Κ Α Κ Τ Ο Σ Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ

Σ τ ρ ά β ω ν

10 Γ Ε ΩΓ Ρ Α Φ Ι Κ Α 10ΔΥ ΤΙΚ Η Ε Λ Λ Α Δ Α -Ν Η Σ ΙΑ ΤΟΥ Α ΙΓΑ ΙΟ Υ

Για τη σειρά της Αρχαίας Ελληνικής γραμματείας «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ελήφθησαν υπ’ όψιν οι στερεότυπες εκδόσεις Oxford Classical Texts και BSB B.G. Teubner Verlagsgesellschaft καθώς και οι:

— Loeb Classical Library. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, London, William Heine- mann Ltd.

— Les Belles Lettres. Collection des Universites de France, publiee sous le patronage de F Association Guillaume Bude.

— Tusculum Bücherei. Heimeran Verlag, München.

— I p oeti greci tradotti da E ttore Romagnoli. Bologna, N icola Zanichelli editore.

— Pubblicazioni dell’ istituto universario di magistero di Catania. Serie filosofica. Testi e documenti.

— Les auteurs grecs expliques d ’ apres une methode nou- velle par deux traductions franfaises: F une litteraire et juxtalineaire presentant le m ot-ä-m ot fran?ais en re­gard des mots grecs correspondants, F autre corrigee et precedee du texte grec. Paris, Librairie Hachette et Cie.

ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΕΡΓΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ

Επ. Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΕΝΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ ΑΘΗΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 249 ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 249

ΣΤΡΑΒΩΝΓ Ε Ω Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ

ΣΧΟΛΙΑ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΚΑΚΤΟΥ

Κ A Ο Σ

Μ

Αποκλειστική ιδιοκτησία © ΚΑΚΤΟΣ 1992

Κάθε τόμος της παρούσας σειράς είναι αυτοτελές έργο, δεκτικό χωριστής εκμετάλλευσης, και πωλείται χωριστά.

ΟΛΥΣΣΕΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ O.E. ODYSSEAS HATZOPOULOS & CO

Αθήνα, Μ άρτιος 1994

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ CACTUS EDITIONS

Πανεπιστημίου 57 Αθήνα 105 64 Τηλ.: 32.41.200 - 32.41.958 Telex 221319 CACT GR Fax: 3241790

57 Panepistimiou Athens 105 64 Tel. 32.41.200 - 32.41.958 Telex 221319 CACT GR Fax: 3241790

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ...............................................................................σελ. 11ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ . » 29KEIM ΕΝΟ-ΜΕΤ Α Φ Ρ Α Σ Η .............................................. » 3 9ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I ................................................................. » 40ΣΧΟΛΙΑ................................................................................... » 1 7 9ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..................................................................... » 2 0 3ΧΑΡΤΕΣ................................................................................... » 2 0 7

Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ TOT ΣΤΡΑΒΩΝΑ Ή ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ

Για τον Στράβωνα γνωρίζουμε όσα αναφέρει ο ίδιος μέσα στο έργο του. Δεν είναι πολύ κατατοπιστικός, αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί λιγομίλητος. Γεννήθηκε στην Αμάσεια του Πόντου. Η γενιά του μπορεί να βγει στην ιστορική επιφάνεια. Τπήρχε κάποιος στρατηγός Δορύλαος που βρέθηκε στην Κνωσσό της Κρήτης και τη βοήθησε να πολεμήσει τους Γορτυνίους, ενώ ο αρχικός σκοπός του ήταν να συγκεντρώσει μισθοφόρους για τον Μιθριδάτη τον Ευεργέτη. Παντρεύτηκε εκεί και έκανε μια κόρη και δυο γιους, τον Λαγέτα και τον Στρατάρχα. Η κόρη του Λαγέτα ήταν γιαγιά του, από την πλευρά της μάνας του. Ο ίδιος ευτύχησε να δει τον αδελφό του προπάππου του, τον Στρατάρχα, υπέργηρο, εν ζωή. Η οικογένεια ευεργετήθηκε από έναν ανεψιό του στρατηγού, Δορύλαο επίσης, που μεγάλωσε μαζί με τον διάδοχο του Ευεργέτη, τον Μιθρι- δάτη Ευπάτορα. Από τον ίδιο Δορύλαο κινδύνεψε να εξα­φανιστεί, επειδή τον έπιασαν ενώ προσπαθούσε να παρα- δώσει το κράτος του Πόντου στους Ρωμαίους. Από την πλευρά του παππού του, πάλι από την πλευρά της μάνας του, υπάρχει ένας κυβερνήτης της Κολχίδας, ο Μοαφέρνης.

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είναι αδελφός του παππού του, θείος της μάνας του. Από την πλευρά του πατέρα του είναι λιγότερα γνωστά. Ένας μεγάλος του συγγενής από αυτή την πλευρά είναι ο Αινιά- της, που για να εκδικηθεί τον Μιθριδάτη που σκότωσε τον ανεψιό του Τίβιο και το παιδί του Θεόφιλο, αποστάτησε προς τον Λούκουλλο με δεκαπέντε κάστρα, άσχετο αν δεν πήρε καμιάν ανταμοιβή αργότερα εξαιτίας του μίσους του Πομπηίου προς τον Λούκουλλο. Το όνομα Μοαφέρνης και το όνομα Τίβιος είναι βαρβαρόφωνα: ο ίδιος αναφέρει ότι το Τίβιος είναι κοινό στην Αθήνα προσηγορικό των δούλων από την Παφλαγονία. Αλλά ο ίδιος ο Στράβων είναι από νοοτροπία και ιδεολογία, από χαρακτήρα και παιδεία, Έ λ ­ληνας της Ασίας.

Οι σκόρπιες πληροφορίες για την οικογένειά του ίσως οφείλονται στο ότι οι λεπτομέρειες αναφέρονται στο μεγά­λο έργο του, την Ιστορία του, που είχε 43 ή 46 βιβλία, και έχει χαθεί. Στράβων θεωρείται ότι ονομάστηκε από το γεγονός ότι Strabo ήταν το οικογενειακό όνομα του Πο­μπηίου πριν ονομαστεί Magnus, δηλαδή Μάγνος, Μέγας. Ο ίδιος πάντως, προσπαθώντας να δει τα μεγάλα νησιά απέναντι από τα λατομεία της Καράρας, αστειεύεται, όπως μερικές φορές το συνηθίζει: Δεν τα λέει καλά ο Ερατοσθέ­νης, υποστηρίζοντας ότι, από τη στεριά δεν φαίνονται μήτε η Κύρνος μή τε η Σαρδηνία, αλλά μή τε κι ο Αρτεμίδωρος που τις θεωρεί στη μέση τον πελάγον, δηλαδή στα χίλια διακόσια στάδια. Αν ήταν τόση η απόσταση, ακόμη κι αν άλλοι τις έβλεπαν, δεν θα τις έβλεπα ειδικά εγώ , ή τουλά­χιστον τόσο καθαρά, επειδή όντως τις είδα πεντακάθαρα, και μάλιστα την Κύρνο! Δηλαδή το Στράβων είναι παρα­τσούκλι και σημαίνει, τόσο απλά, «ο Στραβός», κάποιος με μειωμένη όραση ή, για να ακριβολογούμε, κάποιος που φαίνεται πως έχει μειωμένη όραση.

Τα γεγονότα του βίου του ή της Γεωγραφίας του στα­

14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ματούν στην τρίτη μετά Χρίστον δεκαετία. Κι επειδή ο ίδιος αναφέρει ότι γνώρισε τον στρατηγό Πούβλιο Σερβί- λιο τον Ισαυρικό, που ξέρουμε ότι πέθανε το 44 π.Χ ., επομένως ήταν στη Ρώμη εκείνη τη χρονιά. Πήγε μέσω Κορίνθου, την ξέρει καλά. Από αυτό και άλλα, εσωτερικά τεκμήρια, έχουν τοποθετήσει τη γέννησή του στην Αμά- σεια μεταξύ 63 και 66 π.Χ . Σπούδασε αρχικά στη Νύσσα, κοντά στις Τράλλεις της Καρίας, με δάσκαλο τον Αριστό­δημο. Παρακολούθησε μαθήματα του Τυραννίωνα και του Ξενάρχου, πιθανότατα στη Ρώμη. Εκεί πρέπει να γνώρισε και τον Ποσειδώνιο. Πλήθος συμμαθητών του που αναφέ­ρει, πρέπει να είναι γνωριμίες εκείνων των χρόνων. Δεν ξέρουμε αν έμεινε πολλά χρόνια στη Ρώμη. Πάντως ανα- φέρεται έμμεσα η παρουσία του εκεί το 35 π .Χ ., όποτε εκτελέστηκε ο Σέλουρος, αλλά και το 31 π.Χ ., οπότε είδε τον πίνακα (Διόνυσος) του Αριστείδη. Σε άλλες περιπτώ ­σεις τον συναντάμε να ταξιδεύει προς τα εκεί, όπως το 29 π.Χ ., όταν το καράβι του προσορμίζεται στην άσημη Γυά­ρο που την περιγράφει με μια πινελιά, αναφέροντας ότι ο Αύγουστος βρισκόταν στην Ελλάδα. Ίσω ς τότε να επισκέ- φθηκε τη Νικόπολη που μόλις είχε ιδρυθεί.

Αν η Μικρασία είναι η παιδική και εφηβική του πατρίδα και η Ρώμη η νεανική, η ωριμότητα τον συναντά στην Αλεξάνδρεια. Φίλος και συνοδός του Αιλίου Γάλλου που κυβέρνησε την Αίγυπτο, έφτασε μαζί του, με βάση την Αλεξάνδρεια, έως τα σύνορα της Αιθιοπίας και γνώρισε τις Αιγυπτιακές αρχαιότητες. Στην Αλεξάνδρεια οι εκδό­τες και σχολιαστές του θεωρούν βέβαιο ότι δούλεψε στην περίφημη Βιβλιοθήκη, δυο βήματα από τον τάφο του Με- γαλέξανδρου. Από εκεί πήρε τις γνώσεις, από βιβλία ή ερανίσματα που υπήρχαν. Στη Ρώμη για τελευταία φορά πρέπει να πήγε το 7 π.Χ ., επειδή αναφέρει τη στοά της Αιβίας, της γυναίκας του Αυγούστου. Αργότερα πρέπει να

15

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κατέληξε στη γενέτειρά του Αμάσεια, όπου και επεξεργά­στηκε το έργο του, επειδή υπάρχουν πλήθος ιστορικές μαρτυρίες που αγνοεί, ακριβώς επειδή δείχνει να βρίσκε­ται μακριά από τα κέντρα αποφάσεων της εποχής του. Αλλά τα χρόνια εκείνα των γηρατειών του φαίνεται ότι ζει στο περιβάλλον της βασίλισσας Πυθοδωρίδας, συνδε- δεμένος με την πατρογονική του λατρεία της Μεγάλης Μητέρας. Επισκέπτεται τα μέρη της Μικρασίας που τον εμπνέουνε, και η γεωγραφική τους περιγραφή περιέχει έναν ενθουσιασμό και έναν στοχασμό που δεν κρύβει τα χρόνια του.

Η στάση ως προς τους Ρωμαίους μοιάζει με του Πο­λύβιου, τον οποίον εξάλλου εκτιμά. Κ ατ’ αυτόν, οι Ρ ω ­μαίοι πρώτοι στον κόσμο δημιούργησαν μια αυτοκρατορία που έχει στόχο της τη διάρκεια και τη σωστή διακυβέρνη­ση. Οι φίλοι των Ρωμαίων ακμάζουν, οι εχθροί των Ρ ω ­μαίων σφάζονται, περιστέλλονται, τρελαίνονται, δυστυ­χούν. Αλλά βέβαια υπερβάλλει όποιος θα θεωρούσε τον Στράβωνα φιλορρωμαίο. Στην πολιτική του πρακτική εί­ναι απλός: στα χρόνια του, όποιος δεν είναι με τους Ρ ω ­μαίους είναι με τους Πάρθους, τους Αρμενίους, τους Ιν­δούς, τους Αιθίοπες, τους Μαυρουσίους, τους Γερμανούς και μερικούς ακαθόριστους βαρβάρους πέραν της Κασπίας και του Ευξείνου — καθόλου πειστικοί οδηγοί για έναν ελληνόφωνο διανοούμενο που πιστεύει ότι είναι επιφανής Στωικός φιλόσοφος.

Από τις προηγούμενες αυτοκρατορίες, έχει κακές εντυ­πώσεις από την τελευταία φάση των Πτολεμαίων, αλλά δεν αισθάνεται τα Ελληνιστικά κράτη ως κράτη παρακμής. Με θαυμασμό μιλάει για τις στρατιές του Μιθριδάτη όσο χχι για τους κατοίκους της Κυζίκου που του αντιστάθη- καν. Είναι φανερό ότι μιλάει γενικά απροκατάληπτα για το παρελθόν —και πριν τους Ρωμαίους, όλα είναι παρελθόν.

16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κίναι εμφανής η προσπάθεια του να συγγενέψει Έλληνες και Ρωμαίους. Οι Έλληνες βρίσκονται πίσω από το χτ ί­σιμο μιας σωστής πόλης, αυτοί ξέρουνε από ομορφιά κι από ένα σωστό λιμάνι. Οι Ρωμαίοι σκέφτηκαν τους δρό­μους των Ελλήνων να τους πλακοστρώσουν. Εκεί που οι Έλληνες παρείχαν όραμα, οι Ρωμαίοι παρέχουν υπηρεσίες. Οι Ρωμαίοι παίρνουνε τα καλλιτεχνήματα των Ελλήνων ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, της οποίας αισθάνονται κληρονόμοι.

Ο Μεγαλέξανδρος για τον Στράβωνα είναι ιδιότυπη μορφή. Δεν έχει κανέναν ψόγο για τον ίδιο, ενώ δεν στα­ματάει να δείχνει την περιφρόνησή του προς τους γύρω του που, από κολακεία, έδιναν στην εκστρατεία του μια μορφή έπους που δεν υπήρχε στην ουσία. Για τον Στράβωνα δεν είναι ξεκαθαρισμένο αν η εκστρατεία του Αλεξάνδρου ήταν μεγαλομανής ή αναγκαία. Δίνει στην πορεία του μια σω­στότερη οπτική σε σχέση με τη θεολογία της εποχής: Ο Αλέξανδρος μιμείται τον Ηρακλή, ξεπερνάει τον Ή φαιστο, λατρεύει τον Όμηρο —είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίον ο Στράβων δεν μπορεί να τον απορρίψει, επειδή κι ο ίδιος είναι μέγας θαυμαστής του Ομήρου. Επίσης, ο Στράβων ξέρει καλά τον Μακεδονικό Ελληνισμό της δια- σποράς. Από την Αμάσεια έως τα βάθη της Συρίας είναι πολλοί οι απόγονοι των πρώτων Μακεδόνων που έχουνε γιμίσει τις νέες τους πατρίδες με τα αρχέγονα ονόματα της κοιτίδας τους. Με την Ελληνική ποίηση έχει μια σχέση λατρείας. Ξέρει καλά τη Σαπφώ, τον Αλκαίο, τον Αρχί­λοχο, τον Μίμνερμο, τους Τραγικούς και ειδικά τον Ευρι­πίδη. Χρησιμοποιεί ευφυώς τα χωρία τους. Αλλά βέβαια μήτε ο Ηρόδοτος μήτε ο Θουκυδίδης βρίσκονται ακόμη σε υψηλήν εκτίμηση στον κόσμο του. Ο Ηρόδοτος λοιδορείται πυχνά, ενώ ο Θουκυδίδης αντιμετωπίζεται αδιάφορα. Ο ΙΙσίοδος θεωρείται σοβαρή και ευφυής πηγή, αλλά η λα­

17

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τρεία του Στράβωνα είναι για τον Όμηρο. Ο Στράβων μιλάει για τον Ποιητή, που έζησε καιρό μετά τα Τρωικά και μπόρεσε να κάνει μια εκπληκτική σύνθεση συνδυάζο­ντας τους μύθους, απαραίτητη προσθήκη μέσα στη μαύρη αμάθεια της εποχής του, με τη γεωγραφική γνώση. Ακρι­βώς ο υψηλός σκοπός του Ομήρου οδηγεί τον Στράβωνα στην απόλυτη παραδοχή του. Δεν υπάρχει κριτική μετα­γενέστερη στον Όμηρο που να μη βρει στον δρόμο της λυσσώδη αντίπαλο τον Στράβωνα. Οι νέες αναγνώσεις απορρίπτονται. Τα πραγματικά λάθη, όταν είναι όντως λάθη, θεωρούνται αβλεψίες. Αν δεν είναι λάθη, ο κριτικός ρίχνεται στον Καιάδα. Ο Ποιητής έχει, εκτός από την επιστημονική έγκριση, και την ανθρώπινη συμπάθειά του.

Ο Στράβων θα ήταν ευτυχής, αν μάθαινε ότι ολόκληρος ο Μεσαίωνας τον θεωρεί, έτσι, ανώνυμα και τιμητικά, τον γεωγράφο του κόσμου. Έχουμε μπροστά μας 17 βιβλία ενός γεωγραφικού έργου. Είκοσι αιώνες που μεσολάβησαν επέδρασαν πάνω του στη λεπτομέρεια αλλά όχι στη βασική δομή του. Το έβδομο βιβλίο χάθηκε περίπου το μισό κι απόμειναν επιτομές και αποσπάσματα. Για τους Έλληνες η φθορά είναι τρομερή, αφού χάθηκε η περιγραφή της Μακεδονίας! Έ ω ς τον 12ο αιώνα τουλάχιστον το έργο είναι πλήρες, κι έτσι το χρησιμοποιεί ο Ευστάθιος Θεσσα­λονίκης. Η περιγραφή επίσης των Ινδιών έχει έναν περίερ­γο χαρακτήρα, θαρρείς ότι κυρίως κείμενο και επιτομή συρράφτηκαν μαζί.

Η δομή των Γεωγραφικών του Στράβωνα είναι πολύ σαφής. Μερικές φορές είναι εμφανές ότι υπάρχει ένα επί­μετρο, ένα συμπλήρωμα, που οφείλεται είτε σε νέα διαβά­σματα του Γεωγράφου, είτε σε κάποιες παραλείψεις που έπρεπε να καλυφθούν. Άκρως ύποπτα είναι και τα παρα- δομένα για τον Μωυσή. Δεν κρύβεται η αντιπάθειά του προς τους Ιουδαίους (που ωστόσο μπορεί να κρύβει έναν

18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ρωμαΐζοντα ρατσισμό), αλλά από την άλλη, το κήρυγμα του Μωυσή έχει δυσανάλογα μεγάλη έκταση για τη μέθοδο του Στράβωνα. Τποθέτω ότι κάποια πρωτοχριστιανικά ιδεολογήματα έχουνε ανάμειξη. Ο Στράβων πεθαίνει τον καιρό που ο Χριστός Σωτήρ ήταν πάνω από είκοσι χρόνων, επί 'Γιβερίου. Είναι μια σύμπτωση που παραδόξως δεν εκμεταλλεύτηκαν οι μεταγενέστεροι. Ίσ ω ς επειδή ο Στρά­βων βρισκόταν σε εξειδικευμένες βιβλιοθήκες τεχνικών και όχι διαχειριστών της ιδεολογίας. Είναι εξάλλου σαφές ότι ο Στράβων συγγράφει Γεωγραφία, έστω φιλοσοφία της Γε­ωγραφίας, και όχι ιστορία. Κανένας αντιγραφέας δεν είχε σπουδαίους λόγους να διαστρεβλώσει τον Στράβωνα. Κά­ποτε κάποιος σημειώνει ένα τοπωνύμιο, πώς λέγεται στα χρόνια του, κι αυτό είναι όλο- εδώ και τριακόσια χρόνια το τελικό κείμενο καθαρίζεται συνεχώς από τέτοιες παρεμβο­λές που παίρνουνε τη θέση τους στα σχόλια.

Σήμερα, σε αιώνα ταξιδιών και πληροφόρησης, είναι πάρα πολύ δύσκολο να καταλάβουμε την ισχυρότατη εντύ­πωση που δημιουργούσαν στον κόσμο οι γεωγραφικές πε­ριγραφές. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η vulgata περί του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προϊόν προφορικών περιγραφών και ιύπεπτης γραπτής μυθιστορίας, μετέπεσε σε έντονα τερα­τολογικό σώμα, όπου το κύριο μέρος της προέρχεται από παρανοημένη Γεωγραφία. Κι αν δεν εμφανιζόταν, διακόσια χρόνια μετά τον Στράβωνα, ο Αρριανός για να απορρίψει μαζί με το προδήλως μυθώδες και οτιδήποτε οραματικό, η ανθρωπότητα δεν θα διέθετε τον Οδηγό της Απόλυτης Κοινοτοπίας για μια μεγάλη της μορφή. Ακόμη και ο Στράβων, που δεν πρέπει να θεωρηθεί βέβαια ηθικολό­γος, αλλά ο Αρριανός θα μπορούσε να είναι ένας μέτριος μαθητής του, κρατάει μεν τις αποστάσεις και ελέγχει, όπου μπορεί, τους πνευματικούς του προγόνους, αλλά δεν μπορεί να εμποδίσει τη διείσδυση στο έργο του, ειδικά

19

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στην Ινδία, Περσία και Αραβία, ενός χαρακτήρα παραμυ­θιού και ανεκδότων. Είναι ακριβώς οι πηγές που τον οδη­γούν εκεί. Είναι η διάθεση να ειρωνευτεί στην αρχή του έργου του κάποιον που μιλάει για χλόη που φυτρώνει πάνω στα φίδια της Αφρικής, αλλά, όταν μιλάει για την Αφρική, το γρασίδι στο δέρμα των δρακόντων έχει την (ασχολία­στη) θέση του.

Είναι βέβαια κρίμα που δεν έχουμε τα πρωτότυπα των έργων, αλλά νομίζω ότι από τον ηθικολόγο Αρριανό, που άντλησε από κάποια κοινά βιβλία, μπορούμε να αντιλη- φθούμε πόσο ένας πεπαιδευμένος Έλλην της Μικρασίας προσπαθούσε να κρατήσει τη διήγησή του φιλοσοφημένη. Για να το πω με κάποιαν αμετροέπεια, αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονται πιο κοντά στον Ξενοφώντα, όταν περιγράφει τον Σωκράτη, κι όχι στον Πλάτωνα. Οι έκπληκτοι ταξι- δευτές και πρεσβευτές του Ελληνιστικού και Πρωτορρω- μαϊκού κόσμου υποθήκευσαν την υστεροφημία τους μιλώ­ντας με θαυμασμό για πράγματα που άγγιζαν πάλι τον κόσμο των θεών, όπου όλα ήταν δυνατά. Στα απώτατα των Ινδιών, έπεφταν μεγάλα πουλιά τοξευμένα. Στα σύνο­ρα της αοικήτου ζώνης. Ο Στράβων δεν μπορεί να υποθέ­σει ότι πίσω από τα βέλη βρίσκονταν οι πρόγονοι των Κινέζων ή των Αναμμιτών. Ωστόσο προλαβαίνει να ση­μειώσει το γεγονός. Σίγουρα πάντως θα έστελνε στα Τάρ- ταρα της κακής επιστήμης όποιον θα δοκίμαζε να του περιγράφει τον ρινόκερο. Ευτυχώς είδε και μέτρησε έναν στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο δεν ειρωνεύεται τον Νέαρχο που έδιωχνε φάλαινες με τη σάλπιγγα — είχε τις αντίστοιχες διαβεβαιώσεις από καπετάνιους που διέπλεαν εκείνες τις θάλασσες και δεν δυσπιστεί.

Το έργο του Στράβωνα είχε βέβαια σαφή στόχο όταν το έγραφε: σκόπευε σε μιας μορφής φιλοσοφία, δηλαδή μια συνολική εποπτεία του κόσμου που θα οδηγούσε τον ανα­

20

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γνώστη του στην αρετή και στη σοφία. Τίποτε πιο δύσκο­λο, τίποτε πιο κατορθωτό. Σπουδαία ώθηση στο έργο φαίνεται πως ήταν η Ιστορία του, που δεν σώθηκε. Ενέ­πνευσε τον Στωικό φιλόσοφο της Αμασείας που είχε την ευκαιρία να διαγνώσει μέσα από τους ιστορικούς λαβυρίν­θους πόσοι ηγέτες της ανθρωπότητας ατύχησαν ή κατα- στράφηκαν αγεωγράφητοι. Στα μέρη που βλέπει με τα μάτια του είναι ανεκτίμητος, όχι τόσο επειδή αποθησαυρί- ζει άγνωστα τοπία κατά τον τρόπο που μας συνήθισαν οι περιηγητές αργότερα, όσο επειδή βλέποντας έναν τόπο καταλαβαίνει καλύτερα όσα διάβασε γ ι’ αυτόν.

Οι πληροφορίες και οι κατατριβές του για αποστάσεις και διαστήματα είναι δικανικού τύπου: χρήσιμος τρόπος να καταλάβει σε ποιον παλαιό συγγραφέα πρέπει να στηρι- χθεί, αλλά και ελαφρά ματαιόσπουδος τρόπος να διεκδική- σει τη θετική ψήφο του ειδήμονα. Περιγράφοντας την Ισπανία, πατρίδα του αμύθητου πλούτου και της εύκολης ζωής, πρόσφατο σχετικά πετράδι στο Ρωμαϊκό στέμμα, στηρίζεται στις διηγήσεις των πρώτων αποικιστών και στη φροντίδα των Φοινίκων. Στη Γαλατία οι πηγές του είναι και Λατινικές, υπάρχει σχετική διοικητική σύγχυση, αλλά το ύφος είναι ρωμαλέο και ακολουθεί τα μεγάλα ποτάμια για να βγάλει άκρη. Στο πέμπτο βιβλίο, που βρίσκεται η βόρεια Ιταλία και οι Άλπεις, βρίσκεται επίσης η Ρώμη, η πρωτεύουσα του κόσμου, που την περιγράφει με ελλειπτικό και εντυπωσιακό τρόπο. Στο έκτο βιβλίο του, η Νότια Ιταλία και η Σικελία στηρίζονται αποκλει­στικά στη θαυμαστή ιστορία των Ελληνικών αποικισμών. Ή δη διαβλέπουμε ότι η μεγάλη Ελλάδα ήταν πλέον συρ- ρικνωμένη και ταλαιπωρημένη ακόμη και πριν τη Ρωμαϊ­κή κατάκτηση. Αλλά τόσο στη Μασσαλία όσο και στη Νεάπολη, ο Στράβων επιχαίρει όταν βλέπει τα Ελληνικά ήθη και έθιμα να επιβιώνουνε δυναμικά. Η μεγάλη έκταση

21

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που καλύπτει το έβδομο βιβλίο, δηλαδή ολόκληρη σχεδόν η βόρεια και ανατολική Ευρώπη, δείχνει τις ικανότητες του Γεωγράφου να χειρίζεται μια περιοχή με βάση τις μεγάλες γεωγραφικές ορίζουσες. Κατεβαίνοντας κάτω από την Ιλ­λυρία, στην Ή πειρο και στη Μακεδονία, η λεπτομέρεια είναι πιο δουλεμένη, κυρίως στην «αρχαιολογία» των λα­ών. Από το όγδοο έως το δέκατο βιβλίο ασχολείται με τη νότια και κεντρική Ελλάδα, με πάγιο Οδηγό του τον Ό ­μηρο, με περισσότερη διαπραγμάτευση σε θέματα μυθολο­γίας παρά ιστορίας και με ιδιαίτερη έμφαση στον θρησκευ­τικό βίο.

Αλλά αυτά θα τα χαρεί κανείς διαβάζοντας τη μετάφρα­ση. Μένει να επισημάνω το σάστισμά του στη διαπραγμά­τευση της Τρωάδας, όπου με οδηγό τον Δημήτριο τον Σκήψιο, πλατειάζει μιλώντας για ένδοξα γεγονότα σε ά­σημους τόπους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η Πελοπόννησός του, επειδή, εκτός των άλλων, ερμηνεύει την ολοκληρωτι­κή εγκατάλειψη της υπαίθρου: η Πελοπόννησος έχει ερη­μωθεί αλλά όχι ως σύνολο. Η Κόρινθος και η Σπάρτη μαζεύουνε το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού της, η Σπάρ­τη από μία λαμπρή βιοτεχνία λατομεύσεων, η Κόρινθος επειδή έχει εμπορική κίνηση. Πολλές παρεξηγήσεις θα είχαν αποφευχθεί, αν παίρναμε στα σοβαρά τη χωροταξία του αρχαίου κόσμου που είναι στα μάτια του Στράβωνα και την περιγράφει: η κατά μικρούς συνοικισμούς κατακυ- ρίευση της γης είναι παρελθόν και την εφαρμόζουν μόνο λαοί καθυστερημένοι ή παρωχημένοι. Το Ελληνικό θαύμα, δηλαδή η δημιουργία των πόλεων, έχει οδηγήσει σε μία συσσώρευση πληθυσμών σε μεγάλα αστικά κέντρα σε βά­ρος της υπαίθρου. Η ύπαιθρος είναι ένας συνεχής αρχαιο­λογικός περίπατος, όπου οικισμοί πεντακοσίων ετών δεν αφήνουνε παρά δυσδιάκριτα ίχνη.

Εκεί όπου φαίνεται να λυγίζει συναισθηματικά είναι σε

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δυο περιπτώσεις: στην πατρίδα του και στην Αλεξάνδρεια. Για την πατρίδα του είναι τυπικά αντικειμενικός, αλλά ξεφεύγει συχνά, θεωρώντας θέσφατο ό,τι πρόσεξε στα νιάτα και στα γηρατειά του. Η περιγραφή του λιμανιού και του περιγύρου της Αλεξάνδρειας είναι, πίσω από την ακρίβεια, εξαιρετικά ζωντανή και πλούσια. Οι φορτηγίδες που αναπλέουν τον Νείλο και τα κανάλια όπου ψυχαγω­γούνται οι Αλεξανδρινοί με σκοτεινές χαρές, είναι δυο παραδείγματα της άποψής μου. Περισσότερο από οτιδή­ποτε άλλο, από την Αλεξάνδρεια φαίνεται ότι ο Στράβων δεν είναι ο ιδεολογημένος Ρωμαίος πολίτης που τον πα­ρουσιάζουνε. Είναι ένας κοσμοπολίτης Έλληνας του Πό­ντου, στο μεταίχμιο δύο βασιλείων, που ζει στον κόσμο του Ομήρου και των Αλεξανδρινών κατακτήσεων. Η ευμενής άποψή του για τους Ρωμαίους είναι αναμενόμενη, εξάλλου και η οικογένειά του έπαιξε τον ρόλο της.

Η παιδεία του είναι καθαρά Ελληνική, και ο ψυχισμός του έχει πάρει κάτι από τη μυστικοπάθεια κάποιων βαρβα- ροφώνων προγόνων του. Είναι περήφανος που θεωρείται Στωικός φιλόσοφος. Είναι επίσης πρακτικός άνθρωπος, δεν πιστεύει και πολύ στις τελετουργίες, αν και είναι έτοι­μος να παραδεχτεί το θαύμα. Μόνο που κατ’ αυτόν φαίνε­ται ότι τον κόσμο κυβερνάει η Θεία Πρόνοια. Είναι πιο ορθολογιστής από τον μέσο όρο της εποχής του- πραγμα­τικά ο Διόδωρος Σικελιώτης είναι το αντίστοιχό του στην ιστορία. Είναι πάντοτε περίεργος για παράξενες ή ιδιοσύ­στατες τεχνολογίες. Σημειώνει τον νερόμυλο, τον υδραυλι­κό κοχλία, άλλα υδραυλικά έργα και σημειώνει με επιμέ­λεια την άντληση του νερού στην Αραδο. Αριστοτελικός από μόρφωση και διστακτικός στον Πλάτωνα από χαρα­κτήρα, είναι ακριβώς ο τύπος του ενθέου γραμματικού που αποδελτιώνει δυο βήματα από τον τάφο του Μεγαλέξαν- δρου, σαφώς επηρεασμένος από το ιερατείο. Πλησιάζοντας

23

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

την Αίγυπτο από τη Συρία, στο τέλος του έργου του, είναι σαφώς συγκινημένος. Η τελική εντύπωση που δημιουργεί με το έργο του είναι πως υπάρχει ένας κόσμος του πνεύ­ματος, Ελληνοκεντρικός, που οι Ρωμαίοι τον οργανώνουν καλύτερα από τους περασμένους. Εξάλλου είναι σαφής όταν μιλάει για Ελληνικά μέρη και ασαφής όταν μιλάει για μακρινά μέρη— το αναφέρει και στις προγραμματικές του δηλώσεις.

Η κοσμογραφία τώρα του Στράβωνα, κάπου ταυτόση­μη με του Ερατοσθένη, παρουσιάζει μιαν ιδιοτυπία. Μο­ναδικά σφάλματα, όχι δικά του αλλά της περιρρέουσας γνώσης, είναι ότι ο ήλιος κινείται γύρω από τη γη και μερικές γεωγραφικές ασύστατες ειδήσεις, όπως ότι η Κα- σπία δεν είναι λίμνη αλλά κόλπος (οι εκβολές του Βόλγα συσκότιζαν την πραγματικότητα). Ο Γεωγράφος πάντως, κι αυτό είναι το σημαντικό, πιστεύει ότι η γη είναι σφαι­ρική και ότι υπάρχει βαρύτητα. Μάλιστα συστήνει σε όσους δεν ξέρουνε αυτά τα απλά και υποτυπώδη πράγμα­τα, να πάνε σε οποιαδήποτε πρωτοβάθμια σχολή να τα μάθουν και μετά να ασχοληθούν με το έργο του. Τότε πώς είναι γενικά πιστευτό ότι οι άνθρωποι είχανε λησμο­νήσει αυτές τις θεωρίες, ειδικά τον μεσαίωνα, και περίμε- ναν όλοι τους Κοπέρνικους για να τις ανακαλύψουν; Η απάντηση νομίζω κρύβεται στον διαχωρισμό που κάνει ο ίδιος ο Στράβων ανάμεσα στην υδρόγειο και στην οικου­μένη, δηλαδή την κατοικημένη περιοχή. Τδρόγειος είναι ακριβώς η γήινη σφαίρα που κατακυριεύεται από το νε­ρό, τον Ωκεανό. Το μέρος που κατοικείται, κατά τον Γε­ωγράφο, είναι η οικουμένη, ένα τετράπλευρο σχήμα, ελα­φρά φουσκωμένο στο μέσον του, σφαιροειδές, το μόνο που κατοικείται από ανθρώπους. Ασχολείται λοιπόν μόνον με αυτό. Αργότερα οι μεσαιωνικοί άνθρωποι, ειδικά και γενι­κά ανθρωποκεντρικοί, δεν ασχολήθηκαν με τίποτε άλλο.

24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αλλά, κατά τον Στράβωνα, απέναντι από τις ακτές της Ισπανίας και της Αφρικής βρίσκονται, σε τεράστια από­σταση, οι ακτές της Ινδίας. Ο Ερατοσθένης είχε μετρήσει την περίμετρο της γης και το μήκος της οικουμένης. Ο Στράβων λοιπόν έρχεται στο αβίαστο συμπέρασμα, ότι οι ακτές της Ισπανίας και της Ινδίας απέχουν μεταξύ τους πάνω από εκατόν τριάντα χιλιάδες στάδια, επομένως χρειάζεται ένα ταξίδι έξι μηνών τουλάχιστον, με ούριο άνεμο, για ένα τυπικό σκάφος που διήνυε επτακόσια στά­δια την ημέρα, προκειμένου να γεφυρώσει τις στεριές. Μήπως ακριβώς η εφεύρεση της καραβέλας, που μπορού­σε ανέτως να καλύψει τα διπλάσια στάδια, σκάφος παντός καιρού, ενέπνευσε στον Κολόμβο την ιδέα ότι σε πολύ μικρότερο διάστημα θα μπορούσε να φτάσει στην Ινδία;

Το θέμα είναι γοητευτικό και μεγάλο, αν μάλιστα σκε- φτούμε την πελώρια απήχηση του Στράβωνα κυρίως στη γραματολογία της Ανατολής και την ύπαρξή του σε κάθε σχεδόν μοναστήρι της Βυζαντινής χώρας. Πάντως η έκτη παράγραφος του τετάρτου κεφαλαίου του πρώτου βιβλίου του Στράβωνα, μια περίληψη του Ερατοσθένη, είναι ένας ταξιδιωτικός οδηγός για τον Κολόμβο! Ό πω ς και να ’χει, καθόλου δεν δικαιώνονται οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με τον Στράβωνα στη δύση και τον θεωρούν όχι πολύ σημαντικό και κυρίως να μιλάει για κοσμογραφία υπό το κράτος γενικών εντυπώσεων. Δεν έχουνε λοιπόν θέση πα­ρατηρήσεις του τύπου «ο Στράβων χρησιμοποιεί τον όρο σφαιροειδής με την τεχνική έννοια κι όχι με τη γεωμετρι­κή. Τη σφαιρικότητα της γης, με τη σύγχρονη έννοια, φαίνεται ότι δεν την είχαν υποψιαστεί έως τον δέκατο έβδομο αιώνα!» Ό χι μόνο την είχαν υποψιαστεί, αλλά δούλευαν με βάση τόσο τη σφαιρικότητα της γης όσο και με τη δύναμη που αποκαλούσαν «επί το μέσον φορά», που ήταν βέβαια η βαρύτητα. Ακόμη και την υπόθεση για

25

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλους κατοικημένους τόπους έκανε ο Γεωγράφος.Εν τέλει δεν έχει τόση σημασία τι ακριβώς επρέσβευαν

οι Έλληνες του παρελθόντος αλλά το ότι το επρέσβευαν επ ί εκατοντάδες χρόνια και ήταν μέρος της βασικής και εγκύ­κλιας εκπαίδευσής τους! Δηλαδή ο Στράβων μας διδάσκει μεταξύ άλλων ότι ο Ερατοσθένης, ο Ίππαρχος και, σε μι­κρότερη κλίμακα, ο Πυθαγόρας και Δημόκριτος, δεν απο- τελούσαν αυτοτελείς και ξεχωριστές, απομονωμένες ιδιο­φυίες μέσα σε έναν αστερισμό κοινοτοπιών και σχηματι- κότητας, αλλά ήταν μέρη και μέλη του εκπαιδευτικού μηχανισμού ολόκληρου του αρχαίου κόσμου, πολλούς αιώ­νες μετά τη φυσική τους ακμή.

ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. Ο Στράβων αποτελούσε προσφι­λές και χρηστικό μου ανάγνωσμα ήδη από το 1972. Ε π ί­κεντρο της σπουδής μου ήταν βέβαια το έβδομο βιβλίο και τα περί Μικρασίας χρησιμότατα σποράδην. Επειδή γράφει μια στρωτή κοινή Ελληνική, θεώρησα σκόπιμο να αφαιρέ- σω τα πολλά επεξηγηματικά και αναφορικά στοιχεία και να παραδώσω ένα κείμενο με κάποια ελλειπτικότητα, ώστε το αρχαίο με το νεοελληνικό κείμενο να παρουσιάζουν τις μικρότερες δυνατές διαφορές, τόσο στην ορολογία όσο και στο μήκος της πρότασης. Το θεώρησα κάπως και ως συμβολή στην αναβάθμιση του επιστημονικού λόγου, ως φόρο τιμής στην αρχαία Ελληνική. Τα τοπωνύμια δεν τα μετέβαλα επί το νεοελληνικότερο. Οι Παρθυαίοι δεν έγιναν Πάρθοι και οι χώρες Κελτική, Ατροπατηνή, Ινδική κ.ο.κ. παρέμειναν ως είχαν. Θεός Καίσαρ είναι ο Ιούλιος Καίσαρ, και Σεβαστός Καίσαρ ο Οκταβιανός Αύγουστος. Το μίλι είναι το Ρωμαϊκό μίλι, δηλαδή χίλια διπλά βήματα — για απλό λογαριασμό, ο αναγνώστης ας το υπολογίσει ενάμισι χιλιόμετρο. Το στάδιο του Στράβωνα το λογαριάζουν στην τάξη των εκατόν ενενήντα ενός και κάτι μέτρων. Στη θέση

26

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του αναγνώστη θα το υπολόγιζα διακόσια μέτρα αφαιρώ- ντας έπειτα ένα μικρό ποσοστό, ένα 5% . Για μικρότερα μεγέθη, ο πήχυς είναι ενάμισο πόδι, και το πόδι, απλου- στευτικά, τριάντα εκατοστά. Η οργιά, έξι πόδια. Ο Στρά­βων ονομάζοντας πόλη, πολίχνη, πολίχνιον, κώμη, κώ- μιον, έρυμα, φρούριον, γάζα, κτίσμα και τα συναφή εννοεί κάθε φορά απολύτως συγκεκριμένη μορφή οικισμού. Γενι­κά κράτησα την ίδια ορολογία, συχνά μεταφράζοντας το κώμιον «χωριουδάκι» και το έρυμα «οχυρή κώμη». Οι όροι είναι περισσότερο νομικοί της αρχαιότητος και περιέχουν έντονο το ιδιοκτησιακό καθεστώς: μια πόλη έχει κώμες, αλλά καμία κώμη δεν έχει «χώρα». Σπανίως μετέφρασα «Μεσόγειο» την προσφιλή έκφραση του Αμασηνού «η θά- λασσά μας». «Στενά» είναι πάντοτε οι Στήλες, δηλαδή το Γιβραλτάρ, και Πορθμός το στενό της Μεσσήνης. Μερικές φορές αφέθηκα στις διαφορές που επέβαλε το ίδιο το ύφος του κειμένου. Σχετικά με τα εθνογενετικά, τη λέξη έθνος συνήθως μεταφράζω ως «γένος», αλλά σε ανατολίζουσες περιοχές, πολυπληθείς, μεταφράζω επίσης «λαός». Για τον Στράβωνα λ.χ. η Κύζικος είναι η πρωτεύουσα της Κυζι- κηνής χώρας, οι κάτοικοί της, ανεξαρτήτως προέλευσης, είναι Κυζικηνοί και δρουν ως κάτοικοι συγκεκριμένης χώ ­ρας: η πόλη-κράτος όχι μόνο δεν έχει ξεχαστεί, αλλά πα­ρουσιάζεται ως ζώσα πραγματικότητα — ίσως ο Γεωγρά­φος μας να αρχαιολογεί κάπως. Όσο για τα εκατοντάδες παραθέματα από τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Ησίοδο, τους Τραγικούς και από δεκάδες ακόμη ποιητές και λογο­γράφους, τα μετέφρασα ελεύθερα, και μάλιστα υπάρχει περίπτωση το ίδιο χωρίο να το βρείτε μεταφρασμένο υπό παραλλαγή. Όλες τις θεωρώ νόμιμες, αναγκαστικά διαφο­ρετικές από τη χρονική απόσταση της μετάφρασης και από την ισοτιμία της ποιητικής αδείας. Θα ήμουν ευτυχής, εάν, παρ’ όλα τα προβλήματα και τις όποιες αβλεψίες, η πα-

27

Μ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ρούσα μετάφραση συντελέσει στην αναβάθμιση του Στρά­βωνα και στην επανεκτίμησή του στα πλαίσια του Ελλη­νικού χειμώνα.

28

Τ Ω Ν ΣΤΡΑΒΩ ΝΟ Σ ΓΕΩ ΓΡΑΦ ΙΚ Ω Ν Κ Ε Φ Α Α Α ΙΑ

Μ

Τ Ω Ν ΣΤΡΑ ΒΩ ΝΟ Σ ΓΕΩ ΓΡΑΦ ΙΚ Ω Ν

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΑ

A"Οτι ονκ έκτος φιλοσοφίας ή γεωγραφική πραγματεία,

ότι καί "<Ομηρος αυτή πανταχοϋ των επών φαίνεται χρώμένος, οτι οί πρότερον αυτή χρησάμενοι ελλιπώς ή άναρθρώτως ή έσφαλμένως ή ψενδώς η τοΐς αντοϊς άσνμφώνως είρήκασιν. έλεγχοι και αποδείξεις τον εικό­τως αυτόν οντω κρίνειν. κεφαλαιώδεις λόγοι πάσης οικουμένης σνντόμως νποτνπονντες την διάθεσιν. πίστις είκότων και τεκμηρίων βεβαίων τον κατά μέρη την γην και την θάλασσαν ένηλλάχθαι και εις άλληλας μετατε- θηναι.

ΒΈν τω δεντέρω κατά λέξιν προβαλλόμενος τα Έρα­

τοσθένους δίαιτα και διελέγχει όσα μη όρθώς εϊρηται η διήρηται η διαγέγραπταί' και Ίππαρχον δε των πολλών μιμνησκεται έπιλαμβανόμένος, και έπι τέλει έκθεσις σύντομος και τρόπον τινα σννοιρις της όλης πραγμα­τείας, τοντ ’ έστι τής γεωγραφικής Ιστορίας.

Γλείπει

ΔΈν τω τετάρτω τα περί Γαλλίαν και Ιβηρίαν και όσα

διείργουσιν αί 'Άλπεις τής Ιταλίας ένδον, έν οΐς και

30

ΤΩ Ν ΣΤΡΑΒΩ ΝΟ Σ ΓΕΩ ΓΡΑΦ ΙΚ Ω Ν

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΑ

AΗ γεωγραφική πραγματεία δεν είναι εκτός φιλοσοφίας.

0 Όμηρος φαίνεται να γεωγραφεί παντού στο έργο του. Οι προηγούμενοι τη χρησιμοποίησαν ελλιπώς ή χωρίς σύστη­μα ή εσφαλμένα ή ψευδώς ή χωρίς να συμφωνούν μεταξύ τους. Κριτική και αποδείξεις ότι ο ίδιος κρίνει σωστά. I’ενικές περιγραφές όλης της οικουμένης που δείχνουν με συντομία τα προβλήματα. Προσκόμιση αποδείξεων και βέβαιων γνωμών ότι σε μερικά μέρη γη και θάλασσα άλλαξαν θέση και ήρθαν η μια στη θέση της άλλης.

ΒΣτο δεύτερο βιβλίο παρουσιάζει λεπτομερώς τον Ερα­

τοσθένη, κρίνει και ελέγχει όσα δεν αναφέρει ορθά ή όσα χωρίζει λάθος ή έχει απορρίψει. Συχνά χρησιμοποιεί τον Ίππαρχο, του οποίου αναφέρει πολλά χωρία. Στο τέλος, σύντομη έκθεση και κατά έναν τρόπο σύνοψη όλης της πραγματείας, δηλαδή της γεωγραφικής ιστορίας.

ΓΛείπει.[Περιγραφή της Ιβηρίας.]

ΔΣτο τέταρτο τα σχετικά με τη Γαλλία και Ιβηρία και

όσα χωρίζουν από μέσα οι Αλπεις της Ιταλίας. Ανάμεσά

31

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Βρεττανία και τών ώκεανιτίδων νήσων τινές, οσαι και δοκονσιν οίκεϊσθαι, και βαρβάρων χώραν και έθνη παροικονντα του Ίστρον πέραν.

ΕΈν τω πέμπτα) τά περί Ιταλίαν από της υπώρειας των

Άλπεων μέχρι του Σικελικού πορθμού και Ταραντίνου κόλπου και του ΓΙοσειδωνιάτου, ες οΐς Βενετία, Αιγου- ρία, Πικηνόν, Τονσκία, 'Ρώμη, Καμπανία, Λευκανία, Άπονλία, και όσαι νήσοι τη ταύτη θαλάσση παράκεινται

άπο Γενονσών μέχρι Σικελίας.ζ

Έν τω έκτω τα εφεξής τής Ιταλίας και τα εντός τον Άδρία μέχρι Μακεδονίας, εν οίς Άπονλία Καλαβρία και

όσα κατά τον Ίόνιον κόλπον άμα ταΐς παρακειμέναις νήσοις άπο Σικελίας έως των Κεραύνιων, κάκ τον άλλον μέρους έως Καρχηδόνος και των ταύτη παρακειμένων νησιδίων.

ΖΈν τω έβδόμω λέγει της Ευρώπης τα λειπόμενα μέρη'

έστι δε τα προς έω πέραν τοϋ 'Ρήνον μέχρι του Τανά'ιδος και τον στόματος της Μαιώτιδος λίμνης, και όσα μεταξύ τον Άδρίον και των αριστερών της Ποντικής θαλάσσης μερών απολαμβάνει προς νότον μέχρι της 'Ελλάδος και της Προποντίδος 6 Ίστρος, έν οίς και Μακεδονία πασα.

ΗΈν τώ όγδόω λέγει τα της Ευρώπης, Μακεδονίας τά

λειπόμενα καί Ελλάδα πάσαν έν ή και έγχρονίζει διά το πολύγνωστον της χώρας, διακριβών και ευκρινή ποιών τά αδιακρίτως και άδιορίστως ΰπό τών ποιητών τε και ιστορικών περί τών ταύτη πόλεων είρημένα, και μάλιστα έν καταλόγω τε και άλλοθι πολλαχοϋ της ποιήσεως.

θΈν τώ ένάτω περί της 'Ελλάδος, Αθηνών μάλιστα

πανηγνρικήν έκφρασιν, και Βοιωτίαν και Θετταλίαν

32

ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

τους, η Βρετανία και μερικά νησιά του Ωκεανού, όσα φαίνεται να κατοικούνται, χώρες και λαοί βαρβάρων που ζουν πέραν του Ίστρου.

ΕΣτο πέμπτο η Ιταλία από τους πρόποδες των Άλπεων

έως τον Σικελικό πορθμό και τον Ταραντίνο κόλπο και τον Ποσειδωνιάτη. Ανάμεσα τους, Βενετία, Λιγουρία, Πικη- νόν, Τουσκία, Ρώμη, Καμπανία, Λευκανία, Απουλία και όσα νησιά στη θάλασσα βρίσκονται από τους Γενούσους έως τη Σικελία.

ΣΤΣτο έκτο τα υπόλοιπα της Ιταλίας και τα εντός του

Αδρία έως τη Μακεδονία. Εδώ, Απουλία, Καλαβρία και όσα είναι μέσα στον Ιόνιο κόλπο μαζί με τα κοντινά νησιά από τη Σικελία έως τα Κεραύνια, από το άλλο μέρος έως την Καρχηδόνα και τα εκεί νησιά.

ΖΣτο έβδομο αναφέρει τα υπόλοιπα μέρη της Ευρώπης.

Κίναι δηλαδή τα μετά τον Ρήνο έως τον Τάναϊ και την εκβολή της Μ αιώτιδας λίμνης, και όσα είναι ανάμεσα στον Αδρία και στα αριστερά της θάλασσας του Πόντου που ο Ίστρος περιορίζει προς νότο έως την Ελλάδα και την ΙΙροποντίδα. Ανάμεσα σε αυτές και όλη η Μακεδονία.

ΗΣτο όγδοο μιλάει για Ευρώπη, τα υπόλοιπα της Μακε­

δονίας και όλη την Ελλάδα. Εδώ είναι αναλυτικός, επειδή η χώρα έχει πολλές μαρτυρίες. Εξακριβώνει και ξεκαθαρίζει αυτά τα μπλεγμένα και ανερμάτιστα που οι ποιητές και οι ιστορικοί έχουν πει για τις πόλεις της, ειδικά στον [Ομη­ρικό] κατάλογο και σε πολλά ακόμη ποιητικά έργα.

ΘΣτο ένατο πάλι περί Ελλάδος και μια πανυγηρική πε­

ριγραφή των Αθηνών. Επίσης Βοιωτία και Θεσσαλία με

33

ΣΤΡΑΒΩΝ

μετά της παραλίας ταύτης.I

Τό δέκατον περιέχει Αιτωλίαν και τάς παρακειμενας νήσους, ετι δέ Κρήτην πασαν, ή και μάλιστα έγχρονίζει, νόμιμα τε αύτης διηγούμενος καί των Κουρητών, πρός δε και των Ί δα ίων δακτύλων την έν αυτή γένεσιν και τιμήν και όργια έπεξιών και το ίδιον δέ γένος Στράβων από Κρήτης λέγει· έτι δέ και τάς περί Κρήτην νήσους πολλας ούσας περιέχει το βιβλίον, έν αίς εισι και αί Σποράδες και των Κυκλάδων ενιαι.

ΙΑΤό ενδέκατον άρχεται μέν της Ασίας, του Τανάιδος

από των αρκτικών μερών άνωθεν άρχομένου διαιρεΐν την Ευρώπην της Ασίας, περιέχει δέ το βιβλίον και τά παρακείμενα έθνη ταϊς άρχαϊς αύτοϋ πρός τη ανατολή και μεσημβρία, ή και Ασία έστίν. έστι δέ τη δε έθνη βάρβαρα τά τώ βιβλίω έγκείμενα όσα παροικεί τό Καυκάσιον όρος, έν οίς Αμαζόνες τε και Μασσαγέται, Σκύθαι και Αλβανοί και Ίβηρες, Βακτριανοί, Κάσπιοι, Μηδοι, Πέρσαι, Αρμενίαι δύο έως τής Μεσοποταμίας· έχει δέ και Τρωγλοδύτας και Ηνιόχους ουτω λεγάμενα έθνη, και Σκηπτούχους, Σοάνας, Ασσυρίους, Πολυφά­γους, Ναβιανούς, Σιρακούς, Ταπύρους. έπεμνήσθη δέ Ιάσονος και Μήδειας και ών έκτισαν πόλεων ετι δέ Ξέρξον και Μιθριδάτον καί Αλεξάνδρου του Φιλίππου.

IBΤο δωδέκατον περιέχει τά υπόλοιπα της Ποντικής

χώρας και εφεξής Καππαδοκίαν, Γαλατίαν, Βιθυνίαν, Μυσίαν, Φρυγίαν, Μαιονίαν, και προ τούτων Σινωπίδα, πόλιν Ποντικήν, και Ήράκλειαν και Α μάθειαν έτι Ίσανρίαν, Λυκίαν, ΙΊαμπυλίαν, Κιλικίαν μετά τών πα­ρακειμένων νήσων και ορών και ποταμών.

ΙΓΤό τρισκαιδέκατον περιέχει της Ασίας τά από τής

34

ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

την παραλία της.I

Το δέκατο περιέχει Αιτωλία και τα παρακείμενα νησιά. Ακόμη όλη την Κρήτη την οποία μάλιστα περιγράφει λεπτομερώς. Διηγείται τους νόμους της, τα περί Κουρη­τών κι επιπλέον μιλάει για τους Ιδαίους δακτύλους, τη γένεσή τους εκεί, την αξία και τις τελετές τους- και τη γενιά του ο Στράβων τη συνδέει με την Κρήτη. Το βιβλίο περιέχει και πολλά νησιά γύρω από την Κρήτη, όπως Σποράδες και μερικές από τις Κυκλάδες.

ΙΑΤο ενδέκατο περιγράφει την Ασία. Αρχίζει από τον

Τάναϊ στα βόρεια μέρη και χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία. Περιέχει το βιβλίο τους λαούς που βρίσκονται από εκεί προς ανατολή και νότο, όπου και απλώνεται η Ασία. Είναι τα βάρβαρα έθνη μέσα στο βιβλίο, που κατοικούν το Καυκάσιο όρος, όπου Αμαζόνες, Μασσαγέτες, Σκύθες, Αλβανοί, Ίβηρες, Βακτριανοί, Κάσπιοι, Μήδοι, ΓΙέρσες, οι δύο Αρμενίες έως τη Μεσοποταμία. Περιέχει επίσης Τρωγλοδύτες και Ηνιόχους (έτσι λέγονται αυτοί οι λαοί), Σκηπτούχους, Σοάνες, Ασσυρίους, Πολυφάγους, Ναβια- νούς, Σιρακούς, Ταπύρους. Αναφέρει επίσης τον Ιάσονα, τη Μήδεια και τις πόλεις που έκτισαν. Μνημονεύει επίσης Ξέρξη, Μιθριδάτη και Αλέξανδρο του Φιλίππου.

IBΤο δωδέκατο περιέχει τα υπόλοιπα της χώρας του

Πόντου και στη σειρά Καππαδοκία, Γαλατία, Βιθυνία, Μυσία, Φρυγία, Μαιονία και, πριν από αυτά, τη χώρα της Σινώπης, πόλης του Πόντου, την Ηράκλεια και την Αμάσεια. Ακόμη Ισαυρία, Λυκία, Παμπυλία, Κιλικία με τις κοντινές νήσους, βουνά και ποταμούς.

ΙΓΤο δέκατο τρίτο περιέχει από την Ασία τα κάτω από

35

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Προποντίδος κάτωθεν, από Κυζίκου άρχόμενον, και εφεξής την ταύτη παραλίαν πάσαν και ε ’ί τινες νήσοι ΰπάρχουσιν έγχρονίζει δέ μάλιστα τη Τροία, εί και έρημος, διά το επίσημον αυτής και πολνθρνλητον εκ τοϋ πολέμου.

ΙΑΤο τεσσαρεσκαιδεκατον περιέχει τάς Κυκλάδας νήσους

και την αντίπεραν χώραν, έν ή Παμφυλία Ισανρία Λνκία IΙισιδία Κιλικία έως Σελεύκειας της Συρίας, και της Άσίας της ιδίως Ιωνίας λεγομένης.

ΙΕΤο πεντεκαιδέκατον περιέχει ’Ινδίαν και Περσίδα.

ι ςΤο έκκαιδέκατον περιέχει την ’Ασσυριών χώραν, έν ή

Βαβυλών και Νίσιβις, πόλεις μέγιστα, και την Αδια- βηνην και Μεσοποταμίαν, Συρίαν πάσαν, Φοινίκην, Παλαιστίνην, ’Αραβίαν πάσαν και δσα της :Ινδικής τη ’Αραβία συνάπτει, και την Σαρακηνών, ην Σκηνήτιν

καλεϊ, και πάσαν την παρακειμένην τη τε νεκρφ θα­λάσση και τη έρυθρα.

ΙΖΤο έπτακαιδέκατον περιέχει Αίγυπτον πάσαι και

Λιβύην πάσαν.

36

ΤΩΝ ΣΤΡΑΒΩΝΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΑ

την Προποντίδα, αρχίζοντας από την Κύζικο, και στη σειρά πιάνει όλη την παραλία και όποια νησιά υπάρχουν ανάμεσα. Επιμένει ιδίως στην Τροία, αν και είναι έρημη, επειδή ήταν φημισμένη και πολυθρύλητη από τον [ΤΡ ωικό] πόλεμο.

ΙΔΤο δέκατο τέταρτο περιέχει τις Κυκλάδες νήσους και

την αντίπερα χώρα, όπου η Παμφυλία, Ισαυρία, Λυκία, Πισιδία, Κιλικία, έως τη Σελεύκεια της Συρίας και την Ασία που τη λένε Ιωνία.

