PRAWO KARNE PROCESOWE. CZĘŚĆ OGÓLNA 2011

ROZDZIAŁ I. POJĘCIA PODSTAWOWE

§1. PROCES KARNY

I. Pojęcie procesu karnego

Prawo karne procesowe – zbiór norm prawnych regulujących proces karny

Proces karny – zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary i innych środków reakcji karnej

- cel procesu karnego realizacja prawa karnego materialnego- proces karny leży w sferze faktów; PK procesowe w sferze normatywnej

- „postępowanie” – krótkie odcinki procesu lub jego szczególne odmiany

II. Cele procesu karnego

1) Sprawiedliwość prawnomaterialna – doprowadzenie do słusznego zastosowania normy prawa karnego materialnego (chodzi o subsumpcję przepisu pod określony czyn zabroniony)

2) Sprawiedliwość proceduralna – sytuacja, w której osoba, przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy, nabiera przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się zadość, postępując zgodnie z prawem, sumieniem i w najlepszej woli

Art.2.§1.Przepisy KPK mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego,3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.§2.Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

Zasada trafnej reakcji karnej (art. 2§1 pkt 1) wyraża 4 postulaty:1) nikt niewinny nie powinien ponosić odpowiedzialności2) nikt winny nie powinien ponosić odpowiedzialności większej, niż na to zasłużył3) nikt winny nie powinien ujść odpowiedzialności4) nikt winny nie powinien ponieść odpowiedzialności mniejszej, niż na to zasłużył

III. Przedmiot procesu karnego

dominuje teoria odpowiedzialności jako przedmiotu procesu (M. Cieślak/W. Daszkiewicz):- przedmiot postępowania sprowadza się do kwestii prawnej, której załatwienie jest celem postępowania (kwestię prawną stanowi odpowiedzialność karna, ewentualnie cywilna) przedmiotem całościowego przebiegu procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności prawnej osoby ściganej za zarzucone jej przestępstwo odpowiedzialność prawna jest oparta na 2 podstawach (przesłankach):

a) podstawa faktyczna określenie czynu zarzucanego, następnie przypisanego- musi zachodzić tożsamość czynu zarzucanego i przypisanego; tożsamość czynu jest wyłączona, gdy:1) nastąpiła zmiana osoby sprawcy2) nastąpiła zmiana dobra prawnego (przedmiotu ochrony)3) nastąpiła zmiana osoby pokrzywdzonej i równocześnie wystąpiła jakakolwiek różnica dotycząca miejsca czynu, czasu czynu, przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu

b) podstawa prawna kwalifikacja prawna zarzucanego czynu zmiana podstaw:- w toku procesu nie jest dopuszczalna istotna zmiana podstawy faktycznej przedmiotu procesu, która wykracza poza granice tożsamości czynu

1

- w toku postępowania przygotowawczego jak i jurysdykcyjnego dopuszczalna jest zmiana podstawy prawnej (kwalifikacji prawnej czynu), ale nie może ona wykraczać poza granice tożsamości czynu:

- zmiana następcza zmiana kwalifikacji prawnej, z uwagi na zmianę w faktycznym określeniu czynu

- zmiana prosta (samoistna) zmiana tylko przepisu, bez zmiany faktycznego określenia czynu zmiana kwalifikacji prawnej:- w postępowaniu przygotowawczym następuje przez wydanie postanowienia o zmianie przedstawionego zarzutu (art. 314 KPK)

- w postępowaniu sądowym sąd uprzedza o zmianie kwalifikacji czynu obecne na rozprawie strony (art. 399)

- zmiana kwalifikacji prawnej:1) sąd – art. 399 – w postępowaniu jurysdykcyjnym 2) prokurator (oskarżyciel publiczny) – w postępowaniu przygotowawczym (art. 314) i jurysdykcyjnym3) strona lub inna osoba bezpośrednio zainteresowana może złożyć wniosek o zmianę opisu lub kwalifikacji prawnej czynu na podstawie art. 9§2 (w postępowaniu przygotowawczym i jurysdykcyjnym)

§2. PRAWO KARNE PROCESOWE

I. Pojęcie prawa karnego procesowego

- prawo karne procesowe – zbiór norm prawnych regulujących proces karny- prawo sądowe- procedura karna – normy PK procesowego, obyczaje, uznane sposoby stosowania prawa – wszystko, co składa się na reguły postępowania- w ustawach karnoprocesowych można znaleźć przepisy o charakterze czysto procesowym, czysto materialnym, jak i przepisy o charakterze pośrednim:1) przepisy procesowe o znaczeniu materialnoprawnym (np. przepisy o ułaskawieniu)2) przepisy materialnoprawne o znaczeniu procesowym (np. przepisy o przedawnieniu)3) przepisy określające środki przymusu karnoprawnego przepis karnoprocesowy to przepis odnoszący się do procesu karnegoII. Funkcje prawa karnego procesowego

1. Funkcja porządkująca (regulacyjna) – prawo karne procesowe określa porządek czynności procesowych, ich formę oraz konsekwencje jej niedopełnienia, prawa i obowiązki uczestników procesu2. Funkcja gwarancyjna – prawo karne procesowe określa uprawnienia uczestników procesu oraz granice ich obowiązków. Zapewnia ono jasne określenie sytuacji procesowej uczestników procesu, tak że nie może być ona dowolnie wyznaczana przez organy procesowe. Chroni przed samowolą władzy. Gwarantuje prawa i wolności oskarżonego oraz interesy pokrzywdzonego3. Funkcja instrumentalna (prakseologiczna) – prawo karne procesowe tak kształtuje proces karny, aby mógł on jak najlepiej osiągać wyznaczone mu cele; gł. cel realizacja norm PK materialnego

III. Źródła prawa karnego procesowego - źródło prawa: akt organu państwowego o kompetencjach prawodawczych, w którym są ustanowione normy prawne- art. 176 ust. 2 Konstytucji RP zasada wyłączności ustawy w regulowaniu postępowania karnego: przepisy karnoprocesowe regulujące postępowanie przed sądem muszą być ustanowione w akcie prawnym rangi ustawy, w rozporządzeniu wydanym na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego, w umowie międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie - ratyfikowane umowy międzynarodowe są bezpośrednio stosowane po ogłodzeniu w Dzienniku Ustaw- nie stanowi źródła prawa karnego procesowego orzecznictwo sądowe, ani wypowiedzi nauki prawa karnego procesowego

IV. Zasięg temporalny i terytorialny prawa karnego procesowego

reguła ogólna: zastosowanie mają przepisy procesowe obowiązujące w czasie trwania procesu

zmiana przepisów procesowych w trakcie trwania procesu:

2

nowe przepisy „chwytają w locie” toczące się postępowania (czynności procesowe dotychczas dokonane pozostają w mocy, zaś kolejnych dokonuje się wg nowych przepisów)- moment procesowy, od którego stosuje się nowe przepisy – przejście z jednego stadium procesu do drugiego lub prowadzenie rozprawy głównej od początku, lub po jej odroczeniu- w/w rozwiązanie przyjęto w Przepisach wprowadzających KPK z 1997 r. - jeżeli ustawa nie określa odpowiednich reguł przejściowych – w/w zasada ma zastosowanie na zasadzie analogii

Polskie prawo karne procesowe obowiązuje na całym terytorium RP Polskie prawo może być wyjątkowo stosowane za granicą gdy konsul, na wniosek sądu

lub innego właściwego organu RP:o doręcza pisma i inne dokumenty, o przesłuchuje strony, podejrzanych, świadków, biegłycho przekazuje do wykonania sądom i innym organom państwa przyjmującego wnioski o

udzielenie pomocy prawne konsul wykonuje te czynności stosując odpowiednio właściwe przepisy prawa

polskiego, jeżeli odbiorca pisma lub innego dokumentu albo osoba, która ma być przesłuchana jest obywatelem polskim i zgadza się dobrowolnie przyjąć pismo/dokument albo złożyć zeznanie, wyjaśnienie, opinię

na terytorium RP mogą być stosowane przepisy obcego prawa karnego procesowego : art. 588§4. Do czynności procesowych, dokonywanych na wniosek sądu lub prokuratora

państwa obcego, stosuje się ustawy polskie. Należy jednak uczynić zadość życzeniu tych organów, aby przy dokonaniu -czynności zastosowano szczególny tryb postępowania lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego RP analogiczna sytuacja zachodzi w wypadku wykonywania orzeczenia państwa

członkowskiego UE o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie mienia (art.589r §1)

Art.587.Sporządzone na wniosek polskiego sądu lub prokuratora protokoły oględzin, przesłuchań osób w charakterze oskarżonych, świadków, biegłych lub protokoły innych czynności dowodowych, dokonanych przez sądy lub prokuratorów państw obcych albo organy działające pod ich nadzorem, mogą być odczytywane na rozprawie, jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w RP

V. Stosowanie i wykładnia prawa karnego procesowego

- wykładnia językowa jest podstawowym rodzajem wykładni, można odstąpić – wyniki niedorzeczne- na gruncie PK procesowego szczególne znaczenie ma wykładnia funkcjonalna, odwołująca się do celu regulacji prawnej (ratio legis)- dużą rolę w procesie karnym odgrywają naczelne zasady procesowe (wątpliwości rozstrzygamy na korzyść)- zasada in dubio pro reo- analogia:

o analogia legis (z ustawy) – zastosowanie normy do wypadku wprost nią nieobjętego, ale podobnegoo analogia iuris (z prawa) – wyprowadzenie pewnych wniosków z grupy przepisów, całokształtu norm

gałęzi prawa, nawet całego systemu prawnego w celu zastosowania do kwestii prawnie nieuregulowanej

- analogia może być zastosowana do luk rzeczywistych, np. technicznych, nie do luk pozornych- niedopuszczalna jest analogia, która powodowałaby ograniczenie lub zniesienie praw jednostki w procesie karnym:

1) niedopuszczalne jest analogiczne rozciąganie przepisów określających środki przymusu karnoprocesowego2) niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego i innych stron procesowych

§3. EUROPEJSKIE PRAWO KARNE PROCESOWE

1. EKPC i ETPC w Strasburgu Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) – weszła w życie w stosunku do

Polski 19.1.1993 r. Po złożeniu deklaracji o uznaniu jurysdykcji ETPC od 1.5.1993 możliwe stało się składanie skarg indywidualnych przez podmioty uważające się za ofiary naruszenia przez RP praw wynikających z EKPC

EKPC gwarantuje szereg praw i wolności; postanowienia EKPC wyznaczają standard minimalny skargi do ETPC mogą wnosić państwa-strony i jednostki EKPC jako umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie ma

pierwszeństwo przed ustawami przy wykładni przepisów ustawowych i podustawowych trzeba uwzględniać EKPC i orzecznictwo ETPC (EKPC i ETPC wywiera wpływ na proces stosowania PK proces.)

EKPC i ETPC wywiera wpływ na proces stanowienia prawa EKPC zajmuje wyższe miejsce niż ustawa, to organy stanowiące muszą respektować zasady strasburskie

wpływ orzecznictwa strasburskiego na stanowieni i stosowanie prawa krajowego:a) bezpośredni – w razie stwierdzenia przez ETPC naruszenia przez Polskę prawa gwarantowanego EKPC

RP jest zobowiązana naprawić nieprawidłowość przez przywrócenie stanu poprzedniego i ewentualne wypłacenie pokrzywdzonemu odszkodowania (dlatego jest też 540§3 KPK)

3

b) pośredni – orzeczenia ETPC w sprawach dot. stron innych niż RP, powinny być uwzględniane w sprawach o podobnym stanie faktycznym i prawnym, do tej w której zapadło orzeczenie a także w procesie stanowienia prawa

2. Unia Europejska zasada poszanowania praw człowieka – art. 2 Traktatu o UE Karta Praw Podstawowych (KPP; 2000r.) – obecnie moc wiążąca aktu prawa pierwotnego; postanowienia

Karty mogą być stosowane tylko do prawa krajowego implementującego/wykonującego prawo UE Prawa podstawowe z EKPC stanowią część prawa UE jako zasady ogólne prawa Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen (1990) – zaw. konkretne uregulowanie dot. współpracy

międzynarodowej w sprawach policyjnych i karnych Traktat o UE (1992 r. Maastricht) – określił współpracę w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw

wewnętrznych jako samodzielny obszar współdziałania – III filar UE Traktat z Amsterdamu (wszedł w życie 1999) wprowadził zmiany do Traktatu o UE – dorobek Schengen

włączono w ramy UE Traktat reformujący UE (Lizbona, podpisany 2007) – III filar zastąpiła „Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa

i sprawiedliwości” jako jedna z polityk UE Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych w ramach UE odbywa się na płaszczyznach:

1) Pomoc prawna w sprawach karnych – działania mające na celu jej uproszczenie i ułatwienie: - zasada bezpośrednich kontaktów między organami sądowymi- wspólne zespoły dochodzeniowo-śledcze cel: wspólne prowadzenie śledztwa przez przedstawicieli 2 lub więcej państw2) Wzajemne uznawanie orzeczeń w sprawach karnych –„ne bis in idem” - uniemożliwienie

ponownego sądzenia o ten sam czyn i wymierzania kary, lecz również uniknięcie ponownej ingerencji w prawa podmiotowe jednostki i poszanowanie zasady rządów prawa

- Europejski Nakaz Aresztowania (zastąpił w UE ekstradycję)- zapewnia szybkie przekazywanie między państwami członkowskimi UE ściganych osób w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania prawomocnie orzeczonej kary pozbawienia wolności 3) Harmonizacja prawa karnego procesowego – dot. przede wszystkim regulacji o charakterze gwarancyjnym; jej celem jest zwiększenie wzajemnego zaufania między wymiarami sprawiedliwości państw UE i w ten sposób zapewnienie efektywniejszego stosowania zasady wzajemnego uznawania

Europejskie prawo karne procesowe (sensu stricto) – zbiór norm prawa europejskiego regulujących w odniesieniu do wszystkich państw członkowskich proces karny toczący się przed sądami krajowymi lub europejskimi odpowiednik krajowej procedury karnej na poziomie „europejskim”

Europejskie prawo karne procesowe (szerokie znaczenie):1) wypracowane w oparciu o EKPC fundamentalne standardy ochrony praw jednostki w procesie

karnym, 2) zespół instrumentów prawnych w ramach UE i Rady Europy odnoszących się do wzajemnej

współpracy procesowej w sprawach karnych między krajowymi organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz miedzy tymi organami a instytucjami UE

§4. MIĘDZYNARODOWE PRAWO KARNE PROCESOWE

międzynarodowe prawo karne – normy PMP dot. przestępstw międzynarodowych, zasad odpowiedzialności karnej, postępowania karnego, współpracy międzynarodowej w sprawach karnych

Międzynarodowy trybunał karny (MTK) – stały międzynarodowy sąd karny, powołany do sądzenia najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej; siedzibą MTK jest Haga

o Zajmuje się czynami ściśle wyliczonymi w statucie MTK, wchodzącymi w zakres 3 rodzajów zbrodni: ludobójstwa, przeciwko ludzkości, wojennych

o Ściga i sądzi wyłącznie osoby fizyczneo MTK ma charakter komplementarny – sądy krajowe mają pierwszeństwo w wykonywaniu

jurysdykcji dot. zbrodni objętych właściwością MTK; MTK zajmuje się sprawą gdy sąd krajowy nie ma możliwości działania/działa niewłaściwie

o Organ niezależny od ONZo Posiada międzynarodową osobowość prawną

Międzynarodowe prawo karne procesowe – normy prawa międzynarodowego regulujące postępowanie przed MTK i współpracę międzynarodową w sprawach karnych

ROZDZIAŁ III. NACZELNE ZASADY PROCESU KARNEGO

§10. Pojęcie, funkcje i podział zasad procesowych

- obowiązują zasady konkretne (ujęte w określonym systemie prawa), nie abstrakcyjne (postulaty doktryny)- zasady skodyfikowane – zasada wprost sformułowana w przepisie ustawy (np. prawa do obrony, legalizmu)- zasady nieskodyfikowane – wynikają z syntezy kilku przepisów ustawowych

§11. Zasady ustrojowo-organizacyjne procesu karnego

I. Zasada prawa do sądu

4

- art. 45 Konstytucji: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd” powszechne prawo jednostki dostępu jednostki do sądu z gwarancją, że orzekać będzie sąd powołany przez ustawę- art. 77 ust. 2 Konstytucji: „ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw”- art. 173 Konstytucji: „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”- podobne uregulowania w EKPCz i MPPOiP

II. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

- art. 182 Konstytucji: „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa”- art. 3 KPK: „Postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego w granicach określ. w ustawie”- Prawo o ustroju sądów powszechnych w sprawowaniu wym. spraw. obywatele biorą udział poprzez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami I instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej; uprawnienia ławników są równe z uprawnieniami sędziów zawodowych przy rozstrzyganiu spraw

- ławnicy orzekają na rozprawie głównej w sprawach o zbrodnie (2 ławników) i przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności (3 ławników) ławnicy nie orzekają w sądach rejonowych jako sądach I instancji i sądach okręgowych I instancji, jeżeli czyn nie jest zbrodnią/przestępstwem zagrożonym karą dożywotniego pozbawienia wolności- ławnicy nie biorą udziału na posiedzeniach (w sądzie rejonowym jak i okręgowym)- w wypadku przerwy w rozprawie, orzeczenia zapadające w czasie przerwy w rozprawie, wydaje się w składzie rozpoznającym sprawę, a w wypadku niemożności jego utworzenia – w takim samym składzie sprawa rozpoznawana z udziałem ławników to orzeczenie zapadające w czasie przerwy wymaga składu ławniczego

- ławników wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością sądu; kadencja – 4 lata następujące po roku, w którym dokonano wyboru (mimo upływu kadencji ławnik może brać udział w rozpoznawaniu sprawy rozpoczętej wcześniej z jego udziałem aż do jej zakończenia); liczbę ławników działających na obszarze sądu okręgowego ustala kolegium tego sądu

- wymogi ławnika: obywatelstwo RP, 30-70 lat, nieskazitelny charakter, zatrudniona/zamieszkuje w miejscu kandydowania min. rok, stan zdrowia pozwala na pełnienie obowiązków ławnika, min. średnie wykształcenie

- do zasady tej zalicza się także udział w postępowaniu przedstawiciela społecznego (90-91 KPK)- występuje wyłącznie w rozprawie przed sądem I instancji, z wyłączeniem uczestnictwa w posiedzeniach sądu

III. Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej

ZASADA NIEZALEŻNOŚCI SĄDÓW- art. 10 Konstytucji: „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały- art. 173 Konstytucji: „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”- art. 176§2 K: „Ustrój i właściwości sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy” regulacje ustawowe rozwijają konstytucyjne zasady niezależności sądów poprzez:

a) Oddzielenie organizacyjne sądownictwa od organów innych władzb) Zakaz zmieniania/uchylania orzeczeń sądów przez organy innych władz (wyjątek: prawo

łaski, amnestia)c) Dopuszczalność ingerencji organów innych władz jedynie w pozaorzeczniczą sferę

działalności sądów i wyłącznie w przypadkach określonych w ustawie

ZASADA NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ- art. 178§1: „Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom”- odnosi się także do sędziów TK, TS, sędziów niezawodowych – ławników- gwarancjami niezawisłości są m.in. przepisy o braku prejudycjalności w procesie karnym, tajemnicy narad sali, immunitetu sędziowskiego, nieusuwalności sędziów- istota niezawisłości „Pełna niezależność sędziego od wszelkich wpływów i nacisków zewnętrznych oraz uwolnienie go od obawy przed osobistymi konsekwencjami wydanego orzeczenia. W zakresie orzekania nie ma on żadnych przełożonych, nikt nie może udzielać mu żadnych pouczeń, instrukcji, poleceń”

5

- niezawisłość to obowiązek władzy ustawodawczej do powstrzymania się od ingerencji we władzę sądowniczą

- sędzia podlega Konstytucji i ustawom, a przepisom niższego rzędu tylko, gdy:1) Wydane zostały na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania2) Nie są sprzeczne z innymi ustawami3) Wydane są przez uprawniony organ4) Zostały należycie opublikowane

Krajowa Rada Sądownictwa1) Stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów2) Może wystąpić do TK z wnioskiem ws zgodności z Konstytucją aktów prawnych w zakresie, w jakim

dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej3) Tylko KRS może przedstawiać Prezydentowi RP wnioski o powołanie na sędziego4) Opiniuje projekty aktów prawnych dot. sądownictwa i sędziów

- KRS jest szczególnym konstytucyjnym organem władzy państwowej, zapewniającym stosowną równowagę między władzą ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą- KRS nie jest organem korporacyjnym (samorządowym)

Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego (brak prejudycjalności) Art.8.   §1. Sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest

związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. (zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego)- gwarancja zasady niezawisłości sędziowskiej- przepis o braku prejudycjalności sądu karnego (sąd nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu)- samodzielność dot. rozstrzygnięcia głównego przedmiotu procesu jak i rozstrzygnięć incydentalnych- samodzielność rozstrzygania sąd karny nie jest związany z łączącymi się z rozpatrywaną sprawą rozstrzygnięciami innych sądów karnych, cywilnych, administracyjnych

- zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wiąże się z zasadą swobodnej oceny dowodów Art.7.Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich

przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.- w ocenie wiarygodności 2 wersji zeznań świadka dotyczących tej samej sytuacji, sąd może przyjąć za prawdziwą tę wersję, którą inny sąd, w innej sprawie, prawomocnym wyrokiem uznał za fałszywe zeznanie (wyrok SA w Łodzi)- sąd karny nie jest związany ustaleniami faktycznymi lub treścią orzeczenia w sprawie jednego ze współuczestników przestępstwa rozpoznawanej odrębnie, gdy rozpoznaje sprawę innego współuczestnika (SN)

Ograniczenia zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego: Art. 8 §2.Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny

(orzeczenia konstytutywne) są jednak wiążące.- sąd karny nie może np. ignorować wyroku orzekającego rozwód albo stwierdzającego ojcostwo- ograniczenia z art. 8§2 nie obejmują decyzji administracyjnych (ale niekiedy związanie sądu karnego konstytutywnymi orzeczeniami władz administracyjnych może pośrednio wynikać z norm administracyjnego prawa materialnego/ procesowego [np. sąd nie może ignorować faktu posiadania przez oskarżonego posiadania pozwolenia na broń nie może go skazać za nielegalne jej posiadanie])- odstępstwa przewidują też inne przepisy KPK i innych ustaw

Ustawowo określone wypadki wiążącej wykładni sądowej:- SN jest związany swoją uchwałą wydaną w składzie 7 sędziów, wpisaną do księgi zasad prawnych odstąpienie od poglądu prawnego sformułowanego w zasadzie prawnej wymaga uchwały właściwej izby, połączonych izb, pełnego składu SN- jeżeli w postępowaniu odwoławczym sąd zwróci się do SN o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca (wykładania SN wiąże również sąd I instancji, gdyby wyrok uchylono i przekazano sprawę do ponownego rozpatrzenia)

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego - każdy sąd może przedstawić TK pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem

1) TK stwierdza niezgodność ustawy z Konstytucją orzeczenie TK ma moc powszechnie obowiązującą2) TK nie stwierdza niezgodności przepisu z Konstytucją/umową międzynarodową/ustawą sąd karny nie może w danej sprawie uznać, że przepis jest niezgodny z tymi aktami

Art. 540§3 KPK- postępowanie sądowe zakończone prawomocnym wyrokiem wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wnika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez RP sąd karny orzekający o wznowieniu jak i orzekający ponownie w razie przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia jest związany orzeczeniem organu międzynarodowego

6

IV. Zasada obiektywizmu

- dyrektywa wg której organy procesowe są zobowiązane do obiektywnego stosunku do sprawy i jej uczestników, z wyłączeniem wszelkiej stronniczości, uprzedzeń i kierunkowego nastawienia

- Art.4. Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. reguła dotyczy wszystkich organów procesowych (np. nadzorujących postępowanie przygotowawcze, a także podmiotów upoważnionych do dokonywania pewnych czynności, np. biegłych) i w stosunku do wszystkich uczestników procesu (nie tylko oskarżonego)

- zasada obiektywizmu = nakaz bezstronności w traktowaniu uczestników postępowania oraz zakaz kierunkowego nastawienia (uprzedzenia) do danej sprawy- zasada obiektywizmu ma szerszy zakres od „zasady bezstronności” (bezstronność obejmuje niezawisłość sądu i brak uprzedniego nastawienia do uczestników procesu)- zakaz nieuzasadnionego kierunkowego nastawienia do rozpatrywanej sprawy (popierania/ uprzedzenia do sprawy) niedopuszczalne jest, aby organ przystępował z do sprawy z uprzednim nastawieniem i całe postępowanie traktował jako weryfikację swojej koncepcji- brak obiektywizmu to także nieznajdujące podstaw w realiach sprawy przewartościowywanie lub niedowartościowywanie okoliczności przemawiających za taką, a nie za inną racją- dyrektywy zasady obiektywizmu obowiązują w toku całego procesu

- Gwarancje zasady obiektywizmu:1) Zasada niezawisłości sędziowskiej2) Instytucja wyłączenia organów procesowych oraz niektórych uczestników procesu3) przestrzeganie zasady audiatur et altera pars (art. 4) – sąd powinien wziąć pod uwagę cały

materiał dowodowy, świadczący zarówno na rzecz jak i przeciw każdej ze stron oraz wysłuchać argumentacji wszystkich stron procesowych

4) Wymóg ścisłego przestrzegania ustawowego katalogu przyczyn uzasadniających oddalenie wniosku dowodowego

5) oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy na korzyść oskarżonego (425§4)

- Dyrektywy zasady obiektywizmu nie oznaczają indyferentnej postawy sędziego wobec moralnej naganności przestępstwa; sędzia musi pamiętać, że zarzut popełnienia nawet najgorszej zbrodni nie oznacza jeszcze, że oskarżony jest winien i że w każdej sprawie są okoliczności łagodzące

§12. Zasady funkcjonalne

I. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego

1. Zasada skargowości i postępowania z urzędu

a) Zasada skargowości – postępowanie prowadzi się tylko na wniosek (żądanie) podmiotu bezpośrednio zainteresowanego w tym postępowaniu i jego wynikub) Zasada postępowania z urzędu – postępowanie może być prowadzone z własnej inicjatywy organu procesowego (niezależnie od czyjegokolwiek żądania)

a) zasada skargowości wszystkie postępowania sądowe są objęte zasadą skargowościArt.14.§1.Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.§2.Odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesionego oskarżenia nie wiąże sądu.- KPK nie zna instytucji „cofnięcia” aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego- czynność wniesienia aktu oskarżenia jest nieodwołalna; ew. możliwość odstąpienia- SN: odstąpienie oskarżyciela publicznego nie jest samoistną podstawą umorzenia

Skarga – wniosek (żądanie) podmiotu bezpośrednio zainteresowanego o przeprowadzenie danego postępowania- 3 typy skarg:

1) skargi zasadniczea) akt oskarżenia – oświadczenie woli o charakterze postulującym, zawierające wniosek oskarżyciela o rozstrzygnięcie przez sąd kwestii odpowiedzialności określnej osoby i wyciągnięcie konsekwencji prawnokarnych inne skargi zasadnicze pełniące funkcję aktu oskarżenia (formy zastępcze aktu

oskarżenia):- wniosek prokuratora/organu prowadzącego dochodzenie o warunkowe umorzenie

postępowania

7

- wniosek prokuratora o umorzenie postępowania karnego z uwagi na niepoczytalność sprawcy i zastosowanie środków zabezpieczających- wniosek Policji o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym- wniosek o ukaranie w postępowaniu w sprawach o wykroczenia- wniosek prokuratora/pokrzywdzonego o wszczęcie postępowania sadowego na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą karyb) pozew cywilny uruchomienie postępowania adhezyjnego- dopuszczalne zarówno w sprawach publiczno- jak i prywatnoskargowych2) skargi etapowe – warunkujące przejście procesu do następnego etapu (np. skarga

apelacyjna)3) skargi incydentalne – warunkujące postępowanie, w którym następuje rozstrzyganie zagadnień ubocznych powstałych podczas toczącego się postępowania zasadniczego (np. zażalenie na tymczasowe aresztowanie)

b) zasada postępowania (ścigania) z urzęduArt.9.§1.Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. zasada ta dominuje w postępowaniu przygotowawczym- ograniczenia: ściganie na wniosek i ściganie za zezwoleniem oraz wojskowy tryb ścigania na wniosek dowódcy jednostki wojskowej- w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego nie obowiązują dyrektywy zasady ścigania z urzędu

2. Zasada legalizmu i oportunizmu

a) zasada legalizmu – obowiązek wszczynania i prowadzenia postępowania karnego w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa organ procesowy ma bezwzględny obowiązek wszczynania i kontynuowania ścigania karnego, jeżeli ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne

Art.10.§1.Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu.§2.Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.

Art.303.Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczęciu śledztwa/dochodzenia, w którym określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną.

