya ca ğı için, ev ren de or ta dan kal ka cak tır.

İş te, ev ren de ki her şe yin da ha faz la dü zen siz li ğe git me, da ğıl ma eği li mi ne en tro-pi (en t ropy) de nir. Ge ne her şe yin da ha dü şük ener ji dü ze yi ne doğ ru ge ri le me eği-li mi ne de en tal pi (ent hal py) adı ve ri lir. Ev ren de ki bü tün sis tem ler ve, hât ta, ev re nin ken di si de ent ro pi ka nu nu na uyar. Yâ ni, bü tün sis tem ler enin de so nun da ya pı sal bü tün lük le ri ni kay be de rek yı kı lır lar ve sâ hip ol duk la rı ener ji ev re ne da ğı la rak ya yı lır. Ev ren de ki ent ro pi sü rek li art mak ta dır. Ge nel sis tem ler te ori si ne gö re dü şü-nür sek, ent ro pi nin sü rek li art tı ğı ev ren içe ri sin de, ada cık lar hâ lin de kü me len miş ve ent ro pi ye kar şı ko yan (ne gent ro pi ya pan) açık sis tem ler o lu şur; tıp kı ilk Bü yük Pat la ma’dan (Big Bang) son ra uzay da yıl dız kü me le ri nin ve ga lâk si le rin te şek kü lü gi bi. Bu açık sis tem ler ken di iç le rin de ki ent ro pi yi azal tır ken, çev re le rin de ki ent ro pi-yi art tı rır lar. Fa kat enin de so nun da, açık sis tem ler de ent ro pi ye mağ lûp olur lar:19

İl ginç tir ki, bü tün var lık lar için ge çer li bu te mel do ğa ka nu nu na kar şı çı ka bi len ve her şe ye rağ men var olu şu nu nis pe ten de ğiş me den sür dü ren var lık la rın ba şın da can lı or ga niz ma lar ge lir ve açık sis tem le rin en iyi ör nek le ri ni teş kil eder ler. He pi mi-zin vü cu dun da her an mil yon lar ca hüc re öl mek te, bir o ka da rı da ye ni len mek te dir. Ka ta bo liz ma mı zı den ge le yen ana bo liz ma mız (ge nel ola rak me ta bo liz ma mız) sâ ye-sin de be den sel bü tün lü ğü mü zü ve sağ lı ğı mı zı ko ru mak ta yız. İş te, bu nok ta da, stres ve ho me os ta zis kav ram la rı nı açık la mak ta fay da var.

STRES ve HO ME OS TA ZİS

Stres ve Ağrı

119

Ken di iç den ge du rum la rı nı bel li sı nır lar içe ri sin de sâ bit tu ta bi len sis tem ler de, bu sis te min iş le me ye, var lı ğı nı sür dür me ye de vam et me si ni sağ la ya cak ge ri-bil di-rim (fe ed back) bağ lan tı la rı var dır. Ge ri-bil di rim iki tür lü ola bi lir: Po zi tif ve ya ne ga tif. Bi yo si ber ne tik bir yak la şım la, can lı yı ve ya onu oluş tu ran sis te mi nin her han gi bir bi ri-mi ni bir ka ra ku tu gi bi dü şü ne bi li riz; ka ra ku tu ya gi ren bil gi ler (in put: gir di) ge rek li iş lem ler ve de ğer len dir me ler den son ra bir ce va ba yol açar lar (out put: çık tı). Or ga-niz ma nın çık tı sı ge ri dö ne rek gir di si ni et ki le ye bi li yor sa, bu ra da bir ge ri-bil di rim söz ko nu su dur.

Me se lâ, uy gun şe kil de aya rı ya pıl mış bir buz do la bı nın iç ısı sı -1 ilâ +1 °C ara sın da sâ bit tu tu lur. As lın da buz do la bı nın ısı sı as la tam ola rak bel li bir de re ce de kal maz. Isı +1° C’ye çık tı ğın da, içe ri de ki ter mo met re ye bağ lı olan ter mos tat ta ki dev re ka pa nır ve akım ge çer hâ le gel di ği için so ğu tu cu mo tor ça lış ma ya baş lar; ısı -1° C’ye dü şün-ce de dev re açı lır, akım du rur ve so ğut ma ip tâl edil miş olur. Kı sa ca sı, bel li mak si-mum ve mi ni mum de ğer ler ara sın da de vam lı oy na yan ama bun la rı ar tı ve ya ek si yön de geç me yen di na mik bir den ge du ru mu söz ko nu su dur.

Vü cu du mu zun iş le me si de böy le dir. Bir kaç ör nek ver mek ge re kir se, kan şe ke ri miz as la sâ bit bir de ğer de kal maz, 70 ilâ 110 ara sı sü rek li oy nar ama bu sı nır lar iki an ta go-nist hor mon ta ra fın dan sı kı sı kı ya kont rol al tın da tu tu lur: En sü lin ve glu ka gon. Kan pH’ımız düş tü ğü za man ge li şen asi do zu yen mek için so lu nu mu muz hız la nır ve or ga-niz ma mız ak ti ve olur; ak si ne, or tam ka le vi (ba zik) ol duk ça, pH’ı yük sel ti ci me ta bo lik me ka niz ma lar dev re ye gi rer ve pH’ımız ma kûl sı nır lar içe ri sin de sa bit tu tu lur. Ti ro id hor mo nu (TH) dü ze yi düş tü ğü za man thyrot rop hi ne re le asing hor mo ne (TRH) ve thyro id sti mu la ting hor mo ne (TSH) yük sel me le ri ile kan da ki tri iyo do ti ro nin (T3) ve tet ra iyo do ti ro nin (T4) nor mal sı nır lar da tu tu lur. Ay nı fe no men, ağ rı mo dü las yo nun-da da söz ko nu su dur.

Gö rül dü ğü gi bi, mik ro dan mak ro ya, mu az zam sa yı da sis tem vü cu du muz da var lı-ğı nı sür dür mek te dir. Bu ör nek le rin hep si tek pa ra met re li dir. Bir de, in san vü cu dun da mil yar lar ca pa ra met re nin hem ken di iç le rin de hem de bir bir le riy le âhenk içe ri sin de


120

ça lış ma la rı nı dü şü nü nüz! Müt hiş bir den ge ler üs tü den ge du ru mu söz ko nu su dur. İş te, sta tik de ğil di na mik den ge le rin ve den ge ler ara sı den ge le rin (ult ras ta bil ity) söz ko nu su ol du ğu bu du ru ma ho meo sta zis de nir. Or ga niz ma nın den ge si ni ko ru ma nın ya nı sı ra bü yü me, üre me, ço ğal ma eği lim le ri ne ise he te re os ta zis is mi ve ri lir. Di ye-bi li riz ki, ho meo s ta zis ve he te re os ta zis, bü tün ve bil has sa da can lı sis tem le rin var oluş la rı nın Çin koz mo go ni sin de ki Yin ve Yang gi bi iki zıt ama ta mam la yı cı, ol maz sa ol maz cep he si ni teş kil eder.

Bir sis te min ho me os ta zi si ni bo zu cu yön de ki her tür lü et ki ye kar şı o sis tem de mey da na ge len de ği şik lik le rin ta ma mı na stres is mi ve ri lir. Baş ka bir ifâ dey le, bir sis tem de ki zor lan ma ya stres den mek te dir. Çe şit li yer li ve ya ban cı eser ler de sis te mi teh dit eden et ki le re de stres is mi ve ril di ği ni gö rü yo ruz; as lın da stre se se bep olan her tür lü et ki ye stre sör (stre s sor) den me si, so nuç ta or ta ya çı kan adap tas yon iyi ve ha yır lı ise öst res ten (eust ress), kö tü ve bo zu cu ise dist res ten (dist ress) bah se dil me si en doğ ru su dur.20

As lın da fi zik ten it hâl edi len bu te ri mi Hans Sel ye dav ra nış bi lim le ri ne sok muş ve ge rek psi şik ge rek se so ma tik zor lan ma lar için stres ke li me si ni kul lan mış tır. Cla ude Ber nard bü tün ha ya tî iş lev le rin, dış or ta mın de ği şen şart la rı kar şı sın da can lı nın iç or ta mı nın bel li sı nır lar içe ri sin de sa bit tu tul ma sı ama cı na yö ne lik ol du ğu nu ifâ de et miş, da ha son ra la rı Can non bu na ho me os ta zis adı nı ver miş tir. Ona gö re, bu iç den ge ler du ru mu nun bo zul ma sı has ta lık de nen tab lo ya yol açı yor du. Ho me os ta-zis sı nı rı nı aş ma dık ça ve fiz yo lo jik hu dut la rı da çok zor la ma dık ça, or ga niz ma nın

Stres ve Ağrı

121

girdi çıktı

girdi çıktı

POZİTİF GERİ-BİLDİRİM (kara kutuyu çıktıyı arttıracak şekilde etkileme söz konusu)

NEGATİF GERİ-BİLDİRİM (kara kutu öncesiniçıktyı azaltacak şekilde etkileme söz konusu)

girdi çıktı

den ge si ni bel li de ğer ler içe ri sin de tut mak için gös te re ce ği dal ga lan ma lar nor mâl sa vun ma tep ki le ri dir.

Çev re şart la rı ha ya tı teh dit ede cek şid det tey se vü cu dun bü tün im kân la rı yar dı-ma çağ rı lır ve sür’at li, küt le sel bir ce vap or ta ya çı kar ki, sem pa tik si nir sis te mi ak ti ve ol muş tur; bol mik tar da ad re na lin de şar jı so nu cun da vi se ral ve kü ta nöz va zo konst-rik si yon, kalb ve is ke let ada le le rin de kan lan ma ar tı şı, ta ki kar di, kan ba sın cın da yük sel me, pi lo erek si yon, kan şe ke rin de yük sel me, mid ri ya zis gi bi de ği şik lik ler olur. Dü şü ne cek olur sa nız, bu fiz yo lo jik de ği şik lik le rin hep si nin or ga niz ma yı sa vaş ve ya kaç ve ya kork pren si bi ne (fight or flight or fright prin cip le) gö re ha zır la dı ğı nı fark eder si niz: İs ter dö vü şe cek is ter ka ça cak olu nuz, iç or gan la rı nı zın ya ra lan ma sı du ru-mun da faz la kan kay bet me me le ri, ada le le rin bol kan la bes len me si için re zerv le rin bun la ra yö nel til me si, et raf ta olan bi ten le rin âza mî de re ce de gö rü le bil me si için göz be bek le ri ni zin bü yü me si, ar tan ener ji ih ti ya cı nı kar şı la mak için ge re ken ya kı tın (glü-koz) te mi ni...

GE NEL ADAP TAS YON SEND RO MU (GAS)

Sel ye’nin ta nım la dı ğı Adap tas yon Send ro mu’na gö re, or ga niz ma ye te rin ce kuv-vet li bir uya ra na (sti mu lu sa ve ya sti mu lus la ra) ve onun mey da na ge tir di ği stre se mâ ruz kal dı ğın da, spe si fik ve non spe si fik tep ki ler di ye bi le ce ği miz iki tür tep ki or ta-ya çı kar. Me se lâ, bir ye ri mi ze iğ ne bat tı ğın da o böl ge de ki ya ra lan ma ve lo kal enf la-ma tu ar ce va bın ya nı sı ra (spe si fik ce vap ve ya spe si fik adap tas yon send ro mu), ge nel uya rıl ma, hât ta şok tab lo su ge li şir (nons pe si fik ce vap).

Nons pe si fik ce va bın ge liş me sin de spe si fik re ak si yo nun da te tik çe ki ci ro lü var dır. Sel ye bu nons pe si fik tep ki ler bü tü nü ne GAS is mi ni ver miş tir.

GAS üç dö nem den olu şur:

1) Alârm re ak si yo nu

2) Di renç (re sis tan ce) dö ne mi

3) Tü ken me (ex ha us ti on) dö ne mi1) İlk çığ lık ve ya akut faz da di ye bi le ce ği miz alârm dö ne min de ge nel lik le sem pa-

tik si nir sis te mi nin ak ti vas yo nu so nu cun da kan ba sın cın da yük sel me, na bız da art-ma, kan kor ti zol ve şe ker dü zey le rin de yük sel me gi bi be lir ti ler le ka rak te ri ze ge nel bir ank si ye te sen dro mu gö rü lür. Eğer bu tep ki ler stre sör le ba şa çık ma ya ve ho meo-s ta zi si ye ni den kur ma ya yet mez se, di renç saf ha sı na ge çi lir.

Bu de ği şik lik ler aşa ğı da ki şe kil de özet len miş tir:


122

Yu ka rı da ki şe kil de de gö rül dü ğü gi bi, stre se kar şı nö ro en dok rin ce vap sa de ce hi po ta la mik-pi tu iter-ad re no kor ti kal ek sen de gö rül mek le kal maz, sem pa tik-ad re-no me dul lar sis tem de de de ği şik lik ler ola rak, ad re nal me dul la dan ka te ko la min ler sa lı ve ri lir. Ke za, bü yü me hor mo nu, pro lak tin, en sü lin ve tes tes te ron gi bi di ğer hor-mon la rın sal gı lan ma sın da ve opi oid sen te zin de de ar tış olur (opi oid ar tı şı, sem pa tik hi pe rak ti vi te ye bağ lı ka te ko la min sal gı lan ma sı nı sı nır la yı cı et ki de bu lu na bi lir). Akut stres ve ank si ye te du rum la rın da fron tal lob da kan lan ma ar tı şı nın ya nı sı ra, lo kus se ru le us tan bol mik tar da NA de şar jı, DA ve 5-HT mik tar la rın da art ma gö rü lür. Ge rek uy ku ge rek se ağ rı nın önem li bir nö ro me di ya tö rü olan 5-HT’de ki bu de ği şik lik ler so nu cu uy ku ve no si sep si yon da bo zul ma lar or ta ya çı kar.

