TÜRK DİLİ DERSİ ITÜRK DİLİ DERSİ I

Arife GÜLSÜNArife GÜLSÜN

TÜRK DİLİNİN TARİHİ TÜRK DİLİNİN TARİHİ DÖNEMLERİDÖNEMLERİ

Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleri Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleri Köktürk yazıtlarıdır. Yazıtların dili Köktürk yazıtlarıdır. Yazıtların dili incelendiğinde, içinde atasözleri, incelendiğinde, içinde atasözleri, deyimler ve kalıp ifadeler bulunduğu deyimler ve kalıp ifadeler bulunduğu dikkati çekmekte ve onların, bir dilin dikkati çekmekte ve onların, bir dilin ilk örnekleri olamayacağı rahatlıkla ilk örnekleri olamayacağı rahatlıkla görülebilmektedir.görülebilmektedir.

Türkçenin işte bu elimizde belgesi Türkçenin işte bu elimizde belgesi olmayan dönemi (Karanlık olmayan dönemi (Karanlık Dönem), araştırmacılar tarafından Dönem), araştırmacılar tarafından üç grupta incelenmektedir:üç grupta incelenmektedir:

Altay Dönemi Altay Dönemi En Eski Türkçe Dönemi En Eski Türkçe Dönemi İlk Türkçe Dönemiİlk Türkçe Dönemi

Altay Dönemi’nde Türkçenin henüz diğer Altay Dönemi’nde Türkçenin henüz diğer Altay dillerinden ayrılmadığı düşünülür. En Altay dillerinden ayrılmadığı düşünülür. En Eski Türkçe Dönemi’nde Türkçe, bağımsız Eski Türkçe Dönemi’nde Türkçe, bağımsız bir dil olma yoluna girmiştir. Tahsin bir dil olma yoluna girmiştir. Tahsin Banguoğlu, bu çağa “Hun Çağı” adını Banguoğlu, bu çağa “Hun Çağı” adını vermektedir. İlk Türkçe Dönemi, Türklerin vermektedir. İlk Türkçe Dönemi, Türklerin tarih sahnesinde kesin olarak görüldüğü tarih sahnesinde kesin olarak görüldüğü dönemdir. Çin, Bizans ve İran dönemdir. Çin, Bizans ve İran kaynaklarında Türklerle ilgili bilgilere ve kaynaklarında Türklerle ilgili bilgilere ve Türkçe kelimelere rastlanır. (Muncuk Türkçe kelimelere rastlanır. (Muncuk “boncuk”, Aybars, ilek “hükümdar”, uldis “boncuk”, Aybars, ilek “hükümdar”, uldis “yıldız”, haraton “kara ton, hun “yıldız”, haraton “kara ton, hun hükümdarının adı” vb.)hükümdarının adı” vb.)

Türkçenin bu karanlık çağlarını, yazılı Türkçenin bu karanlık çağlarını, yazılı belgelerle takip ettiğimiz dönemler izler. belgelerle takip ettiğimiz dönemler izler. Bu dönemleri ise şu başlıklar altında Bu dönemleri ise şu başlıklar altında toplamak mümkündür.toplamak mümkündür.

Eski Türkçe Dönemi (6-13. yy)Eski Türkçe Dönemi (6-13. yy) Orta Türkçe Dönemi (13-15. yy)Orta Türkçe Dönemi (13-15. yy) Yeni Türkçe Dönemi (15-20. yy)Yeni Türkçe Dönemi (15-20. yy) Modern Türkçe Dönemi (20. yy.’dan Modern Türkçe Dönemi (20. yy.’dan

günümüze)günümüze)

ESKİ TÜRKÇE DÖNEMİESKİ TÜRKÇE DÖNEMİ

Türkçenin tüm dönemleri Türkçenin tüm dönemleri düşünüldüğünde, hem ses ve biçim düşünüldüğünde, hem ses ve biçim bilgisi, hem de söz varlığı açısından en bilgisi, hem de söz varlığı açısından en temiz dönemi bu dönemdir. temiz dönemi bu dönemdir.

Eski Türkçe dönemine ait metinler; Eski Türkçe dönemine ait metinler; Köktürk, Uygur ve Karahanlı metinleridir. Köktürk, Uygur ve Karahanlı metinleridir.

Köktürk MetinleriKöktürk Metinleri: :

Köktürklerin Türk kültür tarihindeki en önemli Köktürklerin Türk kültür tarihindeki en önemli yeri, Türkçenin bilinen en eski yazılı belgelerine yeri, Türkçenin bilinen en eski yazılı belgelerine sahip olmalarıdır.sahip olmalarıdır.

Köktürkler çağında kağanların ve devlet ileri Köktürkler çağında kağanların ve devlet ileri gelenlerinin ölümünden sonra, onlar adına bir gelenlerinin ölümünden sonra, onlar adına bir anıt inşa etmek, içini dışını bezetmek ve bu anıt inşa etmek, içini dışını bezetmek ve bu anıt mabedin bahçesine yazılı taş diktirmek anıt mabedin bahçesine yazılı taş diktirmek gelenek haline gelmişti. Kağanlar bu taşlara, gelenek haline gelmişti. Kağanlar bu taşlara, “gönüllerindeki sözleri” vurdurmuş ve bu “gönüllerindeki sözleri” vurdurmuş ve bu sözlerin ebedi olarak kalmasını arzu ederek sözlerin ebedi olarak kalmasını arzu ederek halkının bundan ders almasını istemişti. halkının bundan ders almasını istemişti.

Köktürk bengü taşları şunlardır: Kül Tigin, Bilge Köktürk bengü taşları şunlardır: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Çoyrın, Hoytu Tamir, Kağan, Tonyukuk, Çoyrın, Hoytu Tamir, Nalayha, Talas, Hangiday, İhe-Nûr, Köl İç Çor, Nalayha, Talas, Hangiday, İhe-Nûr, Köl İç Çor, (İhe Huşotu), İşbara Tamgan Tarkan (Ongin), (İhe Huşotu), İşbara Tamgan Tarkan (Ongin), Altun Tamgan Tarkan (İhe- Aşete), Mahan Altun Tamgan Tarkan (İhe- Aşete), Mahan Kağan (Bugut). Bu yazıtlar içinde, umumiyetle Kağan (Bugut). Bu yazıtlar içinde, umumiyetle “Orhun Yazıtları” diye tanınan Kül Tigin, Bilge “Orhun Yazıtları” diye tanınan Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk yazıtları, bengü taş Kağan, Tonyukuk yazıtları, bengü taş edebiyatının en uzun ve en mükemmel edebiyatının en uzun ve en mükemmel örnekleridir örnekleridir

. Çoyrın yazıtı, tarihi bilinen en eski Türk . Çoyrın yazıtı, tarihi bilinen en eski Türk yazıtıdır. Bu yazıt, MS. 687-692 yılları yazıtıdır. Bu yazıt, MS. 687-692 yılları arasında dikilmiştir ve altı satırdan arasında dikilmiştir ve altı satırdan oluşmaktadır. Bu yazıtta bir Köktürk oluşmaktadır. Bu yazıtta bir Köktürk erinin İlteriş’e katıldığı anlatılmaktadır. erinin İlteriş’e katıldığı anlatılmaktadır.

Tonyukuk YazıtıTonyukuk Yazıtı

Tonyukuk Yazıtı 724-726 Tonyukuk Yazıtı 724-726 yıllarında dikilmiştir. Bu yıllarında dikilmiştir. Bu taşı diktiren ve taşı diktiren ve üzerindekileri yazdıran üzerindekileri yazdıran Bilge Tonyukuk’tur. Bilge Tonyukuk’tur. Burada Türk milletinin Burada Türk milletinin Çin tutsaklığından Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Kağan zamanında Oğuzlarla, Kırgızlarla, Oğuzlarla, Kırgızlarla, On-Oklarla ve Çinlilerle On-Oklarla ve Çinlilerle yapılan savaşlar yapılan savaşlar anlatılmaktadır anlatılmaktadır

Tonyukuk Yazıtı, diğer iki yazıtın Tonyukuk Yazıtı, diğer iki yazıtın doğusunda bulunur. Devrilmemiş olup doğusunda bulunur. Devrilmemiş olup dört cepheli iki taş halindedir. Birinci ve dört cepheli iki taş halindedir. Birinci ve daha büyük olan taşta 35, ikincisinde ise daha büyük olan taşta 35, ikincisinde ise 27 satır vardır. İkinci taşta aşınma daha 27 satır vardır. İkinci taşta aşınma daha fazla olmuştur. Diğer yazıtlardan farklı fazla olmuştur. Diğer yazıtlardan farklı olarak bu yazıtta harfler, yukarıdan olarak bu yazıtta harfler, yukarıdan aşağıya ama sağdan sola değil soldan aşağıya ama sağdan sola değil soldan sağa doğru yazılmıştır.sağa doğru yazılmıştır.

Kültigin YazıtıKültigin Yazıtı

Kül Tigin bengü taşı, 21 Kül Tigin bengü taşı, 21 Ağustos 732’de Bilge Kağan Ağustos 732’de Bilge Kağan tarafından diktirilmiştir. tarafından diktirilmiştir. Burada Köktürklerin güçlü bir Burada Köktürklerin güçlü bir devletken nasıl zayıflayıp devletken nasıl zayıflayıp Çin’e tutsak olduğu, Çin’e tutsak olduğu, sonrasında Çin esaretinden sonrasında Çin esaretinden nasıl kurtulup kendini nasıl kurtulup kendini toparladığı ve Kül Tigin’in toparladığı ve Kül Tigin’in kahramanlıkları kahramanlıkları anlatılmaktadır. Kül Tigin, anlatılmaktadır. Kül Tigin, Bilge Kağan’ın küçük kardeşi, Bilge Kağan’ın küçük kardeşi, İlteriş’in oğludur, 731’de 47 İlteriş’in oğludur, 731’de 47 yaşındayken ölmüştür. yaşındayken ölmüştür.

Kül Tigin bengü taşının yazarı, Bilge Kül Tigin bengü taşının yazarı, Bilge Kağan’ın ağzından yazılmış olmakla Kağan’ın ağzından yazılmış olmakla birlikte, Yollug Tigin’dir. Yazıtta, keskin ve birlikte, Yollug Tigin’dir. Yazıtta, keskin ve yalın bir üslûp, hükümdarâne bir eda ve yalın bir üslûp, hükümdarâne bir eda ve heybetli bir hitap tarzı dikkati heybetli bir hitap tarzı dikkati çekmektedir. Kaplumbağa şeklindeki çekmektedir. Kaplumbağa şeklindeki oyuk bir kaide üzerine oturtulmuş olan oyuk bir kaide üzerine oturtulmuş olan yazıtın yüksekliği 3.75 m’dir. yazıtın yüksekliği 3.75 m’dir.