- zasada legalizmu nie dotyczy sądowego orzecznictwa w sprawach o wykroczenia i postępowania z oskarżęnia prywatnego

b) zasada oportunizmu – uprawnienie do uruchomienia postępowania w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie karne jeżeli uzna że jest to społecznie celowe organ procesowy może zaniechać ścigania (jako niecelowego) mimo, że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne

2 postacie oportunizmu procesowego wg M. Cieślaka:1) oportunizm właściwy – odstąpienie od ścigania przestępstw z uwagi na interes społeczny, bez względu na stopień ciężkości przestępstwa (np. immunitety dyplomatyczne)2) oportunizm niewłaściwy – odstąpienie od ścigania z uwagi na małą wagę przestępstwa (ekonomika procesowa)

Wyjątki od zasady legalizmu na rzecz zasady oportunizmu1) umorzenie absorpcyjne2) umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu, jeżeli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone już w tej sprawie inne środki3) umorzenie zawieszonego postępowania wobec świadka koronnego, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania

II. Zasady dotyczące postępowania dowodowego

1. Zasada prawdy materialnej

8

Art. 2§2. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. - ustalenia faktyczne (stwierdzenie faktów w procesie, mające znaczenie dla określonej decyzji procesowej) zmierzają do ujawnienia prawdy o zdarzeniu wskazanym w zarzucie aktu oskarżenia- organy procesowe mogą przeprowadzać dowody z urzędu jak i na wniosek stron- organy procesowe dokonują ustaleń faktycznych w granicach prawa (zakazy dowodowe; przyczyny oddalenia wniosku dowodowego [art. 170])

- zasada prawdy materialnej wskazuje cel postępowania dowodowego

Art.92.Podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia.Art.410.Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej.- wykorzystuje się ujawnione w danym postępowaniu okoliczności jako podstawę decyzji zakaz oparcia rozstrzygnięcia na informacjach spoza postępowania- orzeczenie jest oparte na całokształcie ujawnionych okoliczności - ujawnione okoliczności te, które sąd ustalił bezpośrednio przez przeprowadzenie na rozprawie dowodów, jak również te, które ujawniono pośrednio w postępowaniu (np. odczytano na rozprawie protokół oględzin sporządzony w postępowaniu przygotowawczym)

2. Zasada bezpośredniości

- dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny opierać swe ustalenia faktyczne w miarę możliwości na dowodach pierwotnych, unikając zwłaszcza zastępowania dowodów pierwotnych przez pochodne- zasada bezpośredniości zabezpiecza realizację zasady prawdy materialnej- określa metody dla osiągnięcia celu postępowania dowodowego- zasada niezdefiniowana (skodyfikowana w 1 przepisie KPK) wynika z kilku przepisów- należy dążyć, aby w drodze do poznania prawdy ograniczyć do minimum dowodowe ogniwa pośrednie (im więcej ogniw pośrednich, tym więcej zniekształceń) korzystamy z dowodów pierwotnych, a z pochodnych tylko gdy nie ma innego wyjścia

- Bezpośredniość formalna - - wyjątek - art. 396 (pomoc prawna)- Bezpośredniość materialna – sąd powinien orzekać w oparciu o dowody pierwotne, przed pochodnymi- wyjątki: dowody pierwotne są niedostępne, świadek nie żyje; pewne dowody z natury mają charakter pochodny (np. opinia biegłego); wykorzystuje się dowody pochodne w celu weryfikacji dowodu pierwotnego (np. świadek zeznaje inaczej – art. 391); ekonomika procesowa (np. art. 333§2, art. 392)

- zasada bezpośredniości w postępowaniu przed sądem I instancji dla tego stadium z zasady tej wynikają szczegółowe postulaty, wg których sąd powinien:1) opierać się wyłącznie na dowodach przeprowadzonych na rozprawie (art. 410 i art. 92 KPK)2) zetknąć się bezpośrednio z przeprowadzonymi dowodami- np. przesłuchanie świadka przez sąd na rozprawie- odstępstwo możliwe tylko wówczas, gdy wskazuje na to określony przepis3) opierać się przede wszystkim na dowodach pierwotnych- art. 174 – ustawowa preferencja dowodu pierwotnego

- najszersze odstępstwa od zasady bezpośredniości występują w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym- postępowanie odwoławcze art. 452§1 (wg SN przepis ten nie ogranicza możliwości przeprowadzenia dowodów w celu zweryfikowania trafności zarzutów podniesionych w apelacji/w toku postępowania apelacyjnego )- postępowanie kasacyjne SN rozpoznaje kasację jedynie pod kątem uchybień z art. 439 lub innego rażącego naruszenia prawa uzupełnienie przewodu sądowego jest dopuszczalne jedynie w celu potwierdzenia/wykluczenia podniesionego w kasacji zarzutu rażącej obrazy prawa (nie ustaleń faktycznych)

3. Zasada szybkości i koncentracji procesu

a) zasada szybkości - proces karny powinien przebiegać szybko i trwać możliwie najkrócej b) zasada koncentracji – proces powinien stanowić zwarty, konsekwentny ciąg czynności i zdarzeń, bez przerw i zahamowań

Art.2.§1. pkt. 4: Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie- rozsądny termin obejmuje całe postępowanie, łącznie z procedurami odwoławczymi i postępowaniem wykonawczym- uprawnienie do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki

- skarga indywidualna do ETPCz

9

- skarga na przewlekłość każdego postępowania (nie tylko karnego) na podstawie ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora oraz postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki z 17.6.2004

- postępowanie przygotowawcze i postępowanie przed sądem I instancji – koncentracja materiału dowodowego

4. Zasada swobodnej oceny dowodów

Art.7.Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.- wszystkie organy procesowe, które w postępowaniu podejmują decyzje procesowe, oceniają dowody i wyciągają na ich podstawie wnioski wg swego wewnętrznego przekonania- wykluczone są reguły dowodowe, wartościujące z góry poszczególne dowody- swobodna ocena dot. wszystkich dowodów przeprowadzonych w postępowaniu, niezależnie od ich wydźwięku dla stron system swobodnej kontrolowanej oceny dowodów (sąd nie jest skrępowany ustawowymi regułami w zakresie oceny wartości dowodów, musi natomiast kierować się w tej ocenie obiektywnymi, sprawdzalnymi kryteriami i zajęte stanowisko uzasadnić; organ rozpoznający środek odwoławczy kontroluje swobodną ocenę dowodów dokonaną przez instancję niższą)

- system swobodnej oceny dowodów nie oznacza dowolności - Uzasadnienie powinno zawierać wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych (art. 424)- orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia (art. 438 pkt 3)

- aprioryczna (uprzednia) ocena dowodów dotyczy wstępnej oceny przydatności określonego dowodu dla udowodnia danej kwestii (spodziewanej wartości dowodu)- nie oznacza to możliwości uznania z góry za niewiarygodny dowodu, który jeszcze nie został przeprowadzony- istotne są kryteria ustawowe uprawniające do oddalenia wniosku dowodowego (art. 170)- aposterioryczna (następcza) ocena dowodów obejmuje ocenę dowodów już przeprowadzonych, która opiera się na kryteriach wskazanych w art. 7 KPK i których przestrzeganie podlega kontroli instancyjnej w postępowaniu odwoławczym

III. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania

1. Zasada kontradyktoryjności

- dyrektywa prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem- odwrotność zasady śledczej (proces inkwizycyjny), gdzie sąd skupiał wszystkie funkcje procesowe (oskarżania, obrony, orzekania) brak stron procesowych- zasada kontradyktoryjności – rozdzielenie funkcji procesowych oskarżania, obrony i orzekania między niezależne od siebie podmioty (strony procesowe)- podmioty postępowania uzyskują status stron procesowych o określonym zakresie praw i obowiązków i w ramach nich prowadzą spór przed bezstronnym sądem- zasada nieskodyfikowana

Zasada równouprawnienia (równości) stron- kontradyktoryjność zachodzi, gdy strony danego postępowania są równouprawnione, czyli wyposażone w jednakowym stopniu w możność korzystania z tych samych uprawnień procesowych- analogiczne i rzeczywiste możliwości działania stron w procesie- nie jest to faktyczna równość stron

- dyrektywy zasady kontradyktoryjności obowiązują również w postępowaniach incydentalnych (gdzie niekoniecznie występują strony procesowe, ale w wypadkach wskazanych w ustawie przysługują im określone uprawnienia, np. art. 236 KPK)

- postępowanie przygotowawcze – oparte głównie na zasadzie śledczej (organ nadrzędny - prokurator)- przejawy kontradyktoryjności występują od fazy in personam- występują elementy kontradyktoryjności:

- podejrzany i pokrzywdzony są stronami- czynności ustawowo zastrzeżone dla sądu:1) kontrola czynności organów prowadzących postępowanie przygotowawcze – np. art. 306§12) podejmowanie określonych czynności procesowych zastrzeżonych dla sądu, niemających charakteru decyzji procesowych – np. 316§3

- postępowanie jurysdykcyjne – domena zasady kontradyktoryjności;

10

- w szczególności zasada kontradyktoryjności jest realizowana na rozprawie głównej przed sądem I instancji:1) obowiązek przewodniczącego składu sądowego umożliwienia stronom wypowiedzenia się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu2) prawo ustosunkowania się do wypowiedzi drugiej strony (audiatur et altera pars)3) porządek zadawania pytań przesłuchiwanej osobie4) obowiązkowa obecność oskarżonego na rozprawie5) zakaz przeprowadzania czynności procesowej w razie niestawiennictwa strony, obrońcy, pełnomocnika, których stawiennictwo jest obowiązkowe (np. art. 80)6) prawo stron do składania wniosków dowodowych7) prawo zaskarżania decyzji procesowych w postępowaniu zażaleniowym, apelacyjnym, kasacyjnym, sprzeciw od wyroku zaocznego i nakazowego- postępowanie odwoławcze i kasacyjne – ograniczony zakres zasady kontradyktoryjności

2. Zasada jawności

- art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.- EKPCz i MPPOiP gwarantują „publiczne” rozpatrzenie sprawy karnejArt.355. Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa

a) jawność zewnętrzna – proces karny jest jawny dla publicznościb) jawność wewnętrzna – proces karny jest jawny dla stron i ich przedstawicieli procesowych

a) jawność zewnętrzna- służy kontroli społecznej nad wymiarem sprawiedliwości

- wyrok jest (zawsze) ogłaszany publiczne

- Sąd obligatoryjnie wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby:1) wywołać zakłócenie spokoju publicznego,2) obrażać dobre obyczaje,3) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,4) naruszyć ważny interes prywatny (art. 360§1 )- Obligatoryjne wyłączenie jawności następuje również:1) na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie (art. 360§2) 2) gdy rozprawa dotyczy

a) wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowania środka zabezpieczającegob) sprawy o pomówienie/znieważenie, chyba że pokrzywdzony wnosi o jawne rozpoznanie sprawy

- Częściowo sąd wyłącza jawność rozprawy, gdy:1) odczytuje zeznania świadka incognito2) przesłuchuje świadka zwolnionego z obowiązku zachowania tajemnicy państwowej, służbowej, funkcyjnej- art. 185a- art. 185b- Sąd może fakultatywnie wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat- art. 183§2

- wyłączenie jawności powoduje wykluczenie z rozprawy publicznościArt.361.§1.W razie wyłączenia jawności mogą być obecne na rozprawie, oprócz osób biorących udział w postępowaniu, po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie.§2.Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zachodzi obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności "tajne" lub "ściśle tajne".§3.W razie wyłączenia jawności przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie.

- zawsze tajna jest narada i głosowanie nad orzeczeniem - może być obecny jedynie protokolant, chyba że przewodniczący uzna jego obecność za zbędną

b) jawność wewnętrzna- jawność wobec stron, ich prawo do informacji o treści podejmowanych czynności procesowych oraz prawo do udziału w czynnościach podejmowanych w toku postępowania karnego

- postępowanie przygotowawcze zakres jawności wewnętrznej jest znacznie ograniczony w stosunku do stron- podejrzany - istotne art. 313, art. 321

- rozprawa główna i apelacyjna najszersza realizacja zasady jawności wewnętrznej- rozprawa z wyłączeniem jawności – nie mogą być wykluczonej strony procesowe

11

- rozprawa apelacyjna i kasacyjna udział obligatoryjny: prokurator i obrońca, jeżeli zachodzi obrona obligatoryjna; udział fakultatywny: strony i ich pełnomocnicy oraz obrońcy, gdy nie zachodzi obrona obligatoryjna

- największy wyjątek od zasady jawności wewnętrznej – instytucja świadka incognito

- posiedzenia – są zasadniczo jawne wewnętrznie (KPK wskazuje uczestników procesu, którzy mogą wziąć udział w danym posiedzeniu); kwestia jawności wewnętrznej – uchwała składu 7 sędziów SN z 28.3.2012: jawne zewnętrznie są posiedzenia sądu dotyczące głównego przedmiotu postępowania, a także kwestii incydentalnej, która związana jest z możliwą ingerencją w sferę konstytucyjnych praw i obowiązków

3. Zasada rzetelnego procesu

- uczestnicy procesu powinni wykonywać swe uprawnienia i obowiązki procesowe w sposób uczciwy, bez naruszenia powszechnie uznawanych reguł moralnych; czynności z naruszeniem tej zasady, choćby skuteczne, ubliżają powadze wymiaru sprawiedliwości (M. Cieślak)- poszanowanie godności uczestników procesu, postępowanie w rozsądnym terminie- informowanie oskarżonego o jego prawach i obowiązkach, unikanie przymusu, podstępu groźby bezprawnej wobec oskarżonego

- obowiązek informacji – gwarancja rzetelnego procesu (zasada informacji prawnej)a) odmiana bezwzględnaArt. 16§1.Jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy b) odmiana względnaArt. 16§2.Organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, stosuje się odpowiednio § 1.(odmiana względna)

- przepisem szczególnym w stosunku do art. 16 KPK jest art. 300 KPK

4. Zasada ustności

Art.365.Rozprawa odbywa się ustnie .- ustność jest cechą rozprawy głównej i rozprawy apelacyjnej (stosuje się odpowiednio przepisy o rozprawie głównej) oraz rozprawy kasacyjnej (stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu odwoławczym)- zasada ustności dotyczy formy oświadczeń procesowych uczestników postępowania- dotyczy rozprawy a także posiedzeń sądu, jeżeli ustawa przewiduje możliwość udziału określonych podmiotów w posiedzeniu- zasada ogólna: ustność, forma pisemna obowiązuje, gdy wynika to z wyraźnego unormowania ustawowego

- Art.116. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, strony mogą składać wnioski i inne oświadczenia na piśmie albo ustnie do protokołu (alternatywna forma czynności procesowych)

- z faktu, ze oświadczenia procesowe mają być składane ustnie, nie wynika zakaz dokumentowania określonych czynności - najbardziej znaczące przejawy ustności:1) Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (ART. 367§1)2) Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni (art. 367§2)3) Reguły dotyczące przesłuchania4) obowiązek i reguły odczytania aktu oskarżenia i odpowiedzi na akt oskarżenia5) Po ogłoszeniu przewodniczący lub jeden z członków składu orzekającego podaje ustnie najważniejsze powody wyroku.

5. Zasada kontroli

- Art. 78 Konstytucji: Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa.

12

- kontrola instancyjna (ściśle procesowa) – kontrola organów procesowych w stosunku do decyzji (rozstrzygnięć) podejmowanych przez inne organy procesowe- reformacyjny charakter – zmierza do usunięcia nieprawidłowości kontrolowanej decyzji- pełni w procesie następujące funkcje:

1) korekcyjna – umożliwia poprawienie błędnych rozstrzygnięć przez ich uchylenie lub zmianę2) stymulacyjna – skłania organy procesowe do dbałości o prawidłowość podejmowanych decyzji3) precedensowa – umożliwia organom procesowym wyższego rzędu tworzenie wzorców sposobów rozstrzygania problemów prawnych dla organów niższego rzędu ( ujednolicenie wykładni i stosowania prawa)

- kontrolę instancyjną uruchamia środek zaskarżenia - wyróżnia się środki odwoławcze, sprzeciwy, quasi-sprzeciwy i wnioski o przeprowadzenie kontroli z urzędu- wniosek zainteresowanego podmiotu zmierzający do wywołania kontroli środki odwoławcze (cechy: skargowość, dewolutywność, reformacyjny skutek)a) zwyczajne (służą do zaskarżania decyzji nieprawomocnych)- apelacja – bezwzględna suspensywność (wstrzymanie z urzędu wykonalności decyzji procesowej)- zażalenie – względna suspensywność (organ który wydał zaskarżone postanowienie lub organ odwoławczy może wstrzymać wykonanie zaskarżonej decyzji)b) nadzwyczajne (służą do zaskarżanie decyzji prawomocnych)- kasacja [zwyczajna (art. 519) oraz nadzwyczajna (art. 521)]- wniosek o wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądowym sprzeciw – oświadczenie o braku zgody na decyzję procesową wydaną w trybie szczególnym,

której byt zależy od akceptacji strony lub jej przedstawiciela (np. art. 506§1, art. 286)- brak dewolutywności (wywołuje skutek w instancji, która wydała zaskarżone orzeczenie i skutek kasacyjny)

quasi-sprzeciw – środek zbliżony do sprzeciwu, ale niemający jego wszystkich cech (np. art. 373)

wniosek o przeprowadzenie kontroli z urzędu (np. art. 254§1)

IV. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego

Art.5§1. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.§2.Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (reguła in dubio pro reo)- zasada domniemania niewinności obowiązuje w postępowaniu przygotowawczym od fazy in personam) i jurysdykcyjnym

- wyłączenie domniemania niewinności od uprawomocnienia się wyroku stwierdzającego winę oskarżonego- domniemanie niewinności ożywa w razie uchylenia wyroku w trybie kasacji lub wznowienia postępowania albo postępowania warunkowo umorzonego

- domniemanie prawne, wzruszalne – ustawowe założenie niewinności oskarżonego, które trwa do chwili udowodnienia mu winy w formie prawomocnego wyroku

- koncepcja obiektywistyczna – ustawowe założenie niewinności oskarżonego, zobowiązujące organy procesowe do traktowania go jak osoby niewinnej przez całe postępowanie, niezależnie od ich subiektywnego przekonania o winie (szerzej akceptowana koncepcja)- koncepcja subiektywistyczna – nakaz traktowania oskarżonego jak niewinnego + nakaz uznawania go za osobę niewinną przez organy procesowe w trakcie postępowania

- oddziaływanie domniemania niewinności w stosunku do społeczeństwa powstrzymywanie się od niekorzystnych zachowań w stosunku do oskarżonego, zanim wina zostanie mu wykazana (np. szkalujące artykuły w prasie, zakaz zwolnienia z pracy)

- reguła in dubio pro reo – skierowana do wszystkich organów procesowych uprawnionych do podejmowania rozstrzygnięć w postępowaniu; ma zastosowanie tylko wtedy, gdy pomimo przeprowadzenia wszelkich dostępnych dowodów, nadal pozostają niewyjaśnione okoliczności faktyczne- dotyczy także wątpliwości prawnych, jeżeli takie pozostają mimo wszechstronnego wykorzystania metod wykładni- środek ostateczny, do którego można sięgnąć tylko wtedy, gdy wyczerpane zostaną wszelkie inne możliwości rozwikłania wątpliwości, niezależnie od tego, czy chodzi o zagadnienia dowodów i ustaleń faktycznych, czy też wykładni i odpowiedniego stosowania przepisów

- materialny ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu (powodzie cywilnym)- obowiązek dowodzenia – obowiązek ustanowiony przez prawo w cudzym interesie, obejmuje oskarżycieli publicznych, sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym – są obowiązane uwzględniać

13

okoliczności na korzyść i niekorzyść oskarżonego; obrońca – obowiązek dowodzenia tylko okoliczności korzystnych dla oskarżonego

- wyjątek od zasady domniemania niewinności – stosowanie środków zabezpieczających- konsekwencja domniemania niewinności skoro oskarżenie w toku postępowania nie znalazło wystarczającego uzasadnienia, to należy wydać wyrok uniewinniający

2. Zasada prawa do obrony

- art. 42 ust. 2 Konstytucji: Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu- art. 6 KPK: Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z obrońcy, o czym należy go pouczyć.

- prawo oskarżonego do obrony swoich interesów w procesie karnym- obrona formalna – procesowa działalność obrońcy oskarżonego- obrona materialna – działalność samego oskarżonego (oskarżony może bronić się sam)

Obrona materialna- gwarancją prawa do obrony jest szereg uregulowań dot. uprawnień obrońcy i oskarżonego:1) art. 175§1 i art. 300 KPK brak w/w pouczeń nie może wywoływać negatywnych konsekwencji prawnych np. jeżeli przy braku pouczenia oskarżony przyzna się do winy, dowód z wyjaśnień nie może być zaliczony na poczet rozstrzygnięć dla niego niekorzystnych2) prawo do milczenia i biernego zachowania się oskarżonego:- Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74§1)- oskarżonego obciążają jedynie obowiązki znoszenia uciążliwości z art. 74§2 i 3 (obowiązek poddania się oględzinom ciała i badaniu – nie obejmuje obowiązku odpowiedzi na pytania dot. przestępstwa) oraz art. 219 i nast. (przeszukanie)- oskarżony ma prawo do milczenia- oskarżony ma prawo (nie obowiązek) składania wyjaśnień – decydując się na składanie wyjaśnień nie ma obowiązku mówienia prawdy (oskarżony nie ponosi odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania; świadek, biegły, rzeczoznawca, tłumacz - tak)3) oskarżony ma prawo do korzystania z obrońcy (z wyboru/z urzędu), występuje obrona obligatoryjna, przymus radcowsko-adwokacki- zaniedbanie lub niewłaściwe wykonanie obowiązków przez obrońcę nie może szkodzić oskarżonemu4) prawo oskarżonego do aktywnej postawy- prawo zaskarżania postanowień, zarządzeń, czynności - prawo składania wniosków dowodowych- prawo żądania na piśmie uzasadnienia podstaw zarzutu

- naruszenie gwarancji prawa do obrony:1) art. 438 pkt. 2 KPK – względna przyczyna odwoławcza (apelacja/zażalenie)2) art. 523§1 – wymogi wniesienia kasacji 3) art. 439§1 pkt. 10 i 11 – bezwzględna przyczyna odwoławcza

ROZDZIAŁ IV. PRZESŁANKI PROCESOWE

§13. POJĘCIE I FUNKCJE PRZESŁANEK PROCESOWYCH

Przesłanki procesowe – stany z którymi prawo karne procesowe łączy dopuszczalność albo niedopuszczalność procesu

§14. KATEGORIE PRZESŁANEK PROCESOWYCH

a) przesłanki pozytywne (dodatnie) – muszą zachodzić, aby proces był dopuszczalny, np. istnienie stron procesowych, skarga uprawnionego podmiotub) przesłanki negatywne (ujemne) – jeżeli zaistnieją, to proces jest niedopuszczalny (przeszkody procesowe), np. abolicja, amnestia, śmierć oskarżonego

- aby proces był dopuszczalny, konieczne jest zaistnienie wszystkich wymaganych przesłanek pozytywnych i brak przesłanek negatywnych

- ze względu na zasięg oddziaływania na płaszczyźnie etapów procesu, można wyróżnić:1) przesłanki odnoszące się do wszystkich stadiów procesu – res iudicata, zawisłość sprawy, istnienie strony, podsądność sądom powszechnym, immunitet formalny

14

2) przesłanki odnoszące się do postępowania przygotowawczego i jurysdykcyjnego – abolicja, przedawnienie karalności, brak wniosku o ścigani3) przesłanki odnoszące się do postępowania jurysdykcyjnego – skarga uprawnionego oskarżyciela4) przesłanki odnoszące się do postępowania wykonawczego – amnestia, akt łaski, przedawnienie wykonania kary, uprawomocnieni się wyroku- brak przesłanek odnoszących się wyłącznie do postępowania przygotowawczego (skoro przygotowuje do postępowania jurysdykcyjnego, to muszą być spełnione przesłanki obu)

- ze względu, że proces karny może toczyć się w trybie zwykłym albo trybach szczególnych, można wyróżnić:1) przesłanki ogólne – warunkują dopuszczalność procesu karnego w trybie zwykłym2) przesłanki szczególne – warunkują dopuszczalność trybu szczególnego (np. prowadzenie dochodzenia jest warunkiem dopuszczalności postępowania uproszczonego)- przesłanki szczególne występują jako dodatkowe warunki dopuszczalności procesu, które muszą być spełnione obok przesłanek ogólnych (niespełnienie przesłanek szczególnych, przy spełnionych ogólnych – tryb zwykły)- zwykle przesłanki pozytywne

- ze względu na zasięg oddziaływania, można wyróżnić:1) przesłanki bezwzględne (absolutne) – warunkują dopuszczalność postępowania przeciw określonej osobie, o określony czyn, w każdym układzie procesowym; brak przesłanki pozytywnej/zaistnienie negatywnej – niedopuszczalność procesu (np. nieprzestępność czynu, znikomą społeczna szkodliwość czynu, niepodleganie karze, amnestia, ułaskawienie, śmierć oskarżonego)2) przesłanki względne (relatywne) – warunkują dopuszczalność postępowania przeciw określonej osobie, o określony czyn, tylko w określonym układzie procesowym; postępowanie będzie możliwe gdy zmienią się okoliczności (np. skarga uprawnionego oskarżyciela, immunitety formalne, właściwość sądu)- umorzenie postępowania z powodu przesłanki bezwzględnej – nieograniczony zakaz ne bis in idem; nie jest możliwa konwalidacja braku, jaki stanowi o zaistnieniu negatywnej przesłanki procesowej- umorzenie postępowania z powodu przesłanki względnej – niedopuszczalność postępowania jest ograniczona tylko do tego samego układu procesowego (3 elementy - 1. osoba oskarżonego 2. czyn w znaczeniu przedmiotowym 3. konkretny element, którego dotyczy brak, uznawany za negatywną przesłankę procesową); możliwa jest konwalidacja braku, jeżeli w ogóle miał miejsce

- ze względu na znaczenie dla odpowiedzialności karnej, można wyróżnić:1) przesłanki o charakterze formalnym (przesłanki formalne) – dotyczą wyłącznie prawa procesowego, warunkują proces, nie decydują o braku odpowiedzialności; negatywna przesłanka formalna wyklucza dalszy ciąg procesu i badanie kwestii odpowiedzialności (np. śmierć oskarżonego, res iudicata, immunitety formalne)2) przesłanki o charakterze mieszanym (przesłanki mieszane) – okoliczności warunkujące dopuszczalność procesu o zabarwieniu materialnym, ale wpływ na odpowiedzialność karną wywierają wyłącznie na drodze procesowej (np. immunitety materialne, abolicja, przesłanki wykonania kary)3) przesłanki o charakterze materialnym (przesłanki materialne) – decydują o dopuszczalności procesu oraz stanowią warunki odpowiedzialności karnej materialnej; stwierdzenie negatywnej przesłanki materialnej wyklucza dalszy ciąg procesu, z powodu braku odpowiedzialności karnej (brak podstaw faktycznych do ścigania karnego [przesłanka faktyczna], nieprzestępność czynu, znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu, brak karalności czynu)

§15. SKUTKI WYSTĄPIENIA NEGATYNWYCH PRZESŁANEK PROCESOWYCH

- wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej powoduje niedopuszczalność procesu/stadium/postępowania- w odniesieniu do zasadniczego przedmiotu procesu, negatywne przesłanki procesowe czynią niedopuszczalną funkcję ścigania (przesłanki czynią niedopuszczalnym jedynie to postępowanie, które jest wyrazem funkcji ścigania)- umorzenie postępowania dotyczącego zasadniczego przedmiotu ma charakter decyzji konstytutywnej i oznacza zniesienie wszelkich decyzji w umorzonym postpowaniu wyrażających funkcję ścigania ( zaniechanie ścigania)- decyzje niewyrażające funkcji ścigania pozostają w mocy, np. kary porządkowe- w przypadku przesłanek, które nie obejmują całego procesu, umorzenie znosi decyzje będące wyrazem funkcji ścigania na tym etapie procesu, którego dotyczy przesłanka (poprzednie decyzje pozostają w mocy)- umorzenie postępowania nie oznacza, że należy traktować je jako niebyłe (chyba że toczyło się wbrew istnieniu znanej przeszkody procesowej lub mimo braku przesłanki pozytywnej)

15

- ujawnienie się przesłanki negatywnej nie może tamować postępowania zmierzającego do wyjaśnienia, czy ta przesłanka rzeczywiście zachodzi

- postępowanie przygotowawcze:a) postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego – jeżeli przesłanka negatywna występuje już w chwili rozważania kwestii wszczęcia postepowania przygotowawczego- negatywne przesłanki wyłączające ściganie „imienne” ze wzgl. na właściwości osoby ściganej (np. immunitet) – można przeprowadzić postępowanie w fazie in rem, a przejście do fazy in personam po odpadnięciu przeszkodyb) postanowienie o umorzeniu śledztwa/dochodzenia – w razie ujawnienia się negatywnej przesłanki procesowej w toku postępowania przygotowawczego- możliwe jest umorzenie postępowania przeciwko osobie (in personam) i dalsze prowadzenie postępowania in rem

- postępowanie jurysdykcyjne:a) po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu I instancji – wstępna kontrola oskarżenia; prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie w celu zbadania tej kwestii, w razie uznania, że zachodzi negatywna przesłanka procesowa – postanowienie o umorzeniu postępowaniab) po rozpoczęciu przewodu sądowego na rozprawie głównej:- sąd wyrokiem umarza postępowanie – w razie stwierdzenia okoliczności wyłączającej ściganie, ale:- sąd wydaje wyrok uniewinniający :

1) jeżeli czynu nie popełniono, albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny

c) postępowanie kontrolne (np. apelacyjne, zażaleniowe) – gdy sąd I instancji orzekał mimo zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej – uchylenie wyroku i umorzenie postępowania (też gdy przesłanka negatywna ujawniła się w toku postępowania odwoławczego)

- postępowanie kasacyjne i wznowieniowea) wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na przeszkodzie wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie lub uzasadniająca zawieszenie postępowania (stosuje się odpowiednio) kasacja (wniosek o wznowienie postępowania) na korzyść oskarżonego może być wniesiona, mimo że zachodzi negatywna przesłanka procesowa

- postępowanie szczególnea) decyzja o zmianie trybu postępowania ze szczególnego na zwyczajny – w razie zaistnienia negatywnej przesłanki szczególnej

§16. KATALOG PRZESŁANEK PROCESOWYCH (art. 17 KPK)

