socijalna medicina

EPIDEMIOLOKE KARAKTERISTIKE PRENOENJA ZARAZNIH BOLESTI

DIREKTNI KONTAKT

Direktni kontakt podrazumjeva prenos uzronika zarazne bolesti sa koe ili sluzokoe, krvi i mlijeka (majke), oboljelog (osobe ili ivotinje), na drugu osjetljivu osobu.1. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO KOE I SLUZOKOE

Mehanizmi prenoenja agensa preko koe i sluzokoe su:rukovanje, poljubac ustima, ugriz, spolni odnos.

B) Bolesti koje se prenose preko koe i sluzokoe su: crijevne zarazne bolesti; kone i spolne bolesti, scabies, antrax, tularemija, gljivina oboljenja koe i streptokokna oboljenja.

Karkteristike bolesti:1. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO KOE I SLUZOKOEDirektnim kontaktom se prenose bolesti:

u uslovima zbijenog smjetaja, ili malog stambenog prostora (socijalno-ugroene osobe),vezuju se za vanredne dogaaje i katastrofe (ratovi, zemljotresi, poplave,

velike ekspozije ili druge nesree) iu ustanovama za smjetaj osoba sa posebnim potrebama.Bolesti nisu sezonske ali se ee javljaju u toku hladnih perioda godine, tamo gdje

ivi vei broj ljudi.Seksualnim kontaktom se prenose spolno prenosive bolesti kao to su: sifilis, gonoreja, hlamidijaza, hepatitis B, HIV/AIDS.

Kliconotvo je asimptomatsko i dokazuje se laboratorijskim testom prisustva antitijela u krvi koja se stvaraju nekoliko nedjelja nakon unoenja agensa u organizam.Najee se javljaju sporadino sa malim brojem oboljelih.Epidemije ovih bolesti su rijetke, a najee su kod osoba rizinog ponaanja (promiskuitetne osobe, homoseksualci, ovisnici).Pandemijski se javljaju seksualno i krvlju prenosive bolesti (HIV/AIDS) bez zatite u seksualnom odnosu

1

Karakteristike epidemije

karakterie sporo irenje bolesti (vie nedjelja ili mjeseci), due trajanje i potpuno nestajanje, locirana na ogranienom prostoru, pojavljuje se u bilo koje doba godine, mali broj oboljelih a izmeu pojedinanih sluajeva postoji veliki vremenski inreval.

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO KOE I SLUZOKOE2

2. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO KRVI I MLIJEKAMehanizmi prenoenja agensa: transfuzija, prenos od majke na djete.

Bolesti koje se prenose preko krvi i mlijeka su: Hepatitis B i C AIDS (virusi hepatitisa B i C, virus HIV-a)

3

2. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO KRVI I MLIJEKAKarkteristike bolesti:

Transfuzijom inficirane krvi se direktno unose uzronici bolesti.

Krv dobrovoljnih davaoca se obavezno testira, a tamo gdje se zalihe krvi kupuju postoji mogunost da se u njihovoj krvi nau infektivni agensi.

Dijagnostikim testovima se otkrivaju antitijela u krvi koja se stvaraju nekoliko nedjelja nakon unoenja agensa u organizam.

Period prozora ili tzv. Window period je period kliconotva, osoba je inficirana, nije mogue laboratorijski potvrditi prisustvo agensa koji se moe prenijeti na drugu osobu.

1

Karkteristike bolesti:

Infektivne agense najee prenose intravenski ovisnici koritenjem zajednikih prica i igala.

Kontaminiranom nesterilnom opremom za intravenske procedure, tetoviranje, pirsing mogu se prenijeti infektivni agensi.

Zdravstveni radnici su u riziku od infekcije sa krvlju prenosivim bolestima, naroito ako se ne pridravaju mjera opte i specifine zatite.

Prenos infektivnog agensa sa majke na plod naziva se vertikalna transmisija, a moe biti: u toku trudnoe (transplacentarno), tokom poroda i nakon poroda mlijekom (postpartalno).

INDIREKTNI PUT

Indirektni put je mehanizam posrednog prenoenja infekcije od izvora infekcije do osjetljivog domaina PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VODE

Mehanizmi prenoenja agensa: koritenje zagaene -kontaminirane vode sa uzronicima zaraznih bolesti.

