JUL–SEPTEMBAR, 2008. 103

UDK 630*242Originalni nauøni rad

STAÑE I PREDLOG PROREDNIH SEØA

U KULTURI CRNOG I BELOG BORA NA ZLATARU

ÇUBIVOJE STOJANOVIÕMILUN KRSTIÕMARINA VUKIN

IVAN BJELANOVIÕ

Izvod: U radu su izneti rezultati istraÿivaña u veåtaøki podignutim meåovitimsastojinama crnog i belog bora, starosti 55 godina, na staniåtu smrøe na Zlataru.Prouøeno je sastojinsko stañe i izvråena je uporedna analiza razvoja po 3 stablacrnog i belog bora od sredñih stabala 20% najjaøih. Na osnovu dobijenih rezultataistraÿivaña dat je predlog odgovarajuõeg uzgojnog zahvata, odnosno, proredne seøe.Rezultati prouøavaña ukazali su da kod primene buduõih uzgojnih zahvata prednosttreba dati belom boru u odnosu na crni bor, s obzirom da ovoj vrsti viåe odgovarajuuslovi smrøevih staniåta.

Kçuøne reøi: kulture crnog i belog bora, sastojinsko stañe, razvoj stabala, pror-edne seøe.

STATE AND PROPOSAL OF THINNINGS IN AN AUSTRIAN PINE AND SCOTS PINE PLANTATION ON ZLATAR

Abstract: The stand state of the artificial Austrian pine and Scots pine mixed stands, aged 55,established on spruce site on Zlatar, was researched. This was followed by the comparativeanalysis of development of each 3 tree Austrian pines and Scots pines, within 20% of thestrongest of mean trees. The appropriate silvicultural cutting, i.e. thinning was proposed basedon the study results. The study results show that, in future silvicultural operations, advantageshould be given to Scots pine, compared to Austrian pine, as the ecological conditions ofspruce sites are more favourable to this tree species.

Key words: Austrian pine and Scots pine plantations, stand state, tree development, thinnings.

1. UVOD, PROBLEM I ZADATAK RADA

Kulture crnog i belog bora u Srbiji podizane su poøevåi od Drugogsvetskog rata (1930), mada ima kultura koje su osnivane i ranije, tako dañihova starost iznosi preko 100 godina. Posebno intenzivno podizañekultura borova bilo je na podruøju regiona Uÿica u periodu 1948-1960.Ukupna povråina veåtaøki podignutih sastojina – kultura øetinara uSrbiji (bez Kosova) iznosi 124.800 ha, od øega borovi zauzimaju 86.000 haili 68,9%. Razlog za ovako veliko uøeåõe kultura bora su mali zahteviove vrste prema staniånim uslovima, odnosno, mali rizik u pogledu ñi-

dr Çubivoje Stojanoviõ, red. prof.; dr Milun Krstiõ, red. prof.; mr Marina

Vukin, dipl. inÿ. åumarstva; mr Ivan Bjelanoviõ, dipl. inÿ. åumarstva, sar-

adnik u nastavi; Åumarski fakultet Univerziteta u Beogradu.

Rad je finansiran sredstvima Ministarstva nauke Republike Srbije eviden-

cioni br. ugovora TP 20030.

104 „[UMARSTVO” 3

hovog uspeånog podizaña, kao i relativno laka proizvodña sadnog mate-rijala i vrlo dobar prijem sadnica na terenu. Sve to je dovelo do toga dase pri koriåõeñu øetinarskih vrsta za poåumçavañe iålo u veliku åi-rinu. Pre svega, crni, pa i beli bor, unoåeni su øesto na staniåta kojaimaju veõu ekoloåko-proizvodnu vrednost nego åto to zahtevaju i mogu daiskoriste ove vrste borova. Zbog toga danas imamo kulture bora i na “tu-æim” staniåtima, poøev od staniåta sladuna i cera, preko staniåta kit-ñaka, bukve, bukve i jele, do smrøevog staniåta na Goliji i Zlataru.

Sledeõi problem koji se javça u gazdovañu kulturama bora koje su naj-veõim delom podignute u periodu 1948-1960. godine, gde spada i prouøa-vana sastojina, nastao je zbog toga åto su podizane gustom sadñom sa oko10.000 sadnica po hektaru. Pored toga, u najveõem delu ovih sastojina izo-stale su mere nege, tj., sastojine nisu proreæivane, øesto øak do 30. godinestarosti, åto oteÿava daçe izvoæeñe uzgojnih zahvata.