I. Brak faktycznych podstaw oskarżenia- nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia (negatywna przesłanka faktyczna) [art. 17§1 pkt 1]- czyn nie miał miejsca, brak związku przyczynowego, czyn popełniła inna osoba niż oskarżony- po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd może umorzyć postępowanie przed rozprawą główną w ramach wstępnej kontroli aktu oskarżenia tylko gdy zachodzi oczywisty brak faktycznych podstaw oskarżenia (art. 339) na pierwszy rzut oka widać, że oskarżony nie popełnił zarzucanego mu przestępstwa nie stosuje się podstawy z art. 17- po rozpoczęciu przewodu sądowego należy wydać wyrok uniewinniający, gdy zachodzi oczywisty brak faktycznych podstaw oskarżenia (nie jest to już przesłanka negatywna a rezultat wszechstronnego rozpoznania sprawy)II. Brak przestępności czynu- nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza, jeżeli czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa1) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego – oskarżony popełnił zarzucany mu czyn, ale brak nawet 1 znamienia2) ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa

a) zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność czynu (kontratyp)b) zachodzi okoliczność wyłączająca winęb) czyn jest pozbawiony społecznej szkodliwości

- w razie ujawnienia się przeszkody po rozpoczęciu przewodu sądowego, wydawany jest wyrok uniewinniający (chyba że zachodzi niepoczytalność sprawcy w chwili czynu – sąd umarza postępowanie)

16

III. Znikomość społecznej szkodliwości czynu- nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma- po rozpoczęciu przewodu sądowego – umarza się postępowanieIV. Niepodleganie karze- nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze- np. czynny żal po popełnieniu czynuV. Przedawnienie- nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli nastąpiło przedawnienie karalnościVI. Abolicja, amnestia ułaskawienie- abolicja – powszechny akt łaski polegający na zakazie wszczynania oraz nakazie umorzenia już wszczętego postępowania karnego w sprawach o określone rodzaje przestępstw lub wobec określonej kategorii sprawców- abolicja odnosi jedynie wyłącza ściganie (czyn jest nadal zabroniony)- amnestia – powszechny akt łaski polegający na całkowitym/częściowym darowaniu albo złagodzeniu kar prawomocnie orzeczonych za określone przestępstwa- darowanie kary w wyniku skorzystania przez Prezydenta RP (całkowite/częściowe darowanie albo złagodzenie kary)- amnestia i ułaskawienie, jeżeli dotyczą całej kary – negatywna przesłanka postępowania wykonawczegoVII. Immunitety materialne i formalne- immunitet – przywilej przysługujący określonej kategorii osób, polegający na wyłączeniu dopuszczalności procesu karnego

1) immunitety materialne – uchylają karalność przestępstwa; charakter trwały i bezwzględny

2) immunitety formalne – powodują niedopuszczalność/ograniczenie ścigania, nie wpływając na kwestię odpowiedzialności karnej

- osoby, na które rozciągają się immunitety materialnie oraz immunitety formalne nie podlegające uchyleniu (zakrajowości i procesowy Prezydenta RP) nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych w zakresie czynów objętych tymi immunitetami- wszczęcie i prowadzenie postępowania mimo braku zezwolenia odpowiedniego organu, uprawnionego do uchylenia immunitetu formalnego jest niedopuszczalne (art. 17§1 pkt 10)VIII. Istnienie stron procesowych. Śmierć oskarżonego.- dla prowadzenia procesu karnego konieczne jest istnienie przeciwstawnych stron procesowych – czynnej i biernej- nie może być prowadzony proces karny, jeżeli brak jest osoby, której odpowiedzialność karna ma stanowić jego przedmiot- art. 17§1 pkt 5 - nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, oskarżony zmarł- postępowanie przygotowawcze – umorzenie postępowania in personam- postępowanie jurysdykcyjne – zawsze należy umorzyć postępowanie- jeżeli skazany umarł po wydaniu wyroku a przed jego uprawomocnieniem się umrze – jeżeli wyrok zostanie zaskarżony to instancja odwoławcza powinna go uchylić i umorzyć postępowanie; jeżeli nie – gdy wyrok podlega tylko ogłoszeniu to uprawomocni się/ jeżeli ma być doręczony – wydanie postanowienia o umorzeniu na podstawie art. 17§1 pkt 5- podstawa umorzenia postępowania wykonawczego- możliwe jest prowadzenie postępowania po śmierci oskarżonego w celach rehabilitacyjnych – wniesienie kasacji/wniosku o wznowienie postępowania na korzyść oskarżonego

- istnienie innych niż oskarżony stron procesowych jest przesłanką dotyczącą wyłącznie postępowania jurysdykcyjnego – dotyczy tylko:

- oskarżenia subsydiarnego – jeżeli oskarżyciel posiłkowy subsydiarny odstąpi od oskarżenia, to w razie nieobjęcia oskarżenia przez prokuratora następuje umorzenie postępowania- oskarżenia prywatnego – odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia powoduje umorzenie postępowania- w razie śmierci w/w oskarżyciela, jeżeli osoby najbliższe nie wstąpią w prawa zmarłego – umorzenie - powództwa adhezyjnego – w razie śmierci powoda cywilnego, jeżeli osoby najbliższe nie wstąpią w prawa zmarłego – powództwo cywilne pozostawia się bez rozpoznania w orzeczeniu kończącym postępowanie; jeżeli powód cywilny cofnie pozew, umarza się postępowanie

IX. Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata)- postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone (art. 17§1 pkt 7)- konsekwencja zakazu ne bis in idem:

17

- zakaz dotyczy wszczęcia kolejnego postępowania przed tym samym lub innym organem, jak również kontynuowania tego samego postępowania pomimo jego prawomocnego zakończenia, chyba że ustawa na to zezwala (np. nadzwyczajne środki zaskarżenia)- zakaz ne bis in idem powstaje z chwilą przedstawienia zarzutów (powstaje stan zawisłości sporu), z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, stan zawisłości sporu przeradza się w stan rzeczy osądzonej, kreując nową przeszkodę procesową- stan rzeczy osądzonej powstaje w razie prawomocnego zakończenia postępowania sądowego, jak i w przypadku umorzenia postępowania przygotowawczego in personam- zakaz ne bis in idem nie ma charakteru bezwzględnego

– np. wznowienie postępowania przygotowawczego, uchylenie orzeczenia wskutek kasacji - jeżeli proces będzie kontynuowany na skutek niedopuszczalnego wznowienia, uchylenia postanowienia o umorzeniu, kasacji to skutki prawne wydania merytorycznego orzeczenia powinny być takie same jak w przypadku prowadzenia od początku ponownego postępowania karnego o to samo

- europejski zakaz ne bis in idem – powstaje na skutek wydania przez właściwy organ procesowy państwa członkowskiego UE (strefy Schengen) prawomocnego orzeczenia co do tego samego czynu tej samej osoby przeszkodę procesową stanowi prawomocne orzeczenie zapadłe co do tego samego czynu tej samej osoby w innym państwie strefy Schengen, jeżeli zachodzą 3 warunki:

1) Zostanie wydane orzeczenie rozstrzygające kwestię odpowiedzialności co do meritum2) Orzeczenie to ostatecznie kończy postępowanie (prawomocne)3) W razie stwierdzenia popełnienia przestępstwa doszło do wymierzenia i wykonania

sankcji karnej- zakaz działa także w razie prawomocnego uniewinnienia oskarżonego w państwie strefy SchengenX. Zawisłość prawna sporu (litis pendenitio)- postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli postępowanie karne co o tego samego czynu tej samej osoby wcześniej wszczęte toczy się (art. 17§1 pkt 7)- konsekwencja zakazu ne bis in idem- zawisłość sporu powstaje z momentem wszczęcia postępowania in personam (pojawia się podejrzany)- zawisłość sporu ustaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia w pierwszej sprawie (możliwość prowadzenia drugiej sprawy o ten sam czyn tej samej osoby jest wyłączone przez przeszkodę rei iudicate)- jeżeli postępowanie o to samo wszczęte jako drugie zakończy się prawomocnie wcześniej niż postępowanie wszczęte jako pierwsze to od momentu wydania prawomocnego orzeczenia następuje sanacja przeszkody litis penedenitio i ze względu na powagę rzeczy osądzonej należy umorzyć postępowanie wszczęte jako pierwsze- przeszkoda zawisłości sporu nie zachodzi w razie wszczęcia postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn w innym państwieXI. Brak podległości sprawcy polskim sądom karnym- postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych- dot. zakresu podmiotowego jurysdykcji sądów karnych i immunitetów - nie należy utożsamiać z podsądnością sądom karnym – podległość konkretnej sprawy (nie osoby) określonemu rodzaju sądów- przeszkoda może być efektem ograniczenia jurysdykcji wynikającego z immunitetu materialnego, immunitetu zakrajowości, zasady specjalności w prawie ekstradycyjnym (ogranicza możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności za przestępstwa inne niż te, w związku z którymi nastąpiło wydanie osoby ściganej, chyba ze państwo wydające wyraziło zgodę również na ściganie tych przestępstw – inne przestępstwa obejmuje szkoda)- immunitet świadka i biegłego wezwanych z zagranicy – czasowe ograniczenie jurysdykcji polskich sądów karnychXII. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela- postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli brak jest skargi uprawnionego oskarżyciela- postępowanie jurysdykcyjne jest oparte na zasadzie skargowości negatywna przesłanka prowadzenia postępowania jurysdykcyjnego- dotyczy również opartych za zasadzie skargowości poszczególnych etapów procesu (skargi etapowe) i postępowań incydentalnych (skargi incydentalne)XIII. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie- postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli brak jest wymaganego zezwolenia na ściganie   - przesłanka ta wiąże się z immunitetami formalnymi o charakterze względnym- odmowa uchylenia immunitetu uprawnia do umorzenia postępowania karnegoXIV. Brak wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej- postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, jeżeli brak jest wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej- dotyczy przestępstw wnioskowych

18

- dopóki wniosek nie zostanie złożony nie jest dopuszczalne wszczęcie postępowania karnego (w przypadku przestępstw bezwzględnie wnioskowych) lub przedstawienie zarzutów – wszczęcie postępowania przeciwko osobie (w przypadku przestępstw względnie wnioskowych)- postępowanie wszczęte mimo braku wniosku należy umorzyć (może nastąpić konwalidacja braku przez złożenie przez osobę uprawnioną wniosku o ściganie, aż do uprawomocnienia się orzeczenia)

§17. ZBIEG NEGATYWNYCH PRZESŁANEK PROCESOWYCH

1. W przypadku zbiegu 2 lub więcej przesłanek materialnych lub mieszanych – podstawę decyzji powinny stanowić wszystkie zbiegające się przesłanki, jeżeli skutkują wydaniem tożsamej decyzji procesowej- zbieg pozorny – jeżeli 1 z przesłanek jest brak faktycznych podstaw oskarżenia to nie można przyjąć że zachodzi przesłanka z art. 17§1 pkt 2-4; jeżeli zachodzi przesłanka z art. 17§1 pkt 2 to nie może zachodzić przesłanka z art.17§1 pkt 3,4,62. W przypadku zbiegu przesłanek procesowych o charakterze formalnym – należy postępowanie umorzyć lub odmówić jego wszczęcia na podstawie wszystkich zbiegających się przesłanek procesowych - wyjątek: wydanie orzeczenia umarzającego prowadziłoby do powstania uchybienia – bezwzględnej przyczyny odwoławczej orzeczenie umarzające postępowanie powinno zostać uchylone3. W przypadku zbiegi przesłanek powodujących różne skutki procesowe – należy uwzględniając wszystkie zbiegające się przesłanki, orzec zgodnie z przesłanką pociągającą najdalej idące skutki procesowe (zasada najsilniejszego skutku prawnego)- zbieg przesłanki bezwzględnej z względna – decyduje bezwzględna- zbieg przesłanki ogólnej ze szczególną – decyduje ogólna- zbieg przesłanki dot. całego procesu karnego z odnoszącą się do jego etapu/etapów – umorzenie całego postępowania4. W przypadku zbiegu przesłanki formalnej lub przedawnienia z materialnym warunkiem odpowiedzialności karnej – należy umorzyć postępowanie karne (winę wolno rozstrzygać tylko w dopuszczalnym procesie karnym)- wyjątek: jeżeli w toku przewodu sądowego doszło do całkowitego wyjaśnienia sprawy – uniewinnienie oskarżonego

ROZDZIAŁ V. UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

§18. POJĘCIE I KATEGORIE UCZESTNIKÓW PROCESU KARNEGO

Uczestnik procesu karnego – podmiot biorący udział w procesie karnym w roli określonej przez prawo karne procesowe (os. fizyczna/prawna/jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej)

a) Organy procesoweb) Strony procesowe – quasi-stronyc) Przedstawiciele procesowi strond) Rzecznicy interesu społecznegoe) Osobowe źródła dowodowe f) Pełnomocnicy procesowig) Pozostali uczestnicy procesowi – nie są stronami ale mają określone uprawnienie

§19. ORGANY PROCESOWE

Pojęcie organu procesowego

Organ procesowy – organ państwowy występujący w określonej przez prawo roli w procesie karnym

a) Organy postępowania przygotowawczegob) ----------------------------- jurysdykcyjnegoc) ----------------------------- wykonawczego

a) Organy kierownicze – kieruje określonym stadium procesub) Organy pomocnicze/współdziałające – pomaga/współdziała z organem kierowniczym

I. Organy postępowania przygotowawczego

1. Prokurator- organem procesowym jest prokurator a nie prokuratura jako instytucja (Prokurator Generalny[organ naczelny, niezależny i apolityczny] + prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek prokuratury + prokuratorzy IPN) - zadania prokuratury strzeżenie praworządności i czuwanie nad ściganiem przestępstw

19

- powszechne jednostki prokuratury: Prokuratura Generalna, prokuratury apelacyjne, okręgowe, rejonowe (np. prokurator okręgowy – kierownik; prokurator prokuratury okręgowej - pracownik)- wojskowe jednostki prokuratury: Naczelna Prokuratura Wojskowa, wojskowe prokuratury okręgowe, garnizonowe- Prokuratorzy Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – IPN i prokuratorzy oddziałowych komisji ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ściganie popełnionych na osobach narodowości polskiej/obywatelach polskich innych narodowości w okresie od 1.9.39 – 31.7.90 zbrodni nazistowskich, komunistycznych, zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości, wojennych- zasady organizacyjno-ustrojowe:I. Zasada niezależności – prokurator jest niezależny przy wykonywaniu czynności określonych w ustawach; gwarancje:a) nieusuwalność ze stanowiska (chyba, ze prokurator mimo 2x ukarania karą dyscyplinarną, popełnił przewinienie służbowe decyzja Prokuratora Generalnego)b) immunitety prokuratorskiec) nieprzenoszalność na inne miejsce służboweII. Zasada hierarchicznego podporządkowania – prokurator jest obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora (nie mogą dot. treści czynności procesowej)-tylko prokurator bezpośrednio przełożony jest uprawniony do zmiany/uchylenia decyzji podległego prokuratora, jeśli decyzja nie została jeszcze doręczona uprawnionym podmiotom (ale nie jest to narzucenie treści czynności procesowej – decyzja ta zastępuje decyzję prokuratora podwładnego)III. Zasada jednolitości i niepodzielności prokuratury – prokuratura stanowi jednolity podmiot zasada indyferencji – nie ma różnicy, który prokurator zajmuje się sprawą, gdyż przy wykonywaniu czynności procesowych reprezentuje prokuraturę jako całość- często zdarza się, że w postępowaniu jurysdykcyjnym jako oskarżyciel publiczny występuje inny prokurator niż ten, który prowadził/nadzorował postępowanie przygotowawcze (prokurator sesyjny)IV. Zasada substytucji – prokurator przełożony ma prawo zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu (są pewne ograniczenia)V. Zasada dewolucji – prokurator przełożony może przejąć do wykonania czynność prokuratora podwładnego

- organ kierowniczy- art. 298 KPK: Postępowanie przygotowawcze prowadzi lub nadzoruje prokurator(…) art. 25 ProkU: prokurator stosownie do przepisów ustaw, wszczyna i prowadzi postępowanie przygotowawcze albo zleca wszczęcie/prowadzenie takiego postępowania innemu uprawnionemu organowi- prokurator stosuje w postępowaniu przygotowawczym środki zapobiegawcze wobec podejrzanych- prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym przez uprawniony do tego inny organ

Art. 311. Organy prowadzące śledztwo§1.Śledztwo prowadzi prokurator.§2.Prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w

określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa; w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 można powierzyć Policji jedynie dokonanie poszczególnych czynności śledztwa.

§3.W/w Powierzenie nie może obejmować czynności związanych z:1) przedstawieniem zarzutów, 2) zmianą lub uzupełnieniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów3) zamknięciem śledztwa; może jednak mieć zastosowanie art. 308 § 2 wypadek

niecierpiący zwłoki§4.W sytuacji, o której mowa w § 2, Policja może dokonać innych czynności, jeżeli wyłoni się

taka potrzeba.§5.Prokurator może zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa, a w

szczególności czynności wymagające postanowienia.

Art.326. Nadzór nad postępowaniem przygotowawczym

20

§1. Prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi; prokurator może także objąć nadzorem postępowanie w ramach czynności sprawdzających (art. 307)

§2.Prokurator jest obowiązany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania.

§3.Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności:1) zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki

postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia,2) żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania,3) uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, osobiście je

przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego prowadzenia,4) wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać postanowienia i

zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie.§4.W razie niewykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub

polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbowe; o wyniku postępowania informuje się prokuratora.

Inne czynności nadzorcze:1) podjęcie na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego2) wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania3) uchylenie prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przez PG

- obowiązany do zachowania obiektywizmu gwarancja: wyłączenie organów postępowania przygotowawczego

2. Policja- organem postępowania przygotowawczego jest Policja, nie poszczególni funkcjonariusze- umundurowana i uzbrojona formacja przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego- służby: prewencyjna, kryminalna, wspomagająca działalność Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym, technicznym; policja sądowa: ochrona sądów i prokuratur- kieruje Komendant Główny, podlega Ministrowi Spraw Wewnętrznych art. 15§1: Policja (i inne organy) w zakresie postępowania karnego wykonuje polecenia sądu i

prokuratora oraz prowadzi pod nadzorem prokuratora śledztwo/dochodzenie w granicach określonych w ustawie

art. 298: (…) w zakresie przewidzianym w ustawie postępowanie przygotowawcze prowadzi Policja

art. 325a: (…) Dochodzenie prowadzi policja art. 311: Prokurator może powierzyć Policji prowadzenie śledztwa (…)- przed formalnym wszczęciem postępowania Policja może dokonywać czynności sprawdzających [nie jest to postępowanie przygotowawcze]oraz prowadzić dochodzenie w niezbędnym zakresie

- obowiązana do zachowania obiektywizmu i podlega wyłączeniu (orzeka prokurator nadzorujący)

3. Inne organy prowadzące postępowanie przygotowawczeArt.312. Uprawnienia Policji przysługują także:

1) organom SG, ABW, CBA, Służby Celnej, w zakresie ich właściwości,2) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego- organ państwowy, do którego zadań należą sprawy ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego; zajmuje się takimi sprawami jak: szpiegostwo, terroryzm, bezprawne ujawnienie/użycie informacji niejawnych, przestępstwa godzące w podstawy ekonomiczne państwa, korupcja osób pełniących funkcje publiczne, jeżeli może to godzić w bezpieczeństwo państwa

Straż Graniczna

21

- uzbrojona i umundurowania formacja powołana do ochrony granicy państwowej na lądzie i morzu oraz kontroli ruchu; zajmuje się m.in: przestępstwami i wykroczeniami dot. przekraczania granicy państwowej, jej oznakowania wiarygodnością, dokumentów uprawniających do przekraczania granicy, cudzoziemców Centralne Biuro Antykorupcyjne - służba specjalna do zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także do zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa

Służba Celna (SC)- jednolita umundurowana formacja, utworzona w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa obszaru celnego UE, w tym zgodności z prawem przywozu towarów na ten obszar oraz ich wywozu, a także wykonywania obowiązków z przepisów odrębnych, szczególnie w zakresie podatku akcyzowego oraz podatku od gier Żandarmeria Wojskowa (ŻW)- w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych prawa/obowiązki procesowe Policji przysługują ŻW- wyspecjalizowana służba wchodząca w skład Sił Zbrojnych RP (tzw. „policja wojskowa”)

W sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, dochodzenie (obok Policji) mogą prowadzić:

o Organy Inspekcji Handlowej o Organy Państwowej Inspekcji Pracyo Urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej o Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej

Na podstawie ustaw szczególnych, postępowanie przygotowawcze - dochodzenie mogą prowadzić:

o Strażnicy Straży Leśnej - przedmiotem przestępstwa jest drewno z lasów SPo Nadleśniczy, zastępca nadleśniczego, inżynier nadzoru, leśniczy,

podleśniczy – w zakresie zwalczania szkodnictwa leśnegoo Strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej – przedmiotem przestępstwa jest

zwierzyna

4. Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym- jeżeli sąd wykonuje czynności w postępowaniu przygotowawczym, prokuratorowi przysługują prawa strony- czynności w postępowaniu przygotowawczym dokonuje na posiedzeniu sąd powołany do rozpoznania sprawy w I instancji, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 329§1)- sąd dokonuje czynności jednoosobowo, chyba że ustawa stanowi inaczej

Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym:1) Czynności dokonywane w ramach kontroli czynności organów postępowania

przygotowawczego – rozpatruje zażalenia na m. in:a) Postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia/śledztwab) Postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczegoc) Postanowienie prokuratora wydane lub czynności dokonane w postępowaniu

przygotowawczym dotyczące przeszukania, zatrzymania rzeczy i w przedmiocie dowodów rzeczowych

d) Postanowienie prokuratora dot. kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych; kontroli i utrwalania przy użyciu środków technicznych treści innych rozmów lub przekazów informacji

e) Zatrzymanief) Postanowienie prokuratora dot. nie izolacyjnych środków zapobiegawczychg) Postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowymh) Zarządzenie prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu świadkai) Postanowienie prokuratora w.s. zachowania w tajemnicy danych osobowych świadka

22

- na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, chyba że ustawa stanowi inaczej

2) Podejmowanie decyzji procesowych w sprawach wyłącznie zastrzeżonych dla sądu:a) O skierowaniu podejrzanego na wniosek prokuratora na obserwację psychiatryczną; jej

przedłużenieb) Zarządzenie na wniosek prokuratora kontroli i utrwalania rozmów telefonicznychc) O wyrażeniu zgody następczej na wykorzystanie w postępowaniu karnym uzyskanego w

wyniku podsłuchu dowodu popełnienia przestępstwa z art. 237§3, popełnionego przez osobę wobec której kontrola była stosowana, innego niż objęte zarządzeniem kontroli/popełnionego przez inną osobę

d) O Zniszczeniu zapisów utrwalonych w wyniku podsłuchu, jeżeli nie mają znaczenia dla postępowania i nie stanowią dowodu

e) O Zastosowaniu/przedłużeniu tymczasowego aresztowaniaf) O przepadku przedmiotu poręczenia/ściągnięciu sumy poręczeniag) O przedłużeniu środka zapobiegawczego – tymczasowego opuszczenia lokalu

zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonymh) O wydaniu/odwołaniu listu żelaznego oskarżonemu przebywającemu za granicąi) O zastosowaniu na wniosek prokuratora kary porządkowej aresztowaniaj) O zezwoleniu na przesłuchanie notariusza, adwokata, radcy prawnego, doradcy

podatkowego, lekarza, dziennikarzak) O warunkowym umorzeniu postępowania na wniosek prokuratora po zakończeniu

postępowania przygotowawczegol) O umorzeniu postępowania i zastosowaniu środków zabezpieczających, w razie ustalenia

popełnienia czynu przez podejrzanego w stanie niepoczytalności, a istnieją podstawy do ich zastosowania

m) O wydaniu na wniosek prokuratora europejskiego nakazu ścigania

3) Czynności procesowe niebędące decyzjami, zastrzeżone do wyłącznej kompetencji sądu:

a) Przesłuchanie podejrzanego przed zastosowaniem tymczasowego aresztowaniab) Przesłuchanie pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w

sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności lub przeciwko rodzinie i opiece

c) Przesłuchanie świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem groźby/przemocy lub przeciwko wolności seksualnej i obycznajnosci

d) Przesłuchanie świadka na żądanie strony, prokuratora, innego organu prowadzącego postępowanie, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie go można przesłuchać na rozprawie

II. Organy postępowania jurysdykcyjnego

1) Organizacja wymiaru sprawiedliwości - sąd: zespół osób/osoba wyposażeni w atrybut niezawisłości, powołany do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w imieniu RP, w szczególnej procesowej formie- wymiar sprawiedliwości w RP sprawują SN, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe- sądy powszechne: rejonowe, okręgowe, apelacyjne- sąd rejonowy tworzy się dla 1 lub kilku gmin; sąd okręgowy dla obszaru min. 2 sądów rejonowych (okręg sądowy), sąd apelacyjny dla obszaru właściwości min. 2 okręgów sądowych (obszar apelacji)- SN sprawuje nadzór na działalnością sądów powszechnych i wojskowych oraz wykonuje inne czynności - sądy szczególne: sądy wojskowe i Trybunał Stanu- sądy wojskowe: wojskowe sądy okręgowe i wojskowe sądy garnizonowe

2) Sąd

23

2.1Właściwość sądu- właściwość sądu: upoważnienie i obowiązek sądu do dokonywania określonych czynności procesowych Właściwość miejscowa : upoważnienie sądu do dokonywania czynności procesowych ze

względu na miejsce zdarzenia będącego podstawą do ich dokonywania reguła zasadnicza (art. 31§1):Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego

okręgu popełniono przestępstwo.§2.Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, a w/w reguła

nie może być zastosowania, właściwy jest sąd macierzystego portu statku.§3.Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego

okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (reguła wyprzedzania) Reguły pomocnicze (art. 32):

§1.Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:1) ujawniono przestępstwo (tzn. powzięcie wiarygodnej informacji o popełnieniu przestępstwa)2) ujęto oskarżonego,3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał-  zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.§2.Przepis § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli przestępstwo popełniono za granicą.§3. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.

Właściwość przedmiotowa – upoważnienie sądu do dokonywania czynności procesowych ze względu na jego rodzaj i rangę oraz przedmiot czynnościa) Właściwość rzeczowa – upoważnienie sądu do całościowego załatwienia sprawy w

kwestii odpowiedzialności prawnej za czyn w I instancjib) Właściwość funkcjonalna – upoważnienie sądu do dokonania czynności procesowych lub

zespołu czynności, niepolegających na całościowym załatwieniu sprawy w I instancji (obejmuje zakres spraw właściwości przedmiotowej, którego nie obejmuje właściwość rzeczowa)

- Właściwość rzeczową w postępowaniu zasadniczym mają sąd rejonowy i sąd okręgowy: Sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych

ustawą do właściwości innego sądu (art. 24§1) Sąd okręgowy orzeka w I instancji w sprawach o następujące przestępstwa (art. 25):

1) Zbrodnie określone w KK i ustawach szczególnych2) Występki określone w rozdziałach XVI i XVII KK oraz wyszczególnione w art. 25§1 pkt.2 KPK3) Występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do sądu okręgowego

- o określeniu właściwości rzeczowej decyduje sam czyn przestępczy, jak przedstawia się w świetle okoliczności danej sprawy, a nie błędna kwalifikacja prawna, podana przez oskarżyciela w akcie oskarżenia sąd nie może z tego powodu zwrócić sprawy prokuratorowi w celu usunięcia braków ale jest zobowiązany rozstrzygnąć o swojej niewłaściwości lub przystąpić do rozpoznania sprawy, mając na względzie właściwość wynikającą z czynu

- Właściwość funkcjonalna Sąd rejonowy rozpoznaje środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie [art. 24§2],

a także:1) Stosuje i przedłuża tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym na okres

max. 3 msc2) Rozpatruje zażalenia na zatrzymanie

Sąd okręgowy rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę (art. 25§3), m.in.:1) Wydawanie oskarżonemu listu żelaznego2) Rozstrzyganie sporów o właściwość między sądami rejonowymi jako sądami I instancji3) Przekazywanie sprawy innemu równorzędnemu sądowi ze względu na zasadę ekonomiki

procesowej w sprawach należących do właściwości sądów rejonowych4) Orzekanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie, zatrzymanie

24

5) Orzekanie o wznowieniu prawomocnie zakończonego postępowania, jeżeli zakończyło się ono orzeczeniem sądu rejonowego

6) Orzekanie o wyroku łącznym, jeżeli sąd okręgowy był sądem wyższego rzędu albo łączone orzeczenia zapadły w sądach okręgowych I instancji

Sąd apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę (art. 26), m.in.:1) Rozstrzyganie sporów o właściwość między sądami okręgowymi jako sądami I instancji2) Przekazywanie sprawy innemu równorzędnemu sądowi ze względu na zasadę ekonomiki

procesowej w sprawach należących do właściwości sądów okręgowych3) Orzekanie o wznowieniu prawomocnie zakończonego postępowania, jeśli zakończyło się

ono orzeczeniem sądu okręgowego Sąd apelacyjny nie posiada właściwości rzeczowej

Sąd Najwyższy rozpoznaje kasacje oraz środki odwoławcze i inne sprawy w wypadkach określonych w ustawie [posiada wyłącznie właściwość funkcjonalną] (art. 27):1) Kasacje2) Środki odwoławcze – m.in:

a) Zażalenia w postępowaniu okołokasacyjnym, wznowieniowymb) Środki odwoławcze w wypadku przejęcia sprawy do swego rozpoznania w trybie art.

441§5c) Apelacje od wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowanie wydanego w I

instancji przez sąd apelacyjny w trybie wznowienia postępowania3) Rozpoznaje inne sprawy określone w ustawie:

a) Przekazuje sprawy innemu sądowi równorzędnemu ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości

b) Rozstrzyga zagadnienia prawne zw. z konkretną sprawą/wymagające zasadniczej wykładni ustawy- uchwała SN zaw. odpowiedź na pytanie prawne wiąże sąd w danej sprawie

c) Orzeka w przedmiocie wznowienia postępowania w sprawach zakończonych orzeczeniem sądu apelacyjnego lub SN

d) Opiniuje w sprawie ułaskawienia Orzeczenia SN wiążą sądy tylko w konkretnych sprawach

- Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu jego uchwale mocy zasady prawnej. Uchwały mające moc zasad prawnych wpisane do księgi zasad prawnych, wiążą (tylko) inne składy SN.