Bolesti koje se prenose preko vode su: crijevne zarazne bolesti (trbuni tifus, paratifus, dizenterija, kolera), serozni meningitis, poliomielitis, virusni hepatitis tipa A, leptospiroze, te virusi, bakterije, paraziti.

1

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VODEKarkteristike bolesti:

Kontaminirane vode za pie, slobodni vodotoci i rekreativne vode su put prenoenja infekcije.

Karakteristike bolesti zavise od vrste uzronika koji su doveli do kontaminacije vode, od koliine vode koja je uneena u organizam kao i od odbrambenih sposobnosti domaina.

Bolesti koje se prenose vodom veinom imaju blau kliniku sliku. Vodom prenosive bolesti se, prema uzroniku, dijele u dvije grupe:

Bolesti nastale konzumacijom vode kontaminirane saprofitnim mikroorganizmima.

Vodenu bolest dobiju konzumenti (turisti, putnici) koji nisu koristili kontaminiranu vodu za pie. Inkubacija traje 1-5 dana, klinikom slikom dominiraju gastrointestinalni simpromi u trajanju od 2-3 dana, zavrava ozdravljenjem, a zahvata 20-30% osoba.

2


Bolesti nastale konzumacijom vode kontaminirane patogenim mikroorganizmima.

Inkubacija i klinika slika zavise od vrste agensa koji je doveo do kontaminacije vode i stepena odbrane domaina, 10% je epidemijski oboljelih, ali se javljaju i sporadini sluajevi prateih bolesti.

U kontaminiranoj vodi se agensi odravaju najee distribuirani. To su nesigurni objekti vodosnabdjevanja, koji se kontinuirano ne tretiraju ili se ne sprovodi kontinuirana kontrola njihove zdravstvene ispravnosti. Opasnost kontaminacije vode su prirodne (tektonski poremeaji, obilne padavine, poplave) ili katastrofe izazvana ljudskim radom (rad na cjevovodima). Znaajan je prodor fekalija u vodu ili njena kontaminacija od kliconoe

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VODE3

Karakteristike epidemije:

eksplozivno javljanje - u kratkom vremenskom periodu oboli veliki broj osoba;socijalna arenilokost oboljenja se javljaju kod svih socijalnih kategorija koji su konzumirali kontaminiranu vodu;ravnomjerna dobna distribucija obolijevaju osobe svih uzrasta (iznimka su dojenad koja obolijevaju u malom broju jer piju male koliine obino prokuhane vode ili tretirane na neki drugi nain;topografska distribucija raspodjela oboljelih odgovara nainu vodosnabdjevanja lokaliteta ivljenja (eksperimentalna grupa oboljeli je konzumirala kontaminiranu, a kontrolna grupa je koristila neku drugu vodu za pie);trajanje hidrine epidemije je kao najdua inkubacija odgovarajue bolesti, a ako je voda zagaena due vrijeme onda epidemija traje due, ima hronini tok i naziva se hronina hidrina epidemija.

Hidrina epidemija se obino zavrava pojedinanim sluajevima nastalim kontaktnim nainom prenoenja bolesti tzv. kontaktni - rep epidemijePRENOENJE INFEKCIJE PREKO VODE4

2. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO HRANE (FOOD BORNE DISEASES)Mehanizmi prenoenja agensa: kontaminiranim mesom i mesnim proizvodima, mlijekom i mlijenim proizvodima, jajima, te preko prljavih ruku, posua, transportom; skladitenjem; putem muha, mieva i takora, te prije, tokom i nakon termike obrade (toplotom i vlagom)

Bolesti i agensi koje se prenose preko hrane su: Alimentarne infekcije uzronici trbunog tifusa, paratifusa A,B,C,D, dizenterije, kolere, infektivnog hepatitisa, tuberkuloze, Q groznice, difterije, arlaha, bruceloze.

Alimentarne toksiko-infekcije E coli, Proteus, Enterococcus, Bacillus pyocyaneus, neke vrste salmonella, aerobne i anaerobne bakterije)

Alimentarne intoksikacije Staphylococcus aureus i Cl. botulinum Invazije Echinococcus granulosus, Trichinela spiralis, Taenia saginata, Taenia soleum.

