68 69

Pomysł na utworzenie skan-senu w Kolbuszowej po-

jawił się w latach 50. XX w. Tworzeniem skansenu zajęło się Muzeum Regionalne Laso-wiaków (utworzone w 1959 roku z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Kultury i Przyrody im. J. Goslara). Po-czątkowo nadano mu nazwę Muzeum Regionalnego w Kol-buszowej.

Pierwsza wystawa „Sztuka ludowa Lasowiaków” została przedstawiona zwiedzającym już w grudniu 1957 r. w Po-wiatowym Domu Kultury w Kolbuszowej. Utworzenie Muzeum Regionalnego stało się możliwe dopiero wtedy, gdy pozyskano na ten cel część dawnej kolbuszowskiej synagogi. Cały gmach znalazł się w dyspozycji Towarzystwa dopiero po gruntownym re-moncie ukończonym w 1966 roku. Wtedy też została otwar-

Muzeum Kultury Ludowej – Park Etnograficzny

ta nowa stała ekspozycja składająca się z trzech działów: „Pradzieje powiatu kolbuszow-skiego” (w tym niezwykle cie-kawe odkrycie cmentarzyska kultury łużyckiej z Trzęsówki), „Przemysły Puszczy Sando-mierskiej” (zabytki dotyczące hutnictwa rud darniowych, hutnictwa szkła, wytopu smo-ły i dziegciu) oraz „Kultura materialna i sztuka ludowa Lasowiaków” (w tym: narzę-dzia związane z łowiectwem,

Lasowiacy to grupa etnogra-ficzna, która wykształciła się

wskutek asymilacji różnych na-cji zamieszkujących od XIV w. obszar między Wisłą a Sanem i prawy brzeg Sanu zwany Pusz-czą Sandomierską. Byli wśród nich Mazowszanie i zachodni Małopolanie, ludność tatarska, ruska, rosyjska, kozacka, szkoc-ka, turecka, kałmucka, szwedzka, litewska, wołoska, niemiecka. Wzajemne przenikanie tych róż-nych kultur doprowadziło do powstania nowej, odrębnej spo-łeczności. Utrzymywali się głów-nie dzięki gospodarce leśnej. Zajmowali się także myślistwem, łowiectwem, bartnictwem, wyta-pianiem rudy darniowej i wypa-laniem węgla drzewnego.

70 71

rybołówstwem i bartnictwem; na-rzędzia do uprawy roli; narzędzia do obróbki lnu, tkac-twa i strój ludowy; budownictwo ludo-we i wyposażenie wnętrz).

Pod koniec lat 60. coraz więcej zwolenników zjed-nywała sobie idea, aby wy-korzystując zbiory Muzeum Regionalnego, utworzyć w Kolbuszowej skansen budow-nictwa ludowego Lasowiaków i Rzeszowiaków. Drogę do tego przedsięwzięcia otworzy-ła decyzja o upaństwowieniu Muzeum z dniem 1 stycznia 1971 r. Kolejne ważne zmiany przyniósł rok 1974, kiedy to wraz z nowym statutem przy-jęto nazwę Muzeum Kultury Ludowej, uszczegółowiono i rozszerzono zakres zadań, a na wykupionych gruntach na pograniczu Kolbuszowej, Kolbuszowej Górnej i Domat-kowa rozpoczęto zestawianie pierwszych obiektów Parku Etnograficznego.

Urządzany w latach 1972–1978 Park Etnograficzny

Muzeum Kultury Ludowej mieści się w odległości ponad dwu kilometrów od centrum miasta na granicy Kolbuszo-wej, Kolbuszowej Górnej i Domatkowa, przy ul. Wolskiej. Usytuowany został w natural-nej scenerii, pośród pól, łąk i lasów oraz w pobliżu sporego zbiornika wodnego. Sprawia przez to wrażenie autentycznej dawnej wsi, przynajmniej tej

z przełomu XIX i XX w. Zgro-madzono w nim ok. 80 obiek-tów architektury drewnia-nej, a także liczne sprzęty, narzędzia i inne przedmioty obrazujące życie codzienne wsi Lasowiaków i Rzeszowia-ków z przełomu XIX i XX w.

Kulturę materialną i duchową Lasowia-ków i Rzeszowia-ków obrazują także urzą-dzone w nie-których wnę-trzach wystawy: wyrobów rękodzielniczych, o pracach gospodarskich, o zwy-czajach i obrzędach.

Uroczyste otwarcie ekspo-zycji, z udziałem wiceministra kultury prof. Wiktora Zina, od-było się 4 maja 1978 r.