- SN sprawuje nadzór judykacyjny (nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania )

Właściwość sądów wojskowych- w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych orzekają: wojskowy sąd garnizonowy, wojskowy sąd okręgowy, SN – Izba Wojskowa

Art.647. §1.Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy:1) żołnierzy w czynnej służbie wojskowej o przestępstwa:a) określone w rozdziałach XXXIX-XLIV Kodeksu karnego,b) popełnione przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi,c) popełnione podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, w obrębie obiektu wojskowego lub

wyznaczonego miejsca przebywania, na szkodę wojska lub z naruszeniem obowiązku wynikającego ze służby wojskowej,

d) popełnione za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił Zbrojnych RP poza granicami państwa, w rozumieniu ustawy

2) pracowników wojska o przestępstwa:a) określone w art. 356-363 Kodeksu karnego w związku z art. 317 § 2 KKb) popełnione za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił Zbrojnych RP poza granicami państwa, w rozumieniu

ustawy

25

3) żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz członków ich personelu cywilnego, o przestępstwa popełnione w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.

§2.Sprawy o przestępstwa wymienione w § 1 nie przestają podlegać orzecznictwu sądów wojskowych mimo zwolnienia żołnierza z czynnej służby wojskowej lub ustania zatrudnienia pracownika w wojsku.

§3. W razie zwolnienia żołnierza z czynnej służby wojskowej lub ustania zatrudnienia pracownika w wojsku sprawę dotyczącą:

1) przestępstwa popełnionego przez żołnierza przeciwko organowi wojskowemu lub innemu żołnierzowi2) przestępstwa popełnionego za granicą, podczas użycia lub pobytu SZ RP poza granicami państwa3) przestępstwa popełnionego przez pracownika wojska za granicą, podczas użycia lub pobytu Sił

Zbrojnych RP poza granicami państwa, jeżeli przestępstwo to nie wiąże się z naruszeniem obowiązku służbowego

sąd wojskowy, najpóźniej do dnia rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, może przekazać do rozpoznania sądowi powszechnemu, jeżeli dobro wymiaru sprawiedliwości temu się nie sprzeciwia.

§4. W toku postępowania przygotowawczego w/w uprawnienie odpowiednio prokuratorowi wojskowemu.§5. Na postanowienie w przedmiocie przekazania sprawy w myśl § 3 i 4 przysługuje zażalenie; zażalenie na

postanowienie prokuratora wojskowego rozpoznaje sąd wojskowy właściwy do rozpoznania sprawy.

Art.648.Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają także sprawy o:1) współdziałanie w popełnieniu przestępstw określonych w rozdziałach XXXIX-XLIV Kodeksu karnego,2) przestępstwa określone w art. 239, 291-293, a także w art. 294 w odniesieniu do art. 291 § 1, Kodeksu karnego -

jeżeli czyn pozostaje w związku z przestępstwem przewidzianym w rozdziałach XXXIX-XLIV tego kodeksu,3) inne przestępstwa, o ile przepisy szczególne tak stanowią.

Przy przestępstwach z cz. wojskowej oraz przeciwko żołnierzowi lub organowi wojskowemu właściwy miejscowo jest sąd wojskowy obejmujący swoją właściwością jednostkę wojskową, w której żołnierz pełnił służbę wojskową lub pracownik był zatrudniony; właściwość tego sądu orzeka się wg chwili wszczęcia przeciwko sprawcy postępowania karnego (art. 651)

Art.653. §1.Wojskowy sąd garnizonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu.

§2.W wypadkach wskazanych w ustawie wojskowy sąd garnizonowy rozpoznaje również w zakresie swej właściwości środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym.

§3.Wojskowy sąd garnizonowy ma poza tym uprawnienia i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi przysługują sądowi rejonowemu.

Art.654. §1.Wojskowy sąd okręgowy orzeka w I instancji w sprawach o przestępstwa:1) popełnione przez żołnierzy posiadających stopień majora i wyższy,2) podlegające w postępowaniu przed sądami powszechnymi właściwości sądu okręgowego oraz określone w art.

339 § 3 i art. 345 § 3 i 4 Kodeksu karnego,3) popełnione przez żołnierzy i członków personelu cywilnego, o których mowa w art. 647 § 1 pkt 3,4) inne na podstawie przepisów szczególnych.

Ponadto organ ten:1) Orzeka w przedmiocie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym w stosunku do

żołnierzy, którzy posiadają stopień majora lub wyższy , a także do żołnierzy sił zbrojnych państw obcych i członków ich personelu cywilnego

2) Rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w wojskowym sądzie garnizonowym oraz od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym w sprawach podlegających właściwości rzeczowej sądu okręgowego

3) Rozpoznaje sprawy przewidziane dla sądu wyższego rzędu nad wojskowym sądem garnizonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę

Art.655. §1.Sąd Najwyższy - Izba Wojskowa rozpoznaje:1) środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w wojskowym sądzie okręgowym,2) kasacje,3) sprawy przewidziane w KPK dla sądu wyższego rzędu nad wojskowym sądem okręgowym,

26

4) inne sprawy przekazane przez ustawę Sądowi Najwyższemu.

Właściwość z łączności spraw – uzasadniona koniecznością połączenia kilku spraw do łącznego rozpoznania z uwagi na potrzebę ich wszechstronnego zbadaniaa) Łączność podmiotowa (art. 33) – jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a

sprawy należą do właściwości kilku sądów tego samego rzędu właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (reguła wyprzedzania); sprawy należą do sądów różnego rzędu – właściwy sąd wyższego rzędu

b) Łączność przedmiotowa – sąd właściwy dla sprawców przestępstw, jest też właściwy dla pomocników, podżegaczy i innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie

c) Łączność przedmiotowo-podmiotowa – jeżeli jednego z oskarżonych oskarża się o kilka czynów, a jednocześnie innym osobom zarzuca się czyny pozostające w związku z czynem tego oskarżonego sprawy tych osób powinny być połączone we wspólnym postępowaniu

- pkt. b) i c) jeżeli w danej sprawie zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw, można wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne czyny sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy wg zasad ogólnych

Właściwość ruchoma (właściwość z delegacji) – wbrew regułom ustawowym w określonych sytuacjach możliwe jest przekazanie sprawy do rozpoznania innemu sądowi (sąd ten ma kompetencję do rozpoznania sprawy z decyzji sądu wyższego rzędu):1) Zmiana właściwości rzeczowej – sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może

przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu jako sądowi I instancji sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy (art. 25§2)

2) Zmiana właściwości rzeczowej wynikająca z postulatu ekonomiki procesowej – sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego (art. 36) stosuje się do sądu I instancji jak i sądu odwoławczego

3) Przekazanie sprawy z uwagi na dobro wymiaru sprawiedliwości – SN może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 37) zmiana właściwości miejscowej; SN wydaje postanowienie, które nie podlega zaskarżeniu z wnioskiem (postanowienie) może wystąpić także sąd który uzyskał właściwość przez

delegację z art. 36 4) Przekazanie sprawy z uwagi na wyłączenie sędziów – jeżeli z powodu wyłączenia sędziów

rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu (art. 43)

5) Przekazanie sprawy z uwagi na niebezpieczeństwo przedawnienia – sąd apelacyjny może na wniosek sądu właściwego przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, gdy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe rozpoznanie tej sprawy w terminie przedawnienia karalności przestępstwa

Spory o właściwość (art. 38):§1. Spory o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór§2. W czasie trwania sporu, każdy z tych sądów przedsiębierze czynności nie cierpiące zwłoki- spory dotyczą właściwości miejscowej (są możliwe także między wydziałami tego samego sądu)

Spory o właściwość między sądami powszechnymi a wojskowymi - Art. 39: Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny

Spór w ogóle nie może wystąpić

Skutki niewłaściwości sądu- art. 35§1: Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi

27

- nie jest możliwe przekazanie sprawy innemu sądowi jako właściwemu, jeżeli sąd, do którego sprawę skierowano tylko przewiduje, że w przyszłości może okazać się niewłaściwy

Naruszenie przepisów o właściwości zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej (art. 439§1 pkt 3 i 4 KPK):1) Sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu 2) Sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego3) Sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego- też rozpatrzenie sprawy oskarżonego, który nie podlegał orzecznictwu polskich sądów karnych - jeżeli sąd stwierdzi niewłaściwość przekazuje sprawę niezależnie od fazy postępowania sądowego

Uchybienia mniejszej wagi względna przyczyna odwoławcza, jeżeli strona podniesie taki zarzut w środku odwoławczym, a uchybienie to mogło mieć wpływ na treść orzeczenia (art. 438 pkt 2 ):1) Wydanie orzeczenia przez sąd wyższego rzędu w sprawie należącej do sądu niższego rzędu2) Wydanie orzeczenia przez sąd niewłaściwy miejscowo- jeżeli sąd stwierdzi niewłaściwość bezwzględny obowiązek przekazania sprawy do czasu rozpoczęcia rozprawy głównej; jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdzi, że nie jest właściwy miejscowo lub właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy (art. 35§2 KPK) sąd nie ma obowiązku przekazać sprawy sądowi właściwemu (następuje tu „sanacja” przez procesowe zaawansowanie sprawy); w razie powstania konieczności odroczenia rozprawy sąd może kontynuować rozpoznawanie sprawy, jeżeli uzna, że wymagają tego względy ekonomiki procesowej (nie ma obowiązku jej przekazania)

Art. 400§1.Jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd, nie przekazując sprawy właściwemu sądowi, rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (dot. też spraw o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej)

Stwierdzając swoją niewłaściwość, sąd wydaje postanowienie (na posiedzeniu/rozprawie)- na postanowienie w kwestii właściwości przysługuje zażalenie:

- na postanowienie stwierdzające niewłaściwość- na postanowienie nieuwzględniające wniosku o stwierdzenie niewłaściwości

- nie jest prawnie dopuszczalne stwierdzenie niewłaściwości przez sąd, któremu przekazano sprawę w trybie art. 36 i 37 KPK (kwestia właściwości została zbadana przez sąd wyższego rzędu, i wiąże sąd niższego rzędu)

2.2 Skład sądu- w skład sądu wchodzą sędziowie i ławnicy (zasada udziału czynnika społecznego)- ławnicy uczestniczą w niektórych składach orzekających w I instancji; nie ma ich w wyższych instancjach

SKŁADY SĄDÓW POWSZECHNYCH

I INSTANCJA II INSTANCJARozprawa Posiedzenie Rozprawa Posiedzenie

Sąd

rejo

nowy

- 1 sędzia- 3 sędziów ze względu na szczególną zawiłość sprawy

1 sędzia X - 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)- 1 sędzia – rozpoznawanie zażaleń na decyzje organów postępowania przygotowawczego (329§2 KPK)

28

Sąd

okrę

gowy

- 1 sędzia- 1 sędzia + 2 ławników w sprawach o zbrodnie- 3 sędziów ze względu na szczególną zawiłość sprawy- 2 sędziów + 3 ławników w sprawach o przestępstwa za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbaw. wolności

1 sędzia - 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)- 1 sędzia – w postępowaniu uproszczonym na zarządzenie prezesa sądu okręgowego (476§2 KPK)

- 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)- 1 sędzia – rozpoznawanie zażaleń na decyzje organów postępowania przygotowawczego (329§2 KPK)

Sąd

apel

acyj

ny X - 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)- 1 sędzia – czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym(329§1 KPK)

- 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)- 5 sędziów – rozpoznanie apelacji od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności

- 3 sędziów (jeżeli ustawa nie stanowi inaczej)

Art. 28§1.Na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego.§2.W sprawach o zbrodnie sąd okręgowy na rozprawie głównej orzeka w składzie 1 sędziego i 2 ławników.§3.Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd I instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. (szczególna zawiłość może dot. kwestii faktycznych jak i prawnych)§4.W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. (właściwy rzeczowo – sąd okręgowy)

- taki skład jest zasadny też, gdy tylko niektórzy z oskarżonych podlegają do dożywocie- chodzi o zagrożenie karne dożywotnie pozbawienie wolności

Art.29. §1.Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.§2. Apelację lub kasację od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie pięciu sędziów.

- decyduje kara wymierzona (dożywotniego pozbawienia wolności), nie zagrożenie karne

Art.30. §1. Na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo, a sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy - w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.§2.Sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

Wyznaczenie sędziów do składu orzekającegoArt.351. §1. Sędziego/sędziów powołanych do orzekania w sprawie wyznacza się w kolejności

według wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego sądu lub wydziału. Odstępstwo od tej kolejności jest dopuszczalne tylko z powodu choroby sędziego lub z innej ważnej przyczyny, co należy zaznaczyć w zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy.

§2.Gdy w akcie oskarżenia zarzuca się popełnienie zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności, wyznaczenia składu orzekającego dokonuje się na wniosek prokuratora lub obrońcy w drodze losowania, przy którym mają oni prawo być obecni. Prokurator może złożyć wniosek nie później niż w ciągu 7 dni po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a obrońca w ciągu 7 dni od dnia doręczenia mu odpisu aktu oskarżenia.

- wniosek obliguje prezesa sądu do przeprowadzenia losowania - termin złożenia wniosku prekluzyjny; po upływie wyznaczenie wg art. 351§1- losowanie przeprowadza prezes sądu (przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia)- niestawiennictwo prokuratora/obrońcy nie jest przeszkodą do dokonania losowania, jeżeli zostali prawidłowo powiadomieni- ławników należy wyznaczać imiennie

Istnieje możliwość wyznaczenia do rozprawy 1 lub 2 sędziów dodatkowych i 1 lub 2 ławników dodatkowych bierze udział w całości rozprawy, ale w naradzie i głosowaniu tylko wtedy, gdy sędzia/ławnik ze składu „podstawowego” nie może uczestniczyć w tym składzie sądu

29

Naruszenie przepisów określających skład sądu bezwzględna przyczyna odwoławcza (art. 439§1 pkt 2 - nienależyta obsada sądu) uchylenie orzeczenia !

2.3 Wyłączenie sędziego- podstawowa gwarancja zasady obiektywizmu- przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się odpowiednio do ławników (podstawa: art. 40§1 pkt 1,2,3,4,7 i art. 41 KPK)

2.3.1 Przyczyny wyłączenia sędziego niezdatnego do orzekania (iudex inhabilis) [katalog zamknięty]:

Art.40. §1.Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio 2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela

ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy

dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5) brał udział w (danej) sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie (nie dot. art. 463§1)

7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone, (przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania)

8) uchylony9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw, (sprzeciw od wyroku

zaocznego w postępowaniu uproszczonym/wyroku nakazowego)10) prowadził mediację. (dot. sędziego który w czasie mediacji nie był czynnym sędzią/aplikantem)

§2.Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

§3.Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.- „sprawa” – oznacza wszelkie stadia postępowania- „był przesłuchany w charakterze świadka” – wystarczy samo uwzględnienie wniosku przez sąd

Wyłączony z mocy prawa od dalszego udziału w sprawie jest sędzia, który w postępowaniu przyspieszonym brał udział w wydaniu postanowienia o przekazaniu sprawy prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych z uwagi na przewidywaną możliwość wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności (art. 517g§3)

2.3.2 Przyczyna wyłączenia sędziego podejrzanego o stronniczość (iudex suspectus)

Art.41. §1.Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.- np. przyjaźń/wrogość z sędzią, sędzia brał wcześniej udział w sprawie jako protokolant, tłumacz, sędzia dodatkowy itp.

2.3.3 Tryby wyłączenia sędziego

- wyłączenie sędziego - odsunięcie sędziego od rozpoznawania sprawy, która została mu już przydzielona- Art.42. §1.Wyłączenie następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony

Tryb wyłączenia

Iudex inhabilis (art. 40 KPK) Iudex suspectus (art. 41 KPK)

Żądanie sędziego

Art. 42§2 – jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go z mocy art. 40

Tak – obowiązek sędziego; z chwilą zgłoszenia żądania powinien powstrzymać się od udziału w

30

wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia (tzw. samowyłączenie)- oświadczenie deklaratoryjne, z urzędu, brak kontroli sądu

sprawie, ale przedsięwziąć czynności niecierpiące zwłokiArt. 42§3 – sędzia co do którego zgłoszono wniosek o wyłączenie na podstawie art. 41 może złożyć na piśmie stosowne oświadczenie do akt i powstrzymuje się od udziału w sprawie; jest jednak obowiązany przedsięwziąć czynności niecierpiące zwłoki - postanowienie sądu o wyłączeniu sędziego ma charakter konstytutywny- postanowienie sądu o wyłączeniu sędziego ma charakter konstytutywny

Z urzędu Tak – sędzia jest wyłączony z mocy prawa od udziału w sprawie, ipso iure (sytuacja w której zachodzą przyczyny wyłączenia ipso iure, mimo to sędzia się sam nie wyłączył)- postanowienie sądu o wyłączeniu sędziego ma charakter deklaratoryjny

Tak – postanowienie sądu o wyłączeniu sędziego ma charakter konstytutywny (sytuacja w której zachodzą przyczyny włączenia, mimo to sąd się nie wyłączył)

Na wniosek strony

„tak” – strona może złożyć wniosek o stwierdzenie wyłączenia sędziego ipso iure (na podstawie art. 9§2) zachodzi wyłączenie „z urzędu”- postanowienie sądu o wyłączeniu sędziego ma charakter deklaratoryjny

Art. 41§2 – wyłączenie sędziego następuje na wniosek strony złożony do rozpoczęcia przewodu sądowego, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się wiadoma stronie dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego (inaczej pozostawia się bez rozpoznania)

Poza wypadkiem złożenia przez sędziego oświadczenia, że zachodzi przyczyna wyłączająca go z mocy prawa (art. 42§2) o wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu.- sąd orzeka na posiedzeniu, orzeczenie w formie postanowienia

Jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu (art. 43)

Skutki naruszenia przepisów o wyłączeniu sędziego1) Wyłączenie na podstawie art. 40 KPK (iudex inhabilis)a) Konsekwencje orzekania przez sędziego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40

udział w orzekaniu takiego sędziego bezwzględna przesłanka odwoławcza (i kasacyjna)- skutek niezależnie czy brał udział sędzia, którego wyłączenia nie stwierdzono (wbrew art. 40), czy sędzia którego wyłączono, a mimo to orzekał

b) Skuteczność czynności dokonanych przez sędziego przed stwierdzeniem jego wyłączenia czynności takie są bezskuteczne

2) Wyłączenie na podstawie art. 41 (iudex suspectus) naruszenie przepisów o wyłączeniu iudex suspectus (taki sędzia orzeka) względna przyczyna odwoławcza, jeżeli skarżący wykaże wpływ tego uchybienia na treść orzeczenia

3. Organy wewnątrzsądowe (prezes sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu orzekającego, upoważniony sędzia)

3.1 Prezes sądu- ustanawia obrońcę z urzędu- kontrola wymagań formalnych aktu oskarżenia i wstępna kontrola oskarżenia pod względem

merytorycznym- wyznaczanie terminu rozprawy i składu orzekającego- dostarczanie dowodów przed rozprawą na wniosek stron lub z urzędu - kontrola dopuszczalności i wymogów formalnych środków odwoławczych kompetencje procesowe prezesa może wykonywać przewodniczący wydziału lub

upoważniony sędzia3.2 Przewodniczący składu orzekającego- organ procesowy, kieruje rozprawą i czuwa nad jej przebiegiem Obowiązki:- pilnuje, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa

31

- dąży, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej Kompetencje:- kierowanie naradą i głosowaniem nad orzeczeniem- wydawanie zarządzeń zapobiegających porozumiewaniu się świadków- wydawanie zarządzeń koniecznych do utrzymania na sali sądowej spokoju i porządku (policja sesyjna)- uchylanie pytań sugerujących treść odpowiedzi oraz nieistotnych- zarządzanie przerwy w rozprawie- ogłaszanie wyroku Od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie głównej przysługuje odwołanie do

składu orzekającego (art. 373)

III. Organy postępowania wykonawczego

1) Sąd I instancji – sąd który wydał orzeczenie w I instancji jest też właściwy w postępowaniu dotyczącym wykonania tego orzeczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej

2) Sąd penitencjarny – sąd okręgowy; w stosunku do osób skazanych przez sąd wojskowy, w sprawach zastrzeżonych dla sądu penitencjarnego, orzeka wojskowy sąd garnizonowy

3) Prezes sądu lub upoważniony sędzia 4) Sędzia penitencjarny – nadzór nad prawidłowością i legalnością wykonywania kary

pozbawienia wolności, aresztu, tymczasowego aresztowania, aresztu, środka zabezpieczającego związanego z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym, a także kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności

5) Dyrektor ZK, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny SW albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach PK wykonawczego

6) Komisja penitencjarna – np. kierowanie skazanego do właściwego ZK, jeśli nie określił tego sąd

7) Sądowy kurator zawodowy – dozór nad warunkowo zwolnionym8) Sądowy organ egzekucyjny (np. komornik) i administracyjny organ egzekucyjny (np.

urząd skarbowy) – egzekucja sankcji o charakterze majątkowym, należności sądowych9) Odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego10) Inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń

§20. STRONY PROCESOWE

I. Pojęcie i kategorie stron procesowych

- strona procesowa (M. Cieślak) – podmiot sporu w procesie; stroną jest występujący w odpowiedniej roli procesowej podmiot interesów uwikłanych w spór procesowy (np. stroną jest oskarżyciel publiczny, a nie występujący w tej roli prokurator)

- podział stron:a) strony czynne (ofensywne) – podmiot, który występuje w procesie z określonym żądaniem1) postępowanie przygotowawcze - pokrzywdzony2) postępowanie jurysdykcyjne- oskarżyciel publiczny- oskarżyciel posiłkowy- oskarżyciel prywatny- powód cywilny

b) strony bierne (defensywne) – podmiot, w stosunku do którego żądanie jest skierowane- postępowanie przygotowawcze – podejrzany- postępowanie jurysdykcyjne – oskarżony- postępowanie wykonawcze – skazany

w/w podmioty to strony zasadnicze; - wśród stron zasadniczych można wyróżnić stronę karną i stronę cywilną (powód cywilny i pozwany cywilnie [oskarżony]); oskarżony staje się pozwanym cywilnie w przypadku, gdy wniesiono przeciwko niemu powództwo cywilne

strona szczególna – charakterystyczna dla szczególnych odmian procesu

32

strona zastępcza – podmiot, który w razie śmierci pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu wykonuje jego prawa osoby najbliższe; strona zastępcza działa we własnym imieniu (pokrzywdzony nie istnieje)- stroną zastępczą jest też organ kontroli państwowej, jeżeli w zakresie swojego działania wystąpił o wszczęcie postępowania/wykrył przestępstwo, które wyrządziło szkodę w mieniu instytucji państwowej/samorządowej/społecznej

strona nowa – podmiot, który wstępuje w trakcie procesu w prawa pokrzywdzonego, który zmarł po jego rozpoczęciu (pokrzywdzony miał już status strony postępowania)

quasi-strona – podmiot, któremu przysługują określone uprawnienia, częściowo zbliżone do praw stron w postępowaniu zasadniczym

II. Strony procesowe czynne

1. Oskarżyciel publiczny

oskarżyciel publiczny to organ państwowy występujący do sądu z wnioskiem o ukaranie oskarżonego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego oraz wyjątkowo w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny) i popierający ten wniosek w toku postępowania albo popierający oskarżenie wniesione przez inny podmiot

oskarżyciel publiczny posiada interes prawny w korzystnym (sprawiedliwym) dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu (jak każda strona), ale nie jest to jego interes osobisty (prywatny), tylko interes publiczny; jest stroną dlatego, że do jego kompetencji zalicza się oskarżanie przed sądem w imieniu państwa

oskarżyciel publiczny ma prawo do wnoszenia środków odwoławczych na korzyść oskarżonego (425§2 KPK)

oskarżycielem publicznym, uprawnionym do występowania przed wszystkimi sądami jest prokurator, a przed sądami wojskowymi – prokurator wojskowy

oskarżycielem publicznym może być asesor sądowy, może występować w postępowaniu przed sądem rejonowym oraz sporządzać środki zaskarżenia i wnioski do sądu okręgowego i apelacyjnegoo akty oskarżenia i środki odwoławcze podlegają aprobacie prokuratora bezpośrednio

przełożonegoo w postępowaniu uproszczonym oskarżycielem publicznym może być asesor bez votum

oskarżycielem publicznym mogą być również inne organy państwowe, ale tylko w zakresie, w jakim określają to przepisy szczególne (nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni):1) finansowe organy postępowania przygotowawczego (urząd celny, skarbowy,

inspektor kontroli skarbowej) – w postępowaniu w sprawach o przestępstwa/wykroczenia skarbowe

2) niefinansowe organy postępowania przygotowawczego (Policja, SG) – w sprawach o wykroczenia skarbowe

3) strażnicy Straży Leśnej – w postępowaniu uproszczonym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność SP

4) nadleśniczy, zastępca nadleśniczego, inżynier nadzoru, leśniczy, podleśniczy – w postępowaniu uproszczonym, w zakresie zwalczania szkodnictwa leśnego

5) strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej – w postępowaniu uproszczonym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest zwierzyna

6) Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz gmina – w sprawach o przestępstwa z art. 452 ustawy o wychowaniu w trzeźwości

na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, uprawnienie do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem I instancji w postępowaniu uproszczonym posiadają również:1) organy Inspekcji Handlowej2) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej3) urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej4) Prezes UKE5) Straż Graniczna

Art. 45§1 KPK wyraża zasadę prymatu prokuratora jako oskarżyciela publicznego jeżeli w sprawie jako oskarżyciel publiczny występuje prokurator, nie może w tej roli występować inny nieprokuratorski oskarżyciel publiczny prokurator może wstąpić do toczącego się postępowania w sprawie, w której akt oskarżenia wniósł inny organ i „wyprzeć” go z postępowania

33

- wyjątek: w sprawach o przestępstwa skarbowe, w których akt oskarżenia wniósł prokurator, finansowy organ postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciel może działać obok prokuratora w charakterze oskarżyciela publicznego

Podstawowym celem oskarżyciela publicznego jest realizacja procesowej funkcji ścigania doprowadzenie do sprawiedliwego ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa

Oskarżyciel publiczny może odstąpić od oskarżenia (co nie wiąże sądu) prokurator powinien to uczynić, jeżeli wyniki postępowania karnego nie potwierdzają zarzutów oskarżenia (w innych przypadkach - niedopuszczalne); zasada ta w drodze analogii ma powinna mieć zastosowanie do pozostałych oskarżycieli

Oskarżyciel publiczny zobowiązany jest do obiektywizmu w działaniach procesowych gwarancją jest instytucja wyłączenia: prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych zgodnie z art. 47 stosuje się do nich odpowiednio art. 40§1 pkt 1-4, 6, 10, §2 oraz art. 41 i 42- osoby te podlegają również wyłączeniu, jeżeli brały udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny, przedstawiciel ustawowy strony- wniosek o wyłączenie powinien być złożony przed rozpoczęciem przewodu sądowego (co do zasady)- o wyłączeniu prokuratora decyduje prokurator bezpośrednio przełożony- o wyłączeniu nieprokuratorskiego oskarżyciela publicznego decyduje prokurator – szef prokuratury, która nadzorowała postępowanie przygotowawcze, a jeżeli nadzoru nie sprawowano – szef prokuratury, która byłaby właściwa do prowadzenia postępowania przygotowawczego, jeżeli nie byłoby ono prowadzone przez organ nieprokuratorski- względna przyczyna odwoławcza, jeżeli uchybienie to mogło mieć wpływ na treść orzeczenia

Czynności dokonane przez osobę podlegającą wyłączeniu, przed jej wyłączeniem, nie są bezskuteczne, ale na żądanie strony czynność dowodową należy w miarę możności powtórzyć

Udział prokuratora w rozprawie w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jest obowiązkowy (art. 46)- udział nie jest obowiązkowy tylko w rozprawie prowadzonej na skutek oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego oraz w postępowaniu uproszczonym

Udział prokuratora w posiedzeniach sądu jest fakultatywny (co do zasady); czasami może mieć charakter obligatoryjny (np. posiedzenie w przedmiocie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności i orzeczenia środka zabezpieczającego)

2. Pokrzywdzony

Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, osoba prawna, a także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (49§1 i 2 KPK) Materialna definicja pokrzywdzonego Krąg pokrzywdzonych jest ograniczony zespołem znamion czynu będącego przedmiotem

postępowania oraz czynów współukaranych jeżeli w wyniku czynu zabronionego zostało naruszone/zagrożone dobro prawne osoby, ale przez zachowanie wykraczające poza znamiona danego przestępstwa lub którego skutki nie są objęte kryminalizacją (np. zniszczenie mienia w wyniku wypadku samochodowego) osoba którą takie zdarzenie dotknęło nie jest pokrzywdzonym w rozumieniu art. 49 KPK

„przestępstwa bez ofiar” - godzą w dobra prawne o charakterze społecznym (np. dobro wymiaru sprawiedliwości) - pokrzywdzony nie występuje w procesie; chyba że uboczny przedmiot ochrony (jeżeli występuje) chroni dobro indywidualne (np. znieważanie grupy ludności na tle rasistowskim)

Pomiędzy przestępstwem a naruszeniem/zagrożeniem dobra prawnego musi zachodzić bezpośredni związek – nie jest pokrzywdzonym osoba, którą przestępstwo „dotknęło” pośrednio (np. akcjonariusz spółki, której akcje straciły na wartości w wyniku przestępstw na szkodę spółki)o Wyjątek: za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył

szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo, lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49§3)- pośrednie godzenie przestępstwa w dobro prawne zakładu ubezpieczeń- występowanie w procesie zakładu ubezpieczeń jako pokrzywdzonego nie pozbawia uprawnień pokrzywdzonego