1


Zarazne bolesti koje se prenose hranom su uestale u cijelom svijetu, (ine oko 20% svih zaraznih oboljenja ljudi), Nastaju nakon konzumiranja kontaminirane hrane. Inkubacija zavisi od vrste i koliine agensa, te vremena od pripreme do konzumiranja kontaminirane hrane,

Klinika slika (gastrointestinalni simptomi) i od stepena odbrane domaina.

Agensa oboljeli izluuje stolicom, a nain prenosa je fekalno-oralni put.

Inkubacija je od 1- 4 sata kod stafilokoknih intoksikacija (sladoled, kolai), a 12-48 sati kod infekcije uslovno patogenim i patogenim mikroorganizmina.

Bolesti se mogu pojaviti sporadino, a epidemijski u drutvenoj ishrani.

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO HRANE2

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO HRANE


Kontaminacija hrane moe biti primarna i sekundarana.

Primarno je kontaminirana hrana porijeklom od oboljelih ivotinja (domen i odgovornost veterinarstva), i zabranjeno je stavljati u promet prema Codex alimentarius-u.

Higijensko ispravna namirnica se sekundarno kontaminira pripremom, preradom (ljudski faktor) i/ili skladitenjem (glodari i insekti).

Oboljeli u domainstvu je u pravilu pod kontrolom, ali kliconoa u proizvodnji i prometu prehrambenih proizvoda predstavlja najveu opasnost za nastanak epidemije.

3

Bolesti se ee javljaju u siromanim podrujima sa loim higijensko sanitarni uslovima ivota (bez nadzora vodosnabdjevanje, dispozicija otpadnih materija i vektori). Javljaju se i u razvijenim podrujima (bez nadzora industrijska pripramahrane i brza hrana).

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO HRANEAlimentarne infekcije - nastaju konzumiranjanjem hrane kontaminirane patogenim uzronicima;

Alimentarne toksiko-infekcije nastaju nakon konzumiranja hrane kontaminrane uslovno patogenim mikroorganizmima koji se u crijevima ljudi raspadaju i oslobaaju endotoksine;

Alimentarne intoksikacije uzrokuju patogeni mikroorganizmi koji kontaminiraju hranu izluivanjem egzotoksina;

Invazije su oboljenja koja nastaju nakon ingestije hrane koja je kontaminirana parazitima

4


Eksplozivno javljanje - svi oboljeli se jave u kratkom vremenskom periodu;

Trajanje - relativno kratko 3-4 dana kod trovanjima, a znatno due kod trbunog tifusa ili drugim salmonelozama;

Mogue kontaktno irenje od osobe koja je konzumirala kontaminiranu hranu i osjetljivog drugog domaina. Epidemijski rep je period epidemije u kojem se javljaju kontaktni sluajevi oboljelih (loi higijensko-sanitarni uslovi ivota);

Sezonski su uslovljene ee se javljaju ljeti (agensima pogoduje vea temperatura), mada se mogu pojaviti u bilo koje doba godine (poveani unos tenosti smanjuje koncentraciju eluane kiseline-to je barijera infekciji kod ovjeka).

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO HRANE5

3. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VAZDUHAMehanizmi prenoenja agensa su: malim kapljicama i prainom te velikim kapljicama kaljem i kihanjem.

Bolesti i agensi koje se prenose preko vazduha su: influenca, variele, morbile, rubeola, parotitis, pertusis, difterija, skarlatina, tuberkuloza, pluni oblik antraksa, pestis, psitakozis.

1


Uzronici zaraznih bolesti dospjevaju u vazduh, iz respiratornog trakta bolesnika u obliku Flugeovih kapljica ili adsorbovani na estice praine. Izvor infekcije je bolesnik ili kliconoa koji kihanjem ili kaljanjem izbacuje patogene agense u vazduh, gdje se kratko zadravaju.

Fligeove kapljice su male specifine teine, to im omoguava da lebde u zraku. Pri udisanju dospjevaju duboko u respiratorni trakt, a zavisno od njihove veliine i do terminalnih bronhiola i alveola.