Yukarıya doğru daralmakta olan dört Yukarıya doğru daralmakta olan dört cepheli yazıtın güney ve kuzey cepheli yazıtın güney ve kuzey bölümlerinin genişliği aşağıda 46, bölümlerinin genişliği aşağıda 46, yukarıda ise 32 cm’dir. Batı cephesi yukarıda ise 32 cm’dir. Batı cephesi büyük bir Çince kitabe ile kaplıdır. Diğer büyük bir Çince kitabe ile kaplıdır. Diğer üç cephe ise Türkçedir. Satırlar üç cephe ise Türkçedir. Satırlar yukarıdan aşağıya ve sağdan sola doğru yukarıdan aşağıya ve sağdan sola doğru yazılmış olup kelimeler arasında : işareti yazılmış olup kelimeler arasında : işareti bulunmaktadır.bulunmaktadır.

Bilge Kağan Yazıtı, oğlu Bilge Kağan Yazıtı, oğlu Tenri Kağan tarafından Tenri Kağan tarafından 735’te diktirilmiştir. 735’te diktirilmiştir. Yazıtın birçok yeri Kül Yazıtın birçok yeri Kül Tigin Yazıtı’yla aynıdır. .) Tigin Yazıtı’yla aynıdır. .) Burada, Bilge Kağan’ın Burada, Bilge Kağan’ın 18 yıllık hükümdarlığı 18 yıllık hükümdarlığı döneminde neler yaptığı döneminde neler yaptığı anlatılmıştır. anlatılmıştır.

Kül Tigin yazıtının bir kilometre uzağında Kül Tigin yazıtının bir kilometre uzağında bulunan yazıtın doğu cephesinde 42, bulunan yazıtın doğu cephesinde 42, diğer cephelerinde ise 15 satır diğer cephelerinde ise 15 satır bulunmaktadır. Yüksekliği 3.80 metredir. bulunmaktadır. Yüksekliği 3.80 metredir. Bilge Kağan Yazıtı hem devrilmiş, hem Bilge Kağan Yazıtı hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti çok fazla olmuştur.silinti çok fazla olmuştur.

Göktürk Alfabesi:Göktürk Alfabesi:

Göktürk Yazıtlarından:Göktürk Yazıtlarından:

Temir Kapığka tegi süledim. Yırığaru Yir Temir Kapığka tegi süledim. Yırığaru Yir Bayırku yiririge tegi süledim. Bunca yirke Bayırku yiririge tegi süledim. Bunca yirke tegi yorıtdım. Ötüken yışda yig idi yok tegi yorıtdım. Ötüken yışda yig idi yok ermiş. İl tutsık yir Ötüken yış ermiş. Bu ermiş. İl tutsık yir Ötüken yış ermiş. Bu yirde olurup Tabğaç budun birleyirde olurup Tabğaç budun birle ] tüzültüm. ] tüzültüm. Altun kümüş işgiti kutay bungsuz anca Altun kümüş işgiti kutay bungsuz anca birür. Tabğaç budun sabı süçig ağısı birür. Tabğaç budun sabı süçig ağısı yımşak ermiş. Süçig sabin yımşak ağın arıp yımşak ermiş. Süçig sabin yımşak ağın arıp ırak budunuğ anca yağutır ermiş. Yağuru ırak budunuğ anca yağutır ermiş. Yağuru kondukda kisre anyığ bilig anda öyür ermiş.kondukda kisre anyığ bilig anda öyür ermiş.

Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş.

Köktürk Yazıtları’ndan ilk defa 12. yüzyılda Köktürk Yazıtları’ndan ilk defa 12. yüzyılda tarihçi Cüveyni “Tarih-i Cihangüşa’sında tarihçi Cüveyni “Tarih-i Cihangüşa’sında bahsetmiştir. Fakat 18-19. yüzyıllara kadar bu bahsetmiştir. Fakat 18-19. yüzyıllara kadar bu taşlar bilinmemekteydi. Önce Yenisey Yazıtları taşlar bilinmemekteydi. Önce Yenisey Yazıtları bulundu. Daha sonra Strahlenberg 1730’da bu bulundu. Daha sonra Strahlenberg 1730’da bu yazıtlardan bahsetti. 1889’da Rus bilgin yazıtlardan bahsetti. 1889’da Rus bilgin Yadrinstev, sonradan Kül Tigin ve Bilge Kağan Yadrinstev, sonradan Kül Tigin ve Bilge Kağan Yazıtları olduğu anlaşılacak Orhun Yazıtları’nı Yazıtları olduğu anlaşılacak Orhun Yazıtları’nı buldu. Heikel’in başkanlığında bir Fin heyeti buldu. Heikel’in başkanlığında bir Fin heyeti 1890’da bir ilmî sefer düzenleyip bu taşların 1890’da bir ilmî sefer düzenleyip bu taşların fotoğraflarını çekti ve yayınladı. fotoğraflarını çekti ve yayınladı.

Aynı yıllarda Radloff başkanlığında bir Rus ilmî Aynı yıllarda Radloff başkanlığında bir Rus ilmî heyeti de kendi tespit ettiği fotoğrafları heyeti de kendi tespit ettiği fotoğrafları yayınladı. 1893’te Danimarkalı bilgin Thomsen, yayınladı. 1893’te Danimarkalı bilgin Thomsen, bu yazıtların Türklere ait olduğunu açıkladı. bu yazıtların Türklere ait olduğunu açıkladı. Bengü taşlar üzerinde ilk Türkçe yayını Bengü taşlar üzerinde ilk Türkçe yayını Hüseyin Namık Orkun yaptı. (Eski Türk Hüseyin Namık Orkun yaptı. (Eski Türk Yazıtları, 4 cilt, 1936, 1939, 1940, 1941) Ayrıca Yazıtları, 4 cilt, 1936, 1939, 1940, 1941) Ayrıca Muharrem Ergin’de bu ilk yazılı belgelerimiz Muharrem Ergin’de bu ilk yazılı belgelerimiz üzerinde çalıştı ve bu çalışmalarını bir el kitabı üzerinde çalıştı ve bu çalışmalarını bir el kitabı halinde Türk ilim âlemine sundu.halinde Türk ilim âlemine sundu.

Uygur Metinleri:Uygur Metinleri:

Köktürklerden sonra Köktürklerden sonra Uygur Türklerini tarih Uygur Türklerini tarih sahnesinde görürüz. sahnesinde görürüz. Yeni bir dini benimseyen Yeni bir dini benimseyen Uygurlar, Uygur yazısı Uygurlar, Uygur yazısı ve Mani, Brahmi ve Mani, Brahmi yazılarıyla, bize taş ve yazılarıyla, bize taş ve kâğıt üzerine yazılmış kâğıt üzerine yazılmış çok çeşitli metinler çok çeşitli metinler bırakmışlardır. bırakmışlardır.

Ayrıca kütük basması denilen tahta harflerle Ayrıca kütük basması denilen tahta harflerle basılmış eserler de Uygur Türklerinden basılmış eserler de Uygur Türklerinden günümüze ulaşmıştır. Uygurlar MS. 745’te günümüze ulaşmıştır. Uygurlar MS. 745’te Köktürk devletini yıkarak bağımsızlığını ilan Köktürk devletini yıkarak bağımsızlığını ilan etmiştir. 840-870 tarihleri arasında Doğu etmiştir. 840-870 tarihleri arasında Doğu Türkistan’daki Tarım havzasına yerleşen Türkistan’daki Tarım havzasına yerleşen Uygurlar, girmiş oldukları yeni kültür dairesine Uygurlar, girmiş oldukları yeni kültür dairesine ait binlerce sayfalık telif ve tercüme eser ait binlerce sayfalık telif ve tercüme eser meydana getirmişlerdir. meydana getirmişlerdir.

Doğu Türkistan’da 1901-Doğu Türkistan’da 1901-1914 yılları arasında 1914 yılları arasında yapılan kazılarda, yapılan kazılarda, Uygurlara ait yüzlerce Uygurlara ait yüzlerce sandık eser sandık eser bulunmuştur. Çoğunun bulunmuştur. Çoğunun konusu din olan bu konusu din olan bu eserlerde; tıp, eserlerde; tıp, astronomi, falcılık vb. astronomi, falcılık vb. konulara da yer konulara da yer verilmiştir.verilmiştir.

Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kağan, 762 yılında Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kağan, 762 yılında Mani dinine girmiştir. Maniheizm; MS. 3. asırda İran’da Mani dinine girmiştir. Maniheizm; MS. 3. asırda İran’da ortaya çıkan, Zerdüştlük ve Hıristiyanlığın karışımı ortaya çıkan, Zerdüştlük ve Hıristiyanlığın karışımı olarak da nitelendirilebilecek bir dindir. İran’da yasak olarak da nitelendirilebilecek bir dindir. İran’da yasak edildikten sonra Orta Asya’ya, oradan da Çin’e edildikten sonra Orta Asya’ya, oradan da Çin’e Soğdaklar aracıyla yayılmış, din Çin’de de Soğdaklar aracıyla yayılmış, din Çin’de de yasaklanınca Türk hükümdarları, Mani rahiplerini yasaklanınca Türk hükümdarları, Mani rahiplerini himayeleri altına almıştır. Doğu Türkistan’daki Uygurlar himayeleri altına almıştır. Doğu Türkistan’daki Uygurlar arasında bir süre sonra Budizm (Burkancılık) yayılınca arasında bir süre sonra Budizm (Burkancılık) yayılınca eski etkisini kaybeden Maniheizm, 12. asırda tamamen eski etkisini kaybeden Maniheizm, 12. asırda tamamen yok olmuştur. yok olmuştur.

Uygur Türklerinin önemli bir kolu 500 yıl Uygur Türklerinin önemli bir kolu 500 yıl Budist olarak yaşamıştır. Dinde meydana Budist olarak yaşamıştır. Dinde meydana gelen bu değişim diğer alanlara da gelen bu değişim diğer alanlara da yansımış, medeniyette ve yazıda köklü yansımış, medeniyette ve yazıda köklü değişimler olmuştur.değişimler olmuştur.

Uygurlara ait metinleri, Manici Uygurlara ait metinleri, Manici çevreye ait metinler ve Burkancı çevreye çevreye ait metinler ve Burkancı çevreye ait metinler olmak üzere iki bölümde ait metinler olmak üzere iki bölümde incelemek gerekir.incelemek gerekir.

Manici Çevreye Ait Manici Çevreye Ait Metinler: Metinler:

Şiirler:Şiirler: Manici çevreye ait elimizde 7 Manici çevreye ait elimizde 7 manzume bulunmaktadır. Bu şiirlere şlok manzume bulunmaktadır. Bu şiirlere şlok ya da takşut denir. Aprınçor Tigin ilk Türk ya da takşut denir. Aprınçor Tigin ilk Türk şairidir. şairidir.

Irk BitigIrk Bitig (Fal Kitabı): (Fal Kitabı): Tahminen 930 Tahminen 930 yılında ve Köktürk yılında ve Köktürk harfleriyle yazılmış, harfleriyle yazılmış, her biri ayrı bir fal her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan olarak yorumlanan 65 paragraftan 65 paragraftan oluşmuş bir eserdir.oluşmuş bir eserdir.