Do czasu wydania prawomocnego wyroku sądu uznanie określonego podmiotu za pokrzywdzonego ma charakter jedynie hipotetyczny

34

Kategorie podmiotów, które nie mają statusu pokrzywdzonego, ale wykonują jego prawa:1) Organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub

wystąpiły o wszczęcie postępowania - mogą one wykonywać prawa pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej/samorządowej/społecznej, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji

2) Organy Państwowej Inspekcji Pracy jeżeli w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania - w sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową z art. 218-221 i 225§2 KK (jeżeli takie przestępstwo pozostaje w zbiegu z innym przestępstwem, organy PIP mogą działać tylko w zakresie przestępstw z art. 218-221 i 225§2 KK)- organy PIP mogą działać obok samego pokrzywdzonego

3) Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego małoletniego lub ubezwłasnowolnionego całkowicie lub częściowo, albo osoba, pod której pieczą taki pokrzywdzony zostaje

4) Opiekun faktyczny pokrzywdzonego będącego osobą nieporadną5) Osoby najbliższe (w rozumieniu art. 115 KK) w przypadku śmierci pokrzywdzonego, a w

razie ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu (art. 52§1 KPK)- zarówno sytuacja, gdy pokrzywdzony zmarł przed wszczęciem postępowania karnego jak i w jego toku (w toku - wyjątki)- art. 52 KPK odnosi się do wykonywania praw pokrzywdzonego w toku postępowania przygotowawczego oraz jego uprawnień w toku postępowania jurysdykcyjnego zmierzających dopiero do uzyskania statusu strony lub przysługujących mu z uwagi na sam fakt pokrzywdzenia - w/w podmioty mogą wykonywać wyłącznie prawa, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu gdyby żył nie mogą wykonywać praw, z których nie skorzystał sam pokrzywdzony, a upłynął termin dokonania czynności- uprawnienie najbliższych do działania w procesie przysługuje każdej z tych osób samoistnie- art. 52§2.W wypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich brak pouczenia nie może wywoływać dla nich negatywnych skutków procesowych

- za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ upoważniony do działania w jego w imieniu (art. 51§1 KPK)

- kompetencja do działania może wynikać z np. statutu jak i przepisów ustawy - działanie organu takiej osoby traktuje się jak działanie samego pokrzywdzonego- SN: prokurent (tylko przedstawiciel przedsiębiorcy) może dokonywać czynności procesowych za przedsiębiorcę jako organ upoważniony do działania w jego imieniu

- pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym (299§1 KPK), co wynika z samego faktu, iż przestępstwo bezpośrednio naruszyło/zagroziło jemu dobru prawnemu- w postępowaniu jurysdykcyjnym pokrzywdzony aby uzyskać status strony musi zostać oskarżycielem posiłkowym, oskarżycielem prywatnym lub powodem cywilnym

- w ramach wstępnej kontroli oskarżenia (etap poprzedzający rozprawę główną) ustawa przyznaje pokrzywdzonemu w tym etapie szereg uprawnień, niezależnie czy jest oskarżycielem/powodem

pokrzywdzony nie jest stroną w tej fazie, może wykonywać uprawnienia wyraźnie przyznane ustawą

w toku postępowania jurysdykcyjnego pokrzywdzony, z racji swojego pokrzywdzenia (czyli niezależnie czy jest stroną) ma następujące uprawnienia:1) do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (warunek – brak wytoczonego wcześniej postępowania cywilnego)2) może wziąć udział w posiedzeniu w przedmiocie:- warunkowego umorzenia postępowania, - skazania bez rozprawy, - umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności i zastosowania środków zabezpieczających pokrzywdzony nie jest uprawniony do zaskarżenia postanowienia sądu (na tym etapie nie jest stroną i nie stosuje się przepisów o oskarżycielu posiłkowym)3) należy doręczyć mu wyrok warunkowo umarzający postępowanie wydany na posiedzeniu

35

4) może złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia w/w wyroku, a także wnieść apelację5) może wnieść zażalenie na wydane na posiedzeniu postanowienie dot. dowodów rzeczowych6) ma prawo wziąć udział w rozprawie, jeżeli się stawi, i pozostać na sali, choćby miał składać zeznania jako świadek (sąd przesłuchuje go w I. kolejności)- doktryna: pokrzywdzony może być obecny na rozprawie również w razie wyłączenia jej jawności7) może zgłosić sprzeciw wobec wniosku oskarżonego o skazanie bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie głównej8) przysługuje mu prawo do zgłoszenia wniosku o podjęcie warunkowo umorzonego postępowania; ma prawo wziąć udział w postępowaniu w przedmiocie warunkowo umorzonego postępowania9) od zgody pokrzywdzonego będącego obywatelem RP jest uzależniona dopuszczalność złożenia przez M. Sprawiedliwości wniosku o przejęcie ścigania przez właściwy organ państwa obecnego w sprawie o przestępstwo popełnione na terytorium RP przez cudzoziemca lub przestępstwo popełnione za granicą

- w postępowaniu wykonawczym pokrzywdzony nie jest stroną, ale ma pewne uprawnienia:- może wnieść zażalenie na postanowienie sądu określające sposób podania wyroku do publicznej wiadomości- na jego wniosek sędzia penitencjarny/ dyrektor ZK ma obowiązek niezwłocznie powiadomić pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego, osobę pod której stałą pieczą pokrzywdzony się znajduje o opuszczeniu skazanego ZK (w jakiejkolwiek formie)

3. Oskarżyciel posiłkowy- oskarżyciel posiłkowy (sensu largo) – pokrzywdzony, który posiada pewne uprawnienia oskarżycielskie w sprawie o przestępstwo ściganie z oskarżenia publicznego

3.1 Rodzaje oskarżycieli posiłkowych1) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny (zastępczy) – pokrzywdzony ma prawo inicjowania postępowania przed sądem za pomocą samoistnej skargi na wypadek uchylania się prokuratora od ścigania2) oskarżyciel posiłkowy konkurujący – pokrzywdzony ma prawo inicjowania postępowania przed sądem za pomocą samoistnej skargi z pominięciem prokuratora (zmodyfikowany występuje w postępowaniu o wykroczenia)3) oskarżyciel posiłkowy uboczny – pokrzywdzony występuje w charakterze oskarżyciela obok oskarżyciela publicznego; ma on niezależne stanowisko, a o jego dopuszczeniu do udziału w postępowaniu decyduje sąd4) oskarżyciel posiłkowy pomocniczy – pokrzywdzony występie w charakterze oskarżyciela obok oskarżyciela publicznego, jednak wyłącznie za zgodą prokuratora

3.2 Oskarżyciel posiłkowy uboczny - oskarżyciel posiłkowy uboczny – pokrzywdzony lub osoba wykonująca jego prawa, która po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu przez oskarżyciela publicznego lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie z oskarżenia prywatnego popiera oskarżenie obok oskarżyciela publicznego- strona czynna, przysługują mu wszystkie uprawnienia strony, nie jest ograniczony we wnoszeniu środków zaskarżenia, ma w pełni niezależną pozycję procesową od oskarżyciela publicznego

- oskarżyciel posiłkowy uboczny może wziąć udział w postępowaniu, jeżeli zostaną spełnione warunki:1) oskarżyciel publiczny wniesie do sądu akt oskarżenia lub obejmie ściganie w sprawie z oskarżenia prywatnego2) pokrzywdzony/osoba wykonująca jego prawa złoży oświadczenie, iż będzie działać w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (f. pisemna lub ustna [do protokołu rozprawy/posiedzenia]; złożone osobiście/przez pełnomocnika)3) dochowany zostanie termin złożenia oświadczenia do czasu rozpoczęcia przewodu sadowego na rozprawie głównej; termin nie może być przywrócony - szczególny termin: jeżeli prokurator w akcie oskarżenia zamieścił wniosek o skazanie oskarżonego bez rozprawy, pokrzywdzony może złożyć oświadczenie najpóźniej na posiedzeniu, na którym wniosek ma zostać rozpoznany; jeżeli sąd umorzy postępowanie przed rozpoczęciem przewodu sądowego, pokrzywdzony może złożyć oświadczenie do czasu uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu, a także w toku postępowania zażaleniowego wywołanego zaskarżeniem postępowania o umorzeniu przez inną osobę uprawnioną4) postępowanie nie toczy się w trybie, w którym wyłączony jest udział oskarżyciela posiłkowego ubocznego:

a) postępowanie w przedmiocie wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków /zabezpieczających

36

b) postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich 5) nie została ograniczona liczba oskarżycieli posiłkowych

- oświadczenie pokrzywdzonego podlega tylko kontroli formalnej – sąd bada czy zostało złożone przez uprawnioną osobę i w terminie, a także w razie wcześniejszego ograniczenia liczby oskarżycieli posiłkowych, czy w postępowaniu bierze już udział określona przez sąd oskarżycieli wymogi ustawy spełnione pokrzywdzony staje się oskarżycielem na mocy swojego oświadczenia sąd stwierdza brak choćby 1 z warunków wydaje postanowienie, w którym orzeka że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu; na postanowienie zażalenie nie przysługuje

- wyjątkowo pokrzywdzony może zostać oskarżycielem posiłkowym ubocznym z mocy samego prawa po wystąpieniu pokrzywdzonego do sądu z oskarżeniem prywatnym, do toczącego się postępowania przystąpi prokurator oskarżyciel prywatny staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym

- odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego nie jest możliwe umorzenie postępowania gdy oskarżyciel publiczny odstąpił od oskarżenia, ale działa jeszcze oskarżyciel posiłkowy uboczny; odstąpienie nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego

- ograniczenie liczby oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie sąd może orzec, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania sąd wydaje postanowienie, które określa maksymalną liczbę oskarżycieli posiłkowych (na postanowienie zażalenie nie przysługuje) gdy liczba oskarżycieli posiłkowych przekroczy liczbę określoną w postanowieniu sądu, sąd wydaje postanowienie stwierdzające, że kolejny oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu (postanowienie to jest wydawane osobno w stosunku do każdej osoby ponad limit) pokrzywdzony, który nie został dopuszczony do działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od doręczenia mu w/w postanowienia

- oskarżyciel posiłkowy uboczny może odstąpić od oskarżenia, ale nie może on ponownie przyłączyć się do postępowania odstąpienie od oskarżenia przez oskarżyciela posiłkowego ubocznego po wcześniejszym odstąpieniu oskarżyciela publicznego nie ma znaczeniu dla procesu (nie skutkuje umorzeniem)- śmierć oskarżyciela posiłkowego ubocznego nie tamuje biegu postępowania; osoby najbliższe mogą przystąpić do postepowania w jego charakterze w każdym stadium postępowania

3.3 Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny (samoistny)- oskarżyciel posiłkowy subsydiarny to pokrzywdzony lub osoba wykonująca jego prawa, który wniósł akt oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego zamiast oskarżyciela publicznego i popiera oskarżenie przed sądem

- procedura uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego:1. prokurator wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia/umorzeniu postępowania przygotowawczego2. pokrzywdzony wnosi zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy 3. sąd właściwy do rozpoznania sprawy w I instancji uchyla postanowienie o umorzeniu/odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, wskazując powody uchylenia, a w miarę potrzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić, lub czynności, które należy przeprowadzić. Wskazania te są dla prokuratora wiążące4. Jeżeli prokurator nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia. Postanowienie to nie podlega dalszemu zaskarżeniu. W takim wypadku pokrzywdzony, który uprzednio zaskarżył to (pierwsze) postanowienie, może wnieść do sądu akt oskarżenia (o którym mowa w art. 55§1) w terminie miesiąca od dnia doręczenia zawiadomienia o ponownym postanowieniu prokuratora ( oskarżyciel posiłkowy subsydiarny)

5. dodatkowe wymogi dotyczące aktu oskarżenia wnoszonego przez pokrzywdzonego w trybie art. 55 KPK:1) powinien on odpowiadać wymogom wskazanym w art. 332 i 333 KPK, jakie odnoszą się do aktu oskarżenia sporządzanego przez prokuratora w trybie zwyczajnym; powinien zawierać uzasadnienie2) powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego (art. 55§2)

37

- postępowanie przed sądem zostaje wszczęte na skutek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia- W razie wniesienia przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia prezes sądu przesyła jego odpis prokuratorowi, wzywając go do nadesłania w terminie 14 dni akt postępowania przygotowawczego (art. 330§3)- kontrola warunków formalnych aktu oskarżenia: Prezes sądu I instancji; - sąd też bada, czy akt oskarżenia został wniesiony przez uprawnioną osobę i w terminie brak nawet 1 z warunków sąd wydaje postanowienie, w którym orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu (na postanowienie przysługuje zażalenie)- prezes sądu może skierować akt oskarżenia na posiedzenie, aby sąd dokonał jego merytorycznej kontroli

- wniesienie aktu oskarżenia przez 1 pokrzywdzonego stan zawisłości sporu, inne osoby uprawnione do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia tracą to prawo; mogą tylko przyłączyć się do postępowania na podstawie art. 55§3 KPK- możliwe jest wniesienie 1 aktu oskarżenia łącznie przez kilku pokrzywdzonych, którzy w postępowaniu będą występować w roli oskarżycieli posiłkowych subsydiarnych

- art. 55§3 KPK: Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania (wywołanego wniesieniem subsydiarnego aktu oskarżenia) dot. wszystkich pokrzywdzonych takim samym czynem, oprócz tego, który wniósł akt oskarżenia- pokrzywdzony, który przyłączył się do postępowania jest oskarżycielem posiłkowym subsydiarnym (bo tak jak ten, który wniósł oskarżenie działa zamiast oskarżyciela publicznego)- sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych subsydiarnych ubocznych (art. 56§1)- oświadczenie złożone na podstawie art. 55§3 podlega kontroli formalnej sąd bada tylko, czy zostało złożone przez uprawnioną osobę i w terminie brak nawet 1 z warunków postanowienie, w którym sąd orzeka, że oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu (56§2); na postanowienie nie przysługuje zażalenie

- oskarżyciel o którym mowa w art. 55§1 – oskarżyciel posiłkowy subsydiarny zasadniczy- oskarżyciel o którym mowa w art. 55§3 – oskarżyciel posiłkowy subsydiarny uboczny

- art. 55§4 KPK: w sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego (subsydiarnego) może brać udział prokurator - prokurator taki nie jest oskarżycielem publicznym, to wyłącznie rzecznik interesu społecznego (praworządności)

- art. 57§1 KPK: oskarżyciel posiłkowy subsydiarny może odstąpić od oskarżenia, ale nie może wtedy ponownie przyłączyć się do postępowania- art. 57§2 KPK: O odstąpieniu oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, sąd zawiadamia prokuratora. Nieprzystąpienie prokuratora do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia powoduje umorzenie postępowania. przepis ma zastosowanie tylko w postępowaniu wszczętym na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, gdy odstępuje od oskarżenia jedyny biorący udział w procesie oskarżyciel posiłkowy subsydiarny (zasadniczy/uboczny) nie ma żadnych oskarżycieli posiłkowych w procesie termin 14 dni na przystąpienie prokuratora do oskarżenia – prekluzyjny

- Art. 58§1. Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania; osoby najbliższe mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym stadium postępowania. sytuacja, gdzie umiera 1 z kilku oskarżycieli posiłkowych subsydiarnych- 58§2. W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie, stosuje się odpowiednio art. 61 sytuacja, gdzie zmarły oskarżyciel subsydiarny był jedynym podmiotem popierającym oskarżenie, czyli po jego śmierci nie ma żadnego podmiotu popierającego oskarżenie osoby najbliższe mogą w terminie (zawitym) 3 miesięcy od dnia śmierci wstąpić w prawa zmarłego oskarżyciela posiłkowego; do czasu upływu terminu/wstąpienia osób najbliższych postępowanie zawiesza się; w razie bezskutecznego upływu terminu postępowanie umarza się- osoby najbliższe należy pouczyć o takim uprawnieniu

4. Oskarżyciel prywatny- oskarżyciel prywatny – pokrzywdzony/osoba wykonująca jego prawa, który wnosi i popiera oskarżenie w sprawie z oskarżenia prywatnego

38

- postępowanie jest wszczynane przez: wniesienie aktu oskarżenia, zarzucającego danej osobie popełnienie przestępstwa prywatnoskargowego lub przesłanie przez Policję skargi pokrzywdzonego z 488§1 KPK- sąd bada, czy oskarżenie zostało wniesione przez osobę uprawnioną i czy nie upłynął termin przedawnienia stwierdzenie takiej okoliczności umorzenie postępowania

- przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego: lekki uszczerbek na zdrowiu (umyślny/nieumyślny), nieumyślny średni uszczerbek na zdrowiu, zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej

- gdy 1 przestępstwem ściganym z oskarżenia prywatnego zostało pokrzywdzonych wiele osób wniesienie aktu oskarżenia o to przestępstwo przez 1 z nich stan zawisłości sporu; inni pokrzywdzeni tym przestępstwem tracą prawo do wniesienia kolejnych aktów oskarżenia o to samo przestępstwo inny pokrzywdzony tym samym czynem (który nie może już wnieść aktu oskarżenia) może przyłączyć się do toczącego się postępowania aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 59§2)

pokrzywdzony składa stosowne oświadczenie (pisemnie/ustnie do protokołu) pokrzywdzony jest samodzielnym oskarżycielem prywatnym, ma takie same uprawnienia, jak oskarżyciel prywatny, który wniósł akt oskarżenia

- w razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się (brak podmiotu popierającego) w terminie (zawitym) 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoby najbliższe mogą wstąpić w jego prawa; po bezskutecznym upływie terminu postępowanie umarza się (art. 61) osoby najbliższe powinny być o takim uprawnieniu pouczone- umorzenie nie jest możliwe, jeżeli obok zmarłego oskarżyciela działał inny oskarżyciel prywatny (który przystąpił do postępowania) należy zawiesić postępowanie, aby umożliwić osobom najbliższym zmarłego wstąpienie do postępowania; po bezskutecznym upływie 3 miesięcznego terminu należy podjąć postępowanie

ingerencja prokuratora w postępowanie prywatnoskargowe- art. 60§1. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. (ma obowiązek) ingerencja prokuratora w ścianie może nastąpić przez:1) wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, czyli jeszcze zanim pokrzywdzony wniósł do sądu prywatny akt oskarżenia- wystarczy, że prokurator wyda postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego2) wstąpienie do wszczętego już przez pokrzywdzonego postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego- wystarczy, że prokurator złoży przed sądem pisemne/ustne oświadczenie o wstąpieniu do postępowania- może wstąpić na każdym etapie postępowania, aż do wydania prawomocnego wyroku

w praktyce ingerencja prokuratora może nastąpić jeszcze w inny sposób:1) prokurator wszczyna i prowadzi postępowanie przygotowawcze w sprawie o przestępstwo publicznoskargowe, a następnie w wyniku przeprowadzonych czynności okaże się że jest to przestępstwo prywatnoskargowe jeżeli prokurator stwierdzi, że zachodzą przesłanki z art. 60§1 KPK, to powinien objąć ściganie tego przestępstwa poprzez: wydanie/zmianę postanowienia o przedstawieniu zarzutów albo wniesienie aktu oskarżenia ze zmienioną kwalifikacją prawną-warunek: w/w postępowanie przygotowawcze zostało wszczęte przed pływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia (101§2 KK)2) prokurator wniósł oskarżenie o przestępstwo publicznoskargowe, a wyniki przewodu sądowego wskazują, że jest to przestępstwo prywatnoskargowe prokurator może zastosować art. 60§1 KPK przez złożenie odpowiedniego oświadczenia co do jego uczestniczenia w dalszym postępowaniu- warunek: wszczęcie ścigania o czyn, który wg prokuratora stanowił przestępstwo publicznoskargowe nastąpiło przed upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy- jeżeli w/w warunek jest spełniony, a prokurator oświadczy, że odstępuje od ścigania – pokrzywdzony ma prawa z 60§4 KPK

- zażalenie na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia/umorzeniu postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, ze względu na brak interesu społecznego w ściganiu z urzędu sprawcy, rozpoznaje prokurator nadrzędny (art. 465§2a)

39

- ingerencja prokuratora dalsze postępowanie toczy się z urzędu (art. 60§2) zmianie ulega pozycja procesowa pokrzywdzonego:

- jeżeli prokurator wszczął postępowanie i wniósł akt oskarżenia pokrzywdzony może złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego- jeżeli prokurator wstąpił do toczącego się postępowania pokrzywdzony, który wniósł oskarżenie prywatne staje się z mocy prawa oskarżycielem posiłkowym

niedopuszczalność oskarżenia wzajemnego

- rezygnacja prokuratora ze ścigania przestępstwa prywatnoskargowego: prokurator, po ingerencji w postępowanie, może uznać, że jego wyniki uzasadniają wniosek, że brak jest interesu społecznego wymagającego ścigania przestępstwa prywatnoskargowego:a) postępowanie przygotowawcze- prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania i zawiadamia o tym pokrzywdzonego pokrzywdzony w terminie 14 dni od zawiadomienia może wnieść własny akt oskarżenia, chyba że nie upłynął jeszcze termin przedawnienia – pokrzywdzony może skutecznie wnieść akt oskarżenia do jego upływu(upływ terminu – umorzenie postępowania)b) postępowanie jurysdykcyjne - prokurator wydaje oświadczenie o odstąpieniu od oskarżenia, (sąd jest tym oświadczeniem związany)- jeżeli ingerencja prokuratora polegała na: wszczęciu postępowania przygotowawczego:

- a w postępowaniu jurysdykcyjnym działał oskarżyciel posiłkowy oskarżyciel posiłkowy może w ciągu 14 dni od zawiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia (jeżeli brał udział w rozprawie, na której prokurator odstąpił – od dnia tej rozprawy) złożyć oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne(upływ terminu – umorzenie postępowania)- a w postępowaniu jurysdykcyjnym nie działał oskarżyciel posiłkowy pokrzywdzony może wciągu 14 dni od zawiadomienia go od odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć własny akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne(upływ terminu – umorzenie postępowania) wstąpieniu do toczącego się postępowania:- pokrzywdzony, będący od momentu ingerencji prokuratora oskarżycielem posiłkowym, powraca w dalszym postępowaniu do praw oskarżyciela prywatnego

- 14 dniowy termin – termin zawity

5. Powód cywilny- powód cywilny – podmiot, który dochodzi w procesie karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa

- powództwo adhezyjne – w 1 postępowaniu jest możliwe orzekanie o karnych i cywilnych konsekwencjach popełnionego przestępstwa (np. nie trzeba 2x przeprowadzać dowodów)

- w procesie karnym można dochodzić wyłącznie roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (roszczenia przewidziane w PC i wynikające bezpośrednio z przestępstw)

- powództwo cywilne mogą wytoczyć:1) pokrzywdzony (w tym zakład ubezpieczeń i organ kontroli państwowej) – do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 62)2) osoby najbliższe pokrzywdzonego – jeżeli pokrzywdzony zmarł przed wytoczeniem powództwa cywilnego i upływem terminu do dokonania tej czynności; mogą wytoczyć (w terminie z art. 62) powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa roszczenia przysługujące najbliższym zmarłego pokrzywdzonego (niektóre przysługiwałyby pokrzywdzonemu, gdyby żył)3) prokurator – wytacza powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub osób najbliższych w zakresie przysługujących im roszczeń wynikających z popełnienia przestępstwa (w terminie z art. 62) albo popiera powództwo już wytoczone przez te osoby (na każdym etapie postępowania), jeżeli wymaga tego interes społeczny (nie ma znaczenia zgoda pokrzywdzonego)- w razie wytoczenia przez prokuratora powództwa cywilnego na rzecz oznaczonej osoby sąd zawiadamia ją o tym, doręczając odpis pozwu; osoba ta może wstąpić do sprawy w każdym jej stanie w char. powoda

40

- uprawniony podmiot, chcąc dochodzić roszczeń cywilnych w procesie karnym, wnosi do sądu pozew przeciwko oskarżonemu; pozew powinien odpowiadać warunkom określonym w KPC (art. 126, 187 kPC)

- powództwo cywilne: może być wytoczone tylko do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (termin nieprzywracany) może być wytoczone w procesie karnym tylko przeciw oskarżonemu - art. 65§1. Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli: 1) powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne, - np. w postępowaniu przyspieszonym (art. 517e§4), postępowaniu poprawczym ws nieletnich2) roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia, 3) powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną, 4) to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, - zawisłość sprawy (lis pendens)- stan rzeczy osądzonej (res iudicata)5) po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,- dopuszczalne jest współuczestnictwo konieczne między osobami fizycznymi, które wszystkie są oskarżonymi w tym samym postępowaniu6) złożono wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 KK§ 2. Jeżeli pozew odpowiada warunkom formalnym, a nie zachodzą okoliczności wymienione w § 1, sąd orzeka o przyjęciu powództwa cywilnego. - postanowienie niezaskarżalne zawisłość sporu- jeżeli nie zostaną usunięte braki formalne (mimo wezwania z art. 120 KPK) lub zachodzi chociaż jedna przesłanka z art. 65§1 sąd wydaje postanowienie o odmowie przyjęcia powództwa§ 3. Mimo przyjęcia powództwa cywilnego sąd pozostawia je bez rozpoznania, jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się okoliczność wymieniona w § 1. § 4. Na odmowę przyjęcia powództwa cywilnego lub na pozostawienie go bez rozpoznania na podstawie § 3 zażalenie nie przysługuje.

- sąd pozostawia bez rozpoznania powództwo cywilne, jeżeli powód cywilny do rozpoczęcia przewodu sądowego nie stawił się na rozprawę i nie wnosił o rozpoznanie sprawy mimo jego nieobecności (art. 383 KPK)

- art. 67§1. Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym. § 2. Jeżeli w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania powód cywilny wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych, za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym. jeżeli powód z tego nie skorzysta, może sam wnieść pozew do sądu cywilnego, ale wtedy dniem zgłoszenia roszczenia będzie dzień wniesienia pozwu do sądu cywilnego - art. 68§1: w razie zawieszenia postępowania sąd na żądanie powoda cywilnego przekazuje wytoczone powództwo sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych.

- Art. 69§1. Jeżeli powództwo cywilne zostało zgłoszone w toku postępowania przygotowawczego, organ prowadzący postępowanie załącza pozew do akt sprawy, a postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu sprawy z aktem oskarżenia; za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień zgłoszenia powództwa.  powództwo może być zgłoszone najwcześniej po przedstawieniu zarzutów podejrzanemu zgłoszenie powództwa cywilnego w postępowaniu przygotowawczym nie powoduje zawisłości sprawy§ 2. Jeżeli wraz z powództwem cywilnym został zgłoszony wniosek o zabezpieczenie roszczenia, w przedmiocie tego wniosku orzeka prokurator.  powód może uzyskać zabezpieczenie na długo przed rozstrzygnięciem co do przyjęcia powództwa; unika sytuacji gdzie oskarżony zdąży usunąć/ukryć majątek z którego egzekwowanoby roszczenia, zanim trafi do sądu akt oskarżenia§ 3. Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu. § 4. W razie umorzenia lub zawieszenia postępowania przygotowawczego pokrzywdzony w terminie zawitym 30 dni od daty doręczenia postanowienia może żądać przekazania sprawy sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. Jeżeli pokrzywdzony w terminie tym

41

żądania nie zgłosi, zabezpieczenie upada, a wniesiony poprzednio pozew nie wywołuje skutków prawnych.

- zabezpieczenie roszczeń powoda cywilnego może też po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu (np. łącznie z wytoczeniem powództwa cywilnego) powód cywilny może złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia na podstawie przepisów KPC (stosuje się je odpowiednio na podst. art. 70 KPK)

- uprawniony podmiot wytaczając powództwo cywilne, z chwilą jego przyjęcia przez sąd, staje się stroną procesową- art. 66. Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie. inicjatywa dowodowa tylko w zakresie roszczeń cywilnych

- W razie śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń. Niewstąpienie tych osób nie tamuje biegu postępowania; sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie pozostawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania (art. 63§2) chodzi o roszczenia przysługujące najbliższym jak i odziedziczone po zmarłym osoby najbliższe mogą skorzystać z tego uprawnienia do czasu zamknięcia przewodu sądowego

- w pozostałym zakresie należ stosować odpowiednio przepisy KPC (art. 70)

6. Prokurator jako strona w postępowaniu wykonawczym- w postępowaniu wykonawczym prokurator jest stroną w postępowaniu przed sądem, nie jest stroną w postępowaniu przed innymi organami postępowania wykonawczego- jako strona procesowa może składać wnioski i wnosić zażalenia na postanowienia wydane przez sąd (sąd penitencjarny) w postępowaniu wykonawczym- nie przysługuje mu prawo zaskarżania innych decyzji (np. zarządzeń) wydawanych w postępowaniu wykonawczym ani postanowień wydawanych przez inne organy niż sąd (sąd penitencjarny)- prokurator ma prawo wzięcia udziału w posiedzeniach sądu

III. Strony procesowe bierne

1. Oskarżony- karna i cywilna strona bierna w procesie karnym- oskarżony – osoba, przeciwko której skierowane jest ściganie karne w postępowaniu jurysdykcyjnym: osoba przeciw której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania - podejrzany – osoba przeciwko której skierowane jest ściganie karne w postępowaniu przygotowawczym: osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego

- „ osoba podejrzana” – osoba, w stosunku do której podjęto pewne czynności procesowe w postępowaniu przygotowawczym, świadczące o traktowaniu jej jako podejrzanego, ale nie wydano w stosunku do niej postanowienia o postawieniu zarzutów ani nie przystąpiono do przesłuchania jej w charakterze podejrzanego

- oskarżony jest stroną bierną – broni się w procesie przed zarzutami

- podstawowe uprawnienia oskarżonego:1) prawo do obrony (materialne)2) prawo do traktowania go jak niewinnego, niezależnie od przekonania organu procesowego (konsekwencja zasady domniemania niewinności)3) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrony formalnej):

- oskarżony może mieć max. 3 obrońców; może wybrać ich sam albo żądać obrońcy z urzędu: art. 78§1. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono

obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. § 2. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.