2Uzronici bolesti su: Corynebacterium diphteriae; Streptococcus sp; Staphylococcus sp; Coxsackie virusi; Sporogene forme bakterija i gljiva; Myxovirus influenzae; Virus varicellae; Enterobacter.


Flugeove kapljice nakon dueg ili kraeg lebdenja u vazduhu padaju na predmete i povrine, kontaminiraju estice praine koje mogu udisanjem prodrijeti u gornji dio respiratornog trakta (bacil TB te uzronici difterije i streptokoknih oboljenja).

Infektivni agensi se ne razmnoavaju u vazduhu, a njihov broj zavisi od:

uestalosti i koliine koja dospjeva u vazduh i duine njihovog zadravanja. Na to utie: broj ljudi i vrsta njihove aktivnosti, te higijenske prilike u prostoru (ienje prostora i proiavanje vazduha).

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VAZDUHA

Duina ivota infektivnog agensa zavisi od:Vrste agensaKarakteristika agensa temperature i relativne vlanosti prostora.

Otporni mikroorganizmi u vazduhu su: Mycobacterium tuberculosis, Corynebacterium diphteriae, Streptococcus sp, Staphylococcus sp, Coxsackie virusi i Sporogene forme bakterija i gljiva.

Neotporni mikroorganizmi u vazduhu su: Myxovirus influenzae, virus varicellae, enterobacter. Uzronici djeijih bolesti: morbila, rubeole, parotitisa, pertusisa su iroko rasprostranjeni. Djeca mogu da obole prije no to su obavezno vakcinisana, a odrasli ako nisu ranije bolest preboljeli ili nisu vakcinisani.


Uslovi za prenoenje infekcije putem vazduha:

Da je agens raprskan u esticamaDa estice sa agensom lebde i mogu ih udahnuti novi domainiestice sa agensom moraju ui u respiratorni trakt, zadrati se i izazvati infekciju,Mora se udisati odreena koliina infektivnog agensa.


Brzo i lako irenje oboljenja (pandemije) uz tee mjere prevencije;

Vei broj oboljelih je u zimskom periodu (sezonski karakter), zbog boravka u zatvorenim prostorima gdje su pogodni uslovi za razvoj uzronika;

Visok index kontagioznosti obolijevanje veeg broja ljudi (grip, morbile i variela);

Kliconotvo je veoma rijetko i to za slabije kontagiozna oboljenja (meningokokni meningitis, difterija, arlah).


Prevencija

Imunizacija je najefikasnija specifina mjera prevencije bolesti koje se prenose vazduhom. U naoj zemlji je obavezna imunizacija djece protiv: tuberkuloze, difterije, pertusisa, morbila, rubeole, parotitisa i hemofilusa influnece tipa B.

Vakcina protiv sezonske influence nije obavezna, ve se preporuuje samo pojedinim kategorijama djece i odraslih. Neke razvijene zemlje su u obavezni program imunizacije uvrstile i vakcinaciju protiv variele.

Pored imunizacije provode se mjere preiavanja vazduha:

Indirektnim mjerama se smanjuje koliina praine u vazduhu (vlano ienje svih povrina, usisavanje i ventilacija vazduha, vlani otirai).

Direktne mjere su sanitarna ventilacija, dezinfekcija vazduha (ultravioletne zrake ili hemijska sredstva).PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VAZDUHA

4. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO PREDMETA

Mehanizmi prenoenja agensa preko zaraenih predmeta nesterilne price i igle; Hirurki instrumentiGinekoloki instrumenti zubarski instrumentilaboratorijske lancete; pribor za jelo i pie; odjea i posteljina; djeije igrake itd.

Bolesti i agensi koje se prenose preko predmeta opisane su u krvlju prenosivim bolestima i djeije zarazne bolesti.

5. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO ZEMLJE

A) Mehanizmi prenoenja agensa: uzronici zaraznih bolesti preteno se nalaze na dubini od 10 cm u zemlji gdje dospjevaju preko izluevina bolesnih ljudi i ivotinja, rjee preko leeva.