Burkancı Çevreye Ait Burkancı Çevreye Ait Metinler: Metinler:

Şiirler:Şiirler: Bu dönemden Bu dönemden günümüze ulaşan 25 günümüze ulaşan 25 şiirin toplam mısra sayısı şiirin toplam mısra sayısı 1400’dür. Tamamı dinî 1400’dür. Tamamı dinî içeriklidir ve mısra başı içeriklidir ve mısra başı kafiyeler dikkati kafiyeler dikkati çekmektedir. Pratya-şiri çekmektedir. Pratya-şiri ve Şingku Şeli Tutung ve Şingku Şeli Tutung Uygurlardan bize adları Uygurlardan bize adları ulaşan önemli ulaşan önemli şairlerdendir. şairlerdendir.

Burkancı edebiyatta Burkancı edebiyatta nesirler; nesirler; vinayalardan, vinayalardan, sudurlardan, sudurlardan, çatiklerden ve çatiklerden ve abidarmalardan abidarmalardan oluşur:oluşur:

Vinayalar:Vinayalar: Bunlar, Burkancı rahip ve Bunlar, Burkancı rahip ve rahibelerin günlük yaşamlarını rahibelerin günlük yaşamlarını düzenleyen kuralları ve onların hayatını düzenleyen kuralları ve onların hayatını içerir. içerir.

Sudurlar: Sudurlar: Bunlar, bir çeşit vaazdır. Bunlar, bir çeşit vaazdır. Uygurcaya çevrilmiş en uzun sudur, Altun Uygurcaya çevrilmiş en uzun sudur, Altun Yaruk’tur. Yaruk’tur.

Altun Yaruk:Altun Yaruk: Altın ışık Altın ışık anlamına gelir. Şinggu anlamına gelir. Şinggu Seli Tutung tarafından Seli Tutung tarafından Çinceden Uygurcaya Çinceden Uygurcaya çevrilmiş 700 sayfalık bir çevrilmiş 700 sayfalık bir eserdir. Eser bir eserdir. Eser bir tercümeden ziyade tercümeden ziyade müstakil bir müstakil bir adaptasyondur. Kitapta, adaptasyondur. Kitapta, Burkancılığın inanç ve Burkancılığın inanç ve felsefesi, din adamlarının felsefesi, din adamlarının menkıbelerine de yer menkıbelerine de yer verilerek işlenmiştir. verilerek işlenmiştir.

Sekiz YükmekSekiz Yükmek: Sekiz yığın (tomar) : Sekiz yığın (tomar) anlamına gelir. Bu eserde de Budizm anlamına gelir. Bu eserde de Budizm inanç ve felsefesi konu edilir. Halk inanç ve felsefesi konu edilir. Halk arasında çok yayılmış olan bu dinî eser, arasında çok yayılmış olan bu dinî eser, yine Çinceden çevrilmiştir. İçinde yine Çinceden çevrilmiştir. İçinde Burkancılığa ait bazı pratik bilgiler Burkancılığa ait bazı pratik bilgiler bulunmaktadır. İçten anlatımı ve zengin bulunmaktadır. İçten anlatımı ve zengin söz varlığıyla dikkat çekmektedir.söz varlığıyla dikkat çekmektedir.

Kuanşi im PusarKuanşi im Pusar: Ses işiten ilah anlamına gelir. : Ses işiten ilah anlamına gelir. Eser, Kuanşi im adlı bir Bodisatva’nın (burkan Eser, Kuanşi im adlı bir Bodisatva’nın (burkan adayının) canlı varlıkların en zor anlarında adayının) canlı varlıkların en zor anlarında Hızır gibi yetişip onlara yardım etmesini konu Hızır gibi yetişip onlara yardım etmesini konu almaktadır. Burkan, böylece Nirvana’ya nasıl almaktadır. Burkan, böylece Nirvana’ya nasıl ulaşılacağını, zor durumdakilere ulaşılacağını, zor durumdakilere göstermektedir. Eserin Çinceden kim göstermektedir. Eserin Çinceden kim tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir. tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir.

İnsadi Sudurİnsadi Sudur: Rahiplerin karşılıklı olarak : Rahiplerin karşılıklı olarak birbirlerine günahlarını anlatma törenini birbirlerine günahlarını anlatma törenini anlatan bir eserdir. anlatan bir eserdir.

Yitiken SudurYitiken Sudur: Çinceden 1328’de : Çinceden 1328’de çevrilmiş olup konusu, büyüdür.çevrilmiş olup konusu, büyüdür.

Kşanti Kılguluk Nom BitigKşanti Kılguluk Nom Bitig: Bir günah : Bir günah çıkarma kitabıdır. çıkarma kitabıdır.

Çatikler:Çatikler: Sudurlar içinde yer alan Sudurlar içinde yer alan masallardır. Çoğu kez, sudurlardan ayrı masallardır. Çoğu kez, sudurlardan ayrı kitaplar halinde yazılmışlardır. kitaplar halinde yazılmışlardır. Burkanların hayatlarını anlatan Burkanların hayatlarını anlatan olağanüstü olaylarla bezenmiş olağanüstü olaylarla bezenmiş menkıbelerdir. menkıbelerdir.

Prens Kalyanamkara ve Papamkara HikâyesiPrens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi: İyi : İyi düşünceli şehzade ile kötü düşünceli şehzadenin düşünceli şehzade ile kötü düşünceli şehzadenin hikâyesidir. Bin Buda Mağaraları’nda bulunan en hikâyesidir. Bin Buda Mağaraları’nda bulunan en tanınmış çatiklerden biridir. Bu hikâye, iyi bir tanınmış çatiklerden biridir. Bu hikâye, iyi bir şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve onların şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve onların birbirlerini öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli birbirlerini öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli bir mücevheri ele geçirme macerasını anlatır. bir mücevheri ele geçirme macerasını anlatır.

MaytrisimitMaytrisimit: Toharcadan Türkçeye çevrilmiş olan bu : Toharcadan Türkçeye çevrilmiş olan bu eserde Maitreya Burkan’ın menkıbevî hayatı anlatılır. eserde Maitreya Burkan’ın menkıbevî hayatı anlatılır. Maitreya, İslamiyetteki “mehdi” gibi istikbalde gökten Maitreya, İslamiyetteki “mehdi” gibi istikbalde gökten yere inecek ve insanları Nirvana’ya ulaştıracak olan bir yere inecek ve insanları Nirvana’ya ulaştıracak olan bir Burkan’dır. Eser ülüş adı verilen bölümlerden Burkan’dır. Eser ülüş adı verilen bölümlerden oluşmuştur.oluşmuştur.

AbidarmalarAbidarmalar: Bunlar, Burkancılığın : Bunlar, Burkancılığın felsefesini yapan, metafizik yönü ağır felsefesini yapan, metafizik yönü ağır basan, kuru ve ağır bir ifadeye sahip basan, kuru ve ağır bir ifadeye sahip eserlerdir. Çinceden tercüme edilmiş olan eserlerdir. Çinceden tercüme edilmiş olan Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastir adlı Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastir adlı eser, hacimli bir abidarmadır. eser, hacimli bir abidarmadır.

Karahanlı Metinleri:Karahanlı Metinleri:

Eski Türkçenin Karahanlı Dönemi eserleri Eski Türkçenin Karahanlı Dönemi eserleri şunlardır: şunlardır:

Kutadgu Bilig / Yusuf Has HacipKutadgu Bilig / Yusuf Has Hacip Divanü Lugati’t-Türk / Kaşgarlı MahmutDivanü Lugati’t-Türk / Kaşgarlı Mahmut Atebetü’l Hakayık / Edip Ahmet YüknekiAtebetü’l Hakayık / Edip Ahmet Yükneki Divan-ı Hikmet / Ahmet YeseviDivan-ı Hikmet / Ahmet Yesevi

Kutadgu BiligKutadgu Bilig

Saadet veren bilgi Saadet veren bilgi anlamına gelir. 1069-anlamına gelir. 1069-1070 yılında Yusuf Has 1070 yılında Yusuf Has Hacip tarafından 6645 Hacip tarafından 6645 beyit olarak yazılan bir beyit olarak yazılan bir siyasetnâmedir. Eserde siyasetnâmedir. Eserde “adalet”, devlet”, “akıl” ve “adalet”, devlet”, “akıl” ve “kanaat”i temsil eden “kanaat”i temsil eden dört sembolik şahıs, dört sembolik şahıs, birbirleriyle konuşur; birbirleriyle konuşur; hayatı çeşitli yönleriyle hayatı çeşitli yönleriyle tahlil eder. tahlil eder.

Eserin amacı, kâmil insan yetiştirmektir. Birçok Eserin amacı, kâmil insan yetiştirmektir. Birçok güzel huy, fazilet tasvir edilir. Okumak, güzel huy, fazilet tasvir edilir. Okumak, yazmak, dil öğrenmek, şiirle hendeseyle yazmak, dil öğrenmek, şiirle hendeseyle (geometri) ilgilenmek, tıp bilmek, rüya tabir (geometri) ilgilenmek, tıp bilmek, rüya tabir etmek, avcılık, kuşçuluk, ok atmak, satranç etmek, avcılık, kuşçuluk, ok atmak, satranç oynamak vb. pek çok konuda tavsiyeler, bilgiler oynamak vb. pek çok konuda tavsiyeler, bilgiler vardır. Devlet reislerinde bulunması gereken vardır. Devlet reislerinde bulunması gereken özellikler dile getirilirken Yusuf Has Hacip ile özellikler dile getirilirken Yusuf Has Hacip ile îslâm âleminin en büyük filozoflarından Farabi îslâm âleminin en büyük filozoflarından Farabi arasında bir yakınlık olduğu görülür. arasında bir yakınlık olduğu görülür.

Yusuf, eserini doğduğu şehir olan Yusuf, eserini doğduğu şehir olan Balasagun’da yazmaya başlamış, Kaşgar’da Balasagun’da yazmaya başlamış, Kaşgar’da tamamlamış ve Tabgaç Buğra Han’a tamamlamış ve Tabgaç Buğra Han’a sunmuştur. Sonrasında da Han’ın iltifatlarına sunmuştur. Sonrasında da Han’ın iltifatlarına mazhar olmuş, sarayda “has hacip” olma mazhar olmuş, sarayda “has hacip” olma ünvanını almıştır. Yusuf Has Hacip, eserde, ünvanını almıştır. Yusuf Has Hacip, eserde, insanın hayatının anlamını çözümlemeye insanın hayatının anlamını çözümlemeye çalışmış; onun toplum ve devlet içindeki yerini, çalışmış; onun toplum ve devlet içindeki yerini, görevini belirleyen bir hayat felsefesini görevini belirleyen bir hayat felsefesini oluşturmaya gayret etmiştir. oluşturmaya gayret etmiştir.