ΙΕΤο δέκατο πέμπτο περιέχει Ινδία και Περσία.

ΙΣΤΤο δέκατο έκτο περιέχει τη χώρα των Ασσυριών, όπου

Βαβυλών και Νίσιβις, πολύ μεγάλες πόλεις, την Αδιαβηνή και τη Μεσοποταμία, όλη τη Συρία, τη Φοινίκη, την Πα­λαιστίνη, όλη την Αραβία και τα μέρη όπου γειτονεύει η Αραβία με την Ινδία, τη χώρα των Σαρακηνών, που απο- καλεί Σκηνίτιδα, και όλη τη χώρα που βρίσκεται δίπλα στη Νεκρά και στην Ερυθρά θάλασσα.

ΙΖΤο δέκατο έβδομο περιέχει όλη την Αίγυπτο και όλη

την Λιβύη.

37

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

1. Έπει δέ ή Εύβοια παρά πάσαν την παραλίαν ταύτην παραβέβληται την από Σουνίου μέχρι Θετταλίας, πλήν των άκρων εκατέρωθεν, οίκεϊον άν ε ’ίη συνάγαι τοΐς είρημένοις τά περι την νήσον, εΐθ ’ οντω μεταβηναι πρός τε τά Αίτωλικά και τά Ακαρνανικά, άπερ λοιπά έστι των της Ευρώπης μερών.

2. Παραμηκης μέν τοίννν έστιν η νήσος έπι χιλίους σχεδόν τι και διακοσίονς σταδίους άπό Κηναίον πρός Γεραιστόν, τό δέ πλάτος ανώμαλος, κατά δέ τό πλέον όσον πεντηκοντα και εκατόν σταδίων, τό μέν ούν Κη- ναιον έστι κατά Θερμοπυλας και τά έξω Θερμοπυλών επ ’ ολίγον, Γεραιστός δέ και Πεταλία πρός Σουνίω. γίνεται ούν άντίπορθμος τη τε Α ττική και Βοιωτία και Λοκρίδι και τοΐς Μαλιεϋσι. διά δέ την στενότητα και τό λεχθέν μήκος υπό τών παλαιών Μάκρις ώνομάσθη. συνάπτει δέ

C.445 τη ηπείρω κατά Χαλκίδα μάλιστα, κυρτή προπίπτονσα πρός τούς κατά την Ανλίδα τόπους της Βοιωτίας και ποιούσα τον Εύριπον, περι ον διά πλειόνων είρήκαμεν, σχεδόν δέ τι και περι τών άντιπόρθμων άλληλοις τόπων κατά τε την ήπειρον και κατά την νήσον έφ ’ έκάτερα του

40

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

1. Επειδή η Εύβοια, κατά μήκος όλης της παραλίας της (εκτός από τις δύο άκρες της, πάνω και κάτω 1) είναι παράλληλη με την ακτή από το Σούνιο ως τη Θεσσαλία, μου φαίνεται σωστό να συνεχίσω με την περιγραφή του νησιού πρώτα, κι έπειτα να προχωρήσω στην Αιτωλία και την Ακαρνανία, στο τελευταίο δηλαδή μέρος της Ευρώπης που απόμεινε να περιγράφω.

2. Το νησί είναι μακρόστενο κι έχει μήκος κάπου χίλια διακόσια στάδια από το Κήναιο στον Γεραιστό' το πλάτος της ποικίλλει, πάντως το φαρδύτερο μέρος της είναι εκατόν πενήντα στάδια. Το Κήναιο βρίσκεται απέναντι από τις Θερμοπύλες, και μάλιστα κάπως έξω από αυτές, ενώ ο Γεραιστός και η Πεταλία απέναντι από το Σούνιο. Δη- μιουργούνται, λοιπόν, στενά θαλάσσια περάσματα με τη γη της Αττικής, της Βοιωτίας, της Λοκρίδας και με τη χώρα των Μαλιέων. Εξαιτίας της στενότητας και του μήκους, οι παλαιοί ονόμαζαν το νησί «Μάκρις». Κοντότε­ρα προς τη στεριά πλησιάζει στη Χαλκίδα, όπου κάνει απότομη καμπύλη προς την περιοχή της Αυλίδας στη Βοιωτία, διαμορφώνοντας τον Εύριπο. Για τον Εύριπο τα είπαμε μάλλον εκτεταμένα2, καθώς επίσης είπαμε για τους τόπους που βρίσκονται αντίπερα κατά μήκος του στενού, τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική

41

ΣΤΡΑΒΩΝ

Ενρίπου, τά τε εντός καί τά εκτός, εί δέ τι έλλέλειπται, νυν προσδιασαφήσομεν. και πρώτον, οτι της Εύβοιας τά Κοίλα λέγουσι τα μεταξύ Αϋλίδος και των περί Γεραι- στόν τόπω ν κολποϋται γάρ ή παραλία, πλησιάζουσα δέ τη Χαλκίδι κνρτονται πάλιν προς την ήπειρον.

3. Ον μόνον δέ Μάκρις έκλήθη ή νήσος, αλλά και Άβαντίς. Εύβοιαν γοϋν είπών ο ποιητής τους άπ ’ αυτής Ενβοέας ουδέποτε είρηκεν, άλλ ’ Άβαντας αεί'

“οι δ ’ Εύβοιαν έχον μένεα πνείοντες Ά βαντες.”

(6 ~ ο? ff 9 */Α Ο *' 99τω ο α μ Ά ρ α ν τ ε ς επ ο ν τ ο .

φησϊ δ ’ ’Αριστοτέλης εξ ”Λβας τής Φωκικής θρακας όρμηθέντας έποικήσαι την νήσον και έπονομάσαι Άβαν- τας τούς έχοντας αυτήν οί δ ’ από ήρωός ψασι, καθάπερ και Εύβοιαν άπό ηρωίνης, τάχα δ ’ ώσπερ Βοός αυλή λέγετα ι τι άντρον έν τή προς Αίγαϊον τετραμμένη παραλία, όπου την Ίώ ψασι τεκεϊν Έπααρον, καί ή νήσος άπό τής αυτής αιτίας έσχε τοντο τοϊίνομα. και "Οχη δέ εκαλείτο η νήσος, και έστιν ομώνυμον αυτή τό μέγιστον τών έντανθα ορών. και Έλλοπία δ ’ ώνομάσθη άπό Έλλοπος τον Ίωνος· οί δέ Αίκλον καί Κόθου άδελφόν φασιν, δς καί την Έλλοπίαν κτίσαι λέγεται, χωρίον έν τή Ώρία καλουμένη τής Ίστιαιώτιδος προς τω Τελεθρίω όρει, καί την Ιστίαιαν προσκτήσασθαι καί την ΙΊεριάδα καί Κήρινθον καί Αιδηψόν καί Όροβίας, έν ω μαντεΐον ήν άχρενδέστατον ήν δέ μαντεΐον τοϋ Σελινουντίου Απόλλωνός· μετώκησαν δ ’ εις την Ιστίαιαν οί Έλλο-

πιεϊς, καί ηνξησαν την πόλιν Φιλιστίδου τον τυράννου βιασαμένου μετά τά Αευκτρικά. Δημοσθένης δ ’ υπό Φίλιππου κατασταθήναι τύραννόν ψησι καί τών Ώρει- τών τον Φιλιστιδην οντω γάρ ώνομάσθησαν ύστερον οί

42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

χώρα, μέσα και έξω από τον Εύριπο3. Αν τώρα κάτι μας διέφυγε, εδώ θα το ξεκαθαρίσουμε. Πρώτα, ότι Κοίλα της Εύβοιας λένε τα μέρη μεταξύ Αυλίδας και Γεραιστού. Εδώ η παραλία κοιλαίνεται κι όσο πλησιάζει προς τη Χαλκίδα κλίνει πάλι προς τη στεριά.

3. Το νησί δεν ονομάστηκε μόνο «Μάκρις» αλλά και «Αβαντίς». Ο ποιητής μνημονεύει την Εύβοια, αλλά ποτέ δεν αποκαλεί τους κατοίκους της Ευβοείς· μιλάει πάντοτε για Αβαντες"

την Εύβοια κρατώντας οι αγέρωχοι Άβαντες4.

Κ ι αυτόν ακολουθούσαν οι Άβαντες5.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει6 πως από την Άβα τη Φωκική ξεκίνησαν Θράκες, εγκαταστάθηκαν στο νησί και ονόμα­σαν Αβαντες τους κατοίκους της. Αλλοι λένε πως ονομά­στηκε έτσι προς τιμήν κάποιου ήρωα, καθώς εξάλλου και η Εύβοια από μία ηρωίδα7. Πάντως, μια σπηλιά στην παρα­λία προς το Αιγαίο ονομάζεται Βοός αυλή και εκεί λέγεται πως η Ιώ γέννησε τον Έπαφο και το νησί πήρε το όνομά του από αυτή την αιτία8. Το νησί ονομαζόταν επίσης Ό χη — έτσι λέγεται το μεγαλύτερο από τα βουνά του. Ονομά­στηκε και Ελλοπία, από τον Έλλοπα, τον γιο του Ίωνα. Αλλοι λένε ότι είχε αδέλφια τον Άικλο και τον Κόθο" λένε, ακόμη, ότι έχτισε την Ελλοπία, ένα μέρος στην Ωρία της Ισταιώτιδας χώρας κοντά στο βουνό Τελέθριο, και ότι κατέκτησε επίσης την Ιστιαία, την Περιάδα, την Κήριν- θο, την Αιδηψό και τις Οροβίες. Αυτές είχαν μαντείο αλά­θητο, αφιερωμένο στον Σελινούντιο Απόλλωνα. Οι Ελλο- πιείς συγκεντρώθηκαν στην Ιστιαία και μεγάλωσαν την πόλη μετά τη μάχη των Λεύκτρων9, πιεσμένοι από τον τύραννο Φιλιστίδη. Ο Δημοσθένης αναφέρει10 πως ο Φιλι- στίδης έγινε τύραννος και των Ωρειτών, από τον Φίλιππο.

43

ΣΤΡΑΒΩΝ

Ίστιαιεΐς, καί ή πόλις αντί Ίστιαίας Ώρεός' ένιοι δ ’ ν π ’ ’Αθηναίων άποικισθηναί φασι την Ίστίαιαν από τον

δήμον τον Ιστιαιέων, ώς και από τον Έρετριέων την Ερέτριαν. Θεόπομπος δέ φησι Περικλέονς χειρουμένον Εύβοιαν τούς Ίστιαιεΐς καθ’ ομολογίας εις Μακεδονίαν μεταστηναι, δισχιλίονς δ ’ εξ ’Αθηναίων ελθόντας τον Ώρεόν οίκησαι, δήμον οντα πρότερον τών Ιστιαιέων.

4. Κεΐται δ ’ υπό τω Τελεθρίω ορει έν τώ Δρυμώ C.446 καλονμένφ παρά τον Κάλλαντα ποταμόν έπι πέτρας

υψηλής, ώστε τάχα καί διά τό τούς Έλλοπιεΐς όρείους είναι τούς προοικησαντας έτέθη τοΰνομα τοϋτο τή πόλει- δοκεΐ δέ καί ό Ώρίων ενταύθα τραφείς οΰτως όνομασθη- var ένιοι δέ τους Ώρείτας πόλιν έχοντας ιδίαν φασί πολεμουμένονς υπό τών Έλλοπιέων μεταβηναι καί σννοικησαι τοΐς Ίστιαιεϋσι, μίαν δέ γενηθεΐσαν πόλιν άμφοτέροις χρήσασθαι τοΐς όνόμασι, καθάπερ Λακεδαί- μων τε καί Σπάρτη ή αυτή. εΐρηται δ ’ ότι καί έν Θετταλία Ίστιαιώτις από τών άνασπασθέντων ένθένδε υπό ΙΙερραιβών ώνόμασται.

5. Έ πεί ό ’ η Έλλοπία την αρχήν από της Ίστιαίας καί τον Ώρεον προσηγάγετο ημάς ποιήσασθαι, τά σννεχη λέγωμεν τοΐς τόποις τοντοις. έστι δ ’ έν τώ Ώρεώ του'τω τό τε Κήναιον πλησίον καί ε π ’ αύτώ τό Δΐον καί Άθηναι at Διάδες, κτίσμα Αθηναίων, ύπερκεί- μενον τον επί Κϋνον πορθμοϋ' εκ δέ του Δ ίον Κάναι της Αίολίδος άπωκίσθησαν ταϋτά τε δή τά χωρία περί την Ίστίαιάν έστι καί έτι Κήρινθος πολείδιον επί τη Οα- λάττη· εγγύς δέ Βονδορος ποταμός ομώνυμος τω κατά την Σαλαμίνα ορει τώ πρός τη ’Αττική.

6. Κάρυστος δέ έστιν υπό τώ ορει τη "Οχη· πλησίον

44

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Έ τσι ονομάστηκαν αργότερα οι κάτοικοι της Ιστιαίας και η πόλη αντί Ιστιαία ονομάστηκε Ωρεός. Μερικοί γράφουν ότι η Ιστιαία αποικίστηκε από Αθηναίους που κατάγονταν από τον δήμο των Ιστιαίων, καθώς η Ερέτρια από τους Ερετριείς. Ο Θεόπομπος λέει" πως, όταν ο Περικλής κα­τακτούσε την Εύβοια, οι Ιστιαιείς έκαναν συμφωνία και μετοίκησαν στη Μακεδονία, ενώ δύο χιλιάδες Αθηναίοι ήρθαν και κατοίκησαν τον Ωρεό, αυτοί που αποτελούσαν (στην Αττική) τον δήμο των Ιστιαίων.

4. Κάτω από το Τελέθριο όρος, κοντά στον ποταμό Κάλλαντα, στον λεγόμενο Δρυμό, σε υψηλό βράχο, είναι χτισμένη η πόλη. Οι πρώτοι κάτοικοι, οι Ελλοπιείς, ήταν ορεσίβιοι και έτσι έδωσαν στην πόλη τέτοιο όνομα. Υπάρ­χει επίσης η άποψη πως εδώ μεγάλωσε ο Ωρίων και πήρε το όνομά του από τον τόπο του12- μερικοί λένε ότι και οι Ωρείτες είχαν πόλη δική τους, αλλά μετά από πόλεμο με τους Ελλοπιείς ήρθαν και συνοίκησαν στην πόλη των I- στιαίων, που από τότε έφερε και τα δύο ονόματα, ακριβώς όπως η Λακεδαίμων λέγεται και Σπάρτη. Έ χει ειπωθεί13 πως η Ισταιώτις στη Θεσσαλία έχει ονομαστεί έτσι από κατοίκους που τους μετέφεραν από εδώ οι Περραιβοί.

5. Επειδή η Ελλοπία με παρακίνησε ν’ αρχίσω τη δι­ήγηση από την Ιστιαία και τον Ωρεό, ας συνεχίσω με τη γύρω περιοχή τους. Σ ’ αυτό τον Ωρεό κοντά βρίσκεται το Κήναιο και πάνω του το Δίο14 και οι Διάδες Αθήνες, που έχτισαν οι Αθηναίοι- αυτές βρίσκονται πάνω από τα στενά του Κύνου. Από το Δίο στάλθηκε η αποστολή που αποίκισε τις Κάνες στην Αιολίδα. Αυτά τα μέρη βρίσκονται στην περιοχή της Ιστιαίας και εκεί υπάρχει πόλισμα στην ακτή, η Κήρινθος. Εκεί βρίσκεται και ο ποταμός Βούδορος, ομώνυμος του βουνού της Σαλαμίνας που είναι κοντά στην Αττική.

6. Η Κάρυστος βρίσκεται κάτω από το βουνό Όχη·

45

ΣΤΡΑΒΩΝ

δέ τά Στύρα καί το Μαρμάρων, έν ώ τό λατόμων τών Καρυστίων κιόνων, Ιερόν εχον ’Απόλλωνος Μαρμαρίνον, όθεν διάπλους εις Άλας τάς Άραφηνίδας. έν δέ τη Καρυστω και ή λίθος φύεται ή ξαινομένη και νφαινομέ- νη, ώστε τά ύφη χειρόμακτρα γίνεσθαι, ρυπωθέντα δ ’ εις φλόγα βάλλεσθαι και άποκαθαίρεσθαι τη πλύσει τών λίνων παραπλησίως' ωκίσθαι δέ τά χωρία ταϋτά φασιν υπό τών έκ Τετραπόλεως τής περί Μαραθώνα καί Στειριεω ν κατεστράφη δέ τά Στύρα έν τω Μαλιακώ πολέμω υπό Φαιδρού τοϋ ’Αθηναίων στρατηγού' την δέ χώραν εχουσιν Έρετριεΐς. Κάρυστος δέ έστι καί έν τη Λακωνική τόπος τής Λ'ίγυος προς ’Αρκαδίαν, ά φ ’ ον Καρύστιον οίνον Αλκμάν είρηκε.

7. Γεραιστός δ ’ έν μέν τώ καταλόγω τών νεών ουκ είρηται, μέμνηται δ ’ ό ποιητής όμως αυτοϋ '

“ές δέ Γεραιστόν έννύχιοι κατάγοντο, ”

καί δηλοϊ διότι τοΐς διαίρουσιν έκ τής Α αίας εις την Αττικήν έπικαιρίως κεΐται τώ Σοννίω πλησιάζον τό

χω ρώ ν εχει δ ’ Ιερόν Ποσειδώνος έπισημότατον τών ταύτη καί κατοικίαν άξιόλογον.

8. Μετά δέ τον Γεραιστόν 'Ερέτρια πόλις μεγίστη τής Εύβοιας μετά Χαλκίδα, επειθ ’ ή Χαλκίς μητρόπολις τής νήσον τρόπον τινά, έ π ’ αύτω τώ Εύρίπω ιδρυμένη·

C.447 άμφότεραι δέ προ τών Τρωικών ν π ’ Αθηναίων έκτίσθαι λέγονται, καί μετά τά Τρωικά Άικλος καί Κόθος έξ ’Αθηνών όρμηθέντες ο μέν την ’Ερέτριαν ώκισε, Κόθος

δέ την Χαλκίδα' καί τών Αιολέων δέ τινες άπο τής Πενθίλου στρατιας κατέμειναν έν τή νήσφ, τό δέ παλαιόν

46

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

κοντά είναι τα Στύρα και το Μαρμάριο, εκεί όπου βρίσκε­ται το λατομείο των κιόνων της Καρύστου15 και ιερό του Μαρμαρίνου Απόλλωνα. Εδώ υπάρχει διάπλους προς τις Αραφηνίδες Αλες. Στην Κάρυστο βγαίνει μια πέτρα που ξαίνεται και υφαίνεται, κι αυτό το υλικό το κάνουν πετσέ­τες. Όταν λερωθούν, τις ρίχνουν στη φωτιά και καθαρί­ζουν, ακριβώς όπως, όταν λερώνονται τα λινά, τα πλένουν για να καθαριστούν. Τα μέρη αυτά έχουν κατοικηθεί από ανθρώπους που ήρθαν από την Τετράπολη του Μαραθώνα16 και τους Στειριείς. Τα Στύρα καταστράφηκαν στον Μα- λιακό πόλεμο17 από τον Αθηναίο στρατηγό Φαίδρο. Τη χώρα κατέχουν οι Ερετριείς. Τπάρχει επίσης Κάρυστος στη Λακωνική, στα μέρη της Αίγυος προς την Αρκαδία. Από αυτήν ο Αλκμάν μιλάει για Καρύστιο κρασί18.

7. Ο Γεραιστός δεν αναφέρεται στον Κατάλογο των πλοίων, αλλά ο ποιητής τον μνημονεύει:

Στον Γεραιστό μέσα στη νύχτα φτάσανε19.

Μ’ αυτό δηλώνει ότι γ ι’ αυτούς που ταξιδεύουν από την Ασία στην Αττική, ο τόπος βρίσκεται σε επίκαιρη θέση, αφού είναι κοντά στο Σούνιο. Έ χει και ναό του Ποσειδώ- να, που είναι φημισμένος στην περιοχή, και καλοχτισμένη πόλη.

8. Μετά τον Γεραιστό βρίσκεται η Ερέτρια, η μεγαλύ­τερη πόλη της Εύβοιας μετά τη Χαλκίδα. Η Χαλκίδα είναι κατά κάποιον τρόπο η μητρόπολη της νήσου, χτισμένη πάνω στον Εύριπο. Και οι δύο πόλεις λέγεται ότι χτίστη­καν από τους Αθηναίους πριν από τα Τρωικά, ενώ μετά τα Τρωικά ο Άικλος και ο Κόθος20 ξεκίνησαν από την Αθήνα και αποίκισαν, ο ένας την Ερέτρια, κι ο Κόθος τη Χαλκίδα. Από τους Αιολείς, μερικοί από τη στρατιά του Πενθίλου21 παρέμειναν εδώ, παλαιότερα μάλιστα και Αραβες που ήρ-

47

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί Άραβες οί Κάδμιο σννδιαβάντες. αί 6 ’ ονν πόλεις αύται διαφερόντως αύξηθ είσαι και αποικίας έστειλαν άξιολόγονς εις Μακεδονίαν Ερέτρια μέν γάρ συνώκισε τάς περί Παλλήνην καί τον Άθω πόλεις, ή δέ Χαλκίς τάς νπό Όλννθω, ας Φίλιππος διελυμήνατο. καί τής Ιταλίας δέ καί Σικελίας πολλά χωρία Χαλκιδέων έσ τίν έστάλη- σαν δέ αί άποικίαι αύται, καθάπερ είρηκεν ’Αριστοτέλης, ή νίκα η τών Ίπποβοτών καλονμένη έπεκράτ ει πολιτεία· προέστησαν γάρ αυτής άπό τιμημάτων άνδρες άριστο- κρατικώς άρχοντες, κατά δέ την ’Αλεξάνδρου διάβασιν καί τον περίβολον τής πόλεως ηνξησαν, έντός τείχους λαβόντες τον τε Κάνηθον καί τον Εΰριπον, έπιστήσαντες τή γέφυρα πύργους καί πύλας καί τείχος.

9. Ύπέρκειται δέ τής τών Χαλκιδέων πόλεως το Λήλαντον καλούμενον πεδίον. έν δέ τούτα) θερμών τε ύδάτων είσίν έκβολαί προς θεραπείαν νόσων ευφυείς, οις έχρήσατο καί Σύλλας Κορνήλιος ό τών 'Ρωμαίων ηγε- μώ ν καί μέταλλον δ ’ υπήρχε θαυμαστόν χαλκού καί σιδήρου κοινόν, όπερ ονχ ίστοροϋσιν άλλαχοΰ συμβαϊνον νυνί μέντοι άμφότερα έκλέλοιπεν, ώσπερ καί Αθήνησι τάργυρεΐα. έστι δέ καί άπασα μέν ή Εύβοια εύσειστος, μάλιστα δ ’ ή περί τον πορθμόν, καί δεχομένη πνευμάτων υποφοράς, καθάπερ καί ή Βοιωτία καί άλλοι τόποι, περί ών έμνήσθημεν διά πλειόνων πρότερον. υπό τοιοϋδε πάθους καί ή ομώνυμος τή νήσω πόλις καταποθήναι λέγεται, ης μέμνηται καί Αισχύλος έν τώ Ποντίω Γλαύκα/

“Ενβοΐδα καμπτήν άμφί Κηναίου Διός άκτήν, κατ ’ αυτόν τύμβον άθλιου Αίχα. ”

Χαλκίς δ ’ όμωνύμως λέγεται καί έν Αιτωλία'

48

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

θαν μαζί με τον Κάδμο22. Όλες αυτές οι πόλεις αυξήθηκαν πολύ και έστειλαν αξιόλογες αποικίες στη Μακεδονία. Η Ερέτρια αποίκισε τις πόλεις στην Παλλήνη και στον Άθω, και η Χαλκίδα τις πόλεις που ήταν δεμένες με την Όλυνθο. Όλες αυτές τις διέλυσε ο Φίλιππος23. Αλλά και σε Σικελία και Ιταλία πολλά μέρη είναι των Χαλκιδέων. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Αριστοτέλη24, οι αποικίες αυτές στάλθη­καν τότε που επικρατούσε η κυβέρνηση των Ιπποβοτών25- επικεφαλής ήταν άνθρωποι ανάλογα με το εισόδημά τους και κυβερνούσαν με αριστοκρατικό τρόπο. Τον καιρό που ο Αλέξανδρος άρχιζε την εκστρατεία του26, αύξησαν τον πε­ρίβολο της πόλης, βάζοντας μέσα στα τείχη τον Κάνηθο και τον Εύριπο, στήνοντας στη γέφυρα πύργους, πύλες, τείχος.

9. Πάνω από την πόλη των Χαλκιδέων είναι το λεγό­μενο Λήλαντο Πεδίο. Εδώ βρίσκονται πηγές27 με ζεστό νερό, κατάλληλες για θεραπεία ασθενειών (τις χρησιμοποί­ησε και ο Σύλλας Κορνήλιος, ο Ρωμαίος στρατηγός)- βρί­σκονται και καταπληκτικά μεταλλεία χαλκού και σιδήρου που υπάρχουν από κοινού, πράγμα που δεν μαρτυρείται να συμβαίνει αλλού. Τώρα βέβαια όλα εξαντλήθηκαν, όπως εξάλλου και τα μεταλλεία αργύρου στην Αττική. Η Εύ­βοια όλη είναι σεισμογενής περιοχή, ιδίως κοντά στον πορθμό, και δέχεται ρεύματα αέρα από υπόγεια μέρη, όπως εξάλλου και η Βοιωτία, αλλά και άλλα μέρη, για τα οποία μίλησα εκτενώς28. Από τέτοια φυσική καταστρο­φή βούλιαξε η ομώνυμη πόλη- έτσι λέγεται και μάλιστα αυτήν μνημονεύει και ο Αισχύλος στον ΓΙόντω Γλαύκο:

Την Ευβοίδα, στην κυρτή ακτή του Κήναωυ Λ ία, κοντά στον τύμβο του αθλίου Λ ίχα 29.

Υπάρχει ομώνυμη Χαλκίδα και στην Αιτωλία-

49

ΣΤΡΑΒΩΝ

“Χαλκίδα τ ’ άγχίαλον, Καλυδώνά τε πετρήεσσαν, ”

καί εν τή νυν Ήλείφ'

“βάν δέ παρά Κρουνούς και Χαλκίδα πετρήεσσαν”

οι περι Τηλέμαχον άπιόντες παρά Νέστορος εις την οίκείαν.

10. Ερέτριαν δ ’ οι μέν άπό Μακίστου της Τριφυλίας άποικισθηναί φασιν νπ ’ Έρετριέως, οί 6 ’ άπό της Άθήνησιν Ερέτριας, ή νυν έστιν αγορά· έστι δέ και

περι Φάρσαλαν ’Ερέτρια, έν δέ τη Έρετρική πόλις rjv Τάμυναι, ιερά τον ’Απόλλωνος. Άδμητου δ ’ ίδρυμα λέγεται τό ΐερόν, παρ ’ ώ θητενσαι λέγουσι τον θεόν ένιαυτόν, πλησίον τον πορθμού. Μελανηϊς δ ’ έκαλεϊτο

C.448 πρότερον η ’Ερέτρια και Άρότρια· ταυτης δ ’ έστι κώμη η Αμάρννθος ά φ ’ επτά σταδίων τον τείχους, την μέν ούν άρχαίαν πόλιν κατέσκαψαν Πέρσαι, σαγηνενσαντες, ώς φησιν Ηρόδοτος, τούς άνθρώπονς τω πλήθει, περιχυ- θέντων τών βαρβάρων τω τείχετ και δεικνυονσιν έτι τούς θεμελίους, καλοϋσι δέ παλαιάν ’Ερέτριαν, ή δέ νυν έπέκτισται. την δέ δΰναμιν την Έρετριέων ήν έσχον ποτέ μαρτυρεί η στήλη, ήν ανέθεσαν ποτε έν τω Ιερώ τής Αμαρννθιας Άρτέμιδος· γέγραπται δ ’ έν αυτή τρισχι-

λίοις μέν οπλίταις, έξακοσίοις δ ’ ίππεϋσιν, εξήκοντα δ ’ άρμασι ποιεϊν την πομπήν έπήρχον δέ και Άνδρίων και Τηνίων και Κείων και άλλων νήσων, έποίκους δ ’ έσχον α π ’ Ήλιδος, άφ’ ου και τώ γράμματι τώ ρώ πολλώ χρησαμενοι ονκ έπι τέλει μόνον τών ρημάτων άλλα και έν

50

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Παραθαλάσσια Χαλκίδα, βραχώδης Καλνδώνα30,

καθώς και στη σημερινή Η λεία '

πέρασην α π ’ τους Κρουνούς και τη βραχώδη Χαλκίδα31

αυτοί που έφευγαν με τον Τηλέμαχο από τον Νέστορα για την πατρίδα τους.

10. Όσο γ ια την Ερέτρια, άλλοι υποστηρίζουν ότι αποι- κίστηκε από τον Ερετριέα με κατα γω γή από τη Μάκιστο της Τριφυλίας, κι άλλοι από την Ερέτρια των Αθηνών, που σήμερα είναι αγορά' Ερέτρια υπάρχει και κοντά στη Φάρ- σαλο. Στην περιοχή της Ερέτριας υπήρχε πόλη Τάμυνες, αφιερωμένη στον Απόλλωνα. Το ιερό, κοντά στον πορθμό, λέγεται πω ς είναι ίδρυμα του Α δμήτου' σ’ αυτόν, θρυλεί- τα ι, κοντά έμεινε ο θεός για ένα χρόνο, υπηρετώντας τον32. Παλαιότερα η Ερέτρια λεγόταν Μελανηίς και Αρότρια. Έ χ ε ι ένα χωριό, την Αμάρυνθο, που απέχει επτά στάδια από το τείχος της. Την αρχαία πόλη κατέστρεψαν τελείως οι Πέρσες, πιάνοντας κυριολεκτικά, κατά τα λεγόμενα του Ηροδότου33, στα δίχτυα τους ανθρώπους με το μεγάλο τους πλήθος, και κατακάλυψαν τα τείχη . Δείχνουν ακόμη τα λείψανα του παλαιού τείχους σε μέρος με το όνομα παλαιά Ερέτρια. Η νέα πόλη χτίστηκε πάνω στην παλαιά. Η δύναμη που απέκτησαν κάποτε οι Ερετριείς φαίνεται από τη στήλη που ανέθεσαν κάποτε στο ιερό της Αμαρυνθίας Α ρτέμιδας. Ε ίναι γραμμένο σ’ αυτήν πω ς έκαναν την ε­ορταστική τους πομπή με τρεις χιλιάδες βαριά οπλισμένους στρατιώ τες, εξακόσιους ιππείς και εξήντα άρματα. Ε ίχαν κυριαρχήσει επίσης στην Άνδρο, στην Τήνο, στην Κέα και σε άλλα νησιά. Δ έχτηκαν κι από την Ή λιδα νέους κατοί­κους, κι επειδή από αυτούς έμαθαν να χρησιμοποιούν πολύ το γράμμα ρω34, όχι μόνο στο τέλος της λέξης αλλά και στο

51

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέσω κεκωμψδηνται. έστι δέ και Οίχαλία κώμη της Έρετρικής, λεΐψανον της άναιρεθείσης πόλεως υπό Ήρακλέονς, ομώνυμος τη Ύραχινία και τη περί Τρίκκην καί τη 'Αρκαδική, ήν Άνδανιαν οί ύστερον έκάλεσαν, καί τη έν Αιτωλία περί τους Εύρυτανας.

11. Νυνί μέν ουν όμολογουμένως ή Χαλκίς φέρεται τά πρωτεία καί μητρόπολις αυτή λέγεται τών Εύβοέων, δευτερενει δ ’ ή ’Ερέτρια, άλλα καί πρότερον αύται μέγα είχον άξίωμα καί προς πόλεμον καί προς ειρήνην, ώστε καί φιλοσόφοις άνδράσι παρασχεϊν διαγωγήν ήδεϊαν καί άθόρνβον. μαρτυρεί δ ’ ή τε τών Έρετρικών φιλοσόφων σχολή τών περί Μενέδημον έν τη Ερέτρια γενομένη, καί έτι πρότερον ή Άριστοτέλους έν τή Χαλκίδι διατριβή, ός γε κάκεΐ κατέλυσε τον βίον.

12. Τό μέν ούν πλέον ώμολόγουν άλλήλαις αΐ πόλεις αύται, περί δέ Αηλάντον διενεχθεϊσαι . . . ούδ’ οΰτω τελέως έπαύσαντο . . . ώ σ τ’ έν τώ πολέμιο κατά αυθάδειαν δραν έκαστα, άλλά συνέθεντο έφ ’ οίς συστή- σονται τον άγώνα. δηλοΐ δέ καί τοϋτο έν τώ Άμαρυνθίω στήλη τις φράζουσα μή χρήσθαι τηλεβόλοις. καί γάρ δή καί τών πολεμικών εθών καί τών οπλισμών ούχ έν οντ ’ έστίν ούτ’ ήν έθος" άλλ’ οΐ μέν τηλεβόλοις χρώνται, καθάπερ οΐ τοξόται καί οί σφενδονηται καί οΐ άκοντι- σταί, οί δ ’ άγχεμάχοις, καθάπερ οΐ ξίφει καί δόρατι τώ όρεκτώ χρώμενοι" διττή γάρ ή τών δορά των χρήσις, ή μέν έκ χειρός, ή δ ’ ώς παλτοϊς, καθάπερ καί ο κοντός άμφοτέρας τάς χρείας άποδίδωσι' καί γάρ συστάδην καί κοντοβολούντων, όπερ καί ή σάρισσα δύναται καί ο ύσσός.

13. Οΐ δ ’ Ενβοεΐς αγαθοί προς μάχην υπήρξαν τήν

52

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μέσο της, τους κοροϊδεύουν οι κωμικοί ποιητές. Υπάρχει ακόμη ένα χωριό στην περιοχή τους, η Οιχαλία, κατάλοιπο της πόλης που κατέστρεψε ο Ηρακλής, ομώνυμη με τους οικισμούς στην Τραχινία, στην Τρίκκη, στην Αρκαδία (αυτή που είπαν αργότερα Ανδανία) και στην Αιτωλία, στα σύνορα με τους Ευρυτάνες.

11. Σήμερα βέβαια είναι γενικά παραδεκτό πως η Χαλ­κίδα έχει τα πρωτεία και θεωρείται μητρόπολη των Ευβο- έων, ενώ η Ερέτρια είναι δεύτερη. Και από παλιά πάντως αυτές οι δύο πόλεις είχαν μεγάλο κύρος, και σε πόλεμο και σε ειρήνη' μπορούσαν να παρέχουν στους φιλοσόφους ευ­χάριστη και αδιατάρακτη παραμονή. Μαρτυρία γ ι’ αυτό είναι η σχολή των φιλοσόφων της Ερέτριας, από το περι­βάλλον του Μενέδημου35, που εγκαταστάθηκε στην Ερέ­τρια, και ακόμη παλαιότερα η παραμονή στη Χαλκίδα του Αριστοτέλη, που μάλιστα πέθανε εκεί36.

12. Τώρα οι πόλεις αυτές ομονοούν μεταξύ τους. Όταν υπήρχαν διαφορές που σχετίζονταν με το Λήλαντο Πεδίο, δεν διαταράχτηκαν τελείως οι σχέσεις τους, ώστε ο καθέ­νας ν’ ασκεί τον πόλεμο με τον δικό του τρόπο κι όπως του φαίνεται καλύτερα, αλλά συμφώνησαν μεταξύ τους για το πώς θα έκαναν τον αγώνα τους. Υπάρχει μια στήλη στο Αμαρύνθιο που απαγορεύει στον πόλεμο τη χρήση όπλων που ρίχνονται από μακριά37. Βέβαια στα πολεμικά ήθη και στον οπλισμό δεν υπάρχει ένας τρόπος ^.άχης. Αλλοι χρη­σιμοποιούν όπλα που ρίχνονται από μακριά, όπως οι τοξό­τες, οι σφενδονήτες, οι ακοντιστές, κι άλλοι τα αγχέμαχα, καθώς το ξίφος και το ειδικό δόρυ, επειδή η χρήση των δοράτων είναι διπλή, άλλοτε με το χέρι κι άλλοτε όπως στα παλτά38, αφού το κοντάρι εξυπηρετεί και τις δύο προθέσεις' και τη μάχη εκ του συστάδην και την εκτόξευσή του- το ίδιο κάνουν η σάρισσα και ο υσσός39.

13 . O l Ευβοείς ήταν έξοχοι στη λεγάμενη «σταδία»

53

ΣΤΡΑΒΩΝ

σταδίαν, ή καί σνστάδην λέγεται και έκ χειρός. δόρασι δ ’ έχρώντο τοΐς όρεκτοϊς, ώς φησιν ο ποιητής,

C.449 “αίχμηταί μεμαώτες όρεκτησι μελίσσιθώρηκας ρήσσειν. ”

άλλο ίων ίσως όντων τών παλτών, ο'ίαν είκός είναι, την Πηλιάδα μελίην ήν, ώς φησιν ο ποιητής,

“οίος έπίστατο πήλαι Ά χιλλενς”

καί 6 είπών'

“δουρί δ ’ άκοντίζω, όσον ονκ άλλος τις όιστώ ,”

τώ παλτώ λέγει δόρατι. καί οί μονομαχονντες τοΐς παλτοΐς χρώμενοι δόρασιν είσάγονται πρότερον, ειτα επί τά ξίφη βαδίζοντες' άγχέμαχοι δ ’ είσίν ονχ οί ξίφει χρώμενοι μόνον, άλλά καί δόρατι έκ χειρός, ώς φησιν'

“οντησε ξυστώ χαλκήρεΐ, λνσε δέ γνΐα. ”

τους μέν ονν Ευβοέας τοντω τώ τρόπω χρωμένους εισάγει, περί δέ Λοκρών τάναντία λέγει ώς

“ον σφιν σταδίης νσμίνης έργα μέμηλεν, άλλ ’ άρα τόξοισι καί ένστρόφω οίος άώτω

Ίλιον εις άμ ’ έποντο.”

περιφέρεται δέ καί χρησμός έκδοθείς Αίγιεΰσιν,

54

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μάχη, που λέγεται και εκ του συστάδην ή «χέρια με χέ­ρια40». Χρησιμοποιούσαν ως δόρατα τα λεγάμενα «ορεκτά» καθώς λέει και ο ποιητής:

λογχοφόροι λαχταρούσαν με ορεκτονς από μελιά να τρυπήσονν θώρακες41,

που είναι ίσως διαφορετικά, όπως τουλάχιστον είναι και τα καμωμένα από Πηλιάδα μελιά, που, όπως λέει ο ποιητής:

μόνο ο Αχιλλε'ας γνώριζε πώς να ρίχνει42,

και επίσης

πετάω ακόντιο, όσο μακριά πετάει άλλος βέλος4*,

εννοώντας με τον όρο ακόντιο, το παλτό. Κι αυτοί που μονομαχούν από κοντά, πρώτα χρησιμοποιούν τα ακόντια κι έπειτα τα ξίφη" και τα δύο θεωρούνται αγχέμαχα, όχι μόνο τα ξίφη αλλά και τα ακόντια, καθώς λέει:

τον κάρφωσε με χάλκινη αιχμή από δόρυ και τον ’κόψε τα ήπατα44.

Τους κατοίκους της Εύβοιας με αυτόν τον τρόπο τους βάζει να πολεμούν, ενώ για τους Λοκρούς λέει τα αντίθε­τα, δηλαδή

δεν έμεναν σε όπλα για μάχη κοντινή, παρά με τόξα και ρούχα μάλλινα καλοπλεγμένα

πήγαιναν μ α ζ ί τον στο ' Ιλιο45.

Κυκλοφορεί και χρησμός που δόθηκε στους Αιγιείς:

55

ΣΤΡΑΒΩΝ

“'ίππον Θεσσαλικόν, Λακεδαιμονίαν δέ γυναίκα, άνδρας θ ’ οΐ πίνουσιν ύδωρ ιερής Άρεθονσης, ”

τους Χαλκιδέας λέγων ώς άρίστονς· έκεΐ γάρ ή Αρέ- θουσα.

14. ΕίσΙ δέ νυν Ευβοΐται ποταμοί Κηρενς και Νηλενς, ών άφ’ ον μέν πίνοντα τά πρόβατα λευκά γίνεται, άφ’ ον δέ μέλανα· και περι τον Κραθιν δέ είρηται τοιοϋτόν τι συμβαΐνον.

15. Τών δ ’ έκ Τροίας έπανιόντων Ενβοέων τινές εις Ίλλνριούς έκπεσόντες, αραντες οΐκαδε διά τής Μακεδο­νίας περι Εδεσσαν έμειναν συμπολεμήσαντες τοΐς νπο- δεξαμένοις, καί έκτισαν πόλιν Εύβοιαν ήν δέ και έν Σικελία Εύβοια Χαλκιδέων τών έκεΐ κτίσμα, ήν Γέλων εξανέστησε, και έγένετο φρούριον Συρακουσίων και έν Κερκύρφ δέ και έν Αήμνω τόπος ήν Εύβοια και έν τη Άργεία λόφος τις.

16. Έπει δέ τοΐς θετταλοΐς και Οίταίοις πρός εσπέραν Αίτωλοι καί Άκαρνανές είσι καί Αθαμανες, εί χρή καί τούτονς Έλληνας είπεΐν, λοιπόν έξηγήσασθαι περί τούτων, ίν ’ έχωμεν την περίοδον άπασαν την τής Ελλάδος■ προσθεΐναι δέ καί τάς νήσονς τάς προσχώρονς μάλιστα τη Έλλάδι καί οίκουμένας υπό τών Ελλήνων οσας μη περιωδεύκαμεν.

II. Αίτωλοι μέν τοίννν καί Ακαρνανές όμοροΰσιν άλλήλοις, μέσον έχοντες τον Αχελώον ποταμόν ρέοντα άπό τών άρκτων καί τής Πίνδον πρός νότον διά τε

C.450 Αγραίων Αΐτωλικον έθνους καί Αμφιλόχων, Ακαρνα- νες μέν τό πρός εσπέραν μέρος έχοντες τον ποταμοϋ μέχρι τον Αμβρακικον κόλπον του κατά Αμφιλόχους καί τό ιερόν τον Ακτίον Απόλλωνος, Αίτωλοι δέ τό

56

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Ά λογο Θεσσαλίας, γυναίκα Σπαρτιάτισσακι άνδρες που πίνουν νερό από την αγία Αρέθουσα,

ονομάζοντας έτσι άριστους τους Χαλκιδείς- εκεί είναι η Αρέθουσα.

14. Υπάρχουν ποταμοί της Εύβοιας, ο Κηρεύς και ο Νηλεύς, που από τον ένα πίνοντας τα πρόβατα γίνονται λευκά κι από τον άλλο μαύρα- κάτι τέτοιο συμβαίνει, όπως έχω ήδη αναφέρει46, στον ποταμό Κράθι.

15. Από τους Ευβοείς που γυρνούσαν από την Τροία μερικοί κατέληξαν στους Ιλλυριούς και, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους μέσω Μακεδονίας, έμειναν στα μέρη της Έδεσσας, αφού πολέμησαν με συμμάχους αυτούς που τους υποδέχτηκαν και έχτισαν πόλη Εύβοια. Υπήρχε και στη Σικελία Εύβοια, κτίσμα των εκεί Χαλκιδέων, που τους έδιωξε ο Γέλων και έκανε την πόλη φρούριο των Συρακουσίων47. Και στην Κέρκυρα και στη Λήμνο υπήρχε τόπος Εύβοια, καθώς και κάποιος λόφος στο Αργος.

16. Επειδή στα δυτικά των Θεσσαλών και των Οιταίων είναι οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες και ακόμη οι Αθαμάνες (αν πρέπει να θεωρηθούν Έλληνες κι αυτοί), απομένει να περιγράφουμε κι αυτούς για να συμπληρώσουμε την περι­γραφή όλης της Ελλάδας- θα προσθέσω μάλιστα και τα νησιά που γειτονεύουν με την Ελλάδα και κατοικούνται από Έλληνες, όσα δεν έχω ήδη περιγράφει.

II. Οι Αιτωλοί τώρα και οι Ακαρνάνες γειτονεύουν μεταξύ τους, έχοντας στη μέση τον ποταμό Αχελώο. Αυ­τός ρέει από τον βορρά και την Πίνδο προς νότο, μέσα από τους Αγραίους, που είναι Αιτωλικό φύλο, και τους Αμφι- λόχους. Οι Ακαρνάνες κρατάνε το δυτικό μέρος του ποτα­μού έως τον Αμβρακικό κόλπο, που βρίσκεται στην περιο­χή των Αμφιλόχων και στο ιερό του Ακτίου Απόλλωνα,

57

ΣΤΡΑΒΩΝ

προς έω μέχρι τών Όζολών Λοκρών και τον Παρνασσόν καί τών ΟΙταίων. νπέρκεινται <3 ’ έν τή μεσογαία καί τοΐς προσβορείοις μέρεσι τών μέν Άκαρνοίνων Άμφίλοχοι, τούτων δέ Αόλοπες καί ή Πίνδος, τών δ ’ Αίτωλών Περραιβοί τε καί Άθαμανες καί Αίνιάνων τι μέρος τών την Οίτην έχόντων το δέ νότιον πλευράν, τό τε Ακαρνανικόν ομοίως καί τό Αίτωλικόν, κλνζεται τη

ποιούση θαλάττη τον Κορινθιακόν κόλπον, εις δν καί ό Αχελώος ποταμός έξίησιν, όρίζων την τών Αίτωλών

παραλίαν καί την Ακαρνανικήν έκαλεΐτο δέ Θόας ό Αχελώος πρότερον. έστι δέ καί ο παρά Δύμην ομώνυμος

τούτω, καθάπερ εί'ρηται, καί ό περί Λάμιαν, είρηται δέ καί ότι αρχήν τον Κορινθιακού κόλπον τό στόμα τονδε τον ποταμού φασί.

2. Πόλεις δ ’ είσίν έν μέν τοΐς Ακαρνασιν Ανακτό­ρων τε έπί χερρονήσου ίδρυμένον Ακτίου πλησίον, έμπόριον τής νυν έκτισμένης έφ ’ ημών Νικοπόλεως, καί Στράτος, άνάπλουν έχουσα τώ Αχελώω πλειόνων η διακοσίων σταδίων, καί Οίνειάδαι, καί αυτή έπί τώ ποταμω, ή μέν παλαιά ον κατοικουμένη, ίσον άπέχουσα τής τε θαλάττης καί του Στράτου, ή δέ νυν όσον έβδομήκοντα σταδίους υπέρ τής έκβολής διέχονσα■ καί άλλαι δ ’ είσί, Πάλαιρός τε καί Αλυζία καί Λεύκάς καί Αργος τό Αμφιλοχικόν καί Αμβρακία, ών αί πλεΐσται

περιοικίδες γεγόνασιν η καί πασαι τής Νικοπόλεως· κεΐται δ ’ ό Στράτος κατά μέσην την έξ Αλυζίας οδόν εις Ανακτόριον.

3. Αίτωλών δ ’ είσί Καλυδών τε καί Πλευρών, νυν μεν τεταπεινωμέναι, τό δέ παλαιόν πρόσχημα τής Ελλάδος ήν ταϋτα τά κτίσματα. καί δή καί διηρήσθαι συνέβαινε δίχα την Αιτωλίαν, καί την μέν άρχαίαν λεγεσθαι την δ ’ έπίκτητον άρχαίαν μέν την άπό τον Αχελώον μέχρι Καλυδώνος παραλίαν έπί πολύ καί τής

58

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ενώ οι Α ιτωλοί το ανατολικό μέρος έως τους Οζόλες Λο- κρούς και τον Παρνασσό και τους Ο ιταίους. Σ την ενδοχώ- ρα βρίσκονται στα βόρεια μέρη, πάνω από τους Ακαρνάνες, οι Α μφίλοχοι, πάνω κι από αυτούς οι Δόλοπες και η Πίνδος, ενώ πάνω από τους Α ιτωλούς οι Περραιβοί, οι Αθαμάνες κι ένα μέρος των Αινιάνων που κατέχουν την Ο ίτη. Το νότιο μέρος, τόσο το Ακαρνανικό όσο και το Α ιτωλικό, βρέχεται από τη θάλασσα που διαμορφώνει τον Κορινθιακό κόλπο, εκεί όπου εκβάλλει ο Α χελώος ποταμός, χω ρίζοντας την παραλία των Ακαρνάνων από των Α ιτωλώ ν. Π αλαιά ο Α χελώος λεγόταν Θόας48. Ό π ω ς έχω ήδη π ει49, υπάρχει και ομώνυμος κοντά στη Δύμη και άλλος κοντά στη Λ αμία50. Έ χ ω ήδη πει, ακόμη, πω ς η εκβολή αυτού του ποταμού θεωρείται η απαρχή του Κο­ρινθιακού κόλπου51.

2. Από πόλεις τώ ρα, στους Ακαρνάνες είναι το Ανακτό- ριο, χτισμένο κοντά στο Ά κτιο, πάνω σε χερσόνησο, εμπο­ρικό σταθμό της Ν ικόπολης που χτίσ τηκε στα χρόνια μας52- ο Σ τράτος, που ενώνεται με τη θάλασσα με πλω τό τμήμα του Α χελώου πάνω από διακόσια στάδια- οι Οινειά- δες, πόλη και αυτή στον ποταμό, η αρχαία που δεν κατοι- κείται και απέχει το ίδιο από τη θάλασσα και τον Στράτο, και η σημερινή, που απέχει κάπου εβδομήντα στάδια πάνω από την εκβολή. Υπάρχουν και άλλες, η Πάλαιρος, η Αλυζία, η Λ ευκάδα, το Α μφιλοχικό Α ργος και η Α μβρα- κία ' από αυτές οι περισσότερες έγιναν εξαρτήματα της Νικόπολης, ή και όλες. Ο Στράτος βρίσκεται στη μέση του δρόμου από την Α λυζία στο Α νακτόριο53.

3. Π όλεις των Α ιτω λώ ν είναι η Καλυδών και η Π λευ­ρών, τώ ρα ταπεινωμένες, αλλά παλιά κόσμημα της Ελλά­δας. Συνέβαινε η Α ιτω λία να διαιρείται σε δύο τμ ήμα τα ' η μια λεγόταν αρχαία και η άλλη επίκτητος. Α ρχαία ήταν στην παραλία από τον Α χελώο έως την Καλυδώνα και σε

59

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεσογαίας άνήκονσαν ενκάρπον τε και πεδιάδας, ή εστί και Στράτος και τό Τριχώνιον άρίστην έχον γ η ν επίκτητον δέ την τοΐς Λοκροϊς συνάπτονσαν ώς επί Ναύπακτόν τε καί Εύπάλιον, τραχντέραν τε ονσαν καί λνπροτέραν, μέχρι της Οίταίας καί τής Άθαμάνων καί τών εφεξής επί την άρκτον ήδη περιισταμένων ορών τε καί εθνών.

4. Έχει δέ καί ή Αιτωλία όρος μέγιστον μέν τον Κόρακα, σννάπτοντα τή Οίτη, τών δ ’άλλων έν μέσω μέν

C.451 μάλλον τον Αράκννθον, περί ον την νεωτέραν Πλευρώνα συνοίκισαν άφέντες την παλαιάν εγγύς κειμένην Καλν- δώνος οί οίκήτορες, ενκάρπον ονσαν καί πεδιάδα, πορ- θονντος την χώραν Αημητρίον τον έπικληθέντος Αίτω- λικοϋ' υπέρ δέ τής Μολνκρείας Ταφιασσόν καί Χαλκίδα, ορη ίκανώς υψηλά, έφ ’ οίς πολίχνια ΐδρντο Μακυνία τε καί Χαλκίς, όμώννμος τω όρει, ήν καί Ύποχαλκίδα καλονσι· Κούριον δέ πλησίον τής παλαιας Πλενρώνος, άφ ’ ον τονς Πλενρωνίονς Κονρήτας όνομασθήναί τινες νπέλαβον.

5. Ό δ ’ Ενηνος ποταμός άρχεται μέν έκ Βωμιέων τών εν Όφιενσιν Αίτωλικώ έθνει ( καθάπερ καί οί Ενρντανες καί Αγραϊοι καί Κουρήτες καί άλλοι) , ρεΐ δ ’ ον διά τής Κονρητικής κατ ’ άρχάς, ήτις έστίν ή αυτή τΐ\ Πλευρών ία, αλλά διά τής προσεώας μάλλον παρά την Χαλκίδα καί Καλυδώνα' εΐτ ’ άνακάμψας επί τά τής Πλενρώνος πεδία τής παλαιας καί παραλλάξας εις δύσιν επιστρέφει προς τάς έκβολάς καί την μεσημβρίαν εκαλείτο δέ Ανκόρμας πρότερον καί ο Νέσσος ενταύθα λεγεται πορθμεύς άποδεδειγμένος ύφ ’ Ήρακλέονς άπο- θανεΐν, επειδή πορθμεύων την Δ ηιάνειραν έπεχείρει βιάσασθαι.

6. Καί Ώλενον δέ καί Πνλήνην ονομάζει πόλεις ο ποιητής Αίτωλικάς, ών την μέν ’Ώλενον όμωνύμως τή

60

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μεγάλο βάθος στην ενδοχώρα, πεδινή και εύφορη, όπου βρίσκονται ο Στράτος και το Τριχώ νιο , που έχει πολύ καλή γη. Ε π ίκτητος ήταν αυτή που γειτόνευε με τους Λοκρούς προς τη Ναύπακτο και το Ευπάλιο, που έχει γη πιο ορεινή και πιο φ τω χή, έως την περιοχή της Ο ιταίας και των Αθαμάνων και παραπέρα προς τον βορρά, στα βουνά και στους λαούς που βρίσκονται εκεί.

4. Η Α ιτω λία έχει ένα πολύ μεγάλο βουνό, τον Κόρακα, που γειτονεύει με την Ο ίτη. Ανάμεσα στα άλλα βουνά κοντά του είναι ο Αράκυνθος- εκεί και η νεότερη Π λευ­ρών, την οποία κατοίκησαν αφήνοντας την παλαιά, που βρίσκεται κοντά στην Καλυδώνα, και μάλιστα σε εύφορη πεδινή γη , τον καιρό που ο Δημήτριος, ο λεγόμενος Α ιτω - λικός54, λεηλάτησε τη χώρα. Πάνω από τη Μολύκρεια είναι η Ταφιασσός και η Χ αλκίδα, πολύ ψηλά βουνά" επάνω τους μικρά χωριά, η Μακυνία και η Χ αλκίδα, ομώνυμη με το βουνό- τη λένε και Τ ποχαλκίδα . Κοντά στην παλαιά Πλευ- ρώνα βρίσκεται το Κούριο' λένε τους Πλευρωνίους και Κουρήτες, κατά τη γνώμη μερικών.

5. Ο ποταμός Εύηνος πηγάζει από τους Β ω μιείς που ζουν στη χώ ρα των Ο φ ιέω ν αυτοί ανήκουν στους Α ιτω - λούς (όπω ς οι Ευρυτάνες, οι Α γραίοι, οι Κουρήτες και άλλοι). Κ ατά τη διαδρομή του δεν ρέει μέσα από την Κου- ρητική στην αρχή ή, γ ια να το πω αλλιώς, από την Πλευ- ρωνία, αλλά πιο πολύ ανατολικά, κοντά στη Χαλκίδα και στην Καλυδώνα. Έ π ε ιτα στρέφει στα μέρη της παλαιάς ΙΙλευρώνας και αλλάζοντας κατεύθυνση προς τα δυτικά κατευθύνεται προς νότο, στις εκβολές του' παλιά τον έλε­γαν Λ υκόρμα55. Εδώ τοποθετούν τον Νέσσο, που ήταν διορισμένος περατάρης και τον σκότωσε ο Ηρακλής, επει­δή περνώντας τη Διηάνειρα αποπειράθηκε να τη βιάσει56.

6. Ο ποιητής αναφέρει ως Α ιτω λικές πόλεις την Ώλενο και την Πυλήνη57- από αυτές την Ώλενο, ομώνυμη με την

61

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

Αχαϊκή λεγομένην Αίολεϊς κατέσκαψαν, πλησίον ονσαν της νεωτέρας Πλενρώνος, της δέ χώρας ήμφισβήτουν Ακαρνανες' την δέ Πυλήνην μετενέγκαντες εις τούς

άνώτερον τόπους ηλλαξαν αυτής και τοννομα Πρόσχιον καλέσαντες. 'Ελλάνικος δ ’ ουδέ την περι ταυτας Ιστορίαν οίδεν, α λλ’ ώς έτι και αυτών ούσών έν τη αρχαία καταστάσει μέμνηται, τάς δ ’ ύστερον καί τής τών Ήρακλειδών καθόδου κτισθείσας Μακυνίαν καί Μολν- κρειαν έν ταΐς άρχαίαις καταλέγει, πλείστην ευχέρειαν έπιδεικνΰμένος έν πάση σχεδόν τι τή γραφή.

7. Καθόλου μέν ούν ταντα περί τής χώρας έστι τής τών Α καρνάνων καί τών Αίτωλών, περί δέ τής παραλίας καί τών προκειμένων νήσων έτι καί ταϋτα προσληπτέον άπό γάρ τοϋ στόματος άρξαμένοις του Αμβρακικοϋ κόλπου πρώτον έστιν Ακαρνάνων χωρίον τό Άκτιον. ομωννμως δέ λέγεται τό τε ΐερόν τοϋ Ακτίου Απόλλω­νος καί ή άκρα ή ποιούσα τό στόμα τοϋ κόλπου, έχουσα καί λιμένα εκτός, τοϋ δ ’ ΐεροϋ τετταράκοντα μέν στα- δίονς άπέχει τό Ανακτόρων έν τώ κόλπω ιδρυμένον, διακοσίους δέ καί τετταράκοντα ή Λεύκάς.