2) Di renç dö ne min de alârm saf ha sın da ki be den sel de ği şik lik ler da ha ka lı cı ve za rar ve ri ci nö ro en dok rin ve mo tor-vi se ral de ği şik lik le re yol açar. Stres hor mon la rı da de nen ad re na li nin (epi nef ri nin), kor ti zo lün ve pro lak ti nin sü rek li yük sek kal ma sı, ser best yağ asid le ri nin art ma sı so nu cun da kar di yo vas kü ler, gast ro in tes ti nal, ge ni-to üri ner sis tem ler de çe şit li has ta lık la rın oluş ma sı için ze min te şek kül eder. Me se lâ mi de asi di te si ar tar ken, mu ko za sed din de de çat lak lar mey da na ge lir ve iler de ki ül se ras yo na va sat ha zır la nır. Ate ro skle ro tik sü reç hız la nır. Za man za man or ta ya çı kan kan ba sın cı yük sel me le ri nin sü re ve şid de ti ar tar. Ba ğı şık lık bo zu lur, T len fo-sit i iş le vi za yıf lar. Akut dö nem de en do jen opi at la rın yük sel me siy le, hât ta doğ ru dan kor ti kal in hi bis yon so nu cun da or ta ya çı kan ge nel anal je zi ve ener ji nin ye ri ni, kro nik dö nem de bun la rın azal ma sı na bağ lı bir hi pe ral je zi ve aner ji hâ li al ma ya baş lar. Çün-kü, bir yan dan, 5-HT dü ze yin de azal ma or ta ya çık mış tır ve MSS’de 5-HT azal ma sı nın sal dır gan lı ğı art tı rı cı te si ri ol du ğu ar tık bi lin mek te dir. Kro nik stres al tın da ki ki şi le rin öf ke li, ko lay si nir le nir ve par la ma ya ha zır hâl le ri nin al tın da, en azın dan kıs men, bu me ka niz ma yat mak ta dır. Uy ku ya da la ma ma, sık sık uyan ma, sa ba ha kar şı er ken uyan ma, kâ bus lar gör me gi bi uy ku bo zuk luk la rı nın gö rül me sin de se ro to ner jik dis-re gü las yo nun ya nı sı ra ACh dü ze yin de ki yük sel me de rol oy na mak ta dır.

3) Tü ken me dö ne min de, ara ya gi ren bo zu cu et ki ler so nu cu kon sant ras yon ye ter siz li ği, ge nel bir il gi a zal ma sı, ufak şey le re aşı rı tep ki ver me ve dep res yon gi bi be lir ti le rin or ta ya çık ma sıy la bir lik te bir if lâs ve mağ lû bi yet tab lo su ge li şir. Dep res-yon, ank si ye te ve di ğer psi ki yat rik bo zuk luk la rın ya nı sı ra, psi ko so ma tik has ta lık lar or ta ya çı kar. Ba ğı şık lı ğın iyi ce bo zul ma sıy la ki şi de en fek si yon has ta lık la rı na, kan ser

Stres ve Ağrı

123

OTONOM SİNİR SİSTEMİHipotalamus

Ön hipofiz

ACTH

Sürrenal korteks

ACTH salıvericifaktör

KortizolNoradrenalin ve

adrenalin

Sürrenal medulla

STRES HORMONLARI

gi bi ha ba set le re kar şı eği lim be li rir. Mi de mu ko za sın da ki çat lak lar ar tar ve hi pe ra si-di te nin de şid det len me siy le bir lik te, ül se re dö nü şür, hi per tan si yon ar te ri yel ka lı cı hâ le ge çer, at he ro skle ro tik sü reç şid det le nir, mi yo kard ve be yin de en farkt lar ge li şir. Di renç dö ne min de or ta ya çı kan ve de min bah set ti ği miz MSS bi yo kim ya sı de ği şik lik-le ri bu dö nem de iyi ce yer le şir ve bil has sa NA ve/ve ya 5-HT mik tar la rı nın si naps lar da aşı rı tü ke til me ye bağ lı ola rak azal ma sı ve ACh art ma sı so nu cu dep res yon ge liş me si ko lay la şır.

Ki şi nin ken din de göz le ye bi le ce ği stres ar tı şı be lir ti le ri ara sın da şun lar sa yı la bi lir:21

• Ge nel ir ri ta bi li te, aşı rı uya rıl ma ve ya dep res yon hâ li• Çar pın tı, yü re ği nin ağ zı na gel me si duy gu su• Ağ zın ve bo ğa zın ku ru ma sı• Fev rî dav ra nış, duy gu sal tu tar sız lık• Ağ la mak ve ya ka çıp sak lan mak için şid det li bir ar zu du yul ma sı• Yo ğun la şa ma ma• Ger çek dı şı ol ma, za yıf lık ve ya baş dön me si his le ri• Bit kin leş me eği li mi• “Ser best do la şan ank si ye te” (ne den ol du ğu nu bil mek si zin sü rek li bir kor ku ve

sı kın tı içe ri sin de bu lun mak• Duy gu sal ge ri lim ve her an te tik te ol ma hâ li• Tit re me, asa bî tik ler• Yük sek ses le asa bi gül me ler• Ufak ses ler de da hi ko lay ca ir ki le bil me eği li mi• Stres le or ta ya çı kan ke ke le me ve ya ben ze ri ko nuş ma zor luk la rı• Diş gı cır dat ma, diş le ri sık ma ve ya oy nat ma• Uy ku suz luk• Aşı rı ha re ket li lik (se bep siz ye re sü rek li do lan ma ih ti ya cı)• Ter le me• Sık id ra ra git me ih ti ya cı• İs hâl, ha zım sız lık, mi de de şiş kin lik, bu lan tı hât tâ kus ma• Mig ren ve di ğer baş ağ rı la rı• Âdet ön ce si ge ri li mi ve ya dü zen siz âdet ler• Ada le ge ri li mi ne bağ lı bo yun, en se ve bel ağ rı la rı• İş tah ta azal ma ve ya aşı rı art ma• Si ga ra ve pi po tü tü nü içi mi nin art ma sı• Ya sal ilâç la rın ka fa nı za gö re kul la nı mın da ar tış• Al kol ve di ğer mad de ba ğım lı lı ğın da şid det len me• Kâ bus lar gör me• Nö ro tik dav ra nış


124

• Psi koz lar• Ka za la ra yat kın hâl al ma

Lo kal Adap tas yon Send ro mun da (LAS) ise bi linç dı şı ank si ye te ve ya di ğer psi şik ça tış ma lar bel li bir be den böl ge si ne ve ya or ga na “ya tı rı lır (ka tek sis)” ve ya “bağ la nır”, or ta ya bir psi ko so ma tik be lir ti yâ hut has ta lık çı kar. Bu ara da da ank si ye te ge çi ci ve ya ka lı cı ola rak or ta dan kal kar. Bil has sa psi ko so ma tik cilt has ta lık la rın da bu çok ti pik tir; dö kün tü nün or ta ya çık ma sıy la ruh sal ge ri lim dü şer ama or ga nik has ta lı ğın prob lem-le ri ya şan ma ya baş la nır.

İn sa nın, tıp kı be den sel ho me os ta zi si gi bi, ruh sal bir ho me os ta zi si de var dır. He pi-mi zin ba şın dan her an pek çok olay ge lip geç mek te dir: Te le fon da düş mek bil me-yen nu ma ra, tra fik te si zi sı kış tı ran ara ba nın şo fö rü, ye ni zam lar, pat ro nun öf ke li li ği, ev lâ dı nı zın kar ne sin de ki kı rık lar, su la rın ke sil me si, çe şit li sal dır gan ca ve ya cin sel mâ hi yet te dür tü le ri ni zi bas tır mak zo run da kal ma nız... Bu tip uya ran la rın uyan dır dı-ğı tep ki ler sâ de ce ruh sal ol mak la kal maz, be den sel de ği şik lik ler de or ta ya çı kar: Kan şe ke ri fır lar, kalb hız la nır, kan ba sın cı yük se lir, ter le me ar tar vs... Ge nel lik le bun lar bi zi pek faz la et ki le mez, et ki le se bi le kı sa sü re de aşa rız ve alev le ri sö ner.

İş te, so ma tik den ge nin ya nı sı ra psi şik den ge yi de sağ la yan, ki şi nin bü tün bu iç ve ya dış dün ya dan ge len ruh sal uya ran lar la ba şa çı ka bil mek için kul lan dı ğı ego sa vun ma me ka niz ma la rı, tıp kı kan şe ke ri ni ayar la yan hor mon lar gi bi, bel li üst ve alt sı nır lar için de ki ruh sal ho meo s ta zi si ko rur lar, bo zul ma ma sı nı sağ lar lar. Bü tün bu ey lem ler MSS’nin, or ga niz ma nın bü tü nüy le âhenk içe ri sin de ça lış ma sı sâ ye sin-de müm kün olur. Kar tez yen ruh (psi şe) – be den (so ma) ay rı mı da esa sen ya pay ve in dir ge yi ci dir.

EGO SA VUN MA ME KA NİZ MA LA RI

Fre ud’un ken di si ego sa vun ma me ka niz ma la rı nı an la tan özel bir ki tap yaz ma mış, bu işi, kı zı An na Fre ud’dan baş la ya rak, ta kip çi le ri ger çek leş tir miş ler dir.22, 23, 24, 25, 26,

27, 28, 29, 30

İn sa noğ lu sü rek li ile ri ye doğ ru bir ge li şim ve ev rim hâ lin de dir. Ki şi lik te ki bu olan bi ten le rin me ka niz ma sı nı şu beş esas ana baş lık ta top la mak müm kün dür:

1. Ol gun laş ma sü re ci: Emek le me, yü rü me, ko nuş ma ve li sa nı kul lan ma be ce ri le ri-nin ka za nıl ma sı, cin sel ve ag re sif dür tü ler le ba şa çık ma, mu ha ke me ve ka rar ver me, ic ra at ta bu lun ma iş lev le ri nin ge liş me si... Bun lar iç içe geç miş ama bir de vam lı lık arz eden, öğ ren mey le de ka rış mış ola rak ya şan an sü reç ler dir ve aşa ma lı bir şe kil de (epi-ge ne tik pren sip le) olu şur lar.

2. Dış sal en gel len me ler (hâ ri cî hüs ran lar: ex ter nal frust ra ti ons): Çev re den ge len, ki şi nin ken di si nin dı şın da ki or tam lar dan kay nak la nan ha yâl kı rık lık la rı nın ya rat tı ğı ça tış ma ve üzün tü ler dir. Eğer çev re de bir he def nes ne si yok sa, bir yok luk hâ li (pri-va ti on) söz ko nu su dur; böy le bir nes ne mev cut sa fa kat ki şi ona ula şa mı yor sa bir yok sun luk tan (dep ri va ti on) bah se di lir.

Stres ve Ağrı

125

3. İç en gel len me ler (dâ hi lî hüs ran lar: in ter nal frust ra ti ons): Ki şi nin int rap si şik dün ya sın da o nun tat mi ne ulaş ma sı na en gel olan ve an ti ka tek sis de nen bir kuv vet bu lu na bi lir. İs ter iç ten is ter se dış tan gel sin, her en gel len me mut la ka mut suz luk ve ya çök me ya ra ta cak de mek de ğil dir. Ak si ne, or ga niz ma nın (bu bağ lam da psi şe-nin) ba şa çı ka bil me ye te nek le ri ni çok aş ma yan en gel len me ler ve bun la rın se bep ol du ğu ça tış ma lar bi rer öst res oluş tu ra rak ge li şi me yar dım eder ler.

4. Ki şi sel ye ter siz lik ler: Ki şi so run lar la ba şa çı ka bil mek için ge rek li olan as ga ri al gı-la ma, id rak et me, ze kâ ve ya ben ze ri psi şik me le ke ler den mah rum ola bi lir; bu da bir

en gel len me ya ra ta cak tır.

5. Sı kın tı, kor ku ve ya ank si-ye te: Ger çek çi, “nö ro tik”, ah lâ ki se bep le re bağ lı ola rak mey da-na ge len ve ya bun la rın bir ka rı-şı mı so nu cun da or ta ya çı kan en gel len me ve ça tış ma lar.

Da ha ön ce de bah set ti ği miz gi bi, ego sa vun ma me ka niz ma-la rı psi şik ho me o sta zi si ko ru-ma ya yö ne lik ça ba lar dan baş-ka bir şey de ğil dir. Ego sa vun-ma me ka niz ma la rı ara sın da en en fan til olan dan en ol gun ve sağ lık lı sı na doğ ru bâ zı la rı aşa-ğı da özet len miş tir. Son ra dan tâ rif edi len me ka niz ma la rın da ilâ ve siy le lis te bü yü müş, han gi me ka niz ma nın nar si sist, han gi me ka niz ma nın im ma tür, nö ro-tik ve ya sağ lık lı ol du ğu hu sus-la rın da mü el lif ler ara sın da fi kir fark lı lık la rı doğ muş tur. Pren sip ola rak, nar si sist sa vun ma lar bi rin cil sü reç dü şün ce ye gö re

ve tam bir ben-mer kez ci lik le ça lı şan lar dır ve psi koz lar da, ağır ki şi lik bo zuk luk la rın da ve di ğer şid det li reg res yon du rum la rın da dev re ye gi rer ler. İs tis na lar dı şın da, he men bü tün ego sa vun ma la rı bi linç dı şın da ve ya bi linç-ön ce sin de iş lev gö rür ler.

Bu tar tış ma la ra ay rın tı lı ola rak gir mek si zin, ge re ken nü ans lar ye ri gel di ğin de vur-gu la na rak, ego sa vun ma me ka niz ma la rı nın ge nel bir öze ti aşa ğı da ve ril miş tir:

NARSİST SAVUNMALAR (En İl kel ve Pa to lo jik Olan lar)


126

Aslında bir ilkokul öğretmeni olan Anna Freud (1895-1982) zamanla kendini tamamen psikanalize vermiş, pedagoiyle psikanaliz bağlantısının üzerinde durup kitaplar yazmış, 1915 ile 1918 arasında Viyana Psikiyatri-Nöroloji Kliniği’nde çalışmasına dahi izin verilmiştir.

