SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE CHOROBY
Transcript of SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE CHOROBY
2018-12-12
1
SOCJOLOGICZNE
KONCEPCJE CHOROBY
dr n. hum. Jan Domaradzki
Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Koncepcja funkcjonalna Talcotta Parsonsa: choroba jako dewiacja
Koncepcja interakcjonistyczna: choroba jako piętno
Koncepcja fenomenologiczna Alfreda Schütza: choroba jako
świat życia
Koncepcja konstruktywistyczna: choroba jako konstrukt społeczny
2018-12-12
2
Choroba jako
dewiacja
Funkcjonalna
koncepcja
Talcotta Parsonsa
Talcott Parsons
(1902-1979)
Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą
złożoną ze współzależnych i wzajemnie
funkcjonalnych elementów.
By należycie funkcjonowało każdy element musi
wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną.
2018-12-12
3
ZDROWIE i CHOROBA nie są wyłącznie stanami
fizjologicznymi czy psychicznymi, ale stanami
społecznymi, tzw. że są „stanami ocenianymi i uznawanymi
instytucjonalnie przez kulturę społeczeństwa”.
Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania
ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji.
To możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań.
Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych.
Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań.
Z punktu widzenia systemu choroba choroba jest
zjawiskiem niepożądanym (dewiacją), gdyż:
2. gdy chory ignoruje swój stan, choroba wpływa
destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu.
1. uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie
spoczywających na nich ról społecznych,
2018-12-12
4
Rola chorego – zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również
obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie społecznie
akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy:
Charakterystyka roli chorego
OBOWIĄZKI:3. System „oczekuje”, że chory uzna swój stan za niepożądany i zrobi wszystko,
by z niego wyjść.
4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej pomocy współdziałać z nią w
celu wyzdrowienia. W tym celu chory musi zawiesić swoje role społeczne i
przyjąć rolę chorego.
PRAWA:1. system „uznaje”, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan – nie jest w
stanie wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy.
2. system „usprawiedliwia” chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych
i wykonywania zadań.
- ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie)
- przywołanie go do porządku
- ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie)
Medycyna jest instytucją kontroli
społecznej
1. medycyna (jako podsystem systemu społecznego) izoluje
jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu.
2. medycyna wychwytuje jednostki zdrowe uchylające się
od spoczywających na nich ról.
2018-12-12
5
Erving Goffman
(1922-1982)
Choroba
jako piętno
Ponieważ chorobę uważa się za dewiację, to jednostką nią
dotknięta zostaje społecznie naznaczona.
Reakcja społeczna na chorobę ulega wzmocnieniu jeśli choroba
jest związana z widomymi oznakami. Naznaczenie przyjmuje
wtedy charakter etykiety i staje się źródłem piętna.
Etykieta wyraża najczęściej treści stereotypowe, a osoba
etykietowana również jest postrzegana stereotypowo.
Jednostka także może zacząć postrzegać się poprzez pryzmat
nadanej etykiety (samonaznaczenie).
2018-12-12
6
stereotypuproszczony obraz kogoś lub czegoś, zwykle oparty na częściowo
fałszywych sądach, funkcjonujący w świadomości społecznej i
niełatwo zmieniający się.
komponent poznawczy
komponent emocjonalny
komponent behawioralny
uprzedzeniepodświadome lub świadome wyrobienie sobie negatywnej opinii o czymś
lub kimś na podstawie pewnej cechy, np. wyglądu lub pochodzenia.
dyskryminacjaograniczanie przywilejów, praw, a nawet prześladowanie części
społeczności.
Stereotypy
dewiacyjne
2018-12-12
7
osoba chora na schizofrenię
osoba z niepełnosprawnością
ruchową
osoba otyła
osoba agresywna i niebezpieczna
nieporadna i wymagająca pomocy,
także niepełnosprawna intelektualnie
osoba o słabej woli, niezdolna do samokontroli
nowotwór nieuleczalna choroba, śmierć
pacjent z HIV/AIDS narkoman lub homoseksualista
osoba z zespołem Downa niezdolna do nauki i pracy
niepłodność „wina” leży po stronie kobiety
Stereotypy chorób
Fenomenologiczna
koncepcja choroby
Alfreda Schütza
Alfred Schütz
(1899-1959)
Choroba jako
świat życia
Fenomenologia świata społecznego
(1967[1932])
2018-12-12
8
Kluczową kategorią jest „świat życia codziennego”: zastany, przyjmowany
bezrefleksyjnie jako oczywisty i samo-przez-się-zrozumiały.
Aby dostrzec coś poza „światem życia codziennego” potrzeba szoku.
W przeciwieństwie do Parsonsa koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej
otoczenia (kosztem systemu społecznego).
Interesowały go procesy ustanawiania subiektywnych znaczeń i rozumienia świata przez jednostki.
Co może być taki szokiem?
Sytuacje graniczne (K. Jaspers):
krańcowe doświadczenia i przeżyciastawiają człowieka
w prawdzie wobec samego siebie np.
zła diagnoza / choroba / cierpienie / śmierć
Zmienia postrzeganie i odbiór świata.