8. Αντη δ ’ ήν τό παλαιόν μέν χερρόνησος τής Ακαρνάνων γής, καλεϊ δ ’ ό ποιητής αυτήν ακτήν ήπει­

ρο ιο, την περαίαν τής Ιθάκης καί τής ΚεφαλληνίαςC.452 ήπειρον καλώ ν αυτη δ ’ έστιν ή Ακαρνανία· ώστε, όταν

φή ακτήν ήπείροιο, τής Ακαρνανίας ακτήν δέχεσθαι δει. τής δέ Αευκάδος ή τε Νήρικος, ήν φησιν έλεΐν ό Λαέ­ρτης,

“ή μέν Νήρικον είλον έυκτίμενον πτολίεθρον, ακτήν ήπείροιο, Κεφαλλήνεσσιν άνάσσων, ”

καί ας έν καταλήγω φησί'

62

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Α χαϊκή, την εξαφάνισαν οι Αιολείς (βρισκόταν κοντά στη νεότερη Πλευρώνα), ενώ τη χώ ρα προσάρτησαν οι Ακαρ- νάνες· όσο για την Πυλήνη, τη μετέφεραν σε πιο ορεινό μέρος και της άλλαξαν και το όνομα' την είπαν Πρόσχιο. Όσο γ ια τον Ελλάνικο58, μπορεί να μη γνω ρίζει την ιστορία των πόλεων, αλλά τις μνημονεύει ωσάν να βρίσκονταν στην αρχαία τους κατάσταση. Ανάμεσα στις πρώ ιμες πόλεις αναφέρει τη Μακυνία και τη Μ ολύκρεια, που χτίστηκαν αργότερα ακόμη και από την κάθοδο των Η ρακλειδώ ν σ’ όλο του το έργο δείχνει παρόμοια μεγάλη άνεση.

7. Σ το σύνολο, λοιπόν, η χώρα των Ακαρνάνων και των Α ίτωλών αυτή είναι- ας συμπληρώσω μερικά για την π α ­ραλιακή χώ ρα και τα κοντινά νησιά. Α ρχίζοντας από την έξοδο του Αμβρακικού κόλπου, πρώ το στη σειρά μέρος των Ακαρνάνων είναι το Ά κτιο. Με το ίδιο όνομα λέγονται τόσο το ιερό του Α κτίου Απόλλωνα όσο και το ακρωτήριο που διαμορφώνει το κλείσιμο του κόλπου- έχει και λιμάνι στην εξωτερική του παρειά. Το Ανακτόριο, που είναι χ τ ι­σμένο στον κόλπο, απέχει από το ιερό σαράντα στάδια, ενώ η Λευκάδα διακόσια σαράντα.

8. Η Λευκάδα στα αρχαία χρόνια ήταν χερσόνησος της γης τω ν Ακαρνάνων. Ο ποιητής την αποκαλεί ακτή της στερεής59' στερεά αποκαλεί την απέναντι ακτή από την Ιθάκη και την Κεφαλληνία. Π ρόκειται για την Ακαρνα­νία- όταν, λοιπόν, αναφέρεται σε «ακτή της στερεας», πρέπει να δεχτούμε ότι εννοεί «ακτή της Ακαρνανίας». Στη Λευκάδα ανήκε όχι μόνο η Νήρικος, αυτή που ο Λ α­έρτης λέει ότι κατέκτησε

Να, πήρα τη Νήρικο, καλοχτισμένη πόλη, στην ακτή της στερεάς, όταν κυβερνούσα Κεφαλλήνες60,

αλλά κι αυτές που αναφέρει στον Κατάλογο

63

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“και Κροκνλει’ ένέμοντο και Α ίγίλιπα τρηχείαν.”

Κορίνθιοι δέ πεμψΰέντες υπό Κνψέλου και Γοργού ταύτην τε κατέσχον την ακτήν και μέχρι τον Άμβρακι- κον κόλπου προήλθαν, και η τε Άμβρακία σννωκίσθη και ’Ανακτόρων, και της χερρονη'σον διορνξαντες τον ισθμόν έποίησαν νήσον την Λευκάδα, και μετενέγκαντες την Νηρικον έπι τον τόπον, δς ήν ποτέ μέν ισθμός νυν δέ πορθμός γέφυρα ζευκτός, μετωνόμασαν Λευκάδα, έπώ- νυμον δοκώ μοι τον Λευκάτα’ πέτρα γάρ έστι λευκή τήν χρόαν, προκειμένη τής Λενκάδος εις τό πέλαγος και τήν Κεφαλληνίαν, ώς εντεύθεν τοΰνομα λαβεϊν.

9. Έχει δέ τό τον Λευκάτα Απόλλωνος ιερόν και τό άλμα τό τους έρωτας πανειν πεπιστενμένον

“ου δή λέγεται πρώτη Σαπφώ ”

ώς φησιν ό Μένανδρος

“τον νπέρκομπον θηρώσα Φάων’ οίστρώντι πόθω ρΐψαι πέτρας

άπο τηλεψανοΰς άλμα κατ ’ ευχήν σήν, δέσποτ ’ άναξ. ”

ο μέν ονν Μένανδρος πρώτην άλέσθαι λέγει τήν Σαπφώ, οΐ δ ’ έτι άρχαιολογικώτεροι Κέφαλόν φασιν έρασθέντα ΙΊτερέλα τον Δ ηιονέως. ήν δέ και πάτριον τοϊς Λευκα- δίοις κατ ’ ενιαυτόν έν τή θυσία τον ’Απόλλωνος άπο τής σκοπής ριπτεϊσθαί τινα τών έν αίτίαις όντων άποτροπής χάριν, έξαπτομένων έξ αύτοϋ παντοδαπών πτερών και όρνέων άνακονφίζειν δνναμένων τη πτήσει τό άλμα,

64

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ζονσανε στην Κροκύλεια και στην τραχιά Α ιγ ίλ ιπ α 61.

Οι Κορίνθιοι, που στάλθηκαν από τον Κύψελο και τον Γόργο62, κατάκτησαν την ακτή κι έφτασαν στον Α μβρακι- κό κόλπο. Χ τίστηκε τότε η Α μβρακία και το Ανακτόριο' άνοιξαν δίαυλο στη χερσόνησο και έκαναν τη Λευκάδα νησι. Μ ετέφεραν τη Νήρικο στο μέρος που ήταν κάποτε ισθμός και τώ ρα πορθμός, ενωμένος με γέφυρα από στεριά σε στεριά, και τη μετονόμασαν Λευκάδα, από το όνομα, καθώς νομίζω , του Λ ευκάτα ' είναι ένας βράχος κά τα ­σπρος, μπροστά στη Λευκάδα στο πέλαγος και μπροστά στην Κεφαλληνία' από εκεί, λοιπόν, και το όνομα.

9. Π εριέχει το ιερό του Απόλλωνα Λ ευκάτα κι επίσης το Άλμα, που πιστεύετα ι ότι σταματάει τον καημό της αγάπης'

Ε κ εί πον βρέθηκε πρώτα η Σαπφώ ,

λέει ο Μένανδρος,

κυνηγώντας τον τόσο υπερήφανο Φάωνα μέσα από πόθο και οίστρο θέλοντας να πηδήσει

από τον βράχο που βλέπουν από μακριά κατά τις προσταγές σου, Δεσπότη και βασιλέα63.

Ο Μένανδρος αναφέρει ότι πρώτη έπεσε η Σ α πφ ώ , άλλοι όμως, καλύτεροι στη μελέτη της αρχαιότητας, λένε ότι πρώτος ήταν ο Κέφαλος, που ερωτεύτηκε τον Π τερέλα, τον γιο του Δηιονέα. Ή τα ν αρχαίο έθιμο ανάμεσα στους Λευκαδίτες κάθε χρόνο, στη θυσία προς τιμή του Α πόλλω­να, να ρίχνουν κάποιον που έκανε έγκλημα από αυτό τον βράχο, γ ια ν’ αποτραπεί το κακό, δένοντάς του κάθε είδους φτερά και πουλιά που μπορούσαν να μαλακώσουν με την

65Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ύποδέχεσθαι δέ κάτω μικραϊς άλιάσι κύκλω περιεστώτας πολλούς και περισώζειν εις δύναμιν τών όρων εξω τον άναληφθέντα.

Ό δέ την Αλκμαιωνίδα γράψας, Ικαρίον τοϋ Πηνελόπης πατρός νίεΐς γενέσθαι δύο, Άλνζεα καί Λενκάδιον, δυναστεϋσαι δ ’ έν τή Ακαρνανία τούτους μετά τοϋ πατρός' τούτων ονν έπωνύμους τάς πόλεις Έφορος λέγεσβαι δοκεΐ.

10. Κεφαλλήνας δέ νϋν μέν τούς έκ τής νήσου τής Κεφαλληνίας λέγουσιν, Όμηρος δέ πάντας τούς ύπό τώ ΌδνσσεΓ, ών είσι και οί Ακαρνανες· είπών γάρ'

“αύτάρ Όδυσσεύς ήγε Κεφαλλήνας, ο ί ρ” Ιθάκην είχον και Νήριτον είνοσίφυλλον”

( το έν ταύτη όρος έπιφανες, ώς καί

C.453 “οί δ ’ έκ Δουλιχίοιο Έχινάων θ ’ ίεράων”

και αύτοϋ τοϋ Δουλιχίου τών Έχινάδων οντος' καί

“οί δ ’ άρα Βονπράσιόν τε και Ή λιδα”

και τοϋ Βουπρασίου έν Ή λιδι οντος'

“ο ί δ ’ Εύβοιαν εχον και Χαλκίδα τ ’ Είρέτριάν τ ε ”

και τούτων έν Εύβοια ούσών καί

“Τρώες καί Λύκιοι καί Δάρδανοι”

ώς καί έκείνων Τρώων όντων) ' πλήν μετά γε Νήριτον φησί

66

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

πτήση τους το άλμα' κάτω τον περίμεναν πολλοί μέσα σε κύκλο, σε μικρές ψαρόβαρκες και, όταν τον έσωζαν, έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να τον βγάλουν έξω από τα σύνορά τους.

Αυτός που έγραψε την Αλκμαιωνίδα64 λέει ότι ο Ικά- ριος, ο πατέρας της Π ηνελόπης, είχε δύο γιους, τον Αλυ- ζέα και τον Αευκάδιο, κι αυτοί κυβέρνησαν την Ακαρνανία μαζί με τον πατέρα τους. Ο Έ φορος65 πιστεύει πω ς οι πόλεις ονομάστηκαν από αυτούς.

10. Κεφαλλήνες σήμερα ονομάζουν τους κατοίκους του νησιού της Κεφαλληνίας. Ο Ό μηρος εννοεί όλους όσους ήταν υπό τον Οδυσσέα' ανάμεσά τους και οι Ακαρνάνες- λέει:

Ο Οδυσσέας κυβερνούσε τονς Κεφαλλήνες, πον κατοικούσαν Ιθάκη και Νήριτο εινοσίφνλλο66,

(το βουνό της ήταν ονομαστό)· καθώς και λέγοντας

αυτοί από τη Δ ονλιχία και τις άγιες Εχινάδες61,

το Δουλίχιο ανήκει στις Εχινάδες" επίσης

κι αυτό το Βουπράσιο και την Ή λιδ α 6*,

ενώ το Βουπράσιο είναι στην Ή λ ιδ α '

κατείχαν Εύβοια και Χαλκίδα και Ερέτρια69,

κι αυτές είναι μέρος της Εύβοιας- επίσης

Τρώες και Λύκιοι και Δ άρδανοι70,

ενώ κι αυτοί ήταν Τρώες)· πάντω ς μετά το Νήριτο λέει:

67

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“και Κροκυλει’ ένέμοντο καί Α ίγίλιπα τρηχεϊαν, ο'ί τε Ζάκυνθον έχον ή δ’ οΐ Σάμον άμφενέμοντο,

ο ΐ τ ’ ήπειρον έχον ήδ’ άντιπέραι’ ένέμοντο. ”

ήπειρον μέν ονν τά άντιπέρα τών νήσων βούλεται λέγειν, άμα τη Αενκάδι και την άλλην ’Ακαρνανίαν σνμπεριλα- βεϊν βουλόμενος, περι ής και ον τω λέγει'

“δώδεκ’ έν ήπείρω άγέλαι, τόσα πώεα μήλω ν,”

τάχα τής Ήπειρώτιδος τό παλαιόν μέχρι δεϋρο διατει- νονσης και όνόματι κοινώ ήπειρον λεγομένης· Σάμον δέ την νυν Κεφαλληνίαν, ώς και όταν <pfj'

“έν πορθμώ ’Ιθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης. ”

τω γάρ έπιθέτω την ομωνυμίαν διέσταλται, ώς ουκ έπι τής πόλεως ά λλ' έπι τής νήσου τιθεις τοννομα. τετρα- πόλεως γάρ ονσης τής νήσον μία τών τεττάρων έστιν ή και Σάμος και Σάμη καλουμένη καθ ’ έκάτερον τοννομα, όμωνυμοΰσα τή νήσω. όταν δ ’ είπη'

“όσσοι γάρ νήσοισιν έπικρατέουσιν άριστοι Δουλιχίω τε Σάμη τε και ύλήεντι Ζακννθω,”

τών νήσων αριθμόν ποιών δήλός έστι και Σάμην καλών την νήσον, ήν πρότερον Σάμον έκάλεσεν. Απολλόδωρος δέ τοτέ μέν τώ έπιθέτω λέγων διεστάλθαι την αμφιβο­λίαν είπόντα

“Σάμοιό τε παιπαλοέσσης, ”

ώς την νήσον λέγοντα, τοτέ δέ άντιγράφεσθαι δεΐν “Δουλιχίω τε Σάμω τ ε ” αλλά μή “Σάμη τ ε ” δήλός έστι την μέν πόλιν Σάμην και Σάμον σννωννμως νπο- λαμβάνων έκφέρεσθαι, την δέ νήσον Σάμον μόνον ότι

68

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

κατοικούσαν την Κροκύλεια, την τραχιά Α ίγίλ ιπ α , κατοικούσαν τη Ζάκυνθο κι άλλοι τη Σάμο,

κατοικούσαν τη στερεά, αντίπερα στα νησιά71'

θέλει να πει ότι τα αντίπερα τω ν νησιών είναι στερεά γη , θέλοντας να συμπεριλάβει τη Λευκάδα στην υπόλοιπη Α ­καρνανία- γ ι’ αυτή λέει:

δώδεκα στη στερεά κοπάδια, όσα και ποίμνια12,

επειδή ίσως η Η πειρώ τις χώρα παλαιά εκτεινόταν έως εδώ και λεγόταν ήπειρος με ένα όνομα. Σάμο πάλι εννοεί τη σημερινή Κεφαλληνία, όταν λέει:

στον πορθμό της Ιθάκης με τη Σάμο την αμμουδερή73-

με το επίθετο διαχω ρίζει ομώνυμα- το όνομα έτσι τα ιριάζει στο νησί κι όχι στην πόλη. Το νησί είχε τέσσερις πόλεις- μία από όλες είναι και η Σάμος, και Σάμη κάποτε74, που φέρει το ίδιο όνομα που έχει το νησί. Ό ταν πάλι λέει:

όσοι ενγενείς κυβερνούν τα νησιά Δ ουλίχιο, Σάμη και δασωμένη Ζάκυνθο15,

απαριθμεί τα νησιά και Σάμη αποκαλεί το νησί που προη­γουμένως είπε Σάμο. Ο Απολλόδωρος76 πάλι, λέγοντας ότι το επίθετο διέλυσε την αμφιβολία, με το να πει:

την αμμουδερή Σάμο

και εννοεί το νησί, το κείμενο θα έπρεπε να διορθωθεί σε Λ ουλίχιο και Σάμο κι όχι και Σάμη, γ ια τ ί είναι φανερό ότι θεωρεί συνώνυμες την πόλη Σάμη και Σ ά μ ο - αλλά το νησί

69

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

γάρ Σάμη λέγεται ή πόλις δήλον είναι έκ τε τοϋ διαριθμονμενον τους έξ έκάστης πόλεως μνηστήρας φάναι,

“έκ δέ Σάμης πίσυρές τε και είκοσι φώτες έασι, ”

και έκ τον περί τής Κτιμένης λόγον'

it \ \ W ν-» / £ 9 >/£ 99την μ εν επ ειτα Ζ α μ η νο εοοσαν.

C .454 έχει δέ ταντα λόγον, ον γάρ ενκρινώς άποδίδωσιν ό ποιητής οντε περί τής Κεφαλληνίας οντε περί τής ’Ιθάκης καί τών άλλων πλησίον τόπων, ώστε καί οί εξηγούμενοι διαφέρονται καί οί ίστορονντες.

11. Αντίκα γάρ επί τής ’Ιθάκης όταν φή'

“ο ί ρ ’ ’Ιθάκην εΐχον καί Νήριτον είνοσίφνλλον,”

ότι μέν τό Νήριτον όρος λέγει τώ επιθέτω δηλοΐ. έν άλλοις δέ καί ρητώς ορος'

“ναιετάω δ ’ Ιθάκην ενδείελον έν δ ’ όρος αυτή, Νήριτον είνοσίφνλλον άριπρεπές. ”

’Ιθάκην δ ’ είτε τήν πόλιν είτε τήν νήσον λέγει, ον δήλον έν τοΰτω γε τω έπει

“ο ί ρ ’ ’Ιθάκην είχον καί Νήριτον.”

κυρίως μέν γάρ άκονων τις τήν πόλιν δέξαιτ ’ άν, ώς καί ’Αθήνας καί Λνκαβηττόν ε ί τις λέγοι, καί 'Ρόδον καί Άτάβυριν, καί έτι Λακεδαίμονα καί Ταΰγετον ποιητι-

κώς δέ τουναντίον, έν μέντοι τώ

70

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

λέγεται μόνο Σ άμος. Ό τ ι Σάμη λέγετα ι η πόλη είναι φα­νερό, όταν έμφανίζονται από κάθε πόλη οι μνηστήρες

από τη Σάμη ήρθαν είκοσι τέσσερις77

και γ ια τα λεγάμενα περί Κτιμένης

την έστειλαν στη Σάμη να παντρευτεί78.

Λυτά πάντω ς συζητιούνται, επειδή ο ποιητής δεν εκφρά­ζεται άμεσα είτε γ ια την Κεφαλληνία είτε γ ια την Ιθάκη και άλλα μέρη κοντινά τους. Έ τσ ι τόσο οι σχολιαστές όσο και οι ιστορικοί διαφωνούν μεταξύ τους.

11. Γ ια παράδειγμα, στην Ιθάκη, όταν λέει:

Κατοικούσαν Ιθάκη και Νήριτο εινοσίφυλλο79,

το επίθετο φανερώνει ότι το Νήριτο είναι βουνό. Σ ε άλλο μέρος σαφώς αναφέρει το βουνό'

Κατοικώ την περήφανη Ιθάκη' υπάρχει σ ’ αυτήν όρος, το Νήριτο, εινοσίφυλλο και μεγαλοπρεπές*0.

Λλλά, αν Ιθάκη ονομάζει την πόλη ή το νησί, δεν είναι σαφές στον στίχο:

κατοικούσαν Ιθάκη και Νήριτο,

ακούγοντας όμως κάποιος τον λόγο, κυριολεκτικά θα δε­χόταν την πόλη περισσότερο. Έ τσ ι κάποιος αναφέρει Α ­θήνα και Λ υκαβηττό, Ρόδο και Α τάβυρι, κι ακόμη Λακε- δαίμονα και Τ αΰγετο ' πάντω ς ποιητική αδεία, θα ’πρεπε να εννοεί το αντίθετο. Αφού στον στίχο

71

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ναιετάω δ ’ Ιθάκην ενδείελον έν δ ’ όρος αντή Νήριτον”·

δήλον' έν γάρ τή νήσω ονκ έν τή πόλει τό όρος. όταν δέ οντω φή'

‘ ημείς έξ Ιθάκης υπό Νηίον είλήλονθμεν,”

άδηλον, είτε τό αυτό τω Νηρίτω λέγει τό Νήιον είτε έτερον η όρος ή χωρίον. ό μέντοι αντί Νηρίτου γράφων Νήρικον, ή άνάπαλιν, παραπαίει τελέως' τό μέν γάρ είνοσίφνλλον καλεϊ ό ποιητής, τό δ ’ έϋκτίμενον πτολίε- θρον, καί τό μέν έν Ιθάκη, τό δ ’ ακτήν ήπείροιο.

12. Καί τοντο δέ δοκεϊ ΰπεναντιότητά τινα δηλονν'

“αυτή δέ χθαμαλή πανυπερτάτη είν άλί κεϊται. ”

χθαμαλή μέν γάρ ή ταπεινή καί χαμηλή, πανυπερτάτη δέ ή υψηλή, οίαν διά πλειόνων σημαίνει, κραναήν καλών καί την οδόν την έκ τον λιμένος

τρηχειαν αταρπον χώρον άν ’ υλήεντα ”

“ου γάρ τις νήσων ενδείελος, ούδ ’ ενλείμων, α ί θ ’ άλί κεκλίαται' Ιθάκη δέ τε καί περί πασέων. ”

έχει μέν ουν άπεμφάσεις τοιαύτας ή φράσις, έξηγοννται δέ ού κακώς· οΰτε γάρ χθαμαλήν δέχονται ταπεινήν

72

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μένω στην ηλιόλουστη Ιθάκη, κι έχει βουνά το Νήριτο

είναι φανερό ότι το βουνό είναι στο νησί κι όχι στην πόλη. Κι όταν λέει:

Εμείς ήρθαμε απά την Ιθάκη κάτω από το Νήι,οΗ<

είναι συγκεχυμένο αν με το Νήιο εννοεί το Νήριτο ή κάποιο άλλο μέρος, ή βουνό ή τόπο. Π άντω ς αυτός που γράφει «Νήρικος» αντί Νήριτος, και το ανάποδο, κάνει τελείως λάθος. Το ένα ο ποιητής χαρακτηρίζει εινοσίφυλλο, το άλλο ενκτίμενον πτολίεθρον*2. Το ένα στην Ιθάκη, το άλλο στην ηπειρωτική ακτή.

12. Και αυτός ο στίχος δημιουργεί παρεξηγήσεις:

Είναι χθαμαλή, πανυπέρτατη στη θάλασσα*3.

Χθαμαλή σημαίνει χαμηλή και ταπεινή, ενώ παννπέρτατη σημαίνει υψηλή' πράγμα που ο Ό μηρος και αλλού επιτείνει λέγοντάς την κραναήΜ (ορεινή)' κι όταν αναφέρει τον δρό­μο προς το λιμάνι, τον λέει

τραχύ μονοπάτι μέσα σε τόπο δασωμένο85

και

δεν υπάρχει ευδείελο66 νησί μήτε πλούσιο σε λιβάδια απ ’ (ίσα γέρνουνε στη θάλασσα' και η Ιθάκη άλα τα ξεπερνά*1.

Οι εκφράσεις του Ομήρου έχουν τέτοιες ιδιοτυπίες και εξηγούνται μια χαρά. Οι σχολιαστές88 δεν δέχονται ότι

73

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ενταύθα, άλλα πρόσχωρον τη ήπείρω έγγντάτω ονσαν αυτής· οντε παννπερτάτην νψηλοτάτην άλλα παννπερτά- την πρός ζόφον, οίον υπέρ πάσας έσχάτην τετραμμένην πρός άρκτον τοντο γάρ βούλεται λέγειν τό πρός ζόφον,

C.455 TO δ ’ έναντΐον πρός νότον'

“a t δέ τ ’ άνευθε πρός ήώ τ ’ ήέλιόν τ ε .”

το γάρ άνενθε πόρρω και χωρίς έστιν, ώς τών μέν άλλων πρός νότον κεκλιμένων και άπωτέρω τής ήπειρον, τής δ ’ ’Ιθάκης έγγύθεν και πρός άρκτον, ότι δ ’ ον τω λέγει τό νότιον μέρος και έν τοϊσδε φανερόν'

66 9 i \ c f. fl >/ \ ϊ λ , ? ί /ειτ επι οεξι ιω α , προς ηω τ ηελίον τε ,

είτ ε π ’ αριστερά τοίγε, ποτι ζόφον ήερόεντα”

και έτι μάλλον έν τοϊσδε'

“ώ φίλοι, ον γάρ τ ’ ί'δμεν, όπη ζόφος, ονδ ’ δπη ήώς, ονδ ’ όπη ήέλιος φαεσίμβροτος είσ ’ υπό γαϊαν,

οϋδ ’ όπη άννεϊται. ”

έστι μέν γάρ δέξασθαι τά τέτταρα κλίματα την ήώ δεχομένους τό νότιον μέρος, έχει τέ τινα τοντ ’ έμφα- σ ιν άλλα βέλτιον τό κατά την πάροδον τον ήλιου νοεΐν άντιτιθέμενον τώ άρκτικώ μέρεί' έξάλλαξιν γάρ τινα τών ουρανίων πολλήν βούλεται σημαίνειν ο λόγος, ονχί ψιλήν έπίκρυψιν τών κλιμάτων, δει γάρ κατά πάντα σνννεφή καιρόν, αν θ ’ ημέρας αν τε ννκτωρ σνμβή, παρακολον- θεΐν τά δ ’ ονράνια έξαλλάττει έπι πλέον τώ πρός

74

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

χθαμαλή εδώ σημαίνει χαμηλή, αλλά «κοντά στη στε­ριά», και είναι όντως πολύ κοντά. Ο ύτε δέχονται ότι το πανυπέρτατη σημαίνει πολύ υψηλή, αλλά «στο τέλος του σκοταδιού», δηλαδή τελευταία από όλες, στραμμένη στον βοριά. Αυτό εννοεί με την έκφραση προς ζόφο. Το αντίθετο γ ι’ αυτόν είναι προς νότο:

τα άλλα νησιά μακριά προς την ανατολή και τον ήλιο*9.

Το άνευθε σημαίνει μακριά και πέρα. Δηλαδή τα άλλα νησιά ήταν προς τον νότο και μάλλον μακριά από τη στε­ριά, ενώ η Ιθάκη ήταν κοντά στη στεριά και προς τον βορρά. Ό τ ι με τον τρόπο αυτό περιγράφει το νότιο μέρος φαίνεται κ ι από τους εξής στίχους:

Ε ίτε πάνε δεξιά, σε ανατολή και σε ήλιο, είτε προς τ ’ αριστερά, στην καταχνιά και στο σκοτάδι90,

και ακόμη περισσότερο σε αυτούς:

Α φίλοι, δεν ξέρουμε πού σκοτεινιά, πού ανατολή, ούτε πον ο φωτοδότης ήλιος κρύβεται

κι ούτε πού βγα ίνει9'.

Είναι πιθανό έτσι να δέχεται τα τέσσερα κλίματα92, α.ν δεχτούμε πω ς με την ανατολή εννοεί τη νότια περιοχή (είναι κάπω ς εύλογο), αλλά ακόμη καλύτερα αν θεωρήσου­με πω ς εννοεί την περιοχή που βρίσκεται μέσα στην πορεία του ήλιου, αντίθετη με τα βορινά μέρη. Οι ποιητικές λέξεις δηλώνουν μεγάλη μεταβολή στα ουράνια φαινόμενα93 κι όχι μια ασήμαντη αποφυγή τω ν κλιμάτων, αφού συμβαίνει μια απόκρυψη κάθε φορά που ο καιρός είναι συννεφιασμένος, είτε συμβεί μέρα είτε νύχτα. Τα ουράνια φαινόμενα αλλά-

75

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεσημβρίαν μάλλον ή ήτ τον προχωρεΐν ή μας ή εις τουναντίον, τοντο δέ ον δύσεως καί ανατολής έγκαλν- ψεις ποιεί, άλλα μεσημβρίας καί άρκτου, καί γάρ αιθρίας ονσης συμβαίνει, μάλιστα γάρ αρκτικός εστιν ό πόλος' τούτον δέ κινουμένου, καί ποτέ μέν κατά κορυφήν ήμΐν γινομένου ποτέ δέ υπό γης οντος, καί οί αρκτικοί σνμμεταβάλλουσι, ποτέ δέ σννεκλείπουσι κατά τάς τοιαύτας παραχωρήσεις, ώστε ονκ αν ειδείης οπον έστί τό άρκτικον κλίμα, ουδέ αρχή. εί δέ τοϋτο, ουδέ τουναντίον αν γνοίης.

Κύκλος δέ τής Ιθάκης έστίν ώς όγδοήκοντα στα­δίων. περί μέν Ιθάκης ταϋτα.

13. Τήν δέ Κεφαλληνίαν τετράπολιν ονσαν οντ’ αυτήν είρηκε τω νυν όνόματι ούτε τών πόλεων ονδε- μίαν, πλήν μιας είτε Σάμης είτε Σάμον, ή ννν μέν ονκέτ ’ έστίν, ίχνη δ ’ αυτής δείκνυται κατά μέσον τον προς Ιθάκη πορθμόν οΐ δ ’ άπ ’ αυτής Σαμαϊοι καλούνται' αί δ ’ άλλαι καί ννν εισίν έτι μικραί πόλεις τινές, Παλεΐς, Πρώνησος καί Κράνιοι. εφ ’ ημών δέ καί άλλην προσέ­κτισε Γάιος ’Αντώνιος, ο θείος Μάρκον ’Αντωνίου, ήνίκα φνγάς γενόμενος μετά τήν ύπατείαν, ήν συνήρξε Κικέ- ρωνι τω ρήτορι, έν τή Κεφαλληνία διέτριψε καί τήν δλην νήσον υπήκοον έσχεν ώς ίδιον κτήμα' ονκ έφθη μέντοι σννοικίσας, άλλά καθόδον τυχών προς άλλοις μείζοσιν ών κατέλυσε τον βίον.

14. Ονκ ώκνησαν δέ τινες τήν Κεφαλληνίαν τήν C.456 αυτήν τω Δουλιχίω φάναι, οί δέ τή Τάφω, καί Ταφίους

τούς Κεφαλλήνιους, τούς δ ’ αυτούς καί Τηλεβόας, καί τον Αμφιτρύωνα δεϋρο στρατεϋσαι μετά Κεφάλου του Δηιονέως εξ ’Αθηνών φνγάδος παραληφθέντος, κατα- σχόντα δέ τήν νήσον παραδονναι τώ Κεφάλα), καί ταντην

76

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ζουν σε μεγαλύτερη έκταση, καθώς προχωρούμε προς νότο ή στην αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό το ταξίδι προκαλεί απόκρυψη όχι της δύσης και της ανατολής αλλά του νότου και του βορρά, και μάλιστα αυτό συμβαίνει, όταν ο ουρανός είναι καθαρός. Ο πόλος είναι το πιο βόρειο σημείο του ουρανού. Αλλά ο πόλος κινείται. Μ ερικές φορές είναι ακρι­βώς επάνω μας κι άλλοτε κάτω από τη γη. Οι αρκτικοί κύκλοι επίσης αλλάζουν μαζί του και μερικές φορές σε τέτοια ταξίδια χάνονται όλα μαζί94, έτσι ώστε να μη ξέρεις πού είναι το βόρειο κλίμα ή ακόμη κι από πού αρχίζει95. Κι αν αυτό είναι, αληθινό, βεβαίως δεν ξέρεις μήτε πού είναι το αντίθετο κλίμα.

Η περίμετρος της Ιθάκης είναι κάπου ογδόντα στάδια96. Και με την Ιθάκη τελειώσαμε.

13. Η Κεφαλληνία είναι τετράπολη. Ο ποιητής δεν την αναφέρει με το σημερινό όνομα ούτε ονομάζει κάποια πόλη εκτός από μια Σάμη ή Σάμο. Αυτή σήμερα δεν υπάρχει. Δείχνουν μερικά ίχνη της κοντά στο στενό προς την Ιθάκη. Οι κάτοικοί της αποκαλούνται Σαμαίοι. Οι άλλες πόλεις που υπάρχουν σήμερα είναι μικρές και λέγονται Π αλείς, ΙΙρώνησος και Κράνιοι. Σ τα χρόνια μας έχτισε και άλλη πόλη ο Γάιος Αντώνιος, ο θείος του Μάρκου Αντωνίου, όταν, μετά την υπατεία που υπηρέτησε μαζί με τον ρήτορα Κικέρωνα, ήρθε εδώ ως φυγάς και πήρε το νησί ολόκληρο ως ιδιοκτησία του. Π άντω ς δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το έργο του. Τελείωσε τη ζωή του, αφού επέστρεψε στην πατρίδα του, ανάμεσα σε σπουδαιότερες υποθέσεις97.

14. Μερικοί δεν δίστασαν να ταυτίσουν την Κεφαλληνία με το Δουλίχιο, κι άλλοι με την Τάφο. Θεώρησαν Ταφίους τους Κεφαλλήνες, καθώ ς και Τηλεβόες. Μ άλιστα λένε πω ς εδώ εκστράτευσε ο Α μφιτρύων, παίρνοντας μαζί του τον Κέφαλο, γιο του Δηιονέα, ένα φυγάδα από την Αθήνα, κατέβαλε το νησί και το παρέδωσε στον Κέφαλο. Έ τσ ι

77

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέν έπώννμον εκείνου γενέσθαι τάς δέ πόλεις τών παίδων αντον. ταντα δ ’ ονχ ομηρικά· οί μέν γάρ Κεφαλλήνες νπο Ό δνσσεϊ και Λαέρτη, ή δέ Τάφος νπο τώ Μέντη

“Μέντης Άγχιάλοιο δαΐφρονος εύχομαι είναι νίός, άτάρ Ταφίοισι φιληρέτμοισιν σνάσσω.”

καλείται δέ νυν Ταφιονς ή Τάφος, ονδ ’ Ελλάνικος

ομηρικός Αονλίχιον την Κεφαλληνίαν λέγων. τό μέν γάρ νπο Μ έγητι εΐρηται και αι λοιπαι Έχινάδες, ο ΐ τε

ένοικοϋντες Έπειοι έξ Ήλιδος άφιγμένοί' διόπερ και τον ~Ωτον τον Κνλλήνιον

“Φνλείδεω έταρον μεγάθυμων άρχόν Έ πειών”

καλεϊ.

“αντάρ Όδνσσενς ήγε Κεφαλλήνας μεγάθυμους. ”

ουτ ’ ονν Δονλίχιον ή Κεφαλληνία καθ’ Όμηρον οντε τής

Κεφαλληνίας τό Δ ονλίχιον, ώς "Ανδρών φ ησί τό μέν γάρ Έπειοι κατεϊχον, την δέ Κεφαλληνίαν όλην Κεφαλλήνες

νπο Όδνσσεϊ, οί δ ’ νπο Μ έγητι. ουδέ Παλεϊς Δ ονλίχιον νφ ’ 'Ομήρου λέγονται, ώς γράφει Φερεκύδης. μάλιστα δ ’ έναντιονται Όμήρω ό την Κεφαλληνίαν την αυτήν τώ Δ ονλιχίω λέγων, εΐπερ τών μνηστήρων έκ μέν Δονλι-

χίοιο δνω και πεντήκοντα ήσαν, έκ δέ Σάμης πίσυρές τε και είκοσιν. ον γάρ τοντ’ αν εΐη λέγων, έξ όλης μέν τόσους έκ δέ μιας τών τεττάρων παρά δυο τους ήμίσεις;

78

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

το νησί πήρε το όνομά του, ενώ οι πόλεις τα ονόματα των παιδιών του. Α υτά δεν προέρχονται από τον Ό μηρο. Οι Κεφαλλήνες ήταν υπήκοοι του Οδυσσέα και του Λ α­έρτη, ενώ η Τάφος ήταν του Μέντη:

Λέω πως είμαι ο Μέντης, γιος τον σοφοί' Α γχιάλον, και βασιλεύω στους Ταφίονς πον αγαπούν τα ναυτικά9*.

Η Τάφος σήμερα λέγεται Ταφιούς. Ούτε ο Ελλάνικος ακολουθεί τον Ό μηρο υποστηρίζοντας ότι η Κεφαλληνία είναι το Δουλίχιο. Αυτό αναφέρεται ότι το κατείχε ο Μέ- γης, καθώς και τις υπόλοιπες Εχινάδες, ενώ οι κάτοικοι ήταν Ε πειο ί που ήρθαν από την Η λεία. Γ ι’ αυτό και ο ποιητής καλεί τον Ώ το από την Κυλλήνη

σύντροφο τον Φυλείδη", άρχοντα των μεγαλόκαρδων Επειών'00.

Κ ι ο Οδνσσέας οδηγούσε τονς μεγαλόκαρδονς Κεφαλλήνες10'.

Ούτε, λοιπόν, ο Ό μηρος θεωρούσε Δουλίχιο την Κεφαλλη­νία, μήτε το Δουλίχιο ήταν μέρος της Κεφαλληνίας, κατα­πώ ς λέει ο Άνδρων102. Το Δουλίχιο κατείχαν Επειοί, ενώ όλη την Κεφαλληνία οι Κεφαλλήνες. Ο ι μεν είχαν αρχηγό τον Μ έγητα, οι άλλοι τον Οδυσσέα. Ούτε η πόλη Παλείς λέγεται από τον Ό μηρο Δουλίχιο, καθώς γράφει ο Φερε- κύδης103. Μ άλιστα όποιος ταυτίζει Κεφαλληνία με Δουλί­χιο εναντιώνεται στον Ό μηρο, αφού από τους μνηστήρες οι πενήντα δύο προέρχονταν από το Δουλίχιο, και οι είκοσι τέσσερις από τη Σ ά μ η 104. Είναι δυνατόν ο Ό μηρος ν’ ανα­φέρει τόσους από ολόκληρο το νησί, ενώ από μία και μόνο πόλη του από τις τέσσερις να προέρχονται οι μισοί παρά δύο; Ακόμη κι αν κάποιος το παραδεχτεί αυτό, τότε να

79

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

εί δ ’ άρα τοϋτο δώσει τις, έρησόμεθα τις αν είη η Σάμη, όταν οντω φή'

“Δονλιχιον τε Σάμην τ ’ ήδ’ νλήεντα Ζάκυνθον.”

15. Κεϊται δ ’ ή Κεφαλληνία κατά ’Ακαρνανίαν, διέχουσα του Λευκάτα περί πεντήκοντα ( οί δέ τετταρά- κοντά φασι) σταδίους, τον δέ Χελωνάτα περί εκατόν όγδοήκοντα. αν τη δ ’ έστίν ώς τριακοσίων τήν περίμε­τρον, μακρά δ ’ άνηκουσα προς ενρον, ορεινή· μεγιστόν δ ’ ορος έν αυτή Αίνος, έν ώ τό Διός Αίνησίου ιερόν καθ’ ό δέ στενωτάτη έστίν ή νήσος, ταπεινόν ισθμόν ποιεί ώσθ ’ νπερκλνζεσθαι πολλάκις έκ θαλάττης εις θάλατταν πλησίον δ ’ είσί τών στενών έν κόλπω Κράνιοί τε καί Παλεΐς.

16. Μεταξύ δέ της Ιθάκης καί της Κεφαλληνίας ή ’Αστερία νησίον ( Άστερίς δ ’ νπό τον ποιητον λέγεται)

ήν ό μέν Σκήψιος μή μένειν τοιαύτην οΐαν φησίν ο ποιητής,

“λιμένες ό ’ ένι ναύλοχοι αυτή άμφίδυμοι. ”

C.457 ο δέ Απολλόδωρος μένειν καί ννν, καί πολίχνιον λέγει έν αοτή Αλαλκομενάς τό έπ ’ αντω τω ίσθμώ κείμενον.

17. Κ α λεΐ ό ’ ο ποιητής Σάμον καί τήν Θρακίαν, ήν ννν Σαμοθράκην καλονμεν. τήν δ ’ Ίωνικήν οΐδε μέν, ώς είκος· καί γάρ τήν Ίωνικήν άποικίαν είδέναι φαίνεται· ονκ αν άντιδιέστειλε δέ τήν όμωννμίαν, περί τής Σα­μοθράκης λέγων, τοτέ μέν τω έπιθέτω'

“υψον έ π ’ άκροτάτης κορνφής Σάμον νληέσσης, θρηικίης' ”

80

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ρωτήσω τι εννοεί σχετικά με τη Σ άμη ο Ό μηρος λέγοντας

Το Δουλίχιο, τη Σάμη και τη δασωμένη Ζάκυνθο'05.

15. Η Κεφαλληνία βρίσκεται κοντά στην Ακαρνανία. Α πέχει από τον Λ ευκάτα κάπου πενήντα στάδια (μερικοί δέχονται σαράντα), και από τον Χελωνάτα εκατόν ογδό­ντα. Αυτή έχει περίμετρο κάπου τριακόσια106 και είναι μακρόστενη προς εύρο107, ορεινή. Το μεγαλύτερο της βου­νό λέγεται Αίνος. Εκεί είναι το ιερό του Διός Αινησίου. Εκεί όπου το νησί είναι πολύ στενό, υπάρχει πολύ χαμηλός ισθμός, τόσο ώστε συχνά σκεπάζεται από θάλασσα. Κοντά στα στενά του κόλπου είναι οι Κράνιοι και οι Παλείς.

16. Ανάμεσα στην Ιθάκη και την Κεφαλληνία είναι ένα νησί, η Α στερία. Ο ποιητής τη λέγει Α στερίδα108. Ο Σκή-Ψ 109 / / <s / / / f /ιος αναφερει οτι οεν εχει, μείνει οπω ς την εχει περιγρα- ψει ο ποιητής:

Έ χ ε ι ασφαλή αγκυροβόλια, ένα σε κάθε πλευρά"0.

Ο Απολλόδωρος όμως λέει ότι είναι ακριβώς έτσι και ότι υπάρχει σε αυτή χωριουδάκι, οι Αλαλκομενές, που βρίσκε­ται ακριβώς ανάμεσα στα δύο λιμάνια.

17. Ο ποιητής καλεί Σάμο και τη Θρακική νήσο που εμείς αποκαλούμε Σαμοθράκη. Την Ιωνική Σάμο βέβαια τη γνωρίζει. Ε πίσης φαίνεται ότι γνω ρίζει και τον Ιωνικό αποικισμό της, αλλιώς δεν θα επιχειρούσε αντιδιαστολή του ονόματος μ ιλώ ντας είτε για Σαμοθράκη είτε γ ια Σάμο με επίθετο:

Ψηλά, στην πιο ψηλή κορυφή της δασωμένης Σαμοθράκης, της Θρακικής111'

81

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

τοτέ δέ τη συζυγία τών πλησίον νήσων'

“ές Σάμον ές τ ’ Ίμβρον και Λήμνον άμιχθαλόεσσαν”

και πάλιν'

“μεσσηγύς τε Σάμοιο και Ίμβρου παιπαλοέσσης. ”

ήδει μέν ούν, ονκ ώνόμακε δ ’ αυτήν ονδ ’ έκαλεϊτο τώ αντώ όνόματι πρότερον, άλλα Μελάμφυλλος, εΐτ ’ Λνθε- μίς, εΐτα Παρθενία άπό τοϋ ποταμοϋ τοϋ Παρθενίον, ος Ίμβρασος μετωνομάσθη. έπεί ούν κατά τά Τρωικά Σάμος μέν και η Κεφαλληνία εκαλείτο και ή Σα­μοθράκη ( ον γάρ αν Εκάβη είσήγετο λέγονσα ότι τους παΐδας αυτής πέρνασχ’ ον κε λάβοι ές Σάμον ές τ ’ Ίμβρον), Ιωνική δ ’ ονκ άπώκιστό πω, δήλον δτι άπό τών προτέρων τινός την ομωνυμίαν έσχεν έξ ών κάκεΐνο δηλον, δτι παρά την άρχαίαν ιστορίαν ο λέγονσιν οΐ φήσαντες, μετά την Ίωνικήν άποικίαν καί την Τεμβρίω- νος παρουσίαν άποίκονς έλθεΐν έκ Σάμον καί όνομάσαι Σάμον την Σαμοθράκην, ώς οΐ Σάμιοι τοϋτ ’ έπλάσαντο δόξης χάριν. πιθανώτεροι δ ’ είσίν οΐ άπό τοϋ σάμους καλεϊσθαι τά νψη φήσαντες ενρήσθαι τοϋτο τούνομα την νήσον έντεϋθεν γάρ

“εφαίνετο πάσα μέν Ίδη, φαίνετο δέ Πριάμοιο πόλις καί νήες Αχαιών. ”

τινές δέ Σάμον καλεϊσθαι φασιν άπό Σαΐων, τών οίκούν- των Θρακών πρότερον, οΐ καί την ήπειρον έσχον την προσεχή, εΐτε οΐ αυτοί τοΐς Σαπαίοις όντες ή τοΐς Σιντοΐς, ούς Σίντιας καλεΐ ό ποιητής, εΐθ ’ έτεροι.

82

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

κι άλλοτε σε συνδυασμό με τα κοντινά νησιά:

Στη Σάμο, στην 'Ιμβρο, στην αχλν της Λήμνου"2,

και:

ανάμεσα σε Σάμο και Ίμ βρο , την απότομη"'.

Γνωρίζει την Ιωνική Σάμο, αλλά δεν την ονομάζει. Εξάλ­λου δεν την έλεγαν τότε έτσι, αλλά Μελάμφυλλο, μετά Ανθεμίδα, μετά Παρθενία από τον ποταμό Παρθένιο, που κι αυτός μετονομάστηκε σε Ίμβρασο. Επειδή, λοι­πόν, στην εποχή των Τρωικών Σάμο έλεγαν τόσο την Κεφαλληνία όσο και τη Σαμοθράκη (αλλιώς η Εκάβη δεν θα εμφανιζόταν λέγοντας ότι αυτός114 θα πουλούσε τα π α ι­διά της που θα α ιχμαλώ τιζε σε Σάμο και σε Ίμ β ρ ο 115), ενώ η Ιωνική δεν είχε αποικιστεί ακόμη, φαίνεται ότι πήρε το όνομα από κάποια από τις δύο πρώ τες. Και άλλο γεγονός είναι φανερό: ol συγγραφείς αντιτίθενται στην αρχαία ιστο­ρία υποστηρίζοντας πω ς μετά την εγκατάσταση της Ιω νι­κής αποικίας και την άφιξη του Τεμβρίω να116 ήρθαν άποι- κοι από τη Σάμο και ονόμασαν τη Σαμοθράκη Σάμο. Α υτά τα επινόησαν γ ια τη φήμη τους οι Σάμ ιο ι. Το πιο πιθανό είναι ότι βρήκαν αυτό το όνομα στο νησί, από το γεγονός ότι οι υψηλοί τόποι λέγονταν «σάμοι»117. Από εδώ βλέπετε

φαινόταν όλη η Ίδη , φαινόταν η πόλη του Πριάμου και τα πλοία των Α χαιώ ν1'8.

Μερικοί λένε ότι την είπαν Σάμο από τους Σαΐους, τους Θράκες που την κατοικούσαν προηγουμένως. Οι ίδιοι κα- τέκτησαν τη γειτονική στερεά, είτε ήταν οι ίδιοι με τους Σαπαίους και τους Σιντούς (ο ποιητής τους αποκαλεί Σ ί-

83

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μέμνηται δέ τών Σαΐων Αρχίλοχος'

“ασπίδα μέν Σαΐων τις άνείλετο, την παρά θάμνω έντος άμώμητον κάλλιπον ονκ έθέλων. ”

18. Λοιπή δ ’ έστι τών νπο τώ Όδνσσεϊτεταγμένω ν νήσων ή Ζάκυνθος, μικρώ προς εσπέραν μάλλον τής

C.458 Κεφαλληνίας κεκλιμένη τής Πελοποννήσον, συνάπτονσα δ ’ αντή πλέον, έστι δ ’ 6 κύκλος τής Ζάκυνθον σταδίων εκατόν εξήκοντα' διέχει δέ και της Κεφαλληνίας όσον εξήκοντα σταδίονς, νλώδης μέν, ενκαρπος δέ' και ή πόλις αξιόλογος, όμώννμος. έντενθεν εις Εσπερίδας τής Λιβύης στάδιοι τρισχίλιοι τριακοσιοι.

19. Και ταύτης δέ και τής Κεφαλληνίας προς εω τάς Έχινάδας ίδρϋσθαι νήσονς σνμβέβηκεν, ών τό τε Δου- λίχιόν έστι (καλονσι δέ νυν Δολίχαν) καί at Όξεΐαι καλούμεναι, ας Θοάς ό ποιητής είπε' καί ή μέν Δολίχα κεΐται κατά Οίνιάδας και την έκβολήν τον Αχελώου, διέχονσα Αράξου τής τών Ήλείων άκρας εκατόν, αί λοιπαί δ ’ Έχινάδες ( πλείονς δ ’ είσί, πασαι λνπραί καί τραχεΐαι) προ τής έκβολής τον Αχελώον, πεντεκαίδεκα σταδίονς άφεστώσα ή άπωτάτω, ή δ ’ έγγντάτω πέντε, πελαγίζονσαι πρότερον, άλλ ’ ή χονς τάς μέν έξηπείρωκεν αντών ήδη, τάς δέ μέλλει πολλή καταφερομένη' ήπερ καί την Παραχελωϊτιν καλούμε'νην χώραν, ήν ό ποταμός έπικλύζει, περιμάχητον έποίει τό παλαιόν τονς όρους συγχέουσα αεί τούς άποδεικνυμένους τοΐς Λ καρνασι καί τοΐς Αίτωλοΐς- έκρίνοντο γάρ τοΐς όπλοις ουκ έχοντες διαιτητάς, ένίκων δ ’ οί πλέον δυνάμενοί' άφ ’ ής αιτίας καί μϋθος έπλάσθη τις, ώς Ήρακλέονς καταπολεμήσαν-

84

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ντιες119) είτε διαφορετικοί. Τους Σαΐους μνημονεύει ο Αρ- χίλοχος:

Κάποιος Σάιος μον ’κλεψε την ασπίδα, όπλο άψογο, πον παράτησα σε θάμνο, χωρίς να το θε'λω'20.

18. Α πομένει, από τα νησιά που κυβερνούσε ο Οδυσσέ- ας, η Ζάκυνθος, που βρίσκεται κάπω ς στα δυτικότερα της ΙΊελοποννήσου α π ’ ό ,τι η Κεφαλληνία, περισσότερο κοντά της. Η περίμετρος της Ζακύνθου είναι εκατόν εξήντα στάδια. Α πέχει εξήντα στάδια από την Κεφαλληνία. Είναι δασώδης αλλά εύφορη. Η ομώνυμη πόλη είναι αξιόλογη. Από εδώ στις Εσπερίδες της Λ ιβύης η απόσταση είναι τρεις χιλιάδες τριακόσια στάδια.

19. Ανατολικά της Ζακύνθου και της Κεφαλληνίας τυ ­χαίνει να βρίσκονται οι Εχινάδες. Είναι το Δουλίχιο, που το λένε και Δ ολίχα , και οι Οξείες, αυτές που ο ποιητής αποκαλεί Θ όες121. Η Δ ολίχα βρίσκεται απέναντι από τους Οινιάδες και την εκβολή του Αχελώου κι απέχει από τον Άραξο, το ακρωτήριο τω ν Ηλείων, εκατό ^στάδια. Οι υπό­λοιπες Εχινάδες (είναι πολλές, όλες φτω χικές και τραχιές) βρίσκονται μπροστά στην εκβολή του Αχελώου. Η πιο μακρινή απέχει δεκαπέντε στάδια κι η πιο κοντινή πέντε. Παλιά βρίσκονταν στο ανοιχτό πέλαγος, αλλά το φερτό χώ μ α άλλες τις ένωσε ήδη με τη στεριά, ενώ άλλες κοντεύ­ει να τις ενώσει, επειδή είναι σε μεγάλες ποσότητες. Έ τσ ι και η χώ ρα η λεγάμενη Π αραχελω ίτις, που την πλημμυ­ρίζει ο ποταμός, στα παλαιά χρόνια ήταν πεδίο διαμάχης, επειδή συνεχώς άλλαζαν τα σύνορα ανάμεσα στους Ακαρ­νάνες και στους Α ιτωλούς. Δεν είχαν αυτοί κάποια μορφή διαιτησίας και ο πόλεμος έκρινε το δίκιο τους. Νικούσαν βέβαια οι π ιο δυνατοί. Από αυτή την αιτία πλάστηκε κά­ποιος μύθος που παρουσιάζει τον Ηρακλή να πολεμάει με

85

ΣΤΡΑΒΩΝ

τος τον ’Αχελώον και ένεγκαμένον της νίκης άθλον τον Αηιανείρας γάμον της Ο ’ινέως θυγατρός, ήν πεποιηκε Σοφοκλής τοιαντα λέγονσαν'

“μνηστηρ γάρ ήν μοι ποταμός, ’Αχελώον λέγω, δς μ ’ εν τρισιν μορφαΐσιν έξήτει πατρος, φοιτών εναργής ταύρος, άλλοτ ’ αιόλος δράκων έλικτός, άλλοτ ’ άνδρείω κντει

βονπρωρος. ”

προστιΟέασι δ ’ ένιοι και τό τής Άμαλθείας τοντ’ είναι λέγοντες κέρας, δ άπέκλασεν ο Ηρακλής τον Αχελώου και έδωκεν Ο ’ινεΐ τών γάμων έδνον οΐ δ ’ είκάζοντες εξ αυτών τάληθές ταύρω μέν έοικότα λέγεσθαι τον ’Αχελώ ­ον φααι, καθάπερ και τονς άλλονς ποταμούς, άπο τε τών ήχων και τών κατά τά ρείθρα καμπών, ας καλονσι κέρατα, δράκοντι δέ διά τό μήκος και τήν σκολιότητα, βονπρωρον δέ διά τήν αυτήν αιτίαν δ ι’ ήν και τανρωπόν τον Ήρακλέα δέ και άλλως ενεργετικόν δντα και τώ Ο ’ινεΐ κηδενσοντα παραχώμασί τε και διοχετείαις βιά-

C.459 σασθαι τον ποταμόν πλημμελώς ρέοντα και πολλήν τής Παραχελωίτιδος άναψνξαι χαριζόμενον τώ ΟΙνεΐ· και τοϋτ ’ είναι τό τής Αμαλθείας κέρας. τών μέν ονν Έχινάδων και τών ’Οξειών κατά τά Τρωικά Μέγητα άρχειν φησιν "Ομηρος

“δν τίκτε Δ ά φίλος ίππότα Φνλ.ενς, δς ποτε Δουλίχιόνδ’ άπενάσσατο, πατρι χολωθείς.”

πατήρ δ ’ ήν Αύγέας ό τής ’Ηλείας και τών Έπειών αρχώ ν ώ στ’ Έπειοι τάς νήσους ταντας είχον οί σννεξ-

86

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

τον Αχελώο και να κερδίζει ως δώρο γ ια τη νίκη του τον γάμο με την Δηιάνειρα, κόρη του Οινέα. Ο Σοφοκλής την παρουσιάζει να λέει:

Μνηστήρας μου είναι, ποταμός, εννοώ τον Α χελώ ο, που με ζητούσε απ ’ τον πατέρα μου με τρεις μορφές,

άλλοτε ως ταύρος ολοζώντανος, άλλοτε ως δράκος με λέπια που γυαλίζανε, κι άλλοτε με σώμα ανδρός

και κεφαλή βοδιού'22.

Μερικοί προσθέτουν ότι αυτό ακριβώς είναι το κέρας της Α μάλθειας123, που το απέσπασε ο Ηρακλής από τον Α χε­λώο και το έδωσε γαμήλιο δώρο στον Οινέα. Αλλοι πάλι, τεκμηριώνοντας τις αλήθειες από μύθους, λένε πω ς ο Α ­χελώος έμοιαζε με ταύρο, καθώ ς και άλλοι ποταμοί, από τον θόρυβο που έκανε στα ρείθρα του, καθώς έστριβε, που τα λένε κέρατα. Δ ράκοντα124 τον είπαν επειδή είναι μακρύς και στενός, ενώ βοϊδοκέφαλο για την ίδια αιτία που τον είπαν ταυτοκέφαλο. Ό σο για τον Ηρακλή, που έκανε γε ­νικά πολλές ευεργεσίες — εξάλλου δέθηκε με δεσμά συγγέ­νειας με τον Ο ινέα— με αναχώματα και αυλάκια έστρωσε το ποτά μ ι, που δεν έρεε κανονικά, και έτσι αποξήρανε μεγάλη έκταση της Π αραχελω ίτιδας, κάνοντας χάρη στον Οινέα. Α υτό, λοιπόν, είναι το κέρας της Αμάλθειας. Ο Ό μηρος θεωρεί βασιλιά των Εχινάδων και των Οξειών κατά τα Τρω ικά τον Μ έγητα,

που γέννησε ο αγαπητός στον Δ ία ιππότης Φυλέας, που κάποτε ήρθε να μείνει στο Δουλίχιο, θυμωμένος

' 125με τον πατέρα τον .

Π ατέρας του ήταν ο Α υγέας, ο άρχοντας της Η λείας και των Ε πειώ ν. Ε πομένω ς, Ε πειοί κατείχαν τα νησιά, αυτοί

87

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

άραντες εις τό Δουλίχιον τώ Φνλεΐ.20. A t δέ τών Ταψιών νήσοι, πρότερον δέ Τηλεβο­

ών, ών ήν και ή Τάφος νυν δέ Ταφιονς καλούμενη, χωρίς ήσαν τούτων ον τοΐς διαστήμασιν ( εγγύς γάρ κεΐνται) άλλα ΰφ ’ έτέροις ήγεμόσι ταττόμεναι, Ταφίοις και Τηλεβόαις- πρότερον μέν ούν Αμφιτρύων έπιστρατεύ- σας αντοϊς μετά Κεφάλον τοϋ Δηιονέως έξ Αθηνών φνγάδος, έκείνω την αρχήν παρέδωκεν αυτώ ν ο δέ ποιητής υπό Μέντη τετάχθαι φησι ληστάς καλών αυ­τούς, καθάπερ και τούς Τηλεβόας απαντάς φασι. τά μέν περι τάς νήσους τάς προ τής Ακαρνανίας ταϋτα.

21. Μεταξύ δέ Αευκάδος και τοϋ Αμβρακικοϋ κόλπου λιμνοθάλαττά έστι Μνρτούντιον λεγομένη. άπό δέ Αευκάδος εξής Πάλαιρος και Αλυζία τής Ακαρνα­νίας είσι πόλεις, ών ή Αλυζία πεντεκαίδεκα άπό θα- λάττης διέχει σταδίονς, καθ’ ήν έστι λιμήν Ήρακλέους ιερός και τέμενος, έξ ου τούς Ήρακλέους άθλους, έργα Λυσίππου, μετήνεγκεν εις 'Ρώμην τών ηγεμόνων τις, παρά τόπον κειμένους διά την ερημιάν, εΐτα άκρα Κριθωτή και a t Εχινάδες και πόλις Αστακός, ομώνυ­μος τη περι Νικομήδειαν και τον Αστακηνόν κόλπον, θηλυκώς λεγομένη. και ή Κριθωτή δ ’ ομώνυμος πολίχνη τών έν τή θρακία Χερρονήσω' πάντα δ ’ εν λιμένα τά μεταξύ' ε ίτ ’ Οινιάδαι και ο Αχελώ ος· εΐτα λίμνη τών Οίνιαδών Μελίτη καλονμένη, μήκος μέν έχουσα τριά­κοντα σταδίων πλάτος δέ είκοσι, και άλλη Κυνία διπλά­σιά ταύτης και μήκος και πλάτος, τρίτη (3 ’ Ουρία πολλώ τούτων μικροτέρα· ή μέν ούν Κυνία και έκδίδωσιν εις την θάλατταν, αί λοιπαι δ ’ ύπέρκεινται όσον ήμιστάδιον είθ’ ό Εύηνος, εις δν άπό τοϋ Ακτίου στάδιοι εξακόσιοι

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

που ήρθαν στο Δουλίχιο μαζί με τον Φυλέα.20. Τα νησιά των Ταφίω ν, παλιά τω ν Τηλεβοών, ένα

από τα οποία ήταν και η Τάφος που σήμερα λέγεται Τα- φιούς, διαχωρίζονταν από τις Εχινάδες, όχι λόγω της απόστασης (αφού βρίσκονται κοντά), αλλά επειδή είχαν άλλους ηγεμόνες, Ταφίους και Τηλεβόες. Σ τα παλαιά χρό­νια ο Α μφιτρύων έκανε εναντίον τους εκστρατεία μαζί με τον φυγάδα από την Αθήνα, τον Κέφαλο, γιο του Δηιονέα, και του παρέδωσε την εξουσία. Ο ποιητής λέει ότι τους κυβερνούσε ο Μ έντης126 και τους αποκαλεί ληστές127, όπως αποκαλεί και όλους τους Τηλεβόες. Α υτά, λοιπόν, γ ια τα νησιά που είναι μπροστά στην Ακαρνανία.