Istraÿivaña istaknute problematike u kulturama bora, pre svegaprimene optimalnih uzgojnih zahvata, tj. prorednih seøa, zapoøeta su in-tenzivnije veõ od 1970. godine, kada je i najveõi deo povråina pod ovim sa-stojinama dostigao starost za izvoæeñe prvih prorednih seøa (J o v a n o-v i õ, S., 1980; J o v a n o v i õ, B., S t o j a n o v i õ, Ç., 1982; S t o j a n o-v i õ, Ç., K r s t i õ, M., 1982, 1984; S t a m e n k o v i õ, V. et al., 1983, 1987,1987a; S t o j a n o v i õ, Ç. et al., 1990, 2002; D r a ÿ i õ, M. et al., 1990; i dru-gi).

Na osnovu napred izloÿenog, postavçen je ciç i zadatak ovog rada,vezan za kulture crnog i belog bora na Zlataru, i to:

• prouøiti uslove sredine u istraÿivanim kulturama crnog i belogbora;

• istraÿiti sastojinsko stañe i razvoj pojedinaønih stabala;

• na osnovu napred izvråenih prouøavaña predloÿiti prorednu seøu,po naøinu i jaøini zahvata odgovarajuõu za konkretnu kulturu.

2. MATERIJAL I METOD RADA

Istraÿivana sastojina crnog i belog bora (slika 1) koja je podignutaveåtaøkim putem pre 55 godina nalazi se u GJ „Zlatar I“, odeçeñe 24b, napodruøju jugozapadne Srbije, na veoma razuæenom planinskom masivu Zla-tara. Prema opåtem geografskom poloÿaju, ova gazdinska jedinica nala-zi se na 19° 06' istoøne geografske duÿine i 43° 23' severne geografskeåirine i pruÿa se u pravcu jugoistok-severozapad, po duÿini 23 km i åi-rini od nekoliko stotina metara do neåto ispod 3 km.

Ogledne povråine u kojima su vråena istraÿivaña nalaze se u ode-çeñu 24b, na severozapadnoj ekspoziciji, nagibu od oko 5° i nadmorskojvisini od 1210 m.

Postavçene su i premerene dve ogledne povråine u toku 2008. godinena naøin uobiøajen za rad na stalnim oglednim poçima. Na prvoj oglednojpovråini preovlaæuje crni bor, a na drugoj beli bor.

U okviru istraÿivanih sastojina za dendrometrijsku analizu uzeta supo 3 sredña stabla crnog i belog bora, od 20% najjaøih stabala.

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 105

Slika 1 - Kultura crnog i belog bora – GJ „Zlatar I“ odeçeñe 24bFigure 1 - Austrian pine and Scots pine plantations – MU 'Zlatar I' compartment 24b

3. USLOVI SREDINE

3.1 Uslovi zemçiåta

Geoloåku podlogu na kojoj se nalazi istraÿivana sastojina øinekreøñaci. Zemçiåte je rendzina na kreøñaku. Prouøavañe zemçiåta naZlataru izvråili su K n e ÿ e v i õ, M., K o å a n i n, O. in litt. (2008).

3.2 Tipoloåka pripadnost

Sastojina na kojoj se nalazi kultura crnog i belog bora, prema C v j e-t i õ a n i n, R., N o v a k o v i õ, M. in litt. (2008), pripada planinskoj åumismrøe (Picetum excelsae montanum serbicum Grab. 1950.).

Na osnovu toga, sastojina se tipoloåki moÿe okarakterisati kao:Kultura crnog i belog bora na staniåtu planinske åume smrøe (Picetumexcelsae montanum serbicum Grab. 1950.) na rendzini na kreøñaku.

3.3 Klimatski uslovi

Podaci koriåõeni u ovom radu, pri razmatrañu klimatskih uslova,uzeti su sa klimatskih stanica Zlatibor i Sjenica, za period 1985-2002.godine. Klimatske stanice nalaze se na nadmorskim visinama od preko1000 m, odnosno, 1015 m i 1029 m. Za ovaj rad, zbog ograniøenog obima, dataje samo analiza klime po Thornthweite-u, kao proseøna vrednost izmeæuklime Zlatibora i Sjenice.

106 „[UMARSTVO” 3

Hidriøki bilans, odreæen na osnovu sredñih meseønih i godiåñihpadavina i temperatura vazduha, u analiziranom periodu 1985-2002. godi-ne (tabela 1), pokazuje da se iz zemçiåta godiåñe evapotranspiracijom(SE) izgubi 489 mm vlage, åto znaøi da proseøno ostaje kao viåak (V), su-ma od 388 mm, i da mañka vlage nema. Sve ovo ukazuje da biçke tokom celegodine imaju dovoçnu koliøinu vlage u zemçiåtu.