Eserdeki dört ana kahraman Kün Togdı Eserdeki dört ana kahraman Kün Togdı (hükümdar), Ay Toldı (vezir), Ögdülmiş (hükümdar), Ay Toldı (vezir), Ögdülmiş (vezirin oğlu) ve Odgurmış (Ögdilmiş’in (vezirin oğlu) ve Odgurmış (Ögdilmiş’in arkadaşı) tır. Kün Togdı adaleti, Ay Toldı arkadaşı) tır. Kün Togdı adaleti, Ay Toldı mutluluğu, Ögdülmiş aklı, Odgurmış mutluluğu, Ögdülmiş aklı, Odgurmış akıbeti temsil eder. akıbeti temsil eder.

Kutadgu Bilig’denKutadgu Bilig’den

Yorıglı bulıt teg yigitlikni ıdtımYorıglı bulıt teg yigitlikni ıdtım Tüpi yil kiçer teg tiriglig tükettimTüpi yil kiçer teg tiriglig tükettim (Yütüyen bulut gibi gençliğimi geçirdim. (Yütüyen bulut gibi gençliğimi geçirdim.

Tipi yel geçer gibi gençliğimi tükettim.)Tipi yel geçer gibi gençliğimi tükettim.) İsizim yigitlik isizim yigitlikİsizim yigitlik isizim yigitlik Tuta bilemedim men sini terk kaçıttımTuta bilemedim men sini terk kaçıttım (Yazık gençliğime, yazık gençliğime.(Yazık gençliğime, yazık gençliğime. Tutabilemedim ben seni, tez kaçırdım.)Tutabilemedim ben seni, tez kaçırdım.)

Divanü Lügati’t-Türk:Divanü Lügati’t-Türk:

Türk Dilleri’nin Divanı Türk Dilleri’nin Divanı anlamına gelir. Kaşgarlı anlamına gelir. Kaşgarlı Mahmut’un Araplara Mahmut’un Araplara Türkçe öğretmek ve Türk Türkçe öğretmek ve Türk Dili’nin üstün bir dil Dili’nin üstün bir dil olduğunu göstermek olduğunu göstermek gayesiyle 1072’de gayesiyle 1072’de kaleme aldığı, halife kaleme aldığı, halife Muhammed el Muktedi bi Muhammed el Muktedi bi Emrillah’a sunulan Emrillah’a sunulan ansiklopedik bir ansiklopedik bir sözlüktürsözlüktür..

Madde başı Türkçe olan Madde başı Türkçe olan sözlerin, Arapça sözlerin, Arapça karşılıkları verilmiş ve o karşılıkları verilmiş ve o kelimenin içerisinde kelimenin içerisinde bulunduğu bir örnekle bulunduğu bir örnekle açıklanmıştır. açıklanmıştır. Açıklamalar sırasında Açıklamalar sırasında atasözlerinden, şiirlerdenatasözlerinden, şiirlerden örnekler veren yazar, örnekler veren yazar, Türk toplum hayatından Türk toplum hayatından pek çok sahneye şahit pek çok sahneye şahit olmamızı sağlamıştırolmamızı sağlamıştır

Eser, eski Türk kültür ve medeniyetinin eşsiz Eser, eski Türk kültür ve medeniyetinin eşsiz bir kaynağıdır. O günkü Türklerin gelenek ve bir kaynağıdır. O günkü Türklerin gelenek ve görenekleri, konuştukları ağız özellikleriyle görenekleri, konuştukları ağız özellikleriyle birlikte aktarılmıştır. İçinde 300’e yakın birlikte aktarılmıştır. İçinde 300’e yakın atasözünün, 240 kadar şiir parçasının olduğu atasözünün, 240 kadar şiir parçasının olduğu eserde Türk Dili’nin yapısı, kuralları ayrıntılı ve eserde Türk Dili’nin yapısı, kuralları ayrıntılı ve karşılaştırmalı olarak anlatılmıştır. 638 sayfa karşılaştırmalı olarak anlatılmıştır. 638 sayfa 319 yapraktan oluşan eser 1074’tamamlanmış, 319 yapraktan oluşan eser 1074’tamamlanmış, 192 yıl sonra 1266’da İran’dan Şam’a yerleşen 192 yıl sonra 1266’da İran’dan Şam’a yerleşen Şamlı Mehmet tarafından istinsah edilmiştir. Şamlı Mehmet tarafından istinsah edilmiştir.

Eski Türk ve Arap âlimlerince Eski Türk ve Arap âlimlerince bilinen kitap, ancak 20. yüzyılın bilinen kitap, ancak 20. yüzyılın başlarında Ali Emirî tarafından başlarında Ali Emirî tarafından büyük bir rastlantı sonucu büyük bir rastlantı sonucu bulunmuştur.bulunmuştur. Eski Maliye Eski Maliye Nazırlarından Nafiz Bey’in Nazırlarından Nafiz Bey’in akrabası yaşlı bir hanım, eseri, akrabası yaşlı bir hanım, eseri, Sahaflar Çarşısı’nda satılması Sahaflar Çarşısı’nda satılması için Burhan Bey’in sahaf için Burhan Bey’in sahaf dükkânına bırakmıştır. Ali Emirî dükkânına bırakmıştır. Ali Emirî Efendi, Burhan Bey’e 30 altın Efendi, Burhan Bey’e 30 altın vererek paha biçilmez bu eseri vererek paha biçilmez bu eseri koruma altına almıştır. Önceleri koruma altına almıştır. Önceleri kitabı herkesten kıskanan Ali kitabı herkesten kıskanan Ali Emirî, Sadrazam Talat Paşa’nın Emirî, Sadrazam Talat Paşa’nın araya girmesiyle üzerinde araya girmesiyle üzerinde çalışılmasına rıza göstermiştir. çalışılmasına rıza göstermiştir.

Divan-ı HikmetDivan-ı Hikmet: :

Hoca Ahmet Yesevi’nin Hoca Ahmet Yesevi’nin şiirlerini topladığı eserdir. şiirlerini topladığı eserdir. Eser, öğretici yönü ağır basan Eser, öğretici yönü ağır basan manzumeler ile İslâm’ın daha manzumeler ile İslâm’ın daha iyi tanınmasına hizmet etmiş; iyi tanınmasına hizmet etmiş; o dönemde birleştirici bir rol o dönemde birleştirici bir rol üstlenmiştir. Türk dünyasının üstlenmiştir. Türk dünyasının manevî hayatında çok önemli manevî hayatında çok önemli bir yeri olan mutasavvıf Hoca bir yeri olan mutasavvıf Hoca Ahmet Yesevi, kendi adıyla Ahmet Yesevi, kendi adıyla anılan Yeseviyye tarikatının anılan Yeseviyye tarikatının da esaslarını belirlemiştir. O, da esaslarını belirlemiştir. O, “hikmet” adı verilen şiirleriyle, “hikmet” adı verilen şiirleriyle, sade bir dille, halka İslâm sade bir dille, halka İslâm esaslarını öğretmeye esaslarını öğretmeye çalışmıştır. çalışmıştır.

ORTA TÜRKÇE DÖNEMİ ORTA TÜRKÇE DÖNEMİ (13-15. yy)(13-15. yy)

Orta Türkçe; Eski Türkçe ile Yeni Türkçeyi Orta Türkçe; Eski Türkçe ile Yeni Türkçeyi birbirine bağlayan bir geçiş dönemidir. 12. birbirine bağlayan bir geçiş dönemidir. 12. yüzyıldan itibaren Orta-Asya Türk dünyasında yüzyıldan itibaren Orta-Asya Türk dünyasında bazı kaynaşmalar, ayrışmalar yaşanmaya bazı kaynaşmalar, ayrışmalar yaşanmaya başlar. Bu değişme ve gelişmeler ise yeni yazı başlar. Bu değişme ve gelişmeler ise yeni yazı dillerinin oluşmasını sağlar. Harezm bölgesi, dillerinin oluşmasını sağlar. Harezm bölgesi, Karahanlı Türkçesiyle Harezm Türkçesini Karahanlı Türkçesiyle Harezm Türkçesini birbirine bağlayan ve 12. yüzyıldan sonra birbirine bağlayan ve 12. yüzyıldan sonra oluşmaya başlayacak üç ayrı yazı diline oluşmaya başlayacak üç ayrı yazı diline beşiklik eden bir bölgedir. beşiklik eden bir bölgedir.

Bölgenin kuzeyinde bulunan Altınordu-Bölgenin kuzeyinde bulunan Altınordu-Kıpçak sahasında Kıpçak Türkçesi Kıpçak sahasında Kıpçak Türkçesi oluşurken, Eski Türkçenin yeni şartlar oluşurken, Eski Türkçenin yeni şartlar altındaki bir devamı olan Çağatayca’nın altındaki bir devamı olan Çağatayca’nın da varlığı yine bu bölgede kendini da varlığı yine bu bölgede kendini gösterir. Ayrıca Horasan ve İran’dan gösterir. Ayrıca Horasan ve İran’dan batıya doğru yol alacak Oğuzların batıya doğru yol alacak Oğuzların konuştukları Türkçenin filizlendiği yer de konuştukları Türkçenin filizlendiği yer de Harezm’dir. Harezm’dir.

12. yüzyıla kadar tek bir kol halinde 12. yüzyıla kadar tek bir kol halinde gelişen Türk yazı dili, bu yüzyıldan sonra, gelişen Türk yazı dili, bu yüzyıldan sonra, Kıpçak, Çağatay ve Oğuz Türkçeleri Kıpçak, Çağatay ve Oğuz Türkçeleri şeklinde yeni dallanmalara sahne şeklinde yeni dallanmalara sahne olmuştur. Harezm Türkçesi, bu yazı olmuştur. Harezm Türkçesi, bu yazı dillerindeki farklılaşmalara olanak dillerindeki farklılaşmalara olanak sağlayan bir zemin oluşturmuş; Eski sağlayan bir zemin oluşturmuş; Eski Türkçe ile Yeni Türk dili kolları arasında Türkçe ile Yeni Türk dili kolları arasında bir geçiş özelliği taşımıştır.bir geçiş özelliği taşımıştır.

Harezm Türkçesinin dil Harezm Türkçesinin dil yadigârları:yadigârları:

Kısasü’l - EnbiyâKısasü’l - Enbiyâ Mukaddimetü’l - EdebMukaddimetü’l - Edeb Muînü’l – MüridMuînü’l – Mürid MuhabbetnâmeMuhabbetnâme Nehcü’l-FeradisNehcü’l-Feradis Hüsrev ü ŞirinHüsrev ü Şirin

Kıpçak Türkçesinin dil Kıpçak Türkçesinin dil yadigârları yadigârları

Kodeks Kumanikus (Codex CumanicusKodeks Kumanikus (Codex Cumanicus Tercümanü Türkî ve ArabîTercümanü Türkî ve Arabî Kitâbü’l-İdrâk li Lisânü’l-EtrâkKitâbü’l-İdrâk li Lisânü’l-Etrâk Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-TürkiyyeEt-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye El-Kavaninü’l-Külliye li Zabti’l-Lûgati’t-TürkiyyeEl-Kavaninü’l-Külliye li Zabti’l-Lûgati’t-Türkiyye Bulgatü’l-Müştâk fi Lûgati’t-Türk ve’l-KıfçakBulgatü’l-Müştâk fi Lûgati’t-Türk ve’l-Kıfçak Gülistan TercümesiGülistan Tercümesi

Kodeks Kumanikus Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus(Codex Cumanicus

İtalyan tüccarlar ve İtalyan tüccarlar ve Alman rahipler Alman rahipler tarafından derlendiği tarafından derlendiği tahmin edilen, tahmin edilen, Hristiyanlığa ait ilâhileri, Hristiyanlığa ait ilâhileri, bilmeceleri Türkçe, bilmeceleri Türkçe, Almanca, Lâtince ve Almanca, Lâtince ve Farsça sözlük parçalarını Farsça sözlük parçalarını içine alan bir eserdir. içine alan bir eserdir. 1303 tarihli eserin, Türk 1303 tarihli eserin, Türk dili tarihi için önemi dili tarihi için önemi büyüktür. büyüktür.