İn kâr (yad sı ma: de ni al: ne ga ti on): Ça tış ma la rı ve sı kın tı hâ li ni ha fif let mek için nes-nel ger çek li ği unut ma, yok ve ya ya şan ma mış say ma hâ li dir. Rep res yon af fek tif ve dür tü sel it ki le re (im puls la ra) kar şı sa vun ma ya par ken, in kâr dış dün ya ger çek li ği ni or ta dan kal dı rır. Bâ zen nor mâl ki şi ler ta ra fın dan da kul la nı la bi lir. Kont rol lü, ger çe-ği de ğer len dir me duy gu su nun kay be dil me di ği sim ge sel in kâr la rı he men he pi miz za man za man ya şa rız: “O öl me di, kal bi miz de ya şı yor”... Ölüm süz lük ve “öte âlem de ya şa ma ya de vam et me” mi to su nun al tın da da en in kâr edi le mez ve acı ger çek olan ölü mün sim ge sel in kâ rı ya tar.

Ço cu ğu bir ka za da ölen bir an ne, her ye mek te ma sa ya onun ser vi si ni ko yup, öl dü-ğü nün lâ fı nı bi le et tir mez ve mut la ka bir gün ge le ce ğin de ıs rar eder.

Yan sıt ma (pro jec ti on): Sal dır gan lık, suç lu luk, ya sak ve ya gü nah cin sel ar zu, nef ret, kin gi bi ka bûl edi le mez mâ hi yet te ki bi linç dı şı duy gu la rın kar şı da ki ki şi ye, dış dün ya ya yan sı tıl ma sı. Me se lâ, “ben on dan nef ret edi yo rum” ye ri ne, “o ben den nef ret edi yor” şek lin de dü şün mek ki şi yi çok da ha ra hat la ta cak tır. Psi ko tik pa ra no id dü şün ce nin ve o ze min de ge li şen hal lü si nas yon la rın te me lin de yan sıt ma me ka niz-ma sı ya tar. Nor mâl ve nö ro tik ki şi ler de de za man za man pa to lo jik dü zey de ol ma yan yan sıt ma lar kul la nı lır.

Fre ud eko lü ne gö re, bas tı rı lan ve nef ret le kar şı la nan hem cin sel eği lim ler dı şa rı ya yan sı tı lır sa, özel lik te er kek pa ra no id has ta lar da sık rast la nan “her kes (ve ya bel li bi ri-le ri) ba na eş cin sel gö züy le ba kı yor” dü şün ce siy le ka rak te ri ze pa ra no id he ze ya nın al tın da bu me ka niz ma ya tar (bu du rum bâ zen bir psö do ho mo sek sü el pa nik bo yu-tu na ula şa bi lir). Nar si sist, pa ra no id, an ti sos yal, hist ri yo nik ve şi zo ti pal ki şi le rin de sık lık la pro jek si yon me ka niz ma sı nı kul lan dık la rı nı gö rü rüz.

Çar pıt ma (dis tor ti on): Dış ger çek li ğin, re alist ol ma yan me ga lo man yak fan te z i ler, om ni po tans (kâ dir-i mut lak lık: tüm güç lü lük) eği lim le ri, ken di ni tat mi ne yö ne lik he ze yan lar te me lin de de ğiş ti ri lip çar pı tı la rak, iç ih ti yaç la rı kar şı la ya cak şe kil de ye ni-den şe kil len di ril me si, öy le id rak edil me si şek lin de ki nar si sist bir me ka niz ma dır. Ha fif de re ce de, ba sit dis tor si yon la rı ara sı ra nor mâl ve ya nö ro tik in san lar da kul la nır lar ama ağır ve sü rek li hâl ler ge nel lik te psi ko tik sü reç ler de gö rü lür.

Ayır ma (split ting), Pri mi tif İde ali zas yon (İl kel Ül kü leş tir me) ve De va lü as yon (De ğer siz leş tir me): Ger çe ği bü tün nü ans la rıy la ve ol du ğu gi bi kav ra ya ma yan, ka bûl ede me yen za yıf ego, onu “ta ma men iyi” ve “ta ma men kö tü” di ye iki ye bö ler; yâ ni, her şey ak ve ya ka ra olur ve gri ton la rı kay bo lur (split ting). İyi ta ra fa ko nu lan nes ne ler saç ma de re ce de mü ba lâ ğa lı ola rak yü cel ti lir ve gök le re çı kar tı lır (pri mi tif ide ali zas yon). Ger çek çi ol ma yan bu kav ra yış bi çi mi çok kı rıl gan dır ve en ufak bir se bep le, ra hat lık la tam ter si ne dö nüş tü rü lüp, söz ko nu su nes ne bir an da “tu ka ka” ilân edi le bi lir, göz den dü şü rü lüp düş man olu na bi lir (de va lü as yon).

Ego psi ko log la rı na gö re, be be ğin ilk ta nış tı ğı te mel sa vun ma me ka niz ma sı ayır-ma dır.

Si zi gök le re çı ka ran bir nar si sist, se ne ler dir men fa ât gö zet mek si zin yap tı ğı nız iyi-lik le ri hiç ka âle al mak sı zın, sırf o gün si ga ra is te di ğin de ver me di ği niz için, bir an da

Stres ve Ağrı

127

si zi def ter den si le bi lir. He ki mi ni ye di dü vel de öve öve bi ti re me yen bir bor der li ne ve ya hist ri yo nik, sırf o gün ya rım sa at bek le til di ği için öf key le mua ye ne hâ ne yi terk edip, her ke se onun an ti pro pa gan da sı nı yap ma ya baş la ya bi lir.

Pri mi tif ide ali zas yo nun ya nı sı ra, ye ri ne gö re ol gun sa yı la bi le cek olan bir ide ali-zas yon (ide âl leş tir me, ül kü leş tir me) me ka niz ma sın dan da bah se dil mek te dir. Ki şi nin ger çek te ve ya ha yâ lî sev gi nes ne si ne ge rek ti ğin den çok faz la yap tı ğı ka tek sis söz ko nu su dur. İde ali zas yo nun bi linç dı şı kul la nıl ma sı şu al tı ana baş lık al tın da özet le-ne bi lir: «1. Ki şi nin ken di ego suy la olan do yum suz lu ğu, li bi do nun ye ni bir ide âle trans fe riy le tat min edi le bi lir. Böy le ce, iç gü dü le rin olum suz gâ ye le ri ye ri ne de ğer li bir nes ne ba his ko nu su olur. 2. İde li zas yon, iden ti fi kas yo nun ha zır la yı cı ka de me si-dir. Bu iki sa vun ma me ka niz ma sı sü pe re go nun oluş ma sın da önem li yer oy nar. 3. Bu sa vun ma, bir tür in kâr ola rak kul la nı la bi lir; yâ ni, cin sel ve sal dır gan ca dür tü ler, ki şi nin da ha az önem li ola rak id rak et me si ile önem le ri ni kay be der ler. İde âli ze edil-miş nes ne nin as lın da ka bûl edi le me ye cek kı sım la rı bi le bu in kâr sâ ye sin de da ha faz la ka bûl gö rür ler. 4. İç ih ti yaç lar, ger çek çi ol ma ma la rı na kar şın, ide âli ze edil miş nes ne ta ra fın dan, ha yâ lî bir dış he ye can kay nak la rı (ex ter nal emo ti onal supp li es) ga ran ti si ne alın mış olur lar. 5. Ga rip, da ha zi yâ de de nö ro tik şe kil de, bu me ka niz ma ile bir ken di-ce za lan dır ma du ru mu ge li şir. Ta bi atıy la, ide âli ze edil miş nes ne kay bo-lur sa, bir ka yıp ve suç lu luk his si ya şa nır. 6. Es ki den kay bol muş bir nes ne bu şe kil de dol du ru la bi lir se, ör ne ğin öl müş, ya kın bir kim se bu ve si le ile ye ni den ya şa tı la bi lir, hiç ol maz sa, ge rek ti ği gi bi ha tır la na bi lir».

Yan sıt ma lı öz deş leş me (pro jec ti ve iden ti fi ca ti on): Ken di lik te (self ) mev cut is ten me yen özel lik ler bir baş ka sı na yan sı tı lır, bir yan dan da ken di siy le yan sıt ma nes ne si ara sın da öz deş leş me ku ru lur. Ki şi, ken di için de ki olum suz luk la rı baş ka sı na yük le mek le bir nev’î “arı tıl ma ya” uğ ra mış tır ama, de rin den de ri ne id ra kin de ol du ğu kö tü lük le ri nin çö zü mü ve ya mü ca de le si ni ya pa bil mek için de mu ha ta bıy la öz deş-leş miş tir.

Gir di ği or tam lar da dur duk yer de bi ri le riy le mü ca de le et me ye, ta kış ma ya baş la-yan ve ya bi ri si ne abar tı lı dost luk gös te rip, bir yan dan da huy suz luk lar çı ka ran tip ler-de bu me ka niz ma nın mev cu di ye ti dü şü nü le bi lir.

Kon dan sas yon: Bi rin cil sü reç dü şün ce nin ti pik özel lik le rin den bi ri olan olay lar ve nes ne ler ara sın da za man sal ve me kân sal iliş ki nin ku ru la ma ma sı, fark la rın an la-şı la ma ma sı se be biy le bun la rın bir bi ri ne ka rış tı rıl ma sı ve ya pa ra lo jik, ga rip, bü yü sel çağ rı şım lar ku rul ma sı şek lin de ki ay rış ma mış, il kel dü şün ce tar zı nın sür dü rül me siy le ka rak te ri ze dir. Nor mâl bir ki şi de an cak rû ya lar da rast la nan bu me ka niz ma nın gün-lük ha yat ta gö rül me si psi koz lar için ti pik tir.

“Her sa kal lı yı de den san ma” ata sö zün de ol du ğu gi bi, bir şi zof ren has ta hiç ta nı-ma dı ğı sa kal lı bir ada ma sal dır ma sı nın se be bi ni “ba ba mın da sa kal la rı var dı ve ba na hep kö tü dav ra nır dı; bu adam da sa kal lı, o da kö tü, hat tâ o be nim öl dü ğü söy le nen ba bam” şek lin de izah ede bi lir.

Tüm güç lü lük (om ni po tans, ka âdir-i mut lak lık): Duy gu sal ça tış ma lar, iç sel ve ya


128

dış sal zor la yı cı lar la ba şa çı ka bil mek için ki şi nin ken di sin de di ğer le rin den üs tün bir ta kım güç ler, kâ bi li yet ler ol du ğu nu veh met me si, böy ley miş çe si ne dav ran ma sı de mek tir. Ma nik ve ya pa ra no id ek si tas yon lar da sık gö rü lür.

OLGUN OLMAYAN SAVUNMALAR

Şi zo id fan te zi: Ki şi nin bir ta kım ar zu ve is tek le ri ni, otis tik bir içi ne ka pan may la, san-ki ger çek leş miş çe si ne ha yâl et me si dir. Tek ba şı na fan te zi, ma kûl sı nır lar içe ri sin de kal dık ça ya pı cı ve adap tif bir ego sa vun ma me ka niz ma sı iken, aşı rı ya ka çar sa pa to lo-jik, hât ta psi ko tik bo yut lar ka za na bi lir. Bu bo yu ta çık ma yan şi zo id fan te zi ler de, he ze-yan dan fark lı ola rak, ki şi ha yâl le ri nin doğ ru lu ğu ko nu sun da ıs rar et mez. Pek çok san’at çı nın ya ra tı cı güç le ri nin al tın da böy le bir fi na list hât tâ te le olo jik otis tik-şi zo id ya şan tı ye te ne ği ya tar. Er ken ço cuk luk yıl la rın da fan te zi ler zi hin sel fonk si yon la rın ço ğu nu kap sar ve he men he men bi linç dı şı na eş de ğer dir ler; bun la rın, bi rin cil bas tır-ma la rın bü yük bir kıs mı nı oluş tur duk la rı dü şü nü lür. Fan te zi le rin ar zu do yu ru cu ö zel-lik le ri rû ya la ra çok ben zer ama rû ya lar da sim ge leş tir me ve kon dan sas yon çok da ha faz la dır. Ha yâl ku rar ken, ne de ol sa, ikin cil sü reç dü şün ce nin ve san sü rün az çok ro lü sü rer; hâl bu ki rû ya lar da bu en gel ler ta ma men ol ma sa da, bü yük öl çü de kalk mış tır.

İçe at ma (int ro jec ti on) ve sal dır gan la öz deş leş me: Bir nes ne nin (özel lik le de bir sev gi nes ne si nin) ni te lik le ri nin ta ma mı nın ve ya bir kıs mı nın içe ri atıl ma sı fa kat bir ruh sal ya ban cı ci sim gi bi ora da tu tul ma sı dır. Nor mâl ge li şim sel sü re cin bir par ça sı olan ve bir an lam da ruh sal bes len me yi ifâ de eden, bu yüz den de bir ego sa vun ma me ka niz ma sı ola rak ele alın ma yan içe al ma dan (in cor po ra ti on) bu ba kım dan fark-lı dır. Me ka niz ma nın da ha ko lay an la şıl ma sı açı sın dan de ni le bi lir ki, “ent ro jek si yon, pro jek si yo nun tam ter si dir”. Sev gi nes ne si nin ka bûl edi le me ye cek ve ya is ten me yen özel lik le ri nin içe atı lıp sak lan ma sı dır. Bu sak la nan kar ma şa (komp leks) hiç bir za man özüm sen mez (en kor po re edil mez) ve müs tak bel iliş ki ler de ki ikir cik li ğe (am bi va lan-sa) ze min ha zır lar.

İçe at ma yı mü te akip sık lık la kul la nı lan ikin ci bir ego sa vun ma me ka niz ma sı da sal dır gan la öz deş leş me ve onu be nim se me dir (iden ti fi ca ti on with the agg res sor).