2018-12-12
9
Choroba jest pryzmatem, przez który jednostka zaczyna postrzegać świat.
Tworzy nową rzeczywistość społeczną, nowy świat życia.
Zmienia widzenie świata. Postrzegamy świat poprzez pryzmat choroby.
Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmiana ta ma wymiar
fizyczny i psychiczny.
Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała),
długotrwała (choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna).
Choroba ogranicza lub uniemożliwia kontakt ze światem zewnętrznym.
1. Cielesność
dostrzegamy własne ciało, dolegliwości i cierpienie, to one
wyznaczają ramy dla nowego świata, nowej rzeczywistości.
W chorobie jednostka doświadcza siebie przede wszystkim jako
ciało. Choroba przypomina o ciele. Koncentrujemy się na ciele i
wokół niego toczy się życie jednostki.
2018-12-12
10
2. Zmiana ról społecznych
Choroba modyfikuje, a czasem uniemożliwia
wypełnianie ról społecznych i działań, skupiamy się
na tych skierowanych na ciało i zdrowie.
3. Zmiana tożsamości
Modyfikując role społeczne choroba zmienia też
tożsamość (poczucie i doświadczenie „ja”) jednostki.
Wpływa także na jej tożsamość społeczną (chory jako
„inny”, „obcy”, nie mogący angażować się społecznie).
2018-12-12
11
4. Sbiektywność świata choroby
Rzeczywistość choroby ma z natury charakter subiektywny.
Choroba osamotnia chorego w doznaniach, gdyż doświadczenie
choroby nie jest dostępne innym.
Jednostka jest samotna, zamknięta w świecie własnych
doświadczeń.
Wiem jak się czujesz. Wiem jak cierpisz
ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać,
zrozumieć, właściwie zinterpretować jego komunikaty;
Czasowość – choroba wyznacza rytm życia, wpływa na
codzienność, plany. Zależą od rodzaju choroby.
Próbą przezwyciężenia tego swoistego wyłączenia
człowieka chorego z rzeczywistości świata
codziennego są inicjowane przez chorego i jego
otocznie światy zastępcze; bywa też, że osoby chore
z medycznego punktu widzenia funkcjonują z
powodzeniem w rzeczywistości świata codziennego
2018-12-12
12
Choroba jako konstrukt
społeczny
2018-12-12
13
Człowiek nie bytuje w świecie jako danym, zastanym, gotowym,
ale raczej tworzy, buduje i konstruuje (swój, ludzki) świat znaczeń.
Nie istnieje obiektywna rzeczywistość. Istnieją jedynie różne
percepcje rzeczywistości.
Wizja rzeczywistości jest konstruowana przez dany kolektyw za
pomocą preferowanych przez niego środków interpretacyjnych.
Co oznacza społeczne konstruowanie świata?
eksternalizacja obiektywizacja
internalizacja
Ludzie nadają konkretne
znaczenia otaczającym im
rzeczom, zjawiskom i procesom.
Zobiektywizowane znacznie są
przekazywane poprzez socjalizację.
Te znaczenia z czasem wydają się
czymś naturalnym, samo-przez-się
zrozumiałym, ulegają obiektywizacji.
2018-12-12
14
To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie cechom biologicznym, które
podlegają zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom.
Zdrowie jest konceptem bardzo relatywnym. Różni się w zależności od wiek,
płci, stylu życia, kultury, środowiska i czasu.
Stany uważane za zdrowie i chorobę są konstruktami społecznymi.
Są efektem jednostkowych, społecznych i kulturowych interpretacji.
Społeczne konstruowanie choroby
Poza wymiarem biologicznym zdrowie i choroba mają także wymiar symboliczny (nowotwór,
epilepsja, schizofrenia, kalectwo, HIV/AIDS, bielactwo, otyłość, etc.).
„Choroba” jest kategorią uniwersalną, ale to, co kryje się w treści definicji, jest relatywne i zależy od
wielu czynników.
Jak wszystkie kategorie społeczne także zdrowie i choroba są uwarunkowane kulturowo: są
definiowane przez kulturę społeczeństwa. To kultura określa czym jest (i czym powinno być) zdrowie
i choroba: jak i co przez nie rozumiemy.
Medykalizacja ma charakter kontekstualny.
To kultura warunkuje, jakie stany zostają uznane za
niepożądane (chorobę, niepełnosprawność, etc.), a które nie,
które podlegają stygmatyzacji, a które nie, które ulegają
obiektywizacji i instytucjonalizacji, a które są kontestowane.
To, co jest uznawane za chorobę, nie jest nią samo przez się – musi zostać
na poziomie konceptualnym zdefiniowane jako takie.
Musi nastąpić konstruowanie medycznej kategorii dla problemu, który do
tej pory traktowany był jako moralny, prawny, czy w ogóle nie był
rozpatrywany w takich kategoriach
2018-12-12
15
1. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do zbiorowości, która definicje tworzy.
2. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane historycznie (w czasie).
3. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do przyjętych
kryteriów.