Proseøno izraøunata vrednost opåteg klimatskog indeksa (Ik) poThornthweite-u iznosi 79,34, åto znaøi da klima istraÿivanog podruøjaima odlike pojaøane humidne klime tipa B3. Na grafikonu 1 prikazan jeklimadijagram hidriøkog bilansa po Thornthweite-u za analizirano po-druøje, u periodu 1985-2002.

Zakçuøak o klimi Zlatara

Na osnovu geografskog poloÿaja zakçuøuje se da na Zlataru vladajuuslovi umereno kontinentalne klime. Sa porastom nadmorske visineklima dobija sve izrazitiji kontinentalni karakter.

Tabela 1 - Hidriøki bilans po Thornthweite-u za podruøje Zlatara u periodu 1985-2002.

Table 1 – Hydric balance by Thornthweite for Zlatar in the period 1985-2002.

Ih = 79,3411 Ia = 0 Ik = 79,3411 klima: HUMIDNA POJAØANA B3

METEOROLOÅKA STANICA ZLATIBOR - SJENICA

t (oC) i (PE) PE P R SE M V

I -2,8 0,00 0 0 47 100 0 0 47

II -1,5 0,00 0 0 56 100 0 0 56

III 2,1 0,27 11 14 55 100 14 0 41

IV 6,7 1,56 35 45 78 100 45 0 33

V 11,7 3,62 61 78 85 100 78 0 7

VI 14,9 5,22 77 92 90 98 92 0 0

VII 17,1 6,43 88 91 82 89 91 0 0

VIII 16,9 6,32 87 82 68 74 82 0 0

IX 12,5 4,00 65 52 88 100 52 0 10

X 8,3 2,15 43 33 68 100 33 0 34

XI 2,7 0,39 14 0 87 100 0 0 87

XII -2,0 0,00 0 0 73 100 0 0 73

god. 7,2 29,98 489 877 489 0 388

v. p. 13,3 441 492 441 0 50

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 107

Grafikon 1 - Klimadijagram hidriøkog bilansa po Thornthweite-u

za podruøje Zlatara za period 1985-2002.

Diagram 1 – Climadiagram of the hydric balance after Thornthweite for Zlatar

in the period 1985-2002

4. REZULTATI ISTRAŸIVAÑA

4.1 Sastojinsko stañe i struktura

Osnovni podaci o istraÿivanim sastojinama prikazani su u tabelama2 i 3.

Na osnovu datih podataka moÿe se konstatovati da je na oglednom po-çu I veõe uøeåõe crnog bora, a na oglednom poçu II veõe uøeåõe belog bo-ra. Ukupan broj stabala u istraÿivanim sastojinama iznosi 1384 (oglednopoçe I), odnosno, 1400 stabala po ha (ogledno poçe II). Sredñi sastojinskipreønik je 22,0 cm, odnosno, 23,6 cm. Sva stabla su rasporeæena u debçin-skim stepenima od 10 do 35 cm, sa maksimumom zastupçenosti broja staba-la u debçinskom stepenu od 20 cm; sa uøeåõem 39,3%, odnosno 41,0%, odsvih stabala u sastojini. Linija raspodele stabala po debçinskim stepe-nima (grafikon 2) pokazuje zvonoliku krivu koja karakteriåe jednodob-ne åume. Na grafikonu se vidi da beli bor ima pravilniju Gausovu krivuod crnog bora, åto se objaåñava ñegovim bioekoloåkim karakteristi-kama i povoçnim uslovima sredine za ñegov razvoj.

0

50

100

150

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

месеци

mm

PE P

108 „[UMARSTVO” 3

Grafikon 2 - Raspodela stabala po debçinskim stepenima

Diagram 2 - Tree distribution per diameter degrees

Uøeåõe crnog bora po broju stabala na oglednoj povråini I je 90,3%,a belog 9,7%. Na oglednoj povråini II crni bor uøestvuje sa 41,1%, a belibor sa 58,9%.

Sredñi sastojinski preønik crnog bora neåto je niÿi na obe povr-åine, i to na oglednom poçu I za 2,2 cm, i iznosi 21,8 cm. Sredñi sastojin-ski preønik belog bora na oglednom poçu I je 24,0 cm. Na oglednom poçuII, gde preovlaæuje beli bor, razlika u odnosu na crni bor iznosi 1,7 cm.Vrednost sredñeg sastojinskog preønika za crni bor iznosi 22,6 cm, a zabeli bor 24,3 cm.