W małomiasteczkowym dwor-ku z Sędziszowa Małopol-

skiego kupujemy bilety (zimą w budynku po drugiej stronie drogi), a potem idziemy do wsi Lasowiaków z XVIII–XX w. i do leżących nad 4-hektarowym stawem zagród Rzeszowiaków, którzy zamieszkiwali niegdyś środkową i północną część Pod-karpacia. Lasowiacy zajmowali tereny Puszczy Sandomierskiej. Ziemie, jakie jej wydarli, były podmokłe i nieurodzajne, upra-wiali więc tylko wyżej położone tereny, żyjąc głównie z darów lasu. Byli biedni, co widać w architekturze i w strojach. Rze-szowiacy natomiast zasiedlali urodzajne ziemie Pogórza Kar-packiego w rejonie Rzeszowa, Łańcuta i Przeworska. Rozwinęli rolnictwo i handel, bo na tych terenach krzyżowały się szlaki komunikacyjne. W skansenie rze-szowskie i lasowiackie budynki stoją wśród łąk poprzedzielanych zagajnikami.

Rzeszowiacy – grupa etno-graficzna wyodrębniona po

II wojnie światowej przez Jana Stanisława Bystronia. Na począt-ku XX wieku grupa ta wyróżniała się tradycyjnym strojem ludo-wym, gwarą i rzemiosłem. Jej członków cechowała zaradność, gospodarność. Żyzne ziemie Rze-szowiaków sprzyjające rolnictwu i hodowli bydła i koni przyczyni-ły się do ich ogólnej zamożności.

72 73

Dzisiaj Park Etnograficzny Muzeum Kultury Ludo-

wej w Kolbuszowej jest jedną z najciekawszych i najpiękniej-szych ekspozycji drewniane-go budownictwa ludowego.

Wynika to między innymi z przyjętych założeń, aby była ona możliwie bliskim i wier-nym modelem rzeczywistego obrazu życia, przedstawiając obiekty w ich naturalnych

relacjach i środowisku podob-nym do tego, które im kiedyś towarzyszyło. Poszczególne budynki zestawiane są w za-grody według układu siedliska, gdzie powstały, zagrody zaś odtwarzają układy przestrzen-ne tradycyjnej zabudowy wsi. Wszystko to jest w natural-nym pejzażu przydomowych ogródków, sadów i pasiek, pól uprawnych, łąk i pastwisk,

stawów, otoczone nadrzeczną zielenią i lasem. W niektó-rych obejściach hodowane są zwierzęta, a epizodycznym dopełnieniem tego obrazu są wykonywane według dawnych sposobów czynności domowe i gospodarskie, uprawy polo-we oraz pokazy pracy i umie-jętności tradycyjnych rzemiosł. Na niemal 29 hektarach zgro-madzono ponad 70 obiektów

STRÓJ LASOWIAKÓW

Na co dzień

Lasowiak ubra-ny był w ko-szulę i portki z płótna lnianego

samodziałowego, na głowie nosił kapelusz wyple-ciony z żytniej słomy, obuwie to „chodoki”, wyko-

nane z jednego kawałka skóry lub „na boso”. Bogaty Lasowiak zakładał od święta brązową suk-manę, na głowę tzw. magierkę z takiego samego sukna, które zdobione były niebieskimi lub czerwonymi wyłogami i „kucotka-mi”. Do tego kompletu zakładał skórzane, wysokie czarne buty „oficery”. Inni od święta zakładali lnianą płótniankę, słomiany ka-

STRÓJ RZESZOWIAKÓW

Rzeszowianki ubierały się w stroje szyte już z mate-

riałów fabrycznych: haftowane koszule z białego bawełnianego płótna, kolorowe spódnice z wełenek, czasem z fabrycznie drukowanymi wzorami, fartusz-ki lub zapaski często szyte z tiulu lub muślinu, a do kompletu nieodzowny gorset z aksamitu, bogato zdobiony kolorowymi ko-ralikami i cekinami. W okolicach Łańcuta nieco dłużej pozostały

w modzie stroje z płótna lnianego, do którego zakła-dano piękne brokatowe gorsety.Strój Rzeszo-wiaka to biała lniana koszu-

la, kamizela i spodnie „sukienioki” z „siwego” sukna, skórzane, czarne buty „oficery” i na głowie kapelusz pleciony z żytniej sło-my. Marzeniem każ-dego mężczyzny było posiadanie skórzane-go, bogato nabijanego mosiężnymi blaszkami i kapslami pasa, który z dumą zakładano na kamizelę. Na wierzch ubierano sukmany z brązowego sukna. Nie-kiedy ubie-rano czarne, „makowe” kapelusze lub wełnia-ne czapki – „żarna”.