42

- obrona obligatoryjna – oskarżony musi mieć obrońcę:A. art. 79§ 1. W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:1) jest nieletni (gdy odpowiada na zasadzie art. 10§2 KK, a postępowanie zostało wszczęte przed ukończeniem przez niego 18 lat)2) jest głuchy, niemy lub niewidomy (ułomności muszą być zupełne; częściowe – art. 79§2)3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (wystarczy uprawdopodobnienie) § 2. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę gł. właściwości osobiste oskarżonego np. wiek, stan zdrowia, sprawność intelektualna okolicznością utrudniającą obronę nie jest stopień skomplikowania sprawy pod względem faktycznym/prawnym § 3. W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.  § 4. Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.

B. art. 80: Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem I instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

- jeżeli w warunkach art. 78, 79, 80 oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu (art. 81§1)- na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może wyznaczyć nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego (art. 81§2)

C. w postępowaniu w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych

4) Prawo do milczenia - art. 74§ 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (nemo se ipsum accusare tenetur)5) Prawo do składania wyjaśnień oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania bez podania przyczyn takiej odmowy6) Prawo do składania wniosków o dokonanie określonych czynności procesowych- np. prawo do składania wniosków dowodowych (art. 167), dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia7) prawo do kontroli decyzji procesowych - poprzez prawo do odwołania się od niekorzystnych dla niego decyzji procesowych w przypadkach wskazanych w ustawie8) Prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72§1 KPK)9) Prawo do porozumiewania się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie, jeżeli jest tymczasowo aresztowany (art. 73§1 KPK)10) prawo do wygłoszenia końcowego przemówienia na rozprawie (art. 406§1 KPK)

- obowiązki oskarżonego:- na zasadzie wyjątku od zasady nemo se impsum accusare tenetur na oskarżonym ciążą pewne obowiązki:A. art. 74§2: Oskarżony jest obowiązany poddać się:1) oględzinom zewnętrznym ciała2) badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała3) pobraniu odcisków palców, fotografowaniu oraz okazaniu go w celach rozpoznawczych4) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym5) badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że są dokonywanie przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu6) pobraniu przez funkcjonariusza Policji – bez konieczności udziału personelu medycznego – wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób

43

- art. 74§3: W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać badań lub czynności z pkt. 1 -3, a także przy zachowaniu wymagań określonych w pkt. 5 lub 6 pobrać krew włosy, wymaz ze śluzówki policzków lub inne wydzieliny organizmu

- zastosowanie przymusu bezpośredniego w odniesieniu do obowiązków oskarżonego polegających na znoszeniu przez oskarżonego czynności dokonywanych na jego ciele/wobec jego osoby jest dopuszczalne

B. art. 75§1. Oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu. § 2. W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać go i sprowadzić przymusowo.- środek przymusu w postaci zatrzymania i przymusowego sprowadzenia może zastosować: w postępowaniu przygotowawczym prokurator i organy ścigania (w drodze zarządzenia) w postępowaniu jurysdykcyjnym sąd (w drodze postanowienia)- pod warunkiem, że oskarżony został o obowiązkach uprzedzony- szczególne przesłanki zastosowania w/w środka:

- brak usprawiedliwienia niestawiennictwa, mimo prawidłowo doręczonego wezwania wraz z pouczeniem

- niemożność doręczenia wezwania ze względu na zmianę miejsca zamieszkania lub pobytu bez powiadomienia o tym organu prowadzącego postępowanie

- decyzje organów procesowych podjęte w trybie 75§2 podlegają zaskarżeniu zażalenie na zarządzenie organu postępowania przygotowawczego – rozpoznaje sąd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania w składzie jednoosobowym zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd, w składzie 3 sędziów

2. Skazany - skazany – osoba, w stosunku do której wydano prawomocny wyrok skazujący

- podstawowe prawa skazanego:1) kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze organy postępowania wykonawczego są obowiązane wykonywać w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności skazanego, a stosowanie tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego jest zakazane2) skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie (ograniczenie tylko z ustawy, mocą prawomocnego orzeczenia wydanego na jej podstawie)3) skazany może wnioski, skargi i prośby do organów wykonujących orzeczenie4) skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organów postępowania wykonawczego z powodu jej niezgodności z prawem, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej5) w postępowaniu wykonawczym skazany może korzystać z pomocy obrońcy ustanowionego w tym postępowaniu, przy czym, jeżeli skazany jest głuchy, niemy, niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, nie ukończył 18 lat , nie włada językiem polskim – udział obrońcy w postępowaniu jest obowiązkowy

IV. Strony szczególne

1. Quasi-pozwany cywilnie – to podmiot (osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej) który uzyskał korzyść majątkową w wyniku przestępstwa popełnionego przez oskarżonego działającego w imieniu lub interesie tego podmiotu, a prokurator w stosunku do tego podmiotu wystąpił z do sądu o zwrot tej korzyści- w razie skazania tego oskarżonego sąd, uwzględniając wniosek prokuratora, zobowiązuje w wyroku podmiot, który uzyskał korzyść do jej zwrotu w całości lub części na rzecz Skarbu Państwa- w przypadku uniewinnienia oskarżonego/skazania go za przestępstwo, które takiej korzyści nie przyniosło lub umorzenia postępowania – sąd pozostawia wniosek prokuratora bez rozpoznania- ma on uprawnienia praktycznie równe stronom

2. Podmiot posiłkowo odpowiedzialny – jest to w postępowaniu karnym skarbowym osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze- ponosi on odpowiedzialność posiłkową – ponosi on konsekwencje finansowe za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego, którym jest zastępca tego podmiotu (posiłkowo

44

odpowiedzialnego), działający w jego imieniu, a zastępowany podmiot odniósł/mógł odnieść z przestępstwa korzyść majątkową - w postępowaniu karnym skarbowym, podmiot posiłkowo odpowiedzialny jest stroną

3. Interwenient – podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu w sprawie o przestępstwo/wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi- jest stroną w postępowaniu karnym skarbowym; przysługują mu w toku całego postępowania przysługują mu uprawnienia jedynie w granicach interwencji

4. Rodzice lub opiekun nieletniego - w postępowaniu w sprawach nieletnich status stron przysługuje rodzicom, ale tylko niepozbawionym władzy rodzicielskiej oraz którym nie została ona zawieszona- prawo do działania w roli strony zachowują także ci rodzice, których władza rodzicielska została ograniczona

§21. PRZEDSTAWICIELE PROCESOWI STRON

I. Przedstawiciel procesowy strony – osoba działająca w procesie w imieniu i na rachunek strony procesowej na mocy odpowiedniego tytułu prawnego- takim tytułem może być:

1) pełnomocnictwo udzielone przez stronę, przedstawiciela ustawowego, wyjątkowo inną osobę

2) decyzja odpowiedniego organu procesowego – zarządzenie prezesa sądu, przewodniczącego wydziału, upoważnionego sędziego albo postanowienie sądu (np. obrońca z urzędu)3) przepis ustawy (przedstawiciel ustawowy)

- przedstawicielowi co do zasady przysługują wszystkie prawa strony, chyba że ustawa zastrzega określoną czynność wyłącznie dla strony (wykonują nie tylko swoje uprawnienia ale i prawa strony)- przedstawiciel w żadnym wypadku nie może złożyć za stronę wyjaśnień lub zeznań

II. Obrońca- obrońca jest przedstawicielem procesowym oskarżonego- obrońcą w procesie karnym (przestępstwa/przestępstwa skarbowe) może być tylko adwokat lub aplikant adwokacki, spełniający warunki z art. 77 PrAdw.- wyróżniamy:1) obrońcę z wyboru – podstawą nawiązania stosunku obrończego jest pełnomocnictwo

(upoważnienie do obrony; jednostronny akt woli, na mocy którego adwokat może występować w roli obrońcy; pisemnie lub ustne oświadczenie do protokołu org. prow. postępowanie karne); - obrońcę może ustanowić oskarżony (niepełnoletni/ ubezwłasnowolniony – przedstawiciel ustawowy, opiekun faktyczny)- pełnomocnictwo tymczasowe – jeżeli oskarżony jest pobawiony wolności, a nie ma obrońcy, obrońcę może ustanowić inna osoba (jakakolwiek, należy o tym niezwłocznie zawiadomić oskarżonego); obrońca ma pełne uprawnienia, ale pełnomocnictwo wygasa, gdy oskarżony je cofnie lub udzieli innemu adwokatowi

2) obrońcę z urzędu – podstawą nawiązania stosunku obrończego jest decyzja właściwego organu procesowego (zarządzenie prezesa sądu o wyznaczeniu konkretnego adwokata obrońcą z urzędu), czasami na mocy postanowienia sądu- w postępowaniu przygotowawczym obrońcę z urzędu wyznacza się na wniosek prokuratora- na decyzję o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu nie przysługuje zażalenie

obrońcę z urzędu wyznacza się, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru i:a) wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego

utrzymania siebie i rodziny (niezamożność) art. 78 KPKb) zachodzi obrona obligatoryjna – oskarżony poniesie koszty wynagrodzenia obrońcy,

nałożone w orzeczeniu kończącym postępowanie, chyba że zostanie zwolniony od zapłaty kosztów sądowych, uniewinniony, umorzono postępowanie

c) zaistnieje przewidziana w ustawie sytuacja szczególna

- obrona obligatoryjna – ustawa wymaga, żeby oskarżony miał obrońcę- obrona fakultatywna – posiadanie obrońcy zależy od decyzji oskarżonego

45

- obrona z urzędu jest subsydiarna względem ochrony z wyboru (obrona z urzędu tylko, gdy nie ma obrońcy z wyboru, i ustaje gdy oskarżony udzieli pełnomocnictwa obrońcy z wyboru)

Relacje między oskarżonym a obrońcą z wyboru:1) Stosunek zewnętrzny (procesowy) – powstaje przez udzielenie pełnomocnictwa, reg.

przepisami KPK, 2) stosunek wewnętrzny (cywilnoprawny) – powstaje przez zawarcie umowy (zlecenia), może

zawrzeć inna osoba niż oskarżony (np. przedstawiciel ustawowy)

- pełnomocnictwo substytucyjne (substytucja) – obrońca upoważnia innego adwokata do zastępowania go w sprawie, w której udzielono mu pełnomocnictwa/wyznaczono jako obrońcę z urzędu

- oskarżony udzielając pełnomocnictwa obrońcy z wyboru może wyłączyć substytucję,- organ procesowy w decyzji wyznaczającej obrońcę z urzędu nie może

Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym:1) Zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony, co do zasady, przez zakres uprawnień

oskarżonego obrońca może podejmować wszystkie i wyłącznie takie czynności, do których uprawniony jest oskarżony, chyba że ustawa zastrzega dokonanie czynności osobiście przez/skuteczność czynności do zgody oskarżonego - szczególne uprawnienia obrońcy, których nie ma oskarżony:a) może uczestniczyć w jednorazowym przesłuchaniu małoletniego do 15 r.ż.

pokrzywdzonego przestępstwem seksualnym/przeciwko rodzinie i opiece, a także małoletniego świadka w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej/przestępstwa seksualne

b) tylko obrońca i prokurator mogą zgłosić wniosek o wyznaczenie składu orzekającego w drodze losowania

2) obrońca jest uprawniony do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia (chyba że pełnomocnictwo/zarządzenie przew. ograniczenia)- np. może wnosić kasację, wniosek o wznowienie postępowania- upoważnienie do obrony udzielone obrońcy w sprawie zachowuje moc jako upoważnienie do działania w charakterze pełnomocnika w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie, zatrzymanie- upoważnienie udzielone w trakcie postępowania karnego nie uprawnia obrońcy do działania w postępowaniu wykonawczym / postępowaniu o wydanie wyroku łącznego- obrońca z urzędu ma obowiązek podejmowania czynności procesowych tylko do prawomocnego zakończenia postępowania, (dalsze czynności uprawnienie; nie może za nie żądać od SP wynagrodzenia)- jeżeli obrońca z urzędu wyznaczony do rozważenia podstawa do sporządzenia i wniesienia kasacji lub wnisoku o wznowienie postępowania wniesie kasację/wniosek uprawniony do udziału w postępowaniu kasacyjnym/wznowieniowym

3) Obrońca w zakresie metod i kierunku obrony ma samodzielne stanowisko nie jest związany instrukcjami oskarżonego, realizować linię obrony inną niż oskarżony, oskarżony nie może skutecznie odwoływać się od czynności dokonanych przez obrońcę

4) Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego niekorzystna czynność procesowa jest bezskuteczna

Czynność „niekorzystna”:- ujęcie obiektywne – decyduje charakter czynności- ujęcie mieszane- ujęcie subiektywne – decyduje intencja obrońcy- przyjmuje się domniemanie dobrej wiary obrońcy (czynności obrońcy są korzystne dla oskarżonego), domniemanie upada, gdy czynność ze swej natury jest niekorzystna dla oskarżonego/udowodni się, że obrońca świadomie dokonał czynności niekorzystnej dla oskarżonego- zaniechania, będące efektem niedopełnienia obowiązków przez obrońcę to czynności niekorzystne

5) Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego udziału oskarżonego w postępowaniu- oskarżony ma możliwość osobistego działania w procesie, zamiast jak i obok obrońcy

6) Czynności oskarżonego nie wyłączają równoległych czynności obrońcy- organ procesowy traktuje w sposób równoprawny czynności podejmowane przez oskarżonego i obrońcę- czynności obrońcy i oskarżonego są sprzeczne obie skuteczne, ale organ uwzględnia tą, którą uzna obiektywnie najkorzystniejszą dla oskarżonego

7) Oskarżony może korzystać jednocześnie z pomocy nie więcej niż 3 obrońców

46

- wszyscy obrońcy mają taki sam status oraz zakres uprawnień i obowiązków8) Jeden obrońca może bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie, jeżeli ich

interesy nie pozostają w sprzeczności- brak ograniczeń ilościowych- sprzeczność interesów oskarżonych obrona jednego z oskarżonych w sposób nieuchronny naraża dobro drugiego z nich; kolizja interesów, np. wzajemne pomówienia oskarżonych, ustalenia z dowodów w sprawie

obrońca powinien wypowiedzieć pełnomocnictwo (wszystkim oskarżonym!) gdy sąd dostrzeże, że zachodzi sprzeczność interesów, wydaje postanowienie w którym stwierdza ją i :

a) Obrona z wyboru – zakreśla oskarżonym termin do ustanowienia nowych obrońcówb) Obrona z urzędu – wyznacza innych obrońców z urzędu- w postępowaniu przygotowawczym w/w uprawnienia przysługują prezesowi sądu właściwego do rozpoznania sprawy- na postanowienie sądu przysługuje zażalenie

Stosunek obrończy z wyboru ustaje w przypadku:1) Odwołania pełnomocnictwa obrończego przez oskarżonego lub jego przedstawiciela

ustawowego (w każdym czasie)2) Wypowiedzenia pełnomocnictwa przez obrońcę – może to uczynić tylko z ważnych

przyczyn; ma obowiązek pełnić swe obowiązki jeszcze przez 2 tygodnie, żeli nie nastąpiło objęcie sprawy przez adwokata/zwolnienie przez klienta

3) Wydania przez sąd postanowienia stwierdzającego sprzeczność interesów oskarżonych i zakreślającego termin do ustanowienia innych obrońców – bezskuteczny upływ terminu ustanie stosunków obrończych

4) Śmierci obrońcy

Stosunek obrończy z urzędu ustaje w wypadku:1) Cofnięcia wyznaczenia:

a) Jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności na podstawie których wyznaczono obrońcę (z art. 78§1):- oskarżony wprowadził organ procesowy w błąd co do swojego stanu majątkowego- organ błędnie ocenił przedstawiony przez oskarżonego materiał dowodowy- zmiana sytuacji majątkowej oskarżonego w trakcie postępowania cofnięcie wyznaczenia na mocy postanowienia sądu (niezaskarżalnego zażaleniem)

b) Oskarżony/obrońca złożą uzasadniony wniosek o wyznaczenie nowego obrońcy z urzędu - decyduje prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy; po rozpoczęciu rozprawy głównej sądc) Ujawniła się sprzeczność interesów oskarżonych,, których broni ten sam obrońca z

urzędud) Odpadła okoliczność uzasadniająca obronę obligatoryjną , chyba że obrońca z urzędu

został wyznaczony na podstawie art. 78§1, a dopiero później powstała przyczyna obrony obligatoryjnej

2) Ustanowienia obrońcy z wyboru przez oskarżonego korzystającego dotąd z obrońcy z urzędu

3) Śmierci obrońcy

Śmierć oskarżonego – nie oznacza ustania stosunku obrończego; obrońca działa do prawomocnego umorzenia postępowania z tego powodu- wyjątkowo obrońca może działać w procesie, gdy oskarżony nie żyje przypadek wznowienia postępowania na skutek wniosku na korzyść oskarżonego i postępowanie toczy się po jego śmierci prezes sądu wyznacza do obrony praw oskarżonego obrońcę z urzędu, chyba że wnioskodawca ustanowił obrońcę

III. Pełnomocnik

Pełnomocnika może ustanowić strona inna niż oskarżony:1) Pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym2) Oskarżyciel prywatny, posiłkowy (uboczny i subsydiarny)3) Powód cywilny4) Osoba żądająca odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie,

zatrzymanie5) Strony szczególne w postępowaniu karnym skarbowym

- z pomocy pełnomocnika nie może korzystać oskarżyciel publiczny (np. prokurator działa osobiście)

47

- pełnomocnika może ustanowić osoba niebędąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu; sąd (prokurator w postępowaniu przygotowawczym) może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika osoby niebędącej stroną, jeżeli uzna, iż nie wymaga tego obrona interesów tej osoby (postanowienie wydane w postępowaniu przygotowawczym – przysługuje zażalenie; w jurysdykcyjnym - nie) - pełnomocnika może ustanowić też podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej z przestępstwa

- pełnomocnikiem w procesie karnym może być adwokat i radca prawny

- do pełnomocnika stosuje się odpowiednio art. 78 KPK jeżeli strona nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnika z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, może żądać wyznaczenia pełnomocnika z urzędu- podmioty inne niż osoby fizyczne do ustanowienia pełnomocnika stosuje się zasady KPC- osoba niebędąca stroną może żądać ustanowienia pełnomocnika z urzędu, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu

- stanowisko procesowe pełnomocnika jest zbliżone do stanowiska obrońcy:1) stosunek pełnomocnictwa nawiązuje się poprzez udzielenie pełnomocnictwa na piśmie lub ustnie do protokołu2) strona nie może jednocześnie mieć więcej niż 3 pełnomocników3) pełnomocnik jest uprawniony do działania w całym postępowaniu, też czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia (chyba że pełnomocnictwo/zarządzenie przewiduje ograniczenia); pełnomocnik ma obowiązek podejmowania czynności procesowych tylko do prawomocnego zakończenia postępowania4) udział pełnomocnika w postępowaniu nie wyłącza osobistego udziału w nim strony

- różnice między pełnomocnikiem a obrońcą:1) pełnomocnik nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu mocodawcy (może podejmować także czynności niekorzystne dla reprezentowanego, które są skuteczne; dot. to także zaniechania podjęcia czynności)2) pełnomocnik nie jest samodzielny w reprezentowaniu interesów mocodawcy i może być związany jego instrukcją (decyduje treść pełnomocnictwa)3) mocodawca może niezwłocznie prostować/odwoływać oświadczenia pełnomocnika, jeżeli występuje jednocześnie z pełnomocnikiem

- do kwestii dot. pełnomocnika nieuregulowanych przez KPK stosuje się odpowiednio przepisy KPC

IV. Przymus adwokacko-radcowski

- strona aby skutecznie dokonać czynności musi skorzystać z pomocy przedstawiciela (obrońcy/pełnomocnika)- KPK wprowadza przymus adwokacko-radcowski do:1) aktu oskarżenia wnoszonego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego2) apelacji od wyroku sądu okręgowego3) kasacji4) wniosku o wznowienie postępowania

- art. 84§3: obrońca/pełnomocnik wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym/ o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację/wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania. Jeżeli kasacja lub wniosek zostaną wniesione, obrońca ten jest uprawniony do udziału w toczącym się postępowaniu. obrońca/pełnomocnik z urzędu ma dokonać oceny czy kasacja/wniosek jest merytorycznie uzasadniony obrońca/pełnomocnik z urzędu nie może odmówić sporządzenia subsydiarnego aktu oskarżenia i apelacji od wyroku sądu okręgowego

- obrońca/pełnomocnik z wyboru może odmówić sporządzenia i podpisania pisma objętego przymusem, tylko gdy nie pozbawi to strony uprawnienia do wniesienia tego pisma

V. Przedstawiciele ustawowi

Przedstawiciel ustawowy może występować w procesie karnym jako reprezentant następujących stron:

48

1) Pokrzywdzonego - małoletni (nie ukończone 18 lat i nie zawarł związku małżeńskiego), ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo)

2) Oskarżonego – nieletni (między 13 a nie ukończonym 17 r.ż. w chwili czynu), ubezwłasnowolniony

Przedstawicielem ustawowym mogą być następujące podmioty:1) przedstawiciele ustawowi w rozumieniu prawa cywilnego i rodzinnego

- małoletni rodzice mający władzę rodzicielską, opiekun, kurator- ubezwłasnowolniony całkowicie opiekun, rodzice- ubezwłasnowolniony częściowo kurator

2) opiekun faktyczny – osoba, pod której pieczą pozostaje oskarżony lub pokrzywdzony- pokrzywdzony – konieczna stała piecza nad małoletnim/ubezwłasnowolnionym

- pokrzywdzony małoletni/ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności procesowych (tylko oświadczenia wiedzy); działa za niego wyłącznie przedstawiciel ustawowy, może wykonywać wszelkie uprawnienia przysługujące pokrzywdzonemu (też czynności na niekorzyść)

- oskarżony nieletni/ubezwłasnowolniony ma zdolność podejmowania czynności procesowych w toku całego postępowania; przedstawiciel ustawowy może podejmować tylko czynności na jego korzyść- W postępowaniu w sprawach nieletnich rodzice/opiekun nieletniego są stronami w postępowaniu

- przedstawiciel ustawowy nie może zastąpić pokrzywdzonego/oskarżonego przy składaniu oświadczeń wiedzy- czynności dokonane przez przedstawiciela ustawowego pomimo wygaśnięcia prawa do reprezentowania (np. typ ukończył 18 lat) pozostają w mocy; czasami jest możliwe ich odwołanie przez reprezentowanego

- jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek (np. starsza) lub stan zdrowia jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje - osoba nieporadna musi korzystać z pełni praw cywilnych- pokrzywdzony może podejmować działania sam

§22. RZECZNICY INTERESU SPOŁECZNEGO

I. Rzecznik interesu społecznego – osoba reprezentująca w procesie karnym interes ogółu; podejmuje on samodzielnie czynności mające na celu ochronę interesu społecznego- funkcje rzecznika interesu społecznego w procesie karnym mogą wykonywać: przedstawiciel społecznych, prokurator, RPO i RPD

II. Rzecznik Praw Obywatelskicha) uprawnienia skutkujące uruchomieniem postępowania karnego:

1) prawo żądania wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

2) prawo wniesienia kasacji od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie

3) żądanie wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych i prawo wzięcia udziału w każdym toczącym się postępowaniu – na prawach prokuratora

b) uprawnienia badawcze:1) prawo zwrócenia się o zbadanie sprawy/jej części do właściwych organów2) prawo żądania informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, prokuraturę i inne

organy ścigania oraz prawo żądania do wglądu w biurze RPO akt sądowych, prokuratorskich, innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięcia rozstrzygnięcia

III. Rzecznik praw dziecka1) prawo żądania wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania w sprawach o

przestępstwa, gdzie konieczne jest zapewnienia należytej ochrony praw dziecka2) prawo wnoszenia kasacji od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego

postępowanie3) prawo wzięcia udziału w toczącym się postępowaniu w sprawach nie letnich, na prawach

prokuratora

IV. Przedstawiciel społeczny

49

- reprezentant organizacji społecznej, która uczestniczy w postępowaniu z uwagi na ochronę interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego jest statutowymi zadaniami- organizacja społeczna musi zgłosić udział swego przedstawiciela wyposażonego w pisemne upoważnienie wydane przez tą organizację do rozpoczęcia przewodu sądowego- dodatkową przesłanką dopuszczenia, jest ocena przez sąd że leży to „w interesie wymiaru sprawiedliwości”- decyzja o dopuszczeniu postanowienie sądu, nie przysługuje zażalenie- dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie (art. 91 KPK)

- może tylko składać wnioski do sądu, aby sąd zadał pytanie przesłuchiwanemu; o rozważenie przeprowadzenia dowodu- w miarę potrzeby, przysługuje mu prawo głosu po zamknięciu przewodu sądowego

V. Prokurator1) Prokurator Generalny może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu

kończącego postępowanie (w sprawach wojskowych – Naczelny Prokurator Wojskowy)2) Prokurator może (jeżeli wymaga tego interes społeczny) wytoczyć powództwo cywilne na rzecz

pokrzywdzonego lub najbliższych zmarłego pokrzywdzonego albo popierać ich powództwo3) Prokurator może (do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie

głównej) złożyć wniosek o orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody w razie skazania oskarżonego za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała, rozstroju zdrowia; przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, środowisku, mieniu, obrotowi gospodarczemu, prawom osób wykonujących pracę zarobkową

4) Prokurator w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego wszczyna postępowanie albo wstępuje do wszczętego postępowania, jeżeli wymaga tego interes społeczny

5) Prokurator działając z urzędu może wykonywać prawa pokrzywdzonego w razie jego śmierci, gdy brak jest osób najbliższych lub nie ujawniły się

6) Prokurator może wystąpić z wnioskiem o wydanie wyroku łącznego; uczestniczyć w rozprawie po odstąpieniu od oskarżenia

§23. POMOCNICY PROCESOWI

- ich rolą jest ułatwienie wykonywania przez organy i strony procesowe ich działalności procesowej; pomoc organom w przeprowadzeniu/utrwaleniu określonej czynności procesowej

1) Specjaliści – jeżeli dokonanie np. oględzin, eksperymentu, ekspertyzy, przeszukania wymaga czynności technicznych (np. pomiary, zdjęcia), można do udziału w nich wezwać specjalistów; w razie potrzeby przesłuchuje się ich w charakterze świadków

2) Protokolanci, osoby rejestrujące obraz lub dźwięk, stenografowie - protokół rozprawy spisuje aplikant, pracownik sekretariatu, asesor sądowy, jeżeli nie należy do składu orzekającego- inny protokół może spisać także osoba przybrana w charakterze protokolanta przez prowadzącego czynność lub on sam- stenograf przekłada stenogram na pismo zwykłe + wzmianka, jakim posługiwał się systemem- protokolant i stenograf ulegają wyłączeniu z tych samych powodów co sędzia

3) Tłumacze – należy wezwać, gdy zachodzi potrzeba przesłuchania głuchego/niemego, a nie można porozumieć się za pomocą pisma; osoby niewładającej językiem polskim, jeżeli trzeba przełożyć na polski pismo w języku obcym lub odwrotnie albo dla zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu- tłumacza należy wezwać także do czynności z udziałem oskarżonego (nie tylko przesłuchania), gdy oskarżony nie włada wystarczająco dobrze językiem polskim

4) Mediatorzy5) Konwojenci

§24. OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE

- osoby wzywane przez organy procesowe, aby dostarczyły określonych środków dowodowych1) oskarżony składający wyjaśnienia2) świadek składający zeznania, biegły wydający opinię, 3) osoba poddana oględzinom ciała4) zawodowy kurator sądowy, funkcjonariusz Policji przekazujący wynik wywiadu środowiskowego

§25. INNI UCZESTNICY PROCESU KARNEGO

50

1) Osoba przybrana do dokonania jakiejś czynności (np. w charakterze protokolanta)2) Podmiot składający zawiadomienie o przestępstwie (osoba niebędąca pokrzywdzonym;

instytucja państwowa/samorządowa w związku ze swą działalnością)3) Osoba składająca poręczenie majątkowe4) Podmioty udzielająca poręczenia społecznego lub wykonujące obowiązki poręczenia5) Osoby zaufania (np. przechowawca przedmiotów znalezionych podczas przeszukania)6) Osoby uprawnione do obecności na rozprawie, gdy sąd wyłączył jej jawność

§26. KUMULACJA RÓL PROCESOWYCH

- kumulacja jest zasadniczo dopuszczalna; niedopuszczalność wynika z wyraźnego unormowania ustawowego lub istoty ról procesowych- reguły wykluczające dopuszczalność kumulacji:1) Organ procesowy nie może spełniać żadnej innej roli procesowej- organ procesowy ma być obiektywny i niezależny od innych uczestników procesu, nie może spełniać innej roli- przepisy o wyłączeniu sędziego/ławnika/prokuratora/prowadzącego postępowanie

przygotowawcze2) Sprzeczność ról uczestników procesu uniemożliwia łączenie ich przez jedną osobę- oskarżony może wykonywać jednocześnie funkcję organu pokrzywdzonego niebędącego osobą fizyczną- można być podejrzanym i pokrzywdzonym w postępowaniu przygotowawczym – może składać tylko

wyjaśnienia3) Łączne spełnianie niektórych ról uczestników procesu przez jedną osobę

powodowałoby nienależyte wykonanie jednej z łączonych ról

- kumulacja dopuszczalna tylko w szczególnych okolicznościach: 1) oskarżony i oskarżyciel prywatny - oskarżenie wzajemne w postępowaniu prywatnoskargowym (art. 497 KPK)- oskarżony i oskarżyciel posiłkowy – jeżeli w postępowaniu prywatnoskargowym, w którym zgłoszono wcześniej oskarżenie wzajemne, doszło do objęcia przez prokuratora obu tych oskarżeń (art. 498§3 KPK) [oskarż. prywatny staje się posiłkowym]3) świadek i obrońca - z ograniczeniem z art. 178§1 KPK (nie można przesłuchać obrońcy co od faktów o których dowiedział się, udzielając porady prawnej/prowadząc sprawę)- etyka adwokacka/radcowska adwokat/radca który złożył w sprawie zeznanie w charakterze świadka nie może w niej występować jako pełnomocnik lub obrońca4) świadek i przedstawiciel społeczny – brak mechanizmu wykluczenia takiego przedstawiciela społecznego od udziału w sprawie; sąd może tylko wystąpić do organizacji społecznej o wyznaczenie przedstawicielem społ. innej osoby