21. Ανάμεσα στη Λευκάδα και τον Αμβρακικό κόλπο υπάρχει λιμνοθάλασσα, που τη λένε Μυρτούντιο. Σ τη συ­νέχεια μετά τη Λευκάδα, βρίσκονται η Πάλαιρος και η Αλυζία, πόλεις της Ακαρνανίας. Η Αλυζία απέχει δεκα­πέντε στάδια από τη θάλασσα, όπου και υπάρχει λιμάνι ιερό του Ηρακλή και τέμενος. Από εδώ τους Άθλους τον Ηρακλή, έργο του Λ υσίππου128, κάποιος διοικητής μετέφε­ρε στη Ρ ώ μ η 129, αφού βρισκόταν σε ακατάλληλο τόπο, έτσι έρημος που ήταν. Μ ετά είναι το ακρωτήριο Κ ριθωτή, οι Εχινάδες και μια πόλη, η Α στακός, ομώνυμη με αυτή στη Ν ικομήδεια, στον Αστακηνό κόλπο. Είναι θηλυκού γένους. Και η Κ ριθωτή έχει μια συνονόματη πολίχνη στη Θρακική Χερσόνησο. Τα ενδιάμεσα είναι όλα καλά αγκυροβόλια. Μετά είναι οι Ο ινιάδες και ο Α χελώος. Μ ετά η λίμνη των Οινιαδών, που τη λένε Μελίτη κι έχει μήκος τριάντα στάδια και πλάτος είκοσι. Μ ετά, άλλη λίμνη, η Κυνία, διπλάσια από την πρώ τη σε μήκος και πλάτος, και μια τρ ίτη, η Ουρία, πολύ μικρότερη από τις δυο. Η Κυνία εκβάλλει στη θάλασσα, ενώ οι άλλες δυο απέχουν κάπου μισό στάδιο από τη θάλασσα. Μ ετά είναι ο Εύηνος. Από εδώ στο Α κτιο είναι εξακόσια εβδομήντα στάδια. Μ ετά τον

89

ΣΤΡΑΒΩΝ

έβδομήκοντα■ μετά δέ τον Ενηνον τό όρος ή Χαλκίς, ήν Χαλκίαν είρηκεν Άρτεμίδωρος· εΐθ’ ή Πλευρών, εΐθ’ ή Άλίκυρνα κώμη, ής ΰπέρκειται Καλνδών έν τη μεσογαία σταδίοις τριάκοντα· περι δέ την Καλυδώνα έστι τό τοϋ Λαφρίου ’Απόλλωνος ΐερόν ειθ’ ό Ταφιασσός τό ορος,

C.460 είχα Μακυνία πόλις, εΐτα Μολνκρεια καί πλησίον τό Αντίρριον τό τής Αιτωλίας οριον καί τής Λοκρίδος, εις δ

άπό τοϋ Εύήνον στάδιοι περί εκατόν είκοσιν. Άρτεμί­δωρος μέν ονχ οντω περί τής είτε Χαλκίδος είτε Χαλκίας τοϋ ορούς, μεταξύ τοϋ Αχελώου καί τής Πλευρώνος ίδρυων αυτήν, Απολλόδωρος δέ, ώς πρότερον είπον, υπέρ τής Μολνκρείας καί την Χαλκίδα καί τον Ταφιασ- σόν · καί την δέ Καλυδώνα μεταξύ ίδρϋσθαί φησι τής τε Πλευρώνος καί τής Χαλκίδος· εΐ μη άρα έτερον θετέον τό πρός Πλευρώνι ορος Χαλκίαν καλονμενον, έτερον δέ την Χαλκίδα την πρός Μολνκρεια. έστι δέ τις καί πρός τή Καλυδώνι λίμνη μεγάλη καί ευοψος, ήν έχονσιν οΐ έν Πάτραις 'Ρωμαίοι.

22. Τής δέ μεσογαίας κατά μέν την Ακαρνανίαν Έρυσιχαίονς τινάς φησιν Απολλόδωρος λέγεσθαι, ών Αλκμάν μ,έμνηται

“ονδ’ Έρυσιχαΐος, ουδέ ποιμήν, άλλα Σαρδίων άπ ’ άκρ&ν.”

κατά δέ την Αιτωλίαν ήν 'Ώλενος, ής έν τώ Αΐτωλικώ καταλέγω μέμνηται Όμηρος, ίχνη δ ’ αυτής λείπεται μόνον έγγύς τής Πλευρώνος υπό τώ Άρακννθφ· ήν δέ καί Αυσιμάχεια πλησίον, ήφανισμένη καί αυτή, κειμένη πρός τ-fj λίμνη τη νϋν μέν Αυσιμαχεία πρότερον δ ’ Ύδρα, μεταξύ Πλευρώνος καί Αρσινόης πόλεως, ή κώμη μέν ήν πρότερον καλουμένη Κωνώπα, κτίσμα δ ’ νπήρξεν ’Αρσινόης τής Πτολεμαίον τοϋ δευτέρου γνναικός άμα

90

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Εύηνο, το βουνό Χαλκίς που ο Αρτεμίδωρος το λέει Χαλ- κία. Μ ετά η Πλευρών, έπειτα η κώμη Αλίκυρνα. Πιο πάνω στα μεσόγεια είναι η Καλυδών στα τριάντα στά­δια. Κοντά στην Καλυδώνα είναι το ιερό του Λαφρίου Απόλλωνα. Μ ετά το βουνό Ταφιασσός, έπειτα η πόλη Μακυνία, η Μολύκρεια και κοντά το Αντίρριο, σύνορο Α ιτωλίας και Λοκρίδας. Εδώ από τον Εύηνο είναι εκατόν είκοσι στάδια. Ο Α ρτεμίδω ρος130 τα λέει αλλιώς για την περιοχή της Χαλκίδας ή Χ αλκίας, δηλαδή του βουνού. Το τοποθετεί ανάμεσα στον Αχελώο και την Πλευρώνα, ενώ ο Απολλόδωρος, όπω ς ανέφερα ήδη131, πάνω από τη Μολύ- κρεια τόσο τη Χ αλκίδα όσο και τον Ταφιασσό. Επίσης λέει πω ς η Καλυδών βρίσκεται ανάμεσα στην Πλευρώνα και στη Χ αλκίδα. Ίσ ω ς θα έπρεπε να βάλουμε κι άλλο βουνό με το όνομα Χ αλκία κοντά στην Πλευρώνα, και βουνό με το όνομα Χαλκίδα κοντά στη Μολύκρεια. Κοντά στην Καλυδώνα υπάρχει μια λίμνη132 μεγάλη, που έχει πολλά ψάρια. Την κατέχουν οι Ρω μαίοι της Π άτρας.

22. Σ τα μεσόγεια στην Ακαρνανία υπάρχουν κάποιοι Ερυσιχαίοι, καθώς λέει ο Απολλόδωρος. Τους αναφέρει ο Αλκμάν:

Ούτε Ερνσιχαίος, ούτε βοσκός, αλλά από τα ύψη των Σαρδίων133.

Στην Α ιτω λία ήταν η Ώλενος, που την αναφέρει στον Α ιτωλικό Κ ατάλογο ο Ό μηρος. Υπάρχουν μερικά ερείπιά της κοντά στην Πλευρώνα κάτω από τον Αράκυνθο. Υ­πήρχε και η Λ υσιμάχεια κοντά, εξαφανισμένη σήμερα, κοντά στη λίμνη τη λεγάμενη σήμερα Λ υσιμάχεια και παλιά Ύ δρα, ανάμεσα στην Πλευρώνα και την πόλη Α ρσι­νόη. Αυτή ήταν παλαιά κώμη που την έλεγαν Κ ωνώπα. Την έχτισε η Αρσινόη, γυναίκα και αδελφή μαζί του δευ-

91

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί αδελφής, ενφυώς επικείμενη πως τή τον ’Αχελώον διαβάσει' παραπλήσιον δε! τι και ή Πνλήνη τω Ώλένω πέπονθεν. δταν δε φή την Καλνδώνα αίπεΐάν τε και πετρήεσσαν, άπό τής χώρας δεκτε'ον είρηται γάρ οτι την χώραν δίχα διελάντες την μέν όρεινήν και έπίκτητον τή Καλνδώνι προσένειμαν, την πεδιάδα δέ τή Πλενρώνι.

23. Νννι μέν ονν έκπεπάνηται και άπηγάρενκεν νπο τών σννεχών πολέμων ή τ ’ ’Ακαρνανία καί Αίτωλοί, καθάπερ καί πολλά τών άλλων εθνών πλεΐστον μέντοι χρόνον σννέμειναν Αίτωλοί μετά τών ’Ακαρνάνων πράς τε τους Μακεδάνας καί τους άλλονς Έλληνας, ύστατα δέ καί προς 'Ρωμαίους περί τής αυτονομίας άγωνιζάμενοι. έπεί δέ καί 'Όμηρος αυτών έπί πολν μέμνηται καί οί άλλ.οι ποιηταί τε καί σνγγραφεϊς, τά μέν εΰσήμως τε καί ό μολογον μένως, τά <5 ’ ήττον γνωρίμως ( καθάπερ τοϋτο καί έν τοΐς ήδη λεχθεΐσι περί αυτών άποδέδεικται) , προσληπτέον καί τών παλαιοτέρων τινά τών αρχής έχάντων τάξιν ή διαπορονμένων.

C.461 24. Ενθνς έπί τής Ακαρνανίας οτι μέν αυτήν ό Λαέρτης καί οί Κεφαλλήνες κατεκτήσαντο είρηται ή- μϊν, τίνων δέ κατεχάντων πράτερον πολλοί μέν είρήκα- σ ιν ούχ όμολογούμενα δέ είπάντων έπιφανή δέ, απολεί­πεται τις λόγος ήμΐν διαιτητικός περί αυτών, φασί γάρ τούς Ταφίους τε καί Τηλεβόας λεγομένους οικεΐν την ’Ακαρνανίαν πράτερον, καί τον ηγεμόνα αντών Κέφαλον

τον κατασταθέντα νπο Αμφιτρνωνος κύριον τών περί την Τάφον νήσων κνριενσαι καί ταύτης τής χώρας' έντεϋθεν δέ καί τό άπό τοϋ Λευκάτα νομιζόμενον άλμα τουτω πρώτω προσμνθενονσιν, ώς προείρηται. ό δέ ποιητής οτι μέν ήρχον οί Τάφιοι τών ’Ακαρνάνων πριν

92

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

τέρου Π τολεμαίου134, σε επίκαιρη θέση κοντά στη διάβαση του Αχελώου. Παρόμοια μοίρα με της Ωλένου είχε και η Πυλήνη. Ό ταν ο ποιητής λέει πω ς η Καλυδών είναι μέσα σε γκρεμούς και βραχώδης135, αυτό οφείλεται στη φύση του τόπου. Ε ίπα ήδη136 ότι χωρίζοντας τη χώ ρα στα δυο, έδω­σαν την ορεινή ή Ε π ίκτητη στην Καλυδώνα, ενώ την π ε­δινή χώρα στην Πλευρώνα.

23. Σ τις μέρες μας τόσο η Ακαρνανία όσο και η Α ιτω λία ταλαιπωρήθηκαν και εξασθένησαν από τους συνεχείς πο­λέμους, όπως και πολλοί ακόμη λαοί. Π άντω ς για μεγάλο χρονικό διάστημα Α ιτωλοί και Ακαρνάνες άντεξαν ενα­ντίον των Μακεδόνων και τω ν άλλων Ελλήνων, αλλά και εναντίον των Ρω μαίω ν, πολεμώ ντας για την αυτονομία τους. Αλλά επειδή συχνά μνημονεύονται από τον Ό μηρο, καθώς και από άλλους ποιητές και συγγραφείς, πολλές φορές με σαφήνεια και κοινή συμφωνία, αλλά και μερικές φορές με εκφράσεις λίγο κατανοητές (κι αυτό έχει αποδει- χθεί με τα όσα έχω ήδη αναφέρει γ ια τις περιοχές αυτές), προσθέτω μερικά ακόμη παλαιότερα σχόλια που μας επ ι­τρέπουν να βάλουμε σε τάξη τα πράγματα ή μιλάνε για πράγματα που είναι αμφίβολα.

24. Ανέφερα ήδη137 πω ς ο Λ αέρτης και οι Κεφαλλήνες κατέκτησαν την Ακαρνανία. Ποιοι την κατοικούσαν όμως παλαιότερα; Πολλοί αναφέρονται σ’ αυτό, αλλά δεν συμ­φωνούν μεταξύ τους, αν και είναι σημαντικές οι θέσεις τους. Σ ε μένα μένει ένας λόγος διαιτητή στην υπόθεση. Λένε ότι παλιά κατοικούσαν την Ακαρνανία οι Τάφιοι και οι Τηλεβόες, και ο ηγεμόνας τους, ο Κέφαλος, που τον εγκατέστησε ο Αμφιτρύων άρχοντα των νησιών της Τάφου, επεκτάθηκε έως εδώ. Από το γεγονός αυτό προ­σθέτουν τον μύθο πω ς ο Κέφαλος πρώ τος δέχτηκε το άλμα του Λ ευκάτα — μίλησα και γ ι’ αυτό138. Ο ποιητής πάλι δεν υποστηρίζει ότι, προτού έρθουν οι Κεφαλλήνες και ο Λ α-

93

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ή τούς Κεφαλλήνας καί τον Λαε'ρτην έπελθεϊν ον λέγει, διότι δ ’ ήσαν φίλοι τοϊς Ίθακησίοις λέγει, ώ στ’ ή ονδ’ ολως έπήρξαν τών τόπων κατ’ αυτόν, ή έκόντες παρε- χώρησαν ή καί σύνοικοι έγένοντο. φαίνονται δέ καί έκ Λακεδαίμονός τινες έποικήσαι τήν ’Ακαρνανίαν, οί μ ετ ’ Ίκαρίου του Πηνελόπης πατρός- καί γάρ τούτον καί τούς άδελφονς αυτής ζώντας παραδίδωσιν ό ποιητής κατά τήν "Οδύσσειαν'

“οΐ πατρός μέν ές οίκον άπερρίγασι νεεσθαιΊκαρίου, ως κ ’ αυτός έεδνώσαιτο θνγατρα. ”

καί περί τών αδελφών'

“ήδη γάρ ρα πατήρ τε κασίγνητοί τε κέλονται Ενρνμάχω γήμασθαι.”

οντε γάρ έν Λακεδαίμονι πιθανόν αυτούς οίκεΐν (ου γάρ αν ό Τηλέμαχος παρά Μενελάω κατήγετο άφιγμένος έκεϊσε), οΰτ’ άλλην οίκησιν παρειλήφαμεν αυτών, φασί δέ Τννδάρεων καί τον αδελφόν αυτόν τον Ίκάριον έκπεσόντας υπό Ίπποκόωντος τής οικείας έλθεϊν παρά Θέστιον τον τών Πλευρωνίων άρχοντα, καί συγκατακτή- σασθαι τήν πέραν τοϋ ’Αχελώου πολλήν επί μέρεί' τον μέν ούν Τυνδάρεων έπανελθεΐν οΐκαδε γήμαντα Λήδαν τήν τοϋ Θεστίον θυγατέρα, τον δ ’ Ίκάριον έπιμεΐναι τής ’Ακαρνανίας έχοντα μέρος, καί τεκνοποιήσασθαι τήν τε

Πηνελόπην έκ Πολυκάστης τής Λυγαίου θνγατρός καί τούς άδελφονς αυτής, ήμεΐς μέν ούν άπεδείξαμεν έν τω καταλόγω τών νεών καί τούς Άκαρνανας καταριθμον- μένονς καί μετασχόντας τής επί Ίλιον στρατείας, έν οίς κατωνομάζοντο ο ί τε τήν ακτήν οίκονντες καί έτι

94

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

έρτης, οι Τάφιοι ηγεμόνευαν στους Ακαρνάνες, αλλά μόνον ότι ήταν φίλοι με τους Ιθακήσιους, οπότε ή δεν κυβέρνησαν καθόλου τον τόπο ή, από φιλία προς αυτούς, τους παρα­χώρησαν τον τόπο και έγιναν συγκάτοικοι. Φ αίνεται ότι και μερικοί από τη Λακεδαίμονα αποίκισαν την Ακαρνα­νία, αυτοί με τον Ικάριο, τον πατέρα της Πηνελόπης. Ο ποιητής μας τους παραδίδει αυτόν και τους αδελφούς της ζωντανούς ακόμη στην Οδύσσεια:

Οι οποίοι139 τρέμουνε να πάνε στον οίκο του Ικάρων που θα ζητούσε τα γαμήλια της κόρης του όώρα140.

Και για τα αδέλφια της:

Ή δη ο πατέρας και τα αδέλφια της της λένε να πάρει τον Ευρνμαχο'4'.

Δεν είναι πιθανό ότι αυτοί ζούσαν στη Λακεδαίμονα (αν ζούσαν εκεί, τότε ο Τηλέμαχος δεν θα πήγαινε στον οίκο του Μενελάου φτάνοντας εκεί), ούτε έχουμε κάποια άλλη είδηση ότι έμεναν αλλού. Λένε πω ς ο Τυνδάρεως και ο αδελφός του Ικάριος, διώ χτηκαν από την πατρίδα τους από τον Ιπποκόω ντα. Κατέφυγαν στον Θέστιο, τον άρχο­ντα των Πλευρωνίων, και κατέκτησαν μαζί του μεγάλο μέρος από τη χώ ρα πέρα από τον Α χελώο, με τον όρο να τη μοιραστούν. Ο Τυνδάρεως γύρισε στην πατρίδα του και πήρε τη Λήδα, την κόρη του Θεστίου, ενώ ο Ικάριος έμει­νε, κατέχοντας τμήμα της Ακαρνανίας και έκανε με την Πολυκάστη, την κόρη του Λυγαίου, την Πηνελόπη και τα αδέλφια της. Ή δη παρουσίασα στον Κ ατάλογο των πλοί­ων142 τους Ακαρνάνες να συμπεριλαμβάνονται στους μετό­χους της Τ ρω ικής εκστρατείας. Μ άλιστα ανάμεσά τους ονομάζονται οι κάτοικοι της ακτής143 και αυτοί

95

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ο ί τ ’ ήπειρον εχον ήδ’ άντιπέραι ’ ενέμοντο. ”

οντε δ ’ ή ήπειρος ’Ακαρνανία ώνομάζετό πω ονθ ’ η ακτή Λενκάς.

C.462 25. Έφορος δ ’ ου φησι συστρατενσαί' Άλκμέωνα γάρ τον Αμφιάρεω στρατενσαντα μετά Διομήδους και τών άλλων ’Επιγόνων και κατόρθωσαν τα τον προς Θηβαίους πόλεμον σννελθεϊν Διομήδει και τιμωρήσα- σθαι μετ ’ αντοϋ τους Οίνε'ως εχθρούς, παραδόντα δ ’ έκείνοις την Αιτωλίαν αυτόν εις την ’Ακαρνανίαν πα- ρελθεΐν και ταντην καταστρεφεσθαι. Αγαμέμνονα δ ’ έν τοντω τοΐς Αργείοις έπιθέμενον κρατήσαι ραδίως, τών πλείστων τοΐς περί Διομήδη συνακολουθησάντων. μικρόν ό ’ ύστερον έπιπεσονσης τής έπ ’ Ίλιον έξοδον, δείσαντα μή άπόντος αΰτοϋ κατά την στρατείαν έπανελθόντες ο’ίκαδε οί περί τον Διομήδη ( καί γάρ άκούεσθαι μεγά- λην περί αυτόν συνεστραμμένην δνναμιν) κατάσχοιεν την μάλιστα προσήκονσαν αύτοΐς άρχήν ( τον μέν γάρ Αδραστου τον δέ τοϋ πατρός είναι κληρονόμον) , ταντα

δη διανοηθέντα καλεΐν αντονς έπ ί τε την τοϋ Άργους άπόληψιν καί την κοινωνίαν τοϋ πολέμου· τον μέν ονν Διομήδη πεισθέντα μετασχεΐν τής στρατείας, τον δέ Άλκμέωνα αγανακτούν τα μ,ή φροντίσαί' διά δέ τοϋτο

μηδέ κοινωνήσαι τής στρατείας μόνους τους Άκαρνανας τοΐς Έλλησι· τούτοις δ ’, ώς είκός, τοΐς λόγοις έπακο- λονθήσαντες οί Ακαρνανες σοφίσασθαι λέγονται 'Ρω­μαίους καί την αυτονομίαν παρ ’ αυτών έξανύσασθαι, λέγοντες ώς ον μετάσχοιεν μόνοι τής έπί τούς προγό- νονς τούς έκείνων στρατείας■ οντε γάρ έν τω Αίτωλικώ καταλόγω φράζοιντο οντε ιδία' ονδέ γάρ όλως τούνομα τοϋτ ’ έμφέροιτο έν τοΐς έπεσιν.

26. Ό μέν ονν Έφορος προ τών Τρωικών ήδη την Ακαρνανίαν υπό τω Αλκμέωνι ποιήσας, τό τε Αργος τό

96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

/ l i t 144που κατοικούσαν τα μεσόγεια καί εμεναν αντίπερα .

Ακόμη δεν είχε ονομαστεί Ακαρνανία η στερεά, μήτε η παραλία Λευκάδα.

25. Ο Έ φορος υποστηρίζει ότι δεν ήρθαν στην Τροία. Κ ατ’ αυτόν ο Αλκμέων, ο γιος του Α μφιάρεω, έκανε εκ­στρατεία μαζί με τον Διομήδη και τους άλλους Ε π ιγόνους145 και νίκησε στον πόλεμο εναντίον τω ν Θηβαίων. Μ ετά ενώθηκε με τον Διομήδη και τιμώ ρησε μαζί του τους εχθρούς του Οινέα, έπειτα τους παραχώρησε την Α ιτωλία και ο ίδιος ήρθε και ερήμωσε την Ακαρνανία. Τ ότε ο Α γαμέμνων επιτέθηκε και νίκησε τους Αργείους εύκολα, αφού οι περισσότεροι είχαν ακολουθήσει τον Διομήδη. Α ργότερα, όταν του έτυχε η εκστρατεία στο Ί λ ιο 146, φο­βήθηκε μήπω ς λείψει, και οι σύντροφοι του Διομήδη γυρί­ζοντας στην πατρίδα τους (επειδή είχε ακουστεί ότι έφερνε μαζί του μεγάλο στρατό) κατακτήσουν την εξουσία, που εξάλλου τους ανήκε δικαιω ματικά, αφού ο ένας147 ήταν διάδοχος του Αδραστου και ο άλλος148 του πατέρα του149. Αφού τα σκέφτηκε αυτά, τους κάλεσε να πάρουν πίσω το Ά ργος και να λάβουν μέρος στον πόλεμο. Ο Διομήδης πείστηκε και πήρε μέρος, ενώ ο Αλκμέων εκνευρίστηκε και δεν δέχτηκε την πρόσκληση. Γ ι’ αυτό τον λόγο, δεν πήραν μέρος στην εκστρατεία μόνοι οι Ακαρνάνες από τους Έ λληνες. Και αυτός είναι, φυσικά, ο λόγος που οι Ακαρνά­νες γέλασαν τους Ρω μαίους και εξασφάλισαν από αυτούς την αυτονομία τους. Τους είπαν ότι αυτοί μόνο δεν συμμε­τείχαν στην εκστρατεία εναντίον των προγόνων τους. Γ ι’ αυτό δεν αναφέρονται στον Κατάλογο τω ν Α ιτω λώ ν150, ούτε ξεχωριστά. Ακόμη και το όνομά τους δεν αναφέρεται καθόλου στα έπη.

26. Ο Έ φορος, στη συνέχεια, τοποθετεί την Ακαρνανία υπό τον Α λκμέωνα ήδη πριν από τα Τρω ικά . Θεωρεί το

97

ΣΤΡΑΒΩΝ

Άμφιλοχικόν εκείνον κτίσμα άποφαίνει, και την ’Ακαρ­νανίαν ώνομάσθαι φησ'ιν άπό τον παιδός αυτόν Ακαρνα- νος, Αμφιλόχονς δέ άπό τον αδελφόν Α μφ ιλόχον ώστε έκπίπτει εις τά παρά την όμηρικήν Ιστορίαν λεγάμενα. Θονκνδίδης δέ και άλλοι τον Αμφίλοχον άπό της στρατείας της Τρωικής έπανιόντα, ονκ άρεσκάμενον τοΐς έν Αργεί, ταντην οίκήσαί φασι την χώραν, οι μεν κατά διαδοχήν ήκοντα της τον άδελφον δυναστείας, οί δ ’ άλλως, και ιδία μέν περι Ακαρνάνων ταντα λέγοιτ ’ αν, κοινή δ ’ όσα και τοΐς Α'ιτωλικοΐς έπιπλέκεται νυν έροΰμεν, τά ΑΙτωλικά λέγοντες έφεξής οσα προσλαβεϊν τοΐς ειρημένοις έγνωμεν.

III . Τούς δέ Κουρήτας τών μέν Ακαρνασι τών δ ’ Αίτωλοϊς προσνεμόντων, και τών μέν έκ Κρήτης τών δ ’ έξ Εύβοιας τό γένος είναι φασκόντων, επειδή και

C.463 "Ομηρος αυτών μέμνηται, τά παρ ’ εκείνον πρώτον έπισκεπτέον. οίονται δ ’ αυτόν λέγειν Αίτωλούς μάλλον ή Ακαρνανας, είπερ οί Πορθαονίδαι ήσαν

“ Αγριος ηδέ Μέλας, τρίτατος δ ’ ήν ίππότα Οίνενς- ωκεον δ ’ έν Πλενρώνι και αίπεινή Καλυδώνι.”

ανται δ ’ είσίν Αιτωλικαι πόλεις άμφότεραι και φέρονται έν τώ ΑΙτωλικω καταλόγω ώστε, έπεί την Πλενρώνα οίκοΰντες φαίνονται και κατ ’ αυτόν οΐ Κουρήτες, Αίτω- λοι αν εΐεν. οι δ ’ άντιλέγοντες τώ τρόπω τής φράσεως παράγονται οταν φή,

“Κουρήτές τ ’ έμάχοντο και Αίτωλοι μενεχάρμαι άμφι πόλιν Καλυδώνα. ”

ονδέ γάρ αν κυρίως είπεν όντως “έμάχοντο Βοιωτοι και

98

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Α μφιλοχικό Α ργος κτίσμα του ίδιου και λέει πω ς η Α καρ­νανία ονομάστηκε από τον γιο του, Ακαρνάνα, ενώ οι Αμφίλοχοι ονομάστηκαν από τον αδελφό του τον Αμφίλο- χο. Α υτά ισχύουν στις αντίθετες με την Ομηρική εκδοχές. Ο Θουκυδίδης151 πάντω ς και άλλοι λένε πω ς ο Α μφίλοχος γύρισε από την Τρωική εκστρατεία, δυσαρεστήθηκε με γεγονότα του Άργους και κατοίκησε αυτή τη χώρα. Άλλοι λένε ότι διαδέχτηκε νόμιμα τον αδελφό του, άλλοι τα πα ­ρουσιάζουν διαφορετικά. Τόσα μπορούν να ειπωθούν ειδικά γ ια τους Ακαρνάνες. Τώρα θ’ αναφερθώ στην ιστορία τους γενικά, καθώς μπλέκεται με την ιστορία των Α ιτωλών, μιλώ ντας για τους Α ιτωλούς και περιγράφοντας όσα σκέ- φτηκα να προσθέσω στα προηγούμενα.

I I I . Άλλοι συσχετίζουν τους Κουρήτες με τους Ακαρνά­νες κι άλλοι με τους Α ιτωλούς. Μερικοί τους θέλουν να κατάγονται από την Κρήτη κ ι άλλοι από την Εύβοια. Τους αναφέρει ο Ό μηρος, επομένως σχολιάζω πρώ τα τα δικά του. Πιστεύουν ότι τους θεωρεί Α ιτωλούς και όχι Ακαρνά­νες, αν βέβαια οι γ ιο ι του Παρθάονα ήταν

Αγριος και Μ ελας, τρίτος ο ιππότης ΟινέαςI52‘ κατοικούσαν την Πλευρώνα και την απότομη Καλυδώνα ' 53.

Και οι δυο είναι πόλεις της Α ιτω λίας και παρουσιάζονται στον Α ιτωλικό Κ ατάλογο, οπότε, αφού οι Κουρήτες εμφα­νίζονται κ α τ’ αυτόν κάτοικοι της Πλευρώνας, θα είναι Α ιτωλοί. Ο ι αντίθετοι στηρίζονται στην έκφραση

Πολεμούσαν Κουρήτες και σταθεροί Α ιτω λο ί για την πόλη Καλυδώνα'5*.

Υποστηρίζουν ότι δεν εννοούσε κάτι σαν «πολεμούσαν

99

ΣΤΡΑΒΩΝ

Θηβαίοι προς άλληλονς” ούδ ’ “ Άργεϊοι και Πελοποννή- σιοι. ” έδείχθη ό ’ έν τοϊς έμπροσθεν ότι έστί και όμηρικόν τό έθος τοντο της φράσεως και ΰπό τών άλλων ποιητών τετριμμένον τοντο μέν ονν εναπολόγητον. εκείνοι δέ λεγέτωσαν πώς αν μη ομοεθνείς όντας μηδ ’ Αίτωλονς τονς Πλενρωνίονς έν τοϊς Αίτωλοΐς κατέλεγεν.

2. Έφορος δέ τονς Αίτωλονς είπών έθνος είναι μηδεπώποτε γεγενημένον νφ ’ έτέροις, άλλα πάντα τον μνημονενόμενον χρόνον μεμενηκός άπόρθητον διά τε τάς δνσχωρίας τών τόπων και διά τήν περί τον πόλεμον άσκησιν, εξ αρχής μέν φησιν άπασαν τήν χώραν Κονρή- τας κατασχεΐν, άφικομένον δ ’ εξ Ήλιδος Αίτωλον τον Ένδνμίωνος καί τοϊς πολέμοις κρατούντας αυτών, τονς

μέν Κονρήτας εις τήν ννν καλονμένην Ακαρνανίαν νποχωρησαι, τονς δ ’ Αίτωλονς σνγκατελθόντας Έ- πειοΐς τάς άρχαιοτάτας κτίσαι τών έν Αίτωλίφ πόλεων, δεκάτη δ ’ ύστερον γενεά τήν Ή λιν νπό Όξνλον τον Αΐμονος σννοικισθήναι περαιωθέντος έκ τής Αιτωλίας, παρατίθησι δέ τοντων μαρτύρια τά επιγράμματα, τό μέν έν Θέρμοις τής Αιτωλίας, οπον τάς άρχαιρεσίας ποιεΐ- σθαι πάτριον αντοΐς έστιν, έγκεχαραγμένον τη βάσει τής Αίτωλον είκόνος'

“χώρης οίκιστήρα, παρ ’ Αλφειόν ποτε δίναις θρεφθέντα, σταδίων γείτον’ 'Ολυμπιάδας,

Ένδνμίωνος παΐδ’ Αιτωλοί τόνδ’ άνέθηκαν Αίτωλον, σφετέρας μνήμ ’ άρετής έσοραν. ”

τό δ ’ έν τη άγορα τών Ή λείων έπί τώ Ό ξνλον άνδριάντι"

“Αίτωλός ποτε τόνδε λιπών αντόχθονα δήμον

100

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μεταξύ τους Β οιω τοί και Θηβαίοι» ούτε «Α ργείοι και Πελοποννήσιοι». Φάνηκε από τα προηγούμενά μου155 πω ς είναι Ομηρικός ο τρόπος τούτης της έκφρασης και συνη­θισμένος στους άλλους ποιητές. Η παρέμβαση τούτη έχει τέλος πάντων κάποιον λόγο. Αλλά τ ι γίνετα ι με όσους υποστηρίζουν ότι οι κάτοικοι της Πλευρώνας δεν είναι Α ίτωλοί, τη στιγμή που τους συγκαταλέγει στον Α ιτω λι- κό Κατάλογο;

2. Κ ατά τον Έ φορο οι Α ίτω λοί είναι λαός που ποτέ δεν υποτάχτηκε σε άλλους' γ ια όσο διάστημα υπάρχουν πηγές υπήρξαν απόρθητοι. Ο τόπος τους ήταν δύσβατος και αυτοί ικανοί στις πολεμικές τέχνες. Αναφέρει ότι στην αρχή όλη τη χώρα κατείχαν οι Κουρήτες. Έ φ τα σ ε από την Ή λ ιδα ο Α ιτω λός156, ο γ ιος του Ενδυμίωνα, και νίκησε στον πόλεμο. Τους Κουρήτες έδιωξε στη σημερινή Ακαρνανία, ενώ οι Α ίτωλοί επέστρεψαν με Επειούς και έχτισαν τις Α ιτω λι- κές πόλεις, τ ις πιο αρχαίες. Α υτά συνέβησαν στη δέκατη γενεά πριν να χτ ισ τε ί η Ή λ ιδα , επί Οξύλου157, του γιου του Αίμονα, που πέρασε εκεί από την Α ιτω λία. Ως αποδείξεις παραθέτει τα επιγράμματα που υπάρχουν, το ένα στους Θέρμους της Α ιτω λίας (εκεί όπου παραδοσιακά τελούσαν τις εκλογές των αρχόντων τους), χαραγμένο, στη βάση του αγάλματος του Αιτωλού:

Της πόλης ιδρυτής, στα νερά τον Α λφειόν κάποτε μεγάλω σε, κοντά στο στάδιο της Ολυμπίας

του Ενδυμίωνα γιος. Σ ’ αυτόν οι Α ίτω λο ί αφιέρωσαν, στον Α ιτω λό, μνημείο της αρετής του'

το άλλο στην αγορά των Η λείων, στον ανδριάντα του Οξύλου:

Κ άποτε ο Α ιτω λός άφησε τούτην εδώ τη γενέτειρα

101

ΣΤΡΑΒΩΝ

κτήσατο Κονρήτιν γήν δορι πολλά καμώ ν C.464 της δ ’ αυτής γενεάς δεκατόσπορος Αϊμονος υιός

Όξυλος άρχαίην έκτισε τήνδε πόλιν. ”

3. Την μέν ονν συγγένειαν την προς άλλήλους τών τε Ή λείων καί τών Αίτωλών όρθώς έπισημαίνεται διά τών έπιγραμμάτων, έξομολογουμένων άμψοΐν ου τήν συγγέ­νειαν μόνον άλλα καί τό άρχηγέτας άλλήλων είναι' δι ’ ου καλώς εξελέγχει 'ψευδομένους τους ψάσκοντας τών μέν Αίτωλών άποίκονς είναι τούς Ή λείους, μή μέντοι τών Ή λείων τούς Αίτωλονς. τήν δ ’ άνομολογ ίαν τής γραφής καί τής άποφάσεως φαίνεται τήν αυτήν έπιδεδειγμένος κάνταϋθα ήνπερ έπί τοϋ μαντείου τοϋ έν Δελφοΐς παρεστήσαμεν. είπών γάρ άπόρθητον έκ τοϋ μνημονευο- μένου χρόνου παντός τήν Αιτωλίαν, είπών δέ καί έξ αρχής τήν χώραν ταντην τούς Κουρήτας κατασχεϊν ώφειλε μέν τοΐς είρημένοις ακόλουθον τοϋτο έπιφέρειν, ότι οί Κουρήτες δίέμειναν έως εις αυτόν κατέχοντες τήν Αιτωλίαν γ ή ν οΰτω γάρ έμελλεν άπόρθητός τε καί ουδέποτε ε π ’ άλλοις γεγονυϊα όρθώς λεχθήσεσθαν ό δ ’ έκλαθόμενος τής ύποσχέσεως οΰ τοϋτ ’ επιφέρει άλλα τουναντίον, ώς άφικομένου έξ Ήλιδος Αίτωλοϋ καί τοΐς πολέμοις κρατοϋντος αντών οί Κουρήτες άπήλθον εις τήν Ακαρνανίαν τ ί ονν άλλο πορθήσεως ίδιον ή τώ πολέμα)

κρατηθήναι καί τήν χώραν έκλιπεΐν; τοϋτο δέ καί τό επίγραμμα μνρτνρεϊ τό παρά τοΐς Ήλείοις· ο γάρ “Α ιτω λός” φησί,

“κτήσατο Κουρήτιν γήν δορι πολλά καμών. ”

4. Ίσως δή τις αν φαίη λέγειν αυτόν άπόρθητον τήν

102

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

και απόκτησε τη χώρα των Κουρητών, κατορθώνοντας πολλά ενόπλως, κι από την ίδια φύτρα, μετά δέκα γενιές,

ο γιος του Αίμονα, ο Ό ξυλος, έχτισε τούτη την αρχαία πόλη.

3. Πολύ σωστά επισημαίνεται στα επιγράμματα η συγ­γένεια Ηλείων και Α ιτω λών. Και τα δυο δεν παραδέχονται απλώ ς τη συγγένεια των λαών αλλά και ότι οι ιδρυτές τους προέρχονταν από τον άλλο λαό. Κ αι καλώ ς ελέγχει158 για ψεύδος όσους υποστηρίζουν ότι, ενώ οι Ηλείοι βεβαίως είναι άποικοι των Α ιτω λών, οι Α ιτωλοί εν τούτοις δεν είναι άποικοι των Ηλείων. Εδώ παρουσιάζει κι ο ίδιος την ίδια διαφορά ανάμεσα στο τι γράφει και στο τ ι έχει προαναγγείλει με κείνη που έδειξε και στην περίπτωση του μαντείου των Δ ελφών159. Αναφέρει πω ς η Α ιτωλία ήταν απόρθητη σε όλο το ιστορικό διάστημα, καθώς και ότι στην αρχή της ιστορίας την κατέλαβαν οι Κουρήτες. Ό φει- λε, λοιπόν, να συνεχίσει κ α τ’ ακολουθίαν λέγοντας ότι οι Κουρήτες έως τα χρόνια του ήταν κάτοικοι της Α ιτω λίας. Τότε θα ήταν σωστή η δήλωση πω ς όντως η χώρα παρέ- μεινε απόρθητη και δεν υποτάχτηκε σε άλλους. Π αρ’ όλα αυτά, ξεχνάει τ ι υποσχέθηκε και όχι μόνο δεν προσθέτει τέτοια πρόταση, αλλά την αντίθετη τελείω ς, ότι τάχα ήρθε ο Α ιτωλός από την Ή λ ιδα και, αφού νίκησε σε πόλεμο, οι Κουρήτες αποσύρθηκαν στην Ακαρνανία. Υ πάρχει άλλο χαρακτηριστικό που να δείχνει πόρθηση παραπάνω α π ’ ό ,τι η ήττα σε πόλεμο και εγκατάλειψη της πατρίδας; Ακόμη και το ίδιο το επίγραμμα που βρίσκεται στην Η ­λεία είναι απόδειξη, αφού κ α τ’ αυτό ο Α ιτωλός

απόκτησε τη γη των Κουρητών, κατορθώνοντας πολλά ενόπλως.

4. Κάποιος τώ ρα ίσως βγει και πει πω ς εννοεί την

103

ΣΤΡΑΒΩΝ

Αιτωλίαν άφ ’ ον τοννομα τοϋτ’ έσχε μετά την Αίτωλοϋ παρουσίαν άλλ ’ άφήρηται και τούτου τοϋ νοήματος τον λόγον, φήσας έν τοΐς έφεξης το μέν πλεΐστον τον λαοϋ τοϋ διαμένοντος έν τοΐς Αίτωλοΐς τοϋτο είναι τό τών

Έπειών λέγων, σνμμιχθέντων δ ’ αντοΐς ύστερον Αίολέ- ων τών άμα Βοιωτοΐς έκ θετταλίας άναστάντων κοινή

μετά τούτων την χώραν κατασχεΐν. άρ ’ ούν εστι πιστόν χωρίς πολέμου την άλλοτρίαν έπελθόντας σνγκατανεί- μασθαι τοΐς έχονσι μηδέν δεομένοις κοινωνίας τοιαύτης; η τοϋτο μέν ου πιστόν, τό δέ κρατουμένοις τοΐς όπλοις

έπ ’ ΐσοις σνμβηναι πιστόν; τ ί ούν άλλο πόρθησις η τό

κρατεΐσθαι τοΐς όπλοις; και Απολλόδωρος ό ’ είρηκεν έκ τής Βοιωτίας άπελθόντας Ύαντας ίστορεΐσθαι και έποί- κους τοΐς Αίτωλοΐς γενομένους' ό δ ’ ώσπερ κατωρθωκώς έπιλέγει διότι ταϋτα και τά τοιαϋτα διακριβονν είώθα- μεν, όταν fj τι τών πραγμάτων ή παντελώς άπορούμενον

ή ψευδή δόξαν έχον.C.465 5. Τοιοντος δ ’ ών Έφορος ετέρων όμως κρείττων

έσ τ ι και αυτός ό έσπονδασμένως ούτως έπαινέσας αυτόν Πολύβιος καί φήσας περί τών Ελληνικών καλώς μέν Ενδοξον, κάλλιστα δ ’ Έφορον έξηγεΐσθαι περί κτίσεων,

~ / ϊ ~ ίί t ~ ο >99συγγενειών, μεταναστασεων, αρχηγετών, ημείς οε

φησί “τά νϋν όντα δηλώσομεν καί περί θέσεως τόπων καί διαστημάτων τοϋτο γάρ έστιν οίκειότατον χωρογρα­φία. ” άλλά μην σύ γε , ώ Πολύβιε, ό τάς λαοδογματικάς

αποφάσεις περί τών διαστημάτων ε ’ισάγων ούκ έν τοΐς έξω της Ελλάδος μόνον, άλλά καί έν τοΐς Έλληνικοΐς, καί διδοΐς εύθύνας τάς μέν ΙΙοσειδωνίω τάς δ ’ Άρτεμι- δώρω τάς δ ’ άλλοις πλείοσι. καί ημΐν ούν συγγνώμην

104

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Α ιτω λία απόρθητη αφότου απέκτησε το όνομα Α ιτω λία, μετά την άφιξη του Α ιτωλού. Ο ίδιος πάντω ς αφαιρεί κι από το επιχείρημα τούτο τη σημασία του, προσθέτοντας ότι ο λαός τω ν Επειώ ν αποτελούσε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Α ιτω λίας κι ανακατεύτηκαν έπειτα μαζί με τους Αιολείς, από εκείνους που μαζί με τους Βοιωτούς έφυγαν από τη Θεσσαλία και κατοίκησαν τη χώρα. Αλλά π ώ ς να γίνει πιστευτό ότι χω ρίς πόλεμο ήρθαν σε ξένη χώρα και μοιράσανε τη γη της με τους κατέχοντες, που βέβαια δεν είχαν καμιά όρεξη να τη μοι­ραστούν; Ή πάλι, αφού αυτό είναι απίστευτο, πώ ς να πιστέψουμε ότι αυτοί που νικήθηκαν σε πόλεμο είχαν ισο- πολιτεία με τους νικητές; Τ ι άλλο, εξάλλου, είναι η πόρθη­ση πάρεξ επικράτηση διά τω ν όπλων; Ο Απολλόδωρος επίσης γράφει πω ς αναφέρεται ότι οι Ύ αντες, φεύγοντας από τη Β οιω τία, κατοίκησαν ανάμεσα στους Α ιτωλούς. Αλλά ο Έ φορος, σαν να κατόρθωσε κάτι σπουδαίο, επιλέ­γει πω ς κατά τη θέλησή μου εξακριβώσαμε τα ζητήματα, ακόμη κι αν επράκειτο για αμφίβολα θέματα ή τα θεωρού­σαν ψευδή!

5. Τέτοιος είναι ο Έφορος! Κι όμως είναι καλύτερος από κάποιους άλλους. Ακόμη κι ο ίδιος ο Π ολύβιος160, που τον παινεύει τόσο πολύ και λέει πω ς από τις Ελληνικές ιστο­ρίες του Ευδόξου161 είναι καλή, αλλά του Εφόρου άριστη σε θέματα κτίσεων πόλεων, συγγενειών, μεταναστεύσεων και σειράς αρχηγώ ν, προσθέτει: κι εγώ θα δείξω τα πράγματα οπως είναι, τάσο στην τοπογραφία οσο και στις αποστάσεις. Αυτή, εξάλλου, είναι η δουλειά της Χωρογραφίας. Αλλά, Πολύβιε, εσύ που έχεις εισάγει τη λαϊκή πεποίθηση162 σχε­τικά με τις γεω γραφ ικές αποστάσεις όχι μόνο έξω από την Ελλάδα αλλά και μέσα στην Ελλάδα, αποδίδεις ευθύνες άλλοτε στον Π οσειδώνιο163 κι άλλοτε στον Αρτεμίδωρο, για να μην πω τ ι λες γ ια τους υπόλοιπους. Έ χ ω κι εγώ ,

105

ΣΤΡΑΒΩΝ

έχειν καί ον δνσχεραίνειν δει παρά τών τοιοντων μετα- φέρονσι τήν πολλήν ιστορίαν εάν τι πταίωμεν, άλλ ’

άγαπαν εάν τά πλείω τών είρημένων έτε'ροις άμεινον λέγωμεν ή τά παραλειφθέντα κατ ’ άγνοιαν προστιθώμεν.

6. Περί δέ Κονρήτων ετι και τοιαϋτα λέγεται, τά

μέν έγγντέρω οντα της περι Αιτωλών καί Ακαρνάνων ιστορίας τά δ ’ άπωτέρω· έγγντέρω μέν τά τοιαντα οΐα προείρηται, o r ι τήν χώραν ή ννν Αιτωλία καλείται Κονρήτες ώκονν, έλθάντες δ ’ οί Αιτωλοί μετά Αίτωλον

τοντονς έξέβαλον εις τήν Ακαρνανίαν καί έτι τά τοιαντα, ότι τήν Πλενρωνίαν υπό Κουρητών οικουμένην

καί Κουρήτιν προσαγορευομένην Αίολεΐς έπελθάντες άφείλοντο, τους δέ κατέχοντας έξέβαλον. Αρχέμαχος

δ ’ ό Εύβοεύς φησι τονς Κουρήτας έν Χαλκίδι σννοικησαι, συνεχώς δέ περί τον Αηλάντον πεδίον πολεμονντας, έπειδή οί πολέμιοι τής κόμης έδράττοντο της έμπροσθεν

καί κατέσπων αντονς, όπισθεν κομώντας γενέσθαι, τά δ ’ έμπροσθεν κείρεσθαΓ διό καί Κουρήτας άπο της κονρας κληθηναι· μετοικήσαι δ ’εις τήν Αιτωλίαν, καί κατασχόν- τας τά περί Πλενρώνα χωρία τονς πέραν οίκονντας τον

Αχελώον διά τό άκονρονς φνλάττειν τάς κεφαλάς Ακαρνανας καλέσαί' ένιοι δ ’ άπο ήρωος τοννομα σχεΐν

έκάτερον τό φ νλον οί δ ’ άπο τον όρονς τον Κονρίον τονς Κουρήτας ονομασθηναι τοϋ νπερκειμένου τής Πλενρώ­νος, είναι τε φϋλόν τι Αΐτωλικόν τοϋτο, ώς Όφιεΐς καί Αγραίονς καί Εϋρντάνας καί άλλα πλείω. ώς δ ’ είρηται,

τής Αιτωλίας δίχα διηρημένης τά μέν περί Καλυδώνα τον Οίνέα έχειν φασί, τής δέ ΓΙλευρωνίας μέρος μέν τι καί τονς Πορθαονίδας έχειν τονς περί τον Αγριον, είπερ

106

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

λοιπόν, ταπεινά δικαίωμα, που δεν προκαλεί προβλήματα, να κάνω κάποια λάθη ενώ αντλώ από αυτούς τους συγγρα­φείς το περισσότερο ιστορικό μου υλικό και θα ’πρεπε να είμαι ευχαριστημένος αν τα περισσότερα που παίρνω από αυτούς τα διαμορφώνω με καλύτερο τρόπο. Καλύτερα αυτό παρά να λέω πράγματα που τα προσθέτω από άγνοια.

6. Για τους Κουρήτες αναφέρονται επίσης κι άλλα. Με­ρικά βρίσκονται κοντά στην ιστορία τω ν Α ίτωλών και των Ακαρνάνων, μερικά όχι. Τα σχετικά με την Α ιτω λία είναι παρόμοια με όσα ανέφερα ήδη: Τη χώ ρα που λέγεται σή­μερα Α ιτω λία την κατοικούσαν οι Κουρήτες, όταν όμως ήρθαν οι Α ίτω λοί με αρχηγό τον Α ιτω λό, τους έδιωξαν στην Ακαρνανία. Ε πίσης οι Κουρήτες κατοικούσαν την Πλευρωνία, που την έλεγαν και Κουρήτι, οπότε ήρθαν οι Α ιολείς, την κατέκτησαν και έδιωξαν τους κατοίκους. Ο Α ρχέμαχος164 από την Εύβοια λέει πω ς οι Κουρήτες ήρθαν και έμειναν στη Χαλκίδα και πολεμούσαν συνεχώς γ ια το Λήλαντο Πεδίο. Ο ι εχθροί τους αρπάζανε από τα μπροστι­νά μαλλιά και τους σκότωναν, οπότε αυτοί άφηναν μακριά τα μαλλιά τους πίσω και έκοβαν κοντά τα μπροστινά. Ονομάστηκαν Κουρήτες δηλαδή από το χτένισμα, την «κουρά» τους. Μ ετά ήρθαν στην Α ιτω λία , έμειναν στα μέρη της Πλευρώνας και έλεγαν τους κατοίκους πέρα από τον Α χελώο Ακαρνάνες, επειδή άφηναν τα μαλλιά τους ακούρευτα. Μερικοί πάλι λένε πω ς καθένας από τους δυο λαούς ονομάστηκε έτσι από κάποιον ήρωα. Αλλοι πω ς οι Κουρήτες ονομάστηκαν από το όρος Κούριο, που βρίσκεται πάνω από την Πλευρώνα, και ήταν γένος Α ιτω λικό, καθώς οι Ο φιείς, οι Α γραίοι, οι Ευρυτάνες κ ι άλλα πολλά. Ό π ω ς ήδη ανέφερα165, όταν η Α ιτωλία ήταν χωρισμένη στα δύο, λένε ότι ο Οινέας κατείχε την περιοχή της Καλυδώνας, ενώ μέρος από τη χώρα της Πλευρώνας ήταν στην κατοχή των γιων του Πορθάονα, που ήταν υπήκοοι του Αγρίου, εφ’ όσον

ΣΤΡΑΒΩΝ

C.466 “φκεον έν Πλενρώνι και αίπεινή Καλνδώνι. ”

έπικρατεΐν μέντοι Θέστιον τής Πλενρωνίας, τον πενθε- ρον τοϋ Ο'ινέως Αλθαίας δέ πατέρα, ηγούμενον τών Κουρητών πολέμου δ ’ έμπεσόντος τοΐς Θεστιάδαις πρός Οινέα και Μελέαγρον, ώς μέν ο ποιητής “άμφί σνός κεφαλή και δέρματι” κατά την περι τοϋ κάπρον μυθολογίαν, ώς δέ τό είκός περι μέρος τής χώρας, οντω δη λέγεται'

“Κουρήτές τ ’ έμάχοντο και Αίτωλοι μενεχάρμαι.”

ταντα μέν τά έγγυτέρω.7. Τά δ ’ άπωτέρω τής νποθέσεως ταντης, άλλως δέ

διά την ομωνυμίαν εις ταντόν υπό τών ιστορικών αγόμενα, άπερ Κουρητικά μέν καί περί Κουρήτων

λέγεται, ομοίως ώσπερ καί τά περί τών την Αιτωλίαν καί την Ακαρνανίαν οίκησάντων, έκείνων μέν διαφέρει, έοικε δέ μάλλον τώ περί Σατνρων καί Σειληνών καί Βακχών καί Τιτνρων λόγω' τοιοντους γάρ τινας δαίμο­νας η προπόλονς θεών τους Κονρήτάς φασιν οί παρα- δόντες τά Κρητικά καί τά Φρυγία, ίερονργίαις τισίν

έμπεπλεγμένα ταΐς μέν μυστικαΐς ταΐς δ ’ άλλαις περί τε την τοϋ Α ιός παιδοτροφίαν την έν Κρήτη καί τούς τής μητρός τών θεών όργιασμούς έν τή Φρυγία καί τοΐς περί την Ίδην την Τρωικήν τόποις. τοσαντη δ ’ έστιν έν τοΐς

λόγοις τοντοις ποικιλία, τών μέν τους αυτούς τοΐς Κουρήσι τούς Κορνβαντας καί Κάβειρους καί Ίδαίους

Δακτύλους καί Τελχΐνας άποφαινόντων, τών δέ συγγε-

108

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ζούσανε στην Πλευρώνα και στην απότομη Καλνδώνα'66.

Σ τη χώ ρα της Πλευρώνας επικράτησε ο Θέστιος, πεθερός του Οινέα, πατέρας της Αλθαίας, ηγεμόνας των Κουρη­τών. Ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στους απογόνους του Θε- στίου και στον Οινέα και τον Μελέαγρο. Ο ποιητής λέει ότι ξέσπασε για ε'να κεφάλι και μια δορά αγριογούρουνου'61, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση γ ια τον κάπρο168. Στην πραγματικότητα υπήρχε διεκδίκηση ενός τμήματος της χώ ρας. Τ ότε λοιπόν πολέμησαν

Κουρήτες με σταθερούς Α ιτω λούς1*9.

Α υτά τα ιστορικά στοιχεία γ ια τους Κουρήτες σχετίζονται με τους Αιτωλούς.

7. Τα στοιχεία πάλι που δεν σχετίζονται πολύ με το αντικείμενό μας ταυτίζονται κατά λάθος με τα ιστορικά στοιχεία, επειδή υπάρχει μάλλον ταύτιση ονομάτων. Εν­νοώ τις μυθοπλασίες, που, αν και λέγονται Ιστορία Κουρή- των ή Κουρητικά, σαν να ήταν ιστορία των Κουρήτων που έζησαν στην Α ιτω λία και την Ακαρνανία, είναι στην ουσία ανάλογες με τις μυθοπλασίες περί Σατύρων, Σειληνών, Β ακχώ ν και Τ ιτύρων. Αυτοί που μας παρέδωσαν τις αρ­χαίες παραδόσεις των Φρυγών και των Κρητών θεωρούν τους Κουρήτες πνεύματα ή βοηθούς των θεών. Άλλοτε εμφανίζονται μπλεγμένοι σε μερικές μυστικές ιερουργίες κι άλλοτε συσχετίζονται με το μεγάλω μα του Δ ία, όταν ήταν μωρό, στην Κ ρήτη170. Α κόμη, με τ ις οργιαστικές τελετές στη Φ ρυγία προς τιμή της Μ ητέρας τω ν θεών171, καθώς και στην Ίδ η της Τρωάδας γης. Η ποικιλία των αφηγήσεων είναι τόσο μικρή, ώστε, ενώ μερικοί ταυτίζουν τους Κουρήτες με τους Κορύβαντες, τους Κάβειρους, τους Ιδαίους Δακτύλους και τους Τελχίνες, μερικοί τους θεωρούν

109

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

νεΐς άλλήλων καί μικράς τινας αντών προς άλ/.ηλονς

διαφοράς διαατελλομένων, ώς δέ τύπω είπεΐν και κατά

τό πλέον, άπαντας ένθονσιαστικούς τινας και βακχικούς

και ένοπλίω κινήσει μετά θόρυβόν και ψόφον και

κυμβάλων και τνμπάνων καί όπλων, έτι ό ’ ανλοϋ καί

βοής εκπλήττοντας κατά τάς ιερουργίας έν σχήματι

διακόνων, ώστε καί τά ιερά τρόπον τινά κοινοποιεΐσθαι

ταϋτά τε καί τών Σαμοθρφκων καί τά έν Λήμνω καί

άλλα πλείω διά τό τους προπόλους λέγεσθαι τους αυτούς,

έστι μέν ονν θεολογικός πας ο τοιοντος τρόπος τής

έπισκέψεως καί ουκ άλλότριος τής τοϋ φιλοσόφου θε­

ωρίας.

8. Έπεί δέ δι ’ ομωνυμίαν τών Κονρήτων καί οί

ιστορικοί σννήγαγον εις έν τά άνόμοια, ονδ’ αν αντός

όκνήσαιμ ’ αν είπεϊν περί αντών έπί πλέον έν παραβάσει,

προσθείς τον οίκεϊον τή ιστορία φνσικόν λόγον, καίτοι

τινές καί συνοικειοϋν βούλονται ταΰτ ’ έκείνοις, καί τυχόν

ίσως έχονταί τίνος πιθανοϋ· θηλνστολοϋντας γάρ ώς αί

κόραι τοννομα σχεϊν τοϋτο τούς περί τήν Αιτωλίαν

φασίν είναι γάρ καί τινα τοιοϋτον ζήλον έν τοΐς Έλλη-

σι, καί Ίάονας έλκεχίτωνας είρήσθαι, καί τούς περί

C.467 Λεωνίδαν κτενιζομένονς, ο τ ’ έξήεσαν εις τήν μάχην,

καταφρονηθήναι λέγονσιν νπο τών Περσών, έν δέ τή

μάχη θανμασθήναι. απλώς δ ’ ή περί τάς κόμας φιλο-

τεχνία σννέστηκε περί τε θρέψιν καί κονράν τριχός,

άμφω δέ κόραις καί κόροις έστίν οικεία, ώστε πλεονα-

χώς τό έτνμολογεϊν τούς Κουρήτας έν εύπορα) κεΐται.