Kıtabın ilk 110 sayfası Kıtabın ilk 110 sayfası İtalyanlarİtalyanlar, sonraki 52 , sonraki 52 sayfası ise sayfası ise AlmanlarAlmanlar tarafından yazılmıştır. tarafından yazılmıştır. Kitabın en önemli özelliği Latin-Gotik harfleriyle Kitabın en önemli özelliği Latin-Gotik harfleriyle yazılmasıdır. Ticaretle ve günlük yaşamla ilgili yazılmasıdır. Ticaretle ve günlük yaşamla ilgili 2500 Türkçe sözcük içeren sözlükte ayrıca 2500 Türkçe sözcük içeren sözlükte ayrıca İncil’den çeviriler, bazı Katolik ilahilerinin İncil’den çeviriler, bazı Katolik ilahilerinin çevirileri, Kıpçakça dil bilgisi kuralları ve 47 çevirileri, Kıpçakça dil bilgisi kuralları ve 47 atasözü bulunmaktadır. Kitap Kıpçakları atasözü bulunmaktadır. Kitap Kıpçakları Hıristiyanlaştırmak amacıyla yazılmıştır. Hıristiyanlaştırmak amacıyla yazılmıştır.

YENİ TÜRKÇE DÖNEMİ YENİ TÜRKÇE DÖNEMİ (15-20. yy)(15-20. yy)

Bu dönemde bir yanda Harezm Türkçesi ve onun Bu dönemde bir yanda Harezm Türkçesi ve onun devamı niteliğindeki kolları (Kıpçak, Çağatay=Kuzey-devamı niteliğindeki kolları (Kıpçak, Çağatay=Kuzey-Doğu Türkçesi) gelişmesini sürdürürken diğer tarafta Doğu Türkçesi) gelişmesini sürdürürken diğer tarafta Anadolu’da Oğuzların oluşturduğu Batı Türkçesi diye Anadolu’da Oğuzların oluşturduğu Batı Türkçesi diye adlandırılan yeni bir yazı dili gelişme göstermiştir. adlandırılan yeni bir yazı dili gelişme göstermiştir. Hazar ve Karadeniz’in kuzeyinden Anadolu’ya ve Hazar ve Karadeniz’in kuzeyinden Anadolu’ya ve Avrupa içlerine kadar uzanan göçler; 15. yüzyıla kadar Avrupa içlerine kadar uzanan göçler; 15. yüzyıla kadar sürmüştür. Bu göçler neticesinde de siyasî, sosyal sürmüştür. Bu göçler neticesinde de siyasî, sosyal birtakım gelişmeler ile birlikte dilde dallanmalar, birtakım gelişmeler ile birlikte dilde dallanmalar, şubeleşmeler ortaya çıkmıştır. 15. yüzyılda Kuzey-şubeleşmeler ortaya çıkmıştır. 15. yüzyılda Kuzey-Doğu Türkçesi; Kuzey Türkçesi ve Doğu Türkçesi Doğu Türkçesi; Kuzey Türkçesi ve Doğu Türkçesi olarak iki kolda yazılı ürünler verirken batıda da Batı olarak iki kolda yazılı ürünler verirken batıda da Batı Türkçesi, yeni bir yazı dili olarak varlığını sürdürmüştür. Türkçesi, yeni bir yazı dili olarak varlığını sürdürmüştür.

Kuzey TürkçesiKuzey Türkçesi

Kıpçak Türkçesi olarak da adlandırılır. Kıpçak Türkçesi olarak da adlandırılır. Doğu Türkçesinin yazı dilinden çok da Doğu Türkçesinin yazı dilinden çok da farklı değildir. Özellikle 18. ve 19. farklı değildir. Özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda gelişme göstermiştir. yüzyıllarda gelişme göstermiştir. Bugünkü Kazak, Kırgız, Tatar, Başkurt, Bugünkü Kazak, Kırgız, Tatar, Başkurt, Nogay, Kumuk, Karaçay-Balkar Nogay, Kumuk, Karaçay-Balkar Türklerinin dilleri bu grupta yer alır. Türklerinin dilleri bu grupta yer alır.

Doğu TürkçesiDoğu Türkçesi

Harezm Kıpçak Türkçesinin devamıdır. Harezm Kıpçak Türkçesinin devamıdır. Çağatayca olarak da adlandırırlır. Bu yazı Çağatayca olarak da adlandırırlır. Bu yazı dilinin ustaları arasında Lütfi, Sekkaki, Ali dilinin ustaları arasında Lütfi, Sekkaki, Ali Şir Nevai, Hüseyin Baykara, Babur, Şir Nevai, Hüseyin Baykara, Babur, Ebulgazi Bahadır Han gibi şair ve Ebulgazi Bahadır Han gibi şair ve yazarlar vardır. yazarlar vardır.

Çağataycanın klasik bir yazı dili Çağataycanın klasik bir yazı dili olarak kimlik kazanmasında Ali Şir olarak kimlik kazanmasında Ali Şir Nevai'nin önemi çok büyüktür. Nevai'nin önemi çok büyüktür.

Nevai’nin çağında, Timurlular devletinde Nevai’nin çağında, Timurlular devletinde Türkçe yazan sanatçılar azdır. Nevai, Türkçeyi Türkçe yazan sanatçılar azdır. Nevai, Türkçeyi edebî dil olarak kullanmayan, onun yerine edebî dil olarak kullanmayan, onun yerine Farsça’yı seçen çağdaşlarına çatar. Bu Farsça’yı seçen çağdaşlarına çatar. Bu görüşlerini Muhakemetü’l-Lugateyn adlı görüşlerini Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserinde dile getirir. Farsça'nın resmi dil eserinde dile getirir. Farsça'nın resmi dil olduğu, Türk aydınlarının bu dille eserler olduğu, Türk aydınlarının bu dille eserler vermeyi tercih ettiği bir dönemde o, vermeyi tercih ettiği bir dönemde o, Çağatayca'nın Farsçadan üstün bir dil Çağatayca'nın Farsçadan üstün bir dil olduğunu savunmuştır. olduğunu savunmuştır.

Bugünkü Hindistan, Bugünkü Hindistan, Afganistan ve Pakistan Afganistan ve Pakistan toprakları üzerinde 16. toprakları üzerinde 16. yüzyılda büyük bir yüzyılda büyük bir imparatorluk kuran Babur imparatorluk kuran Babur Şah, aynı zamanda Çağatay Şah, aynı zamanda Çağatay Türkçesinin nesir ve nazım Türkçesinin nesir ve nazım vadisinde çok değerli eserler vadisinde çok değerli eserler veren bir sanatçısıdır. O, veren bir sanatçısıdır. O, dünya hatırat edebiyatının en dünya hatırat edebiyatının en değerli eserlerinden biri olan değerli eserlerinden biri olan “Vekayi “adlı eserin sahibidir. “Vekayi “adlı eserin sahibidir.

Ayrıca 17. yüzyılda Ebü’l-Gazi Bahadır Ayrıca 17. yüzyılda Ebü’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türkî ve Şecere-i Han’ın Şecere-i Türkî ve Şecere-i Terâkime adlı eserleri Çağatay Terâkime adlı eserleri Çağatay Türkçesi’nin önemli eserlerindendir.Türkçesi’nin önemli eserlerindendir.

Doğu Türkçesi (Çağatayca) Doğu Türkçesi (Çağatayca) günümüzde Yeni Özbekçe ve Yeni Uygur günümüzde Yeni Özbekçe ve Yeni Uygur Türkçesi’yle varlığını devam ettirmektedir Türkçesi’yle varlığını devam ettirmektedir

Batı TürkçesiBatı Türkçesi

Oğuzca diye de adlandırılmaktadır. Anadolu, Rumeli, Oğuzca diye de adlandırılmaktadır. Anadolu, Rumeli, Irak, Kuzey ve Güney Azerbaycan ile Suriye’de Irak, Kuzey ve Güney Azerbaycan ile Suriye’de konuşulan Türkçe Batı Türkçesidir. Bugünkü yazı konuşulan Türkçe Batı Türkçesidir. Bugünkü yazı dillerinden Gagavuz Türkçesi, Türkmen Türkçesi, dillerinden Gagavuz Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Batı Türkçesi Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Batı Türkçesi grubunda yer almaktadır. Bu yazı dili diğer yazı grubunda yer almaktadır. Bu yazı dili diğer yazı dilleriyle karşılaştırıldığında (Kuzey Türkçesi ve Doğu dilleriyle karşılaştırıldığında (Kuzey Türkçesi ve Doğu Türkçesi ile) en çok gelişme gösteren, en verimli olan Türkçesi ile) en çok gelişme gösteren, en verimli olan yazı dili olma özelliğine sahiptir. Doğu Oğuzcası ve Batı yazı dili olma özelliğine sahiptir. Doğu Oğuzcası ve Batı Oğuzcası diye ikiye ayrılır. Batı Oğuzcası, Türkiye Oğuzcası diye ikiye ayrılır. Batı Oğuzcası, Türkiye Türkçesi’nin içinde olduğu koldur. Türkçesi’nin içinde olduğu koldur.

Anadolu’da gelişen yazı dili 3 evrede Anadolu’da gelişen yazı dili 3 evrede incelenir:incelenir:

Eski Anadolu Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi Osmanlı Türkçesi Türkiye TürkçesiTürkiye Türkçesi

Eski Anadolu Türkçesi: Eski Anadolu Türkçesi:

13 ile 15. yüzyıllar arasında Anadolu ve 13 ile 15. yüzyıllar arasında Anadolu ve Rumeli’de konuşulan Batı Türkçesi’nin ilk Rumeli’de konuşulan Batı Türkçesi’nin ilk dönemidir. Gramer şekilleri kısmen Eski dönemidir. Gramer şekilleri kısmen Eski Türkçe’ye bağlı olmakla birlikte yeni gramer Türkçe’ye bağlı olmakla birlikte yeni gramer şekillerini de bünyesinde barındırır. Anadolu’da şekillerini de bünyesinde barındırır. Anadolu’da yaşanan siyasal, sosyal gelişmelere bağlı yaşanan siyasal, sosyal gelişmelere bağlı olarak kendi içinde 3 evrede toplanır: Selçuklu olarak kendi içinde 3 evrede toplanır: Selçuklu Dönemi Türkçesi, Beylikler Dönemi Türkçesi ve Dönemi Türkçesi, Beylikler Dönemi Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi’ne Geçiş Dönemi. Osmanlı Türkçesi’ne Geçiş Dönemi.