Ukupna drvna zapremina iznosi od 442,4 m3/ha na poçu I, a 493,4 m3/ha

na poçu II, gde preovlaæuje beli bor. Tekuõi zapreminski prirast iznosi8,26 m3/ha, na poçu I, odnosno, 9,11 m3/ha na poçu II poçu. Procenat teku-õeg zapreminskog prirasta iznosi 1,9%, odnosno 1,8%. Uøeåõe crnog bo-ra po drvnoj zapremini kod prve i druge sastojine pribliÿno je istouøeåõu po broju stabala i ta razlika se kreõe oko 1%.

огледно поље I

0

10

20

30

40

50

60

10 15 20 25 30 35 40 45

пречник (cm)

N (%

)црни бор

бели бор

укупно

огледно поље II

0

10

20

30

40

50

60

10 15 20 25 30 35 40 45

пречник (cm)

N (%

)

црни бор

бели бор

укупно

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 109

ГЈ

„Злат

ар I

“

од

ељењ

е 2

4b

сер

ијa

I

огл

едн

о п

ољ

е I

над

мо

рск

а ви

си

на:

12

10

m

наг

иб

тер

ена:

4°

експ

ози

ци

ја:

NW

ТИ

ПО

ЛО

ШК

А П

РИ

ПА

ДН

ОС

Т:

Ку

лту

ра

цр

но

г и

бел

ог б

ор

а н

а с

та

ни

шту

пл

ан

ин

ск

е ш

ум

е см

рч

е (Picetum excelsae montanum serbicum

Gra

b.

195

0.)

на

рен

дзи

ни

на

кр

еч

ња

ку

д

еб.

степ

.

(cm

)

цр

ни

бо

р

бел

и б

ор

укуп

но

ст

абла

буд

ућн

ост

и

до

знак

а

N

V

N

V

N

V

N

V

N

V

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

10

33

2,7

1

,67

0,4

3

3

2,4

1

,67

0,4

15

28

3

22

,7

35

,74

9,0

2

83

20

,4

35

,74

8,1

1

7

12

,5

2,1

0

5,3

20

51

7

41

,3

12

8,2

2

32

,4

50

37

,5

12

,62

27

,2

56

7

41

,0

14

0,8

4

31

,8

67

50

,0

16

,54

41

,4

25

26

7

21

,3

11

3,6

0

28

,7

67

50

,0

25

,07

54

,0

33

4

24

,1

13

8,6

7

31

,3

83

41

,7

35

,50

27

,3

50

37

,5

21

,30

53

,3

30

10

0

8,0

6

7,0

4

16

,9

17

12

,5

8,7

4

18

,8

11

7

8,5

7

5,7

8

17

,1

67

33

,3

44

,70

34

,4

35

50

4,0

4

9,6

6

12

,5

50

3,6

4

9,6

6

11

,2

50

25

,0

49

,66

38

,2

Σ

12

50

10

0

39

5,9

3

10

0

13

3

10

0

46

,43

10

0

13

84

10

0

442

,36

10

0

20

0

10

0

12

9,8

5

10

0

13

3

10

0

39

,95

10

0

dg =

21

,8 c

m

dg =

24

,0 c

m

dg =

22

,0 c

m

dg =

29

,4 c

m

dg =

21

,5 c

m

hg =

17

,2 m

hg =

20

,7 m

hg =

17

,6 m

hg =

19

,5 m

hg =

17

,2 m

I v =

7,4

5 m

3/h

a

I v =

0,8

1 m

3/h

a

I v =

8,2

6 m

3/h

a

I v =

2,7

0 m

3/h

a

I v =

0,7

3 m

3/h

a

pIv

= 1

,88

%

pIv

= 1

,74

%

pIv

= 1

,88

%

pIv

= 2

,08

%

pIv

= 1

,83

%

уч

ешће

цр

но

г б

ор

а у с

мес

и

уч

ешће

бел

ог

бо

ра

у с

мес

и

стар

ост

сас

тоји

не:

5

5 г

од

. уч

ешће

ста

бала

буд

ућн

ост

и

јач

ин

а д

озн

аке

п

o N

= 9

0,3

%

пo

N =

9,7

%

п

o N

= 1

4,5

%

пo

N =

9,6

%

п

o G

= 8

8,5

%

пo

G =

11

,5%

ст

ање

по

сле

сеч

е

пo

G =

25

,9%

п

o G

= 9

,2%

п

o V

= 8

9,5

%

пo

V =

10

,5%

1

25

0

47

,62

40

2,4

1

пo

V =

29

,4%

п

o V

= 9

,0%

п

o Iv =

90

,2%

п

o Iv =

9,8

%

п

o Iv =

32

,7%

п

o Iv =

8,8

%

Tabela 2 - Osnovni podaci o istraÿivanoj sastojini, ogledno poçe ITable 2 - Basic data on the study stand, sample plot I

110 „[UMARSTVO” 3

ГЈ

„Злат

ар I

“

од

ељењ

е 2

4b

сер

ија

I

огл

едн

о п

ољ

е II

над

мо

рск

а ви

си

на:

12

15

m

наг

иб

тер

ена:

5°

експ

ози

ци

ја:

NW

ТИ

ПО

ЛО

ШК

А П

РИ

ПА

ДН

ОС

Т:

Ку

лту

ра

цр

но

г и

бел

ог б

ор

а н

а с

та

ни

шту

пл

ан

ин

ск

е ш

ум

е см

рч

е (Picetum excelsae montanum serbicum

Gra

b.