είκός δέ καί τήν ένόπλιον όρχησιν υπό τών ήσκημένων

110

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

συγγενείς μεταξύ τους και τους διαφοροποιούν αντιδιαστέλ- λοντας μικρές μεταξύ τους διαφορές. Μ ιλώντας γενικά και περιληπτικά , τους εμφανίζουν όλους να κατέχονται από ιερό ενθουσιασμό, ν’ ακολουθούν τη μανία του Βάκχου και, λειτουργώντας στις ιερές τελετές ως διάκονοι, να ε­μπνέουν τρόμο με πολεμικούς χορούς, γεμάτους θόρυβο, κρότους, κύμβαλα, τύμπανα και κλαγγή όπλων, αλλά και ήχους αυλού και μεγάλες κραυγές. Επομένω ς αυτές οι τε ­λετές θεωρήθηκαν ότι είχαν κοινή κατα γω γή , τόσο αυτές στη Σαμοθράκη όσο και αυτές στη Λήμνο αλλά και σε άλλα μέρη, επειδή σε όλες χρησιμοποιούνται με το ίδιο όνομα οι διάκονοι. Π άντω ς κάθε έρευνα αυτού του είδους είναι θε- ολογική και δεν είναι ξένη με τη θεωρία της φιλοσοφίας.

8. Κ αθώς οι ιστορικοί, εξαιτίας της ταύτισης του ονό­ματος τω ν Κουρητών με όλους, τοποθέτησαν ανόμοια πράγματα σε ένα, εγώ δεν θα διστάσω να μιλήσω εκτενώς γ ι ’ αυτά τα θέματα σε ένα είδος παρέκβασης, προσδιορί­ζοντας με ιστορικό τρόπο τα χαρακτηριστικά τους. Μερι­κοί ιστορικοί θέλουν να συσχετίζουν τα χαρακτηριστικά τους κι ίσως να έχουν κάποιο δίκιο. Λένε γ ια παράδειγμα πω ς οι Κουρήτες της Α ιτω λίας πήραν το όνομα, επειδή ντύνονται σαν «κόρες», φορώντας δηλαδή γυναικεία ρού­χα . Προσθέτουν ότι υπήρχε τέτοια συνήθεια ανάμεσα στους Έ λλη νες’ οι Ίω ν ες ονομάστηκαν «ντυμένοι με μακρείς χ ι­τώ νες»172 και οι πολεμιστές του Λεωνίδα «έφτιαχναν τα μαλλιά τους»173, όταν ετοιμάζονταν γ ια τη μάχη, και μά­λιστα περιφρονήθηκαν από τους Π έρσες, ενώ βέβαια στη μάχη τους θαύμασαν. Γενικά, η τέχνη της φροντίδας των μαλλιών συνίσταται τόσο στο μεγάλω μά τους και στην κόμμωση και είναι αγαπημένη ενασχόληση αγοριών και κοριτσιών. Υπάρχουν επομένως πολλοί τρόποι να ετυμο­λογηθεί η λέξη «Κουρήτες». Εύλογο επίσης είναι πω ς ο χορός με όπλα άρχισε πρώ τα από αυτούς που φρόντιζαν τα

111

*

ΣΤΡΑΒΩΝ

ούτω περι κόμην και στολήν πρώτον είσαχθεϊσαν, εκεί­νων Κουρητών καλούμενων, παρασχεΐν πρόφασιν και τοΐς στρατιωτικωτέροις ετέρων και τον βίον ένόπλιον έχουαιν, ώσθ ’ όμωνύμως και αυτούς Κουρήτας λεχθήναι, τούς εν Εύβοια λέγω και Αιτωλία και Ακαρνανία, και Όμηρος δέ τούς νέους στρατιώτας οΰτω προσηγόρενσε'

“κρινάμενος κουρήτας άριστήας Παναχαιών, δώρα θοης παρά νηός ένεγκεϊν, όσα ’ Αχιλήι

χθιζοί νπέστημεν”

και πόλιν,

“δώρα φέρον κουρήτες Αχαιοί. ”

περι μέν ούν της τών Κουρητών ετυμολογίας ταντα. ή δέ ένόπλιος όρχησις στρατιωτική, και ή πυρρίχη δηλοϊκαι ό ΙΙύρριχος, όν φασιν εΰρετήν είναι τής τοιαύτης άσκήσεως τών νέων, και τά στρατιωτικά.

9. Τό δ ’ εις εν συμφέρεσθαι τά τοσαντα ονόματα και τήν ένονσαν θεολογίαν έν τη περι αυτών ιστορία νυν έπισκεπτέον. κοινόν δη τοϋτο και τών Ελλήνων και τών βαρβάρων έστι τό τάς ίεροποιίας μετά άνέσεως έορτα- στικής ποιεΐσθαι, τάς μέν σύν ένθουσιασμώ τάς δέ χωρίς, και τάς μέν μετά μουσικής τάς δέ μή, και τάς μέν μυστικώς τάς δέ έν φανερώ· και τοϋΟ ’ ή φύσις ούτως υπαγορεύει, ή τε γάρ άνεσις τον νοϋν άπάγει άπό τών άνθρωπικών άσχολημάτων, τον δέ όντως νοϋν τρέπει πρός τό θειον ό τε ενθουσιασμός έπίπνευσίν τινα θείαν έχειν δοκεϊ και τώ μαντικώ γένει πλησιάζειν ή τε κρύψις

112

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

μαλλιά και τη στολή τους (γ ι’ αυτό τους είπαν και Κου­ρήτες) και ο χορός έδωσε αφορμή και σε άλλους, πιο πολε­μικούς ανθρώπους, που περνούσαν ενόπλως τη ζωή τους, να τον χορεύουν, οπότε τους είπαν κ ι αυτούς Κουρήτες. Εννοώ εκείνους που συναντήσαμε στην Εύβοια, στην Α ι­τω λία και στην Ακαρνανία. Α κόμη και ο Ό μηρος έτσι αποκάλεσε τους νέους στρατιώ τες:

Δ ιάλεξε τονς άριστονς κουρήτες απ ’ όλους τονς Αχαιούς, φέρε τα δώρα από το ταχύ καράβι, όσα στον Α χιλλέα

χτες νποσχεθήκαμε'14'

και πάλι:

Φέραν τα δώρα κουρήτες Α χ α ιο ί |75.

Α υτά γ ια την ετυμολογία του ονόματος Κουρήτες. Ο χορός τώρα με όπλα είναι στρατιω τικός. Το δείχνει τόσο η πυρ- ρίχη όσο και ο Π ύρριχος, που αναφέρεται ως ο δημιουργός αυτής της άσκησης των νέων. Το αναφέρουν επίσης οι πραγματείες περί πολέμου.

9. Θα εξετάσω τώ ρα πώ ς και γ ίνετα ι τόσο πολλά ονό­ματα να χρησιμοποιούνται γ ια το ίδιο πράγμα , καθώς και το θεολογικό υπόβαθρό τους. Είναι κοινό χαρακτηριστικό Ελλήνων και βαρβάρων να τελούν τις ιερουργίες τους σε συνδυασμό με την ξενοιασιά ενός πανηγυριού, άλλοτε με ένα είδος θεϊκής καταλήψιας, κ ι άλλοτε όχι, άλλοτε μετά μουσικής κι άλλοτε όχι. Αλλες πάλι είναι μυστικές, άλλες φανερές. Η ίδια η φύση επιβάλλει τέτοιες διαφοροποιήσεις. Η ξενοιασιά απομακρύνει το μυαλό από τις ανθρώπινες ενασχολήσεις και οδηγεί τη βαθύτερη σκέψη προς το θείο. Η ιερή καταλήψια πάλι φαίνεται ότι προέρχεται από θεϊκή έκσταση και σ χετίζετα ι με τη μαντική. Η εκτέλεση κρυφά

113

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

ή μυστική τών Ιερών σεμνοποιεΓ τό θειον, μιμούμενη τήν φνσιν αύτοϋ φενγουσαν ημών τήν αΐσθησιν ή τε μουσική περί τε δρχησιν ονσα και ρυθμόν και μέλος ηδονή τε άμα και καλλιτεχνία προς τό θειον ή μας συνάπτει κατά τοιαύτην αιτίαν, ευ μέν γάρ είρηται και τοντο, τους άνθρώπονς τότε μάλιστα μιμεΐσθαι τονς θεούς όταν εύεργετώσιν άμεινον δ ’ άν λέγοι τις, όταν εύδαιμονώ- σι ' τοιοϋτον δέ τό χαίρειν και τό έορτάζειν και τό φιλοσοφεϊν και μουσικής άπτεσθαι- μή γάρ ε ΐ τις έκπτωσις προς τό χείρον γεγένηται, τών μουσικών εις

C.468 ήδυπαθείας τρεπόντων τάς τέχνας έν τοϊς συμποσίοις και θνμέλαις και σκηναϊς και άλλοις τοιούτοις, διαβαλλέσθω τό πράγμα, άλλ’ ή φύσις ή τών παιδενμάτων έξεταζέσθω τήν αρχήν ένθένδε έχονσα.

10. Και διά τοντο μουσικήν έκάλεσε Πλάτων και ετι πρότερον οί Πυθαγόρειοι τήν φιλοσοφίαν, και καθ’ αρμονίαν τον κόσμον σννεστάναι φασί, πάν τό μουσικόν είδος θεών έργον νπολαμβάνοντες. οΰτω δέ και αί Μοϋσαι θεαι και ’Απόλλων Μουσηγέτης και ή ποιητική πάσα υμνητική, ωσαύτως δέ και τήν τών ηθών κατα­σκευήν τή μουσική προσνέμουσιν, ώς πάν τό έπανορθω- τικόν τοϋ νοϋ τοϊς θεοϊς έγγύς ον. οί μέν ούν Έλληνες οί πλεΐστοι τώ Διονύσω προσέθεσαν και τώ Άπόλλωνι καί τή Εκάτη και ταϊς Μούσαις και Δήμητρι, νή Δία, τό όργιαστικόν πάν καί τό βακχικόν καί τό χορικόν καί τό περί τάς τελετάς μυστικόν, Ίακχόν τε καί τον Διόννσον καλοϋσι καί τον αρχηγέτην τών μυστηρίων, τής Δήμη­τρας δαίμονα· δενδροφορίαι τε καί χορεϊαι καί τελεταί κοιναί τών θεών ε ’ισι τούτω ν αί δέ Μοϋσαι καί ο ’Απόλλων αί μέν τών χορών προεστάσιν ό δέ καί τούτων

καί τών κατά μαντικήν πρόπολοι δέ τών Μουσών οί

114

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

των ιεροτελεστιών κάνει το θείο πιο σεμνό, επειδή μ ιμείτα ι τη φύση του θείου, που είναι να μην έρχεται σε επαφή με τ ις αισθήσεις μας. Η μουσική τώ ρα, τα σχετικά με τον χορό, τον ρυθμό και τη μελωδία μας φέρνουν κοντά στο θείο, με την ευχαρίστηση και την τέχνη γ ια την εξής αιτία: Έ χ ε ι ειπωθεί σωστά πω ς οι άνθρωποι ακολουθούν τους θεούς, όταν αυτοί κάνουν το καλό. Ακόμη καλύτερα, τους ακολουθούν, όταν είναι ευτυχείς. Και η ευτυχία είναι η χαρά, η γιορτή, η φιλοσοφία, η ενασχόληση με τη μουσι­κή. Αν γίνετα ι τώ ρα κατάχρηση και πτώ ση προς το χε ι­ρότερο, επειδή οι μουσικοί τρέπουν την τέχνη τους στην ηδυπάθεια στα συμπόσια, στην ορχήστρα, στη σκηνή και στα παρομοια, δεν πρέπει να συκοφαντηθεί όλη η μουσική. Π ρεπει απεναντίας να εξετάσουμε τη φύση του εκπαιδευ­τικού μας συστήματος, αφού στηρίζεται στη μουσική.

10. Γ ι’ αυτό ο Π λάτω ν και παλαιότερα οι Πυθαγόρειοι είπαν τη φιλοσοφία μουσική176. Ο κόσμος πλάστηκε με αρμονία και κάθε μουσική είναι έργο θεών. Έ τσ ι, οι Μού­σες είναι θεές, ο Απόλλων είναι Μ ουσηγέτης και το σύνολο της ποίησης ένας ύμνος στους θεούς. Ε πίσης αποδίδουν στη μουσική τη διαμόρφωση τω ν ηθών, αφού καθετί που καλυτερεύει το μυαλό προέρχεται από τους θεούς. Ο ι π ε ­ρισσότεροι Έ λληνες πρόσθεσαν στον Διόνυσο, τον Α πόλ­λωνα, την Ε κάτη , τις Μούσες και κυρίως στη Δήμητρα καθετί σχετικό με τελετές οργιαστικές, βακχικές και χο ­ρικές, καθώ ς και με τα απόκρυφα θέματα. Δίνουν το όνομα Ία κ χο ς όχι μόνο στον Διόνυσο, αλλά και στον αρχιερέα των μυστηρίων, που είναι το πνεύμα της Δ ήμητρας177. Κοινά στοιχεία στη λατρεία αυτών τω ν θεών είναι να κουβαλούν κλαδιά δέντρων σε παρέλαση, οι ομαδικοί χο­ροί και η μυστικότητα των τελετώ ν. Οι Μούσες και ο Απόλλων πάλι, οι μεν είναι επικεφαλής στα χορικά, ενώ ο άλλος και στα χορικά και στη μαντική. Διάκονοι των

115

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

πεπαιδευμένοι πάντες, και ιδίως οί μουσικοί, τον δ ’ Απόλλωνος ούτοί τε και οί περι μαντικήν, Δήμητρας

δε ο ί τε μνσται και δαδούχοι και ίεροφάνται, Διονύσου δέ Σειληνοί τε και Σάτυροι και Τίτυροι και Βάκχαι, Ληναί τε και Θυΐαι και Μιμαλλόνες και Ναίδες και Νύμφαι προσαγορευόμενοι.

11. Έν δέ τή Κρήτη και ταντα και τά τοϋ Δ ιός ιερά Ιδίως έπετελεϊτο μ ετ ’ όργιασμοϋ και τοιου'των προπόλων οίοι περί τον Διόνυσόν είσιν οί ΣάτνροΓ τούτους δ ’ ώνόμαζον Κουρήτας, νέους τινάς ένόπλιον κίνησιν μ ετ ’ όρχήσεως άποδιδόντας, προστησόμενοι μϋθον τον περι τής τοϋ Διός γενέσεως, έν ω τον μέν Κρόνον είσάγουσιν είθισμένον καταπίνειν τά τέκνα άπό τής γενέσεως ευθύς, την δέ 'Ρέαν πειρωμένην έπικρύπτεσθαι τάς ωδίνας και τό γεννηθέν βρέφος έκποδών ποιεΐν και περισώζειν εις δύναμιν, πρός δέ τοϋτο σννεργονς λαβεϊν τούς Κονρήτάς φασιν, ο ΐ μετά τυμπάνων και τοιούτων άλλων ψόφων και ένοπλίον χορείας και θορύβον περιέποντες την θεόν έκπλήξειν έμελλον τον Κρόνον και λήσειν νποσπάσαντες αύτον τον παϊδα, τή δ ’ αυτή έπιμελεία και τρεφόμενον νπ ’ αυτών παραδίδοσθαΐ' ωσθ’ οί Κουρήτες ήτοι διά τό νέοι και κόροι όντες νπουργεϊν η διά τό κουροτροφεϊν τον Δ ία ( λέγεται γάρ άμφοτέρως) ταύτης ηξιώθησαν τής

C.469 προσηγορίας, οίονεί Σάτυροι τινες όντες περί τον Δία. οί μέν ούν Έλληνες τοιοϋτοι περι τούς όργιασμούς.

12. Ο ΐ δέ Βερέκυντες Φρυγών τι φϋλον και απλώς οί Φρύγες και τών Τροιών οί περι την Ίδην κατοικοϋντες 'Ρέαν μέν και αυτοί τιμώσι καί όργιάζουσι ταύτη, μητέρα καλούν τες θεών καί Ά γδιστιν καί Φρυγίαν θεόν μεγάλην, άπό δέ τών τόπων Ίδαίαν καί Δινδυμήνην καί

116

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Μουσών είναι όλοι οι μορφωμένοι αλλά κυρίως οι μουσικοί. Του Απόλλωνα διάκονοι είναι και τούτοι αλλά και αυτοί που ασχολούνται με τη μαντική. Σ τη Δ ήμητρα αφιερωμέ­νοι είναι οι μύστες, αυτοί που κρατάνε τις δάδες και οι ιεροφάντες. Στον Διόνυσο οι Σειληνοί, οι Σάτυροι, οι Τ ί- τυροι και οι Β άκχες, οι Λήνες, οι Θυίες, οι Μ ιμαλλόνες, οι Ναίδες και οι Νύμφες.

11. Σ την Κρήτη δεν υπήρχαν μόνον αυτά αλλά και τελετουργίες για τον Δ ία με οργιαστική λατρεία και με διακόνους, ωσάν αυτούς που βρίσκονται στην υπηρεσία του Διονύσου, δηλαδή οι Σάτυροι. Τους έλεγαν Κουρήτες και ήταν νέοι άνθρωποι που απέδιδαν ένοπλη κίνηση με χορευτικό βήμα, παρασταίνοντας τον μύθο της γέννησης του Δ ία, όπου παίζουν τον Κρόνο που συνήθιζε να κατα­πίνει τα παιδιά του, μόλις γεννιούνταν, και τη Ρέα να παλεύει να κρύψει τους πόνους της γέννας, να γεννάει το πα ιδί και να το κρύβει προσπαθώντας να γλ ιτώ σει τη ζωή του με κάθε τρόπο. Λένε ότι γ ι ’ αυτό πήρε βοηθούς τους Κουρήτες, που με τύμπανα και παρόμοιους ήχους, με ένοπλο χορό και θόρυβο περιστοίχισαν τη θεά και τρόμα­ξαν τον Κρόνο, ώ στε να πάρουν το παιδί, χω ρίς να το καταλάβει. Μ ετά έθρεψαν και μεγάλωσαν το παιδί. Κου­ρήτες, λοιπόν, ονομάστηκαν, είτε επειδή ήταν νέοι, δηλαδή «κούροι», και πρόσφεραν αυτήν την υπηρεσία είτε επειδή «φρόντισαν τη νιότη» του Δία. Υπάρχουν και οι δύο εκδο­χές. Πήραν, λοιπόν, το όνομα σαν να ήταν κάποιοι Σάτυροι στην υπηρεσία του Δ ία. Αυτοί ήταν οι Έ λληνες στο θέμα των οργιαστικών εορτασμών.

12. Οι Βερέκυντες178 πάλι, ένα γένος Φ ρυγών, και γενικά οι Φ ρύγες και από τους Τρώες οι κάτοικοι της Ίδ η ς τιμούν και γιορτάζουν τη Ρέα με οργιαστικές τελετές. Την απο- καλούν Μ ητέρα των θεών και Ά γδιστι και Φρυγία Μεγάλη θεά. Από τα τοπω νύμια την αποκαλούν Ιδαία, Δινδυμήνη,

117

ΣΤΡΑΒΩΝ

Σιπνληνήν καί ΙΙεσσινονντίδα και Κνβέλην και Κνβή- βην. οί δ ’ Έλληνες τούς προπόλ.ους αυτής όμωνΰμως Κουρήτας λέγονσιν, ον μην γε άπό τής αυτής μυροποι­ίας, άλλ ’ ετέρους ώς αν υπουργούς τινας, τοΐς Σατνροις άνά λόγον τούς δ ’ αυτούς και Κορνβαντας καλοϋσι.

13. Μάρτυρες δ ’ οί ποιηταί τών τοιου'των υπονοιών ό τε γάρ Πίνδαρος έν τώ διθνράμβω ού ή αρχή

“Πριν μέν ειρπε σχοινοτένειά τ ’ άοιδά διθυράμβων, ”

μνησθεις τών περί τον Διόνυσον ύμνων τών τε παλαιών καί τών ύστερον, μεταβάς άπό τούτων φησί

“σοί μέν κατάρχειν, μάτερ μεγάλα, πάρα ρόμβοι κυμβάλων, έν δέ καχλάδειν κρόταλ’, αίθομένα τε

δάς νπο ξανθαΐσι πενκαις, ”

τήν κοινωνίαν τών περί τον Διόνυσον άποδειχθέντων νομίμων παρά τοΐς Έλλη σι καί τών παρά τοΐς Φρυξί περί τήν μητέρα τών θεών συνοικειών άλλήλοις. Ευρι­πίδης τε έν ταΐς Βάκχαις τά παραπλήσια ποιεί, τοΐς Φρυγίοις άμα καί τά Λυ'δια συμψέρων διά τό όμοιον'

“ά λλ’ ώ λιπονσαι Τμώλον, ερυμα Λυδίας, θίασος έμός γυναίκες, ας έκ βαρβάρων

έκόμισα παρέδρονς καί ξυνεμπόρονς έμοί, αίρεσθε τάπιχώρι ’ έν πόλει Φρυγών

τύμπανα, 'Ρέας τε μητρός έμά θ ’ ευρήματα.”

καί πάλαν'

118

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Σιπυλήνη, Πεσσινουντίδα, Κυβέλη και Κυβήβη179. Οι Έ λ ­ληνες αποκαλούν τους διακόνους της Κουρήτες, όχι από τον ίδιο μύθο με τον Κ ρητικό, αλλά τους θεωρούν ως ιδιαίτερο είδος βοηθών αντίστοιχω ν με τους Σατύρους. Τους ίδιους αποκαλούν Κορύβαντες.

13. Οι ποιητές μαρτυρούν για τ ις υποθέσεις μου. Ο Πίνδαρος, γ ια παράδειγμα, στον διθύραμβο που αρχίζει έτσι:

Στα παλιά χρόνια κυριαρχούσε σχοινοτένεια'*0 στο τραγούδι των διθυράμβων'*',

αναφέρεται στους ύμνους στον Διόνυσο, παλαιούς και νέ­ους, και μετά συνεχίζει:

Εσένα υμνούνε,Μ εγάλη Μητέρα, οι ήχοι του κυμβάλου,

η κλα γγή των κροτάλων, οι δάδες που καίγονται, από ξανθό πεύκο'*2’

είναι μάρτυρας γ ια την κοινή σχέση ανάμεσα*στις τελετές τω ν Ελλήνων προς τιμή του Διονύσου και στις τελετές των Φρυγών προς τιμή της Μ ητέρας θεάς. Παρόμοια πράττει ο Ευριπίδης στις Β άκχες, συσχετίζοντας Φ ρυγικά και Λυδι- κά έθιμα — τόσο έμοιαζαν μεταξύ τους:

Αφήσατε τον Τμώλο, της Λυδίας έρυμα ομάδα μου, γυναίκες. Α π ό τους βαρβάρους

σας έφερα συντρόφισσες, μ α ζ ί στο ταξίδι μου, σηκώστε τα εντόπια της πόλης των Φρνγών τύμπανα, εφευρήματα δικά μου και της μάνας μου της Ρέας183'

και πάλι:

119

ΣΤΡΑΒΩΝ

“ώ μάκαρ, όστις ευδαίμων τελετάς θεών είδως, βιοτάν άγιστεύει.

τά τε ματρός μεγάλας οργιά Κυβέλας θεμιστενων άνά θύρσον τε τινάσσων, κισσώ τε στεφανωθείς

Διόνυσον θεραπεύει, ΐτε Βάκχαι, ΐτε Βάκχαι, Βρόμιον παΐδα θεόν θεού

Διόνυσον κατάγουσαι Φρυγιών εξ όρεων Ελλάδος εις ενρνχόρονς άγνιάς. ”

πάλιν δ ’ έν τοϊς εξής και τά Κρητικά συμπλέκει τούτοις'

“ώ θαλάμευμα Κουρητών, ζάθεοί τε Κρήτας διογενετορες ένανλοι,

ένθα τρικόρυθες άντροις βυρσότονον κύκλωμα τόδε

C.470 μοι Κορύβαντες ευρον.άνά δέ βακχεία σνντόνω κέρασαν άδυβόα Φρυγιών

αυλών πνευματι, ματρός τε 'Ρέας εις χέρα θήκαν κτύπον εύάσμασι Βακχαν,

παρά δέ μαινόμενοι Σάτυροι ματέρος έξανύσαντο 'Ρέας.

εις δέ χορεύματα προσήψαν τριετηρίδων,

αίς χαίρει Διόνυσος.”

και έν Παλαμήδει φησιν ο χορός'

“θύσαν Διονύσου κόραν, ος άν ’ Ίδαν

τέρπεται συν ματρι φίλα τυμπάνων έ π ’ ίαχαΐς.”

14. Και Σειληνον και Μαρσύαν και ’Όλυμπον συνά-

120

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Μακάριος ο ευλογημένος που ξέρει από θεών τελετές και έχει καθαρό βίο. Αυτός

που υπηρετεί τα όργια της Μ εγάλης Μητέρας Κυβέλης, πετάει τον θύρσο στα ψηλά, στεφανωμένος με κισσό

οπαδος του Διονύσου. Εμπρός Βάκχες, εμπρός Βάκχες, τον Βρόμιο θεό και θεόπαιδο,

τον Διόνυσο, κατεβάστε από τα όρη της Φρυγίας, στης Ελλάδας τους μεγάλους δρόμους1*4.

Στους παρακάτω στίχους συνδέει Κρήτη και Φρυγία:

Κρυφό Κουρητών λαγούμι, ιερά της Κρήτης άντρα που γεννήσατε τον Δ ία,

σπηλιές όπου ανακάλυψαν Κορύβαντες με τρία στολισμένοι φτερά

το τεντωμένο π ετσ ί τον ήχου κι ένωσαν τη Βακχική του ασωτεία

με τη γλυκεία ανασαμιά από φλογέρες της Φρυγίας κι έβαλαν στο χέρι της μητρός Ρέας

τον ήχο του να συνοδεύει τις κραυγές των Βακχών.Το πήραν μαινόμενοι Σάτυροι

από τη μητέρα Ρέα και το ’φεραν

στους χορούς των Τριετηρίδων, εκ εί όπου χαίρει ο Διόνυσος™5.

Στον Παλαμήδη πάλι λέει ο χορός:

θύσ α , Διονύσου κόρη.Αυτός στην Ίδη

χαίρεται με την καλή τον μάνα με τελετουργίες τυμπάνων186.

14. Οι Διονυσιακές και Φ ρυγικές τελετές ενώθηκαν σε

121

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

γοντες εις εν και ενρετάς αυλών ίστορονντες πάλιν και όντως τά Διοννσιακά και Φρύγια εις εν συμφέρουσι, τήν τε Ίδην και τον Ό λνμπον συγκεχυμένως πολλάκις ώς τό αυτό όρος κτνπονσιν. είσ'ι μέν ονν λόφοι τετταρες Ό λνμποι καλούμενοι τής Ίδης κατά τήν Αντανδρίαν, έστι δε καί ό Μυσός Ό λνμπος, όμορος μέν ονχ ο αυτός δέ τή Ίδη. ο δ ’ ονν Σοφοκλής ποιήσας τον Μενέλαον έκ τής Τροίας άπαίοειν σπεύδοντα έν τή Πολυξένη, τον δ ’ Άγαμέμνονα μικρόν νπολειφθήναι βονλόμενον τον έξι-

λάσασθαι τήν ’Αθήναν χάριν, εισάγει λέγοντα τον Μενέ­λαον'

“συ δ ’ ανθι μίμνων πον κατ ’ Ίδαίαν χθόνα ποίμνας Όλνμπον σνναγαγών θνηπόλει. ”

15. Τώ δ ’ αϋλω καί κτύπω κροτάλων τε καί κυμβά­λων καί τνμπάνων καί ταΐς έπιβοήσεσι καί ενασμοΐς καί ποδοκρονστίαις οικεία έξεύροντο καί τινα τών ονομάτων, ά τούς προπόλους καί χορευτάς καί θεραπεντάς τών ιερών έκάλονν, Κάβειρους καί Κορνβαντας καί Πανας καί Σατνρονς καί Τιτνρονς καί τον θεόν Βάκχον καί τήν 'Ρέαν Κνβέλην καί Κυβήβην καί Δινδυμήνην κατά τούς τόπονς αυτούς, καί ό Σαβάζιος δέ τών Φρνγιακών έστι καί τρόπον τινά τής Μητρός τό παιδίον παραδονς τά τον Διονύσου καί αυτός.

16. Τούτοις ό ’ εοικε καί τά παρά τοΐς Θραξί τά τε Κοτύττια καί τά Βενδίδεια, παρ ’ οΐς καί τά ’Ορφικά τήν καταρχήν έσχε. τής μέν ούν Κότνος τής έν τοΐς Ήδωνοΐς Αισχύλος μέμνηται καί τών περί αυτήν οργάνων, είπώνγ ά ρ '

“σεμνά Κότυς έν τοΐς Ήδωνοΐς*/ c 9 yf 9 tf 99ορεια ο οργαν εχοντες,

τούς περί τον Δ ιόννσον ευθέως έπιφέρει

122

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ένα, όταν ένωσαν Σειληνό, Μαρσύα και Ό λυμπο σε ένα σύνολο και τους θεώρησαν εφευρέτες τω ν αυλών. Εξάλλου την Ίδ η και τον Ό λυμπο τα κάνουν βούκινο, ωσάν να είναι το ίδιο βουνό. Υπάρχουν τέσσερις κορυφές της Ίδ η ς στην Αντανδρία, που τις λένε Ό λυμπο. Υ πάρχει και ο Ό λυμπος της Μ υσίας, γειτονικός, αλλά όχι στην Ίδ η . Ο Σοφοκλής παρασταίνει στην Πολυξένη του, τον Μενέλαο να σπεύδει να φύγει από την Τροία, ενώ τον Αγαμέμνονα να μένει κάπω ς περισσότερο, επειδή ήθελε να εξιλεωθεί μπροστά στην Αθηνά. Ο Μενέλαος μπαίνει στη σκηνή λέγοντας:

Εσύ μείνε εδώ, κάπου στη γη της Ίδης, μάζευε του Ολυμπου κοπάδια και θυσίαζε187.

15. Βρήκαν ονόματα κατάλληλα για τον αυλό, τον ήχο των κροτάλων, των κυμβάλων, των τυμπάνων, τις επικλή­σεις, τα ενάνηί, τα χτυπήματα των ποδιών. Με αυτά αποκαλούσαν τους διακόνους, τους χορευτές και τους με­τόχους τω ν τελετώ ν. Τους έλεγαν Κάβειρους, Κορύβαντες, ΙΙάνες, Σατύρους, Τιτύρους, τον θεό Βάκχο, τη Ρέα Κ υβέ­λη και Κυβήβη και Δινδυμήνη ανάλογα με τον τόπο τους. Ο Σαβάζιος επίσης ανήκει στη Φ ρυγική ομάδα. Είναι το παιδί της Μ ητέρας. Κ ι αυτός μετέφερε τη λατρεία του Διονύσου.

16. Με τούτα μοιάζουν οι Θρακικές τελετές, τα Κοτύτ- τια , τα Βενδίδεια, από όπου προέρχονται τα Ορφικά μυ­στήρια189. Ο Αισχύλος αναφέρει την Κότυ της περιοχής των Η δωνών, καθώ ς και τα όργανα της λειτουργίας. Λέει:

Κότυς Σεμνή, στους Ηδωνούς κρατούν όργανα απ ’ τα βουνά.

Κι αμέσω ς αναφέρει τους οπαδούς του Διονύσου:

123

ΣΤΡΑΒΩΝ

C.471

“ό μέν έν χερσιν βόμβυκας έχων, τόρνον κάματον, δακτυλόδικτον πίμπλησι μέλος,

μανίας έπαγωγόν όμοκλάν ό δέ χαλκοδέτοις κοτύλαις ότοβεΐ. ”

και πάλιν'

“ψαλμός δ ’ άλαλάζει· τανρόφθογγοι δ ’ ΰπομυκώνται

ποθέν έξ άφανοϋς φοβεροί μίμοι, τυμπάνου δ ’ είκών ώσθ ’ ύπογαίου

βροντής φέρεται βαρυταρβής. ”

ταϋτα γάρ έοικε τοϊς Φρυγίοις· και ούκ άπεικός γε, ώσπερ αυτοί οί Φρύγες Θρακών άποικοί είσιν, ουτω καί τά ιερά έκεϊθεν μετενηνέχθαι. καί τον Διόνυσον δέ καί τον Ήδωνόν Λυκούργον συνάγοντες εις εν τήν ομοιοτρο­πίαν τών ιερών αίνίττονται.

17. Άπο δέ τοϋ μέλους καί τοϋ ρυθμοϋ καί τών οργάνων καί ή μουσική πασα θρακία καί Άσιατις νενόμισται. δήλον δ ’ έκ τε τών τόπων έν οίς α ί Μοϋσαι τετίμηντa r Πιερία γάρ καί 'Όλυμπος καί Π ίμπλα καί Λείβηθρον τό παλαιόν ήν Θράκια χωρία καί όρη, νϋν δέ έχουσι Μακεδόνες· τον τε Έλικώνα καθιέρωσαν ταΐς Μούσαις Θράκες οΐ τήν Βοιωτίαν έποικήσαντες, οίπερ καί τό τών Λειβηθριάδων νυμφών άντρον καθιέρωσαν, ο ΐ τ ’ έπιμεληθέντες τής άρχαίας μουσικής Θράκες λέγονται, Όρφευς τε καί Μουσαίος καί Θάμυρις, καί τώ Ενμόλπω δέ τοΰνομα ένθένδε, καί οΐ τώ Διονύσω τήν Άσίαν δλην καθιερώσαντες μέχρι τής \Ινδικής έκεϊθεν καί τήν πολλήν μουσικήν μεταφέρουσι' καί ο μέν τις φησιν “κιθάραν Άσιατιν ράσσων, ” ό δέ τούς αυλούς Βερεκυντίονς καλεΐ

καί Φουγίους· καί τών οργάνων ένια βαρβάρως ώνόμα-

124

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Ο ένας στα χέρια κρατεί βόμβυκες, έργο τορνευτή, με τα δάχτυλα γεμ ίζει μελωδία,

ήχο που φέρνει τη μανία, κι άλλος κάνει τις χάλκινες κοτύλες ν ’ αντηχούν.

και πάλι:

Τα έγχορδα στριγγλίζουνε, μουγκρίζουνε ωσάν ταύροι,

τρομεροί στην όψη μίμοι που έρχονται απ ’ το πουθενά.Η εικόνα του τυμπάνου υπόγεια βροντή

> ' 190ερχεται τρομακτική .

Αυτά μοιάζουν Φ ρυγικά. Δεν είναι απίθανο, αφού οι Φρύ- γες είναι άποικοι Θρακών κι έτσι τα ιερά τους μεταφέρθη­καν από εκεί. Ταυτίζουν επίσης τον Διόνυσο με τον Ηδωνό Λυκούργο. Σ τηρίζονται στην ομοιότητα των τελετών τους.

17. Ό λη η μουσική έχει θεωρηθεί ότι κατάγετα ι από τη Θράκη και την Α σία, από τη μελωδία, τον ρυθμό και τα όργανα. Φ αίνεται κ ι από τους τόπους όπου λατρεύονται οι Μούσες. Π ιερία, Ό λυμπος, Π ίμπλα και Λείβηθρο στα αρχαία χρόνια ήταν Θρακικά μέρη και όρη, ενώ σήμερα τα κατοικούν Μακεδόνες. Τον Ελικώνα αφιέρωσαν στις Μούσες Θράκες κάτοικοι της Β οιω τίας, που έκαναν και τη σπηλιά ιερό των Λειβηθριάδων Ν υμφών. Οι ιδρυτές της αρχαίας μουσικής αναφέρονται ως Θράκες: Ορφέας, Μουσαίος και Θάμυρις. Ακόμη και ο Εύμολπος πήρε από εκεί το όνομά του191. Κι όσοι αποδίδουν στον Διόνυσο όλη την Ασία έως την Ινδία, από εκεί παίρνουν την π ε ­ρισσότερη μουσική. Κ ι ο ένας μιλάει γ ια άρπισμα Α σιατι­κής κιθάρας, ενώ άλλος μιλάει για φλογέρες Βερεκύντιες και Φρύγιες. Μερικά όργανα εξάλλου έχουν βαρβαρικά

125

ΣΤΡΑΒΩΝ

σται νάβλας καί σαμβύκη και βάρβιτος και μαγάδις και άλλα πλεΐω.

18. 'Αθηναίοι δ ’ ώσπερ περι τά άλλα φιλοξενοϋντες διατελοϋσιν, οντω και περι τους θεούς, πολλά γάρ τών ξενικών ιερών παρεδέξαντο ώστε και έκωμωδήθησαν και δη και τά Θράκια και τά Φρύγια. τών μέν γάρ Βενδιδείων Πλάτων μέμνηται, τών δέ Φρυγιών Δημο­σθένης διαβάλλων την Αίσχίνου μητέρα και αυτόν ώς τελούση τη μητρί συνάντα και συνθιασεύοντα και έπι- φθεγγάμενον “ενοΐ σαβοΐ” πολλάκις καί “ύης άττης, άττης ύης. ” ταϋτα γάρ έστι σαβάζια καί μητρώα.

19. Έτι δ ’ άν τις καί ταϋτα εύροι περί τών δαιμόνων τούτων καί της τών ονομάτων ποικιλίας, καί ότι ού πρόπολοι θεών μόνον άλλά καί αυτοί θεοί προσηγορεύ- θησαν. Ησίοδος μέν γάρ Έκατέρου καί της Φορωνέως θυγατρός πέντε γενέσθαι θυγατέρας φησίν,

“έξ ών ονρειαι Νύμφαι θεαί έξεγένοντο, καί γένος ουτιδανών Σατύρων καί άμηχανοεργών,

Κουρητές τε θεοί φιλοπαίγμονές όρχηστήρες. ”

ό δέ την Φορωνίδα γράψας αύλητάς καί Φρύγας τούς CM2 Κουρήτας λέγει, άλλοι δέ γηγενείς καί χαλκάσ:τιδας' οί

δ ’ ού τούς Κουρήτας, άλλά τούς Κορύβαντας Φρύγας, εκείνους δέ Κρητας, περιθέσθαι δ ’ όπλα χαλκα πρώτους έν Εύβοια' διό καί Χαλκιδέας αυτούς κληθηναι' οΐ δ ’ υπό Τιτάνων 'Ρέα δοθήναι προπόλους ένοπλους τούς Κορύ­βαντας έκ της Βακτριανής σφιγμένους, οΐ δ ’ έκ Κόλχων φασίν. έν δέ τοΐς Κρητικοΐς λόγοις οί Κουρήτες Δ ιός τροφεϊς λέγονται καί φύλακες, εις Κρήτην έκ Φρυγίας μεταπεμφθέντες υπό της 'Ρέας' οί δέ Τελχίνων έν 'Ρόδιο εννέα όντων τούς 'Ρέα συνακολονθήσαντας εις Κρήτην

126

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ονόματα, καθώς νάβλες, σαμβύκη, βάρβιτος, μαγάδις και τέτοια πολλά192.

18. Οι Αθηναίοι, όπως έχουν δεχτεί πολλά πράγματα ξένα, έτσι έπραξαν και με τους θεούς. Α ποδέχτηκαν πολλά ξένα ιερά, τόσο ώστε τους σατίριζαν στις κωμωδίες. Ε ιδ ι­κά δέχτηκαν Θρακικά και Φ ρυγικά έθιμα. Ο Πλάτων μνημονεύει τα Βενδίδεια193, ο Δημοσθένης τα Φ ρύγια194, κατηγορώντας τη μητέρα του Α ισχίνη και τον ίδιο ότι τη συνόδευε στις τελετές, στον ίδιο όμιλο, κραυγάζοντας πολλές φορές «ευοί σαβοί» και «ύης άττης, άττης ύης». Είναι κραυγές που τιμούν τον Σαβάζιο και τη Μ ητέρα.

19. Θα μπορούσε κάποιος ν’ ανακαλύψει επιπλέον π ρ ά γ­ματα σχετικά με τους δαίμονες και την ποικιλία των ονο­μάτων τους, ότι δεν ήταν μόνο διάκονοι θεών αλλά τους θεώρησαν και τους ίδιους θεούς. Ο Ησίοδος αναφέρει πω ς ο Εκάτερος και η κόρη του Φορωνέα γέννησαν πέντε κόρες:

Α π ό αυτές βγήκαν Νύμφες, των βουνών οι θεές και γενιά μηδαμινών Σατυρων και άπραγων,

και οι Κουρήτες, φιλοπαίγμονες θεοί, χορευταράδες'95.

Ο συγγραφέας της Φορωνίδας'96 αναφέρει τους Κουρήτες ως αυλητές και Φρύγες. Αλλοι τους λένε εντοπίους και «με χάλκινες ασπίδες». Αλλοι λένε τους Κορύβαντες Φ ρύγες, κι όχι τους Κουρήτες. Τους θεωρούν Κρητικούς και λένε ότι πρώ τοι αυτοί στην Εύβοια φόρεσαν χάλκινα όπλα. Γ ι’ αυτό και τους είπαν Χ αλκιδείς. Άλλοι λένε π ω ς οι Τ ιτάνες έδω­σαν στη Ρέα ένοπλους διακόνους από τη Βακτριανή ή κ α τ’ άλλους από την Κ ολχίδα, τους Κορύβαντες. Σ τα Κ ρητικά κείμενα, οι Κουρήτες λέγονται τροφοί του Δ ία και φύλα­κες. Η Ρέα τους έστειλε στην Κρήτη από τη Φρυγία. Άλλοι λένε ότι στη Ρόδο ήταν εννιά Τελχίνες. Ακολούθη­σαν τη Ρ έα στην Κ ρήτη, ανέθρεψαν τον Δ ία και μετονο-

127

ΣΤΡΑΒΩΝ

καί τον Δία κονροτροφήσαντας Κουρήτας όνομασθήναι■ Κύρβαντα δέ τοντων έταΐρον Ίεραπύτνης όντα κτίστην παρά τοΐς 'Ροδίοις παρασχεΐν πρόφασιν τοΐς Πρασίοις ώστε λέγειν, ώς είεν Κορύβαντες δαίμονες τινες ΑΟηνάς και Ήλιον παΐδες. ετι δέ Κρόνον τινές, άλλοι δέ Δ ιός και Καλλιόπης φασι τούς Κορνβαντας τούς αυτούς τοΐς Καβείροις όντας, άπελθεΐν δέ τούτους εις Σαμοθράκην καλονμένην πρότερον Μελίτην, τάς δέ πράξεις αύτών μνστικάς είναι.

20. Ταϋτα δ ’ ουκ άποδεξάμενος ο Σκήψιος ό τούς μύθους σνναγαγών τούτους, ώς μηδενός έν Σαμοθράκη μυστικού λόγον περί Κάβειρων λεγόμενόν, παρατίθησιν ομως και Στησιμβρότου τοϋ Θασίον δόξαν, ώς τά έν Σαμοθράκη ιερά τοΐς Καβείροις έπιτελοΐτο- καλεΐσθαι δέ φησιν αυτούς εκείνος άπό τοϋ ορούς τοϋ έν τή Βερεκυντία Καβείρου. οί δ ’ Εκάτης προπόλονς νομίζουσι τούς Κουρήτας τούς αύτούς τοΐς Κορύβασιν όντας, φησι δέ πάλιν ό Σκήψιος έν τή Κρήτη τάς τής ‘Ρέας τιμάς μή νομίζεσθαι μηδέ έπιχωριάζειν, νπεναντιούμένος τω τοϋ Εύριπίδου λόγιο, άλλ ’ έν τή Φρυγία μόνον και τή Τρωάδι, τούς δέ λέγοντας μνθολογεΐν μάλλον ή ίστο- ρεΐν, προς τοϋτο δέ και τήν τών τόπων ομωνυμίαν συμπραξαι τυχόν ίσως αντοΐς' Ίδη γάρ τό όρος τό τε Τρωικόν και τό Κρητικόν, καί Δίκτη τόπος έν τή Σκηψία καί όρος έν Κρήτη· τής δέ Ίδης λόφος Πύτνα . . . άφ ’ ου Ίεράπντνα ή πόλις, Ίπποκόρωνά τε τής Άδραμνττηνής καί Ίπποκορώνιον έν Κρήτη, Σαμώνιόν

τε τό έωθινόν άκρωτήριον τής νήσον καί πεδίον έν τή Νεανδρίδι καί τή Άλεξανδρέων.

21. Άκουσίλαος δ ’ ό Αργείος έκ Καβειροϋς καί Ήφαιστου Καδμΐλον λέγει, τοϋ δέ τρεις Κάβειρους, ών νύμφας Καβειρίδας· Φερεκύδης δ ’ έξ Απόλλωνος καί 'Ρητίας Κύρβαντας εννέα, οίκήσαι δ ’ αντούς έν Σα-

128

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ 1

μάστηκαν Κουρήτες. 0 Κύρβας, ένας σύντροφός τους που ίδρυσε την Ιεράπυτνα197, έδωσε αφορμή στους Πρασίους να λένε ανάμεσα στους Ρόδιους ότι οι Κορύβαντες ήταν δαί­μονες, παιδιά του Ή λιου και της Αθηνάς. Κ άποιοι λένε τους Κορύβαντες παιδιά του Κρόνου κι άλλοι παιδιά του Δία και της Κ αλλιόπης, ταυτόσημους με τους Κάβειρους. Π ήγαν στη Σαμοθράκη, που παλαιά την έλεγαν Μ ελίτη, και οι τελετές τους είναι απόκρυφες.

20. Ο Σκήψιος, που μάζεψε τους μύθους, δεν τα δέχεται αυτά. Λέει ότι καμία μαρτυρία δεν υπάρχει στη Σαμοθρά­κη για απόκρυφες τελετές. Π αραθέτει πάντω ς τη θεωρία του Στησίμβροτου198 από τη Θάσο, ότι οι τελετές της Σαμοθράκης ήταν αφιερωμένες στους Κάβειρους. Υ ποστη­ρίζει ότι πήραν το όνομα από το όρος Κάβειρος της Βερε- κυντίας. Άλλοι θεωρούν τους Κουρήτες διακόνους της Ε ­κάτης, ταυτόσημους με τους Κορύβαντες. Ο Σκήψιος ανα­φέρει επίσης, σε αντίθεση με τον Ευρυπίδη199, ότι οι γιορ­τές της Ρέας δεν επιχωριάζουν μήτε είναι σεβαστές στην Κρήτη. Υπάρχουν μόνο στη Φρυγία και την Τρωάδα. Ό σοι λένε το αντίθετο μάλλον κάνουν μυθολογία παρά ιστορία, αν και η ομωνυμία μερικών τόπω ν τους κάνει να πέφτουν σε παρόμοια λάθη. Ίδ η βουνό υπάρχει στην Τρωάδα και στην Κρήτη. Δ ίκτη είναι τόπος στη Σκηψία200 και βουνό στην Κρήτη. Λόφος της Ίδ η ς είναι η Π ύτνα, από όπου και Ιεράπυτνα η πόλη. Ιπποκόρωνα στην περιοχή του Αδρα- μυττίου, Ιπποκορώνιο στην Κρήτη. Σαμώ νιο , το ανατολι­κό ακρωτήρι του νησιού και πεδιάδα στη Νεανδρίδα χώρα και στη χώ ρα των Αλεξανδρέων201.

21. Ο Ακουσίλαος ο Α ργείος202 αναφέρει πω ς ο Κ αδμί- λος είναι πα ιδί του Η φαίστου και της Καβειρούς. Αυτός γέννησε τρεις Κάβειρους. Αυτοί γέννησαν τις Καβειρίδες Νύμφες. Ο Φερεκύδης πάλι λέει ότι από τον Απόλλωνα και τη Ρητία γεννήθηκαν εννέα Κύρβαντες που κατοίκησαν τη

129

ΣΤΡΑΒΩΝ

μοθράκη' έκ δέ Κάβειρους τής Πρωτέως και Ήφαιστου C.473 Κάβειρους τρεις και ννμφας τρεις Καβείριδας, έκατέροις

δ ’ ιερά γίνεσθαι. μάλιστα μέν ούν έν Ίμβρω καί Λήμνω τούς Κάβειρους τιμασθαι συμβέβηκεν, άλλά καί έν Τροία κατά πόλεις· τά δ ’ ονόματα αυτών έστί μυστικά. 'Ηρό­δοτος δέ καί έν Μέμφει λέγει τών Κάβειρων ιερά καθάπερ καί τοϋ Ήφαιστον, διαφθεΐραι δ ’ αυτά Καμβύ- σην. έστι ό ’ άοίκητα τά χωρία τής τών δαιμόνων τούτων τιμής, τό τε Κορυβαντεϊον τό έν τή Άμαξιτία τής νϋν Άλεξανδρέων χώρας έγγύς τοϋ Σμινθίου, καί ή Κορύ-

βισσα έν τή Σκηψία περί ποταμόν Ενρήεντα καί κώμην ομώνυμον καί έτι χείμαρρον Αίθαλόεντα. πιθανόν δέ φησιν ο Σκήψιος, Κουρήτας μέν καί Κορύβαντας είναι τούς αυτούς, οί περί τάς τής μητρός τών θεών άγιστείας προς ένόπλιον όρχησιν ήθεοι καί κόροι τυγχάνονσι παρείλημμένοι. καί Κορύβαντες δέ από τοϋ κορύπτοντας βαίνειν όρχηστικώς, ονς καί βητάρμονας λέγει ό ποιη­τής'

“δεντ ’ άγε Φαιήκων βητάρμονες, όσσοι άριστοι.”

τών δέ Κορυβάντων ορχηστικών καί ένθουσιαστικών όντων καί τούς μανικώς κινονμένονς κορνβαντιαν φαμέν.

22. Δακτύλους δ ’ Ίδαίους φασίτινες κεκλήσθαι τούς πρώτους οίκήτορας τής κατά τήν Ίδην υπώρειας■ πόδας μέν γάρ λέγεσθαι τάς υπώρειας, κορυφάς δέ τά άκρα τών ορών αί ούν κατά μέρος έσχατιαί καί πασαι τής μητρός τών θεών ίεραί περί τήν Ίδην δάκτυλοι έκαλοϋντο. Σοφοκλής δέ οΐεται πέντε τούς πρώτους άρσενας γενέ- σθαι, οΐ σίδηρόν τε έξεϋρον καί είργάσαντο πρώτοι καί άλλα πολλά τών προς τον βίον χρησίμων, πέντε δέ καί

130

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Σαμοθράκη. Από την Καβειρώ, την κόρη του Π ρω τέα, και τον Ή φ αιστο γεννήθηκαν τρεις Κάβειροι και τρεις Καβει- ρίδες Νύμφες, και δημιουργήθηκαν ιεροτελεστίες για κάθε τριάδα ξέχωρα. Η λατρεία των Κάβειρων τελείται κυρίως στην Ίμ βρο και στη Λήμνο αλλά και σε μερικές πόλεις της Τρωάδας. Τα ονόματά τους είναι απόκρυφα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει203 ιερά τω ν Κάβειρων όπω ς και του Ηφαίστου, έως τη Μ έμφιδα, που τα κατέστρεψε ο Καμβύσης. Οι τόποι όπου λατρεύονταν οι θεότητες είναι ακατοίκητοι, το Κορυβαντείο στην Α μαξιτία της σημερινής χώρας των Αλεξανδρέων κοντά στο Σμίνθιο, και η Κορύβισσα στη Σκηψία κοντά στον Ευρήεντα ποταμό, σε ομώνυμη κώ ­μη, και στον χείμαρρο Αιθαλόεντα. Ο Σκήψιος θεωρεί πιθανό Κουρήτες και Κορύβαντες να είναι οι ίδιοι: οι νε­αροί («Κ ουρήτες») που εκτελούσαν τον πολεμικό χορό για τις τελετές της Μ ητέρας των θεών, οι ίδιοι που ονομάστη­καν Κορύβαντες από το ότι έβγαιναν να χορέψουν χ τυ π ώ ­ντας το κεφάλι τους όπω ς βάδιζαν ρυθμικά. Ο ποιητής τους λέει «ανθρώπους που βαδίζουν ρυθμικά».

Ελάτε τώρα οι καλύτεροι Φαίακες που βαδίζετε ρυθμικά204.

Κι επειδή οι Κορύβαντες χόρευαν και μάλιστα με ένθεη μανία, λέμε «κορυβαντιώντες205» όσους κινούνται φρενια­σμένα.

22. Λένε π ω ς ονομάστηκαν Ιδαίοι Δάκτυλοι οι πρώτοι κάτοικοι στους πρόποδες της Ίδ η ς . Πόδες λέγονται οι πρόποδες και κορυφές οι μύτες των βουνών. Οι διάφορες κορυφές της Ίδ η ς , που ήταν όλες αφιερωμένες στη Μητέρα των θεών, λέγονταν Δάκτυλοι. Ο Σοφοκλής θεωρεί πω ς οι πρώ τοι πέντε ήταν αρσενικοί206. Εφηύραν το σίδερο και το κατεργάστηκαν πρώ τοι, καθώς και πολλά ακόμη χρήσιμα στη ζωή πράγματα . Π έντε ήταν και οι αδελφές τους. Από

131

ΣΤΡΑΒΩΝ

άδελφάς τούτων, άπό δέ τον αριθμόν Δακτύλους κληθή- ναι. άλλοι δ ’ άλλως μυθεΰουσιν άπόροις άπορα συνάπτον- τες, διαφόροις δέ και τοΐς όνόμασι και τοΐς άριθμοϊς χρώνται, ών Κέλμιν όνομάζονσί τινα και Δαμναμενέα και Ήρακλέα και Άκμονα· και οί μέν Επιχωρίους της Ίδης οΐ δέ έποίκονς, πάντες δέ σίδηρον είργάσθαι υπό τούτων έν Ίδη πρώτον φασι, πάντες δέ καί γόητας νπειλήφασι καί περί την μητέρα τών θεών καί έν Φρυγία ωκηκότας περί την Ίδην, Φρυγίαν την Τρωάδα καλοΰντες διά τό τούς Φρύγας έπικρατησαι πλησιοχώ- ρους όντας της Τροίας έκπεπορθημένης. υπονοονσι δε τών Ίδαίων Δακτύλων έκγόνονς είναι τούς τε Κουρήτας καί τούς Κορύβαντας· τούς γοϋν πρώτους γεννηθέντας έν Κρήτη εκατόν άνδρας Ίδαίους Δακτύλους κληθήναι, τούτων δ ’ απογόνους φασί Κουρήτας έννέα γενέσθαι, τούτων δ ’ έκαστον δέκα παϊδας τεκνώσαι τούς Ίδαίους καλουμένους Δακτυλονς.

C.474 23. Προήχθημεν δέ διά πλειόνων είπεΐν περί τούτων καίπερ ήκιστα φιλομυθοϋντες, ότι τον θεολογικοϋ γένους εφάπτεται τά πράγματα ταϋτα. πας δέ ο περί τών θεών λόγος αρχαίας έξετάζει δόξας καί μύθους, αίνιττομένων τών παλαιών ας είχον έννοιας φυσικάς περί τών πραγμα- των καί προστιθέντων αεί τοΐς λόγοις τον μϋθον. άπαντα μέν ούν τά αινίγματα λύειν ε π ’ ακριβές ού ράδιον, τοϋ δέ πλήθους τών μνθευομένων έκτεθέντος εις τό μέσον, τών μέν ομολογούν των άλλήλοις τών δ ’ έναντιουμένων, εύ- πορώτερον άν τις δνναιτο είκάζειν έξ αυτών τ αληθές' οίον τάς ορειβασίας τών περί τό θειον σπουδαζόντων καί αυτών τών θεών καί τούς ένθουσιασμούς εικότως μυ- θεύουσι κατά την αύτην αιτίαν καθ’ ήν καί ουράνιους νομίζουσι τούς θεούς καί προνοητικούς τών τε άλλων καί τών προσημασιών τή μέν ούν ορειβασία το μεταλλεντι- κόν καί τό θηρευτικόν καί ζητητικόν τών πρός τον βίον

132

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

τον αριθμό τους ονομάστηκαν Δάκτυλοι. Αλλοι τους λένε αλλιώς, ενώνοντας τα δύσκολα με τα δύσκολα, και θέτουν διάφορα ονόματα και αριθμούς: τον ένα τον λένε Κέλμι. Άλλους Δαμναμενέα, Ηρακλή και Άκμονα. Άλλοι τους θεωρούν εντόπιους από την Ίδ η , άλλοι αποίκους. Π άντως συμφωνούν ότι αυτοί πρώ τοι δούλεψαν το σίδερο στην Ίδη . Ό λοι τους θεωρούν μάγους και υπηρέτες της Μ ητέρας των θεών που έφτασαν να ζουν στη Φ ρυγία, στην Ίδ η . Λένε την Τρωάδα Φ ρυγία, επειδή οι Φρύγες επικράτησαν στην πε­ριοχή, αφού ζούσαν και κοντά, τότε που αλώθηκε η Τροία. Υπονοούν μάλιστα πω ς απόγονοι των Ιδαίων Δακτύλων είναι οι Κουρήτες και οι Κορύβαντες. Οι πρώτοι εκατό άνθρωποι που γεννήθηκαν στην Κρήτη ονομάστηκαν I- δαίοι Δάκτυλοι. Απόγονοί τους αναφέρονται εννέα Κουρή­τες. Ο καθένας τους έκανε δέκα παιδιά , τους Ιδαίους Δ α­κτύλους.

23. Έ φ τα σ α να μιλάω σε μεγάλη έκταση γ ι ’ αυτά, αν και δεν μ ’ ενδιαφέρουν οι μύθοι, επειδή αυτά τα θέματα άπτονται της θεολογίας. Το σύνολο της θεολογίας εξετάζει αρχαίες δοξασίες και μύθους, αφού οι αρχαίοι εκφράζονταν με αινιγματικό τρόπο γ ια φυσικές έννοιες σχετικές με τα γεγονότα και πάντοτε πρόσθεταν στα λόγια τους μύθους. Δεν είναι βέβαια εύκολο να λύνονται όλα τα αινίγματα. Αν πάντως τεθούν όλοι οι μύθοι μπροστά μας, άλλοι να συμ­φωνούν μεταξύ τους κι άλλοι όχι, είναι πιο εύκολο να βγάλει κάποιος την αλήθεια από αυτούς. Για παράδειγ­μα, οι άνθρωποι μιλάνε γ ια τους οπαδούς που παίρνουν τα βουνά και γ ια τους θεούς που κάνουν το ίδιο, καθώς και γ ια την ένθεη μανία τους για τον ίδιο λόγο που π ι­στεύουν ότι οι θεοί ζουν στον ουρανό κι έτσι δίνουν σημα­σία στα διάφορα σημάδια και την πρόγνωσή τους. Σ τα βουνά βρίσκεται η αναζήτηση μετάλλων, το κυνήγι και η αναζήτηση χρήσιμων για τη ζωή πραγμάτω ν. Κοντά στη

133

ΣΤΡΑΒΩΝ

χρησίμων έφάνη συγγενές, τών δ ’ ενθουσιασμών και θρησκείας και μαντικής το άγνρτικόν και γοητεία εγγύς, τοιοϋτον δέ και τό φιλότεχνον μάλιστα τό περί τάς Διονυσιακάς τέχνας καί τάς Όρφικάς. ά λλ ’ άπόχρη περί αυτών.