B) Bolesti i agensi koje se prenose preko zemlje su: tetanus, gasna gangrena, antrax, leptospiroze, salmoneloze, igeloze, tuberkuloza, askaridoze, ehinokokoze, toxoplazmoze.

Uzronici bolesti su:

Clostridium tetani, Clostridium perfrigens,sporogenes i hystoliticum, Bacilus anthracis, Leptospirae, Salmonella typhi, Salmonella paratyphi, Shigellae, Mycobacterium TB, i jajaca crijevnih parazita: Taenia saginata, Taenia soleum, Taenia echinococcosis, toxocara.

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO ZEMLJE

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO ZEMLJEKarkteristike bolesti:

Vegetativni oblici uzronika u zemlji brzo propadaju, a Spore (Clostridium tetani, Clostridium perfrigens, sporogenes i hystoliticum, Bacilus anthracis) se zadravaju due u zemlji.

Kroz ranu domaina sporama (u anaerobnim uslovima lue egzotoksine) kontaminirano zemljite dovodi do bolesti.

Clostridium botulinum moe kontaminirati i hranu, a u anaerobnim uslovima producirati toksin koji dovodi do tekih intoksikacija.

Bacilus anthracis moe inficirati domaina kroz: kou (maligni edem, pustula maligna), respiratorni trakt (pluni oblik antraksa), usta (digestivni oblik antraksa). Antraksna sepsa moe biti komplikacija bilo kojeg puta unoenja Bacilusa anthracisa.

U vlanoj zemlji mogu se nai razliiti tipovi bakterija iz roda Leptospirae (pomona, icterochemorrhagiae, bovis, grippotyphosa).

Na povrini zemlje mogu da ive nekoliko dana Salmonella typhi, Salmonella paratyphi, Shigellae, Mycobacterium TB, kao i jajaca crijevnih parazita: Taenia saginata, Taenia soleum, Taenia echinococcosus, toxocara (canis et cati).

Geohelmintoze: askaridoze, ehinokokoze, toxoplazmoze su najee bolesti djeijeg uzrasta, zbog estog kontakta sa zemljom i neredovnog pranja ruku.

Za djeiji period se vee geofagija jedenje zemlje, kojom se uzronici unose u digestivni trakt i izazivaju bolest.

Zemljom se obino prenose sporadine i teke forme bolesti.

6. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VEKTORA

Mehanizmi prenoenja agensa:

Vektor je u epidemiologiji insekt ili ma koji ivi prenosilac koji nosi infektivni agens sa zaraenog do osjetljivog organizma (agens ne mora proi razvojni ciklus u vektoru).

Vektori su: insekti (muhe, buhe, ui, komarci) i paunjaci (krpelji i grinje).

Naini unoenja infektivnog agensa u organizam ovjeka su:

inokulacija u tijelo ovjeka putem uboda vektora - primarnog domaina uzronika malarije, ute groznice i denge;

kontaminacija i urtljavanje u oteenu kou ovjeka, vektorima prenesenih, uzronika pjegavog tifusa i rovovske groznice.

Vektori uzronike zaraznih bolesti prenose mehaniki ili bioloki:

Mehaniki nai prenoenja podrazumjeva:Noenje agensa na tijelu, krilima, noicama, od jednog izvora infekcije do osjetljivog domaina. Tako domae muhe prenose uzronike crijevnih zaraznih bolesti sa fekalno kontaminiranih povrina, a talske muhe sa ubrita prenose spore antraksa.

Bioloki nain prenoenja podrazumjeva bar jednu fazu razvoja agensa u ivom vektoru koji je primarni domain infekcije, a ovjek je sekundarni domain kod kojeg se razvija bolest.

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VEKTORA

Vektorska infekcija je transmisivna infekcija koja se prenosi biovektorima (zglavkari). Specifine osobine vektorskih infekcija su:

Bioloki prenos kada vektor prenosi infektivni agens ujedom i sie krv domaina (npr. malarija),

Hibernacija i preivljavanje vektor preivljava nepovoljne vremenske uslove u stanju uspavanosti,

Inaparentna infekcija je odgovor na infekciju bez vidljivih znakova bolesti,

Mehaniki prenos je prenoenje infektivnog agensa sa jednog na drugi organizam zagaenim usnim aparatom, antenama ili noicama,

Spolni inkubacioni period je vrijeme u kojem se infektivni agens, u vektoru, razmnoava, razvija i kao takav prenosi na osjetljivog domaina,

Transovarijalna infekcija je prenos infektivnog agensa sa inficirane enke na njeno potomstvo.