195

0.)

на

рен

дзи

ни

на

кр

еч

ња

ку

деб

.

степ

.

(cm

)

цр

ни

бо

р

бел

и б

ор

укуп

но

ст

абла

буд

ућн

ост

и

до

знак

а

N

V

N

V

N

V

N

V

N

V

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

пo

ha

%

m3/h

a

%

10

15

10

0

17

,4

12

,61

6,3

2

5

3,0

3

,82

1,3

1

25

8,9

1

6,4

3

3.3

20

27

5

47

,8

68

,25

34

,0

27

5

33

,3

69

,43

23

,7

55

0

39

,3

13

7,6

8

27

.9

25

14

,3

6,3

1

9,0

25

12

5

21

,7

53

,25

26

,6

37

5

45

,5

14

1,0

0

48

,1

50

0

35

,7

19

4,2

5

39

.4

75

33

,3

28

,20

25

,4

10

0

57

,1

37

,60

53

,6

30

25

4,3

1

6,7

6

8,4

1

50

18

,2

78

,65

26

,9

17

5

12

,5

95,4

1

19

.3

12

5

55

,6

65

,54

58

,9

50

28

,6

26

,22

37

,4

35

50

8,7

4

9,6

6

24

,8

50

3,6

4

9,6

6

10

.1

25

11

,1

17

,45

15

,7

Σ

57

5

10

0

20

0,5

3

10

0

82

5

10

0

29

2,9

0

10

0

14

00

10

0

493

,43

10

0

22

5

10

0

11

1,1

9

10

0

17

5

10

0

70

,13

10

0

dg =

22

,6 c

m

dg =

24

,3 c

m

dg =

23

,6 c

m

dg =

29

,1 c

m

dg =

25

,9 c

m

hg =

17

,5 m

hg =

20

,8 m

hg =

19

,7 m

hg =

21

,9 m

hg =

21

,1 m

I v =

3,9

6 m

3/h

a

I v =

5,1

5 m

3/h

a

I v =

9,1

1 m

3/h

a

I v =

1,8

7 m

3/h

a

I v =

1,2

0 m

3/h

a

pIv

= 1

,97

%

pIv

= 1

,76

%

pIv

= 1

,82

%

pIv

= 1

,69

%

pIv

= 1

,72

%

уч

ешће

цр

но

г б

ор

а у с

мес

и

уч

ешће

бел

ог

бо

ра

у с

мес

и

стар

ост

сас

тоји

не:

5

5 г

од

. уч

ешће

ста

бала

буд

ућн

ост

и

јач

ин

а д

озн

аке

п

o N

= 4

1,1

%

пo

N =

58

,9%

пo

N =

16

,1%

п

o N

= 1

2,5

%

п

o G

= 3

7,8

%

пo

G =

62

,2 %

ст

ање

по

сле

сеч

е

пo

G =

24

,4%

п

o G

= 1

5,1

%

п

o V

= 4

0,6

%

пo

V =

59

,4%

1

22

5

51

,96

42

3,3

0

пo

V =

22,5

%

пo

V =

14

,2%

п

o Iv =

43

,5%

п

o Iv =

56

,5%

пo

Iv =

20

,5%

п

o Iv =

13

,2%

Tabela 3 - Osnovni podaci o istraÿivanoj sastojini, ogledno poçe IITable 3 - Basic data on the study stand, sample plot II

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 111

4.2 Razvoj pojedinaønih stabala

Prirast i razvoj pojedinaønih stabala, kao reprezenata sastojine, analizi-ran je na sredñim stablima 20% najdebçih stabala. Za analizu su uzeta po 3stabla crnog i belog bora. Ova stabla, iako u prvom redu karakteriåu proiz-vodne moguõnosti staniåta, u dovoçnoj meri karakteriåu kulturu crnog i be-log bora u pogledu razvoja, pa i proizvodnosti, pre svega, stabala buduõnosti.

Razvoj visina analiziranih stabala crnog i belog bora dat je na grafiko-nima 3 i 4.