IV . Έπεί δέ πρώτον περί τών τής Πελοποννήσου νήσων τών τε άλλων διήλθον καί τών έν τώ Κορινθιακώ κόλπω καί τών προ αυτόν, περί τής Κρήτης έφεξής ρητέον ( καί γάρ αντη τής Πελοποννήσου έστι) καί ε ί τις περί τήν Κρήτην έν δέ ταύταις α ί τε Κνκλάδες είσί καί αί Σποράδες, αί μέν αξιαι μνήμης αί δ ’ άσημότεραι.

2. Νυνί δέ περί τής Κρήτης πρώτον λέγωμεν. Ενδοξος μέν ονν έν τώ Αίγαίω φησιν αυτήν ίδρνσθαι· δει δέ μή ούτως, αλλά κεΐσθαι μέν μεταξύ τής Κυρηναίας καί τής Ελλάδος τής άπό Σουνίου μέχρι τής Λακωνικής, έπί μήκος τανταις ταΐς χώραις παράλληλον άπό τής εσπέρας έπί τήν βατ κλνζεσθαι δέ άπό μέν τών άρκτων τώ Αίγαίω πελάγει καί τώ Κρητικώ, άπό δέ τον νότου τώ Λιβνκώ τώ συνάπτοντι προς τό Αιγύπτιον πέλαγος, τών δέ άκρων τό μέν έσπέριόν έστι τό περί Φαλάσαρνα, πλάτος έχον διακοσίων που σταδίων καί εις δυο άκρω- τήρια μεριζόμενον ( ών τό μέν νότιον καλείται Κριοϋ μέτωπον τό δ ’ άρκτικόν Κίμαρος), τό δ ’ έώον τό Σαμώνιόν έστιν νπερπϊπτον τον Σοννίον ον πολύ προςr/εω.

3. Μέγεθος δέ Σωσικράτης μέν, όν φησιν άκριβοϋν Απολλόδωρος τά περί τήν νήσον, άφορίζεται μήκει μέν

C.475 πλειόνων ή δισχιλίων σταδίων καί τριακοσίων, πλάτει δέ νπο τό μέγεθος, ώσθ ’ ό κύκλος κατά τοντον γίνοιτ ’ αν πλέον ή πεντακισχίλιοι στάδιοΓ Αρτεμίδωρος δέ τετρα- κισχιλίονς καί έκατόν φησιν. 'Ιερώνυμος δέ μήκος δισχιλίων φήσας τό δέ πλάτος άνώμαλον, πλειόνων αν είη λέγων τον κύκλον ή όσων Αρτεμίδωρος. κατά δέ τό τρίτον μέρος τον μήκονς..................... τό δέ ένθεν ισθμός

134

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

θρησκεία πάλι και στον ιερό ενθουσιασμό και στη μαντεία είναι η μαγεία και η σχετική αγυρτεία. Έ τσ ι κοντά στην τέχνη είναι και η Διονυσιακή και η Ορφική θρησκεία207 Αρκετά για το ζήτημα τούτο.

IV . Περιέγραψα τα νησιά της Πελοποννήσου με λεπτο­μέρειες, τα νησιά του Κορινθιακού κόλπου208 κι αυτά που είναι μπροστά του. Τώρα θα μιλήσω γ ια την Κρήτη (τμ ή­μα της Πελοποννήσου) και γ ια τα νησιά κοντά της: Κυ­κλάδες και Σποράδες. Μερικές είναι αξιομνημόνευτες, άλ­λες όχι τόσο.

2. Αλλά γ ια την ώρα μιλάμε γ ια την Κρήτη. Ο Εύδοξος θεωρεί ότι βρίσκεται στο Α ιγαίο. Δεν είναι έτσι: βρίσκεται ανάμεσα στην Κυρηναία χώ ρα και στην Ελλάδα που είναι μεταξύ Σουνίου και Λ ακωνικής, παράλληλα προς αυτές τις χώ ρες, από δύση σε ανατολή. Β ρέχετα ι στα βόρεια από το Α ιγαίο και το Κ ρητικό πέλαγος, ενώ στα νότια από το Λι- βυκό, που γειτονεύει με το Α ιγύπτιο πέλαγος. Από ακρω­τήρια, το δυτικότερο είναι στα Φαλάσαρνα, με πλάτος διακοσίων σταδίων, που διαιρείται σε δύο ακρωτήρια (το νότιο λέγεται Κριού Μ έτωπο, το βόρειο Κίμαρος), ενώ ανατολικά είναι το Σαμώνιο ακρωτήριο, που δεν ξεπερνάει κατά πολύ το Σούνιο προς ανατολή209.

3. Κ ατά τον Σ ω σικράτη210 (τον οποίο θεωρεί ο Απολλό­δωρος ακριβή) το μέγεθος του νησιού είναι στο μήκος πάνω από δύο χιλιάδες τριακόσια στάδια ' το πλάτος του είναι μικρότερο από το μήκος211 και η περίμετρός του πάνω από πέντε χιλιάδες στάδια. Ο Α ρτεμίδωρος την υπολογίζει σε τέσσερις χιλιάδες εκατό. Ο Ιερώνυμος212, που υπολογί­ζει το μήκος σε δύο χιλιάδες στάδια, ενώ το πλάτος το θεωρεί ακανόνιστο, π ιστεύει πω ς η περίμετρος είναι μεγα­λύτερη α π ’ όση την υπολογίζει ο Αρτεμίδωρος. Στο ένα τρίτο του μήκους υπάρχει. . ·213 Παραπέρα υπάρχει ισθμός

135

ΣΤΡΑΒΩΝ

έστίν ώς εκατόν σταδίων εχων κατοικίαν προς μέν τfj βορείω θαλάττη Άμφίμαλλαν, προς δέ τ-fj νοτίω Φοίνικα τον Λ αμπεω ν πλατύτατη δέ κατά τό μέσον έστί, πάλιν δ ’ έντεϋθεν εις στενώτερον τον προτέρου συμπίπτονσιν ισθμόν αί r/όνες περι εξήκοντα σταδίων, τον άπο Μινώας της Λνττίων εις Ίεράπντναν και τό Λιβνκόν πέλαγος' έν κόλπω ό ’ έστίν ή πόλις, είτα πρόεισιν εις όξν άκρωτηριον τό Σαμώνιον έπι την Α ΐγνπτον νεϋον και τάς 'Ροδίων νήσους.

4. Έστι δ ’ ορεινή και δασεία ή νήσος, έχει δ ’ αυλώνας ενκάρπους. τών δ ’ ορών τά μέν προς δνσιν καλείται Λενκά, ον λειπόμενα τον Τανγέτον κατά τό νψος, επί τό μήκος δ ’ εκτεταμένα όσον τριακοσίων σταδίων και ποιοϋντα ράχιν τελεντώσάν πως έπι τά στενά, έν μέσω δ ’ έστι κατά τό ενρνχωρότατον της νήσον τό Ιδαΐον όρος νψηλότατον τών έκεΐ, περιφερές δ ’ έν κύκλω σταδίων έξακοσίων περιοικεΐται δ ’ υπό τών άριστων πόλεων, άλλα δ ’ έστι πάρισα τοϊς Λευκοΐς, τά μέν έπΙ νότον τά δ ’ έπι τήν έω ληγοντα.

5. Έστι δ ’ άπο της Κυρηναίας έπι τό Κριόν μετω- πον δνεΐν ημερών και ννκτών πλονς, άπο δέ Κιμάρον έπι Ταίναρον είσι στάδιοι επτακόσιοι (μεταξν δέ Κύθηρα), άπο δέ τοϋ Σαμωνίον προς Αίγυπτον τεττάρων ημερών και νυκτών πλοϋς, οί 0έ τριών φασί' σταδίων δ ’ είναι τοϋτόν τινες πεντακισχιλίων είρηκασιν, οί δέ έτι έλαττο- νων. Ερατοσθένης δ ’ άπο μέν της Κνρηναίας μέχρι Κριοϋ μετώπον δισχιλίονς φησίν, ένθεν δ ’ εις Πελοπόν­νησον έλάττονς . . .

6. ’Άλλη δ ’ άλλων γλώσσα μεμιγμένη φησίν ο ποιητής,

“έν μέν Αχαιοί,έν δ ’ Έτεόκρητες μεγαλήτορες, έν δέ Κυδωνες,

Δωριέες τε τριχάικες δΐοίτε Π ελασγοί.”

136

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

εκατό σταδίων με οικισμό στο βόρειο μέρος του, την Α μ- φίμαλλα, και προς νότο τον Φοίνικα, οικισμό των Λ αμπέ- ων. Σ το μέσο έχει το μεγαλύτερο πλάτος. Π αραπέρα, οι ακρογιαλές πλησιάζουν μεταξύ τους σε ακόμη στενότερο ισθμό, κάπου εξήντα σταδίων, από τη Μ ινώα των Λ υττίω ν στην Ιεράπυτνα και το Λιβυκό πέλαγος. Η πόλη βρίσκεται σε κόλπο. Μ ετά διαμορφώνεται μυτερό ακρωτήριο, το Σαμώνιο, που δείχνει την Α ίγυπτο και τα νησιά της Ρ ό ­δου.

4. Η Κρήτη είναι ορεινή και δασωμένη, με εύφορες κοιλάδες. Τα δυτικά βουνά της λέγονται Λευκά, είναι σχεδόν όσο ο Τ αΰγετος υψηλά, ενώ στο μήκος εκτείνονται όσο τριακόσια στάδια και διαμορφώνουν ράχη που σταμα­τάει στα στενά. Σ το μέσον είναι το πιο φαρδύ από τα βουνά, το Ιδαίο, το πιο ψηλό α π ’ όλα, με περίμετρο εξα- κοσίων σταδίων. Γύρω του βρίσκονται οι πιο καλές πόλεις. Υπάρχουν κι άλλα βουνά, ισοϋψή με τα Λευκά, άλλα προς νότο κι άλλα προς ανατολή.

5. Από την Κυρηναία χώ ρα στο Κριού Μ έτωπο είναι ταξίδι θαλασσινό δυο ημερών και δυο νυχτώ ν, ενώ από το Κίμαρο στο Ταίναρο κάπου επτακόσια στάδια (τα Κύθηρα είναι ανάμεσα). Από το Σαμώνιο στην Α ίγυπτο είναι τα ­ξίδι τεσσάρων ημερών και νυχτών. Αλλοι λένε τριών. Η απόσταση κατά μερικούς είναι πέντε χιλιάδες στάδια. Α λ­λοι τα θεωρούν λιγότερα. Ο Ερατοσθένης υπολογίζει από την Κυρηναία στο Κριού Μ έτωπο δύο χιλιάδες στάδια, κι από εκεί στην Πελοπόννησο λιγότερα κατά . . ,214.

6. Η γλώσσα τους είναι ανακατεμένη με άλλες, κατά τον ποιητή:

αλλού Α χαιοί, αλλού περήφανοι Ετεόκρητες, αλλού Κύδωνες,

κι αλλού λοφία Δωριέων και ευσεβείς Π ελα σ γο ί2'5.

137

ΣΤΡΑΒΩΝ

τούτων φησί Στάφνλος τό μέν πρός έω Δωριείς κατε- χειν, τό δέ δνσμικόν Κύδωνας, τό δέ νότιον Έτεόκρητας, ών είναι πολίχνιον Πρασον, όπου τό τον Δικταίου Δ ιός ίερόν τούς δ ’ άλλους ίσχύοντας πλέον οίκήσαι τά πεδία, τούς μέν ούν Έτεόκρητας και τούς Κύδωνας αύτόχθονας ύπάρξαι είκός, τούς δέ λοιπούς έπήλυδας, ονς έκ θεττα- λίας φησιν έλθεϊν "Ανδρών της Λωρίδας μέν πρότερον νυν δέ Έστιαιώτιδος λεγάμενης' έξ ής ώρμήΟησαν, ώς φησιν, οί περι τον Παρνασσόν οίκήσαντες Δωριείς και

C.476 έκτισαν τήν τε Έρινεόν και Βοΐον και Κυτίνιον, άφ ’ ού και τριχάικες υπό τοϋ ποιητοΰ λέγονται, ού πάνν δέ τον τοϋ Ανδρωνος λόγον αποδέχονται, την μέν τετράπολιν Δωρίδα τρίπολιν άποφαίνοντος, τήν δέ μητρόπολιν τών Δωριέων άποικον θεττα λώ ν τριχάικας δέ δέχονται ήτοι άπό της τριλοφίας η άπό τοϋ τρίχινους είναι τούς λόφους.

1. Πόλεις δ ’ είσίν έν τη Κρήτη πλείους μέν, μέ­γιστα t δέ καί έπιφανέσταται τρεις, Κνωσσός, Γόρτυνα, Κυδωνιά, διαφερόντως δέ τήν Κνωσσόν καί Όμηρος ύμνεΐ μεγόλην καλών καί βασίλειον τοϋ Μίνω καί οί ύστερον, καί δή καί διετέλεσε μέχρι πολλοϋ φερομένη τά πρώτα, εΐτα έταπεινώθη καί πολλά τών νομίμων άφηρέθη, μετέστη δέ τό άξίωμα ε'ίς τε Γόρτυναν καί Αύττον, ύστερον δ ’ άνέλαβε πόλιν τό παλαιόν σχήμα τό τής μητροπόλεως. κεΐται δ ’ έν πεδίο) κύκλον έχουσα ή Κνωσσός τον άρχαϊον τριάκοντα σταδίων, μεταξύ τής Λυκτίας καί τής Γορτυνίας, διέχουσα τής μέν Γορτύνης σταδίους διακοσίους, τής δέ Αύττον, ήν ό ποιητής Αύκτον ώνόμασεν, εκατόν είκοσι' τής δέ θαλάττης Κνωσσός μέν τής βορείου πέντε καί είκοσι, Γόρτυνα δέ τής Αιβυκής ένενήκοντα, Αύττος δέ καί αυτή τής Αιβυκής όγδοήκοντα. έχει δ ’ έπίνειον τό Ηράκλειον ή Κνωσσός.

8. Μίνω δέ φασιν έπινείω χρήσασθαι τω Αμνισώ,

138

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Κ ατά τον Στάφυλο216, ανατολικά ζούνε οι Δωριείς, δυτικά οι Κύδωνες. Σ τα νότια οι Ετεόκρητες, με οικισμό τους τον Πράσο, όπου βρίσκεται το ιερό του Δ ικταίου Δ ιός. Οι υπόλοιποι είναι πιο δυνατοί και κατέχουν τις πεδιάδες. Είναι εμφανές ότι Ετεόκρητες και Κύδωνες είναι οι γη γε ­νείς, ενώ οι άλλοι είναι ξένοι. Ο Άνδρων λέει πω ς ήρθαν από τη Θεσσαλία, από την περιοχή που λεγόταν παλιά Δωρίδα και σήμερα Ε στα ιώ τιδα . Από την ίδια περιοχή, λέει, ξεκίνησαν οι Δωριείς του Παρνασσού και έχτισαν τις πόλεις Ερινεό, Βοίο και Κυτίνιο, και γ ι’ αυτό λέγο­νται, κ α τ’ αυτόν, από τον ποιητή «τριμερείς»217. Δεν δέ­χονται βέβαια την άποψη του Άνδρωνα, που νομίζει πω ς η τετράπολη της Δωρίδας είναι τρίπολη218, ενώ η μητρόπολη τω ν Δωριέων είναι αποικία Θεσσαλών. Τη λέξη του Ο μή­ρου δέχονται ότι προέρχεται από την τριλοφία του κράνους ή από το γεγονός ότι οι κορυφές τους ήταν από τρίχα .

7. Τπάρχουν πολλές πόλεις στην Κρήτη. Οι μεγαλύτε­ρες και πιο γνω στές είναι τρεις. Κνωσός, Γόρτυνα, Κ υδω­νιά. Ο Ό μηρος υμνεί ιδιαίτερα την Κνωσό. Την αποκαλεί μεγάλη, βασίλειο του Μ ίνωα219- το ίδιο και οι μεταγενέστε­ροι. Ό ντω ς συνέχισε να έχει τα πρω τεία επί μεγάλο διά­στημα. Α ργότερα παρήκμασε κι έχασε πολλά δικαιώ ματα της, και η πρω τιά πήγε σε Γόρτυνα και Α ύττο. Αργότερα ξαναπήρε το αξίωμα της μητρόπολης του νησιού. Βρίσκε­ται σε πεδιάδα, έχοντας περίμετρο παλιά τριάντα στάδια, ανάμεσα σε Λ υκτία και Γορτυνία. Α πέχει διακόσια στάδια από τη Γορτυνία και εκατόν είκοσι από τη Α ύττο, που ο ποιητής γνω ρίζει ως Λ ύκτο220. Από τη θάλασσα στα βόρεια η Κνωσός απέχει είκοσι πέντε στάδια, ενώ η Γόρτυνα από τη Λιβυκή ενενήντα, και η Λ ύττος από τη Λιβυκή ογδό­ντα. Επίνειο της Κνωσού είναι το Ηράκλειο.

8. Ο Μ ίνως λέγεται πω ς είχε επίνειο τον Αμνισό, όπου

139

ΣΤΡΑΒΩΝ

όπου τό τής ΕΙλειθνίας ιερόν. εκαλείτο δ ’ ή Κνωσσός Καίρατος πράτερον ομώνυμος τω παραρρέοντι ποταμώ. ίστόρηται δ ’ ό Μίνως νομοθετης γενέσθαι σπουδαίος θαλαττοκρατήσαί τε πρώτος, τριχή δέ διελών τήν νήσον έν εκάστω τώ μέρει κτίσαι πόλιν, τήν μέν Κνωσσόν έντ ώ .............. καταντικρν τής Πελοποννήσου· καί αυτή δ ’έστι προσβόρειος. ώς δ ’ είρηκεν Εφορος, ζηλωτής ο Μίνως άρχαίου τινός 'Ραδαμάνθυος δικαιοτάτον άνδρός ομώνυμου τοϋ άδελφοϋ αυτοϋ, ός πρώτος τήν νήσον έξημερώσαι δοκεϊ νομίμοις καί σννοικισμοΐς πόλεων και πολιτείαις, σκηψάμενος παρά Δ ιός φέρειν έκαστα τών τιθεμενων δογμάτων εις μέσον, τούτον δή μιμούμε­νος και ό Μίνως δι ’ έννέα έτών, ώς εοικεν, άναβαίνων έπ'ι τό τοϋ Δ ιός άντρον και διατριβών ένθάδε, άπήει συντε­ταγμένα έχων παραγγέλματά τινα, ά εφασκεν είναι προστάγματα τοϋ Δ ιός· ά φ ’ ής αίτιας καί τον ποιητήν όντως είρηκέναι'

“ένθάδε Μίνως έννέωρος βασίλευε Δ ιός μεγάλου όαρισ τής.”

τοιαϋτα δ ’ είπόντος οί άρχαΐοι περί αυτοϋ πάλιν άλλους είρήκασι λόγους υπεναντίους τουτοις, ώς τυραννικός τε

C.477 γενοιτο καί βίαιος καί δασμολόγος, τραγωδονντες τά περί τον Μινώταυρον καί τον λαβύρινθον καί τά θ η σ ε ΐ συμβάντα καί Δαιδάλω.

9. Ταντα μέν ονν όποτερως έχει χαλεπόν είπεϊν. έστι δέ και άλλος λόγος ονχ ο/tολογονμένος, τών μέν ξένον τής νήσου τον Μίνω λεγόντων τών δ ’ επιχώριον, ό μεντοι ποιητής τή δεύτερα δοκεΐ μάλλον συνηγορεΐν άποφάσει, όταν φή ότι

“πρώτον Μίνωα τέκε Κρήτη έπίουρον. ”

υπέρ τής Κρήτης όμολογεϊται διότι κατά τούς παλαιούς

140

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

και ο ναός της Ειλειθυίας221. Π αλιά έλεγαν την Κνωσό Καίρατο, ομώνυμη με τον ποταμό που κυλούσε κοντά. Στην ιστορία έχει γραφτεί πω ς ο Μ ίνως, έξοχος νομοθέ- της, πρώ τος κυριάρχησε στις θάλασσες222. Χώρισε το νησί στα τρία και σε κάθε μέρος έχτισε πόλη, την Κνωσό. . ·223 απέναντι από την Πελοπόννησο. Και αυτή224 είναι βόρεια, καθώς η Κνωσός. Κ ατά τον Έ φορο, ο Μίνως θαύμαζε κάποιον παλαιό, τον Ραδάμανθυ, άνθρωπο δίκαιο, που είχε ίδιο όνομα με τον αδελφό του. Αυτός πρώ τος αναφέ- ρεται ότι εκπολίτισε το νησί με νόμους και κτίσεις πόλεων και συντάγματα, υποστηρίζοντας ότι φέρνει από τον ίδιο τον Δ ία τους νόμους του. Αυτόν μιμήθηκε ο Μίνως και κάθε ένατο, καθώς φαίνεται, έτος ανέβαινε στη σπηλιά του Δ ία και έμενε εκεί. Επέστρεφε με γρα πτές κάποιες διατάξεις που έλεγε πω ς είναι προσταγές του Δία. Γ C αυτό και ο ποιητής λέει:

Εδώ βασίλευε ο Μίνωςπου μιλούσε με τον μέγα Δ ία κάθε εννιά χρονιά225.

Ο Έ φορος, αυτά. Οι αρχαίοι συγγραφείς τα λένε αλλιώς, αντίθετα: ήταν τυραννικός, βίαιος, φορομπήχτης. Σ τις τραγωδίες παρουσιάζουν τις ιστορίες του Μ ινώταυρου, του λαβύρινθου, τα κατορθώ ματα του Θησέα και του Δ αι­δάλου.

9. Δύσκολο ν’ αποφασίσεις τι από τα δυο είναι αληθινό. Τ πάρχει και άλλη αιτία διάστασης: άλλοι θεωρούν ιθαγενή τον Μ ίνωα, άλλοι ξένο. Ο ποιητής μάλλον τον θεωρεί εντόπιο, όταν λέει:

πρώτα γέννησε τον Μίνωα, παντεπόπτη στην Κρήτη226.

Γ ια την Κρήτη λέγεται ότι στα αρχαία χρόνια είχε καλή

141

ΣΤΡΑΒΩΝ

χρόνους έτύγχανεν εννομονμένη καί ζηλωτάς έαντής τονς άρίστονς τών Ελλήνων άπέφηνεν, εν δέ τοϊς πρώτοις Λακεδαιμονίους, καθάπερ Πλάτων τε εν τοϊς Νομοις δηλοΐ και Έφορος έν τή Ευρώπη τήν πολιτείαν άναγέγραφεν ύστερον δε προς τό χείρον μετέβαλεν έπι πλεΐστον. μετά γάρ τούς Τνρρηνούς, οΐ μάλιστα έδήωσαν τήν καθ’ ή μας θάλατταν, οντοί είσιν οί διαδεξάμενοι τά ληστήρια' τούτονς δ ’ έπόρθησαν νστερον οΐ Κ ίλικες· κατέλυσαν δέ πάντας 'Ρωμαίοι τήν τε Κρήτην έκπολε- μήσαντες και τά πειρατικά τών Κιλίκων φρούρια, ννν δέ Κνωσσός και 'Ρωμαίων άποικίαν έχει.

10. Περί μέν ούν Κνωσσον ταντα, πόλεως ονκ άλλοτρίας ήμΐν, διά δέ τάνθρώπινα καί τάς έν αντοΐς μεταβολάς καί σνντνχίας έκλελειμμένων τών σνμβο- λαίων τών νπαρξάντων ήμΐν προς τήν πόλιν. Λ ορύλαος γάρ ήν άνήρ τακτικός, τών Μιθριδάτον τον Ενεργέτον φίλω ν οντος διά τήν έν τοϊς πολεμικοΐς έμπειρίαν ξενολογεϊν άποδειχθείς πολύς ήν έν τε τή Έλλάδι καί τή Θράκη, πολύς δέ καί τοϊς παρά τής Κρήτης ίονσιν, ονπω τήν νήσον έχόντων 'Ρωμαίων, συχνοίΤ δέ οντος έν αντή τον μισθοφορικού καί στρατιωτικού πλήθονς, έξ ον καί τά ληστήρια πληρούσθαι σννέβαινεν. έπιδημούντος δέ τοϋ Δ ορνλάον κατά τύχην ένέστη πόλεμος τοϊς Κνωσ- σίοις προς τούς Γορτννίονς' αΐρεθείς δέ στρατηγός καί κατορθώσας διά ταχέων ήρατο τιμάς τάς μεγίστας, καί έπειδή μικρόν νστερον έξ έπιβονλής δολοφονηθέντα έγνω τον Ευεργέτην υπό τών φίλων έν Σινώπη, τήν διαδοχήν δε εις γνναΐκα καί παιδία ήκονσαν, άπογνούς τών εκεί κατέμεινεν έν τή Κνωσσώ' τεκνοποιεΐται δ ’ έκ Μακέτι- δος γνναικός Στερόπης τοννομα δύο μέν νίεΐς Λαγέταν καί Στρατάρχαν, ών τον Στρατάρχαν έσχατόγηρων καί

142

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

διακυβέρνηση και οι καλύτεροι από τους Έ λληνες τη θαύ­μαζαν. Ανάμεσα στους πρώτους ήταν οι Λακεδαιμόνιοι, όπως ομολογούν ο Π λάτων στους Νόμους227 και ο Έ φορος που περιέγραψε το πολίτευμά τους στο έργο του Ευρώπη22*. Αργότερα τα πράγματα άλλαξαν προς το χειρότερο. Μ ετά τους Τυρρηνούς, που πρώ τοι αυτοί ρήμαξαν τη θάλασσα μας229, οι Κ ρήτες είναι οι διάδοχοί τους στην πειρατεία. Αυτούς τους κατέστρεψαν αργότερα οι Κ ίλικες. Ό λους τους ρήμαξαν οι Ρω μαίο ι, που νίκησαν τους Κ ρήτες σε πόλεμο, και τα πειρατικά ορμητήρια τω ν Κιλίκων. Σ ή με­ρα η Κνωσός έχει ακόμη και Ρω μαϊκή αποικία230.

10. Α υτά γ ια την Κνωσό, μια πόλη που δεν μου είναι άγνω στη, αν και εξαιτίας της ανθρώπινης φύσης και των μεταβολών και συντυχιών που αυτή προκαλεί, δεν υπάρ­χουν πλέον οι δεσμοί που με συνέδεαν μαζί της. Κ άποτε ζούσε ένας Δορύλαος, στρατιω τικός, φίλος του Μ ιθριδάτη του Ευεργέτη231. Επειδή είχε μεγάλη εμπειρία στα στρα­τιω τικά ζητήματα , στάλθηκε γ ια να συγκεντρώσει μισθο­φόρους. Βρέθηκε πολλές φορές σε Ελλάδα, σε Θράκη, αλλά και στους μισθοφόρους της Κρήτης, επειδή ακόμη η νήσος δεν είχε κατακτηθεί από τους Ρω μαίους. Οι μισθοφόροι ήταν πάντα πολλοί εκεί και κυρίως από αυτούς γινόταν η επάνδρωση τω ν πειρατικώ ν ορμητηρίων. Ο Δορύλαος ήταν στην Κρήτη κι έτυχε να ξεσπάσει πόλεμος ανάμεσα σε Κνωσίους και Γορτυνίους232. Ε κλέχτηκε στρατηγός και τέλειωσε γρήγορα τον πόλεμο, γ ι’ αυτό του παρείχαν τ ις πιο μεγάλες τ ιμές. Επειδή κάπω ς αργότερα έμαθε ότι στενοί φίλοι, μετά από συνωμοσία, σκότωσαν τον Ευεργέ­τη στη Σ ινώ πη , και η διαδοχή πέρασε στη γυναίκα και στα παιδιά του, απελπίστηκε από την κατάσταση εκεί και παρέμεινε στην Κνωσό. Από μια Μ ακέτιδα γυναίκα, τη Στερόπη, έκανε δυο γιους, τον Λ αγέτα και τον Στρατάρ- χα. Τον τελευταίο τον πρόλαβα ζωντανό στα τελευταία του

143

ΣΤΡΑΒΩΝ

ημείς ήδη εΐδομεν, θυγατέρα δέ μίαν. δυεϊν δέ όντων υιών τοϋ Ευεργέτου διεδέξατο την βασιλείαν Μιθριδάτης ο προσαγορευθείς Εύπάτωρ ένδεκα ετη γεγονώς· τοντω σύντροφος νπήρξεν ό τοϋ Φιλεταίρου Δορύλαος' ήν δ ’ ο

C.478 Φιλέταιρος αδελφός τοϋ τακτικοϋ Δ ορυλάου. άνδρωθείς δ ’ ό βασιλεύς έπι τοσοΰτο ήρητο τη συντρόφι'q. τη πρός τον Δ ορύλαον ώ στ’ ονκ εκείνον μόνον εις τιμάς ήγε τάς μεγίστας, άλλά και τών συγγενών έπεμελεΐτο και τούς έν Κνωσσώ μετεπέμπετο' ήσαν δ ’ οί περι Λαγέταν, τοϋ μέν πατρός ήδη τετελευτηκότος, αυτοί δ ’ ήνδρωμένοι, και ήκον άφέντες τά έν Κνωσσώ' τοϋ δέ Λαγέτα θυγάτηρ ήν ή μήτηρ τής έμής μητρός. εύτυχοϋντος μέν δή εκείνου συνευτυχεΐν και τούτοις συνέβαινε, καταλυθέντος δέ (έφωράθη γάρ άφιστάς τοΐς 'Ρωμαίοις τήν βασιλείαν έφ ’ ω αυτός εις τήν άρχήν καταστήσεται) συγκατελύθη και τά τούτων και έταπεινώθησαν ώλιγωρήθη δέ και τά πρός τούς Κνωσσίους συμβόλαια καί. αυτούς μυρίας μεταβολάς δεξαμένους.

11. Άλλά γάρ ό μέν περί τής Κνωσσοϋ λόγος τοιοϋτος. μετά δέ ταύτην δευτερεϋσαι δοκεΐ κατά τήν δύναμιν ή τών Γορτυνίων πόλις, συμπράττουσαί τε γάρ άλλήλαις άπαντας υπηκόους ειχον αύται τούς άλλους, στασιάσασαί τε διέστησαν τά κατά τήν νήσον προσθήκη δ ’ ήν ή Κυδωνιά μεγίστη όποτέροις προσγένοιτο. κεΐται (5 ’ έν πεδία) καί ή τών Γορτυνίων πόλις, τό παλαιόν μέν ίσως τετειχισμένη ( καθάπερ καί 'Όμηρος εΐρηκε'

“Γόρτυνα τε τειχήεσσαν”) ,

ύστερον δ ’ άποβαλοϋσα τό τείχος έκ θεμελίων καί πάντα τόν χρόνον μείνασα άτείχιστος' καί γάρ ό Φιλοπάτωρ

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

κι εγώ . Έ καναν επίσης μια κόρη. Οι γιο ι του Ευεργέτη ήταν δύο. Τη βασιλεία ανέλαβε ο Μ ιθριδάτης, ο λεγόμενος Ε υ-πάτω ρ233, στα έντεκα του χρόνια. Έ να ς Δορύλαος, γιος του Φιλέταιρου, είχε την ίδια τροφό με τον βασιλιά. Ο Φιλέταιρος πάλι ήταν αδελφός του άλλου Δορύλαου, του στρατιωτικού. Μ εγάλωσε ο βασιλιάς και τόσο πολύ ήθελε τη συντροφιά του Δορύλαου, ώ στε δεν του παρείχε μόνο τις πιο μεγάλες τ ιμές, αλλά φρόντισε και τους συγγενείς του. Έ φ τασε να ζητήσει κι αυτούς στην Κνωσό. Τότε η οικο­γένεια είχε αρχηγό τον Λ αγέτα , αφού ο πατέρας του είχε συγχωρεθεί. Τα αδέλφια είχαν γίνει άνδρες πλέον, άφησαν την Κνωσό και γύρισαν στην πατρίδα τους. Η κόρη του Λ αγέτα ήταν μάνα της μάνας μου. Όσο εκείνος τα πήγαινε καλά, όλη η οικογένεια πρόκοβε. Ό ταν πάντω ς καταστρά- φηκε234 (συνελήφθη να επιδιώ κει την παράδοση της βασι­λείας στους Ρω μαίους, προκειμένου να γίνει αυτός κυβερ­νήτης της χώ ρας), καταστράφηκαν κι έχασαν τις περιου­σίες τους. Τ ότε χάθηκαν και οι δεσμοί που είχαν με την Κνωσό, που δέχτηκαν αναρίθμητες μεταβολές.

11. Αλλά αρκετά για την Κνωσό. Μ ετά την Κνωσό, δεύτερη σε δύναμη φαίνεται να είναι η πόλη των Γορτυ- νιων. Όσο είχαν μεταξύ τους συμμαχία κρατούσαν υποτε­λείς τις υπόλοιπες πόλεις του νησιού. Ή ρθαν όμως σε διάσταση και μοιράστηκε το νησί στα δυο. Η Κυδωνία αποτελούσε τη μεγαλύτερη προσθήκη πηγαίνοντας με το μέρος της μιας από τις δυο πόλεις. Η πόλη των Γορτυνίων βρίσκεται σε πεδιάδα. Σ τα αρχαία χρόνια ήταν ίσως τε ι­χισμένη (γ ι’ αυτό και ο Ό μηρος μιλά για:

Γόρτυνα με τα τείχη της235) .

Αργότερα έχασε το τείχος εκ θεμελίων και όλο το διάστη­μα παρέμεινε ατείχιστη . Ο Π τολεμαίος Φ ιλοπάτωρ, που

ΣΤΡΑΒΩΝ

Πτολεμαίος άρξάμενος τειχΐζειν όσον έπί όγδοήκοντα σταδίονς παρήλθε μόνον άξιόλογον δ ’ ονν έξεπλήρον ποτέ κνκλον ή οϊκησις όσον πεντήκοντα σταδίων διέχει δέ τής Λ ιβνκής θαλάττης κατά Λεβήνα το εμπόρων αυτής ενενήκοντα· έχει δέ τι καί άλλο έπίνειον τό Μάταλον, διέχει δ ’ αυτής εκατόν τριάκοντα, διαρρεΐ δ' αυτήν όλην ό Ληθαϊος ποταμός.

12. Έκ δέ Λεβήνος ήν Λευκοκόμας τε καί ό εραστής αυτοϋ Ευξννθετος, ονς ιστορεί θεόφραστος έν τω περί έρωτος λόγω, άθλων ών ό Λενκοκόμας τω Ενξννθέτω προσέταξεν ένα φήσας είναι τοϋτον, τον έν Πράσω κννα άναγαγεΐν αύτώ' όμοροι δ ’ εί,σίν αΰτοΐς οί Πράσιοι, τής μέν θαλάττης έβδομήκοντα Γόρτυνος δέ διέχοντες εκατόν καί όγδοήκοντα. είρηται δέ οτι τών Έτεοκρήτων ύπήρ- χεν ή Πρασος καί διότι ένταϋθα τό τοϋ Δικταίου Δ ιός ίερόν καί γάρ ή Δίκτη πλησίον, ουχ ώς Άρατος “όρεος σχεδόν Ίδαίοιο. ” καί γάρ χιλίονς ή Δίκτη τής Ίδης απέχει, προς άνίσχοντα ήλιον α π ’ αυτής κείμενη, τοϋ δέ Σαμωνίον εκατόν, μεταξύ δέ τοϋ Σαμωνίον καί τής

C.479 Χερρονήσου ή Πρασος ίδρντο υπέρ τής θαλάττης εξή­κοντα σταδίοις· κατέσκαψαν δ ’ Ίεραπντνιοι. ουκ εν δέ ουδέ τον Καλλίμαχον λέγειν φασίν, ώς ή Βριτόμαρτις φενγονσα τήν Μίνω βίαν άπό τής Δίκτης άλοιτο εις άλιέων δίκτνα, καί διά τοϋτο αυτή μέν Δίκτνννα νπο τών Κνδωνιατών προσαγορενθείη, Δίκτη δέ τό όρος' ονδέ γάρ όλως έκ γειτόνων έστι τοΐς τόποις τούτοις ή Κυδωνιά, προς δέ τοΐς έσπερίοις κεΐται τής νήσον πέρασι. τής μέντοι Κυδωνιάς όρος έστι Τίτυρος, έν ω ίερόν έστιν ου Δικταΐον άλλά Δικτννναιον.

13. Κυδωνιά δ ’ έπί θαλάττη μέν ίδρνται βλεπονσα προς τήν Λακωνικήν, διέχει δ ’ έκατέρας τό ίσον τής τε Κνωσσον καί τής Γόρτυνος οΐον όκτακοσίονς σταδίονς,

146

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

άρχισε να την τε ιχ ίζε ι, έφτασε το έργο μόνο στα ογδόντα236 στάδια. Η πόλη είχε αξιόλογη περίμετρο, κάπου πενήντα στάδια ' απέχει από τη Λιβυκή θάλασσα, στον Λεβήνα, τον εμπορικό της σταθμό, ενενήντα στάδια. Έ χ ε ι και άλλο επίνειο, το Μ άταλο, που απέχει εκατόν τριάντα στάδια. Την περιοχή διαρρέει ο ποταμός Ληθαίος.

12. Από τον Λεβήνα ήταν η κατα γω γή του Λευκοκόμα και του εραστή του, του Ευξύνθετου, που την ιστορία τους γράφει ο Θεόφραστος237 στην Π ερ ί Έ ρω τος πραγματεία του. Από τα κατορθώ ματα που ζήτησε ο Λευκοκόμας να εκτελέσει ο Ευξύνθετος ήταν κι αυτό: να φέρει πίσω το σκυλί του από την Πράσο. Οι Πράσιοι είναι γείτονες. Απέχουν από τη θάλασσα εβδομήντα στάδια κι από τη Γόρτυνα εκατόν ογδόντα. Ε ίπα ήδη238 πω ς η Πράσος ανή­κε στους Ετεόκρητες και εδώ ήταν το ιερό του Δικταίου Διός. Και η Δ ίκτη βρίσκεται κοντά, όχι βέβαια, καθώς λέει ο Άρατος, κοντά στο βουνό της 'Ιδης239. Η Δ ίκτη από την Ίδη απέχει και χίλια στάδια. Βρίσκεται στα ανατολικά της, κι απέχει επίσης εκατό στάδια από το Σαμώνιο. Ανάμεσα σε Σαμώνιο και Χερρόνησο ήταν χτισμένη η Πράσος, πάνω από τη θάλασσα, στα εξήντα στάδια. Την κατέστρεψαν οι Ιεραπύτνιοι240. Λένε επίσης ότι δεν έχει δίκιο ο Κ αλλίμαχος241, όταν ιστορεί πω ς η Βριτόμαρτις, αποφεύγοντας τη βία του Μ ίνωα, από τη Δ ίκτη , πιάστηκε σε δίχτυα ψαράδων κι έτσι οι Κυδωνιάτες την είπαν Δί- κτυννα και το βουνό Δ ίκτη . Η Κυδωνία δεν έχει καμιά σχέση γειτονίας με τους τόπους τούτους, αφού βρίσκεται στα δυτικά πέρατα του νησιού. Βουνό της Κυδωνιάς είναι ο Τίτυρος, όπου υπάρχει ιερό, όχι το Δ ικτα ίο , αλλά το Δ ι- κτύνναιο.

13. Η Κυδωνία είναι χτισμένη βλέποντας θάλασσα, προς τη Λ ακωνία, κι απέχει τόσο από την Κνωσό όσο και από τη Γόρτυνα κάπου οκτακόσια στάδια. Από την Α πτέρα

147

ΣΤΡΑΒΩΝ

Άπτέρας δέ όγδοήκοντα, τής ταύτη δέ θαλάττης τεττα­ράκοντα. Απτέρας δ ’ έπίνειόν έστι Κίσαμος· πρός εσπέραν δ ’ όμοροι τοΐς Κυδωνιάταις 11 ολυρρήνιοι, παρ’ οϊς έστι τό της Δικτνννης ίερόν άπέχουσι δέ της θαλάττης ώς τριάκοντα σταδίους, Φαλασάρνης δέ εξή­κοντα. κωμηδόν δ ’ (οκουν πρότερον είτ ’ Αχαιοί και Λάκωνες συνώκησαν τειχίσαντες έρυμνόν χωρίον βλέπον πρός μεσημβρίαν.

14. Τών δ ’ υπό Μίνω συνωκισμένων τριών την λοιπην (Φαιστός δ ’ ήν αΰτη) κατέσκαψαν Γορτύνιοι, τής μέν Γόρτυνος διέχουσαν εξήκοντα, τής δέ θαλάττης είκοσι, τοϋ δέ Ματάλου τοϋ επινείου τετταράκοντα· τήν δέ χώραν έχουσιν οΐ κατασκάψάντες. Γορτυνίων δ ’ έστι και τό 'Ρύτιον συν τή Φαιστώ '

“Φαιστόν τε 'Ρύτιόν τ ε .”

έκ δέ τής Φαιστού τον τούς καθαρμούς ποιήσαντα διά τών έπών Έπιμενίδην ψασ'ιν είναι, και 6 Λισσήν δέ τής Φαιστίας. Λυττον δέ, ής έμνήσθημεν και πρότερον, έπίνειόν έστιν ή λεγομένη Χερρόνησος, έν ή τό τής Βριτομάρτεως ίερόν αί δέ συγκαταλεχθείσαι πόλεις ουκέτ ’ είσι Μίλητός τε και Λ έκαστος, τήν δέ χώραν τήν μέν ένείμαντο Λυττιοι τήν δέ Κνώσσιοι κατασκά- ψαντες τήν πόλιν.

15. Τοϋ δέ ποιητοϋ τό μέν έκατόμπολιν λέγοντας τήν Κρήτην τό δέ ένενηκοντάπολιν, Έφορος μέν ύστερον έπικτισθήναι τάς δέκα φησ'ι μετά τά Τρωικά υπό τών Αλθαιμένει τώ Άργείω συνακολουθησάντων Δωριέων

τον μέν ούν ’Οδυσσέα λέγει ένενηκοντάπολιν όνομάσαί' ούτος μέν ούν πιθανός έστιν ό λόγος, άλλοι δ ’ υπό τών Ίδομενέως έχθρών κατασκαφήναί φασι τάς δέκα· άλλ ’ ούτε κατά τά Τρωικά φησιν ο ποιητής έκατοντάπολιν

148

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

απέχει ογδόντα στάδια και άλλα σαράντα από τη θάλασ­σα242. Το επίνειο της Α πτέρας είναι ο Κίσαμος. Σ τα δυτι­κά, γείτονες με τους Κ υδωνιάτες είναι οι Πολυρρήνιοι. Σ τα μέρη τους είναι το ιερό της Δ ίκτυννας. Απέχουν κάπου τριάντα στάδια από τη θάλασσα κι από τη Φαλάσαρνα εξήντα. Π αλιά κατοικούσαν κατά συνοικισμούς. Μ ετά κα­τοίκησαν εδώ Α χαιοί και Λ άκωνες. Τείχισαν ένα οχυρό μέρος που βλέπει προς νότο.

14. Την τελευταία από τις πόλεις που ίδρυσε ο Μ ίνως, τη Φ αιστό, την κατέσκαψαν οι Γορτύνιοι. Α πείχε από τη Γόρτυνα εξήντα στάδια, από τη θάλασσα είκοσι, από το Μ άταλο, το επίνειο, σαράντα. Τη χώρα κατοικούν οι κα- ταστροφείς της πόλης. Στους Γορτυνίους ανήκει και το Ρύτιο , μαζί με τη Φαιστό:

στη Φαιστό, στο Ρ ντιο243.

Λένε πω ς από τη Φαιστό κατάγετα ι ο Ε π ιμενίδης244, που με τα έπη του παρουσιάζει σε ποίηση τους καθαρμούς. Στην περιοχή της Φαιστού βρίσκεται και ο Λισσήν. Μνημόνευσα προηγουμένως τη Λ ύττο245. Επίνειό της είναι η λεγάμενη Χερρόνησος. Ε κεί υπήρχε το ιερά της Βριτόμαρτης. Οι πόλεις Μ ίλητος και Λύκαστος, που βρίσκονται μαζί στον Κ ατάλογο246, σήμερα δεν υπάρχουν. Την περιοχή της Λ ύτ- του, εν μέρει κράτησαν οι παλαιοί κάτοικοι, κάι την υπό­λοιπη την έχουν οι Κνώσιοι που κατέστρεψαν την πόλη.

15. Ο ποιητής μια φορά αναφέρει την Κρήτη με εκατό και μια φορά με ενενήντα πόλεις247. Ο Έ φορος υποστηρίζει πω ς οι δέκα χτίστηκαν μετά τα Τ ρω ικά από τους Δωριείς υπό τον Αλθαιμένη τον Αργείο. Π άντω ς ο Οδυσσέας την ονομάζει νησί με ενενήντα πόλεις. Ο λόγος που παραθέτει είναι πιθανώς σωστός. Άλλοι λένε πω ς οι δέκα καταστρά- φηκαν από τους εχθρούς του Ιδομενέα248. Π άντω ς ο π ο ι­ητής δεν μιλάει γ ια Κρήτη με εκατό πόλεις κατά τα Τρω -

149

ΣΤΡΑΒΩΝ

ύπάρξαι τήν Κρήτην, άλλα μάλλον κατ’ αυτόν (έκ γάρ

τοϋ Ιδιον προσώπου λέγει· εΐ δ ’ έκ τών τότε όντων τίνος C.480 ήν 6 λόγος, καθάπερ έν τη Όδνσσεία, ήνίκα ένενηκοντά-

πολιν φράζει, καλώς εΐχεν άν οντω δέχεσθαι), οΰτ ’ εί συγχωρήσαιμεν τοϋτό γε, ό έξης λόγος σώζοιτ ’ άν. ουτε

γάρ κατά τήν στρατείαν ουτε μετά τήν έπάνοδον τήν έκεϊθεν τοϋ Ιδομενέως είκός έστιν ΰπό τών έχθρών αυτοϋ τάς πόλεις ήφανίσθαι ταύτας· ο γάρ ποιητής φήσας'

“πάντας δ ’ Ίδομενεύς Κρήτην είσήγαγ ’ εταίρους, οΐ φνγον έκ πολέμον, πόντος δε οί οντιν ’ άπηύρα, ”

και τούτου τοϋ πάθους έμεμνητ ’ ά ν ου γάρ δηπου Όδνσσενς μέν έγνω τον άφανισμόν τών πόλεων ο μηδενΐ συμμίξας τών Ελλήνων μήτε κατά τήν πλάνην μήθ ’ νστερον, ο δέ και σνστρατενσας τω Ίδομενεΐ και σννα- νασωθεις ονκ εγνω τά σνμβάντα οϊκοι αντώ ούτε κατά τήν στρατείαν ούτε τήν έπάνοδον τήν έκεϊθεν' αλλά μήν ουδέ μετά τήν έπάνοδον εί γάρ μετά πάντων έσώθη τών

εταίρων, ισχυρός έπανήλθεν, ωστ ’ ούκ έμελλον ισχνσειν οί έχθροι τοσοϋτον δσον δέκα άφαιρεΐσθαι πόλεις αυτόν.

16. Τής μέν ούν χώρας τών Κρητών τοιαύτη τις ή

περιοδεία, τής δέ πολιτείας ής Έφορος άνεγραψε τα κνριώτατα επιδράμεΐν άποχρώντως άν έχοι. δοκεΐ δε, φησίν, ο νομοθέτης μέγιστον ύποθέσθαι ταΐς πολεσιν

άγαθόν τήν έλευθερίαν μόνην γάρ ταύτην ίδια ποιεΐν τών κτησαμένων τά άγαθά, τά δ ’ έν δονλεία τών άρ- χόντων άλλ ’ ούχΐ τών άρχομένων είναι' τοϊς δ ’ έχονσι ταύτην φνλακής δεΐν τήν μέν ούν ομόνοιαν διχοστασίας

150

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ικά αλλά μάλλον κατά τα χρόνια του (επειδή μιλάει ο ίδιος- αν έβαζε κάποιο σύγχρονο των Τρωικώ ν να μιλάει γ ια εκατό πόλεις, όπως έβαλε τον Οδυσσέα να μιλήσει γ ια ενενήντα, τότε αυτά θα είχαν καλώ ς). Αν το δεχτούμε, τότε δεν θα έστεκε το επόμενο επιχείρημα249. Δεν είναι πιθανό ότι κατά την Τρωική εκστρατεία ή μετά την επά­νοδο του Ιδομενέα συνέβη κάποια καταστροφή των πόλεών του από τους εχθρούς του. Ο ποιητής λέει:

Ό λους τους συντρόφους τον ο Ιδομενέας τονς έφερε στην Κρήτη όσοι τον πόλεμο γλιτώ σανε, κανέναν δεν τον πήρε η

θάλασσα250.

Θα μπορούσε εδώ να μνημονεύσει μια τέτοια καταστροφή. Δεν υπάρχει περίπτω ση ο Οδυσσέας να ήξερε τον αφανισμό τω ν πόλεων, αυτός που δεν αντάμωσε μήτε έναν Έλληνα κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του κι αργότερα. Κι αυτός251 που πήγε μαζί με τον Ιδομενέα και γύρισε πίσω δεν είχε επίσης ιδέα γ ια το τ ι συνέβη στην πατρίδα ούτε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας ούτε κατά την επάνοδο από εκεί. Αλλά ούτε καν και μετά την επάνοδο. Εφόσον γύρισε με όλους τους συντρόφους του, γύρισε δυνατός και δεν επρόκειτο οι εχθροί του ν’ αντέξουν τόσο ώστε να του αφαιρέσουν δέκα πόλεις. 4

16. Α υτή ήταν η περιγραφή της χώρας των Κρητών. Α ξίζει να μιλήσω γ ια τα πιο σημαντικά κεφάλαια της Π ολιτείας τους, όπως τη διέσωσε ο Έ φορος. Φαίνεται, λέει, πω ς ο νομοθέτης θεώρησε ως μεγαλύτερο αγαθό για τις πόλεις την ελευθερία. Β λέπετε, μόνο η ελευθερία κάνει τα αγαθά ν’ ανήκουν σε όποιον τα έχει. Ό ταν υπάρχει σκλαβιά, τα αγαθά ανήκουν στους άρχοντες κι όχι στους υπηκόους. Ό σοι έχουν ελευθερία πρέπει να τη φυλάγουν. Η ομόνοια φεύγει, όταν σηκώνεται αναταραχή, προϊόν πλε-

ΣΤΡΑΒΩΝ

αιρόμενης άπανταν, ή γίνεται διά πλεονεξίαν και τρυφήν σωφρόνως γάρ και λιτώς ζώσιν άπασιν οΰτε φθόνον ονθ ’ ΰβριν οντε μίσος άπανταν προς τούς όμοιους· διόπερ τούς μέν παϊδας εις τάς όνομαζομένας άγέλας κελενσαι φοι­τάν, τούς δέ τελείους έν τοΐς συσσιτίοις ά καλονσιν άνδρεΐα συσσιτεΐν, δπως τών ίσων μετάσχοιεν τοΐς εύπόροις οί πενέστεροι δημοσία τρεφόμενοι' προς δέ τό μη δειλίαν άλλ’ ανδρείαν κρατεΐν έκ παίδων δπλοις και πόνοις συντρέφειν, ώστε καταφρονεΐν καύματος και ψύχους και τραχείας όδοϋ και άνάντους και πληγών τών έν γυμνασίοις και μάχαις ταΐς κατά σύνταγμα' άσκεΐν δέ και τοξική και ενοπλίω όρχήσει, ήν καταδεΐ- ξαι Κουρήτας πρώτον, ύστερον δέ και συντάξαντα τήν κληθεΐσαν ά π ’ αυτοϋ πυρρίχην, ώστε μηδέ την παιδιάν άμοιρον είναι τών προς πόλεμον χρησίμω ν ώς δ ’ αντως και τοΐς ρυθμοΐς Κρητικοΐς χρήσθαι κατά τάς ώδάς

C.481 συντονωτάτοις ούσιν ονς Θάλητα άνευρεΐν, ώ και τούς παιανας και τάς άλλας τάς έπιχωρίους ώδάς άνατιθέασι και πολλά τών νομίμων και έσθήτι δέ και υποδέσει πολεμική χρήσθαι, και τών δώρων τιμιώτατα αύτοΐς είναι τά όπλα.

17. Λέγεσθαι δ ’ υπό τινων ώς Λακωνικά ε ’ίη τά πολλά τών νομιζομένων Κρητικών, τό δ ’ αληθές ευρή- σθαι μέν ύπ ’ έκείνων, ήκριβωκέναι δέ τούς Σπαρτιάτας, τούς δέ Κρήτας όλιγωρήσαι, κακωθεισών τών πόλεων και μάλιστα τής Κνωσσίων, τών πολεμικώ ν μεΐναι δέ τινα τών νομίμων παρά Λυττίοις και Γορτυνίοις και άλλοις τισϊ πολιχνίοις μάλλον ή παρ ’ έκείνοις' και δη και τα Λυττιων νόμιμα ποιεΐσθαι μαρτύρια τούς τά Λακω­νικά πρεσβύτερα άποφαίνοντας' άποίκους γάρ όντας φυλάττειν τά τής μητροπόλεως έθη, έπεϊ άλλως γε

152

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

ονεξίας και πολυτέλειας. Ό ταν όλοι ζουν με σοφία και λ ιτότητα, δεν υπάρχει εναντίον των ομοίων μήτε φθόνος μήτε επιθετικότητα μήτε μίσος. Γ ι’ αυτό ο νομοθέτης επιτάσσει οι νέοι να διαβιώνουν μέσα στις λεγάμενες αγέ­λες και τους ενηλίκους βάζει να τρώνε από κοινού στα λεγάμενα ανδρεία. Και να τρώνε έτσι ώστε φ τω χοί και πλούσιοι να μην έχουν διαφορά, αφού σιτίζονται δημοσία δαπάνη. Γ ια να είναι ανδρείοι και όχι δειλοί, προστάζει να κρατάνε όπλα από παιδιά και ν’ ασκούνται στις τα λαιπω ­ρίες, ώστε να περιφρονούν τον καύσωνα, την παγω νιά , τους κακούς δρόμους, τους γκρεμούς, τις πληγές στις ασκήσεις και στις τακτικές μάχες. Ν ’ ασκούν επίσης την τοξοβολία και τον ένοπλο χορό, που βρήκαν πρώ τοι κι έδειξαν οι Κουρήτες, και ο οποίος έπειτα ονομάστηκε πυρρίχη από το όνομα αυτού που τον οργάνωσε252. Έ τσ ι το παιχνίδι δεν ήταν άσχετο με πράξη χρήσιμη στον πόλεμο. Ε πίσης στα τραγούδια τους χρησιμοποιούν Κρητικούς ρυθμούς που είναι πολύ γρήγοροι, και τους βρήκε ο Θάλης253. Σ ε αυτόν αποδίδουν όχι μόνο τους παιάνες αλλά και τοπ ικά τραγού­δια και πολλές ακόμη διατάξεις τους. Ορίστηκε επίσης να φοράνε στρατιω τικά ρούχα και υποδήματα. Τα όπλα εξάλ­λου θεωρούνται τα καλύτερα δώρα.

17. Υποστηρίζουν κάποιοι ότι τα περισσότερα ήθη και έθιμα που θεωρούνται Κ ρητικά είναι Λακωνικά. Στην πραγματικότητα είναι Κρητικά, μόνο που οι Σπαρτιάτες τα εφήρμοσαν, ενώ οι Κρήτες σταμάτησαν ν’ ασχολούνται με τα πολεμικά, κι οι πόλεις τους παρήκμασαν, ειδικά η Κνωσός. Ίχνη τω ν παλαιών τους νόμων απέμειναν στους Λ υττίους, στους Γορτυνίους και σε μερικά χωριά" όχι στους άλλους. Τα απομεινάρια των νόμων στους Λ υττίους χρησιμοποιούνται ως απόδειξη ότι προέρχονται από τα Λ ακωνικά που είναι παλαιότερα. Λένε πω ς ήταν άποικοι, ότι διατήρησαν τα ήθη της μητρόπολης, αφού είναι αδια-

153

ΣΤΡΑΒΩΝ

ενηθες είναι τό τούς βέλτιον σννεστώτας καί πολιτευο- μένους τών χειρόνων ζηλωτάς άποφαίνειν ονκ εν δε ταϋτα λεγεσΟαΐ' ο ντε γάρ έκ τών νΰν καθεστηκότων τά παλαιά τεκμηριοϋσθαι δεϊν, εις τάναντία έκατέρων με- ταπεπτωκότων και γάρ νανκρατεϊν πρότερον τούς Κρή- τας, ώστε και παροιμιάζεσθαι πρός τονς προσποιονμέ­νους μη είδέναι ά ΐσασιν “ό Κρής αγνοεί τήν θάλατταν, ” νϋν δ ’ άιποβεβληκέναι τό ναντικόν οντε ότι άποικοι τινες τών πόλεων γεγόνασι τών έν Κρήτη Σπαρτιατών, έν τοΐς έκείνων νομίμοις διαμένειν έπηναγκάσθαι' πολλάς γοϋν τών άποικίδων μή φνλάττειν τά πάτρια, πολλάς δέ και τών μή άποικίδων έν Κρήτη τά αυτά εχειν τοΐς άποίκοις έθη.