Anadolu Selçukuları döneminde Arapça Anadolu Selçukuları döneminde Arapça bilim dili, Farsça ise resmî dil olduğundan bilim dili, Farsça ise resmî dil olduğundan dinî içerikli ve halka seslenen eserler de dinî içerikli ve halka seslenen eserler de Türkçeyle oluşturulmuştur. Anadolu Türkçeyle oluşturulmuştur. Anadolu Beylikleri döneminde Türkçeye önem Beylikleri döneminde Türkçeye önem verme artmış; dil ve edebiyat açısından verme artmış; dil ve edebiyat açısından çok verimli bir dönem yaşanmıştır. çok verimli bir dönem yaşanmıştır.

Eski Anadolu Eski Anadolu Türkçesi’nin özelliklerini Türkçesi’nin özelliklerini en iyi yansıtan eser, en iyi yansıtan eser, Dede Korkut Dede Korkut Hikâyeleri’dir. Göçebe Hikâyeleri’dir. Göçebe yaşamdan yerleşik yaşamdan yerleşik yaşama geçen Türklerin, yaşama geçen Türklerin, nazım-nesir karışık nazım-nesir karışık oluşturdukları 12 oluşturdukları 12 hikâyeden oluşan hikâyeden oluşan eseridir. Bu hikâyeler eseridir. Bu hikâyeler Oğuzların serüvenlerini Oğuzların serüvenlerini kapsar. kapsar.

Coğrafya Doğu Anadolu’dur, 14. Coğrafya Doğu Anadolu’dur, 14. yüzyıldaki tarihî olayların 15. yüzyılda yüzyıldaki tarihî olayların 15. yüzyılda yazıya geçirilmiş şeklidir. Akkoyunlu ve yazıya geçirilmiş şeklidir. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerin Ermenilerle, Karakoyunlu Türkmenlerin Ermenilerle, Gürcülerle, Trabzon Rumları ile Gürcülerle, Trabzon Rumları ile mücadeleleri anlatılır. Hikâye ile aynı adı mücadeleleri anlatılır. Hikâye ile aynı adı taşıyan usta bir sanatçı tarafından yazıya taşıyan usta bir sanatçı tarafından yazıya geçirilmiş olmalıdır. geçirilmiş olmalıdır.

“ “ Dede Korkut, hikâyelerinde veli bir kişi olarak Dede Korkut, hikâyelerinde veli bir kişi olarak ortaya çıkar. Oğuzlar önemli meseleleri ona ortaya çıkar. Oğuzlar önemli meseleleri ona danışırlar. danışırlar. KerametKeramet sahibi olduğuna inanılır. sahibi olduğuna inanılır. Gelecekten haberler verdiği söylenir. Ozan ve Gelecekten haberler verdiği söylenir. Ozan ve kamdır. kamdır. OğuznameOğuzname’de, Dede Korkut’un 295 yıl ’de, Dede Korkut’un 295 yıl yaşadığı ve peygamber yaşadığı ve peygamber MuhammedMuhammed’e ’e elçielçi olarak gönderildiği anlatılmaktadır. olarak gönderildiği anlatılmaktadır. Oğuz HanOğuz Han’a ’a vezirlikvezirlik yapmış olduğu da bilinir. yapmış olduğu da bilinir. KopuzKopuz çalıp, çalıp, hikmetli sözler söyler. Kopuzuna da kendine hikmetli sözler söyler. Kopuzuna da kendine duyulduğu gibi saygı duyulur.”duyulduğu gibi saygı duyulur.”

Sultan Veled’in Türkçe şiirleri, Yunus Emre, Sultan Veled’in Türkçe şiirleri, Yunus Emre, Kadı Burhaneddin, Nesimî, Şeyhî, Eşrefoğlu Kadı Burhaneddin, Nesimî, Şeyhî, Eşrefoğlu Rumî, Ahmedî, Kaygusuz Abdal, Ahmed-i Dâî, Rumî, Ahmedî, Kaygusuz Abdal, Ahmed-i Dâî, Ahmet Paşa, Avnî (Fatih Sultan Mehmet), Ahmet Paşa, Avnî (Fatih Sultan Mehmet), Necatî ve Cem Sultan divanları; Ahmet Fakih’in Necatî ve Cem Sultan divanları; Ahmet Fakih’in Çarhnâme, Şayyad Hamza’nın Yusuf ve Çarhnâme, Şayyad Hamza’nın Yusuf ve Zeliha, Hoca Mes’ud’un Süheyl ü Nevbahar, Zeliha, Hoca Mes’ud’un Süheyl ü Nevbahar, Şeyhoğlu Mustafa’nın Hurşid ü Şirin, Ahmed-i Şeyhoğlu Mustafa’nın Hurşid ü Şirin, Ahmed-i Dâî’nin Çengnâme adlı mesnevileri; Dâî’nin Çengnâme adlı mesnevileri;

; Âşık Paşa’nın Garipnâme, Erzurumlu Darîr’in ; Âşık Paşa’nın Garipnâme, Erzurumlu Darîr’in Siyer-i Nebî, Ahmedî’nin İskendernâme, Siyer-i Nebî, Ahmedî’nin İskendernâme, Şeyhoğlu Mustafa’nın Kâbusnâme ve Şeyhoğlu Mustafa’nın Kâbusnâme ve Marzubânnâme, Şeyhî’nin Harnâme, Marzubânnâme, Şeyhî’nin Harnâme, Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye, Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye, Mercimek Ahmed’in Kabusnâme, Sinan Mercimek Ahmed’in Kabusnâme, Sinan Paşa’nın Tazarruat adlı eserleri ve Oruç Bey’in, Paşa’nın Tazarruat adlı eserleri ve Oruç Bey’in, Aşıkpaşazâde’nin Osmanlı tarihleri hep Eski Aşıkpaşazâde’nin Osmanlı tarihleri hep Eski Anadolu Türkçesi ile verilmiştir. Anadolu Türkçesi ile verilmiştir.

Osmanlıca: Osmanlıca:

15 ile 20. yüzyıllar arasındaki Türkçedir. En 15 ile 20. yüzyıllar arasındaki Türkçedir. En belirgin özelliği Arapça Farsça kelimelerin belirgin özelliği Arapça Farsça kelimelerin terkiplerin çokluğudur. Konuşma dili ile yazı dili terkiplerin çokluğudur. Konuşma dili ile yazı dili arsındaki fark giderek artmış; bir tarafta arsındaki fark giderek artmış; bir tarafta konuşulan ama yazılmayan diğer tarafta da konuşulan ama yazılmayan diğer tarafta da yazılan fakat konuşulmayan bir dil ortaya yazılan fakat konuşulmayan bir dil ortaya çıkmıştır. Dilde çıkan bu ikilik; 17. yüzyıla kadar çıkmıştır. Dilde çıkan bu ikilik; 17. yüzyıla kadar giderek artmış bu yüzyıldan sonra da giderek artmış bu yüzyıldan sonra da mahallileşme hareketiyle çözülme yoluna mahallileşme hareketiyle çözülme yoluna girmiştir girmiştir

Umumiyetle bu ağır dil Türkiye Umumiyetle bu ağır dil Türkiye Türkçesi’ne kadar varlğını sürdürmüş; Türkçesi’ne kadar varlğını sürdürmüş; Batı Türkçesi’nin bu üçüncü evresinden Batı Türkçesi’nin bu üçüncü evresinden sonra Türkiye Türkçesi’nde sadeleştirme sonra Türkiye Türkçesi’nde sadeleştirme çabaları, sonuçlarını vermeye çabaları, sonuçlarını vermeye başlamıştır.başlamıştır.

Osmanlıca Dönemi, Yeni Lisan hareketinin bir Osmanlıca Dönemi, Yeni Lisan hareketinin bir sonucu olan Millî Edebiyat döneminin sonucu olan Millî Edebiyat döneminin başlaması ile sona erer. Bu dönemde Arap ve başlaması ile sona erer. Bu dönemde Arap ve Fars dillerinin baskısı, Türkçenin ikinci plana Fars dillerinin baskısı, Türkçenin ikinci plana düşmesine sebep olmuş; karma ve klasik bir düşmesine sebep olmuş; karma ve klasik bir yazı dilinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. yazı dilinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Süslü, ağır ve ağdalı bir dil durumuna gelen Süslü, ağır ve ağdalı bir dil durumuna gelen Osmanlı Türkçesi; yabancı kurallarla, isim ve Osmanlı Türkçesi; yabancı kurallarla, isim ve sıfat tamlamalarıyla, Arapça ve Farsça gramer sıfat tamlamalarıyla, Arapça ve Farsça gramer şekilleriyle yüklenmiştir. şekilleriyle yüklenmiştir.

. Bu yabancı unsurların oranı pek tabiî ki . Bu yabancı unsurların oranı pek tabiî ki yüzyıllar içerisinde ve her yazar arasında aynı yüzyıllar içerisinde ve her yazar arasında aynı olmamıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda ağırlaşmış, olmamıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda ağırlaşmış, 19. yüzyılda ise Tanzimat hareketi ile tekrar 19. yüzyılda ise Tanzimat hareketi ile tekrar sadeleşme yoluna girmiştir. Halk zevkine hitap sadeleşme yoluna girmiştir. Halk zevkine hitap eden dinî, tarihî, edebî eserler de “halk eden dinî, tarihî, edebî eserler de “halk edebiyatı” çerçevesi içinde verilmeye devam edebiyatı” çerçevesi içinde verilmeye devam etmiştir. Böylece, Divan edebiyatı ile halk ve etmiştir. Böylece, Divan edebiyatı ile halk ve tekke edebiyatı ürünleri arasında dil ve zevk tekke edebiyatı ürünleri arasında dil ve zevk bakımından farklılıklar oluşmuştur.bakımından farklılıklar oluşmuştur.