Ço cuk lu ğu bo yun ca ba ba sı nın iç ki si ne, ken di si ni ve an ne si ni döv me si ne, ev de es tir di ği te rö re şâ hit olan, on dan nef ret et ti ği ni söy le yen bir bor der li ne ki şi nin, ken-di ha ya tın da da ay nı dav ra nış la rı ser gi le di ği ni hay ret le mü şa he de eder si niz. Ken di ço cuk su dün ya sın da kor ku lan ve om ni po tan ki şi ola rak al gı la dı ğı ba ba sı nı en tro jek-te et miş, da ha son ra da, iden ti fi kas yo nu nu ya par ken, da ha güç lü ve tat min kâr bir nes ne or ta lık ta bu lun ma dı ğı için, ruh dün ya sın da ki bu rep re zent le öz deş leş miş tir.

Dı şa vur ma (ac ting out): Bi linç dı şı ar zu ve ya it ki le rin (im pul ses), eş lik eden duy gu-la nım far kı na va rıl mak sı zın, âni den ey le me dö nüş tü rül me si dir. Bi linç dı şı fan te zi fev rî bir şe kil de dav ra nı şa yan sı tıl mak su re tiy le tat min edi lir ken, bu na kar şı olan bi linç dı şı en gel ler de ge çi ci ola rak aşıl mış olur. Sü rek li bas tı rı lan ge ri li min ve ar zu la rın te hir edil mek si zin, bir an da tat mi ni ne im kân ta nı yan im ma tür bir me ka niz ma dır.

Stres ve Ağrı

129

Di sip li ni ih lâl edi ci dav ra nış la rı yü zün den haf ta so nu iz ne gön de ril me yen an ti-sos yal er bir an da de li gi bi et ra fa sal dır ma ya, cam çer çe ve kı rıp oto mu ti las yon yap-ma ya baş lar. “Nö be ti” ge çip de ken di ne gel dik ten son ra da, ağ la ya rak ko mu ta nı nın ayak la rı na sa rı lıp bil mem ka çın cı töv be si ni eder, bir da ha yap ma ya ca ğı hu sû sun da söz ler ve rir. Ak lı ba şın da, efen di bir ki şi ola rak ta nı nan bir bü rok rat, tra fik sı kı şık lı ğı yü zün den çok kıy met li 1.5 sa ati di rek si yon ba şın da ge çir dik ten son ra, ışık lar kır mı-zı dan sa rı ya dö ner ken ha re ket et mek te ge cik ti di ye kor na ça lan ar ka da ki ara ba nın şo fö rü ne, el fre ni ni çek ti ği gi bi fır la yıp, iki yum ruk atar.

Tu tu lup kal ma (bloc king): Dü şün me nin ge çi ci ve ya uzun ca bir sü re için in hi be ol ma sı de mek tir. Duy gu la nım lar ve it ki ler de ay nı şe kil de du rak sa ya bi lir. Bas tır ma ya ben zi yor sa da, it ki, duy gu la nım ve ya dü şün ce blo ke ol duk ça ki şi de ki ge ri li min, sı kın-tı nın art ma sıy la on dan ay rı lır.

Pa sif-ag re sif dav ra nış: Baş ka la rı na kar şı du yu lan öf ke nin pa sif kal ma, ma zo kizm ve ken di ne çe vir me (tur ning to wards one self ve ya tur ning aga inst the self) yo luy la ifâ de edil me si dir. İki de bir unut ma, su rat as ma, ba şa rı sız lık lar, ken din den çok et ra fı bî zar eden has ta lık lar, ağ rı lar, sı zı lar, ya kın ma lar, sü rek li ge cik me gi bi dav ra nış lar ti pik tir.

Hi po kond ri ya zis: Ka yıp, yal nız lık, ka bûl edi le mez mâ hi yet te sal dır gan ca it ki ler ki şi nin ken di si ne çev ri lir ve ağ rı, so ma tik has ta lık bek len ti si, nev ras te nik ya kın ma-lar hâ li ni alır. İçe atı lan bu bi linç dı şı it ki ler ego dis to nik ol duk la rı için, ki şi dis fo ri ve hu zur suz luk his se der.

So ma ti zas yon (be den sel leş tir me: so ma ti za ti on): İnt rap si şik ça tış ma la rın be den di liy le ifâ de e dil me si, be den sel şi kâ yet le re çev ril me si dir. Stres ve emos yo nel ça tış-ma lar oto nom si nir sis te mi nin her han gi bir par ça sı nın (sem pa tik ve ya pa ra sem pa-tik) faz la ça lış ma sı na yol açar. Fiz yo lo jik iş lev ler de bo zul ma gö rü le bi lir. De so ma ti-zas yon da en fan til so ma tik ce vap lar dü şün ce ve duy gu la nım la yer de ğiş ti rir ken, re so ma ti zas yon da ki şi çö zü le me yen ça tış ma la ra mâ ruz kal dı ğın da psi ko sek sü el ge li şi min da ha ön ce ki so ma tik ifâ de tarz la rı na reg re se olur. Alek si ti mik ki şi ler sık lık-la so ma ti zas yon kul la nır lar -ki, bu na da so ma to ti mi den mek te dir.

Yar dım al ma yı red de dip şi kâ yet et me: Ki şi baş ka la rı na kar şı duy du ğu ör tü lü düş-man lık ve ya ulaş ma is tek le ri ni giz le ye cek şe kil de emos yo nel ça tış ma la rın dan, iç sel ve ya dış sal zor la yı cı la rın dan ya kı nıp du rur ve sü rek li ola rak et ra fın dan yar dım is ter fa kat söy le nen le ri ıs rar la dik ka te al maz, be ğen mez ve ya red de der. Şi kâ yet ve ya ta lep le ri ara sın da fi zik sel semp tom lar, ruh sal so run lar ve ya ha yat prob lem le ri bu lu-na bi lir.

Bir za man lar el üs tün de tu tu lan ve şöh re tin den ya nı na yak la şı la ma yan ama ar tık unu tu lan emek li bir ti yat ro san’at çı sı sü rek li ola rak çev re sin den yar dım ve “akıl al ma” ta lep le rin de bu lu nu yor, ge ne so nun da bil di ği ni oku yor du. Bu tav rı, za man la, ken di-si ni ger çek bir yal nız lı ğa it miş, ka pı sı nı ça lan la rın sa yı sı git tik çe azal mış tı.

Fik sas yon (sap lan ma: fi xa ti on): Eğer psi ko sek sü el ge li şi min her han gi bir nok ta-


130

sın da bir ta kıl ma olur ve emos yo nel dür tü ler bir nok ta da top la na rak ora dan ile ri gi de mez se bir sap lan ma dan bah se di le bi lir. Böy le ki şi ler, ile ri de ki ha yat la rın da cid di zor la yı cı lar la kar şı laş tık la rın da, ko lay lık la sap lan mış ol duk la rı psi ko sek sü el dö ne me reg re se ola rak, o dö ne me has dav ra nış lar ser gi le ye bi lir ler.

Bâ zı in san lar da ödi pal ta kıl ma ne de niy le an ne ye aşı rı ba ğım lı lık, fik sas yon var dır. Bu in san lar ko lay ko lay ev le ne mez ler. Anal dö nem fik sas yo nu olan ki şi ler de kol lek-si yon me ra kı, ob se sif özel lik ler sık gö rü lür. Anal ag re sif dö nem fik sas yo nu olan bir ki şi, öf ke len di ğin de ga liz kü für ler sa vu ra rak “or ta lı ğın içi ne eder”.

Reg res yon (ge ri le me: reg res si on): Bir stres du ru mu, ruh sal bir ça tış ma, ki şi nin in ti ba kı nı ta ma men bo zar bir hâ le gel miş se, ki şi da ha ön ce ki psi ko sek sü el ge liş-me dö nem le ri ne, özel lik le de sap lan mış ol du ğu na ge ri le ye bi lir, da ha il kel dav ra nış ör nek le ri ne dö ne bi lir. Me se lâ, he ye can la nın ca tır nak ye mek dav ra nı şı oral dö ne me reg res yon be lir ti si dir. Gev şe me, ra hat la ma, or gazm ol ma, uyu ma gi bi reg res yon lar ta ma men nor mâl fe no men ler ken, as so si ya tif ola rak yön len di ri le bi len reg res yon ya ra tı cı lı ğı be ra be rin de ge ti rir (ego hiz me tin de te le olo jik reg res yon).

Can sız laş tır ma (de vi ta li za ti on): Bir çe şit ha fif in kâr dır. Prob le min, ça tış ma nın bir sü re için yok farz edil me si ve âde ta “ger çek le re ar ka nı dö ner sen on la rı gör mez sin” tar zın da bir ka çı şın ya şan ma sı dır.

NÖROTİK SAVUNMALAR

Bas tır ma (rep res yon: rep res si on): Hoş ol ma yan ve ya ka bûl edi le mez mâ hi yet te ki duy gu, ça tış ma ve so run la rın bi linç dı şın da tu tul ma sı ve bi linç sat hı na çık ma sı na izin ve ril me me si dir. Pri mer rep res yon da it ki ve dü şün ce le rin bi linç sat hı na çık ma dan bas tı rıl ma sı söz ko nu su dur. Se kon der rep res yon da ise, bir za man lar bi linç sat hın da ya şa nıl mış muh te va nın bi linç ten uzak laş tı rıl ma sı du ru mu mev cut tur; bas tı rı lan şey tam an la mıy la unu tul ma mış tır ve sim ge sel dav ra nış hâ lin de mü şa he de edi le bi lir. Kla sik Fre udi en yak la şım da bü tün nö ro tik te za hür le rin al tın da ya tan te mel me ka-niz ma rep res yon dur. Bi linç li ola rak bas tır ma dan (İn gi liz ce supp res si on, Fran sız ca re fo ule ment) far kı, ta ma men bi linç dı şın da ce re yan et me si dir.

Kom pan sas yon (te lâ fi: com pan sa ti on): El de edi le me yen bir şe yin, tat min bu la-ma yan bir eği lim ve ya dür tü nün ye ri ne baş ka bir şey ko yu la rak ve ya el de mev cut olan la ye ti ni le rek ka bûl edi le bi lir hâ le ge ti ril me si de mek tir. Ki şi nin bi linç li ola rak fark et ti ği ve ya bi linç dı şın da ta şı dı ğı ye ter siz lik, aşa ğı lık duy gu la rı nın tat mi ni ne de hiz met eder.

Alış ve riş te za ra ra gi ren ki şi “öy le ama bu nun gi bi si ni de bir yer de bu la maz dım” der... Na pol yon, Hit ler gi bi pek çok li der ufak te fek ya pı lı ama “bü yük iş ler yap mak is te yen” adam lar dı. Am nes tik send rom da, de mans lar da rast la nan kon fa bü las yon la-rın, ma nik ler de ki gran di yöz-me ga lo man yak he ze yan la rın da ben zer me ka niz ma lar-la ge liş ti ği söy le nir.

Stres ve Ağrı

131

Ras yo na li zas yon (ak la ya kın laş tır ma, us sal laş tır ma): Ego, ken di si ni ra hat sız edi ci eği lim, du rum, dav ra nış ve ya ça tış ma la rı ak la uy gun bâ zı se bep ler ve ya ge rek çe ler or ta ya ko ya rak ber ta raf et me ye ça lı şır. Nor mâl in san lar da da sık ça kul la nı lan bu me ka niz ma, sos yo pat la rın (yan sıt may la bir lik te) en sık kul lan dık la rı ego sa vun ma-la rın dan bi ri dir.

İki de bir al kol lüy ken ka za ya pıp ba şı be lâ ya gi ren genç an ti sos yal, ara ba ça lar ken ya ka lan dı ğın da, ona ar tık ara ba ver me yen ba ba sı nı suç lar ve so rum lu tu tar.

En tel lek tü ali zas yon: Duy gu la nım sal ifâ de yi ve ya ya şan tı yı ön le mek için aşı rı de re-ce de en tel lek tü el sü reç le rin kul la nıl ma sı dır. Can sız, dış dün ya da ki ger çek lik le il gi li nes ne ler ve ya olay lar üze rin de çok du ru lup ay rın tı la ra da la rak, ki şi ken di ra hat sız edi ci iç eği lim ve ya ça tış ma la rın dan uzak la şır. Ras yo na li zas yon la çok iç içe dir.

Cin sel leş tir me (sek sü ali zas yon): Ön ce den böy le bir özel li ği ol ma yan ve ya faz la bu lun ma yan bir nes ne ye ve ya iş le ve cin sel özel lik ler at fe dil me si dir. Ki şi, bu şe kil de, ya sak ve ya gü nah ad det ti ği dür tü le ri ni bir şe ye yük le ye rek ra hat lar.

Klâ sik an la mıy la “nö ro tik” ki şi ler de kom pan sas yon, ras yo na li zas yon, en tel lek tü ali-zas yon ve / ve ya sek sü ali zas yo nun sık lık la iç içe kul la nıl dı ğı nı gö rü rüz.

Öz deş leş me-be nim se me (iden ti fi ca ti on): Bir baş ka sı nın özel lik le ri nin ve dav ra nış-la rı nın kıs men ve ya bü yük öl çü de be nim sen me si hâ li dir. Ki şi nin ken di si ni sey ret ti ği film de ki ar tis te ben zet me ça ba la rı gi bi... Nor mâl ye tiş me dö nem le rin de ve ha yat bo yun ca da, mâ kûl sı nır lar içe ri sin de kal mak kay dı ile, fay da lı ve ge rek li bir me ka-niz ma dır. Ha ta lı ve sap kın iden ti fi kas yon ise ki şi nin bü tün ha ya tı nı olum suz yön de et ki ler.

Kon ver si yon: İnt rap si şik ça tış ma la rın ve ya bas tı rıl mış sal dır gan ca yâ hut cin sel dür-tü le rin ge nel lik le bir psö do nö ro lo jik be lir ti ye (his te rik ba yıl ma, afo ni, felç, as ta zi-aba zi, amo roz gi bi) çev ri le rek ken di le ri ni bel li et me le ri ola yı dır. Bu se bep le, he men bü tün kon ver si yon vak’ala rın da semp tom la rın sim ge sel an la mı var dır.

Tas vip et me di ği bir de li kan lı ya ka çıp onun la iliş ki de kur du ğu için, kı zı nın ev len-me si ne râ zı ol du ğu na dâ ir im za ver mek zo run da ka lan köy lü bir ka dın has ta mız da, bu hâ di se den iki gün son ra, sağ kol da felç or ta ya çık mış tı.