Kod svih 6 analiziranih stabala crnog i belog bora tekuõi visinski prir-ast kulminira izmeæu 10. i 20. godine, s tim åto kod crnog bora, posle kulmina-cije izmeæu 15. i 20. godine, tekuõi visinski prirast opada do 25. godine, a za-tim se odrÿava pribliÿno na istom nivou do sadaåñe starosti od 55 godina.Kod belog bora kulminacija tekuõeg visinskog prirasta nastupa neåto ranijeu odnosu na crni bor, i to izmeæu 10. i 15. godine, zatim se neznatno smañuje do25. godine, a kasnije se odrÿava na istom nivou do 55. godine, do ukupne starostiovih stabala.

Grafikon 3 - Razvoj i tekuõi prirast visina crnog bora

Diagram 3 - Development and current height increment of Austrian pine

0,0

0,1

0,1

0,2

0,2

0,3

0,3

0,4

0,4

0,5

0,5

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60

старост (год)

i ht (m

)

стабло 1

стабло 2

стабло 3

просек

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60

старост (год)

H (

m)

стаблo 1

стаблo 2стаблo 3

просек

112 „[UMARSTVO” 3

Grafikon 4 - Razvoj i tekuõi prirast visina belog bora

Diagram 4 - Development and current height increment of Scots pine

Sve ovo ukazuje da je u ovim kulturama, koje su podignute u datim uslo-vima sredine, bilo neophodno zapoøeti sa prorednim seøema u starostiovih sastojina oko 20 godina.

Tekuõi prirast preønika kod svih analiziranih stabala crnog i be-log bora (grafikoni 5 i 6) jasno pokazuje da prva kulminacija nastupa vr-lo rano, izmeæu 10. i 15. godine, s tim åto kod crnog bora ide do 20. godi-na. Posle prve kulminacije debçinski prirast znatno opada. Druga kul-minacija nastupa izmeæu 35. i 40. godine, posle øega debçinski prirastponovo znatno opada.

Na osnovu svega napred izloÿenog moÿe se konstatovati da prva kul-minacija tekuõeg visinskog i debçinskog prirasta nastupa pribliÿno uisto vreme, izmeæu 10-20. godine, åto je poznata øiñenica kada se radi oveåtaøki podignutim sastojinama.

Sve ovo ukazuje na to da sa prvim prorednim seøama treba zapoøetiveõ oko 20. godine i redovno ih izvoditi svakih 8-10 godina.

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 113

Grafikon 5 - Razvoj i tekuõi prirast preønika crnog bora

Diagram 5 - Development and current diameter increment of Austrian pine

Grafikon 6 - Razvoj i tekuõi prirast preønika belog bora

Diagram 6 - Development and current diameter increment of Scots pine

114 „[UMARSTVO” 3

4.3 Prorede

Ocena bioloåkog poloÿaja, kvaliteta debla i krune na oba oglednapoça, odnosno za crni bor, beli bor i ukupno data je u tabeli 4.

Tabela 4 - Bioloåki poloÿaj stabala, kvalitet debla i kroåñe Table 4 - Crown class, stem and crown quality

Izneti podaci jasno ukazuju na odreæenu razliku u kvalitetu stabalabelog i crnog bora. Znatno veõe uøeåõe stabala belog bora u prvom bio-loåkom razredu, gde razlika iznosi oko 35% u korist belog bora, jasnoukazuje da je beli bor u ovim sastojinama u dominantnom delu sastojine.

Poreæeñem kvaliteta debla i krune izmeæu crnog i belog bora moÿese konstatovati da je na obe istraÿivane povråine uøeåõe stabala u pr-voj grupi (dobar) kod belog bora, u odnosu na crni, veõe za 20-30%. Ako seuzme u obzir i analiza pojedinaønih stabala, kao i izneti kvalitet svih

bioloåki poloÿaj

(%)

kvalitet debla

(%)

kvalitet kroåñe

(%)

OP I

crni bor

1 - dobar 40,0 60,0 40,0

2 - sredñi 40,0 32,0 34,7

3 - loå 20,0 8,0 25,3

100,0 100,0 100,0

beli bor

1 - dobar 75,0 87,5 75,0

2 - sredñi 25,0 12,5 25,0

3 - loå 0,0 0,0 0,0

100,0 100,0 100,0

UKUPNO

1 - dobar 43,4 62,7 43,4

2 - sredñi 38,5 30,1 33,7

3 - loå 18,1 7,2 22,9

100,0 100,0 100,0

OP II

crni bor

1 - dobar 30,4 47,8 21,8

2 - sredñi 39,1 39,1 30,4

3 - loå 30,5 13,1 47,8

100,0 100,0 100,0

beli bor

1 - dobar 63,6 75,8 42,4

2 - sredñi 27,3 24,2 33,4

3 - loå 9,1 0,0 24,2

100,0 100,0 100,0

UKUPNO

1 - dobar 50,0 64,3 33,9

2 - sredñi 32,1 30,3 32,2

3 - loå 17,9 5,4 33,9

100,0 100,0 100,0

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 115

stabala, moÿe se zakçuøiti da ovo staniåte odgovara viåe belom boru uodnosu na crni i da mu treba dati prednost kod primene daçih uzgojnihzahvata.