Osmanlı Türkçesiyle eser vermiş yüzlerce şair Osmanlı Türkçesiyle eser vermiş yüzlerce şair ve yazar vardır. Nazım vadisinde gazel, kaside, ve yazar vardır. Nazım vadisinde gazel, kaside, mesnevi, rubai, muhammes, müseddes, hiciv, mesnevi, rubai, muhammes, müseddes, hiciv, hezel, muamma, şarkı vb. türlerde pek çok hezel, muamma, şarkı vb. türlerde pek çok eser verilmiştir. Osmanlıca eserler veren eser verilmiştir. Osmanlıca eserler veren başlıca yazar ve şairler şunlardır: Zatî, Hayalî, başlıca yazar ve şairler şunlardır: Zatî, Hayalî, Fuzulî, Bakî, Pir Sultan Abdal, Köroğlu, Âşık Fuzulî, Bakî, Pir Sultan Abdal, Köroğlu, Âşık Ömer, Şeyhülislam Yahya, Nefî, Nabî, Nailî, Ömer, Şeyhülislam Yahya, Nefî, Nabî, Nailî, Evliya Çelebi, Nedim, Şeyh Galip, Koca Ragıp Evliya Çelebi, Nedim, Şeyh Galip, Koca Ragıp Paşa, Gevherî, Bayburtku Zihni, Dadaloğlu… Paşa, Gevherî, Bayburtku Zihni, Dadaloğlu…

Tanzimat Dönemi’nde (1839-1896) Tanzimat Dönemi’nde (1839-1896) Osmanlı yazı dilinin sadeleştirilmesi Osmanlı yazı dilinin sadeleştirilmesi gereği üzerinde durulmuş, bir “halka iniş” gereği üzerinde durulmuş, bir “halka iniş” hareketi gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. hareketi gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Ahmet Mithat Efendi, Şinasi, Muallim Ahmet Mithat Efendi, Şinasi, Muallim Naci, Ahmet Cevdet Paşa, sade bir dille Naci, Ahmet Cevdet Paşa, sade bir dille eserler verirken; Ziya Paşa ve Abdülhak eserler verirken; Ziya Paşa ve Abdülhak Hamit süslü ve sanatlı üslûbu terk Hamit süslü ve sanatlı üslûbu terk edememiştir. edememiştir.

Servet-i Fünûn yazarları ise dili iyiden iyiye Servet-i Fünûn yazarları ise dili iyiden iyiye ağırlaştırmış, “anlaşılmaz” bir dil ortaya çıkmıştır. Tevfik ağırlaştırmış, “anlaşılmaz” bir dil ortaya çıkmıştır. Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Ahmet Haşim ve Halit Ziya Fikret, Cenap Şahabettin, Ahmet Haşim ve Halit Ziya Uşaklıgil gibi yazar ve şairler, bu ağır ve sanatlı dili Uşaklıgil gibi yazar ve şairler, bu ağır ve sanatlı dili kullanmayı tercih etmiş; Hüseyin Cahit, Ahmet Mithat kullanmayı tercih etmiş; Hüseyin Cahit, Ahmet Mithat gibi yazarlar ise daha sade bir dil kullanmışlardır. gibi yazarlar ise daha sade bir dil kullanmışlardır. Tasfiyeciler diye adlandırılan Fuat Köseraif, Tasfiyeciler diye adlandırılan Fuat Köseraif, Tepedelenli Zade Kâmil, Mehmet Celâl, Necip Asım Tepedelenli Zade Kâmil, Mehmet Celâl, Necip Asım gibi yazarlar, dili yabancı unsurlardan arındırma gibi yazarlar, dili yabancı unsurlardan arındırma hususunda direnseler de Osmanlıca; ağır ve sade bir hususunda direnseler de Osmanlıca; ağır ve sade bir dil olma adına sürekli dalgalanmalar yaşamış, Millî dil olma adına sürekli dalgalanmalar yaşamış, Millî Edebiyat dönemine kadar varlığını sürdürmüştür. Edebiyat dönemine kadar varlığını sürdürmüştür.

Türkiye Türkçesi Türkiye Türkçesi

20. yüzyıl Türkiye’sinin resmî dili olan Türk yazı 20. yüzyıl Türkiye’sinin resmî dili olan Türk yazı dili Türkiye Türkçesidir. Suriye, Irak, Kıbrıs, dili Türkiye Türkçesidir. Suriye, Irak, Kıbrıs, Trakya, Bulgaristan ve Yugoslavya’da ve Trakya, Bulgaristan ve Yugoslavya’da ve dünyanın çeşitli bölgelerine göç etmiş Türkler dünyanın çeşitli bölgelerine göç etmiş Türkler arasında bu yazı dili kullanılmaktadır. Konuşma arasında bu yazı dili kullanılmaktadır. Konuşma dilini yazı diline yaklaştırma çabasının, yani dilini yazı diline yaklaştırma çabasının, yani “Yeni Lisan” hareketinin bir sonucu olarak, “Yeni Lisan” hareketinin bir sonucu olarak, Türkiye Türkçesi’nin ilk tohumları atılmıştır. Türkiye Türkçesi’nin ilk tohumları atılmıştır. Ömer Seyfettin, Ziya Gökâlp, Ali Canip Yöntem Ömer Seyfettin, Ziya Gökâlp, Ali Canip Yöntem öncülüğünde 1911’de Selanik’te çıkmaya öncülüğünde 1911’de Selanik’te çıkmaya başlayan Genç Kalemler dergisi, Millî bir başlayan Genç Kalemler dergisi, Millî bir edebiyatın doğmasını sağlamıştır. edebiyatın doğmasını sağlamıştır.

Ardından da İstanbul Türkçesi’ne Ardından da İstanbul Türkçesi’ne dayanan millî bir yazı dili oluşturulmuştur. dayanan millî bir yazı dili oluşturulmuştur. Hecenin beş şairi Halit Fahri Ozansoy, Hecenin beş şairi Halit Fahri Ozansoy, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Orhan Seyfi Orhon ve Faruk Nafiz Orhan Seyfi Orhon ve Faruk Nafiz Çamlıbel, şiirlerinde Türkçenin en güzel, Çamlıbel, şiirlerinde Türkçenin en güzel, en sade örneklerini vermiştir. en sade örneklerini vermiştir.

Yeni Lisan hareketinden sonra Yeni Lisan hareketinden sonra Türkçeleşme yolundaki ikinci büyük adım Türkçeleşme yolundaki ikinci büyük adım “Dil Devrimi” olmuştur. 1928’de Latin “Dil Devrimi” olmuştur. 1928’de Latin alfabesinin kabul edilmesi, 1932’de alfabesinin kabul edilmesi, 1932’de Atatürk eliyle Dil Devrimi’nin başlatılması, Atatürk eliyle Dil Devrimi’nin başlatılması, Türkiye Türkçesini yeni bir noktaya Türkiye Türkçesini yeni bir noktaya taşımıştır. Dil Devrimi, tarihî ve sosyal taşımıştır. Dil Devrimi, tarihî ve sosyal ihtiyaçların gerekli kıldığı, bilinçli bir ihtiyaçların gerekli kıldığı, bilinçli bir devlet icraatıdır. devlet icraatıdır.

TÜRKÇENİN YAYILMA TÜRKÇENİN YAYILMA ALANLARI VE BUGÜNKÜ ALANLARI VE BUGÜNKÜ DURUMUDURUMU

Türk Dili bugün yedi bağımsız Türk Türk Dili bugün yedi bağımsız Türk Cumhuriyeti’nde (Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde (Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Kazakistan, Cumhuriyeti, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan) devlet Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan) devlet dili olarak kullanılmaktadır. dili olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca Türkçenin konuşulduğu özerk Ayrıca Türkçenin konuşulduğu özerk cumhuriyetler de vardır: Tatar, Başkurt, Çuvaş cumhuriyetler de vardır: Tatar, Başkurt, Çuvaş Türklerinin bulunduğu İdil-Ural Bölgesi, Türklerinin bulunduğu İdil-Ural Bölgesi, Yakutistan, Hakas, Tuva, Altay, Çin Halk Yakutistan, Hakas, Tuva, Altay, Çin Halk Cumhuriyetindeki Uygur Özerk Bölgesi bunlar Cumhuriyetindeki Uygur Özerk Bölgesi bunlar arasında bulunmaktadır. arasında bulunmaktadır.

Bunların dışında Polonya, Ukrayna, Moldavya, Bunların dışında Polonya, Ukrayna, Moldavya, Almanya başta olmak üzere dünyanın her Almanya başta olmak üzere dünyanın her köşesinde Türk toplulukları bulunmakta ve köşesinde Türk toplulukları bulunmakta ve buralarda Türk Dilleri konuşulmaktadır. buralarda Türk Dilleri konuşulmaktadır. Dünyada en çok konuşulan diller Dünyada en çok konuşulan diller sıralamasında Türkçe; Çince, İngilizce, sıralamasında Türkçe; Çince, İngilizce, İspanyolca ve Hintçenin ardından beşinci İspanyolca ve Hintçenin ardından beşinci sıradadır. Bugün Türk halkları, genelde Latin sıradadır. Bugün Türk halkları, genelde Latin harfleri olmak üzere, Arap ve Kril harfleri ile harfleri olmak üzere, Arap ve Kril harfleri ile yazmaktadırlar.yazmaktadırlar.

ÇuvaşlarÇuvaşlar

ÇuvaşlarÇuvaşlar bugün Çuvaş Özerk Cumhuriyeti’nde bugün Çuvaş Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar. Çuvaşça, Rusya’nın orta yaşamaktadırlar. Çuvaşça, Rusya’nın orta kesiminde, Ural Dağlarının batısında başkenti kesiminde, Ural Dağlarının batısında başkenti Çeboksarı olan Çuvaşistan’da konuşulur. Çeboksarı olan Çuvaşistan’da konuşulur. Bütün Türk şivelerindeki “z” ve “ş” sesleri Bütün Türk şivelerindeki “z” ve “ş” sesleri Çuvaşçada “r” ve “l”dir. Anlaşılabilirlik Çuvaşçada “r” ve “l”dir. Anlaşılabilirlik açısından bakıldığında bu lehçe, genel açısından bakıldığında bu lehçe, genel Türkçeden epeyce uzaklaşmıştır. Çuvaşça Türkçeden epeyce uzaklaşmıştır. Çuvaşça konuşanların sayısı yaklaşık olarak 2 konuşanların sayısı yaklaşık olarak 2 milyondur. milyondur.

Saha (Yakut ) Türkleri;Saha (Yakut ) Türkleri;

Saha (Yakut ) Türkleri; Saha (Yakut ) Türkleri; Rusya Federasyonu Rusya Federasyonu içindeki Saha Cumhuriyeti'nde yaşarlar. Saha içindeki Saha Cumhuriyeti'nde yaşarlar. Saha Türkleri, 13. ve 14. yüzyıllarda Moğol kökenli Türkleri, 13. ve 14. yüzyıllarda Moğol kökenli olan Buryatların akınlarından sonra Sibirya'nın olan Buryatların akınlarından sonra Sibirya'nın Baykal Gölü bölgesinden kuzeye göçen ve Baykal Gölü bölgesinden kuzeye göçen ve Türkçe konuşan halkların torunlarıdır. 456 bin Türkçe konuşan halkların torunlarıdır. 456 bin konuşucusu vardır. Sahaca, Magadan, Sahalin konuşucusu vardır. Sahaca, Magadan, Sahalin bölgelerinde, Taymir ve Evenk özerk bölgelerinde, Taymir ve Evenk özerk bölgelerinde de konuşulur. Yakutların dili, aynı bölgelerinde de konuşulur. Yakutların dili, aynı zamanda Kuzey Sibirya'nın küçük halklarının zamanda Kuzey Sibirya'nın küçük halklarının ticarî dilidir ticarî dilidir

Halaç TürkçesiHalaç Türkçesi;;

Halaç TürkçesiHalaç Türkçesi; Orta İran’da ; Orta İran’da konuşulmaktadır. Ana Türkçeye kadar arkaik konuşulmaktadır. Ana Türkçeye kadar arkaik özellikleri en iyi koruyan Türkçe, Halaçça’dır. özellikleri en iyi koruyan Türkçe, Halaçça’dır. 1968 yılında Alman Türkolog Doerfer 1968 yılında Alman Türkolog Doerfer tarafından keşfedilmiştir. Gerhard Doerfer'e tarafından keşfedilmiştir. Gerhard Doerfer'e göre Halaçça, Türk dillerinin Argu grubunun göre Halaçça, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. Halaçça bugün 40.000 kişi çevrili kalmıştır. Halaçça bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. ilginçlerindendir.