pelusz i „chodoki”, a przy pasie nosili skórzaną „kalitę” (torbę) na pieniądze.Kobiety lasowiackie od święta nosiły bogato haftowane koszu-le, spódnice i zapaski z płótna lnianego samodziałowego (koło Kolbuszowej i Leżajska z haftem „dziurczastym”, koło Grębowa pełnym), mężatki zakładały na głowę chustę, panny chodziły z odkrytą głową, a w okolicach Le-żajska ubierały gorsety bogato wyszywane koralikami i cekinami lub barwnie hafto-wane. Paradne obuwie kobie-ce to skórzane buty „oficery” z „harmonią” lub trzewiki na ob-casie z cholewką do łydki wiąza-ne sznurówkami.

74 75

dużej i małej architektury. Są wśród nich chałupy, budyn-ki inwentarskie (stajnie, obory, chlewy, kurniki), stodoły, spi-chlerze, maneż, bróg, budynki przemysłów wiejskich, jak młyn wodny, wiatraki, kuźnie, olejarnia i garncarnia, wreszcie budynki użyteczności publicz-nej – szkoła, karczma i remiza strażacka. Obiekty te powstały na przestrzeni ostatnich dwu-stu lat. Najstarsza datowana chałupa pochodzi z Markowej i według inskrypcji na nad-

prożu została zbudowana w 1804 roku. Niektóre budynki mają swoją długą i ciekawą historię: stodoła w zagrodzie

z Huty Przedborskiej została postawiona w połowie XIX w., ale z wykorzystaniem drewna ze starszego budynku (na tra-garzu w plewniku znajdujemy datę 1749), natomiast stodoła w zagrodzie z Kopci, odtwa-rzająca jednodworcze, rozpro-szone siedziby Lasowiaków, została, według przekazów ustnych, zbudowana z drzewa „placowego”, a więc ściętego w miejscu, gdzie później sta-

nęła. W tej kolekcji architektu-ry drewnianej wyróżniają się takie obiekty, jak półdymna chałupa z Żołyni Dolnej, ory-ginalna chałupa z wnęką z Wrzaw, dwutraktowa chału-pa z dostawionym boiskiem i stajnią należącą niegdyś do ko-lonistów niemieckich z Bożej Woli (Goleschau) czy wreszcie archaiczna chałupa i budynek gospodarczy z Brzózy Stad-nickiej o daleko wysuniętym podcieniu frontowym. Unika-towymi przykładami budow-

nictwa drewnianego są dwie zamknięte „zapierzeniem” za-grody z Markowej, w których budynki mają konstrukcję przysłupową.

Park Etnograficzny jest nadal rozbudowywany. Trwają prace przy odtworzeniu za-łożenia kościelnego i plebań-skiego; pośrodku skansenu stanie pochodzący z 1843 roku kościół pod wezwaniem św. Marka Ewangelisty z Rzo-chowa, a opodal plebania z Ostrowów Tuszowskich i organistówka z Książnic. Za-budowę folwarczną przyszłego założenia dworskiego rozpo-czął wielki spichlerz z Bidzin z 1784 roku, natomiast na zestawienie oczekują zgroma-dzone już obiekty leśniczówki Zerwanka.

76 77

Odwiedzającym Park Et-nograficzny prezentowane są aranżacje i wystawy urządzane we wnętrzach mieszkalnych i gospodarczych obiektów skansenowskich. Większość z nich urządzona jest sprzętami właściwymi dla danego miejsca i czasu, które jednocześnie opowiadają o codziennych zajęciach do-mowych (pieczenie chleba w chałupie Kielarów z Mar-kowej), pracy rzemieślników (rzeźbiarza i lutnika w chału-pie z Jeziórka, szewca w cha-

łupie z Żołyni Dolnej, tkacza w chałupie z Woli Zarczyckiej, zabawkarza w chałupie z Brzózy Stadnickiej) czy też uroczystościach dorocznych – przy-gotowaniach do wigilii w chałupie Szylarów z Marko-wej i okazjonalnych, zmieniających się aranżacjach świą-tecznych i obrzę-dowych w chałupie z Cier-pisza. Zobrazowaniem życia

PRZEPIS NA PROZIAKI (BROZIOKI)Koło Gospodyń Wiejskich Kolbuszowa Grn.

Składniki:1/2 kg mąkiłyżeczka sody oczyszczonejkwaśne mleko – ile zabierze mąka, tak aby ciasto miało konsystencję rzadszą jak na pierogi

Wykonanie:wyrobić ciasto rękami w misce lub na stol-nicy, formować placki. Piec na blasze lekko rozgrzanej, tak aby placki urosły, ale nie przypaliły się. Dziś można upiec proziaki w piekarniku przy otwartych drzwiczkach.