Yer de ğiş tir me (disp la ce ment), ye ri ne koy ma (ika me et me: subs ti tu ti on) ve sim-ge leş tir me (sym bo li sa ti on): Bir fi kir ve ya nes ne ye yük le nen he ye ca nî ve ya dür tü sel bir ka tek si sin bâ zı özel lik le ri se be biy le ori ji na li ne ben ze yen baş ka bir fi kir ve ya nes ne ye kay dı rıl ma sı dır. Öz gün fik rin da ha az dis tre se yol açı la rak ifâ de edi le bil me-si ne im kân sağ lar ve ge nel lik le ye ri ne koy may la be ra ber kul la nı lır; sübs ti tüs yon da ge nel lik le da ha iyi ve ka bûl edi le bi lir bir şey le yer de ğiş tir me söz ko nu suy ken, dis-plas man da ter si de ola bi lir.

Sal dır gan ca dür tü le ri yo ğun olan bir ki şi nin bok sa yö nel me si top lum sal ve ah lâ ki plân da ka bûl edi le bi lir bir ika me ve yer de ğiş tir mey ken (ta biî, bu ör nek te yü celt me-nin (sub li ma ti on) de ro lü var dır. Zâ ten, baş ka yer ler de de be lir til di ği gi bi, pek çok ego sa vun ma me ka niz ma sı iç içe, pa ra lel iş ler), bu gi bi bi ri si nin maf ya ya gir me si ve


132

ora da sı kı dö vü şen bir ka ba da yı nâ mıy la say gın lık ka zan ma sı sağ lık lı ol ma yan bir yer de ğiş tir me dir; çün kü, her ne ka dar bu “yer al tı dün ya sı nın” ken di ka nun la rı için-de mak bûl ve mu te ber bir şey gi bi te lâk ki edi li yor sa da, bu ha yat tar zı ge nel ah lâk ve ka nun lar na za rın da anor mâl dir.

Bu şe kil de ge liş ti ri len ye ni ya tı rım nes ne si bir sim ge oluş tu rur sa, bu du rum da da sim ge leş tir me den bah se di lir. Me se lâ, ge nel lik le er ken ödi pal dö nem de baş la yan zo ofo bi ler de esas kor ku lan nes ne nin ür kü tü cü e be veyn fi gü rü ol du ğu bi li nir ama, söz ge li şi, bö cek kor ku suy la yer de ğiş ti ri le rek sim ge leş ti ril miş tir.

Duy gu la nı mın izo las yo nu (tec rit et me, so yut la ma): Ra hat sız edi ci bir hâ tı ra ve ya fik rin, ken di si ne eş lik et me si ge re ken duy gu la nım dan ay rı la rak ve ya ko par tı la rak mu ha fa za edil me si dir. Sos yal izo las yon da ise nes ne iliş ki le ri as ga ri ye in di ri lir ve ya ta ma men ke si lir.

Üç ki şi nin te ca vü zü ne uğ ra yıp if fe ti kir le ti len genç kız, mah ke me de, gâ yet so ğuk-kan lı lık la ve san ki ya kın lar da sey ret ti ği bir fil mi an la tı yor muş ça sı na ra hat bir tarz da ifa de ve rir.

Çö zül me (ay rı şım: dis so ci ati on): Ki şi nin kim lik ve ya ken di lik bü tün lü ğü nün dist-res ten kur tu la bil mek için ge çi ci ama dik ka ti çe ke cek şid det te bo zul ma sı dır. Psi ko-jen füg ler de, am ne zi ler de ve bâ zı kon ver si yon re ak si yon la rın da çö zül me kul la nı lır. Kontr fo bik dav ra nış ta, tar tış ma lı bir teş his ka te go ri si olan ço ğul ki şi lik vak’ala rın da (Dis so si ya tif Kim lik Bo zuk lu ğu), Dis so si ya tif Trans Bo zuk lu ğu’nda, hip noz es na sın da, bâ zı psi ko ak tif mad de le rin te si ri al tın day ken de dis so si yas yo na sık rast la nır. Ya ban-cı laş ma (ali ena ti on) kav ra mı içe ri sin de ele alı nan de re ali zas yon ve de per so na li zas-yon la, din sel-mis tik vecd hâl le ri de, psi ko lo jik açı dan, dis so si ya tif fe no men ler dir. De per so ni fi kas yon ise, da ha zi yâ de, ya ra tı cı sü reç içe ri sin dey ken ya şa nan ben zer bir as so si ya tif ya ban cı laş ma yı ifâ de eder.

Dış sal laş tır ma (eks ter na li zas yon, hâ ri cî leş tir me, ex ter na li za ti on): Dış dün ya da ve dış sal nes ne ler de ki şi nin ken di ki şi li ği ni, eği lim ve dür tü le ri ni, ça tış ma la rı nı, ruh hâl le ri ni, ta vır la rı nı ve dü şün me tar zı nı bul ma sı, öy le id rak et me si sû re tiy le dis tres-ten kur tul ma sı de mek olan eks ter na li zas yon, yan sıt ma nın da ha ha fif ve ge nel bir ifâ de si dir.

Zıt tep ki ler kur ma (re ac ti on for ma ti on): Ka bûl edi le mez mâ hi yet te ki bir ar zu nun, eği li min ve ya dür tü nün tam ter si nin bi linç sat hın da ka bûl le ni li şi de mek tir. Ob se sif Kom pul sif Bo zuk lu ğun te mel me ka niz ma la rın dan bi ri si ol mak la bir lik te, psi ko sek sü-el ge li şi min er ken dö nem le rin de sık kul la nı lır sa, ob se sif ki şi lik te ol du ğu gi bi, ka lı cı bir ka rak ter çiz gi si hâ li ni ala bi lir.

Üvey kı zı na öz ev lâ dın dan da ha çok ih ti mam gös te ren an ne nin bu dav ra nı ş ı nın al tın da ona kar şı duy du ğu bi linç dı şı nef ret ya tar.

Ket vur ma (in hi bi ti on): İnt rap si şik ça tış ma lar dan kur tu la bil mek için bâ zı ego iş lev-le ri nin bi linç li ola rak sı nır lan ma sı ve ya dev re dı şı bı ra kıl ma sı de mek tir.

Stres ve Ağrı

133

“Şu an da bu ko nu yu dü şün mek ve ya tar tış mak is te mi yo rum!”...

Ya pıp boz ma (un do ing): Ça tış ma lar la ve ya dış sal stre sör ler le ba şa çık mak için, ki şi sim ge sel ola rak bun la rı dü zel ti ci ve ya ip tâl edi ci söz ler ve ya ha re ket ler ya par ama ye ter li ra hat la ma ol ma yın ca tek rar eder. Ob se sif Kom pul sif Bo zuk luk’ta ti pik tir.

Bi linç li de net le me (cons ci ous cont rol): Olan bi ten olay la rın akı şı na ken di ni kap-tır ma dan, man tık ve akıl kul la na rak hâ ki mi ye ti ko ru mak için ge rek li ça ba nın gös te-r il me si de mek tir. Ye rin de ve do zun da kul la nıl dı ğın da sağ lık lı bir me ka niz may ken, sü rek li lik ka za nır sa ki şi yi yo ran, yıp ra tan mâ hi yet ka za nır.

OLGUN SAVUNMALAR

Yü celt me (sub li ma ti on): Bi linç dı şı ça tış ma lar ve dür tü le rin, ör ne ğin tat min edil me-miş cin sel dür tü le rin bi linç ala nı na da ha ka bûl edi le bi lir bir ta kım fa âli yet ler hâ lin de çık ma sı de mek tir. Sal dır gan ca ve/ve ya cin sel eği lim ler spor, san’at, ede bi yat ve ben-ze ri ya pı cı fa âli yet le, as so si ya tif bir şe kil de ka na li ze edi le rek bo şal tı la bi lir. Rep res yon-dan far kı, dür tü ve ya duy gu nun mo di fi ye edi le rek bo şal ma yo lu bu la bil me si dir.

Ya kın iliş ki ler kur ma (af fi li ati on): İç ça tış ma la rı ve ya dış sal stre sör le ri ber ta raf ede bil-mek için ki şi nin baş ka la rı nın yar dı mı na koş ma sı, on la ra des tek ver me si dir. Prob lem le-rin di ğer le riy le pay la şıl ma sı nı ih ti va eder se de, bun lar dan do la yı baş ka la rı nın so rum lu tu tul ma sı söz ko nu su de ğil dir. Di ğer kâm lık la iç içe gi ren, de vam lı lık gös te ren sağ lık lı bir sa vun ma me ka niz ma sı dır.

Di ğer kâm lık (öz ge ci lik: alt ru ism): Bel li bir kar şı lık bek le mek si zin, ki şi nin öz say gı-sı nı art tı ra cak şe kil de baş ka la rı na hiz met et me si, yar dım cı ol ma sı, fe da kâr lık gös ter-me si de mek tir. As lın da se lim, ya pı cı bir zıt tep ki kur ma me ka niz ma sı dır. Di ğer kâm-lık la alt ru is tik tes li mi ye ti ayırt et mek ge re kir. Di ğer kâm ki şi fe da kâr lık eder, hiz met ve rir ama bu nu ya par ken de ken di si ne za rar ver mez; alt ru is tik tes li mi yet te ise ki şi-nin ken di ne za rar ve re cek de re ce de baş ka la rı nın ih ti yaç la rı na yö nel me si, ken di ni he lâk et me si, bu sû ret le yap tı ğı ent ro jek si yon la tat min bul ma sı tar zın da sağ lık sız bir dav ra nış söz ko nu su dur. Ken di le ri be kâr ve ya dul kal ma yı sa da kat ve ya ben ze ri ah lâ ki se bep ler le ter cih eder ken, baş ka la rı na çöp ça tan lık ya pan ki şi ler bu me ka niz-ma yı kul la nır lar. Di ğer kâm lık esa sın da ev rim sel bir kav ram dır ve bü tün me me li ler-de kar şı lık lı (re cip ro cal) di ğer kâm lık dav ra nı şı na rast la nır. Top lum sal da ya nış ma yı ve yar dım laş ma yı art tır dı ğı için, ben-mer kez ci li ğin “an ti do tu” hâ lin de bir dav ra nış örün tü sü ola rak do ğal ayık lan ma-elen me ye rağ men ayak ta ka la bil miş tir.

Mi zah (hu mor): Ki şi sel hu zur suz luk ve ya çâ re siz lik duy mak sı zın ve baş ka la rı nı da ra hat sız et mek si zin, dü şün ce le ri ve his le ri ifâ de et mek için mi zah kul la nıl ma sı de mek tir. Ki şi nin da ya nıl ma sı güç bir şe ye dik ka ti ni ve re bil me si ni ve ta ham mül ede-bil me si ni sağ lar. Nük te dan lık ta (wit) ise bir nev’î yer de ğiş tir me (dis plas man) söz ko nu su dur; ki şi bu sâ ye de dik ka ti ni af fek tif so run dan uzak laş tır mak ta dır ve, ye ri ne gö re, da ha zi yâ de nö ro tik bir dav ra nış ola rak dü şü nü le bi lir.


134

Se zin le me (an ti ci pa ti on): Müs tak bel iç sel hu zur suz lu ğu ger çek çi bir şe kil de ön ce-den gö re rek, plân la ya rak bek le mek de mek tir. Ama ca yö ne lik bir şe kil de ola cak la rın kes ti ril me si ni, ge rek li tav rın ve ya ted bir le rin alın ma sı nı sağ lar. Nis pe ten me ta fi zik bir mef hum olan sez gi den (in tu iti on) fark lı dır; sez gi de bir nev’î il ham, içe do ğuş (yâ ni bi rin cil sü reç dü şün ce) söz ko nu suy ken, se zin le me de göz lem le re da ya na rak man tık lı akıl yü rüt me (yâ ni ikin cil sü reç dü şün ce) ge çer li dir.

Ri yâ zet (in zi va ya çe kil me: çi le ci lik: as ce ti cism): Ya şan tı la rın haz ve ri ci et ki le rin den ken di ni so yut la mak sû re tiy le yük sek ah lâ ki (ge nel lik le de din sel ve ya mis tik, bâ zen de ide olo jik) de ğer ler uğ ru na ba sit gün lük zevk ler den fe ra gat et mek de mek tir. Zi hin sel ge li şi mi sağ lık lı ve hür ira de siy le bu ha yat tar zı nı ter cih eden ki şi ler için ol gun ka bûl edil mek le bir lik te, yay dan fır la yan ok mi sâ li uya nan cin sel ve sal dır gan-ca dür tü le re kar şı or ta er gen lik ilâ er ken genç lik dö ne min de nö ro tik bir şe kil de sık kul la nı lan bir me ka niz ma dır ve de li kan lı nın bir ta kım ta ri kat la rın ve ya ide olo jik odak-la rın ku ca ğı na ko lay ca düş me si ne yol aça bi lir. İde olo jik amaç lı “ölüm oruç la rı”, “gı da red le ri” da bu grup ta ele alı na bi lir.

17 ya şın da ki, Şi zof re ni form Bo zuk luk teş hi siy le te da vi et mek te ol du ğu muz bir has ta mız, iki de bir, za ma nın da bir te rör ola yın da ve fat eden ba ba sın dan son ra baş ka kim se si kal ma yan an ne si ni de bı ra kıp kır ge ril la la rı na ka tıl ma yı ve “dev rim için bur ju va zi nin ba sit ya şa mın dan eli ni ete ği ni çe ke rek ger çek sa va şım da ki ye ri ni al ma yı” di le ge ti ri yor du.

Bi linç li ola rak bas tır ma (İn gi liz ce supp res si on, Fran sız ca re fo ule ment): Bi linç li ve ya ya rı bi linç li ola rak bi linç sat hın da ki bir dür tü ve ya ça tış ma nın er te len me si, bir ta ra fa bı ra kıl ma sı dır. So run lar bir ta ra fa bı ra kıl mış tır ama on lar dan ka çıl ma mak-ta dır; sâ de ce çö züm te hir edil miş tir çün kü hâl-i ha zır da bun lar la uğ ra şa cak za man ve/ve ya ze min yok tur.