GagavuzlarGagavuzlar

Gagavuzlar;Gagavuzlar; Oğuz Türkü kökenlidir ve Gagavuz Oğuz Türkü kökenlidir ve Gagavuz kelimesinin Gök-oğuzdan türediği düşünülmektedir. kelimesinin Gök-oğuzdan türediği düşünülmektedir. Gagavuzya, Moldova Cumhuriyeti'ne bağlı bir özerk Gagavuzya, Moldova Cumhuriyeti'ne bağlı bir özerk devlettir. Poul Wittek'e göre Gagavuz kelimesi Anadolu devlettir. Poul Wittek'e göre Gagavuz kelimesi Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. İzzeddin Keykavus ile Selçuklu Hükümdarı II. İzzeddin Keykavus ile bağıntılıdır. Gagavuzca yoğun bir şekilde Slav dillerinin bağıntılıdır. Gagavuzca yoğun bir şekilde Slav dillerinin etkisi altında kalmıştır. Yaklaşık 200 bin kişi tarafından etkisi altında kalmıştır. Yaklaşık 200 bin kişi tarafından konuşulan Gagavuzca, Türkiye Türkçesine çok yakın konuşulan Gagavuzca, Türkiye Türkçesine çok yakın bir Rumeli diyalektiği sayılabilir. Gagavuzca bugün bir Rumeli diyalektiği sayılabilir. Gagavuzca bugün Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya’daki Moldavya, Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya’daki Türkler arasında konuşulmaktadır.Türkler arasında konuşulmaktadır.

Türkmen TürkçesiTürkmen Türkçesi;;

Türkmen TürkçesiTürkmen Türkçesi; Türkmenistan’da, İran’ın ; Türkmenistan’da, İran’ın Horasan bölgesinde, Afganistan ve Horasan bölgesinde, Afganistan ve Pakistan’daki Türkmenler arasında Pakistan’daki Türkmenler arasında konuşulmakta olan bir Türk şivesidir. 2000’li konuşulmakta olan bir Türk şivesidir. 2000’li yılların başında Türkmenistan’ın nüfusu yılların başında Türkmenistan’ın nüfusu 4.518.268 olarak belirlenmiştir. Türkmen 4.518.268 olarak belirlenmiştir. Türkmen Türkçesi; Türkiye, Gagavuz ve Azerbaycan Türkçesi; Türkiye, Gagavuz ve Azerbaycan Türkçesiyle birlikte Oğuz grubu (Batı- Türkçesiyle birlikte Oğuz grubu (Batı- Güneybatı) Türk şivelerindendir.Güneybatı) Türk şivelerindendir.

Azerbaycan TürkçesiAzerbaycan Türkçesi,,

Azerbaycan TürkçesiAzerbaycan Türkçesi, Kuzey ve Güney , Kuzey ve Güney Azerbaycan’da yakaşık 32 milyon kişi Azerbaycan’da yakaşık 32 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Türkiye tarafından konuşulmaktadır. Türkiye Türkçesine en yakın şivelerden biridir. Türkçesine en yakın şivelerden biridir. Ermenistan ve Gürcistan’da da Ermenistan ve Gürcistan’da da Azerbaycan Türkleri topluluklar halinde Azerbaycan Türkleri topluluklar halinde yaşamaktadır.yaşamaktadır.

Türkiye TürkçesiTürkiye Türkçesi

Türkiye Türkçesi;Türkiye Türkçesi; Türkiye Cumhuriyeti, Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Irak, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Irak, Suriye, Yunanistan, Bulgaristan, Suriye, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Yugoslavya, Avrupa, Makedonya, Yugoslavya, Avrupa, Amerika, Okyanusya ve Avrupa Ülkeleri Amerika, Okyanusya ve Avrupa Ülkeleri başta olmak üzere pek çok ülkede, başta olmak üzere pek çok ülkede, bölgede yaklaşık 80 milyon kişi bölgede yaklaşık 80 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. tarafından konuşulmaktadır.

Özbek TürkçesiÖzbek Türkçesi

Özbek Türkçesi;Özbek Türkçesi; Özbekistan, Afganistan Özbekistan, Afganistan ve Pakistan’da yaklaşık 18.5 milyon kişi ve Pakistan’da yaklaşık 18.5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. tarafından konuşulmaktadır.

Uygur TürkçesiUygur Türkçesi

Uygur TürkçesiUygur Türkçesi; Özbekçe gibi Doğu ; Özbekçe gibi Doğu Türk şiveleri arasında olup Çağataycanın Türk şiveleri arasında olup Çağataycanın devamıdır. Uygurca, Çin Halk devamıdır. Uygurca, Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesi’nde Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesi’nde ve diğer Türk Cumhuriyetleri’nde 15 ve diğer Türk Cumhuriyetleri’nde 15 milyon kişi tarafndan konuşulur. milyon kişi tarafndan konuşulur.

Kazak TürkçesiKazak Türkçesi

Kazak Türkçesi;Kazak Türkçesi; Kazakistan’da ve Doğu Kazakistan’da ve Doğu Türkistan’da (Çin) 9 milyon Kazak Türkü Türkistan’da (Çin) 9 milyon Kazak Türkü tarafından konuşulmaktadır. Kazakçanın tarafından konuşulmaktadır. Kazakçanın diyalekti olan Karakalpak Türkçesi 1917 diyalekti olan Karakalpak Türkçesi 1917 yılından sonra yazı dili haline gelmiştir. yılından sonra yazı dili haline gelmiştir. Özbekistan’a bağlı Karakalpak Özerk Özbekistan’a bağlı Karakalpak Özerk Cumhuriyeti’nde yaklaşık 425 bin kişi Cumhuriyeti’nde yaklaşık 425 bin kişi tarafından konuşulmaktadır.tarafından konuşulmaktadır.

Tatar (Kazan) TürkçesiTatar (Kazan) Türkçesi

Tatar (Kazan) Türkçesi;Tatar (Kazan) Türkçesi; İdil-Ural İdil-Ural Bölgesi’nde Başkırt ve Tataristan Özerk Bölgesi’nde Başkırt ve Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. 6.645.588 konuşucusuyla Başkırt 6.645.588 konuşucusuyla Başkırt Türkçesine yakın bir şivedir. İlk hecede Türkçesine yakın bir şivedir. İlk hecede geniş yuvarlak ünlüleri darlaştırması ve geniş yuvarlak ünlüleri darlaştırması ve dar yuvarlak ünlüleri genişletmesi dar yuvarlak ünlüleri genişletmesi açısından Başkırt Türkçesiyle benzerlik açısından Başkırt Türkçesiyle benzerlik göstermektedir.göstermektedir.

Başkırt TürkçesiBaşkırt Türkçesi

Başkırt Türkçesi;Başkırt Türkçesi; Sovyet Devrimi’nden Sovyet Devrimi’nden sonra yazı dili olmuştur. Güney Ural sonra yazı dili olmuştur. Güney Ural Bölgesi’nde Başkırt Cumhuriyeti’nde Bölgesi’nde Başkırt Cumhuriyeti’nde 1.449.462 kişi tarafından 1.449.462 kişi tarafından konuşulmaktadır. konuşulmaktadır.

Nogay TürkçesiNogay Türkçesi

Nogay Türkçesi;Nogay Türkçesi; Kuzey Kafkasya’da Kuzey Kafkasya’da Stavropol Bölgesi’nde ve Karaçay-Stavropol Bölgesi’nde ve Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde 75.564 kişi Çerkes Özerk Bölgesi’nde 75.564 kişi tarafından konuşulmaktadır.tarafından konuşulmaktadır.

Karaçay-Balkar, Kumuk Karaçay-Balkar, Kumuk TürkçeleriTürkçeleri

Karaçay-Balkar, Kumuk TürkçeleriKaraçay-Balkar, Kumuk Türkçeleri; ; Kuzey Kafkasya’daki Karaçay-Çerkes Kuzey Kafkasya’daki Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi’nde konuşulmaktadır. Özerk Bölgesi’nde konuşulmaktadır. Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulan Kumuk Türkçesi de Karaçay-konuşulan Kumuk Türkçesi de Karaçay-Balkar Türkçeleri gibi Sovyet Balkar Türkçeleri gibi Sovyet Devrimi’nden sonra yazı dili olmuştur. Devrimi’nden sonra yazı dili olmuştur. Karaçay 156.140, Balkar 88.771, Kumuk Karaçay 156.140, Balkar 88.771, Kumuk 282.178 kişi tarafından konuşulmaktadır. 282.178 kişi tarafından konuşulmaktadır.

Karay TürkçesiKaray Türkçesi

Karay Türkçesi;Karay Türkçesi; Hazarlar döneminde Hazarlar döneminde Museviliği kabul etmiş olan Karay Museviliği kabul etmiş olan Karay Türklerinin konuştuğu Türkçedir. Kırım, Türklerinin konuştuğu Türkçedir. Kırım, Polonya ve Litvanya’da 3000 Karay Polonya ve Litvanya’da 3000 Karay Türkü yaşamaktadır.Türkü yaşamaktadır.

Kırgız TürkçesiKırgız Türkçesi

Kırgız Türkçesi;Kırgız Türkçesi; Kırgızistan’da, Doğu Kırgızistan’da, Doğu Türkistan’da ve diğer Türk Türkistan’da ve diğer Türk Cumhuriyetleri’nde 2.630.998 kişi Cumhuriyetleri’nde 2.630.998 kişi tarafından konuşulmaktadır. tarafından konuşulmaktadır.

Tuva-Karagas TürkçesiTuva-Karagas Türkçesi

Tuva-Karagas Türkçesi;Tuva-Karagas Türkçesi; başkenti Kızıl başkenti Kızıl olan Rusya Federasyonu’nun Tuva olan Rusya Federasyonu’nun Tuva Özerk Cumhuriyeti’nde, Kuzey Özerk Cumhuriyeti’nde, Kuzey Moğolistan ve Uygur Özerk Bölgesi’nde Moğolistan ve Uygur Özerk Bölgesi’nde 216.924 kişi tarafından konuşulmaktadır.216.924 kişi tarafından konuşulmaktadır.

Hakas TürkçesiHakas Türkçesi

Hakas Türkçesi;Hakas Türkçesi; Güney Sibirya’da Güney Sibirya’da 81.428 kişi tarafından konuşulmaktadır.81.428 kişi tarafından konuşulmaktadır.