Iz podataka u tabelama 2 i 3 moÿe se uoøiti da broj izdvojenih staba-la buduõnosti iznosi od 200 do 225 po ha. Sredñi preønik tih stabala iz-nosi od 29,1 do 29,4 cm i veõi je od sredñeg sastojinskog preønika za 5,5 do7,4 cm, åto jasno ukazuje da su ova stabla uzeta u gorñem-proizvodnom de-lu sastojine.

Na osnovu sagledanog staña ovih sastojina predloÿena je i prorednaseøa, tj., izvråena je doznaka stabala za seøu (tabele 2 i 3). Doznaøeno je133, odnosno, 175 stabala po ha ili od 9,6 do 12,5% od svih stabala. Sred-ñi preønik doznaøenih stabala iznosi 21,5 cm, odnosno, 25,9 cm, i nalazise negde oko sredñeg sastojinskog preønika. Po drvnoj zapremini dozna-øeno je 39,9 do 70,1 m3/ha ili 9,0 do 14,2%. Sve ovo ukazuje da je izvråenaselektivna proreda slabije jaøine zahvata od 10-15%, jer se ove kulturenalaze u takvom stañu da sada ne bi trebalo izvoditi jaøi zahvat.

4. ZAKÇUØCI

Na osnovu izvråenih istraÿivaña u veåtaøki podignutim sastoji-nama crnog i belog bora na Zlataru, øija je starost 55 godina, doålo se dosledeõih zakçuøaka:• tipoloåka pripadnost: Kultura crnog i belog bora na staniåtu pla-

ninske åume smrøe (Picetum excelsae montanum serbicum Grab. 1950.) narendzini na kreøñaku;

• raspodela stabala po debçinskim stepenima pokazuje pravilnu zvo-noliku krivu kojom se karakteriåu jednodobne åume. Broj stabalaiznosi od 1384 do 1400 po ha, uz uøeåõe crnog bora od 41,1 do 90,3%,dok su preostala stabla beli bor;

• proseøna drvna zapremina iznosi od 442,4 do 493,4 m3/ha, a tekuõi

zapreminski prirast od 8,3 do 9,1 m3/ha;

• kulminacija tekuõeg debçinskog i visinskog prirasta nastupa skorou isto vreme, izmeæu 10. i 20. godine, dok je druga kulminacija debçin-skog prirasta izmeæu 30. i 40. godine;

• kvalitet stabala po bioloåkom poloÿaju, deblu i kruni pokazao je dasu stabla belog bora u proseku kvalitetnija za oko 20-30%. Sve ovoukazuje da kod uzgojnih zahvata treba dati prednost belom boru, kadase radi o kulturama bora podignutim na smrøevom staniåtu;

• kod predloga uzgojnog zahvata izdvojeno je 200-225 stabala buduõnostipo ha, i predloÿena je selektivna proreda slabog zahvata od 10 do15% po broju stabala i drvnoj zapremini, sa intenzitetom proreæi-vaña od 8 do 10 godina.

116 „[UMARSTVO” 3

LITERATURA

D r a ÿ i õ, M., R a t k n i õ, M., Ø o k e å a, V. (1990): Proizvodnost kultura belog bora

na staniåtu smrøe åumskog kompleksa Golija. Publikacija „Unapreæeñe åuma i

åumarstva regiona T. Uÿice“, kñiga II, Beograd, str. 171-184.

J o v a n o v i õ, B., S t o j a n o v i õ, Ç. (1982): Razvoj kulture nekih vrsta øetinara na

ekstremnom staniåtu bukve (Musco-Fagetum) u istoønoj Srbiji. Åumarstvo br. 1,Beograd, str. 3-11.

J o v a n o v i õ, S. (1980): Gajeñe åuma – Metodi prirodnog obnavçaña i negovaña

åuma, kñiga druga. Nauøna kñiga, Beograd.

K n e ÿ e v i õ, M., K o å a n i n, O. in litt. (2008): Åumska zemçiåta Zlatara. Beograd.