18. Τών τε Σπαρτιατών τον νομοθετην Λνκοϋργον πέντε γενεαΐς νεώτερον Άλθαιμένονς είναι τοϋ στείλαν- τος τήν εις Κρήτην αποικίαν τον μέν γάρ ίστορεΐσθαι Κισσόν παΐδα τοϋ τό Άργος κτίσαντος περί τον αντόν χρόνον ήνίκα ΓΙροκλής τήν Σπάρτην σννώκιζε, Λυκούρ­γον δ ’ όμολογεΐσθαι παρά πάντων εκτον άπό Ιΐροκλέονς γεγονέναι· τά δέ μιμήματα μή είναι πρότερα τών παρα­δειγμάτων μηδέ τά νεώτερα τών πρεσβυτερών τήν τε ορχησιν τήν παρά τοΐς Λακεδαιμονίοις έπιχωριάζονσαν καί τονς ρυθμούς καί παιάνας τούς κατά νόμον αδομένους καί άλλα πολλά τών νομίμων Κρητικά καλεϊσθαι παρ’ αντοΐς ώς αν έκεΐΟεν όρμώμενα' τών δ ’ αρχείων τά μέν καί τάς διοικήσεις εχειν τάς αντάς καί τάς έπωννμίας, ώσπερ καί τήν τών γερόντων αρχήν καί τήν τών ιππέων

C.482 ( πλήν ότι τούς έν Κρήτη ιππέας καί ίππονς κεκτήσθαι σνμβέβηκεν έξ ού τεκμαίρονται πρεσβυτέραν είναι τών έν Κρήτη ιππέων τήν αρχήν σώζειν γάρ τήν έτνμότητα τής προσηγορίας- τούς δέ μή ίπποτροφεΐν) , τούς έφόρονς

154

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

νόητο να εκπροσω πείς καλύτερα οργανωμένη κοινωνία και να μιμείσαι τους κατώτερους γείτονες. Α υτά δεν είναι σωστά (κατά τον Έ φορο). Από τη σημερινή κατάσταση δεν γίνετα ι να βγαίνουν συμπεράσματα για το παρελθόν, αφού αυτοί γνώρισαν τέτοια αντιστροφή της τύχης. Οι Κρήτες ήταν κάποτε θαλασσοκράτορες. Β γήκε και η π α ­ροιμία: Ο Κρητικός δεν ξέρει από θάλασσα254, γ ια όσους προσποιούνται πω ς αγνοούν κάτι που ξέρουν καλά. Σήμερα δεν διαθέτουν ναυτικό. Κι ούτε βέβαια είναι πιθανό ότι ήρθαν κάποιοι άποικοι από τη Σ πάρτη στις πόλεις της Κ ρήτης και έφεραν τους νόμους τους. Εδώ ένα σωρό αποι­κίες και δεν κρατάνε τα πατρογονικά. Εξάλλου πολλές περιοχές στην Κρήτη που δεν ανήκουν σε αποικίες έχουν τα ίδια έθιμα με αυτές.

18. Ο Σ πα ρτιά τη ς νομοθέτης Λυκούργος ήταν πέντε γενιές νεότερος από τον Αλθαιμένη, που δημιούργησε την πρώ τη αποικία στην Κρήτη. Τον θεωρούν πα ιδί του Κ ισ­σού που ίδρυσε το Άργος τον ίδιο καιρό που ο Προκλής συνοίκιζε τη Σ πάρτη . Ό λοι πάντω ς συμφωνούν ότι ο Λ υ­κούργος ανήκει στην έκτη γενιά από τον Προκλή. Οι απο­μιμήσεις δεν είναι παλαιότερες από τα πρότυπά τους μήτε τα νεότερα τω ν παλαιότερων. Τον χορό που συνηθίζουν στη Λ ακεδαίμονα, τους ρυθμούς, τους παιάνες που τραγου­δάνε σύμφωνα με τους κανονισμούς τους, καθώς και πολλά ακόμη έθιμά τους τα λένε οι ίδιοι Κ ρητικά, ωσάν να προ­έρχονται από εκεί. Μερικά δημόσια αξιώ ματα δεν ασκού­νται απλώ ς με τον ίδιο τρόπο, αλλά έχουν ίδια και την προσηγορία τους, καθώς Γέροντες και ιππείς (εκτός από το γεγονός ότι στην Κρήτη οι ιππείς διαθέτουν και άλογα. Από αυτό συμπεραίνουν ότι ο θεσμός των ιππέων είναι παλαιότερος στην Κ ρήτη, αφού διασώζει την ετυμολογία του ονόματος. Οι Σ παρτιάτες ιππείς δεν έχουν άλογα). Οι έφοροι, παρ’ όλο που έχουν τα ίδια καθήκοντα με τους

155

ΣΤΡΑΒΩΝ

δέ τά αυτά τοϊς έν Κρήτιη κόσμοις διοικοϋντας έτέρως ώνομάσθαι' τά δέ συσσίτια άνδρεΐα παρά μέν τοϊς Κρησίν και νυν έτι καλεΐσθαι, παρά δέ τοϊς Σπαρτιάταις μή διαμεΐναι καλούμενα ομοίως ώς πρότερον παρ ’ Άλκμάνι γοϋν ούτω κεΐσθαι'

“φοίναις δέ καί έν θιάσοισιν άνδρείων παρά δαιτνμόνεσσι πρέπει παιάνα κατάρχειν. ”

19. Λέγεσθαι δ ’ υπό τών Κρητών ώς καί παρ’ αυτούς άψίκοιτο Λνκουργος κατά τοιαύτην α ιτίαν ά- δελφός ήν πρεσβύτερος τοϋ Λυκούργου Πολνδέκτης- οντος τελευτών έγκυον κατέλιπε τήν γυναίκα- τέως μέν ούν έβασίλενεν ο Λυκούργος αντί τοϋ άδελφοϋ, γενομένου δε παιδος έπετρόπευεν έκεϊνον, εις δν ή άρχή καθήκονσα έτυγχανε- λοιδορούμενος δή τις αύτώ σαφώς εΐπεν είδέναι διότι βασιλεύσοτ λαβών δ ’ υπόνοιαν έκεΐνος ώς έκ τοϋ λόγον τούτου διαβάλλοιτο έπιβονλή έξ αντοΰ τον παιδος, δείσας μή έκ τύχης άποθανόντος αιτίαν αυτός έχοι παρά τών έχθρών, άπήρεν εις Κρήτην, ταύτην μέν δή λέγεσθαι της άποδημίας α ιτίαν έλθόντα δέ πλησιάσαι θάλητι μελοποιώ άνδρί καί νομοθετικω, ίστορήσαντα δέ παρ ’ αύτοϋ τον τρόπον ον 'Ραδάμανθυς τε πρότερον καί ύστερον Μίνως, ώς παρά τοϋ Α ιός, τούς νόμους έκφέροι εις άνθρώπους, γενόμενον δέ καί έν Αιγύπτιο καί κατα- μαθόντα καί τά έκεΐνόμιμα, έντνχόντα δ ’, ώς φασί τινες, καί Όμηρω διατρίβοντι έν Χίω, κατάραι πάλιν εις τήν οίκείαν, καταλαβεΐν δέ τον τοϋ άδελφοϋ υιόν τον Πολν- δέκτον Χαρίλαον βασιλεύοντα' είϋ ’ όρμήσαι διαθεΐναι τονς νόμους φοιτώντα ώς τον θεόν τον έν Δ ελφοΐς, κάκεΐθεν κομίζοντα τά προστάγματα, καθάπερ οί περί Μίνω έκ τοϋ άντρου τοϋ Α ιός παραπλήσια έκείνοις τά πλείω.

156

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

Κρητικούς κόσμους, δεν έχουν εν τούτοις το ίδιο όνομα. Τα συσσίτια ακόμα και σήμερα λέγονται ανδρεία, ενώ στη Σπάρτη από πολλά χρόνια έπαψαν να λέγονται με το πρώ ­το τους όνομα255. Στον Αλκμάνα πάντω ς σώζονται:

Σ ε γιορτές, σε ομάδες πανηγυριστών σε όσους συμμετέχουν στα ανδρεία εκεί πρέπει ν 'αρχίζει ο παιάνας256.

19. Οι Κρήτες λένε πω ς ο Λυκούργος τους επισκέφθηκε για τον εξής λόγο: Ε ίχε ένα μεγαλύτερο αδελφό, τον Πο- λυδέκτη. Πέθανε όμως αυτός κι άφησε έγκυο τη γυναίκα του. Ο Λυκούργος βασίλευε στη θέση του αδελφού του και, όταν το παιδί γεννήθηκε, έγινε επίτροπός του, αφού η βα­σιλεία ανήκε στο παιδί. Κ άποιος, κατηγορώντας τον Λ υ­κούργο, είπε πω ς είναι σίγουρος ότι ο Λυκούργος θα βασι- λεύσει. Τότε εκείνος υποψιάστηκε πω ς από τέτοια κουβέ­ντα θα μπορούσε να βγει το συμπέρασμα ότι αυτός θα θεωρούνταν υπαίτιος συνωμοσίας εναντίον του παιδιού, και σκέφτηκε πω ς, αν το παιδί πέθαινε από άλλη αιτία , οι εχθροί του θα θεωρούσαν τον ίδιο υπαίτιο. Έ φ υγε τότε στην Κρήτη. Α υτή λοιπόν λέγεται ως αιτία της άφιξής του στο νησί. Εκεί ήρθε και πλησίασε τον Ο άλητα, ένα μελωδό και νομοθέτη. Έ μα θε από αυτόν τον τρόπο που ο Ραδά­μανθυς πρώ τα και αργότερα ο Μίνως έφερναν τους νόμους τους, τά χα από τον Δ ία, προς τους ανθρώπους. Κατέβηκε μετά στην Α ίγυπτο και έμαθε τη νομοθεσία τους. Λένε μάλιστα ότι συνάντησε και τον Ό μηρο, τότε που βρισκό­ταν στη Χίο. Ξαναγύρισε στην πατρίδα και βρήκε τον γιο του αδελφού του Πολυδέκτη, τον Χαρίλαο, βασιλιά. Μ ετά ασχολήθηκε με τη σύνταξη των νόμων. Π ήγε στους Δελ­φούς και έφερε από εκεί τις διατάξεις του, καθώς οι της εποχής του Μίνωα τις έπαιρναν από τη σπηλιά του Δία. Οι περισσότεροι νόμοι του έμοιαζαν με εκείνους.

157

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

20. Τών Κρητικών τά κυριώτατα τών καθ’ έκαστα τοιαντα εΐρηκε. γαμεΐν μέν άμα πάντες αναγκάζονται παρ ’ αντοΐς οι κατά τον αυτόν χρόνον έκ τής τών παίδων αγέλης έκκριθέντες, ουκ ευθύς δ ’ άγονται παρ’ εαυτούς τάς γαμηθείσας παΐδας, άλλ ’ έπάν ήδη διοικεϊν ίκαναι ώσι τά περί τούς οίκους· φερνή δ ’ έστίν, άν αδελφοί ώσι, τό ήμισν τής τοϋ άδελφοϋ μερίδας' παΐδας δέ γράμματά

C.483 τε μανθάνειν και τάς έκ τών νόμων ώδάς καί τινα είδη τής μουσικής, τούς μέν οΰν έτι νεωτέρους εις τά συσσίτια άγουσι τά ανδρεία· χαμαί δέ καθήμενοι διαιτώνται μ ετ ’ άλλήλων έν φανλοις τριβωνίοις και χειμώνος και θέρους τά αυτά, διακονοϋσί τε και έαυτοΐς και τοΐς άνδράσι' συμβάλλουσι δ ’ εις μάχην και οί έκ τοϋ αυτοϋ συσσιτίου προς άλλήλους, και προς έτερα συσσίτια· καθ’ έκαστον δέ άνδρεΐον έφέστηκε παιδονόμος· οί δέ μείζους εις τάς άγέλας άγονται· τάς δ ’ άγέλας συνάγονσιν οί επιφανέ­στατοι τών παίδων και δυνατώτατοι έκαστος όσους πλείστους οίός τέ έστιν άθροίζων έκάστης δέ τής αγέλης άρχων έστιν ώς τό πολύ ό πατήρ τοϋ συναγά­γοντος, κύριος ών έξάγειν έπί Θήραν και δρόμους, τον δ ’ άπειθοϋντα κολάζειν τρέφονται δέ δημοσία· τακταΐς δέ τισιν ήμέραις άγέλη προς άγέλην συμβάλλει μετά αύλοϋ και λαιρας εις μάχην έν ρνθμώ, ώσπερ και έν τοΐς πολεμικοΐς είώθασιν, έκφέρουσι δέ και τάς πληγάς τάς μέν διά χειρός τάς δέ καί δ ι’ όπλων σιδηρών.

21. Ίδιον δ ’ αντοΐς τό περί τούς έρωτας νόμιμον ου γάρ πειθοΐ κατεργάζονται τούς έρωμένους άλλ ’ αρπαγή· προλέγει τοΐς φίλοις προ τριών η πλειόνων ημερών ό έραστής ότι μέλλει τήν άρπαγήν ποιεΐσθαι: τοΐς δ ’ άποκρυπτειν μέν τον παΐδα ή μη έ<Ίν πορευεσθαι τήν τεταγμένην οδόν τών αίσχίστων έστίν, ώς έξομολογου-

158

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

20. Οι κυριότεροι Κ ρητικοί θεσμοί είναι οι παρακάτω , όπως τους μνημονεύει ο Έ φορος. Ό σοι βγαίνουν την ίδια περίοδο από την αγέλη τους αναγκάζονται να παντρευτούν την ίδια στιγμή. Δεν παίρνουν τ ις νύφες αμέσως στα σπίτια τους, αλλά όταν αυτές αποδειχτεί ότι τα καταφέρνουν με τη διαχείριση του σπιτιού. Η προίκα τους, αν υπάρχουν αδέλφια, είναι η μισή περιουσία του αδελφού. Τα παιδιά μαθαίνουν όχι μόνο γράμματα αλλά και τραγούδια με τους νόμους και μερικά είδη μουσικής. Οι νεότεροι σιτίζονται στα λεγάμενα ανδρεία. Κάθονται να φάνε στο χώ μ α όλοι μαζί, φοράνε παλιόρουχα, τα ίδια χειμώ να καλοκαίρι, και υπηρετούν τους μεγαλύτερους, καθώς και τους εαυτούς τους. Αυτοί που τρώνε μαζί κάνουν πολέμους με τις άλλες παρέες ή και μέσα στην ίδια παρέα, μεταξύ τους. Σε κάθε ανδρείο υπάρχει παιδονόμος. Ο ι μεγαλύτερες ηλικίες έρχο­νται στις αγέλες. Α ρχηγοί στις αγέλες είναι τα πιο σημα­ντικά παιδιά , τα πιο δυνατά. Καθένας από αυτούς συγκε­ντρώνει γύρω του όσο περισσότερα παιδιά μπορεί. Σ ε κάθε αγέλη αρχηγός είναι συνήθως ο πατέρας του παιδιού που μαζεύει τα άλλα, υπεύθυνος στο να βγάζει τα παιδιά στο κυνήγι και να τιμω ρεί τους απείθαρχους. Τρέφονται με δημόσια δαπάνη. Σ ε συγκεκριμένες μέρες, η μια αγέλη κάνει πόλεμο με την άλλη, με τους ήχους αυλού και λύ­ρας, κι έρχονται στα χέρια με ρυθμό, καθώς εξάλλου συ­νηθίζουν και στις κανονικές μάχες. Τα χτυπήματα δίνονται με το χέρι είτε με σιδερένια257 όπλα.

21. Χ αρακτηριστική είναι η συνήθεια που έχουν στα ερωτικά τους. Δεν καταφέρνουν τους αγαπημένους τους με την πειθώ , αλλά τους κλέβουν. Τρεις ή περισσότερες μέρες πριν, ο υποψήφιος εραστής ειδοποιεί τους φίλους του αγοριού ότι πρόκειται να το αρπάξει. Ο ι φίλοι του παιδιού δεν μπορούν να το κρύψουν ή να μην το αφήσουν να κάνει αυτά που συνήθιζε — θεωρείται αίσχιστο έγκλημα, επειδή

159

Μ

ΣΤΡΑΒΩΝ

μένοις ότι ανάξιος ό παϊς εΐη τοιοντου έραστοϋ τυγχά­

νε ι ν σννιόντες δ ’, αν μέν τών ίσων η τών νπερεχόντων

τις ή τον παιδός τιμή και τοΐς άλλοις ο άρπάζων,

έπιδιώκοντες άνθήψαντο μόνον μετρίως τό νόμιμον

έκπληροϋντες, τάλλα δ ’ έπιτρέπονσιν άγειν χαίροντες'

αν δ ’ ανάξιος, άφαιροϋνταί' πέρας δέ της επιδιώξεως

έστιν έως αν άχΟή ό παΐς εις τό τον άρπάσαντος άνδρεΐον.

εράσμιον δέ νομίζονσιν ον τον κάλλει διαφε'ροντα, άλλά

τον ανδρεία και κοσμιότητι ... καί δωρησάμενος άπάγει

τον παΐδα τής χώρας εις ον βούλεται τόπον έπακολον-

θοϋσι δέ τή αρπαγή οί παραγενόμενοι, έστιαΟέντες δέ καί

σννθηρενσαντες δίμηνον ( ον γάρ εξεστι πλείω χρόνον

κατέχειν τον παΐδα) εις τήν πόλιν καταβαίνονσιν. άφίε-

ται δ ’ ο παΐς δώρα λαβών στολήν πολεμικήν καί βονν καί

ποτήριον. ταϋτα μέν τά κατά τον νόμον δώρα ... καί άλλα

πλείω καί πολυτελή, ώστε σννερανίζειν τονς φίλονς διά

τό πλήθος τών άναλωμάτων. τον μέν ούν βονν θύει τώ

Δ ά καί έστια τονς σνγκαταβαίνοντας, είτ ’ άποφαίνεται

περί τής πρός τον εραστήν ομιλίας ε ίτ ’ άσμενίζων

£ΑΜτετύχηκεν είτε μή, τοϋ νόμον τοϋτ’ έπιτρεψαντος, ίν ’ ε ί

τις αντώ βία προσενήνεκται κατά τήν αρπαγήν, ένταϋθα

παρή τιμωρεΐν έαντώ καί άπαλλάττεσθαι. τοΐς δέ καλοΐς

τήν ιδέαν καί προγόνων επιφανών αίσχρόν εραστών μή

τνχεΐν, ώς διά τον τρόπον τοϋτο παθοϋσιν. εχονσι δέ

τιμάς οί παρασταθέντες ( οντω γάρ καλονσι τονς άρπα-

γεντας) ' έν τε γάρ τοΐς χοροΐς καί τοΐς δρόμοις εχονσι

τάς έντιμοτάτας χώρας, τή τε στολή κοσμεΐσθαι διαφε-

ρόντως τών άλλων έφίεται τή δοθείσ/j παρά τών έρα-

160

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

αποτελεί ομολογία πω ς ο μικρός είναι ανάξιος να έχει τέτοιον εραστή. Ό ταν συναντιούνται, αν ο απαγω γέας εί­ναι αντάξιος του παιδιού ή ανήκει σε ανώτερη οικογένεια ή οτιδήποτε σχετικό, καταδιώκουν τον απαγω γέα και τον κυνηγάνε μέχρι ενός σημείου, ίσα γ ια να εκπληρωθεί το έθιμο. Μ ετά αφήνουν με χαρά το πα ιδί να φύγει μαζί του. Αν όμως είναι ανάξιος του παιδιού, του το παίρνουν πίσω . Ο αγώνας τελειώνει μόνον αφού το πα ιδί φτάσει στο αν­δρείο του απαγω γέα . Θεωρούν αξιολάτρευτο όχι το όμορφο αγόρι αλλά το ανδρειωμένο που έχει καλή συμπεριφορά. Ο απαγω γέας δίνει στο αγόρι δώρα και το οδηγεί σε όποιο μέρος της χώ ρας θέλει. Ό σοι ήταν παρόντες στην α π α γω ­γή τους ακολουθούν. Γιορτάζουν και κυνηγάνε μαζί τους για δυο μήνες (δεν επ ιτρέπετα ι να κρατήσει το πα ιδί π α ­ραπάνω) και μετά κατεβαίνουν στην πόλη. Το αγόρι αφή­νεται και παίρνει δώρα πολεμική στολή, ένα βόδι και π ο ­τήρι (αυτά είναι τα δώρα που καθορίζει ο νόμος) και άλλα τόσα πολλά και ακριβά, ώ στε οι φίλοι βοηθούν στη συγκέ­ντρωσή τους, τόσα πολλά είναι. Το βόδι το θυσιάζει στον Δία και τρώνε οι σύντροφοί του. Μ ετά εξομολογείται την αλήθεια γ ια τη σχέση του με τον απαγω γέα , αν έμεινε ικανοποιημένος από τη συμπεριφορά του ή όχι. Ο νόμος του δίνει τέτοιο δικαίω μα για την περίπτω ση που του ασκήθηκε βία στο διάστημα της απα γω γή ς, οπότε μπορεί στη μέση της γιορτής να εκδικηθεί τον απαγω γέα και να γλιτώ σει από αυτόν. Και θεωρείται αίσχος αν οι όμορφοι ή αυτοί που έχουν διάσημους προγόνους δεν καταφέρουν ν’ αποκτήσουν εραστή’ ο χαρακτήρας τους θεωρείται υπα ί­τιος γ ι ’ αυτή τη συμφορά. Οι παρασταθέντες (έτσι λένε αυτούς που έχουν απαχθεί) δέχονται τ ιμές. Στους χορούς και στα αθλήματα έχουν την καλύτερη θέση, τους επιτρέ­πεται να φοράνε καλύτερα ρούχα από τους υπόλοιπους, δηλαδή αυτά που τους χάρισαν οι εραστές. Κι όχι μόνο

161

4 1

ΣΤΡΑΒΩΝ

στών, καί ον τότε μόνον άλλα και τέλειοι γενόμενοι διάσημον έσθήτα φέρουσιν, άφ ’ ής γνωσθήσεται έκαστος κλεινός γενόμενος' τον μέν γάρ έρώμενον καλονσι κλεινόν τον δ ’ έραστήν φιλήτορα. ταντα μέν τά περί τους έρωτας νόμιμα.

22. Άρχοντας δέ δέκα αίροϋνταί' περί δέ τών μεγίστων σνμβονλοις χρώνται τοΐς γέρονσι καλούμέ- νοις· καθίστανται δ ’ εις τοϋτο τό σννέδριον οί τής τών κόσμων αρχής ήξιωμένοι καί τάλλα δόκιμοι κρινόμενοι. αξίαν δ ’ αναγραφής τήν τών Κρητών πολιτείαν νπέλαβον διά τε τήν ιδιότητα καί τήν δόξαν ον πολλά δέ διαμένει τούτων τών νομίμων, άλλά τοΐς 'Ρωμαίων διατάγμασι τά πλεΐστα διοικεΐται, καθάπερ καί έν ταΐς άλλαις έπαρχίαις συμβαίνει.

V. Περί δέ τήν Κρήτην είσί νήσοι, Θήρα μέν ή τών Κνρηναίων μητρόπολις, άποικος Λακεδαιμονίων, καί πλησίον ταύτης Ανάφη, έν ή τό τοϋ Αίγλήτον Απόλλω­νος ίερόν. λέγει δέ καί Καλλίμαχος τοτέ μέν ούτως'

“Αίγλήτην Ανάφη ν τε Λ ακωνίδι γείτονα θήρη, ”

τοτέ δέ τής Θήρας μνησθείς'

“μήτηρ ενίππον πατρίδος ήμετέρης. ”

έστι δέ μακρά ή Θήρα, διακοσίων ονσα τήν περίμετρον σταδίων, κειμένη δέ κατά Δίαν νήσον τήν προς Ήρα- κλείω τώ Κνωσσίω, διέχει δέ τής Κρήτης εις έπτακο- σίονς' πλησίον δ ’ αυτής ή τε Ανάφη καί Θηρασία. ταύτης δ ’ εις εκατόν άπέχει νησίδων Ίος, έν ώ κεκη- δεϋσθαί τινές φασι τον ποιητήν 'Όμηρον άπό δέ τής Ίον προς εσπέραν ίόντι Σίκινος καί Λάγουσα καί Φολέγαν­δρος, ήν Αρατος σιδηρείην ονομάζει διά τήν τραχύτητα'

162

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

τότε, αλλά κι όταν μεγαλώσουν, φοράνε ένα ιδιαίτερο ρού­χο, που κάνει γνωστό το γεγονός ότι ο καθένας τους έγινε κλεινός. Τον ερωμένο λένε κλεινό, ενώ τον εραστή φιλήτο- ρα. Α υτά ισχύουν γ ια τα ερω τικά τους.

22. Εκλέγουν δέκα άρχοντες. Γ ια τα πολύ μεγάλα θέ­ματα συμβουλεύονται τους Γέροντες. Δ ικαίω μα σε αυτόν τον θεσμό έχουν οι πετυχημένοι στο αξίωμα του κόσμου και άνθρωποι αναγνωρισμένης αξίας. Θεώρησα την κατα­γραφή της Π ολιτείας των Κ ρητών άξια λόγου, επειδή έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα και είναι διάσημη. Δεν απομένουν πολλά από τις παλαιές αυτές διατάξεις. Σήμερα οι περισ­σότεροι διοικούνται με το Ρω μαϊκό δίκαιο, όπως συμβαίνει και με τις υπόλοιπες επαρχίες.

V . Κοντά στην Κρήτη είναι νησιά. Η Θήρα, μητρόπολη τω ν Κυρηναίων, αποικία τω ν Λακεδαιμονίων, και κοντά της η Ανάφη, όπου βρίσκεται ο ναός του Α ιγλήτου Α πόλ­λωνα. Ο Κ αλλίμαχος γράφει:

Την Α ιγλήτη Ανάφη, γειτονιά της Λακωνικής Θήρας258,

κι άλλοτε μνημονεύει μόνο τη Θήρα:

Μάνα της πατρίδας μον πον έχει ξακουστά άλογα259.

Η Θήρα είναι μακρόστενη, με περίμετρο διακόσια στάδια. Βρίσκεται προς την κατεύθυνση της νήσου Δ ίας, που είναι κοντά στο Ηράκλειο της Κνωσσού, κι απέχει από την Κρήτη επτακόσια στάδια. Κοντά της είναι η Ανάφη και η Θηρασία. Σ τα εκατό στάδια είναι η Ίο ς . Εδώ λένε μερικοί ότι θάφτηκε ο ποιητής Ό μηρος. Δ υτικά της Ίου είναι η Σ ίκινος, η Λάγουσα, η Φολέγανδρος, αυτή που ο Άρατος ονομάζει σιδηρά, επειδή είναι τραχιά. Κοντά τους

163

ΣΤΡΑΒΩΝ

εγγύς δέ τούτων Κίμωλος, 60εν ή γη ή Κ ιμω λία· ένθεν ή Σίφνος έν οψει έστίν, έφ ’ η λέγονσι Σίφνιον αστράγαλον διά την εντέλειαν, έτι δ ’ έγγντέρω και της Κιμώλου και της Κρήτης ή Μήλος άξιολογωτέρα τούτων, διέχονσα τον Ερμιονικον άκρωτηρίον τον Σκυλλαίου σταδίονς έπτακοσίονς· τοσοντονς δέ σχεδόν τι και τον Δικτυν- ναίον ’Αθηναίοι δέ ποτε πέμψαντες στρατείαν ήβηδόν κατέσφαξαν τούς πλείονς. αύται, μέν ονν έν τω Κρητικω

C.485 πελάγει, έν δέ τω Αίγαίω μάλλον αυτή τε ή Δήλος και αί περι αυτήν Κνκλάδες και αί τανταις προσκείμενοι Σποράδες, ών είσι και αί λεχΟείσαι, περί τήν Κρήτην.

2. Ή μέν ονν Δήλος έν πεδίο) κειμένην έχει τήν πόλιν καί τό ιερόν τον Απόλλωνος καί τό Λητώ ον νπέρκειται δέ τής πόλεως όρος ψιλόν ο Κννθος καί τραχύ, ποταμός δέ διαρρεΐ τήν νήσον Ινωπός ον μέγας· καί γάρ ή νήσος μικρά, τετίμηται δέ έκ παλαιόν διά τούς θεούς άπο τών ηρωικών χρόνων άρξαμένη' μνθενεται γάρ έντανθα ή Λητώ τάς ώδΐνας άποθέσθαι τον τε Απόλλωνος καί τής Άρτέμιδος.

“ήν γάρ τοπάροιθε φορητά”

φησίν ο Πίνδαρος,

“κνμάτεσσιν παντοδαπών τ ’ άνεμων ριπαΐσιν άλλ ’ ά Κοιογενής όπότ ’ ώδίνεσσι θνοισ’

άγχιτόκοις έπέβα νιν, δή τότε τέσσαρες ορθαί πρέμνων άπώρονσαν χθονίων,

άν δ ’ έπικράνοις σχέθον πέτραν άδαμαντοπέδιλοι κίονες■ ένθα τεκοϊσ’ εύδαίμον’ έπόψατο γένναν.”

ένδοξον δ ’ έποίησαν αυτήν αί περιοικίδες νήσοι, καλού-

164

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

βρίσκεται η Κ ίμωλος, από όπου η κ ιμω λία, το ορυκτό. Από εκεί φαίνεται η Σίφνος. Ε ίναι τόσο ευτελής που υ­πάρχει έκφραση κότσι της Σίφνον260. Κοντότερα σε Κ ίμ ω ­λο και Κρήτη είναι η Μήλος, η πιο αξιόλογη από τα νησιά, και απέχει επτακόσια στάδια από το ακρωτήριο της Ερ- μιόνης, το Σκύλλαιο. Αλλα τόσα απέχει από το Δικτυν- ναίο. Κ άποτε οι Αθηναίοι έκαναν εκστρατεία και έσφαξαν τους περισσότερους κατοίκους από εφήβους κι απάνω261. Α υτά τα νησιά βρίσκονται στο Κρητικό πέλαγος. Στο Α ιγαίο μάλλον είναι η Δήλος, οι Κυκλάδες γύρω της και οι κοντινές Σποράδες. Σ ε αυτές ανήκουν και όσες ανέφερα κοντά στην Κρήτη.

2. Η Δήλος έχει την πολιτεία της σε πεδιάδα, καθώς και το ιερό του Απόλλωνα και το Λ ητώ ο262. Πάνω από την πόλη βρίσκεται γυμνό και βραχώδες βουνό, ο Κύνθος. Το νησί έχει κι ένα μικρό ποτάμ ι, τον Ινωπό. Το νησί είναι μικρό. Από παλιά τ ιμά τα ι, επειδή έχει ιερά θεών ήδη από τα ηρωικά χρόνια. Εδώ τοποθετείτα ι η ιστορία της Λ ητώ ς, που κοιλοπονούσε γ ια να γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη.

Τη σκέπαζαν κύματα

λέει ο Πίνδαρος,

καταιγίδες παντός ανέμου, αλλ ’ όταν η κόρη τον Κοίον ήρθε, μέσα στις ωδίνες

τον τοκετού τέσσερις στέρεες κολιόνες βγήκαν απ ’ τη ρίζα της γης

και κράτησαν την πέτρα με τις κορυφές τους.Κ ι έτσι γέννησε καλά263.

Έ γινε διάσημη από τα γύρω νησιά, τ ις λεγόμενες Κυκλά-

165

ΣΤΡΑΒΩΝ

μεναι Κυκλάδες, κατά τιμήν πέμπουσαι δημοσία θεω­ρούς τε και θυσίας καί χορούς παρθένων πανηγύρεις τε έν αυτή συνάγουσαι μεγάλας.

3. Κ α τ’ άρχάς μέν ούν δώδεκα λέγονται' προσεγέ- νοντο δέ και πλείους. ’Αρτεμίδωρος γοϋν πεντεκαίδεκα διαριθμεΐται, περί τής Ελένης είπών οτι άπό θορίκου μέχρι Σουνίου παράκειται μακρά σταδίων όσον εξήκοντα τό μήκος, άπό ταύτης γάρ, φησιν, αί καλούμενοι Κυκλά­δες ε ίσ ίν ονομάζει δέ Κέω τήν έγγντάτω τή Ελένη, και μετά ταύτην Κύθνον καί Σέριφον καί Μήλον καί Σίφνον καί Κίμωλον καί Πρεπέσινθον καί Ώλίαρον, καί προς ταύταις Πάρον, Νάξον, Σϋρον, Μύκονον, Τήνον, Α ν­δρον, Γύαρον. τάς μέν ούν άλλας τών δώδεκα νομίζω, τήν δέ Πρεπέσινθον καί Ώλίαρον καί Γύαρον ήττον ών τή Γυάρο) προσορμισθείς έγνων κώμιον υπό άλιέων συνοικούμενον άπαίροντες δ ’ έδεξάμεθα πρεσβευτήν ένθένδε ώς Καίσαρα προκεχειρισμένον τών άλιέων τινά (ήν δ ’ έν Κορίνθω Καΐσαρ βαδίζων έπί τον θρίαμβον τον Άκτιακόν)' συμπλέων δη έλεγε προς τούς πυθομένους

ότι πρεσβεύοι περί κονφισμον τοϋ φόρου' τελοΐεν γάρC.486 δραχμάς εκατόν πεντήκοντα καί τάς εκατόν χαλεπώς αν

τελοϋντες. δηλοϊ δέ τάς άπορίας αυτών καί Άρατος έν τοΐς κατά λεπτόν'

“ώ Λητοί, σύ μέν ή με σιδηρείη Φολεγάνδρω δειλή ή Γνάρω παρελεύσεαι αντίχ ’ όμοίην.”

4. Τήν μέν ούν Δήλον ένδοξον γενομένην ούτως έτι μάλλον ηύξησε κατασκαφεΐσα νπο 'Ρωμαίων Κόρινθος- έκεΐσε γάρ μετεχώρησαν οί έμποροι, καί τής άτελειας τοϋ ίεροϋ προκαλονμένης αυτούς καί τής ευκαιρίας τοϋ λιμένος' έν καλώ γάρ κεΐται τοΐς έκ τής ’Ιταλίας καί τής Ελλάδος εις τήν Ασίαν πλέουσιν ή τε πανήγυρις

166

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

δες, επειδή ως ένδειξη τιμής έστελναν εδώ δημοσία δαπάνη απεσταλμένους, θυσίες, χορούς παρθένων κι έκαναν μεγά-•ν / O f Aλα πανηγύρια στο νησι .

3. Στην αρχή Κυκλάδες θεωρούνταν δώδεκα νησιά. Έ ­πειτα προστέθηκαν κι άλλα. Ο Α ρτεμίδω ρος τις υπολογίζει δεκαπέντε. Λ έει γ ια την Ελένη ότι βρίσκεται κατά μήκος της Α ττικής από τον Θορικό στο Σούνιο, με μήκος κάπου εξήντα στάδια. Από εδώ λέει αρχίζουν οι λεγάμενες Κυ­κλάδες. Κ ατονομάζει την Κέα, πλησιέστερη στην Ελένη, μετά τις νήσους Κύθνο, Σέριφο, Μήλο, Σίφνο, Κ ίμωλο, Πρεπέσινθο, Ωλίαρο και κοντά τους τις Πάρο, Νάξο, Σ ύ­ρο, Μύκονο, Τήνο, Άνδρο, Γυάρο. Θα μιλήσω γ ια τις δώδεκα, αλλά όχι γ ια τις Πρεπέσινθο, Ωλίαρο και Γυά­ρο. Κ άποτε το καράβι μου έπιασε Γυάρο και είδα ένα χωριουδακι που το κατοικούσαν ψαράδες. Φ εύγοντας π ή ­ραμε μαζί μας έναν ψαρά που πήγαινε πρεσβευτής στον Καίσαρα. (Τ ότε ο Καίσαρ ήταν στην Κόρινθο, πηγαίνοντας να γιορτάσει τον θρίαμβό του, μετά τη νίκη στο Ά κτιο265). Σ το ταξίδι μας έλεγε ότι τον έστελναν ως πρεσβευτή μή­πω ς και μειώσει τον φόρο για το νησί του. Τότε έδιναν εκατόν πενήντα δραχμές τον χρόνο και με δυσκολία μπο­ρούσαν να δίνουν εκατό. Τη φτώ χεια τους περιγράφει και ο Άρατος στο έργο του Τα Ασήμαντα:

Λ ητώ , σν θα με προσπεράσεις, τοσο μοιάζω στη σιδηρά Φολέγανδρο ή την άσημη Γνάρο.

4. Η Δήλος ήταν ήδη διάσημη και την αύξησε παραπά­νω η καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρω μαίους266. Οι έμποροι ήρθαν εδώ. Τους προσκάλεσε η φορολογική απαλ­λαγή του ιερού και το καλό λιμάνι. Βρίσκεται σε επίκαιρο σημείο γ ια όσους ταξιδεύουν προς την Ασία από Ιταλία και Ελλάδα. Η πανήγυρή τους είναι μια μεγάλη εμπορική

167

ΣΤΡΑΒΩΝ

έμπορικόν τι πράγμα έστι, και συνήθεις ήσαν αυτή και 'Ρωμαίοι τών άλλων μάλιστα, και δτε συνειστήκει ή Κόρινθος' ’Αθηναίοι τε λαβόντες τήν νήσον και τών ιερών άμα και τών έμπορων έπεμελοϋντο ίκανώς' έπελ- θόντες δ ’ οΐ τοϋ Μιθριδάτου στρατηγοί και ο άποστήσας τύραννος αυτήν διελυμήναντο πάντα, και παρέλαβον ερήμην οΐ 'Ρωμαίοι πάλιν τήν νήσον, άναχωρήσαντος εις τήν οίκείαν τοϋ βασιλέως, και διετέλεσε μέχρι νϋν ένδεώς πράττονσα. έχονσι δ ’ αυτήν Αθηναίοι.

5. 'Ρήνεια δ ’ έρημον νησίδων έστιν έν τέτταρσι τής Δήλου σταδώις, όπου τά μνήματα τοϊς Δηλίοις έστίν. ου γάρ έξεστιν έν αυτή τή Δήλω θάπτειν ουδέ καίειν νέκραν, ονκ έξεστι δέ ουδέ κννα έν Δήλω τρέφειν. ώνομάζετο δέ και Όρτυγία πρότερον.

6. Κέως δέ τετράπολις μέν υπήρξε, λείπονται δέ δύο, ή τε 7ονλίς και ή Καρθαία, εις άς συνεπολίσθησαν αΐ λοιπαί, ή μέν Ποιήεσσα εις τήν Καρθαίαν ή δέ Κορησία εις τήν Iονλίδα. έκ δέ τής 7ονλίδος δ τε Σιμωνίδης ήν ο μελοποώς και Βακχνλίδης άδελφιδοϋς έκείνου, και μετά ταϋτα Έρασίστρατος 6 ιατρός και τών έκ τοϋ περιπάτον φιλοσόφων Αρίστων ό τοϋ Βορνσθενίτον Βίωνος ζηλω­τής. παρά τοντοις δέ δοκεΐ τεθήναί ποτε νόμος, ον μέμνηται και Μένανδρος'

“καλόν το Κείων νόμιμόν έστι, Φαν ία' ό μή δννάμενος ζήν καλώς ου ζή κακώς. ”

προσέταττε γάρ, ώς έοικεν, ο νόμος τονς υπέρ εξήκοντα έτη γεγονότας κωνειάζεσθαι, τοϋ διαρκεϊν τοϊς άλλοις τήν τροφήν και πολιορκονμένους δέ ποτε υπ ’ Αθηναίων ψηφίσασθαί φασι τούς πρεσβυτάτους εξ αυτών άποθα- νεΐν, όρισθέντος πλήθονς έτών, τους δέ παύσασθαι πολιορκονντας. κεΐται δ ’ έν όρει τής θαλάττης διέχονσα ή πόλις όσον πέντε και είκοσι σταδώυς, έπίνειον δ ’ έστίν αυτής τό χωρίον έν ω ΐδρυτο ή Κορησία κατοικίαν ουδέ

168

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

έκθεση και είχε πολλούς επισκέπτες Ρω μαίους, παραπά­νω από τους άλλους λαούς, ακόμη κι όταν υπήρχε η Κό­ρινθος. Οι Αθηναίοι κρατούσαν το νησί και φρόντιζαν καλά ναούς και εμπόρους. Ή ρθαν όμως οι στρατηγοί του Μιθρι- δάτη και ο αποστάτης τύραννος267 και τη ρημάξανε. Την παρέλαβαν έρημη οι Ρω μαίοι, μετά που ο βασιλιάς έφυγε στην πατρίδα του. Έ ω ς και σήμερα τα βγάζει πέρα δύσκο­λα. Την κατέχουν οι Αθηναίοι.

5. Η Ρήνεια είναι έρημο νησί, τέσσερα στάδια από τη Δήλο, όπου είναι το νεκροταφείο τω ν Δηλίων268. Δεν επ ι­τρέπεται μέσα στη ίδια τη Δήλο να θάβονται ή να κα ίγο­νται νεκροί, όπως επίσης απαγορεύεται να θρέφεις στη Δήλο σκυλί. Π αλαιά την έλεγαν Ο ρτυγία.

6. Η Κέως ήταν αρχαία τετράπολη. Σήμερα απέμειναν δυο πόλεις, η Ιουλίς και η Καρθαία, όπου συνοικίστηκαν οι υπόλοιπες: η Ποιήεσσα στην Καρθαία, η Κορησία στην Ιουλίδα. Από την Ιουλίδα καταγόταν ο ποιητής Σ ιμω νίδης και ο ανιψιός του Βακχυλίδης. Α ργότερα, ο γιατρός Ερα- σίστρατος και ο περιπατητικός φιλόσοφος Αρίστων, οπα­δός του Βίωνα του Βορυσθενίτη. Αναφέρεται πω ς ανάμεσά τους κάποτε ορίστηκε νόμος, που μνημονεύει ο Μένανδρος:

Π ολύ καλός της Τζιας ο νόμος, Φανία μου' αυτός που δεν μ π ορεί να είναι πλούσιος, να μη ζει ψτωχός2Μ\

Φαίνεται πω ς ο νόμος όριζε ν’ αυτοκτονούν με κώνειο οι γέροι πάνω από τα εξήντα, ώστε να επαρκεί η τροφή στους υπόλοιπους. Λ έγετα ι ότι κάποτε που τους πολιορκούσαν οι Αθηναίοι ψήφισαν, ορίζοντας κάποιο όριο ηλικίας, να πε- θάνουν οι πιο ηλικιωμένοι από αυτούς, αλλά οι Αθηναίοι διέκοψαν την πολιορκία. Η πόλη βρίσκεται σε βουνό. Α ­πέχει από τη θάλασσα είκοσι πέντε στάδια. Επίνειό της είναι ο τόπος όπου κάποτε υπήρχε η Κορησία. Δεν έχει

169

ΣΤΡΑΒΩΝ

κώμης έχονσα. έστι δέ και προς τή Κορησία Σμινθαίον C.487 Απόλλωνος ίερόν και πρός Ποιηέσση, μεταξύ δέ τον

ίεροϋ και τών τής Ποιηέσσης ερειπίων τό τής Νεδονσίας ’Αθήνας ίερόν, ίδρνσαμένον Νέστορος κατά τήν έκ Τροίας επάνοδον, έστι δέ και Έλιξος ποταμός περι τήν Κορησίαν.

7. Μετά δέ ταύτην Νάξος καί Ανδρος αξιόλογοι και Πάρος· εντεύθεν ήν ’Αρχίλοχος ο ποιητής, υπό δέ Παρίων εκτίσθη Θάσος και Πάριον έν τή Προποντίδι πόλις, έν ταντη μέν ούν ό βωμός λέγεται θέας άξιος, στά­διά ίας εχων τάς πλευράς' έν δέ τή Πάρω ή Παρία λίθος λεγομένη, άρίστη πρός τήν μαρμαρογλνφίαν.

8. Σϋρος δ ’ έστι μηκννουσι τήν πρώτην συλλαβήν, έξ ής Φερεκύδης 6 Βάβνος ή ν νεώτερος δ ’ έστιν ό ’Αθηναίος εκείνον, ταύτης δοκεϊ μνημονεύειν ό ποιητής

Συρίην καλών'

“νήσός τις Σνρίη κικλήσκεται Όρτνγίης καθύπερθε. ”

9. Μύκονος δ ’ έστιν νψ ’ ή μυθεύονσι κεΐσθαι τών γιγάντων τους υστάτους νφ ’ Ήρακλέους καταλυθέντας, άφ ’ ών ή παροιμία “πάνθ’ υπό μίαν Μύκονον” επί τών υπό μίαν επιγραφήν αγόντων καί τά διηρτημένα τή φύσει, καί τούς φαλακρούς δέ τινες Μνκονίους καλονσιν άπό τοϋ τό πάθος τοϋτο έπιχωριάζειν τή νήσω.

10. Σέριφος δ ’ έστιν έν ή τά περί τον Δίκτυν μεμύθευται τον άνελκύσαντα τήν λάρνακα τοΐς δικτύοις τήν περιέχουσαν τον ΓΙερσέα καί τήν μητέρα Δανάην, καταπεποντωμένους ν π ’ Άκρισίον τοϋ πατρός τής Δα­νάης' τραφήναί τε γάρ ένταϋθα τον Περσέα φασί, καί κόμισαν τα τήν τής Γοργόνος κεφαλήν, δείξαντα τοΐς Σεριφίοις άπολιθώσαι πάντας' τοϋτο δέ πραξαι τιμω- ρονντα τή μητρί, ότι αυτήν Πολυδέκτης ό βασιλεύς

170

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

κόσμο μήτε όσο ένα χωριουδάκι270. Κοντά στην Κορησία και την Ποιήεσσα είναι ο ναός του Σμινθαίου Απόλλωνα. Ανάμεσα στον ναό και στα ερείπια της Ποιήεσσας βρίσκε­τα ι το ιερό της Νεδουσίας Αθηνάς, που το ίδρυσε ο Νέστωρ επιστρέφοντας από την Τροία. Υ πάρχει στην Κορησία και ποταμός Έ λιξος.

7. Μ ετά, αξιόλογα νησιά είναι η Νάξος και η Άνδρος, καθώς και η ΙΊάρος. Από εδώ ήταν ο ποιητής Α ρχίλοχος. Οι Πάριοι έχτισαν τη Θάσο και το Πάριο, την πόλη στην Προποντίδα. Εδώ υπάρχει αξιοθέατος βωμός που έχει πλευρά μήκους ενός σταδίου. Σ την Πάρο βγαίνει το λεγό­μενο Παριανό μάρμαρο, κατάλληλο γ ια γλυπτική .

8. Η Σύρος πάλι (η πρώ τη συλλαβή είναι μακρά) είναι η πατρίδα του Φερεκύδη, του γιου του Βάβυ271. Ο ομώνυμος Αθηναίος είναι νεότερος του. Α υτή μνημονεύει ο ποιητής, τη λέει Συρία:

Έ να νησ ί το λένε Συρία πάνω από την Ο ρτυγία272.

9. Κ άτω από τη Μύκονο λένε ότι βρίσκονται οι τελευ­ταίοι γ ίγαντες που κατέστρεψε ο Ηρακλής. Από εδώ και η παροιμία Ό λα ανάκατα κ ά τ’ από μ ία Μύκονο, γ ια όσους θέτουν υπό ενιαία επικεφαλίδα πράγματα που ακόμη και η φύση τα χω ρίζει. Και τους φαλακρούς μερικοί τους λένε Μ υκονιάτες, επειδή η φαλάκρα επιχω ριάζει στο νησί.

10. Σ τη Σέριφο διαδραματίζεται ο μύθος του Δ ίκτυ, που τράβηξε με τα δίχτυα του τη λάρνακα που περιείχε τον ΙΙερσέα και τη μητέρα του, Δανάη, που τους έριξε στη θάλασσα ο Ακρίσιος, ο πατέρας της Δανάης. Λένε πω ς εδώ ανατράφηκε ο Περσέας κι έφερε κι έδειξε το κεφάλι της Γοργόνας στους Σεριφίους και τους πέτρωσε όλους. Το ’κανε αυτό γ ια να εκδικηθεί γ ια τη μάνα του, επειδή ο

171

ΣΤΡΑΒΩΝ

άκουσαν άγεσθαι προείλετο προς γάμον συμπραττόντων εκείνων, οντω δ ’ έστι πετρώδης η νήσος ώστε υπό τής Γοργόνος τοϋτο παθεΐν αυτήν ψασι,ν οί κωμωδονντες.

11. Τήνος δε πόλιν μέν ον μεγάλην έχει, τό δ ’ Ιερόν τον Ποσειδώνος μέγα έν άλσει τής πόλεως έξω θέας άξιον, έν ώ και εστιατόρια πεποίηται μεγάλα, σημεΐον τον σννέρχεσθαι πλήθος ίκανόν τών σννθνόντων αντοϊς άστνγειτόνων τά Ποσειδώνια.

12. Έστι δέ και 'Αμοργός τών Σποράδων, όθεν ήν Σιμωνίδης ο τών ιάμβων ποιητής, και Λέβινθος και Λέρος . . . “και τόδε Φωκνλίδον

Αέριοι κακοί, ονχ 6 μέν ος δ ’ ον, πάντες, πλήν Προκλέονς, καί Προκλέης Αέριος. ”

C.488 διεβέβληντο γάρ ώς κακοήθεις οί ένθένδε άνθρωποι.13. Πλησίον δ ’ έστι καί ή Πάτμος καί Κορασσίαι

προς διίσιν κείμεναι τή 'Ικαρία, αντη δέ Σάμω. ή μέν ονν Ικαρία έρημός έστι, νομάς δ ’ έχει καί χρώνται ανταΐς ΣάμιοΓ τοιαντη δ ’ ονσα ένδοξος όμως έστι, καί ά π ’ αυτής Ίκάριον καλείται τό προκείμενον πέλαγος, έν ώ καί αυτή καί Σάμος καί Κώς έστι καί αί άρτι λεχθεΐσαι Κορασσίαι καί Πάτμος καί Λέρος. ένδοξον δέ καί τό έν αυτή ορος ό Κερκετεύς, μάλλον τής Α μπέλον’ αντη δ ’ νπέρκειται τής Σαμίων πόλεως. σννάπτει δέ τώ Ίκαρίω τό Καρπάθιον πέλαγος προς νότον, τοντω δέ τό Α ίγν- πτιον, προς δέ διίσιν τό τε Κρητικόν καί τό Λιβνκόν.

14. Καί έν τώ Καρπαθίω δ ’ είσί πολλαί τών Σπο­ράδων μεταξύ τής Κώ μάλιστα καί 'Ρόδον καί Κρήτης- ών είσίν Άστνπάλαιά τε καί Τήλος καί Χαλκία καί ας

172

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

βασιλιάς Πολυδέκτης, με τη σύμπραξη των κατοίκων, ήθελε να την παντρευτεί παρά τη θέλησή της. Το νησί είναι τόσο βραχώδες, ώστε στις κω μω δίες λένε ότι το ’παθε από τη Μέδουσα.

11. Η Τήνος πάλι δεν έχει μεγάλη πόλη, αλλά διαθέτει αξιοθέατο τον μεγάλο ναό του Ποσειδώνα σε άλσος, έξω από την πόλη273. Εδώ υπάρχουν μεγάλοι ξενώνες, σημάδι πω ς έρχεται πλήθος από τους γείτονες που γιορτάζουν μαζί τους τα Ποσειδώνια.

12. Και η Α μοργός ανήκει στις Σποράδες. Από εδώ ήταν ο Σ ιμω νίδης, ο ποιητής των ιάμβων. Μ ετά είναι η Λέβινθος και η Λέρος. Τ πάρχει σχετικό χωρίο του Φ ωκυ­λίδη:

Οί Λέριοι είναι κακοί, όχι ένας, όλοι, εκτός από τον Προκλή. Κ αί ο Προκλής είναι Αέριος™.

Οι εντόπιοι κατηγορούνται πω ς δεν έχουν αρχές.13. Κοντά είναι η Π άτμος και οι Κορασσίες, στα δυτικά

της Ικαρίας. Η Ικαρία είναι στα δυτικά της Σάμου. Η Ικαρία είναι έρημη, αλλά έχει βοσκές, που τ ις έχουν οι Σάμιοι. Αν και τέτοιο νησί, ωστόσο είναι ένδοξο και από αυτό λέγεται το πέλαγος Ικάριο, όπου βρίσκονται η ίδια η Ικαρία, η Σάμος και η Κ ως, καθώς και οι Κορασσίες, που μόλις ανέφερα, η Π άτμος και η Λέρος. Περίφημο είναι και το βουνό της, ο Κ ερκετέας, πιο φημισμένο από το άλλο, την Α μπελο275, που βρίσκεται πάνω από την πόλη της Σάμου. Σ το Ικάριο δίπλα είναι το Καρπάθιο πέλαγος, στα νότια. Μ ετά έρχεται το Α ιγύπτιο , ενώ στα δυτικά βρίσκονται το Κρητικό και το Λιβυκό.

14. Σ το Καρπάθιο υπάρχουν πολλά νησιά των Σπορά- δων, ιδίως ανάμεσα σε Κ ω, Ρόδο και Κρήτη. Ανάμεσά τους είναι η Α στυπάλαια, η Τήλος, η Χ αλκία, που τις

173

ΣΤΡΑΒΩΝ

Όμηρος ονομάζει έν τώ καταλέγω'

“οΐ δ ’ άρα Νίαυρόν τ ’ εΐχον Κράπαθόν τε Κάαον τε και Κών, Ενρνπνλοιο πόλιν, νήσους τε Καλύδνας. ”

έξω γάρ της Κώ και της 'Ρόδου, περί ών έροϋμεν ύστερον, τάς τε άλλας έν ταΐς Σποράσι τίθεμεν καί δή καί ένταΰθα μεμνήμεθα αυτών, καίπερ της Άσίας ού χής Ευρώπης εγγύς ούσών, επειδή τή Κρήτη καί ταΐς Κυκλάσι καί τάς Σποράδας συμπεριλαβεΐν ήπείγετό πως ό λόγος· έν δέ τη της Άσίας περιοδεία τάς προσε­χείς αυτή τών άξιο λόγων νήσων προσπεριοδεύσομεν, Κύπρον καί 'Ρόδον καί Κών καί τάς έν τη εφεξής παραλία κειμένας, Σάμον Χίον Λέσβον Τένεδον νυν δέ τάς Σποράδας ών άξιον μνησθήναι λοιπόν έπιμεν.

15. Ή μέν ούν 'Αστυπάλαια ίκανώς έστι πελαγία, πόλιν έχουσα. ή δέ Τήλος έκτέταται παρά τήν Κνιδίαν μακρά υψηλή στενή, τήν περίμετρον όσον εκατόν καί τετταράκοντα σταδίων, έχουσα υφορμον. ή δέ Χαλκία της Τήλου διέχει σταδίους όγδοήκοντα, Καρπάθου δέ τετρακοσίους, Αστνπαλαίας δέ περί διπλάσιους' έχει δέ καί κατοικίαν ομώνυμον καί ίερόν Απόλλωνος καί λιμένα.

16. Νίσυρος δέ πρός άρκτον μέν έστι Τήλου διέχου- σα αύτης όσον εξήκοντα σταδίους όσους καί Κώ διέχει, στρογγυλή δέ καί υψηλή καί πετρώδης τοϋ μυλίου λίθου' τοΐς γοϋν άστυγείτοσιν έκεϊθέν έστιν ή τών μύλων ευπορία, έχει δέ καί πόλιν ομώνυμον καί λιμένα καί θερμά καί Ποσειδώνος ίερόν περίμετρον δέ αύτης

C.489 όγδοήκοντα στάδιοι. έστι δέ καί νησία πρός αύτή Νισυ- ρίων λεγόμενα. φασί δέ τήν Νίσυρον άπόθραυσμα είναι της Κώ, προσθέντες καί μϋθον, ότι Ποσειδών διώκων ένα τών γιγάντων Πολυβώτην άποθραύσας τη τριαίνη τρύφος της Κώ έπ ’ αύτόν βάλοι, καί γένοιτο νήσος τό

174

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

απαριθμεί ο Ό μηρος στον Κατάλογο:

Κατοικούσαν Νίσνρο, Κράπαθο, Κάσο και Κ ω , την πόλη τον Ενρνπυλου, και Καλύδνες116.

Α υτά τα νησιά τα θεωρώ Σποράδες, εκτός από την Κω και τη Ρόδο, γ ια τ ις οποίες θα μιλήσω αργότερα. Τα αναφέρω εδώ, αν και είναι νησιά κοντά στην Ασία κ ι όχι στην Ευρώπη, επειδή η περιγραφή μου όφειλε να ολοκληρώσει τον γύρο Κρήτης, Κυκλάδων και Σποράδων. Σ τη συνέχεια, μιλώ ντας για την Ασία, θα περιγράφω τα κοντινά της αξιόλογα νησιά, δηλαδή την Κύπρο, τη Ρόδο, την Κω, τη Σάμο, τη Χ ίο, τη Λέσβο, την Τένεδο277. Τώρα επιστρέ­φω στις Σποράδες, γ ια ν’ αναφέρω ό ,τι άξιο λόγου απομέ­νει.

15. Η Α στυπάλαια βρίσκεται βαθιά μέσα στο πέλαγος. Έ χ ε ι πόλη. Η Τήλος βρίσκεται κοντά στην Κνιδία χώ ρα, μακρόστενη, υψηλή, στενή, με περίμετρο εκατόν σαράντα στάδια, και με αγκυροβόλιο. Η Χ αλκία απέχει από την Τήλο ογδόντα στάδια, από την Κάρπαθο τετρακόσια κι από την Α στυπάλαια τα διπλάσια. Έ χ ε ι ομώνυμο οικι­σμό, ναό του Απόλλωνα και λιμάνι.

16. Η Νίσυρος βρίσκεται στα βόρεια της Τήλου κι απέχει εξήντα στάδια από αυτήν, όσα και από την Κω. Είναι στρογγυλή, ορεινή και πετρώ δης, κι από την πέτρα της βγαίνουν οι μυλόπετρες. Από εκεί προέρχεται η αφθο­νία που έχουν οι γείτονες σε μυλόπετρες. Έ χ ε ι πόλη ομώ­νυμη, λιμάνι, θερμές πηγές και ναό του Ποσειδώνα. Η περίμετρός της είναι ογδόντα στάδια. Τπάρχουν κοντά και νησάκια, τα λεγάμενα Νισύρια. Θεωρούν τη Νίσυρο κομμάτι από την Κ ω. Λένε και τον μύθο πω ς ο Ποσειδών καταδίωκε ένα γ ίγαντα , τον Π ολυβώτη, έσπασε με την τρίαινά του κομμάτι από την Κω και το ’ριξε επάνω

ΣΤΡΑΒΩΝ

βληθέν ή Νίσνρος υποκείμενον έχονσα εν αυτή τον γίγαντα · τινές δέ αυτόν νποκεϊσθαι τή Κω ψασιν.

17. Ή δέ Κάρπαθος, ήν Κράπαθον είπεν 6 ποιητής, υψηλή έστι, κύκλον έχονσα σταδίων διακοσίων. τετρά- πολις δ ’υπήρξε και όνομα εΐχεν άξιόλογον, ά φ ’ου και τω πελάγει τοννομα έγένετο. μία δέ τών πόλεων έκαλεΐτο Νίσυρος ομώνυμος τή τών Νισυρίων νήσω. κεϊται δέ τής Λιβύης κατά Λεύκην ακτήν, ή τής μέν 'Αλεξάνδρειάς περί χιλίονς διέχει σταδίους, τής δέ Καρπάθου περί τετρακισχιλίους.