51

ROZDZIAŁ VI. CZYNNOŚCI PROCESOWE

§22. POJĘCIE I KATEGORIE CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

- Czynności procesowe – określone przez prawo zachowania się uczestników procesu wywołujące przewidziane przez prawo czynności procesowe- Zdarzenia procesowe – fakty niezależne od zachowań uczestników i zewnętrzne w stosunku do nich, np. śmierć oskarżonego (umorzenie postępowania)- czynności procesowe i zdarzenia procesowe to fakty procesowe

Kategorie czynności procesowych:1) Czynności pozytywne (działania) i negatywne (zaniechania; są wykluczone)2) Czynności indywidualne i zbiorowe3) Czynności rozpoznawcze (kognicyjne) i wykonawcze

- rozpoznawcze ich celem jest zbadanie i rozstrzygnięcie danej kwestii procesowej- wykonawcze wykonanie odjętej decyzji

4) Czynności faktyczne, spostrzeżenia procesowe i oświadczenia procesowe1. spostrzeżenia procesowe – czynności polegające na przyjęciu do świadomości

odpowiednich faktów procesowych, np. oględziny, przesłuchanie, odczytanie2. czynności faktyczne – czynności polegające na oddziaływaniu na świat zewnętrzny,

np. przeszukanie, złapanie na gorącym uczynku3. Oświadczenia procesowe – komunikowanie (uzewnętrznianie) przez uczestników

postępowania treści intelektualnych/aktów woliA. Oświadczenia wiedzy – przekazywanie wiadomości przez uczestników procesu

1) Oświadczenia dowodowe (np. zeznanie, opinia biegłego)2) Przytoczenia procesowe (tezy wniosków dowodowych)3) Zawiadomienia 4) Argumentacje5) Sprawozdania procesowe (np. protokoły)

B. Oświadczenia woli – przekazywanie dążeń przez uczestnika procesu1) Oświadczenia postulujące (wnioski, podania, prośby)2) Oświadczenia władcze (imperatywne)

a) Poleceniab) Decyzje procesowe:

- orzeczenia: postanowienia i wyroki (w tym zwyczajne/nakazowe)- zarządzenia

5) czynności organów procesowych, stron i ich reprezentantów, pozostałych uczestników procesu 6) czynności wyraźne (np. ustnie, pisemnie) i konkludentne dorozumiane (w pewnych warunkach określone zachowanie uczestnika wywołuje skutki prawne właściwe dla czynności wyraźnej, mimo braku formy właściwej dla czynności wyraźnej; nie może zastępować decyzji, od której przysługuje środek odwoławczy)

oświadczenia postulujące – skierowane głównie do organów procesowych propozycje podjęcia przez nie

określonych działań lub wydania rozstrzygnięć; - pomiędzy składającym je podmiotem a adresatem nie zachodzi stosunek nadrzędności/podrzędności; - zwykle autorami są strony procesowe lub inni uczestnicy procesu; typowe formy – wnioski (np. dowodowe, o wyłączenie sędziego), skargi (np. akt oskarżenia, pozew cywilny, apelacja), oświadczenia (np. o zamiarze działania w char. oskarżyciela posiłkowego), prośby (np. o ułaskawienie)- rzadko autorem są organy procesowe np. wezwania, zapytania

- uczestnicy procesu mogą dokonywać czynności procesowych w formie pisemnej albo ustnie do protokołu, chyba że ustawa wymaga formy pisemnej dla danej czynności (np. akt oskarżenia, wniosek o uzasadnienie wyroku, apelacja, zażalenie, kasacja)

- oświadczenie procesowe w f. pisemnej pismo procesowe musi zawierać następujące elementy:1) oznaczenie organu do którego jest skierowane i sprawy której dotyczy2) oznaczenie i adres wnoszącego pismo3) treść wniosku/oświadczenia + uzasadnienie (gdy konieczne)4) data i podpis składającego pismo (za osobę, która nie może się podpisać, pismo podpisuje osoba przez nią upoważniona, ze wskazaniem przyczyny złożenia swojego podpisu)

52

jeżeli pismo nie odpowiada wymogom formalnym, a brak jest tego rodzaju, że pismo nie może otrzymać biegu albo brak polega na niezłożeniu należytych opłat lub upoważnienia do podjęcia czynności procesowej – wzywa się osobę, od której pismo pochodzi do usunięcia braku w terminie 7 dni; nieuzupełnienie braku w terminie pismo bezskuteczne (art. 120 KPK)

oświadczenia imperatywne – oświadczenia organów procesowym o charakterze władczym, wynikają

z nadrzędności wobec adresata i są dla niego wiążące- polecenia – władcze oświadczenia woli wydawane przez organy procesowe podmiotom im podległym (policja i inne organy w zakresie postępowania karnego wykonują polecenia sądu i prokuratora w graniach określonych w ustawie, np. polecenie przeszukania)- decyzje procesowe – rozstrzygnięcia określonej kwestii prawnej w postępowaniu karnym będące wynikiem władzy organów procesowych i stanowiące źródło praw i obowiązków uczestników procesu

- zarządzenie- orzeczenie:

- wyrok (zwykły/nakazowy)- postanowienie

- znaczenie czynności procesowej ocenia się wg treści złożonego oświadczenia (art. 118§1 KPK) dotyczy to uczestników postępowania i organów postępowania-  Niewłaściwe oznaczenie czynności procesowej, a zwłaszcza środka zaskarżenia, nie pozbawia czynności znaczenia prawnego (art. 118§2)

§28. RODZAJE DECYZJI PROCESOWYCH

- każde orzeczenie zawiera podstawę prawną i faktyczną- podstawa faktyczna – całokształt okoliczności faktycznych ujawnionych w postępowaniu mających znaczenie dla rozstrzygnięcia (art. 92 KPK); reguła dot. postanowień oraz wyroków (okoliczności ujawnionych na rozprawie)- jeżeli zachodzi potrzeba sprawdzenia okoliczności faktycznych przed wydaniem orzeczenia na posiedzeniu, sąd dokonuje tego sam albo w tym celu wyznacza sędziego ze składu orzekającego bądź zwraca się o wykonanie określonych czynności do sądu miejscowo właściwego (art. 97 KPK)

- decyzje procesowe są wydawane na rozprawie i posiedzeniu (2 fora wydawania decyzji procesowych)- Rozprawa jest przewidziana dla:

1) rozstrzygania o odpowiedzialności karnej sprawcy (chyba że zachodzi warunkowe postępowania przed rozprawą, skazanie na posiedzeniu na wniosek prokuratora za zgodą oskarżonego [w trybie uproszczonym – także na wniosek oskarżonego], uniewinnienie na posiedzeniu)

2) umorzenia postępowania z uwagi na niepoczytalność podejrzanego z zastosowaniem środka zabezpieczającego (chyba że zachodzą warunki do wydania rozstrzygnięcia tej kwestii na posiedzeniu)

3) rozpoznawania apelacji od wyroków (z wyjątkiem uchylenia wyroku ze względu na bezwzględne przyczyny odwoławcze)

4) rozpoznawania kasacji od wyroku (a od postanowienia, gdy SN tak postanowi, chyba że jest oczywiście zasadna)

5) rozstrzygnięcia w przedmiocie żądania odszkodowania za niesłuszne skazanie/aresztowanie/zatrzymanie

6) wydania wyroku łącznego- Udział stron w rozprawie:

1) obowiązkowy udział prokuratora w sprawach o przestępstwa publicznoskargowe(bez trybu uproszczonego)

2) obowiązkowy udział oskarżonego w sądzie I instancji (poza postępowaniem uproszczonym) z możliwością prowadzenia rozprawy pod jego nieobecność w pewnych wypadkach

3) fakultatywny udział oskarżonego w rozprawie apelacyjnej (chyba że prezes sądu/sąd uznają jego stawiennictwo za konieczne); gdy oskarżony jest pozbawiony wolności, na swoje żądanie powinien być sprowadzony na rozprawę, chyba że sąd odwoławczy uzna za wystarczającą obecność obrońcy

4) fakultatywny udział oskarżonego w przedmiocie wyroku łącznego, chyba że sąd postanowi inaczej

5) strony pozbawionej wolności nie sprowadza się na rozprawę kasacyjną (chyba że Prezes SN/SN uzna to za konieczne)

53

- na posiedzeniu sąd orzeka, jeżeli ustawa nie wymaga rozprawy, (np. w postępowaniu przygotowawczym, stosując środki zapobiegawcze, wydając wyrok nakazowy)- udział stron na posiedzeniu: strony oraz osoby niebędące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy; w pozostałych wypadkach - jeżeli się stawią, chyba że ustawa stanowi inaczej.- dopuszczenie do udziału w posiedzeniu strony oznacza też dopuszczenie jej przedstawiciela procesowego

Wyrok – wydawany przez sąd w wypadkach, gdy taką formę decyzji przewiduje ustawa; jest to orzeczenie

sądu wydane w imieniu RP rozstrzygające kwestię odpowiedzialności prawnej oskarżonego za zarzucany mu czyn

- KPK przewiduje formę wyroku dla następujących decyzji procesowych:1) Decyzje dotyczące rozstrzygnięcia w kwestii przedmiotu procesu (skazanie,

uniewinnienie, warunkowe umorzenie postępowania w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu danych przemawiających za warunkowym umorzeniem)

2) Decyzje dotyczące rozstrzygnięcia w kwestii dopuszczalności procesu po ujawnieniu się przeszkód po rozpoczęciu przewodu (umorzenie postępowania w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu okoliczności wyłączających ściganie)

3) Decyzje po rozpoznaniu środka odwoławczego od orzeczeń będących wyrokami (utrzymanie w mocy/uchylenie wyroku sądu I instancji i umorzenie postępowania; uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia sądowi I instancji, zmiana wyroku sądu I instancji)

4) Uchylenie wyroku w trybie kasacji/wznowienia postępowania, wyrok łączny, orzeczenie w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie/aresztowanie/zatrzymanie

wyroki merytoryczne – wyroki rozstrzygające o przedmiocie procesu wyroki formalne – wyroki rozstrzygające kwestie formalne wyroki zapadają po przeprowadzeniu rozprawy, wyjątkowo na posiedzeniu

Postanowienia – wydawane przez sąd gdy ustawa nie przewiduje dla decyzji procesowej formy wyroku,

na rozprawie, posiedzeniu i w postępowaniu przygotowawczym (przez prokuratora lub inny uprawniony organ)

- Art.94. §1.Postanowienie powinno zawierać:1) oznaczenie organu oraz osoby lub osób, wydających postanowienie,2) datę wydania postanowienia,3) wskazanie sprawy oraz kwestii, której postanowienie dotyczy,4) rozstrzygnięcie z podaniem podstawy prawnej,5) uzasadnienie, chyba że ustawa zwalnia od tego wymagania. w/w stosuje się odpowiednio do zarządzeń zasadą jest, że postanowienia uzasadnia się z urzędu, wraz z wydaniem postanowienia, na piśmie; w sprawie zawiłej lub z innych ważnych przyczyn można odroczyć sporządzenie uzasadnienia do 7 dni (98§2) (w takim wypadku po ogłoszeniu należy ustnie podać najważniejsze powody rozstrzygnięcia) postanowienia, do których ustawa nie wymaga uzasadnienia: np. o dopuszczeniu dowodu, uwzględnieniu wniosku, któremu inna strona nie sprzeciwiła się, chyba że orzeczenie podlega zaskarżeniu (art. 98§3), o wszczęciu/odmowie wszczęcia/umorzeniu/zawieszeniu dochodzenia

Zarządzenie – decyzje procesowe niebędące orzeczeniami, wydawane w kwestiach niewymagających

postanowienia przez: - w postępowaniu sadowym: prezesa sądu, przewodniczącego wydziału, przewodniczącego składu orzekającego, upoważnionego sędziego- w postępowaniu przygotowawczym: prokuratora lub inny upoważniony organ, a sąd – w wypadkach przewidzianych w ustawie

- zarządzenie wymaga pisemnego uzasadnienia, jeżeli podlega zaskarżeniu zarządzenia: np. o zatrzymaniu osoby podejrzanej, w przedmiocie kar porządkowych, o odmowie przyjęcia środka odwoławczego, o odmowie przyjęcia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania

- orzeczenia/zarządzenia wydane podczas rozprawy/posiedzenia podlegają uzewnętrznieniu i oznajmieniu: orzeczenie/zarządzenie wydane podczas rozprawy ogłasza się ustnie

54

orzeczenie/zarządzenie wydane poza rozprawą należy doręczyć prokuratorowi, stronie i osobie niebędącej stroną, którym przysługuje środek zażalenia, jeżeli nie brali oni udziału w posiedzeniu lub nie byli obecni przy ogłoszeniu; w innych wypadkach o treści orzeczenia lub zarządzenia należy powiadomić strony. Wyrok zapadły na posiedzeniu oraz postanowienie z uzasadnieniem w wypadku wskazanym w art. 98 § 2 doręcza się stronom.

- odwołalność decyzji procesowych:- uzewnętrznione decyzje procesowe nie podlegają odwołaniu, chyba że zezwala na to ustawa1) odwołalność wewnętrzna (in foro interno) – decyzje procesowe nieuzewnętrznione i nieoznajmione osobom trzecim organ procesowy zawsze może zmienić swoją decyzję 2) odwołalność zewnętrzna (in foro externo) – decyzja została już promulgowana odwołalność orzeczeń jest niedopuszczalna, chyba że wyraźny przepis na to pozwala (np. sąd który wydał zaskarżone postanowienie może je zmienić, uwzględniając zażalenie)

- odwołalność oświadczeń stron procesowych: wyjątkowo np. cofnięcie środka odwoławczego, powództwa cywilnego, kasacji, prośby o ułaskawienie, odstąpienie od oskarżenia

- prawomocność decyzji procesowych – cecha decyzji, oznaczająca niemożność jej podważenia- prawomocność formalna – decyzja nie może być zaskarżana w drodze zwykłych środków zaskarżenia (apelacja, zażalenie) orzeczenia stają się prawomocne gdy:1) upływają terminy:

a) 7 dniowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku (nie złożono)

b) terminy do wniesienia środków odwoławczych (nie wniesiono)

c) termin do zaskarżenia odmowy przyjęcia środka odwoławczego (orzeczenie staje się prawomocne też w wypadku nieuwzględnienia tego zażalenia)

2) właściwy sąd pozostawia bez rozpoznania przyjęte środki odwoławcze/środki odwoławcze cofnięte przez strony3) ustawa nie przewiduje możliwości zaskarżenia/wyczerpał się tok instancji- prawomocność materialna – niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia od nowa postępowania prawomocnie zakończonego

- niezawisłość prawna sporu (ius pendens) – sytuacja, w której w danej sprawie toczy się już dopuszczalny proces- res iudicata przeszkody uniemożliwiające wszczęcie/prowadzenie postępowania karnego

- czynności procesowe żeby mogły wywoływać zamierzone skutki prawne muszą być niewadliwe (odpowiadać wymogom ustawowym, których spełnienie przez osobę ich dokonującą jest warunkiem wywołania skutku, np. właściwy status uczestnika procesu, zdolność do podejmowania czynności, przesłanki i forma, termin czynności)- następstwa naruszenia warunków prawidłowości czynności procesowych: a) nieważnośćb) bezskuteczność – wynika z niedopełnienia przez uczestnika przesłanek czynności procesowej (np. wymogi pisma procesowego, termin zawity, dokonanie czynności przez stronę nieuprawnioną)c) niedopuszczalność – dokonanie czynności przez uczestnika procesu, mimo że ustawa nie zezwala na jej dokonanie (np. przesłuchanie z użyciem przemocy) albo naruszenia warunków prawidłowego wykonania czynności (np. prowadzenie postępowania sądowego bez aktu oskarżenia); czynności wobec których prawo nie stwarza uprawnienia do ich dokonaniad) wadliwość – dokonanie czynności bez zachowana wszystkich ustawowych wymogów procesowych (np. brak podpisu na piśmie procesowym); czynności wadliwe mogą być konwalidowane- konwalidacja – usunięcie z mocą wsteczną wady, którą dotknięta jest czynność, zespół czynności albo całe postępowanie; wywołuje taki stan, jakby wady w ogóle nie było- konwersja – przekształcenie wadliwej czynności w inną czynność procesowąe) bezskuteczność – odnosi się do oceny merytorycznej czynności (np. wniesienie aktu oskarżenia, mimo brkau faktycznych podstaw oskarżenia)

§29. PORZĄDEK CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

Udział uczestnika procesowego w czynności procesowej

- organ procesowy zawiadamia osobę uprawnioną do wzięcia udziału w czynności prawnej o czasie i miejscu jej dokonania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 117§1 KPK)

55

- osoby uprawnione do udziału te osoby, które ustawa wyraźnie wskazuje- organ nie przeprowadza czynności procesowej, jeżeli:1) osoba uprawniona nie stawiła się, a brak dowodu, że została o niej powiadomiona2) jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn3) osoba uprawniona usprawiedliwiła należycie niestawiennictwo i wnosi o nieprzeprowadzanie czynności bez jej obecności, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 117§2 KPK)- usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby oskarżonych, świadków, obrońców, pełnomocników i innych uczestników postępowania, których obecność była obowiązkowa lub którzy wnosili o dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi do wzięcia w niej udziału, wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie organu prowadzącego postępowanie, wystawionego przez lekarza sądowego (art. 117§2a KPK)- w razie niestawiennictwa strony, obrońcy lub pełnomocnika, których stawiennictwo jest obowiązkowe, czynności procesowej nie przeprowadza się, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 117§3 KPK)

Odmowa złożenia podpisu/niemożność jego złożenia przez uczestnika czynności procesowej

- Jeżeli osoba uczestnicząca w czynności procesowej odmawia podpisu lub nie może go złożyć, organ dokonujący czynności zaznacza przyczynę braku podpisu (art. 121 KPK)- Z wyjątkiem protokołu rozprawy lub posiedzenia protokół podpisują osoby biorące udział w czynności. Przed podpisaniem należy go odczytać i uczynić o tym wzmiankę (art. 150§3 KPK) nakaz podpisania- Pismo w sprawie należącej do właściwości sądu, prokuratora, Policji lub innego organu dochodzenia, skierowane do niewłaściwego organu, przekazuje się właściwemu organowi (art. 118§3 KPK)

§30. TERMINY PROCESOWE

- termin procesowy – okres czasu, w ciągu którego należy dokonać określonej czynności procesowej albo punkt czasowy, w którym czynność ma się odbyć

- terminy procesowe pełnią funkcje: dynamizującą postępowanie, porządkującą, gwarancyjną i stabilizacyjną

- rodzaje terminów:1) terminy maksymalne (do ich upływu należy wykonać czynność) i minimalne (muszą upłynąć, aby czynność mogła być dokonana)2) terminy zawite, prekluzyjne, instrukcyjne- zawite – terminy do wnoszenia środków zaskarżenia, oraz te które ustawa uznaje za zawite; czynność dokonana po ich upływie jest bezskuteczna; można je przywrócić- prekluzyjne – czynność dokonana po ich upływie jest bezskuteczna; nie można ich przywracać- instrukcyjne (porządkowe) – czynność dokonana po ich upływie jest skuteczna, chociaż ich przekroczenie może stanowić podstawę postępowania dyscyplinarnego/służbowego osób winnych jego niedochowania 3) terminy określane kalendarzowo, w odniesieniu do stanu zaawansowania procesu, ogólnie, blankietowo- kalendarzowo – KPK przy określaniu terminu odwołuje się do godzin, dni, miesięcy- stan zaawansowania procesu – np. „aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary”- ogólnie - np. „natychmiast”, „bezzwłocznie”- blankietowo – pozostawia organowi procesowemu kwestię dokładnego oznaczenia kalendarzowego do dokonania czynności procesowej

- sposób obliczania terminów:1) do biegu terminu nie wlicza się dnia od którego liczy się dany termin2) termin oznaczony w tygodniach/miesiącach/latach – koniec terminu przypada na dzień tygodnia/miesiąca który odpowiada początkowi terminu; brak takiego dnia w miesiącu – ostatni dzień miesiąca3) koniec terminu przypada na dzień uznany przez ustawę za wolny od pracy – czynność można wykonać następnego dnia

56

- termin jest zachowany, jeżeli przed jego upływem pismo zostało nadane w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego, w polskim urzędzie konsularnym lub złożone przez żołnierza w dowództwie jednostki wojskowej albo przez osobę pozbawioną wolności w administracji odpowiedniego zakładu, a przez członka załogi polskiego statku morskiego kapitanowi statku (art. 124 KPK)- termin jest również zachowany, gdy pismo zostanie złożone w biurze poddawczym, sekretariacie organu procesowego

- Pismo omyłkowo wniesione przed upływem terminu do niewłaściwego sądu, prokuratora, organu Policji albo innego organu postępowania przygotowawczego uważa się za wniesione z zachowaniem terminu (art. 125 KPK)

- przesłanki przywrócenia terminu zawitego:1) niedotrzymanie terminu zawitego z przyczyn od strony niezależnych2) złożenie przez stronę wniosku o przywrócenie terminu w zawitym terminie 7 dni od daty ustania przeszkody liczonym od chwili, gdy strona powzięła wiadomość o jej ustaniu3) dokonanie czynności, która miała być w terminie wykonana

przyczyny niezależne: strona nie mogła ich usunąć, np. brak pouczenia, zaniedbania obrońcy; wg SN nie są przyczynami niezależnymi:

1) Zaniedbania/brak staranności strony 2) Stan świadomości ogólnej wnioskodawcy (np. błędne rozumienie informacji)3) Niektóre perturbacje zdrowotne wnioskodawcy lub osób bliskich

-  kwestii przywrócenia terminu orzeka postanowieniem organ, przed którym należało dokonać czynności. Na odmowę przywrócenia terminu przysługuje zażalenie (art. 126§2,3 KPK)- Wniosek o przywrócenie terminu nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, jednakże organ, do którego wniosek złożono, lub organ powołany do rozpoznania środka zaskarżenia może wstrzymać wykonanie orzeczenia; odmowa wstrzymania nie wymaga uzasadnienia (art. 127 KPK)

§31. DORĘCZANIE PISM PROCESOWYCH

- zasady doręczania orzeczeń i zarządzeń1) Orzeczenia i zarządzenia doręcza się tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje taki obowiązek2) Orzeczenia i zarządzenia doręcza się w odpisach uwierzytelnionych przez organ, który je wydał a teraz doręcza3) Doręczenie dokumentów powinno nastąpić w taki sposób, aby ich treść została udostępniona tylko adresatowi

- elementy konieczne wezwania/zawiadomienia:- W wezwaniu (zawiadomieniu) należy oznaczyć organ wysyłający oraz podać, w jakiej sprawie, w jakim charakterze, miejscu i czasie ma się stawić adresat i czy jego stawiennictwo jest obowiązkowe, a także uprzedzić o skutkach niestawiennictwa (art. 129§1,2 KPK)

- podstawowy sposób doręczania pism procesowych: doręczenie pism procesowych adresatowi osobiście w mieszkaniu; w razie jego chwilowej nieobecności pismo doręcza się dorosłemu domownikowi, a gdyby go nie było – administracji domu, dozorcy lub sołtysowi, jeżeli podejmą się oddać pismo adresatowi pismo można dostarczyć za pomocą faksu lub poczty elektronicznej (dowód – transmisja danych) gdy doręczenia nie można dokonać w w/w sposoby, pismo przesłane pocztą pozostawia się w najbliższej placówce pocztowej operatora publicznego, a przesłane w inny sposób - w najbliższej jednostce Policji albo we właściwym urzędzie gminy o pozostawieniu pisma w najbliższej placówce pocztowej operatora publicznego, Policji, we właściwym urzędzie gminy, doręczenia pisma administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi umieszcza się zawiadomienie w skrzynce do doręczania korespondencji/drzwiach adresata/widocznym miejscu, ze wskazaniem gdzie i kiedy pismo pozostawiono/doręczono i że należy je odebrać w ciągu 7 dni bezskuteczny upływ terminu – czynność zawiadomienia powtórzyć 1 raz

- szczególne sposoby doręczenia pism procesowych:1) za pośrednictwem administracji ZK – osobie pozbawionej wolności2) pozostawienie pisma w biurze adresata niebędącego osobą fizyczną, a pisma dla obrońcy/pełnomocnika – osobie zatrudnionej w tym biurze

57

3) pozostawienie pisma osobie upoważnionej do odbioru korespondencji w miejscu stałego zatrudnienia adresata4) doręczenie za pośrednictwem przełożonych, gdy adresatem jest: funkcjonariusz Policji, ABW, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, CBA, SG, SC, SW5) doręczenie prokuratorowi wykazu spraw, które maja być w danym dniu rozpoznane

- Pisma doręcza się za pokwitowaniem odbioru. Odbierający potwierdza odbiór swym czytelnym podpisem zawierającym imię i nazwisko na zwrotnym pokwitowaniu, na którym doręczający potwierdza swym podpisem sposób doręczenia (art. 130 KPK)- fikcja doręczenia – mimo odmowy przyjęcia pisma, odmowy lub niemożności jego pokwitowania przez adresata, pismo uznaje się za doręczone, a doręczający jest zobowiązany dokonać o tym odpowiednią wzmiankę na zwrotnym pokwitowaniu

- naruszenie w zakresie doręczenia przepisów art. 130-140 KPK do doręczenia nie doszło - doręczenie z naruszeniem przepisów uważa się za dokonane, jeżeli osoba, dla której pismo było przeznaczone oświadczy, że je otrzymała

§32. DOKUMENTACJA CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

I. Protokół – pisemne sprawozdanie z przeprowadzonej czynności, zawierające treść i formę tej czynności, sporządzone w formie nakazanej przez prawo karne procesowe zawierające takie elementy jak:1) oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz jej uczestników2) przebieg czynności, oświadczenia i wnioski uczestników3) postanowienia i zarządzenia wydane w toku czynności (wydane osobo - wzmianka)4) stwierdzenie innych okoliczności dot. przebiegu czynności5) podpisy osób biorących udział w czynności, za wyjątkiem protokołu rozprawy lub posiedzenia, który podpisują przewodniczący i protokolant; niepodpisanie protokołu przez chociażby 1 z osób biorących udział w czynności, wymagającej spisania protokołu niedopuszczalność odczytania protokołu na rozprawie

Art.143. §1. Spisania protokołu wymagają:1) przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie, wniosku o ściganie i jego cofnięcie,2) przesłuchanie oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora,3) dokonanie oględzin,4) dokonanie otwarcia zwłok oraz wyjęcie zwłok z grobu,5) przeprowadzenie eksperymentu, konfrontacji oraz okazania,6) przeszukanie osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymanie rzeczy i danych informatycznych,7) otwarcie korespondencji i przesyłki oraz odtworzenie utrwalonych zapisów,8) zaznajomienie podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym,9) przyjęcie poręczenia,10) przebieg posiedzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa,11) przebieg rozprawy.§2.Z innych czynności spisuje się protokół, jeżeli przepis szczególny tego wymaga albo przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne. W innych wypadkach można ograniczyć się do sporządzenia notatki urzędowej.