Ki şi li ği ko ru yu cu di ğer me ka niz ma lar bi linç li ve ça ba ge rek ti ren gay ret le ri ih ti va eder. Stres kar şı sın da bi linç li sis tem le rin ha re ke te geç me siy le da ha çok bil gi edin-me, an la ma, id rak ala nı nı ge niş let me ve de ğer len dir me, fark lı şart lar de ne me, ye ni çö züm ler ara ma, ya pı cı dü şün ce ye yö ne le bil me gi bi kar ma şık zi hin sel sü reç ler fa âli-yet gös te rir.

AĞ RI NIN STRE SÖR RO LÜ

Ge nel ola rak muh te lif ağ rı send rom la rı eti yo-pa to ge nez le ri ne gö re şu üç baş lık al tın da top la nır: 31

• NO Sİ SEP TİF AĞ RI• So ma tik Ağ rı: Dâ ima ol ma sa da ge nel lik le sâ bit, san cı şek lin de, iyi lo ka li ze

ol muş: Me se lâ ke mik me tas taz la rı.• Vi se ral Ağ rı: Dâ ima ol ma sa da ge nel lik le sâ bit, de rin den ge len, sı kış tı rı cı, iyi lo ka-

li ze edi le me yen, muh te me len kü ta nöz ya yı lı mı olan: Me se lâ Plev ral ef füz yon ve ona bağ lı de rin gö ğüs ağ rı sı ile di yaf ra ma tik ir ri tas yo na bağ lı omuz da his se di len ağ rı.

Stres ve Ağrı

135

NÖ RO PA TİK AĞ RI

• Ya nı cı di zes te tik ve şok hâ lin de pa rok sizm ler le ge len, doğ ru dan pe ri fe rik re sep-tör ler de ki, af fe rent lif ler de ki ve ya MSS’de ki ha ra bi ye te bağ lı olan ve mer ke zî in hi bis-yon da kay ba ve spon tan tu tuş ma ya yol açan: Me se lâ ha yâ let ekst re mi te ağ rı sı –ki, sem pa tik so ma tik af fe rent le ri de tu ta bi lir.

PSİ KO JEN AĞ RI

• Tıb bî fak tör ler mev cut ol ma ma sı na rağ men ve ya on la rı aşar şe kil de gö rü len ağ rı.

Kro nik ağ rı send rom la rı yü zün den pek çok in san acı çek mek te, anal je zik ve an ti-enf la ma tu ar ilâç lar fab ri ka la rın en faz la sat tı ğı ürün ler ara sın da yer al mak ta, aku-punk tur, TENS (trans cu ta ne ous elect ri cal ner ve sti mu la ti on) gi bi bi lim sel yö nü olan, bit ki sel te ra pi, bi yo-ener ji, mâ ne vi şi fa gi bi et ki li lik le ri hiç bir gü ve ni lir bi lim sel ça lış-may la gös te ril me miş al ter na tif te da vi yön tem le ri yay gın ola rak uy gu lan mak ta dır.

Ül ke miz de psi ki yat ri hâ lâ “kü çük staj” ola rak gö rül dü ğü için, ge nel lik le ye ter li psi-ki yat rik nos yon dan mah rum bir şe kil de mes le ğe baş lan mak ta ve has tay la baş ba şa ka lın dı ğın da da, ka çı nıl maz ola rak, ha ta ya pıl mak ta dır.

Her kes rast la dı ğı fe no men le ri en çok bil di ği şe ye ben ze tir. Me se lâ, vul var ağ rı, cin sel iş lev bo zuk lu ğu ve psi ko lo jik ye ti-yi ti miy le ka rak te ri ze bir send rom olan vul vo-di ni de ye ter li or ga nik in ce le me ya pıl ma dı ğın da, ha ta lı ola rak “psi ko jen” de ne bil di ği bil di ril miş tir.32

Ter si du rum la ra ise çok da ha yük sek oran da rast lan mak ta dır. As lın da dep res-yon dan, ank si ye te den, Hi po kond ri ya zis’ten, Munc ha usen Send ro mu’ndan (Fi zik Semp tom lu Düz me ce Bo zuk luk) baş ka hiç bir der di bu lun ma yan pek çok kro nik ağ rı has ta sı, ko yu lan ve ya şüp he le ni len yan lış teş his ler se be biy le bir sü rü tet ki ke, enst rü man tas yo na tâ bi tu tul mak ta ve ge rek siz ye re anal je zik ler, an ti enf la ma tu ar lar, mi yo rö lak san lar, hât tâ ste ro id ler le te da vi edil me ye ça lı şıl mak ta, ame li yat lar ol mak-ta, bir de bü tün bun la rın yan te sir le ri ne mâ ruz kal mak ta dır lar. So nuç ta, va kit le ri ni, na kit le ri ni ve -en önem li si- ümit le ri ni hât ta sıh hat le ri ni kay be den bu has ta la rın ve ya kın la rı nın tıb ba iti ma dı kal ma mak ta, şar la tan la rın eli ne düş mek te dir ler. Hâ len dün ya da da, ül ke miz de de ağ rı kli nik le ri nin sa yı la rı art mak ta dır. Bil has sa kro nik ağ rı nın ayı rı cı teş hi si nin ve te da vi si nin tam ve doğ ru ya pı la bil me si ve akıl lı ca bir nö rop si ki yat rik yak la şım gös te ri le bil me si için bu kli nik le rin mül ti di sip li ner ça lış ma sı şart tır33 ve ol maz sa ol maz ele man la rı ara sın da da psi ki yatr lar ve nö ro log lar yer le ri ni al mak ta dır.34 Al go lo ji de ki bü tün bu iler le me le re rağ men, kro nik ağ rı ya bağ lı ye ti-yi ti mi bü tün dün ya da art mak ta dır.35

Es ki den, ye ni do ğan be bek le rin ağ rı his set me dik le ri zan ne di lir di. Gü ve ni lir araş tır ma lar la ger çe ğin hiç de böy le ol ma dı ğı, hât tâ pre term be bek le rin da hi ağ rı his set tik le ri, yüz le ri ni bu ruş tu rup ağ la ya rak ya şa dık la rı ıs tı ra bı ifâ de et tik le ri an la şıl-mış tır.36 Ye ni do ğan dö ne min de her han gi bir se bep le has tâ ne te da vi uy gu lan ma sı


136

ge rek ti ğin de, ağ rı azal tı cı ted bir le rin has ta lı ğın sey ri ni olum lu yön de et ki le di ği or ta-ya kon muş tur.37 Ak si tak tir de, ço cu ğun bü tün ha ya tı nı et ki le ye cek de re ce de tıb bî pro se dür ler den kor kar hâ le gel di ği an la şıl mış tır.38

Ma zo kis tin cin sel ey lem sı ra sın da pek çok nok si yöz uya ra nı al go jen de ğil ero jen ola rak id rak et me si bu nun hoş bir ya şan tı ol ma sın dan, ay nı uya ra nı gün de lik bir işi ya par ken ve rir se niz ca nı ya nıp si ze kız ma sı ise nâ hoş bir ya şan tı ol ma sın dan do la yı-dır. fMRI (iş lev sel man ye tik re zo nans gö rün tü le me si) tek ni ğiy le ya pı lan bir ça lış ma-da ağ rı ve haz zın ta şı nıp iş len di ği si nir sis te mi böl ge le ri nin iç içe li ği bu açı dan da dik kat çe ki ci dir. Nok si yöz ter mal uya ran (46° C) ve ri len de nek ler de ba zal ön bey nin sub len ti kü ler uza mış amig da la sın da ve vent ral teg men tum ve pe ri aku aduk tal gri mad de de an lam lı sin yal de ği şik lik le ri tes bit edil miş, nuk le us ak kum bens te ise sin-yal azal ma sı bu lun muş tur; bun lar, cay dı rı cı ve ödül le yi ci uya ran la rın iş le mi nin or tak ya pı lar dan dön dü ğü ne işâ ret et mek te dir.39

Şid det li stres (zor lan ma) dö nem le rin de, zor la yı cı (stre sör) or ta dan kal kın ca ya ka dar ağ rı his se dil me ye bi lir; an cak kav ga bit tik ten son ra acı sı fark edi len kı rık par mak lar ve ya so yun ma oda sın da ağ rı ma ya baş la yan ayak in cin me si gi bi (bu ko nu dan Ent ro pi ve Ge nel Adap tas yon Send ro mu an la tı lır ken ay rın tı lı ola rak bah se di le cek tir). Hip noz sı ra sın da ağ rı ya şan tı sı de ğiş ti ri le bi lir, or ta ya çı ka rı la bi lir ve ya or ta dan kal dı rı la bi lir. Hip no tik trans ta ki bir sü je eli ne ko yu lan kur şun ka le mi yan mak ta olan bir dal ola rak id rak edip ca nı ya na bi lir (en dük len miş bir il lüz yon), hât ta ora da bir bül olu şa bi lir40 (en dük len miş ha ta lı bir psi ko so ma tik tep ki, ço ğu cilt has ta lı ğın da ol du ğu gi bi); sâ de ce tel kin le, or ta da hiç bir cins ten uya ran yok ken da ya nıl maz ağ rı his se de bi lir (en dük len miş bir po zi tif hal lü si nas yon), pek çok bü yük ve kü çük ame li yat uy gun ki şi ler de hip no-anes te ziy le ba şa rıy la ger çek leş ti ri le bil-mek te dir (en dük len miş bir ne ga tif hal lü si nas yon: mev cut bir uya ra nın id rak edil me-me si);41, 42 bu ve ben ze ri psi ko so ma tik te za hür le rin al tın da lim bik sis tem le fron tal kor teks ve di en se fa lik ya pı lar ara sın da ki kar ma şık, re si pro kal iliş ki ler, “ağ rı ag no zi si” hâl le ri nin al tın da da muh te me len kor ti kal sup res yon yat mak ta dır; ni te kim aku punk-tur ve ben ze ri kontr-ir ri tas yon yön tem le ri ne bağ lı hi po al je zi-anal je zi nal trek son gi bi opi at an ta go nist le riy le or ta dan kal dı rı la bi lir ken, hip no-anal je zi de bu gö rül me mek-te dir.43, 44 Sa va şır ken yâ hut spor ya par ken ağ rı id ra ki aza lan, hât ta or ta dan kal kan in san lar he pi mi zin mâ lû mu dur.

Hi po kond ri yak lar sı ra dan ve önem siz be den sel du yum la rı nı nok si yöz ve ge nel lik-le de ağ rı lı ola rak id rak eder ler, va him bir has ta lı ğın be lir ti si şek lin de yo rum lar lar; bu du rum lar da da bir ya nıl sa ma (il lüz yon) ve “ya lan cı-nok si yöz uya ran” söz ko nu-su dur.

Şi zof ren bir has ta tü ke ti ci, mah ve di ci aca yip baş ağ rı sı nın se be bi nin “dün ya yı ele ge çir mek is te yen ve on la rı dur du ra bil mek gü cün de ki tek ki şi nin de ken di si ol du ğu-nu bi len ga lâk tik sa vaş çı la rın gön der di ği “ult ra-man ye tik dal ga lar dan” men şe al dı ğı-nı an la ta bi lir (in dük len me miş bir po zi tif hal lü si nas yon). Bir pa ra no id, kla sik mig ren (au ra lı mig ren) atak la rı nın düş man la rı nın (per se kü tör le ri nin) ye mek le ri ne koy du ğu ze hir den kay nak lan dı ğı nı id dia ede bi lir (se lim bir ağ rı send ro mu nun he ze ya nî ha ta lı

Stres ve Ağrı

137

tef si ri: de lu si onal mi sin terp re ta ti on).45, 46 Bü tün bun lar dik ka te alın dı ğın da, ağ rı nın ba sit çe bir du yum de ğil, kar ma şık bir ya şan tı ol du ğu gö rü le cek tir.

Bi yop si ko sos yal has ta lık mo de li an la yı şı nın bel ki de en ge çer li ol du ğu sa ha kro-nik ağ rı sa ha sı dır.47, 48 Hât tâ bu na bi yo-psi ko-sos yo-kül tü rel mo del de mek da ha bi le doğ ru ola cak tır. Zî ra bir bi re yin için de bu lun du ğu top lum ke si mi nin ge nel kül tü rel or tam dan fark lı lık arz et me si (ırk sal fark lı lık lar da, azın lık lar da ol du ğu gi bi), tıp kı bi yo lo jik ve psi şik de ği şik lik ler ka dar önem ta şı ya bi lir.

Yanda yer alan şe ma da ki DEP RES YON te ri mi nin ye ri ne AĞ RI ko yar sa nız, iki si nin de ay nı ka pı ya çık tı ğı nı gö re cek si niz. Bu ra da Stres-Di ya tez Mo de li’nin (Zor lan ma-Yat-kın lık Mo de li) bir öze ti ya pıl mış tır.

Akut Ağ rı – Kro nik Ağ rı

Nok si yöz uya ran lar, süb jek tif ağ rı his si nin ya nı sı ra, kaç ma, ka çın ma, do nup kal-ma, ben zer du rum la ra düş me mek için dik kat li ol ma gi bi, or ga niz ma nın ken di ni ko ru ma sı na yö ne lik dav ra nış sal tep ki le re de yol açar lar. Ağ rı 3 ilâ 6 ay dan kı say sa akut ağ rı send ro mun dan, uzun sa kro nik ağ rı send ro mun dan bah se di lir.49 Bu ta nım-la ma ön ce le ri 6 haf ta dan uzun şek lin de de ya pıl mış tır.50 Bi zim de ka tıl dı ğı mız bir fi kir ola rak, böy le ke sin sü re ler den zi yâ de, vü cu dun fiz yo lo jik iş lev le ri ne ve nor mâl ho me os ta tik se vi ye le ri ne dö ne me me si ne yol açan ağ rı ya kro nik ağ rı den me si da ha doğ ru gi bi gö zük mek te dir.51

Akut ağ rı or ga niz ma yı alarm eder; “dö vüş ve ya kaç ve ya kor kup do na kal” pren si bi-ne (İn gi liz ce’de ki “Üç F” pren si bi: fight or flight-fre eze or fright prin cip le) gö re uya rır ve ge nel bir ank si ye te sen dro muy la ka rak te ri ze dir. Yâ ni, ev rim sel açı dan adap tif bir iş le vi var dır.