18. Κάσος δέ ταύτης μέν άπό έβδομήκοντά έστι στα­δίων, τον δέ Σαμωνίου τοϋ άκρου τής Κρήτης διακοσίων πεντήκοντα' κύκλον δέ έχει σταδίων όγδοήκοντα. έστι δ ’ έν αυτή καί πόλις ομώνυμος, καί Κασίων νήσοι καλού­μενοι πλείονς περί αυτήν.

19. Νήσους δέ Καλύδνας τάς Σποράδας λέγειν φασί τον ποιητήν, ών μίαν είναι Κάλυμνον■ εικός δ ’ ώς έκ τών Νισυρίων λέγονται καί Κασίων αί έγγύς καί υπήκοοι, ούτως καί τάς τή Καλύμνη περικειμένας ίσως τότε λεγομένη Καλύδνη' τινές δέ δύο είναι Καλύδνας φασί Λέρον καί Κάλυμνον, άσπερ καί λέγειν τον ποιητήν, ο δέ Σκήψιος πληθυντικώς ώνομάσθαι τήν νήσον Καλύμνας φησιν, ώς 'Αθήνας καί Θήβας, δεϊν δέ νπερβατώς δέξασθαι τό τοϋ ποιητοϋ· ον γάρ νήσους Καλύδνας λέγειν, άλλ ’ “οι δ ’ άρα νήσονς Νίσυρόν τ ’ εΐχον Κράπα- θόν τε Κάσον τε καί Κών, Εύρυπύλοιο πόλιν, Καλύδνας τε. ” άπαν μέν ονν τό νησιωτικόν μέλι ώς έπί τό πολύ άστεΐόν έστι καί ένάμιλλον τω Αττικώ, τό δ ’ έν ταϊσδε ταϊς νήσοις διαφερόντως, μάλιστα δέ τό Καλύμνιον.

176

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ I

του, οπότε δημιουργήθηκε από το βλήμα η Νίσυρος κι έχει από κάτω της τον γ ίγαντα . Μερικοί τον νομίζουν κάτω από την Κω.

17. Η Κάρπαθος, που ο ποιητής είπε Κράπαθο278, είναι ορεινή, με περίμετρο διακόσια στάδια. Υπήρξε τετράπολη και είχε αξιόλογη φήμη. Γ ι’ αυτό το πέλαγος πήρε το όνομά της. Μια πόλη της λεγόταν Νίσυρος, ομώνυμη με το νησί στις Νισυρίες. Βρίσκεται απέναντι από τη Λευκή ακτή της Λ ιβύης. Αυτή απέχει από την Αλεξάνδρεια κά­που χίλια στάδια και από την Κάρπαθο κάπου τέσσερις χιλιάδες στάδια.

18. Η Κάσος απέχει από Κάρπαθο εβδομήντα στάδια, ενώ από το ακρωτήριο Σαμώνιο της Κρήτης διακόσια π ε­νήντα. Η περίμετρός της είναι ογδόντα στάδια. Έ χ ε ι ομώ ­νυμη πόλη και πολλά νησάκια γύρω της. Τα λένε Κάσια.

19. Ο ποιητής αναφέρει ως Καλύδνες νήσους τις Σ π ο ­ράδες, έτσι λένε. Μια τους είναι η Κάλυμνος. Αλλά βέβαια λέγονται νησιά τω ν Νισυρίων και Κασίων όσα βρίσκονται κοντά στη Νίσυρο και την Κάσο και ανήκουν σ’ αυτές. Έ τσ ι θα συνέβη με τα νησιά κοντά στην Κάλυμνο, που τότε ίσως λεγόταν Καλύδνη. Μερικοί ξέρουν δύο Καλύδ­νες, τη Λέρο και την Κάλυμνο, ωστόσο και τις δύο μνη­μονεύει ο ποιητής. Κ ατά τον Σκήψιο279, ο Ό μηρος ονόμασε το νησί στον πληθυντικό, Καλύμνες, όπω ς λέμε Αθήνες και Θήβες, και ότι ο στίχος πρέπει να ερμηνευθεί κατά το υπερβατό σχήμα. Έ τσ ι πρέπει να αποδεχτούμε την ονομα­σία του ποιητή, αφού δεν μιλάει γ ια νησιά Καλύδνες, παρά « γ ι’ αυτούς που κατοικούσαν τα νησιά Νίσυρο, Κράπαθο, Κάσο και Κ ω, την πόλη του Ευρύπυλου, και Καλύδνες»280. Το μέλι που παράγετα ι στα νησιά είναι σε γενικές γραμμές καλό και εφάμιλλο με της Α ττικής. Το μέλι ειδικά αυτών τω ν νησιών είναι εξαίρετο, ιδίως την Καλύμνου.

177

1. Δηλαδή τα ακρωτήρια των Θερμοπυλών και του Σου­νίου, που βρίσκονται κάτω από τα αντίστοιχα άκρα της Εύ­βοιας, Κήναιο δηλαδή και Γεραιστό.

2. Βλ. A, I I I , 11-12 και Θ, I I , 2, 8.3. «Μέσα» εννοεί τις περιοχές νοτιοανατολικά του πορ­

θμού και «έξω» αυτές βορειοδυτικά. Σ τις πρώτες αναφέρθηκε ο Στράβων στο Θ, II , 6-8 και 13, ενώ στις δεύτερες στο Θ, IV , 2-4.

4. Ίλιάς, Β 536.5. Ίλιάς, Β 542. Οι Αβαντες, λέει ο Όμηρος, ακολουθού­

σαν τον Ελεφήνορα.6. Απόσπ. 601 Rose ( Πολιτεία Χαλκιδέων).7. Ο Αβας είναι ο επώνυμος ήρωας του Ευβοϊκού λαού

των Αβάντων. Η Εύβοια πάλι, που έδωσε το όνομά της στο νησί, ήταν κόρη του Ασωπού.

8. Όταν η Ιώ ενώθηκε με τον Δία, η Ή ρα το υποπτεύ­τηκε και ο θεός, για να απαλλάξει τη νέα κοπέλα από τη ζήλια της γυναίκας του, τη μεταμόρφωσε σε δαμάλα. Με αυτή τη μορφή περιπλανήθηκε στις Μυκήνες, έπειτα στην Εύβοια (Εύβοια < εν + βοϋς). Ο γιος της Ιώς και του Δία, Έ πα - φος, κατά την ευρύτερα αποδεκτή εκδοχή γεννήθηκε στην Αίγυπτο.

9. Το 371 π.Χ .10. Φιλιππικός Γ, 33.11. Ο Θεόπομπος ήταν Χίος ιστοριογράφος του 4ου αι.

π .Χ ., μαθητής του Ισοκράτη. Συνέγραψε τα Ελληνικά, έργο που διαιρέθηκε σε 12 βιβλία και αποτελούσε συνέχεια της

181

ΣΧΟΛΙΑ

ιστορίας του Θουκυδίδη από το 411 έως το 394 π .Χ ., καθώς και τα Φιλιππικά, σε 58 βιβλία, που είναι η ιστορία της Ελλά­δας με επίκεντρο τη βασιλεία του Φιλίππου Β ' της Μακεδο­νίας. Από τα έργα του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα. Κύρια χαρακτηριστικά της συγγραφής του είναι η χρήση ρητορισμών (ο Θεόπομπος αρχικά ήταν ρήτορας), η παρεμβο­λή μύθων στη διήγηση και η διείσδυση στην ανθρώπινη ψυχή. Εκτός των άλλων ο Θεόπομπος συνέθεσε και ποιήματα- κατά αρχαίες μαρτυρίες έγραψε 170.000 στίχους.

Η πληροφορία τούτη, που ο Στράβων αποδίδει στον Θε­όπομπο, απαντά περίπου και στον Θουκυδίδη (Α, 114).

12. Ο Στράβων ετυμολογεί το όνομα Ωρίων από το όρος.13. Βλ. Θ, V , 17.14. Αναφέρεται και στην Ιλιάδα, Β 538.15. Βλ. Θ, V , 16.16. Βλ. Η , V II, 1.17. Πρόκειται για τον πόλεμο που διεξήγαγαν οι Αθηναίοι

κατά τα έτη 323-322 π.Χ ., μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, για να ελευθερώσουν την Ελλάδα από τη Μακεδονική κηδε­μονία.

18. Απόσπ. 92d Page.19. Όμηρος, ’Οδύσσεια, γ 177 κ.ε.20. Γιοι του Ξάνθου και οι αδελφοί του Ίωνα.21. Ο Πενθίλος ήταν γιος του Ορέστη (βλ. ΙΓ , I, 3).22. Πρβλ. Ηρόδοτος, Ε 57.23. Το 348 π.Χ .24. Απόσπ. 603 Rose (Πολιτεία Χαλκιδέων).25. Τάξη πολιτών, όπως οι ιππείς.26. Ο Αλέξανδρος άρχισε την εκστρατεία του στην Ασία το

334 π.Χ.27. Ίσω ς πρόκειται για τα λουτρά της Αιδηψού.28. Βλ. A, III , 17-19.29. Απόσπ. 211 Werner, στ. 13-14. Το έργο τούτο του

182

ΣΧΟΛΙΑ

Αισχύλου θεωρείται σατιρικό και οι στίχοι που σώζονται αναφέρονται στη μεταμόρφωσή του και τις θαλάσσιες περι­πλανήσεις του. Από το Κήναιο, το ΒΔ. ακρωτήριο της Εύ­βοιας, εκσφενδόνισε ο Ηρακλής τον κήρυκά του Λ ίχα, γιατί μετέφερε εν αγνοία του τον ποτισμένο με δηλητήριο χιτώνα της Δηιάνειρας, που υπήρξε αιτία για τον θάνατο του ήρωα με φριχτούς πόνους.

30. Ίλιάς, Β 640.31. ’Οδύσσεια, ο 295.32. Όταν ο Απόλλωνας σκότωσε τους Κύκλωπες, τους

τεχνίτες του κεραυνού του Δία, εκείνος τον υποχρέωσε να υπηρετήσει για ένα χρόνο κάποιο θνητό κι εκείνος πήγε στο παλάτι του Άδμητου.

33. Βλ. Ηρόδοτος, Σ Τ , 31: «Κάθε νησί, μόλις έπεφτε στα χέρια του εχθρού, υπέμενε μια δοκιμασία που είχε ως εξής: οι άνδρες πιάνονται από το χέρι σε μια αλυσίδα από το βορινό άκρο του νησιού ως το νότιο και προχωρούν από τη μία άκρη στην άλλη, ξετρυπώνοντας τους πάντες».

34. Ό πω ς οι Η λείοι, που μετέτρεπαν σε ρο το τελικό ς· για παράδειγμα οι Ερετριείς λένε σκληροτήρ αντί για σκληρότης (βλ. Πλάτων, Κρατνλος 434c).

35. Ο Μενέδημος (350-278 ή 275 π .Χ .) ίδρυσε τη Σχολή στην Ερέτρια, αφού παρακολούθησε τα μαθήματα του Μεγα- ρικού Στίλπωνα και του Φαίδωνα του Ηλείου.

36. Το 322 π.Χ .37. Φαίνεται πω ς το υπόλοιπο της παραγράφου είναι πα­

ρεμβολή.38. Παλτά (παλλόμενα) ήταν κυρίως το δόρυ ή το ακόντιο.39. Η σάρισσα (σωστότερο σάρισα) ήταν μακρύ δόρυ, που

χρησιμοποιούσε η Μακεδονική φάλαγγα, ενώ ο υσσός ήταν επίσης ακόντιο, το Ρωμαϊκό pilum.

40. Πρβλ. Πολύβιος, X III , 3, 4: μόνην δε τήν έκ χειρός και συστάδην γενομενην μάχην άληθινήν νπελάμβανον.

183

Μ

ΣΧΟΛΙΑ

41. Ίλιάς, Β 543-544.42. Ίλιάς, Τ 389.43. Όδνσσεια, θ 229. Μιλάει ο Οδυσσέας.44. Ίλιάς, Δ 469.45. Ίλιάς, Ν 713, 716-717.46. Βλ. Σ Τ , I, 13.47. Λίγο μετά το 483 π.Χ .48. Αυτή η πληροφορία δεν αναφέρεται από αλλού και η

πηγή της είναι άγνωστη. Έ χει σίγουρα μυθολογική προέλευ­ση και σχετίζεται πιθανώς με το όνομα Θοαί, που δίνεται στις Εχινάδες από τον Όμηρο, σύμφωνα με την ερμηνεία της Ό- δνσσειας, ο 299 (βλ. I, II, 19). Στην Ίλιάδα (Β 638) ο Θόας εμφανίζεται ως βασιλιάς των Αιτωλών.

49. Βλ. Η, III , 11.50. Βλ. Θ, V , 10.51. Βλ. Η, II, 3.52. Η Νικόπολη χτίστηκε το 31 ή 30 π.Χ . σε ανάμνηση της

νίκης του Οκταβιανού επί του Αντωνίου στο Ά κτιο- βλ. και Ζ, V II, 5.

53. Στην πρόταση αυτή υπάρχει λάθος, είτε του Στράβωνα είτε των κωδίκων. Ο Στράτος και η Αλυζία πρέπει να αλλά­ξουν θέσεις μεταξύ τους.

54. Πρόκειται για τον Δημήτριο Β;, γιο του Αντιγόνου Γόνατά και συμβασιλέα από το 262 π.Χ . Ο Απολλόδωρος υπαινίσσεται τον πόλεμο που διεξήχθη εναντίον της Α ιτω ­λίας από το 238 ως το 229 π.Χ .

55. Μετονομάστηκε σε Εύηνο, σύμφωνα με τη μυθολογία, από τον Εύηνο, γιο του Αρη, που, μην μπορώντας να πιάσει τον Ίδα , ο οποίος είχε απαγάγει την κόρη του, ρίχτηκε στον ποταμό Λυκόρμα, που από τότε πήρε το όνομά του.

56. Ο Νέσσος ήταν ένας από τους Κενταύρους. Εγκατα­στάθηκε στην όχθη του ποταμού Εύηνου και έκανε τον πορ­θμέα. Αποπειραθηκε να βιάσει τη γυναίκα του Ηρακλή, Δι-

184

ΣΧΟΛΙΑ

ηάνειρα, και ο ήρωας τον σκότωσε με βέλος.57. Ίλιάς, Β 639.58. Ο Ελλάνικος (480-405 π.Χ . περ.) από τη Μυτιλήνη

ήταν ιστορικός σύγχρονος του Ηροδότου και του Θουκυδί­δη. Παρ’ ότι στο έργο διακρίνονται στοιχεία που τον κατα­τάσσουν μεταξύ των λογογράφων (παρεμβολή μύθων, χρήση Ιωνικής διαλέκτου, ταξιδιωτικές πληροφορίες), οι νεωτερι­σμοί του (χρήση πηγών, προσπάθεια ακριβούς χρονολόγη­σης, σύλληψη ενιαίας ιστορίας της Ελλάδας) δείχνουν πως μπορεί να καταταγεί και μεταξύ των πρώτων Ελλήνων ιστο­ρικών. Τπήρξε πολυγραφότατος. Συνέγραψε 23 έργα, από τα οποία το πιο αξιόλογο ήταν η Άτθις. Μεταγενέστεροι ιστο­ρικοί τον κατηγόρησαν για έλλειψη ιστορικής ακρίβειας.

59. Ο Όμηρος αναφέρει μόνο μία φορά τη Λευκάδα στον στίχο 11 της ραψωδίας ω της Όδνσσειας'. Λευκάδα πέτρην. Τη φράση ακτήν ήπείροιο, που παραθέτει εδώ ο Στράβων, τη βρίσκουμε στον στίχο 378 της ίδιας ραψωδίας, εκεί όμως προσδιορίζει το Νήρικον, που θεωρείται πω ς είναι η Λευκά­δα. Ωστόσο, απ’ όσα λέει στη συνέχεια ο Οδυσσέας, το Νή­ρικον δεν ήταν η ίδια η Λευκάδα αλλά πόλη στην Ακαρνανία που υπάγεται στη Λευκάδα.

60. Όδνσσεια, ω 377-378 (με οίος αντί για ή μέν).61. Ίλιάς, Β 633.62. Ο Κύψελος ήταν τύραννος της Κορίνθου από το 655 ως

το 625 π.Χ.· ο Γόργος ήταν γιος του.63. Απόσπ. 258 Körte-Thierfelder.64. Ο συγγραφέας του έργου τούτου είναι άγνωστος.65. Ο Έφορος ήταν ιστορικός του 4ου αι. π .Χ ., από την

Κύμη της Αιολίδας, και ασχολήθηκε με την περιγραφική γεωγραφία. Το σύγγραμμά του Ίστορίαι σε 30 βιβλία αποτε- λεί την πρώτη γενική ιστορία, παρουσιάζοντας τα Ελληνικά φύλα από την κάθοδο των Δωριέων μέχρι την εποχή που ανήλθε στον θρόνο της Μακεδονίας ο Φίλιππος Β'. Στην

ΣΧΟΛΙΑ

αρχή κάθε βιβλίου υπάρχουν εκτενείς περιγραφές τόπων, και για τούτο χρησίμευσε το έργο ως πηγή για μεταγενέστερους γεωγράφους.

66. Ίλιάς, Β 631-632. Το επίθετο είνοσίφνλλον σημαίνει «με τα φυλλώματα που σειόνται».

67. Ίλιάς, Β 625.68. Ίλιάς, Β 615.69. Ίλιάς, Β 536.70. Ίλιάς, Θ 173.71. Ίλιάς, Β 633-635.72. Όδνσσεια, ξ 100.73. Όδνσσεια, δ 671.74. Στην πραγματικότητα ο Όμηρος δεν ονομάζει Σάμο

την πόλη ούτε στην Ίλιάδα ούτε στην Όδνσσεια· πρόκειται εδώ για αναχρονισμό.

75. Όδνσσεια, α 245-246.76. Ο Απολλόδωρος ήταν ιστορικός της Αλεξανδρινής

εποχής, που αποτέλεσε πολύτιμη πηγή για το έργο του Στρά­βωνα.

77. Όδνσσεια, π 249.78. Όδνσσεια, ο 367. Η Κτιμένη ήταν αδελφή του Οδυσ­

σέα.79. Ίλιάς, Β 632. Βλ. και σχόλιο 66.80. Όδνσσεια, ι 21-22.81. Όδνσσεια, γ 81.82. Δηλαδή «καλοχτισμένη πόλη»· Όδνσσεια, ω 377.83. Όδνσσεια, ι 25. Πρβλ. Στράβων, A, II, 20.84. Ίλιάς, Γ 201 κ.α.85. Όδνσσεια, ξ 1.86. Για τη λέξη ενδείελος, βλ. Θ, II , 41. Το πιθανότερο

νόημά της είναι «ηλιόλουστος», εφόσον η λέξη έχει χρησιμο­ποιηθεί για τόπους εκτεθειμένους στον ζεστό ήλιο (βλ. Π ίν­δαρος, Όλνμπιόνικος Γ, 111).

186

ΣΧΟΛΙΑ

87. Βλ. Όδνσσεια, δ 607’ ωστόσο το Ομηρικό αυτό χωρίο έχει Ιππήλατος (κατάλληλος για ιππασία) στη θέση του ενδείελος, αν και στην Όδνσσεια, ι 21 και αλλού ο Όμηρος αποδίδει αυτό τον επιθετικό προσδιορισμό στην Ιθάκη.

88. Δηλαδή ο Κράτης, που έρχεται σε αντίθεση πιθανώς με τον Αρίσταρχο.

89. Όδνσσεια, ι 26.90. Ίλιάς, Μ 239-240.91. Όδνσσεια, κ 190-192.92. Εδώ η λέξη κλίματα δεν έχει την έννοια με την οποία

τη συναντάμε αλλού στον Στράβωνα (π .χ. A, I, 10). Δηλώνει τα τέσσερα τέταρτα του ουρανού: α) εκεί που ανατέλλει ο ήλιος, β) εκεί που δύει, γ) την περιοχή του ουράνιου βόρειου πόλου και δ) την περιοχή αντίθετα, πέρα από τα νότια του ισημερινού.

93. Πρβλ. A, I, 21 και Όδνσσεια, κ 190 κ.ε.94. Δηλαδή ο άπειρος αριθμός των πιθανών βόρειων αρκτι­

κών κύκλων εξαφανίζεται, όταν ο ταξιδιώτης (με κατεύθυνση προς νότο) περάσει τον ισημερινό και, με τον ίδιο τρόπο, το αντίστοιχο τέταρτο του νότιου ουρανού εξαφανίζεται, όταν ο ταξιδιώτης (με κατεύθυνση προς βορρά) περάσει τον ισημε­ρινό.

95. Ο Κοραής και ο Meineke διαβάζουν ονδ’ εί αρχήν έστίν (ή αν πρώτα πρώτα υπάρχει βόρειο κλίμα). Ο Groskurd διαβάζει ονδ’ οπον αρχή έστιν.

96. Η σημερινή Ιθάκη έχει περίμετρο κοντά 300 στάδια. Ο Πλίνιος λέει 25 Ρωμαϊκά μίλια (Historia Naturalis 4, 12). Ο Στράβων πρέπει να είχε γράψει 180 (σ' π ) ή 280 ( τ' π ) αντί για 80 (π ) .

97. Ο Γάιος Αντώνιος εξορίστηκε το 59 π.Χ . είτε εξαιτίας σκανδάλων κατά την υπατεία του είτε εξαιτίας της εύνοιάς του προς τον συνωμότη Κατιλίνα. Μεταξύ του 49 και του 44 π.Χ . πήρε χάρη από τον Καίσαρα και επανήλθε στη σύγκλη­

187

ΣΧΟΛΙΑ

το. 0 θάνατός του τοποθετείται το 42 π.Χ .98. Όδνσσεια, α 180-181.99. Φυλείδης ήταν ο γιος του Φυλέα, ο Μέγης.

100. Ίλιάς, Ο 519.101. Ίλιάς, Β 631.102. Ο Ανδρων ο Αλικαρνασσεύς ήταν ένας από τους Ατθι-

δογράφους.103. Ο Φερεκύδης ήταν λογογράφος του 5ου αι. π .Χ . Κα­

ταγόταν από τη Λέρο, αλλά έζησε στην Αθήνα και γ ι’ αυτό επονομάστηκε Αθηναίος. Συνέγραψε, πριν από τον Πελοπον- νησιακό πόλεμο, στην Ιωνική διάλεκτο το έργο Γενεαλογίαι ή Αντο'χθονες σε δέκα βιβλία, όπου εξέθετε τους μύθους και τις παραδόσεις που αφορούσαν στην Αθήνα, κατέτασσε τους θε­ούς και τους ήρωες σε γενεές και παρουσίαζε την καταγωγή των επιφανέστερων Αθηναϊκών γενών. Το έργο αυτό, που έχει σωθεί αποσπασματικά, δεν διακρίνεται για την ιστορική του ακρίβεια, στην αρχαιότητα όμως θεωρούνταν αξιόλογο.

104. Όδνσσεια, π 247, 249.105. Όδνσσεια, α 246.106. Ο Στράβων πρέπει να είχε γράψει επτακοσίων (ψ )

αντί για τριακοσίων (τ1) , πον είναι σχεδόν η σωστή περίμε­τρος, χωρίς να νπολογίζονμε τους μνχονς των κόλπων.

107. Δηλαδή προς την κατεύθυνση της χειμερινής ανατολής (μάλλον νοτιοανατολικά), όπως εξηγεί ο ΙΊοσειδώνιος (βλ. Α,II , 21).

108. Όδνσσεια, δ 846.109. Πρόκειται για τον Δημήτριο, Έλληνα ιστορικό από τη

Σκήψι της Τρωάδας, που άκμασε τον 2ο αι π .Χ . και συνέδεσε τις ιστορικές μελέτες και την ερμηνεία των ποιητών με αρ­χαιολογικές έρευνες. Έγραψε τον Τρωϊκάν διάκοσμον σε τριάντα βιβλία.

110. Όδνσσεια, δ 846-847.111. Ίλιάς, Ν 12.

188

ΣΧΟΛΙΑ

112. Ίλιάς, Ω 753.113. Ό .π ., 78.114. 0 Αχιλλέας.115. Ίλιάς, Ω 752-753.116. Βλ. ΙΔ , I, 3.117. Πρβλ. Η, I I I , 19.118. Ίλιάς, Ν 13-14.119. Ίλιάς, A 594.120. Απόσπ. 6, 1-2 Diehl.121. Όδνσσεια, ο 299. Πρβλ. Η , I I I , 26.122. Τραχίνιαι, 9-13.123. Το κέρας της Αμαλθείας ή κέρας της Αφθονίας ήταν

το κέρατο κατσίκας το οποίο έσπασε ο μικρός Δίας καθώς έπαιζε κι έπειτα το χάρισε στην τροφό του, Αμάλθεια, με την υπόσχεση πως το κέρατο αυτό θα γέμιζε με κάθε είδους καρπούς που εκείνη θα ευχόταν. Έ τσ ι, το θαυμαστό αυτό κέρατο ξεχείλιζε από καρπούς και άνθη. Όταν ο Ηρακλής αγωνιζόταν με τον Αχελώο για χάρη της Διηάνειρας και τον νίκησε, πήρε ως δώρο από αυτόν το κέρατο τούτο.

124. Δηλαδή φίδι.125. Ίλιάς, Β 628 κ.ε.126. Όδνσσεια, α 180.127. Όδνσσεια, ο 427.128. Αριστος χαλκοπλάστης και γλύπτης, που έδρασε κατά

το δεύτερο μισό του 4ου αι. π .Χ ., φημισμένος ως προσωπο- γράφος και ως γλύπτης μεγάλων συνθέσεων και συμπλεγμά­των.

129. Ίσω ς ο διοικητής αυτός ήταν ο Καικίλιος Μέτελλος, που κυβέρνησε τη Μακεδονία και την Ή πειρο, μαζί με τη Λευκάδα, από το 148 ως το 146 π.Χ . και επομένως βρισκόταν κοντά στη γειτονική Αλυζία.

130. Ο γεωγράφος Αρτεμίδωρος καταγόταν από την Έ φ ε­σο και άκμασε περίπου το 100 π.Χ . Ό ταν ολοκλήρωσε τις

189

ΣΧΟΛΙΑ

σπουδές του στην Αλεξάνδρεια, επιχείρησε μακρά περιοδεία στην Ερυθρά θάλασσα, στη Μεσόγειο και μέρος του Ατλαντι­κού, επισκέφτηκε την Ιταλία, την Ισπανία, την Α ίγυπτο, και μετά έγραψε μεγάλο ιστορικογεωγραφικό έργο με τίτλο τα γεωγράφονμενα σε έντεκα βιβλία. Από το έργο τούτο, από το οποίο σήμερα σώζονται μόνο κάποια αποσπάσματα, άντλησαν πληροφορίες ο Παυσανίας, ο Στράβων κ.ά. Στον Αρτεμίδωρο αποδίδεται και άλλο χαμένο σύγγραμμα, Ιωνικά Υπομνήμα­τα.

131. Βλ. I, II, 4.132. Πρόκειται προφανώς για τη σημερινή Κλείσοβα, κο­

ντά στο Μεσολόγγι.133. Απόσπ. 16, 4-5 Page.134. II Αρσινόη ήταν κόρη του Πτολεμαίου Α ' του Σωτή-

ρα. Το 299 π.Χ . παντρεύτηκε τον Λυσίμαχο, βασιλιά τότε της Θράκης, και μετά τον θάνατό του το 281 τον Πτολεμαίο Κε­ραυνό. Τέλος το 278 π.Χ . έκανε τον τρίτο της γάμο με τον Πτολεμαίο Β ' τον Φιλάδελφο.

135. Ίλιάς, Ν 217 και Β 640.136. Βλ. I, II , 3-4.137. Βλ. I, II, 8.138. Βλ. I, II , 9.139. Οι μνηστήρες.140. ’Οδύσσεια, β 52 κ.ε.141. Όδνσσεια, ο 16 κ.ε.142. Βλ. I, II, 25. Ωστόσο ο Όμηρος πουθενά δεν αναφέρει

τους Ακαρνάνες.143. Όδνσσεια, ω 378, άκτήν ήπείροιο.144. Ίλιάς, Β 635.145. Επίγονοι ονομάζονταν οι άμεσοι απόγονοι των επτά

αρχηγών που πήραν μέρος στην πρώτη εκστρατεία εναντίον της Θήβας (βλ. Αισχύλος, Έπτά επι Θήβας). Ενώ η πρώτη εκστρατεία είχε τελειώσει με αποτυχία, η δεύτερη, που επι-

190

ΣΧΟΛΙΑ

χειρήθηκε από τους Επιγόνους για να εκδικηθούν τον θάνατο των πατέρων τους, κατέληξε στην άλωση της πόλης.

146. Η Τροία.147. Ο Διομήδης.148. Ο Αλκμέων.149. Του Αμφιάραου.150. Ίλιάς, Β 638 κ.ε.151. Βλ. Θουκυδίδης, Β 68.152. Ίλιάς, Ξ 117.153. Ίλιάς, Ξ 116.154. Ίλιάς, I 529-530.155. Βλ. Η, III , 8 και I, II, 10.156. Μυθικός βασιλιάς της Ηλείας. Βλ. Η, III , 33.157. Ως απόγονος του Αιτωλού, αρχηγέτη των Αίτωλών, ο

Όξυλος ήταν απόγονος της οικογενείας που είχε βασιλέψει στους Επειούς και τους Πισάτες" βλ. και Η, III , 33.

158. Ο Έφορος εννοείται.159. Βλ. Θ, I I I , 11.160. Ο Πολύβιος ήταν περίφημος ιστορικός του πρώτου

μισού του 2ου αι. π .Χ . από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας. Στο έργο του Ιστορίαι υπάρχουν γεωγραφικές παρεκβάσεις· το 34ο βιβλίο του, που έχει χαθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου, πε­ριείχε τοπογραφία των ηπείρων και περιήγηση της Ισπανίας, της Γαλατίας και της Αφρικής. Χαμένο γεωγραφικό έργο του Πολύβιου είναι το Περί τής κατά τον Ισημερινόν οικήσεως.

161. Ο Εύδοξος ο Κνίδιος (408-355 π .Χ .) ήταν μαθηματι­κός, αστρονόμος και γεωγράφος, συγγραφέας ενός χάρτη της οικουμένης και ονομαστός κυρίως για το έργο του Περίοδος γής.

162. Βλ. Β, IV , 2 και Ζ , V , 9.163. Ο Ποσειδώνιος (περ. 135-51 π .Χ .) ήταν Στωικός

φιλόσοφος και περίφημος ιστορικός από την Απάμεια της Συρίας. Έ ζησε και δίδαξε στη Ρόδο. Τα συγγράμματα του

ΣΧΟΛΙΑ

δεν έχουν διασωθεί. Στο ιστορικό του έργο Ιστορία ή μετά Πολύβιον (σε 52 βιβλία), παγκόσμια ιστορία, που ξεπερνούσε τα όρια του Ελληνικού και του Ρωμαϊκού κόσμου, δεν περιο­ριζόταν στην εξιστόρηση γεγονότων, αλλά συχνά έκανε λόγο για ποικίλες πνευματικές δραστηριότητες και γ ι’ αυτό θεω­ρείται από πολλούς πρόδρομος της ιστορίας του πολιτισμού. Πολυσχιδής προσωπικότητα, ο Ποσειδώνιος καλλιέργησε τα μαθηματικά, τη φυσική, τη λογική, την ηθική, τη γεωγραφία, τη μαθηματική γεωγραφία, τη σεισμολογία, την εθνογραφία, την υδρολογία και άλλες επί μέρους επιστήμες. Ο κόσμος κατά τον Ποσειδώνιο είναι το σύστημα του ουρανού, της γης και των φυσικών όντων που υπάρχουν σε αυτά και την ενότητα του συστήματος εξασφαλίζει η συμπάθεια, η συνάρ­τηση των μερών του σύμπαντος. Ο Ποσειδώνιος ανακάλυψε πως τα φαινόμενα της άμπωτης και της παλίρροιας οφείλο- νται σε επίδραση της σελήνης.

164. Ο Αρχέμαχος ήταν ιστορικός από την Εύβοια, συγ­γραφέας των Ενβοϊκών.

165. Βλ. I, II, 3.166. Ίλιάς, Ξ 116.167. Ίλιάς, I 548.168. Ο γνωστός στη μυθολογία ως Καλυδώνιος κάπρος.169. Ίλιάς, I 529.170. Βλ. παρακάτω, I, I I I , 11.171. Αυτή που ονομαζόταν Κυβέλη στην Ασία και Ρέα

στην Κρήτη.172. Ίλιάς, Ν 685.173. Βλ. Ηρόδοτος, Ζ 208-209.174. Ίλιάς, Τ 193-195.175. Ό .π . 248.176. Πλάτων, Φαίδων 61a.177. Ο «αρχιερέας» ταυτίζεται άλλοτε με τον Μουσαίο και

άλλοτε με τον Εύμολπο.

192

ΣΧΟΛΙΑ

178. Βλ. IB, V III , 21.179. Δηλαδή από το όρος Ίδη , το όρος Νίνδυμον (IB , V,

3), το όρος Σίπυλο, τον Πεσσινούντα (ό.π.) και. το όρος Κύβελα (ό.π.)

180. Σχοινοτενής είναι ο πολύ εκτεταμένος, μακρύς.181. Απόσπ. 70b, 1 Snell.182. Ό .π . 8-11.183. Βάκχαι 55-56 και 58-59.184. Ό .π ., 72, 74, 78-87.185. Ό .π ., 120-134.186. Απόσπ. 586 Nauck2.187. Απόσπ. 522 Pearson.188. Ευοί ευάν ήταν η αναφώνηση που έβγαζαν οι οπαδοί

του Διονύσου- είναι Φρυγικής προέλευσης και σχετίζεται με το σημερινό εβοίβα ή εβίβα.

189. Τα μυστήρια τούτα αναφέρονται εδώ μόνο από τη μουσική τους πλευρά, όπως δείχνει η αναφορά στον Ορφέα στην παράγρ. 17, και όχι ως μυστήρια οργιαστικά, τελετουρ­γικά.

190. Απόσπ. 115 Werner από τη χαμένη τραγωδία του Αισχύλου Ήδωνοί. Το έργο προσομοιάζει με τις Βάκχες του Ευριπίδη. Ο βασιλιάς των Ηδωνών της Θράκης Λυκούρ­γος αρνείται τη λατρεία του Διονύσου και τιμωρείται από τις Μαινάδες- τον σκοτώνουν άλογα στο όρος Παγγαίο.

191. Εν + μέλπω (τραγουδώ). Οι πληροφορίες αυτές για τη μουσική πρέπει να στηρίζονται κατά μεγάλο ποσοστό στον Αριστόξενο.

192. Τα όργανα αυτά καθώς και άλλα βρίσκουμε σε ένα πιο ολοκληρωμένο κατάλογο των ξενόφερτων οργάνων στον Αρι­στόξενο (απόσπ. 97 Wehrli).

193. Πολιτεία 327a-b, 354a. Τα Βενδίδεια γιορτάζονταν προς τιμή της Βενδίδος, Θρακικής θεότητας αντίστοιχης με την Αρτεμη. Τελούνταν στον Πειραιά κατά τον μήνα Θαργη-

193

ΣΧΟΛΙΑ

λιώνα (αντίστοιχο περίπου με τον Ιούνιο).194. Περι τον στεφάνου 260.195. Απόσπ. 123 Merkelbach-West.196. Ο Ελλάνικος ο Μυτιληναίος, σύμφωνα με τον Jones

(εκδ. Loeb, τ. ν).197. Τη σημερινή Ιεράπετρα.198. Ακμασε περίπου το 460 π .Χ . Μόνο αποσπάσματα

έργων του έχουν διασωθεί.199. Σ τις Βάκχες, 128-131' βλ. παραπάνω, I, I I I , 13.200. Βλ. ΙΓ , I, 51.201. Βλ. ΙΓ , I, 47.202. Λογογράφος του 5ου αι. π .Χ . από το Αργος της

Βοιωτίας. Έγραψε Γενεαλογίας σε τουλάχιστον τρία βι­βλία. Από το έργο του σώζονται μόνο αποσπάσματα.

203. Βλ. Ηρόδοτος, Γ 37.204. Όδνσσεια, θ 250.205. Η λέξη τούτη απαντά στον Αριστοφάνη, Σφήκες 8.206. Στο έργο του Κωφοί, χαμένο σήμερα. Βλ. απόσπ. 366

Pearson.207. Ίσω ς επειδή η πρώτη περιλαμβάνει την τέχνη του

θεάτρου και η δεύτερη της μουσικής.208. Δηλαδή τα Ιόνια νησιά και οι Εχινάδες· βλ. I, II , 8-20.209. Το ακρωτήριο Σούνιο είναι στην πραγματικότητα

πάνω κάτω κοντά στο γεωγραφικό μήκος των Χανίων (στο δυτικό τμήμα της Κρήτης). Το σφάλμα, που διαπράττει εδώ ο Στράβων, ανάγεται στον Ερατοσθένη.

210. Ο Σωσικράτης, συγγραφέας από τη Ρόδο, άκμασε κατά τον Ιο αι. π.Χ . Έ ργα του αναφέρονται το Φιλοσόφων διαδοχαί σε τρία τουλάχιστον βιβλία και Κρητικά σε δύο βιβλία. Από αυτά σώθηκαν μόνο αποσπάσματα.

211. Το αρχαίο κείμενο είναι φθαρμένο σε αυτό το σημείο και κανένα χειρόγραφο δεν παραδίδει τον αριθμό του πλάτους του νησιού. Ο Groskurd διορθώνει σε όσον διακοσίων {σ '), ο

ΣΧΟΛΙΑ

Kramer σε τετρακοσίων (ν '), ο Jones σε τετρακοσίων όγδο­ήκοντα (ν π ) , παραλείποντας το μέγεθος.

212. Πρόκειται, προφανώς για τον Ιερώνυμο τον Ρόδιο (βλ. ΙΔ , II, 13), που έζησε περίπου τα έτη 290-230 π.Χ .

213. Κάτι έχει εκπέσει σε αυτό το σημείο από το αρχαίο κείμενο. Ο Jones συμπληρώνει διακοσίων (σ') .

214. Στο σημείο αυτό πάλι υπάρχει χάσμα. Ο Ερατοσθένης πρέπει να είχε πει «χίλια λιγότερα», αλλά τα χειρόγραφα δεν παραδίδουν αριθμό.

Ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276-196 π .Χ .) ήταν περίφη­μος λόγιος της αρχαιότητας, ο μεγαλύτερος ίσως γεωγράφος της Ελλάδας. Μαθήτευσε κοντά στον Λυσανία και τον Καλλί­μαχο, τον οποίο διαδέχτηκε στη διεύθυνση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Υπήρξε πολυγραφότατος. Συνέγραψε πολ­λά γεωγραφικά έργα, μεταξύ των οποίων τα Γεωγραφικά, σε τρία βιβλία, που αποτελεί την πρώτη επιστημονική γεωγρα­φία. Στο πρώτο βιβλίο αξιολογεί τις πηγές και αναπτύσσει θέματα της φυσικής γεωγραφίας, στο δεύτερο αναπτύσσει τη μαθηματική γεωγραφία και στο τρίτο τη χωρογραφία. Ο Ερατοσθένης χώρισε τη σφαίρα σε δύο ημισφαίρια και καθό­ρισε οκτώ παράλληλους κύκλους και επτά μεσημβρινούς, μέτρησε τη γη και υπολόγισε την περίμετρό της. Έγραψε επίσης πολλά φιλοσοφικά, μαθηματικά, αστρονομικά έργα, χρονογραφίες, ποιήματα κ.ά.

215. Όδνσσεια, τ 175-177.216. Αρχαίος Έλληνας ιστορικός από την Αίγυπτο. Η

ακμή του συμπίπτει με τους χρόνους των Επιγόνων. Έ ργα του αναφέρονται τα Θεσσαλικά σε τρία βιβλία, Περί ’Αθηνών σε δύο βιβλία, Περί Αίολέων και Περί Αρκάδων. Από αυτά σώζονται μόνο αποσπάσματα.

217. Ο Ανδρών χαριτολογώντας συσχετίζει το επίθετο τριχάίκες ( Όδνσσεια, τ 177) με το τρίχα, δηλ. «σε τρία μέρη». Το πιθανότερο όμως είναι να προέρχεται από τις

ΣΧΟΛΙΑ

λέξεις θρίξ και άισσω (πρβλ. κορνθάίξ), και να σημαίνει «κουνώντας τα μαλλιά». Κατά τον Dintzer η λέξη είναι σύν­θετη από το τρις και χάϊος, το οποίο στη Λακωνική σημαίνει «ευγενής», δηλ. οι «τρισεύγενοι».

218. Αποτελείται δηλαδή από τρεις πόλεις και όχι τέσσε­ρις.

219. Σύντμηση του Ομηρικού στίχου, Όδνσσεια, τ 178- 179:

Κνωσός μεγάλη πόλις, ένθα τε Μίνωςέννέωρος βασίλενε Δ ιός μεγάλον όαριστής.220. Βλ. Ίλιάς, Β 647 και Ρ 611.221. Πρβλ. Όδνσσεια, τ 188: στήσε δ ’ έν Άμνισώ, οθι τε

σπέος Είλειθνίης («τον σταμάτησαν στον Αμνισό, όπου υπάρ­χει το σπήλαιο της Ειλειθυίας»). Η θεότητα αυτή προστάτευε τον τοκετό.

222. Το ίδιο αναφέρει και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, αλλά ο Ηρόδοτος (Γ 122) λέει ότι πρώτος ο Πολυκράτης σκέφτηκε να κυριαρχήσει στη θάλασσα, εκτός από τον Μίνωα και ίσως κάποιο προγενέστερο.

223. Για την αποκατάσταση του χωρίου που λείπει από τα χειρόγραφα του Στράβωνα μας βοηθά ο Διόδωρος ο Σικελιώ- της (5, 78), ο οποίος, ,όπως και ο Στράβων, βασίζεται πολύ στον Έφορο για το ιστορικό του υλικό: προς βορραν και τήν ’Ασίαν νενοντι μέρει τής νήσον, Φαιστόν δ ’ έπι θαλάσσης

έστραμμένην έπι μεσημβρίαν, Κνδωνίαν δ ’ έν τοϊς προς εσπέ­ραν κεκλιμένοις τόποις: «Η Κνωσός στο τμήμα του νησιού προς βορρά που κλίνει προς την Ασία, η Φαιστός στη θάλασ­σα, στραμμένη προς νότο και η Κυδωνία στην περιοχή που κλίνει προς τη δύση, απέναντι από την Πελοπόννησο».

224. Δηλαδή η Κυδωνία.225. Όδνσσεια, τ 178-179. Διαφορετικές ερμηνείες έχουν

δοθεί στον στίχο τούτο, ανάλογα με την ερμηνεία που έχει δοθεί στη λέξη έννέωρος. Κάποιοι λένε ότι ο Μίνως α) ήταν

196

ΣΧΟΛΙΑ

βασιλιάς για εννιά χρόνια, β) ήταν εννιά χρόνων όταν έγινε βασιλιάς, γ) γ ια εννιά χρόνια είχε επαφή με τον Δία, 8) κάθε ένατο χρόνο πήγαινε και συζητούσε με τον Δία. Ο Πλάτων (Μίνως 31% και Νόμοι 624d) λέει ότι ο Μίνως πήγαινε στον Δία κάθε ένατο'χρόνο- και ο Στράβων εδώ, όπως και στο ΙΣ Τ , II , 38, φαίνεται πω ς υιοθετεί την άποψη τούτη.

226. Ίλιάς, Ν 450.227. 631b, 693e, 751d κ.ε., 950.228. Αυτός ήταν ο τίτλος του τέταρτου βιβλίου της ιστο­

ρίας του Εφόρου.229. Εννοεί τη Μεσόγειο.230. Η Ρωμαϊκή αυτή αποικία (Colonia Julia Nobilis

Cnossus) ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό το 36, μετά τη νίκη του επί του Σέξτου Πομπήιου.

231. Πρόκειται για τον Μιθριδάτη Ε ', βασιλιά του Πόντου από το 150 ως το 120 π.Χ . περίπου.

232. Το 121 π.Χ .233. Γεννήθηκε το 132/1 και έγινε βασιλιάς το 120.234. Νικημένος από τον Σύλλα στον Ορχομενό το 86 π.Χ .,

τον ίδιο χρόνο ο Μιθριδάτης του ανέθεσε να τιμωρήσει τον πληθυσμό της Χίου. Το 74/73 ήρθε σε μυστική συνεννόηση με τον Λούκουλλο και προκάλεσε την εξέγερση των δεκαπέντε φρουρίων στην Καππαδοκία (IB , III , 33). Πέθανε το 72/71 π.Χ.

235. Ίλιάς, Β 646. Τα τείχη, που αναφέρει ο Όμηρος, περιέβαλαν την ακρόπολη, τον αρχικό οικισμό.

236. Ο Πτολεμαίος Δ ' βασίλεψε από το 222/1 ως το 204 π.Χ . Δεν ξέρουμε πότε άρχισε το χτίσιμο του τείχους ούτε για ποιο λόγο διακόπηκε. Το ογδόντα πρέπει να είναι λάθος, αντί για οκτώ.

237. Περιπατητικός φιλόσοφος από τη Λέσβο, μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη. Πέθανε το 287 π.Χ . Έγραψε πολλά έργα, Χαρακτήρες, Περί φυτών ιστορίας κ.ά.

197

ΣΧΟΛΙΑ

238. Βλ. \ IV , 6.239. Φαινόμενα 33.Ο Αρατος ο Σολέας υπήρξε περίφημος ποιητής των Αλε­

ξανδρινών χρόνων (305-404 π .Χ .), εκπρόσωπος του διδακτι­κού έπους, ο οποίος ασχολήθηκε, εκτός των άλλων, με τα μαθηματικά και την αστρονομία. Από τα αστρονομικά συγ- γράμματά του το πιο γνωστό και το μόνο που έχει διασωθεί ολόκληρο είναι τα Φαινόμενα, ένα επικό ποίημα, αποτελού- μενο από 1154 στίχους, γραμμένο σε Ομηρική γλώσσα, όπου ο Αρατος περιγράφει με μεγάλη γλαφυρότητα τα ουράνια φαι­νόμενα και τους αστερισμούς και παραθέτει τις σχετικές μυθολογικές παραδόσεις. Αλλα συγγράμματα αστρονομικού περιεχομένου που αποδίδονται στον Άρατο είναι τα: Κατανο­μή κανόνος ή Κανών, 'Αστρονομία, Αστροθεσία, Περί Ανα­τολής.

240. Το 140 π.Χ ., στα πλαίσια των τελευταίων μαχών της Γόρτυνας, συμμάχου της Ιεράπυτνας (Ιεράπετρας), εναντίον της νέας ηγεμονίας της Κνωσού.

241. 'Ύμνος Γ, 189-200 και απόσπ. 707 Pfeiffer.Ο Καλλίμαχος έζησε την εποχή του Πτολεμαίου του Φι-

λάδελφου και υπήρξε διευθυντής της βιβλιοθήκης της Αλε­ξάνδρειας. Έγραψε πολλά ποιητικά και πεζά έργα και διακρί- θηκε στην ελεγεία. Το ποιητικό αυτό είδος ανέπτυξαν ιδιαί­τερα οι Ρωμαίοι ποιητές, με πρότυπό τους τα ποιήματα του Καλλίμαχου. Χάρη στην πολυμάθειά του απέκτησε πολλούς οπαδούς και μαθητές, μεταξύ των οποίων ήταν ο Αριστοφά­νης ο Βυζάντιος, ο Ερατοσθένης και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ερμηνεία του Ομήρου.

242. Η πληροφορία τούτη προέρχεται από τον Αρτεμίδω- ρο, ο οποίος με τη «θάλασσα» εννοεί προφανώς τον κόλπο της Σούδας.

243. Ίλιάς, Β 648.244. Ο Επιμενίδης ήταν γνωστός μάντης και σοφός της

198

ΣΧΟΛΙΑ

αρχαιότητας, που θεωρείται σύγχρονος του Σόλωνα. Περί το 596 π.Χ ., κατά το Κυλώνειο άγος, ήρθε στην Αθήνα και την καθάρισε από το μίασμα. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Σό­λων 12) ήρθε στην πόλη την εποχή του Σόλωνα και «καθάρισε την πόλη, τη μύησε στα ιερά μυστήρια με εξιλαστήριες τελε­τουργίες, με καθαρμούς και με την ίδρυση ιερών, κάνοντάς την υπήκοο της δικαιοσύνης και μονοιασμένη». Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Νόμοι, 642d) ο Επιμενίδης πήγε στην Αθήνα δέκα χρόνια πριν από τους Περσικούς πολέμους και προέβλε- ψε την εισβολή των Περσών αλλά και την καταστροφή τους.

245. Βλ. I, IV , 7.246. Ίλιάς, Β 647.247. Ίλιάς, Β 649 και Όδνσσεια, τ 174.248. Δηλαδή από τον Λεύκο, στον οποίο ο Ιδομενέας,

εγγονός του Μίνωα^ είχε εμπιστευτεί το βασίλειο και την οικογένειά του, όταν έφευγε για την Τροία, και από τον Ναύπλιο.

249. Δηλαδή, αν δεχτούμε ότι ο Όμηρος μιλούσε για τα χρόνια του, δεν θα έστεκε ότι δέκα πόλεις καταστράφηκαν από τους εχθρούς του Ιδομενέα.

250. Όδνσσεια, γ 191-192. Μιλάει ο Νέστωρ.251. Ο Νέστωρ.252. Ο Πύρριχος (βλ. I, I I I , 8).253. Ο ποιητής Πρατίνας είναι ο πιο παλιός μάρτυρας και

πιθανώς ο επινοητής της απόδοσης του παιάνα στον Θάλητα.254. Παροιμία που αναφέρεται ήδη από τον Αλκμάνα

(απόσπ. 164 Page).255. Δηλαδή συσσίτια ή φιλίτια (ή φιδίτια).256. Απόσπ. 98 Page.257. Μάλλον πρόκειται για λάθος, αντί για «ξύλινα».258. Απόσπ. 7, 23 Pfeiffer.259. Απόσπ. 716, 2 Pfeiffer.260. Παροιμιακή φράση που χρησιμοποιείται για ανθρώ­

199

Μ

ΣΧΟΛΙΑ

πους ανάξιους λόγου ή πράγματα ευτελή.261. Το 416 π.Χ . (Βλ. Θουκυδίδης, Ε 115-116).262. Ιερό της Λητώς, μητέρας του Απόλλωνα και της

Αρτεμης.263. Απόσπ. 33d Snell.264. Ο Θουκυδίδης (Γ 104) αναφέρει επίσης τα Δήλια, τα

οποία καθιέρωσαν οι Αθηναίοι, και λέει ότι γιορτάζονταν κάθε πέντε χρόνια. Αλλά και παλαιότερα, συνεχίζει ο ιστορικός, γινόταν στη Δήλο μεγάλη σύναξη των Ιώνων και των κατοί­κων των γειτονικών νησιών, οι οποίοι συνάζονταν εκεί και παρακολουθούσαν τις γιορτές.

265. Σ τις 29 Ιουλίου (ο θρίαμβος έλαβε χώρα στις 13 ή 15 Αυγούστου).

266. Η καταστροφή αυτή έγινε το 146 π.Χ.267. Ο Αριστίων με τη βοήθεια του Μιθριδάτη έγινε τύ­

ραννος της Αθήνας το 87 π.Χ . (πρβλ. Θ, I, 20).268. Αυτό άρχισε το 426 π.Χ ., όταν όλα τα μνήματα των

πεθαμένων της Δήλου μεταφέρθηκαν στη Ρήνεια (βλ. Θου­κυδίδης, Γ 104).

269. Απόσπ. 797 Körte-Thierfelder.270. Ανεξάρτητη μέχρι το τέλος του 3ου αι. π .Χ ., η Κο­

ρησία υποβαθμίστηκε και κατέληξε απλό λιμάνι της Ιουλίδας, πιθανώς με το όνομα Αρσινόη, περίπου το 265 π.Χ .

271. Ο Φερεκύδης από τη Σύρο ήταν φιλόσοφος που άκμα­σε τον 6ο αι. π.Χ . και αναφέρεται ως ο πρώτος που έγραψε τα έργα του σε πεζό λόγο. Αναφέρεται έργο του με τίτλο Πεντέμυχος, που συνδέει τις μυθολογικές παραδόσεις με φι­λοσοφικά και φυσικά στοιχεία. Για τον Φερεκύδη τον Αθη­ναίο πάλι, βλ. σχόλιο 103.

272. Όδνσσεια, ο 403-404.273. Ερείπια του ναού αυτού σώζονται ακόμα στην τοπο­

θεσία Κιόνια της Τήνου.274. Απόσπ. 1 Diehl.

200

ΣΧΟΛΙΑ

275. Βλ. ΙΔ , I, 15.276. Ίλιάς, Β 676-677.277. Για την Κύπρο βλ. ΙΔ, V I, 2-6, για τη Ρόδο ΙΔ, II, 5-

13, για την Κω ΙΔ, II , 19, για τη Σάμο ΙΔ , I, 14-18, για τη Χίο ΙΔ , I, 35, για τη Λέσβο ΙΓ , II , 2-4, για την Τένεδο ΙΓ , I,46.

278. Ίλιάς, Β 676.279. Πρόκειται για τον Δημήτριο τον Σκήψιο- βλ. σχόλιο

109.280. Ίλιάς, Β 676-677.

201

(Κ α τ ’ ε π ιλ ο γ ή ν )

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕκδόσειςAldus, Venice 1516 (editio princeps).Κοραής A ., Στράβωνος Γεωγραφικών Βιβλία Έπτακαί-

δεκα, Paris 1815.Kramer G ., Strabonis Geographica recensuit, commenta-

rio, critico instruxit, Berlin 1844.Meineke A ., Strabonis Geographica recognovit, Leipzig

1852.Müller C.-D(lbner F ., Strabonis Geographica graece cum

versione reficta accedit index variantis lectionis et tabula rerum nominumque locupletissima, Paris 1853.

Tozer H . F ., Selections from Strabo, with an Introduction on Strabo’s Life and Works, Oxford 1893.

ΜεταφράσειςCougny E ., Extraits des auteurs grecs concernant la

geographie et l ’histoire des Gauls, Paris 1878.Forbiger A ., Strabo’s Erdbeschreibung übersetzt und durch

Anmerkungen erläutert, Stuttgart 1856-1860.Groskurd C . G ., Straborts Erdbeschreibung in siebenzehn

Büchern nach berichtigtem griechischen Texte unter Begleitung kritischer erklärender Anmerkungen verdeutscht, Berlin και Stettin 1831-1834.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Jones H . L. (βασισμένο εν μέρει στην ημιτελή έκδοση του J. R . Sitlington Sterrett), Loeb Classical Library, London 1960.

Kärcher Κ ., Strabo’s Geographie abersetzt, Stuttgart 1851.Lasserre F ., Strabon, Geographie, «Les Belles Lettres»,

Paris 1966.Sottini G ., Geografia dell’ Italia antica tradotta e corredata

di una introduzione e note per uso delle scuole classiche, Pisa 1882.

Tardieu A ., Geographie de Strabon, Paris 1909.

ΜελέτεςBunbury E. H ., History o f Ancient Geography, 1883, ii,

209.Butzer H ., Über Strabos Geographica, insbesondere aber

Plan und Ausführung des Werkes und Strabos Stellung zu seinen Vorgängern, Frankfurt a. M ., 1887.

Frick C ., «D er χωρογραφικός πίναξ des Strabo», Neue Jahrbücher, 1893, 177.

Fritz G ., De Strabone Stoicorum disciplinae addicto, Münster 1906.

Gell W ., The Itinerary o f Greece, with a Commentary on Pausanias and Strabo, London 1810.

Häbler A ., «H at Strabo seine Geographie in Rom verfasst?», Hermes, 1884, 235.

Hasenmüller J ., De Strabonis geographi vita, Bonn 1863.Kahler F ., Strabos Bedeutung fur die moderne Geographie,

Halle 1900.Keim J., Sprichwörter und paromiographische Überlie­

ferung bei Strabo, Tübingen 1909.Law W . J ., Some Remarks on the Alpine Passes of Strabo,

London 1846.Meyer E ., «Quaestiones Strabonianae», Leipziger Studien,

ii, 49.

204

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Miller A ., «Die Alexandergeschichte nach Strabo», I, Theil. Würzburg 1882.

M ommsen T h., Res gestae divi Augusti, Berlin 1883.Niese B., «Beiträge zur Biographie Strabos», Hermes 1878,

33.Neumann K . J ., Strabons Landeskunde von Kaukasien,

Leipzig 1883.Otto P ., «Quaestiones Strabonianae», Leipziger Studien, ii.

Συμπ. (τόμ. 12, 1889), 225.Pais E ., «The Time and Place in which Strabo composed his

Geography», Ancient Italy, London 1908, 379.Rid H ., Die Klimatologie in den Geographica Strabos. Ein

Beitrag zur physischen Geographie der Griechen, Kaisers­läutern, 1903.

Ridgeway W ., «Contributions to Strabo’s Geography», Classical Review 1888, 84.

Schröter F . M ., Bemerkungen zu Strabo, Leipzig 1887. Schulten A ., «Polybius und Posidonius über Iberien und die

iberischen Kriege», Hermes, 1911, 568.W eller C . H ., «T he Evidence for Strabo’s Travels in

Greece», Classical Philology, 1906, 339.

205

Αμβρακία

ΝικόττοΑις\ A M B P A K I K O I ' Ο η Κ β Λ Π Ο Σ /

Α νακτόριον(/Λ>-, ^<3λ . Μυρτούντιον ΠάΑαιρος

Άκτιο>

ΑΑυζία Λ*^Στρατός

θέρμα, . · ΓΑττολΑώνιον} ΑστακόςΑκρ. A [/ ,

Λευκάτας Ακρ!'o iV lio v Π Κιθο;

rV v iS L , ^ o ,N .4fe j U % ,■r Ι \ΑΜΑκομ£ναί ^

iG u T T d f lio v

Ν. Οξεία!' Π σ ι p m

Ακρ.Xifluvdxac

A 0 A M A / N C IΛΟΑΟΠεΣ

Ποτ. J

a n «·1·

ΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΑΙΤΩΛΙΑ

ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΣΟΙ

Μ

\ ν < 3 ? ϊ 7 # β ω ν

10 Γ Ε Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Α 10Δ Υ Τ Ι Κ Η Ε Λ Λ Α Δ Α - Ν Η Σ Ι Α Τ Ο Υ Α Ι Γ Α Ι Ο Υ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52 Τ.Κ. 106 78 ΤΗΛ.: 3628446 - 3629157 FAX: 3241790