- protokoły szczególne: protokół ze stenogramem protokół z wyjaśnieniami oskarżonego na piśmie protokół wspólny z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej protokół z czynności dowodowych w dochodzeniu protokół z zapisem audiowizualnym

- Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności (147§1)

- Skreślenia oraz poprawki i uzupełnienia poczynione w protokole wymagają omówienia podpisanego przez osoby podpisujące protokół (151§1)- Strony oraz osoby mające w tym interes prawny mogą złożyć wniosek o sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia, wskazując na nieścisłości i opuszczenia (152)

58

- przewodniczący po wysłuchaniu protokolanta może przychylić się do wniosku i wydać zarządzenie o sprostowaniu protokołu; w przeciwnym razie w przedmiocie sprostowania protokołu orzeka, po wysłuchaniu protokolanta, sąd w składzie, który rozpoznawał sprawę (153§1)- jeżeli wniosek o sprostowanie protokołu złożono po wysłaniu akt sprawy do wyższej instancji – pozostawia się go bez rozpoznania (153§4)

II. Notatka urzędowa – pisemne sprawozdanie z przeprowadzonej czynności, zawierające treść i formę tej czynności, w stosunku do której nie obowiązuje wymóg sporządzenia protokołu wg formy zastrzeżonej w ustawie

- w formie notatki utrwala się:1) czynności procesowe niewymagające dokumentacji w formie protokołu- musi zawierać informację o przeprowadzającym czynność, jaka czynność, gdzie i kiedy, w czyjej obecności2) czynności w ramach kontroli operacyjnych prowadzonych przez Policję, ABW, SG, inne uprawnione organy (z wyjątkiem CBA)

§33. PRZEGLĄDANIE AKT I SPORZĄDZANIE ODPISÓW

1. Przeglądanie akt sprawy- swobodny dostęp do akt sprawy sądowej wraz z możnością sporządzenia z nich odpisów mają strony, podmiot z 416 KPK, obrońcy, pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi- innym osobom udostępnia się akta tylko za zgodą prezesa sądu- prokurator ma prawo przeglądania akt każdej sprawy w każdym jej stanie, oraz żądania przesłania mu ich w tym celu, ale pod warunkiem, że nie tamuje to biegu postępowania i nie ogranicza dostępu do akt innym uczestnikom postępowania; po ich otrzymani prokurator jest obowiązany udostępnić je stronie/obrońcy/ pełnomocnikowi- kserokopie dokumentów z akt sprawy:

- należy obowiązkowo wydać oskarżonemu/obrońcy jeżeli złożą wniosek, za odpłatnością- można wydać innym osobom, jeżeli złożą wniosek, za odpłatnością

- przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kserokopii grozi ujawnieniem informacji o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne” prezes sądu/sąd mogą nałożyć rygory dot. tych czynności

- postępowanie przygotowawcze: - Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze, wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie - za zgodą prokuratora akta mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom.- na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje stronom zażalenie

2. Odpisy- oskarżony ma prawo żądać wydania nieodpłatnie 1 uwierzytelnionego odpisu każdego orzeczenia wraz z uzasadnieniem (jeśli jest)- w sprawach, gdzie wyłączono jawność ze względu na ważny interes państwa, oskarżonemu wolno tylko wydać odpis orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji, bez uzasadnienia- strona, która uczestniczyła/miała prawo uczestniczyć w czynności procesowej może sporządzić odpis protokołu czynności lub innego dokumentu pochodzącego od niej lub sporządzonego z jej udziałem; stronie/obrońcy/ pełnomocnikowi nie można odmówić zezwolenia na dokonanie takich czynności

§34. ODTWORZENIE ZAGINIONYCH LUB ZNISZCZONYCH AKT

- postępowanie odtworzeniowe będące postępowaniem pomocniczym w stosunku do postępowania zasadniczego- postępowanie odtworzeniowe jest podejmowane zasadniczo z urzędu; strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą złożyć wniosek- postępowanie przeprowadza:1) sąd, w którym sprawa ostatnio się toczyła – w wypadku zginięcia/zniszczenia w całości lub części akt sprawy będącej w toku2) sąd, w którym sprawa toczyła się w I instancji lub inny sąd wskazany w ustawie – w wypadku zaginięcia/zniszczenia akt sprawy prawomocnie zakończonej3) SN – w zakresie odtworzenia akt tego sądu4) prokurator – w przypadku zaginięcia/zniszczenia akt postępowania przygotowawczego

59

1. w razie wydania postanowienia o odtworzeniu akt prezes właściwego sądu/prokurator wzywa:1) strony do złożenia w oznaczonym terminie wniosków co do sposobu odtworzenia akt sprawy oraz przedstawienia dokumentów umożliwiających ich odtworzenie2) osoby posiadające potrzebne dokumenty do ich przedstawienia sądowi; w razie potrzeby zarządza ich przymusowe odebranie (możliwe przeszukanie)- po sporządzeniu uwierzytelnionych odpisów należy dokumenty zwrócić osobie, która je dostarczyła lub od której je odebrano

2. po wpłynięciu wniosków stron oraz dokumentów właściwe postępowanie odtworzeniowe:- można przeprowadzić dowody - przesłuchać w charakterze świadków wszelkich uczestników sprawy w której akta zaginęły/zniszczone- przesłuchać inne osoby, które mogą mieć wiadomości co do treści akt

3. Wydanie postanowienia:a) o odtworzeniu akt sprawy z ustaleniem jego zakresub) o niemożliwości odtworzenia akt na postanowienie przysługuje zażalenie konsekwencją niemożliwości odtworzenia zaginionych/zniszczonych akt sprawy jest konieczność powtórzenia czynności procesowych w zakresie, w jakim jest to niezbędne do kontynuowania postępowania

ROZDZIAŁ VII. Dowody

§35. Zasadnicze pojęcia w teorii dowodów

1. Źródło dowodowe – osoba lub przedmiot materialny (rzecz), który jest nosicielem wiadomości o fakcie badanym przez organ procesowy w toku postępowania dowodowego

2. Środek dowodowy – wiadomość o fakcie badanym przez organ procesowy w toku postępowania dowodowego, pochodząca od źródła dowodowego

źródło dowodowe środek dowodowyoskarżony WyjaśnieniaŚwiadek ZeznaniaBiegły opinia biegłego

dokument treść dokumentuprzedmiot materialny (rzecz) właściwości rzeczy

eksperyment procesowy wyniki eksperymentuwywiad środowiskowy wyniki wywiadu

3. Postępowanie dowodowe – działalność zmierzająca do poznania rzeczywistości w procesie i do dokonania ustaleń faktycznych jako podstawy rozstrzygnięcia- postępowanie dowodowe jest sekwencją czynności dowodowych, w ramach której można wskazać porządek czynności dowodowych:

1) wykrywanie, zbieranie i wydobywanie dowodów2) zabezpieczanie dowodów3) wprowadzanie dowodów do postępowania rozpoznawczo-decyzyjnego (przed org. wyd.

decyzję)4) przeprowadzanie dowodów5) ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych

4. Dowodzenie – proces myślowy polegający na wnioskowaniu, na podstawie środków dowodowych o istnieniu lub nieistnieniu określonych faktów- proces ten zawiera w sobie:

a) aspekt intelektualny – rozumowania wykorzystywane w procesie karnymb) aspekt realny – wiąże się z przedmiotem dowodzenia, czyli z istotnymi dla sprawy okolicznościami faktycznymi, wśród których wyróżnia się:

- fakt główny – czyn wypełniający znamiona typu czynu zabronionego wskazane w formalnym zakazie karnym; główny i ostateczny cel dowodzenia

- fakty dowodowe (poszlaki) – okoliczności, przy pomocy których można stwierdzić prawdziwość faktu głównego

Fakt (lub twierdzenie o tym fakcie) uznaje się za udowodniony w sensie procesowym, gdy spełnione są 2 warunki:

60

1) warunek obiektywny – obiektywna przekonywalność przeprowadzonych dowodów2) warunek subiektywny – rzeczywiste przekonanie organu procesowego o zaistnieniu

danego faktu

5. Namiastki dowodu (surogaty udowodnienia):uprawdopodobnienie, notoryjność, domniemania

a) uprawdopodobnienie – przeprowadzenie dowodu dającego wysokie prawdopodobieństwo zaistnienia danego faktu, niestwarzające jednak pełnej obiektywnej przekonywalności ani niewymagające całkowitego przekonania organu procesowego

b) notoryjność (art. 168)- fakty powszechnie znane (notoryjność powszechna) i fakty znane organowi procesowemu z urzędu (notoryjność urzędowa) nie wymagają dowodu- warunkiem ich przyjęcia w postępowaniu bez dowodu jest znajomość takich faktów przez strony (organ zwraca stronom na te fakty uwagę, jeżeli istnieją wątpliwości co do wiedzy o tych faktach przez strony)- strona ma prawo wykazywać, że to, co uważa się za prawdę urzędową lub powszechnie znaną nie jest prawdą (przeciwdowód)- oczywistość – najwyższy stopień notoryjności powszechnej

c) domniemanie – sąd (zdanie), w którym na podstawie jednego ustalonego faktu przyjmujemy wniosek o istnieniu innego faktu ze względu na istnienie między nimi powiązania przyczynowego- domniemania faktyczne – fakty są łączone więzią przyczynową- domniemania prawne – fakty są łączone więzią przyczynową o charakterze prawnym (to ustawa nakazuje przyjąć fakt 1 jeżeli zachodzi fakt 2)

- domniemania faktyczne – przeciwdowód jest dopuszczalny- domniemania prawne

a) wzruszalne – przeciwdowód jest dopuszczalny- domniemanie niewinności (może być obalone dopiero przez wyrok skazujący lub orzekający warunkowe umorzenie postępowania)- domniemanie prawidłowości prawomocnego wyroku (może być obalone przez wyrok uchylający lub zmieniający wydany po przeprowadzonym postępowaniu kasacyjnym lub wznowieniowym)b) niewzruszalne – przeciwdowód jest tu niedopuszczalny- fikcja doręczenia- przyczyny wyłączenia sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis)

§37. Wprowadzanie dowodów do procesu

- wprowadzanie dowodów – czynność procesowa o dowodowym charakterze, polegająca na włączeniu do procesu karnego źródeł dowodowych w celu wykorzystania w postępowaniu przed danym organem, wynikających z tych źródeł środków dowodowych dla dokonania prawdziwych i relewantnych ustaleń faktycznych

- 2 sposoby wprowadzania dowodów (art. 167): 1) na wniosek strony, podmiotu z art. 416- podmiot z art. 416 – podmiot, który uzyskał korzyść majątkową w warunkach art. 52 KK2) z urzędu (w ramach inicjatywy własnej organów procesowych)

- inicjatywa dowodowa :1) kompetencja organu procesowego do włączenia dowodu do procesu2) prawo żądania włączenia dowodu przez stronę lub podmiot z art. 416 KPK- organy procesowe mają prawo i obowiązek przeprowadzić dowód, gdy w ich ocenie przyczyni się on do dokonania ustaleń faktycznych i jest dopuszczalny w świetle przepisów procesowych- organy procesowe nie muszą czekać na przejaw inicjatywy procesowej stron

- instrumentem realizacji prawa inicjatywy dowodowej stron (i podmiotu z art. 416) są wnioski dowodowe- wniosek dowodowy – żądanie strony przeprowadzenia dowodu- strony mogą zgłaszać wnioski dowodowe aż do zamknięcia przewodu sądowegoa) wnioski dowodowe sensu largo:- wnioski o uzyskanie lub ustalenie dowodu- wnioski dot. kontroli/oceny dowodów- wnioski dot. sposobu przeprowadzenia dowodów- sprzeciw wobec wniosku dowodowego- cofnięcie wniosku dowodowegob) wnioski dowodowe sensu stricto:

61

- wniosek zawierający żądanie przeprowadzenia określonego dowodu, skierowane do organu procesowego

Art.169.§1.We wniosku dowodowym należy podać oznaczenie dowodu oraz okoliczności, które mają być udowodnione. Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu.§2.Wniosek dowodowy może zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu.

- wniosek dowodowy powinien być uwzględniony, chyba, że zachodzi przyczyna jego oddaleniaArt.170.§1.Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,wnioskodawca żąda przeprowadzenia dowodów objętych zakazami dowodowymi:

- bezwzględne zakazy dowodowe (nie można uchylić) – 178,180§3 i 182 KPK- względne zakazy dowodowe – 179, 180§1,2,4 KPK

2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,- wnioskodawca wskazuje źródło dowodowe, które nie jest nośnikiem informacji o fakcie, który ma być udowodniony4) dowodu nie da się przeprowadzić,5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.§2.Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić.§3.Oddalenie wniosku dowodowego następuje w formie postanowienia- konieczne uzasadnienie; brak uzasadnienia – podstawa do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia§4.Oddalenie wniosku dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności.

§38. Zakazy dowodowe

Zakazy dowodowe – normy prawne zabraniające przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenie w uzyskiwaniu dowodów

I. Zakazy dowodzenia określonych faktów1) zakaz ponownego dowodzenia przestępstwa kiedyś już osądzonego prawomocnie, popełnionego przez oskarżonego, teraz sądzonego i jednocześnie podejrzewanego o recydywą, którą można ustalić tylko na podstawie akt poprzedniej sprawy (zakaz dowodzenia zasadności/bezzasadności uprzedniego prawomocnego skazania jako okoliczności decydującej o recydywie)2) zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego orzeczenia innego sądu (np. nie można dowodzić istnienia małżeństwa, jeżeli sąd prawomocnie orzekł rozwód)3) zakaz dowodzenia treści zeznań świadka, który skorzystał z prawa do odmowy zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznawania4) zakaz dowodzenia przebiegu narady sędziowskiej i sposobu głosowania5) zakaz przeprowadzenia dowodu zmierzającego do ujawnienia okoliczność dot. objęcia ochroną świadka koronnegoII. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu1) Zakaz przesłuchiwania jako świadka obrońcy lub adwokata udzielającego pomocy zatrzymanemu (art. 245) co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę2) zakaz przesłuchiwania jako świadka duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi3) zakaz powoływania w charakterze biegłych:- obrońcy/adwokata, działającego na podst. art. 245, co do faktów o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę- duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi- osoby najbliższej dla oskarżonego- świadka, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem- osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (niezależnie czy wnosi ona o zwolnienie z obowiązku pełnienia czynności biegłego)- art. 40§1 pkt 1-3 i 5- osoby powołane w charakterze świadków- osoby, które były świadkiem czynu4) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków osób obowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie zdrowia psychicznego5) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka osoby najbliższej, która skorzystała z prawa do domowy zeznań

62

6) zakaz przesłuchiwania świadka, który złożył wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania, ze względu na pozostawanie z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (organ uwzględnił wniosek)7) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków osób obowiązanych do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”8) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków osób obowiązanych do zachowania w tajmenicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji9) zakaz poddawania świadka oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu, jeżeli nie wyraził na to zgody10) zakaz przesłuchiwania w charakterze świadków lub powoływaniu w charakterze biegłych lub tłumaczy osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego/konsularnego, chyba że wyrażą na to zgodę11) zakaz przesłuchiwania oskarżonego jeżeli odmówił składania wyjaśnień lub odmówił odpowiedzi na poszczególne pytaniaIII. Zakaz stosowania określonych metod dowodzenia1) zakaz wpływania na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej2) zakaz stosowania hipnozy lub środków chemicznych (narkoanaliza) lub technicznych, wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem 3) zakaz zastępowania dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka treścią, pism, zapisków, notatek urzędowychIV. Zakazy wykorzystania dowodów przeprowadzonych w procesie karnyma) samoistne zakazy wykorzystania dowodów1) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu zeznań złożonych przez świadka, który skorzystał z prawa doi odmowy zeznań albo został zwolniony z obowiązku zeznawania2) zakaz wykorzystania treści oświadczenia oskarżonego dotyczącego zarzucanego mu czynu, jeżeli zostało złożone wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej3) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu zeznań złożonych przez świadka w postępowaniu przygotowawczym, który następnie jest przesłuchiwany przed sądem w charakterze oskarżonego4) zakaz wykorzystania wyjaśnień złożonych przez podejrzanego, który ma być świadkiem koronnymb) niesamoistne zakazy wykorzystania dowodów1) zakaz wykorzystania wyjaśnień, zeznań lub oświadczeń złożonych w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskanych wbrew zakazom z III. pkt 1 i 2 (art. 171§5 KPK) owoce zatrutego drzewa2) zakaz wykorzystania opinii złożonej przez biegłego, wobec którego po jego ustanowieniu ujawniły się przyczyny uzasadniające niepowoływanie go w tym charakterze3) zakaz wykorzystania dokumentów zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową4) zakaz wykorzystania dowodów pozyskanych z nielegalnego źródła5) zakaz wykorzystania dowodów pozyskanych z niezachowaniem ustawowych warunków w zakresie przymusowego odebrania rzeczy, zatrzymania przesyłek i kontroli korespondencji oraz przeszukania6) zakaz wykorzystania dowodów pozyskanych z niezachowaniem ustawowych warunków w zakresie podsłuchu telefonicznego

„owoc zatrutego drzewa” – dowód pozyskany w wyniku przeprowadzenia innego dowodu, uzyskanego niezgodnie z prawem dowód uzyskany w ten sposób, skażony nielegalnym pochodzeniem, nie może być wykorzystany w procesie (co do zasady; jest to rygorystycznie przestrzegane np. w USA); Polski KPK nie reguluje tej kwestii, wg doktryny nie ma powodów do wyłączenia dowodu rzeczowego uzyskanego z naruszeniem zakazów dowodowych, zwłaszcza jeżeli taki dowód ma dużą wartość dowodową i naruszenie prawa nie było rażące i niemożliwe do przyjęcia w państwie prawa (niemniej decyzja każdorazowo należy do organu procesowego)

§39. Poszczególne środki dowodowe

I. Wyjaśnienia oskarżonego

- wyjaśnienia oskarżonego (podejrzanego) to składane dobrowolnie do protokołu (ew. pisemnie – art. 176) wypowiedzi dotyczące przedmiotu dowodzenia- pomówienie – oświadczenie w ramach wyjaśnień, w którym oskarżony przenosi odpowiedzialność za zarzucany mu czyn w części/całości na inną osobę- dla przyjęcia pomówienia – musi być jasne, konsekwentne, znajdujące potwierdzenie w innych dowodach, z uwzględnieniem osobowości i interesów procesowych pomawiającego

63

- jeżeli oskarżony nie skorzysta z prawa odmowy zeznań, bo nie został poinformowany przez organy procesowe o tym uprawnieniu, dowód z jego wyjaśnień powinien być zdyskwalifikowany (jako złożony w warunkach, w których oskarżony nie miał swobody decyzji co do przystąpienia do ich składania)- oskarżony może broniąc się, ujawnić okoliczności niejawne

Przesłuchanie oskarżonego (na rozprawie)I. Etap wstępny

1. Po odczytaniu aktu oskarżenia przewodniczący poucza oskarżonego o prawie składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania, po czym pyta go, czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu oraz czy chce złożyć wyjaśnienia i jakie.

II. Etap – patrz przesłuchanie świadkaIII. Etap – patrz przesłuchanie świadka

II. Zeznania świadków

1. Pojęcie świadka- świadek – osoba fizyczna niebędąca oskarżonym, wezwana przez organ procesowy do złożenia zeznań o wiadomych jej faktach (znaczenie procesowe)- świadek faktyczny – osoba będąca świadkiem zdarzenia przestępnego, ale w charakterze tym zeznań nie składała- nie ma ograniczeń dot. składania zeznań ze względu na wiek, stan zdrowia, ubezwłasnowolnienie, skazanie za przestępstwo (okoliczności te mają znaczenie przy dopuszczaniu dowodów ze wzgl. na ich przydatność)- zakazy łączenia roli świadka z sędzią, oskarżycielem publicznym, organem postępowania przygotowawczego, protokolanta, biegłego (wydana przez niego opinia nie stanowi dowodu, a na miejsce wyłącznego biegłego powołuje się innego)

2. Prawa i obowiązki świadka- w przypadku wezwania osoby w charakterze świadka, na osobie tej ciążą następujące obowiązki procesowe:1) stawiennictwo na wezwanie organu procesowego2) złożenie zeznań (chyba że zachodzi wyjątek)3) mówienie prawdy i niezatajanie tego, co jest mu wiadome w danej sprawie 4) złożenie przyrzeczenia (chyba że zachodzi wypadek przewidziany w art. 189)5) poddanie się oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu – dotyczy świadka będącego pokrzywdzonym w sprawie6) Poddanie się przesłuchaniu z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa w sytuacji art. 192§2

- uprawnienia świadka:1) prawo odmowy zeznań:a. w przypadku przesłuchania świadka w kwestii okoliczności stanowiących informacje niejawne o

klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji, chyba że sąd/prokurator zwolni świadka z jej zachowania (jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej)

b. w przypadku przesłuchania w charakterze świadków osób najbliższych dla oskarżonegoc. w przypadku przesłuchania świadka, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o

współudział w przestępstwie objętym postępowaniemd. w przypadku przesłuchania w charakterze świadka podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową

w warunkach określonych w art. 52 KK 2) prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie – jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo/przestępstwo skarbowe3) prawo żądania przesłuchania z wyłączeniem jawności – jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą4) prawo dokonania zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu w sytuacji uzasadnionej obawy użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami5) prawo żądania zwolnienia od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, jeżeli świadek jest osobą pozostającą w szczególnie bliskim stosunku osobistym

3. Przesłuchanie świadka (na rozprawie)- 3 etapy przesłuchania:I) etap wstępny:

1) sprawdzenie tożsamości świadka 2) przesłuchanie co do okoliczności charakteryzujących jego osobę i stosunek do sprawy (wiek,

zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie/oskarżenie, stosunek do stron)

64

3) uprzedzenie świadka o odpowiedzialności za fałszywe zeznania; brak odpowiedzialności skutkuje zwolnieniem z odpowiedzialności

4) uprzedzenie świadka o prawie do odmowy zeznań i prawie odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, jeżeli świadkowi przysługuje takie prawo

5) odebranie przyrzeczenia bądź zwolnienie od składania przyrzeczenia, bądź przypomnienie przyrzeczenia już złożonego w sprawie

II) etap – odebranie od świadka zasadniczych zeznań w sprawie - swobodne wypowiedzenie się w sprawie (faza swobodnej relacji)III) etap – przesłuchanie uzupełniająco-sprawdzające

- zadawane są pytania zmierzające do wyjaśnienia, uzupełnienia, kontroli wypowiedzi- po swobodnym wypowiedzeniu się osoby przesłuchiwanej, przewodniczący wzywa do zadawania pytań obecnych uczestników postępowania w następującej kolejności:

1. oskarżyciel publiczny, 2. oskarżyciel posiłkowy, 3. pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, 4. oskarżyciel prywatny, 5. pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, 6. powód cywilny, 7. pełnomocnik powoda cywilnego, 8. biegły, 9. podmiot z art. 416 KPK, 10. obrońca,11. oskarżony, 12. członkowie składu orzekającego

- strona na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami - w razie potrzeby członkowie składu orzekającego mogą zdawać dodatkowe pytania poza kolejnością- przewodniczący uchyla pytania sugerujące treść odpowiedzi, nieistotne lub gdy z innych powodów uzna je za niestosowne

4. Świadek anonimowy (incognito)- świadek, w stosunku do którego wydano postanowienie o zachowaniu w tajemnicy jego danych osobowych

5. Świadek koronny – osoba będąca podejrzanym w sprawach o przestępstwo/przestępstwo skarbowe popełnione w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie tego rodzaju przestępstw oraz sprawach o przestępstwa określone w art. 228-231 (m.in. łapownictwo bierne, płatna protekcja), 250a (sprzedajność wyborcza), 258 (zorganizowana grupa przestępcza), 296a KK (łapownictwo menadżerskie), a także w art. 46 – 48 ustawy o sporcie (korupcja w sporcie)- w zamian za współdziałanie z organami postępowania karnego nie będzie on podlegał karze za popełnione przestępstwa, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie ustawy

- współdziałanie polega na:1) przekazaniu w wyjaśnieniach informacji, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw 2) ujawnieniu majątku, znanego majątku pozostałych sprawców3) zobowiązaniu się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dot. osób uczestniczących w przestępstwie oraz innych okoliczności przy czym czynności te muszą być dokonane do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sąd- dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego może być uzależnione od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa i naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem

- negatywne przesłanki nadania statusu świadka koronnego:1) usiłowanie popełnienia zbrodni zabójstwa lub współdziałania w popełnieniu takiej zbrodni2) nakłaniania innej osoby do popełnienia czynu zabronionego określ. w ŚwKorU, w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego3) kierowania zorganizowaną grupą albo związkiem mającym na celu popełnienie przestępstwa (skarbowego)

- organ wydający decyzję o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego – sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego- decyzja postanowienie, w ciągu 14 dni od dnia wpływu wniosku prokuratora prowadzącego/nadzorującego postępowanie przygotowawcze zaopatrzony w zgodę Prokuratora Generalnego- skutek postanowienia o dopuszczeniu zeznań świadka koronnego:- wyłączenie materiałów dowodowych dotyczących świadka koronnego- wszczęcie odrębnego postępowania przygotowawczego, które ulega zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom- jeżeli świadek koronny popełni nowe przestępstwo umyślne/nieumyślne przestępstwo skarbowe albo nie wykonał zobowiązani prokurator może podjąć zawieszone postępowanie

65

- w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko sprawcom, przeciw którym świadek koronny zeznawał, prokurator wydaje postanowienia o umorzeniu postępowania wobec świadka koronnego (zażalenie nie przysługuje)

III. Opinie biegłych

1. Definicja biegłego- Biegły – osoba wezwana przez organ procesowy do przeprowadzenia badań i wydania opinii co do okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a których stwierdzenie wymaga wiadomości specjalnych

2. Czynności biegłego- dokonywanie spostrzeżeń o faktach, złożenie sprawozdania o przebiegu spostrzeżeń i opracowaniu opinii opartej na dokonanych spostrzeżeniach, wiedzy i doświadczeniu biegłego- z czynności biegły sporządza opinię, która podlega ocenie jak każdy środek dowodowy- opinia niepełna – biegły nie udzielił odpowiedzi na wszystkie pytania, opinia nie zawiera wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia, brak uzasadnienia- opinia niejasna – nie można zrozumieć o co chodzi w opinii, nielogiczne argumenty wewnętrzne sprzeczności

- organ procesowy, nawet jeśli sam dysponuje wiadomościami specjalnymi, to nie może zastępować biegłego- biegły nie może dokonywać interpretacji przepisów prawa- pozaprocesowa opinia biegłego (sporządzona na zlecenie strony) nie może stanowić dowodu będącego podstawą oceny; natomiast nie można takiego dowodu pominąć w postępowaniu odwoławczym (zawiera informacje o dowodzie, który nie jest pozbawiony znaczenia dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy)- pozasądowa ekspertyza sprzeczna z ekspertyzą sądową nie przesądza o wznowieniu postępowania

3. Opinia psychiatryczna- zawsze konieczna, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego/podejrzanego

badanie psychiatryczne połączone z obserwacją w zakładzie leczniczymArt.203§1.W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności, badanie stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. - Niedopuszczalne jest wydanie przez sąd postanowienia o połączeniu badania psychiatrycznego z obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli na postawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że czas trwania obserwacji przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, chyba że sam oskarżony wnosi o poddanie go obserwacji.§2.O potrzebie obserwacji w zakładzie leczniczym orzeka sąd, określając miejsce i czas trwania obserwacji. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora.- przed orzeczeniem o połączeniu badania psychiatrycznego z obserwacją w zakładzie leczniczym sąd ma obowiązek przesłuchać oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju- do udziału w przesłuchaniu należy dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi- obrońca i prokurator mają prawo wziąć udział w posiedzeniu w przedmiocie przedłużenia czasu trwania obserwacji§3.Obserwacja w zakładzie leczniczym nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie; na wniosek zakładu sąd może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji; łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie może przekroczyć 8 tygodni. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd.§4.Na postanowienia, o których mowa w § 2 i 3, przysługuje zażalenie. Sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie.- nie jest to badanie psychologiczne z art. 215 KPK

4. Tłumacze i specjaliści - pomocnicy organów procesowych- tłumacz – osoba wezwana przez organ procesowy do tłumaczenia ustnego oświadczeń- specjalista – fachowy pomocnik organu procesowego - mogą to być funkcjonariusze organu procesowego np. ABW jak i osoby z zewnątrz - do specjalistów stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące biegłych, ale wezwanie specjalisty nie wymaga postanowienia; wynik w formie protokołu z czynności (nie opinii)- pomocnicy mogą występować w roli świadków

66

IV. Oględziny- oględziny to sposób przeprowadzenia dowodu polegający na zmysłowym zapoznaniu się przez organ procesowy z miejscem, rzeczą, ciałem osoby - do zadań oględzin należą:1) utrwalenie wyglądu i stanu przedmiotu oględzin (miejsca/rzeczy/osoby)2) wyrywanie śladów i ich zabezpieczenie3) wnioskowanie i opracowanie wstępnych wersji zdarzenia

- oględzin dokonuje organ procesowy, ale może on korzystać z pomocy specjalisty, biegłego- oględziny to nie przeszukanie ani wizja lokalna- oględziny miejsca i osób – czynności dowodowe niepowtarzalne- dokumentacja przebiegu i wyników oględzin protokół + fotografie, szkice, nagania wideo itp.

- oskarżony i osoba podejrzana są zobowiązani poddać się oględzinom zewnętrznym i innym badaniom połączonym z naruszeniem integralności ciała (art. 74)

- otwarcie zwłok (sekcja zwłok) – czynność procesowa biegłego dokonywana w obecności prokuratora/sądu, polegająca na pośmiertnym badaniu zwłok w celu ustalenia przyczyny śmierci (sekcja sądowo-lekarska)

V. Eksperyment procesowy – czynność dowodowa przeprowadzana przez organ procesowy w toku postępowania przygotowawczego lub sądowego w formie doświadczenia lub odtworzenia przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów- czynność organu procesowego prowadzącego postępowanie karne- dopuszczalny udział stron- utrwalenie w formie protokołu + możliwość rejestracji za pomocą urządzenia rejestrującego obraz/dźwięk- eksperyment procesowy to nie eksperyment rzeczoznawczy (przeprowadzany przez biegłego i będący częścią jego opinii)

VI. Dokument – art. 115§14 KK; istota dowodu polega na zapoznaniu się z treścią zapisu

§40. Badania osobopoznawcze i wywiad środowiskowy- polegają na zebraniu informacji o oskarżonym

§41. Poszukiwacze czynności dowodowe (zatrzymanie rzeczy i przeszukanie)

I. Zatrzymanie rzeczy- czynność mająca na celu pozyskanie dla postępowania karnego rzeczy

- zatrzymaniu podlegają rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, które:1) służyły/były przeznaczone do popełnienia przestępstwa2) zachowały na sobie ślady przestępstwa3) pochodzą bezpośrednio/pośrednio z przestępstwa4) mogą służyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn i okoliczności przestępstwa, albo których posiadanie bez odmowa zezwolenia jest zabronione

- czynność zatrzymania składa się z 2 faz:1) żądanie przez uprawniony organ wydania rzeczy dobrowolnie przez osobę, w stosunku do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że taka rzecz znajduje się w jej posiadaniu2) odmowa dobrowolnego wydania – przymusowe odebranie + można nałożyć karę porządkowa - warunek formalny prawidłowości zatrzymania: uprzednie wydanie postanowienia przez sąd/prokuratora- zatrzymanie rzeczy protokół

II. Przeszukaniea) zwykłeb) nie cierpiące zwłoki

- z czynności przeszukania sporządza się protokół

§42. Kontrola i utrwalanie rozmów

I. Podsłuch procesowy – kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych oraz kontrola i utrwalanie przy użyciu środków technicznych treści innych rozmów lub przekazu informacji, w tym korespondencji przesyłanej drogą elektroniczną

67

- instytucji kontroli i utrwalania rozmów regulowanej przez KPK nie należy odnosić do tzw. posłuchu operacyjnego, regulowanego odrębnymi przepisami

68