Kro nik ağ rı ise her han gi bir adap tif iş le ve sâ hip de ğil dir. İr ri ta bi li te, uy ku bo zuk-luk la rı, tü ken me, so ma tik pre ok kü pas yon, li bi do azal ma sı, psi ko mo tor ya vaş la ma, top lum dan uzak laş ma gi bi be lir ti le re yol açar. Bu ki şi ler gü ven siz dir ler ve kro nik ağ rı dav ra nı şı ser gi ler ler: Jest ler le, mi mik ler le ve in le me ler le be zen miş, so rum lu luk-la rı nı ye ri ne ge tir mek te zor la nan, dok tor dok tor do la şan, dra ma tik, bâ zen de te at ral “za val lı has ta” ro lü! Bu dav ra nı şın şe kil len me sin de sos yo kül tü rel et ki le rin, öğ ren me-nin ve bu öğ re nil miş ağ rı dav ra nı şı nın muh te lif ve si le ler le pe kiş ti ril me si nin et ki si bü yük tür;52, 53, 54, 55 haz-elem pren si bi pek rol oy na maz.56, 57 Ağ rı dav ra nı şı nın şe kil-len me sin de ağ rı nın ma hi ye ti, sü re si ve has ta nın ye ti-yi ti mi de re ce si de rol oy nar.58 Baş, gö ğüs, ka rın ve pel vis ağ rı la rı olan kro nik ağ rı has ta la rıy la ekst re mi te ağ rı la rı olan la rın kli nik se yir le rin de de fark lar var dır.59 Kro nik kan ser dı şı ağ rı sı has ta la rı nın ai le le ri nin dav ra nış ve tu tum la rın da da kan ser li le re gö re an lam lı fark lı lık lar gö rü lür; kan ser li le rin ai le le ri da ha ho mo jen bir tab lo ser gi ler ler.60

Kro nik bel ağ rı sı olan er kek ler de ağ rı dav ra nı şı nın ka dın la ra oran la da ha faz la dep re sif be lir ti bu lun mak la be ra ber, dep res yo nun şid de tiy le ağ rı dav ra nı şı ara sın da pa ra lel lik bu lu na ma yan ça lış ma lar mev cut tur.61 Bu tür ça lış ma lar da me to do lo ji nin so nuç la rı çok et ki le di ği mu hak kak tır ama dep res yo nun şid de tin den zi ya de, ağ rı ya


138

bağ lı ma lû li yet ve ağ rı ya at fe di len öne min ve ya özel lik le rin ağ rı dav ra nı şı nın şe kil-len me sin de ön de ge len bir rol oy na dı ğı gö rül mek te dir.62, 63

Ge rek akut ge rek se kro nik ağ rı uy ku yu bo zan du rum lar dır. Akut ağ rıy la il gi li akut ted bir ler ge nel lik le ağ rı ya bağ lı uy ku suz luk so ru nu nu da çö zer. Kro nik ağ rı send-rom la rın da ise kar ma şık bir tab lo olu şur. Hem ağ rı uy ku yu bo zar, hem de uy ku suz-lu ğun stre si ağ rı la rı art tı rır. Ay rı ca, kro nik in som ni duy gu du rum bo zuk luk la rın dan ank si ye te send rom la rı na ka dar uza nan ge niş bir yel pa ze üze rin de yer alan pek çok has ta lı ğın te mel be lir ti le rin den bi ri ol du ğu için, bun la rın da her bi ri nin kro nik ağ rıy la iliş ki le ri nin ay rı ay rı ele alın ma sı ge re kir.

Kro nik ağ rı da ağ rı ve uy ku bo zuk luk la rı ara sın da bir “ta vuk-yu mur ta iliş ki si” var dır. Ağ rı has ta nın gün lük ha ya tı nı ve ha yat ka li te si ni olum suz yön de et ki le ye rek onu bî tap dü şü rür; yor gun luk ve uy ku bo zuk lu ğu na yol açar. Uy ku suz luk da ağ rı has sa si-ye ti ni art tı rır, ağ rı to le ran sı nı dü şü rür ve …uy ku ke sin ti le ri _ ağ rı ar tı şı _ dep res yon _ uy ku ke sin ti le ri… şek lin de bir kı sır dön gü üç ge ni or ta ya çı kar.64, 65 Kro nik, ha bis ol ma yan ağ rı muz da rip le ri nin %50 ilâ %88’in de an lam lı de re ce de uy ku şi kâ yet le ri gö rü lür.66, 67, 68, 69

Dep re sif semp to ma to lo jiy le ağ rı şid de ti nin uy ku bo zuk lu ğu nun de re ce sin de rol oy na dı ğı, hât ta dep res yo nun şid de ti nin olum suz et ki si nin bi zâ ti hi ağ rı nın kin den da ha faz la ol du ğu muh te lif araş tır ma lar la da or ta ya kon muş ol mak la bir lik te,70,

71, 72 esas tâ yin edi ci fak tö rün ağ rı şi kâ yet le ri nin şid det ve sü re si ol du ğu na de lâ let eden araş tır ma lar da mev cut tur.73, 74

Ağ rı ve dep res yon ara sın da ki kar şı lık lı iliş ki üze rin de çok du rul muş olan bir ko nu-dur. Ağ rı dep res yo nu, dep res yon ağ rı yı kö rük le mek te ve ye te rin ce kro nik le şen vak’alar da yu mur ta nın mı ta vuk tan, ta vu ğun mu yu mur ta dan çık tı ğı ko nu su bir mu am ma hâ li ni al mak ta dır. Ma jör dep res yon ağ rı eşi ği ni yük sel tir.75, 76, 77 Bu na kar-şı lık, has ta la rın ağ rı şi kâ yet le rin de ise ar tı şa yol açar.78, 79 Bu da, dep re sif has ta la rın dış sal nok si yöz uya ran la ra kar şı eşik le ri nin yük sel di ği ne, iç sel (ken di be den le rin den kay nak la nan) nok si yöz uya ran la ra kar şı ise ta ham mül le ri nin düş tü ğü ne işâ ret eder.

Ço cuk lar da ve yaş lı lar da ağ rıy la dep res yon ara sın da özel bir iliş ki var dır. Yaş lı lar da an he do ni sık lık la rast la nan ve il lâ ki ma jör dep res yo na de lâ let et me-yen bir bul guy ken, yay gın ağ rı şi kâ yet le ri ma jör dep res yo nun ön de ge len ve ya hâ kim bul gu su ola bi lir; çök kün duy gu du ru ma da sık rast lan ma dı ğı için, böy le has-ta lar da dep res yon teş hi si ko lay ca at la nır. Ço cuk lar ve er gen ler de ise ma jör dep res yon ye tiş kin ler de kin-den fark lı ola rak ir ri ta bi li te ve ya öf ke li lik, okul ba şa rı sın da düş me, kar şı çı kı cı lık ve fe na dav ran ma,

Stres ve Ağrı

139

baş ve ka rın ağ rı la rı, hâl siz lik gi bi so ma tik ya kın ma lar la ken di ni bel li eder.80 Bu yaş di li min de en bü yük so run sal, dep res yo nun teş his ve te da vi edil me me si hâ lin de, ölüm le so nuç la nan in ti har la rın en sık gö rül dü ğü de vir ol ma sı dır. Yaş lı lar da ise in ti-ha ra da ha sık rast lan maz ama ölüm le so nuç la nan in ti har lar çok da ha sık tır: “Yaş lı lar in ti ha ra te şeb büs et mez ler, ken di le ri ni öl dü rür ler”.

Özel lik le kro nik ağ rı has ta la rın da in ti ha ra (dü şün ce, ni yet gi bi pa ra sü isi da li te dâ hil) rast lan ma ris ki ar tar.81

Au ra lı mig re ni olan vak’alar da dep re sif duy gu du ru ma ve ir ri ta bi li te ye sık rast la-nır.82, 83 Mig ren li ler de dep res yon ve in ti har oran la rı nın nor mal po pü las yo na gö re yük sek ol du ğu bi lin mek te dir,84 bu ko nu dan duy gu du rum bo zuk luk la rı ve baş ağ rı-la rı an la tı lır ken ay rın tı lı bah se dil miş tir.

Ke za, mig ren le epi lep si,85, 86, 87 as tım,88 esan si yel tre mor ve genç ka dın lar da in me89, 90, 91 gö rül me si ara sın da da bir ilin ti var dır. Mig re nin epi lep si, esan si yel tre-mor ve dep res yon gi bi nö rop si ki yat rik send rom lar la bu de re ce de yük sek ko mor bi di-te gös ter me si, bun la rın nö ro bi yo lo jik me ka niz ma la rı nın da or tak ve ya, en azın dan, ben zer ol du ğu nu ak la ge tir mek te dir. Kü me baş ağ rı la rı ve tri ge mi nal nev ral ji nin de mig ren ve epi lep siy le or tak bâ zı eti yo lo jik fak tör le re sa hip ol du ğu dü şü nü le bi lir. Ni te kim ay nı te da vi ler bu has ta lık la rın hep si ne iyi gel mek te dir.


140

KAY NAK LAR

1. Long man Webs ter Eng lish Col le ge Dic ti onary (1984) Eng land: Mer ri am-Webs ter Inc, 1055.

2. The New Le xi con Webs ter’s Encyc lo pe dic Dic ti onary of the Eng lish Lan gu age De lu xe Edi ti on (1975) USA: Tri dent Press In ter na ti onal, 721.

3. Ti et ze A (2002) Ta ri hi ve Eti mo lo jik Tür ki ye Türk çe si Lu ga tı, Cilt 1 A-E. İs tan bul – Wi en: Si murg Ya yın-cı lık.

4. Er di ne S (2000) Ağ rı. İs tan bul: No bel Tıp Ki ta bev le ri.

5.Bo ni ca JJ (1977) Ne urophy si olo gic and pat ho lo gic as pects of acu te and chro nic pa in. Arch Surg; 112: 750-761.

6. Avi cen na (Eng lish trans. & edt. by Shah M) (1966) The Ca non of Me di ci ne Ka rac hi: Na ve ed Cli nic.

7. Dok sat MK (2002) He kim le rin pî ri ve hü küm da rı İbn-i Sî nâ. P Der gi si; 27: 56-65.

8. Stern bach RA (1986) Pa in: A Psycho lo gi cal Analy sis. New York: Aca de mic Press.

9. Mers key H, Spe ar FG (1967) Pa in, Psycho lo gi cal and Psychi at ric As pects. Lon don: Ba il li ere, Tin dall and Cas sel.

10. Mers key H (1979) Pa in terms: a list with de fi ni ti ons and a no te on usa ge. Re com men ded by the In ter-na ti onal As so ci ati on for the Study of Pa in (ISAP) Sub com mit tee on Ta xo nomy. Pa in; 6: 249-252.

11. IASP Sub com mit tee on Ta xo nomy: Clas si fi ca ti on of Chro nic Pa in: Desc rip ti on of Chro nic Pa in Syndro-mes and De fi ni ti ons of Pa in Terms (1986) Pa in Suppl 3.

12. Fi elds HL (1989) Pa in. Sin ga po re: McGraw-Hill, Inc.

13 . Dok sat MK (1991) Ağ rı ko nu sun da psi ki yat rik yak la şım ve al go-psi ki yat ri kav ra mı. Ağ rı Der gi si; 3: 5-15.

14. Dok sat MK (1993) Al go lo jik psi ki yat ri. Dü şü nen Adam; 6: 51-56.

15. Mers key H, Bog duk N (1994) Clas si fi ca ti on of Chro nic Pa in, 2nd Edi ti on. Se att le, WA: IASP Press, 210.

16. Os ter we is M, Kle in man A, Mec ha nic D (edi tors) (1987) Pa in and Di sa bi lity. Was hing ton, DC: Na ti onal Aca demy Press, 13.

17. Avery R, Bez mez S, Ed monds AG, Yay la lı M (edi tör ler) (1989) Red ho use Söz lü ğü, İn gi liz ce-Türk çe, 16. Ba sım. İs tan bul: Red ho use Ya yı ne vi.

18. Lun de berg T, Ek holm J (2002) Pa in-from pe rip hery to bra in. Di sa bil Re ha bil; 24: 402-406.

19. Do ğan O (1999) Tıp Fa kül te le ri İçin Dav ra nış Bi lim le ri Ders Ki ta bı, Ge niş le til miş İkin ci Bas kı. Si vas: TC Cum hu ri yet Üni ver si te si Ya yın la rı No: 75.

20. Dok sat MK, Ok tay M (1994) Stres. Mİ SEP/IX-XI-XII, İs tan bul Ec za cı Oda sı Ya yın la rı, 17, 75-105.

21. Mar go les MS, We iner R (edi tors) (1999) Chro nic Pa in – As sess ment, Di ag no sis, and Ma na ge ment. Was hing ton, DC: CRC Press.

22. Fre ud A (1946) Ego and Mec ha nisms of De fen se. New York: Int Univ Press.23. Sa dock BJ, Sa dock VA, edi tors (2000) Kap lan & Sa dock’s Comp re hen si ve Text bo ok of Psychi atry, 7th

Edi ti on. Phi la delp hia: Lip pin cott Wil li ams & Wil kins.

Stres ve Ağrı

141

24. Johns ton J (2000) The Comp le te Idi ot’s Gu ide to Psycho logy. In di ana po lis: Alp ha Bo oks.

25. Gel der MG, Ló pez-Ibor Jr JJ, And re asen NC, edi tors (2000) New Ox ford Text bo ok of Psychi atry. New York: Ox ford Uni ver sity Press.