S t a m e n k o v i õ, V., S t o j a n o v i õ, Ç., V u ø k o v i õ, M., K r s t i õ, M. (1983):

Istraÿivañe staña i razvoja kultura crnog bora i izbor najpovoçnijih mera

nege putem seøa proreda kod Maøkata. Glasnik Åumarskog fakulteta br. 60, Beo-

grad, str. 27-40.

S t a m e n k o v i õ, V., S t o j a n o v i õ, Ç., V u ø k o v i õ, M., K r s t i õ, M. (1987):

Istraÿivañe staña i razvoja kultura crnog bora i uvoæeñe optimalnih bioeko-

loåkih reåeña u prorede i ñihovog uticaja na daçi razvoj i produktivnost.

Publikacija „Unapreæeñe åuma i åumarstva regiona T. Uÿice“, Beograd, str.

117-143.

S t a m e n k o v i õ, V., S t o j a n o v i õ, Ç., T o å i õ, M., V u ø k o v i õ, M., K r s t i õ,

M. (1987a): Prouøavañe razvoja veåtaøki podignutih sastojina belog bora iizbor mera nege putem seøa proreda na regionu Titovo Uÿice. Publikacija „Una-

preæeñe åuma i åumarstva regiona T. Uÿice“, Beograd, str. 145-178.

S t o j a n o v i õ, Ç., B a n k o v i õ, S. (1981): Uporedna prouøavaña smrøe i crnog bora

podignutih veåtaøkim putem na bukovim staniåtima na Povlenu i Maçenu. Gla-

snik Åumarskog fakulteta br. 57, Beograd, str. 195-207.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M. (1982): Istraÿivaña najpovoçnijih mera nege

putem seøa proreda razliøitog naøina i intenziteta na razvoj kultura crnog

bora na Maçenu. Glasnik Åumarskog fakulteta, serija A, br. 58, Beograd, str. 75-83.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M. (1984): Rezultati istraÿivaña seøa kao mera nege u

kulturama bora podignutih na bukovom staniåtu (Fagetum montanum Rud.) na

Magleåu. Glasnik Åumarskog fakulteta, serija A, br. 62, Beograd, str. 131-148.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., B o b i n a c, M. (1990): Rezultati istraÿivaña

optimalizacije mera nege putem seøa proreda u kulturama crnog i belog bora na

podruøju Srbije. Savetovañe: Savremene metode poåumçavaña, nege i zaåtite uoøuvañu i proåireñu åumskog fonda Srbije. Zbornik radova, Aranæelovac, str.

407-420.

S t o j a n o v i õ, Ç., K r s t i õ, M., J e v æ o v i õ, D., T o d o r o v i õ, N. (2002): Prorede

u veåtaøki podignutim sastojinama crnog i belog bora na podruøju Uÿica.

„Prorede u kulturama bora“, JP „Srbijaåume“ Beograd i Åumarski fakultet

Univerziteta u Beogradu, Beograd, str. 53-95.

C v j e t i õ a n i n, R., N o v a k o v i õ, M. in litt. (2008): Fitocenoloåke karakteristikekulture crnog i belog bora podignute na staniåtu planinske åume smrøe na Zla-

taru. Beograd.

JUL–SEPTEMBAR, 2008. 117

STATE AND PROPOSAL OF THINNINGS IN AN AUSTRIAN PINE AND SCOTS PINE PLANTATION ON ZLATAR

Ljubivoje StojanoviõMilun KrstiõMarina Vukin

Ivan Bjelanoviõ

Summary

Two sample plots in a mixed plantation of Austrian pine and Scots pine on Zlatar wereresearched. Austrian pine prevailed on sample plot I and Scots pine prevailed on sample plot II. Theplantation was 55 years old, established on the site of montane spruce forests at the altitude of about1200 m. The study results show that the distribution of trees by diameter degrees is a regular bell-shaped curve which characterises even-aged forests; the number of trees is 1384 - 1400 per ha, per-centage of Austrian pine is 41.1 - 90.3%, the remaining trees being Scots pines; average wood volumeis 442.4 - 493.4 m3/ha, current volume increment 8.3 - 9.1 m3/ha; the culminations of current diameterand height increment occur almost simultaneously, between the ages of 10 and 20 years, and the sec-ond culmination of diameter increment occurs between the ages of 30 and 40 years; tree quality bycrown class, stem and crown shows that Scots pines are on average better quality by about 20-30%.All the above facts indicate that, in silvicultural operations in pine plantations established on sprucesites, advantage should be given to Scots pine. 200 - 225 future trees were selected per ha. The pro-posed selection thinning should be of light intensity 10 - 15% per tree number and wood volume, withthinning interval of 8 - 10 years.