Bolesti i agensi koje se prenose preko vektora su transmisivne bolesti:

malarija, denga, uta groznica, kuga, filarijaza, limaniaza tripanosomiaza, Lyme bolest, krpeljni meningo-ecefalitis, hemoragijske groznice, tularemija, crijevne zarazne bolesti, antrax, salmoneloze, igeloze, amebijaza, crijevne parazitoze.


Pojava i kretanje bolesti koje se prenose vektorima zavise od vie faktora: postojanje, brojnost i dostupnost izvora infekcije i vektora, postojanje osjetljivih domaina.

Vektorima se prenose razliite vrste infektivnih transmisivnih boleti koje se dijele na:

Obligatno transmisivne bolesti se prenose iskljuivo putem vektora (malarija, denga, uta groznica, kuga, filarijaza, limaniaza tripanosomiaza, Lyme bolest, krpeljni meningo-ecefalitis, te razliite hemoragijske groznice);

Fakultativno transmisivne bolesti se prenose vektorima, ali i na druge naine (tularemija, crijevne zarazne bolesti, antrax, salmoneloze, igeloze, amoebijaza, crijevne parazitoze).

Tropska i subtropska podruja su stanite vektora infektivnih bolesti, ali im pogoduju klimatske promjene i za druga podruja. Sezonska je aktivnost vektora: komarci ljeti, krpelji od proljea do jeseni, a ui-zimi.PRENOENJE INFEKCIJE PREKO VEKTORA

7. PRENOENJE INFEKCIJE PREKO IVOTINJAMehanizmi prenoenja agensa:

Zoonoze (gr. zoon ivotinja i nosos bolest) su bolesti zajednike ivotinjama i ljudima.

Izvori i rezervoari infekcije su oboljele domae ili divlje ivotinje (bjesnilo i sakagija), ivotinje kliconoe (bruceloza, Q groznica, leptospiroza i hemoragijska groznica). kuni ljubimci, svih vrsta (psi, make, ptice, ribice, hrci, zmije, guteri, korpioni, domaa svinja), imaju veliki znaaj u prenosu bolesti.

Bolesti i agensi koje se prenose preko ivotinja su:Zoonoze (bjesnilo, sakagija, bruceloza, Q groznica, leptospiroza i hemoragijska groznica). Uzronici bolesti su: bakterije, virusi, protozoe, helminti, gljivice.

Uzronici zoonoza su: bakterije, virusi, protozoe, helminti, gljivice.

Ulazna vrata, osjetljivog domaina (ovjeka), za uzronike infekcije su razliita:

usta ingestacijom (digestivni trakt), oteena koa ili udisanje aerogeno (respiratorni trakt).

Kontaminirano stajsko ubrivo (koje se koristi za uzgoj biljaka) je znaajno u irenju zoonoza.

PRENOENJE INFEKCIJE PREKO IVOTINJAKarkteristike bolesti:

Prirodno-arina zoonoza je mjesto gdje ive oboljele ivotinje ili kliconoe i izvor je infekcije za umske i graevinske radnike, vojnike, lovce, planinare, kampere itd.

Zbog navedenih injenica zoonoze predstavljaju profesionalna oboljenja za stoare, veterinare, mesare.

Zoonoze se najee prenose sa oboljele ili inficirane ivotinje na ljude, ali je mogu i obrnuti prenos.

Naini prenenja infekcije su:

direktni kontakt sa oboljelom ivotinjom ili ivotinjom kliconoom;

indirektno preko kontaminirane ivotne sredine (voda, zrak i tlo) sa produktima (meso, mlijeko, koa, vuna i njihovih daljih proizvoda) ili izluevinama (feces, urin) porijeklom od bolesne ivotinje ili ivotinje kliconoe.

socijalna medicina

Documents

Transcript of socijalna medicina