26.Arı kan MK. Ki şi lik Te ori le ri ve Psi ko pa to lo ji (2002) Cer rah pa şa Psi ki yat ri. İl kay E, edi tör. İÜ Ya yın No: 4326, Cer rah pa şa Tıp Fak. Ya yın No: 240. İs tan bul: İÜ Ba sım ve Ya yı ne vi Mü dür lü ğü, 37-86

27. Öz türk MO (1994) Ruh Sağ lı ğı ve Bo zuk luk la rı - Ye ni len miş 5. Ba sım. An ka ra: He kim ler Ya yın Bir li ği, 49-69.

28. Muc ken ho upt M (2002) Sig mund Fre ud – Bi linç dı şı nın Kâ şi fi (Akat lı F, çe vi ren). Po pü ler Bi lim Ki tap la-rı 163, Ya şa möy kü sü Di zi si 2. An ka ra: TÜ Bİ TAK.

29. Wal la ce ER (1983) Dyna mic Psychi atry in The ory and Prac ti ce. Phi la delp hia: Lea & Fe bi ger.

30. Genç tan E (1989) Çağ daş Ya şam ve Nor mal dı şı Dav ra nış lar. İs tan bul: Rem zi Ki ta be vi.

31. Sa dock BJ, VSa dock VA (edi tors) (2003) Kap lan & Sa dock’s Synop sis of Psychi atry - Be ha vi oral Sci en-ces/Cli ni cal Psychi atry, 9th Edi ti on. Phi la delp hia: Lip pin cott Wil li ams & Wil kins.

32. Gra zi ot tin A, Cas tol di E, Mon tor si F, Sa lo nia A, Ma ga T (2001) Vul vody nia: the chal len ge of “unexp la-ined” ge ni tal pa in. J Sex Ma ri tal Ther; 27: 503-512.

33. Aro noff GM (1982) Ro le of the pa in cen ter in the tre at ment of int rac tab le suf fe ring and di sa bi lity re sul ting from chro nic pa in. Se min Ne urol; 3: 377.

34. Ja cob son PL, Mann JD (2003) Evol ving ro le of the ne uro lo gist in the di ag no sis and tre at ment of chro nic non can cer pa in. Ma yo Clin Proc; 78: 80-84.

35. Nac hem son AL (1992) Ne west know led ge of low back pa in: a cri ti cal lo ok. Clin Or toph; 279: 8-20.

36. Rush fort JA, Le ve ne MI (1994) Be ha vi oral res pon se to pa in in he althy ne ona tes. Arch Dis Child; 70: 174-176.

37. Po ke la ML (1994) Pa in re li ef can re du ce hypo xe mia in dist res sed ne ona tes du ring ro uti ne tre at ment pro ce du res. Pe di at rics; 93: 379-383.

38. Fra det C, McGrath PJ, Kay J, Adams S, Lu ke B (1990) A pros pec ti ve sur vey of re ac ti ons to blo od tests by child ren and ado les cents. Pa in; 40: 53-60.

39. Be cer ra L, Bre iter HC, Wi se R, Gon za lez RG, Bor so ok D (2001) Re ward cir cu itry ac ti va ti on by no xi ous ther mal sti mu li. Ne uron; 32: 927-946.

40. Dok sat R (1962) Tat bi ka tı ve Na za ri ya tı ile Hip no tiz ma. İs tan bul: Ka der Ba sı me vi.

41. Bur rows GD, Stan ley R (Edi tors) (1995) Con tem po rary In ter na ti onal Hypno sis: Pro ce edings of the XI IIth In ter na ti onal Cong ress of Hypno sis. Au gust 6-12. Mel bo ur ne, Aust ra lia: John Wi ley & Sons.

42. Spi egel H, Spi egel D (1987) Tran ce and Tre at ment. USA: Ame ri can Psychi at ric Press.

43. Golds te in A, Hil gard ER (1975) Fa ilu re of opi ate an ta go nist na lo xo ne to mo dify hypno tic anal ge sia. Proc Natl Acad Sci; 72: 2041-2043.

44. Spi egel D, Al bert LH (1983) Na lo xo ne fa ils to re ver se hypno tic al le vi ati on of chro nic pa in. Psychop-har ma col (Ber lin); 81: 140-143.

45. Dok sat MK (Yaz 1997) Ağ rı ve Psi ki yat ri. Ege Üni ver si te si Sü rek li Ya yın la rı, Kon sül tas yon Li ye zon Psi-ki yat ri si-II, 189-205.

46. Dok sat MK (1997) Ağ rı nın Psi ki yat rik Yö nü. Gü leç C, Kö roğ lu E, edi tör ler. Psi ki yat ri Te mel Ki ta bı - Cilt


142

1. An ka ra: He kim ler Ya yın Bir li ği, 257-261.

47. Che vil le A, Ca ace ni A, Port ney R (2000) Pa in: De fi ni ti on and As sess ment. Mas sie MJ, edi tor. Pa in: What Psychi at rists Ne ed to Ko nıw (Re vi ew of Psychi atry Se ri es Vol 19, No 2; Old ham). Was hing ton, DC: Ame ri can Psychi at ric Press, 1-22.

48. Prid mo ne S (2002) Ma na ging Chro nic Pa in – A Bi opsyc ho so ci al App ro ach. Lon don: Mar tin Du nitz.

49. Rus so C, Bro se W (1998) Chro nic Pa in. Ann Rev Med; 49: 123-133.

50. Bo uck homs A (1996) Chro nic Pa in: Ne uropsyc hop har ma co logy and Ad junc ti ve Psychi at ric Tre at-ment. Run dell J, Wi se M, edi tors. Text bo ok of Con sul ta ti on-Li ai son Psychi atry. Was hing ton, DC: Ame ri can Psychi at ric Press, 1007-1036.

51. Lo eser J, Mel zack R (1999) Pa in: an over vi ew. Lan cet; 353: 1607-1609.

52. Pi lowsky L, Spen ce ND (1975) Pat terns of ill ness be ha vi our in pa ti ents with int rac tab le pa in. J Psycho-som Res; 19: 279.

53. Turk DC, Flor H, Rudy TE (1987) Pa in and fa mi li es: eti ology, ma in te nan ce and psycho so ci al im pact. Pa in; 30: 3.

54. Turk DC, Flor H (1987) Pa in and pa in be ha vi ours: the uti lity and li mi ta ti ons of the pa in be ha vi our cons truct. Pa in; 31: 277.

55. Tyrer SP (1986) Le ar ned pa in be ha vi our. Brit Med Jo ur; 292: 1-2.

56. Fordy ce W (1976) Be ha vi oral Met hods for Chro nic Pa in and Ill ness. St Lo uis: Mosby, 1976.

57. Fordy ce WE (1988) Pa in and suf fe ring: a re app ra isal. Am Psychol; 43: 276.

58. Dic kens C, Jay son M, Cre ed F (2002) Psycho lo gi cal cor re la tes of pa in be ha vi or in pa ti ents with chro-nic low back pa in. Psycho so ma tics; 43: 42-48.

59. Gre gory RJ, Man ring J, Berry SL (2000) Pa in lo ca ti on and psycho lo gi cal cha rac te ris tics of pa ti ents with chro nic pa in. Psycho so ma tics; 41: 216-220.

60.Rod gers C, Le vin L, Ro be son M, Kun kel EJ (1996) Pa in and di sa bi lity in fa mi li es of chro nic non can cer pa in pa ti ents. Psycho so ma tics; 37: 476-480.

61. Dic kens C, Jay son M, Cre ed F (2002) Psycho lo gi cal cor re la tes of pa in be ha vi or in pa ti ents with chro-nic low back pa in. Psycho so ma tics; 43: 42-48.

62. Dic kens C, Jay son M, Sut ton C, Cre ed F (2000) The re la ti ons hip bet we en pa in and dep res si on in a tri al using pa ro xe ti ne in suf fe rers of chro nic low back pa in. Psycho so ma tics; 41: 490-499.

63. Fish ba in DA (2002) The pa in-dep res si on re la ti ons hip. Psycho so ma tics; 43:341-342.

64. Mol dofsky H (1976) “Psycho ge nic rhe uma tism” or the “fib ro si tis syndro me”. Hill O, edi tor. Vo lu me 3. Mo dern Trends in Psycho so ma tic Me di ci ne. Lon don: But ter-Worths, 187-195.

65. Mol dofsky H, Sca resb rick P (1976) In duc ti on of ne urast he nic mus cu los ce le tal pa in syndro me by se lec ti ve sle ep sta ge dep ri va ti on. Psycho som Med; 38:35-44.

66. Pi lowsky I, Cret ten den I, Town ley M (1985) Sle ep dis tur ban ce in pa in cli nic pa ti ents. Pa in; 23: 27-33.67. At kin son JH, An co ni-Is ra el S, Sla ter MA, Gar fin SR, Gil lin JG (1988) Sub jec ti ve sle ep dis tur ban ce in

chro nic back pa in. Clin J Pa in; 4: 225-232.68. Mo rin CM, Gib son D, Wa de J (1998) Self-re por ted sle ep and mo od dis tur ban ce in chro nic pa in pa ti-

ents. Clin J Pa in; 14: 311-314.

Stres ve Ağrı

143

69. Smith MT, Per lis ML, Smith MS, Gi les DE, Car mody TP (2000) Sle ep qu ality and pres le ep aro usal in chro nic pa in. J Be hav Med; 23: 1-13.

70. Aff leck G, Ur rows S, Ten nen H, Hig gins P, Abe les M (1996) Se qu en ti al da ily re la ti ons of sle ep, pa in in ten sity, and at ten ti on to pa in among wo men with fib rom yal gia. Pa in; 68: 363-368.

71. Hayt hornth wa ite JA, He gel MT, Kerns RT (1991) De ve lop ment of a sle ep di ary for chro nic pa in pa ti-ents. J Pa in Symptom Ma na ge; 65: 65-71.

72. Sa yar K, Arı kan M, Yön tem T (2002) Sle ep qu ality in chro nic pa in pa ti ents. Can J Psychi atry; 47: 844-848.

73. Wil son KG, Wat son ST, Cur rie SR (1998) Da ily di ary and am bu la tory ac ti vity mo ni to ring of sle ep in pa ti ents with in som nia as so ci ated with mus cu los ce le tal pa in. Pa in; 75: 75-84.

74. Me ne fee LA, Frank ED, Dogh ram ji K, Pi ca rel lo K, Park JJ, Ja la li S, et al. (2000) Self-re por ted sle ep qu ality and qu ality of li fe for in di vi du als with chro nic pa in con di ti ons. Clin J Pa in; 16: 290-297.

75. Hall KRL, Stri de E. The var ying res pon se to pa in in psychi at ric di sor ders: a study in ab nor mal psycho-logy. Br J Med Psychol 1954; 27:48-60.

76. Hemp bill RE, Hall KRL, Cro okes TG (1952) A pre li mi nary re port on fa ti que and pa in to le ran ce in dep-res si ve and psycho ne uro tic pa ti ents. Jo ur nal of Men tal Sci en ce; 98: 433-440.

77. Da vis GC, Buchs ba um MS, Bun ney WE (1979) Anal ge sia to pa in ful sti mu li in af fec ti ve ill ness. Am J Psychi atry; 136: 1148-1151.

78. Stern bach RA (1974) Pa in Pa ti ents: Tra its and Tre at ment. New York: Aca de mic Press.79. We isen berg M (1977) Pa in and pa in cont rol. Psychol Bull; 84:1008-1044.80. Mu ri el AC, Bos tic JQ, Do lan JM (2002) Mo od Di sor ders. Ka ye DL, Mont go mery ME, Mun son SW,

edi tors. Child and Ado les cent Men tal He alth. Phi la delp hia, USA: Lip pin cott Wil li ams & Wil kins, 276-296.

81. Fish ba in DA (1999) The as so ci ati on of chro nic pa in and su ici de. Se min Clin Ne uropsyc hi atry; 4: 221-227.

82. Har vey PG, Hay KM (1984) Mo od and mig ra ine: a pre li mi nary pros pec ti ve study. He adac he; 24: 225-228.

83. Welch KMA (1987) Mig ra ine: a bi obe ha vi oral di sor der. Arch Ne urol; 44: 323-327.84. Dok sat MK, Ka ra ca E (1996) Mig ren ve dep res yon. Ağ rı; 8: 5-13.85. Ve li og lu SK, Oz me nog lu M (1999) Mig ra ine-re la ted se izu res in an epi lep tic po pu la ti on. Cep ha lal gia;

19: 797-801 (dis cus si on 766).86. Al ber ca R (1998) Epi lepsy and mig ra ine: Rev Ne urol; 26: 251-255.87. An der mann F, Zif kin B (1998) The be nign oc ci pi tal epi lep si es of child ho od: an over vi ew of the idi-

opat hic syndro mes and of the re la ti ons hip to mig ra ine. Epi lep sia; 39(suppl 4): S9-S23.88. Gur kan F, Ece A, Has po lat K, et al. (2000) Pa ren tal his tory of mig ra ine and bronc hi al asth ma in child-

ren. Al ler gol Im mu no pat hol (Madr); 28: 15-17.89. Ho ekst ra-van Da len RA, Cil les sen JP, Kap pel le LJ, et al. (1996) Ce reb ral in farcts as so ci ated with mig-

ra ine: cli ni cal fe atu res, risk fac tors and fol low-up. J Ne urol (Ger many); 243:511-515.90. Ti et jen GE (2000) The re la ti ons hip of mig ra ine and stro ke. Ne uro epi de mi ology; 19: 13-19.91. Ebin ger F, Bo or R, Ga wehn J, et al. (1999) Isc he mic stro ke and mig ra ine in child ho od: coin ciden ce or


144

casual relation? J Child Neurol; 14: 451-455.

Stres ve Ağrı

145


146

Stres ve Ağrı

147

Stres ve Ağrı · 2008. 7. 8. · Stres ve Ağrı Prof. Dr. M. Kerem Doksat Ağ rı, in sa noğ lu...

Documents

Transcript of Stres ve Ağrı · 2008. 7. 8. · Stres ve Ağrı Prof. Dr. M. Kerem Doksat Ağ rı, in sa noğ lu...