Takie placki robiło się, gdy zabrakło chleba. Jadło się je posmarowane masłem.

Przepis pochodzi z książki „Smaki tradycji – kulinarne dziedzictwo Gminy Kolbuszowa”

społecznego dawnej wsi jest urządzone w chałupie z Bu-dziwoja mieszkanie działacza i polityka ludowego Jana Sobka z Handzlówki.

Muzeum ma w swoich zbio-rach prawie 16 tysięcy zabyt-ków ruchomych. Z zakresu sztuki ludowej zgromadzono

sięgające począt-ków XVIII wieku cenne kolek-cje rzeźby drewnianej i ceramicz-nej, obrazy i rysunki, malo-wanki, makatki, wycinanki, pająki itp. Frapującą opowieść o przeszłości przekazują nam muzealia z zakresu plastyki obrzędowej, związane ze zwy-czajami świątecznymi i rodzin-nymi. Pochodzące z przełomu XIX i XX wieku stroje ludowe obrazują wszystkie regiony ko-stiumologiczne z obszaru dzia-łania muzeum: Lasowiaków (region grębowsko-tarnobrze-ski, kolbuszowsko-raniżowski i leżajski) i Rzeszowiaków (region rzeszowski, łańcucki i przeworski). Najliczniejsza gru-pa muzealiów to przedmioty

78 79

farfurni), bogata kolekcja na-czyń miedzianych, kolekcja uli i narzędzi pszczelarskich, narzędzia rolnicze i rzemieślni-cze. Niezwykle interesujące są zbiory pożarnicze, z których część została przejęta w 1986 roku z Regionalnego Muzeum Pożarnictwa w Kolbuszowej. Wśród nich obok unikatowych zabytków, jak bluzy mun-durowe według pierwszego galicyjskiego regulaminu z 1902 roku, na uwagę zasługuje jedna z największych w kraju kolekcji czterokołowych sika-wek konnych z przełomu XIX i XX wieku.

Muzeum Kultury Ludowej ma w zbiorach meble kolbuszowskie z okresu, kiedy ten słynny w dawnej Rzeczy-pospolitej ośro-dek meblarski tracił już na zna-czeniu. Otwiera tę kolekcję

IMPREZY CYKLICZNE• Prezentacje Twórczości Ludo-

wej Lasowiaków i Rzeszowiaków • Co niedzielę w zagrodzie• Koń w gospodarstwie – po-

kaz pracy na roli i w zaprzęgu • Europejskie Dni Dziedzictwa – dzień otwarty

MUZEUM KULTURY LUDOWEJ W KOLBUSZOWEJ

ul. Kościuszki 636-100 Kolbuszowatel. (17) 227 12 96, 227 10 71sekretariat@muzeumkolbuszowa.plwww.muzeumkolbuszowa.pl

PARK ETNOGRAFICZNYul. Wolska 36

36-100 Kolbuszowa

Otwarty przez cały rok. Latem w godzinach 9.00–17.00, weekendy i święta 10.00–19.00, zimą w dni robocze 9.00–15.00.

Bilety: normalny 8 zł, ulgowy 5 zł, prze-

wodnik – 35 zł od grupy.

użytku codziennego, w tym: wyroby drewniane (najczęściej przedmioty wykonane przez wiejskich rzemieślników, jak np. olbrzymie naczynia zaso-bowe wykonane z jednego pnia drzewa), ceramika (z lokalnych warsztatów garncar-skich, a także przemysłowych

WYSTAWY STAŁE• Jak powstaje skansen?• Zabawka ludowa Stanisława

Naroga• „Bogu na

chwałę, lu-dziom na ra-tunek” – z dziejów OSP

biedermeierowska kanap-ka z lat 20. XIX wieku wyko-nana przez stolarza Jana Turka dla pałacu Tyszkiewiczów w Weryni, zaś najmłodszym za-bytkiem jest intarsjowany sto-lik na kwiaty wykonany przez

Wiktora Mazurkiewicza w 1952 roku.

Muzeum, jako jed-nostka badawcza, zgromadziło specjali-styczny księgozbiór liczący prawie 9 tysięcy woluminów, ponad

2,5 tysiąca jednostek ar-chiwalnych oraz niemal 33 tysiące fotografii, zapisów dźwiękowych i

filmowych z zakresu historii i etnografii regionu. Zasób ten jest powszechnie dostępny wszystkim zainteresowanym.