SISTEM MBI GJURMUESHMËRINË E

PRODUKTEVE USHQIMORE SHQIPTARE

DHE AUTENTICITETIN E TYRE

Udhëheqës Shkencor:

Prof. Dr. KOZETA SEVRANI

Disertanti:

KRESHNIK VUKATANA

Tiranë, 2016

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

DOKTOR

DISERTACION

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI

STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR

FFAAKKUULLTTEETTII

DISERTACION

Paraqitur nga:

z. KRESHNIK VUKATANA

për mbrojtjen e gradës shkencore

Specialiteti: __________________________________

“DOKTOR ”

TEMA:

SISTEM MBI GJURMUESHMËRINË E

PRODUKTEVE USHQIMORE SHQIPTARE

DHE AUTENTICITETIN E TYRE

Mbrohet më datë __ /__ / 2016, para Komisionit të përbërë nga:

1. Prof. Dr. Vjollca PANAJOTI ......... Kryetar

2. Prof. Dr. Dhimitri TOLE ..............Anëtar / oponent

3. Prof. Asoc. Dr. Arjan QEFALIA ....Anëtar / oponent

4. Prof. Asoc. Dr. Nevila BACI ......... Anëtar

5. Prof. Asoc. Dr. Vita KOJA ........... Anëtar

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

ABSTRAKT

Gjithçka në jetën e njeriut është në funksion të shëndetit. Një faktor i rëndësishëm për të pasur shëndet të mirë është të hash ushqime cilësore e të sigurta, e për këtë konsumatorët janë ndërgjegjësuar gjithnjë e më tepër. Në rastin e tërheqjes së një produkti ushqimor nga tregu, aftësia për të gjetur rrugëtimin e ushqimit deri në origjinën e tij në një kohë sa më të shkurtër, mund të jetë vendimtare si për organet e kontrollit ushqimor ashtu edhe për kompanitë e biznesit ushqimor. Ky proces i gjurmueshmërisë është i detyrueshëm për kompanitë, që nga viti 2009 me ligjin e ri për ushqimin. Kompanitë e biznesit ushqimor duke ruajtur rekorde të këtij procesi, rrisin cilësinë e produktit dhe ofrojnë një mjet shtesë në ndërtimin e marrëdhënieve me konsumatorët, duke i dhënë atyre atë çka ata duan në të vërtetë - transparencën dhe sigurinë mbi produktet që ata po konsumojnë. Në këtë kontekst, konsumatorët janë më të sigurt në zgjedhjen e ushqimeve dhe janë në gjendje të blejnë ushqime në përputhje me kërkesat e tyre të veçanta. Gjurmimi i zinxhirit të prodhimit të një produkti ushqimor dhe origjinaliteti i tij janë çështje komplekse në mbarë botën, të cilat kërkojnë standarde të qëndrueshme dhe teknologjinë e duhur në një botë gjithnjë e në ndryshim. Në vendet e Bashkimit Evropian (BE), Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) dhe në Japoni, autenticiteti i produkteve dhe procesi i gjurmueshmërisë kontrollohen gjerësisht dhe rregullohen me ligje dhe standarde.

Shqipëria, si një vend që aspiron të anëtarësohet në Bashkimin Evropian ka zbatuar kuadrin ligjor për të përmbushur këto standarde dhe për t‘u përafruar me legjislacionin evropian. Megjithatë ekziston një mungesë në sistemet e gjurmimit që të ndihmojë kompanitë e ushqimit për të përmbushur këto kërkesa, kjo edhe për faktin që të dhënat nuk janë të detyrueshme të ruhen në mënyrë elektronike. Trajtimi i elementeve të sigurisë, të cilësisë dhe të mbrojtjes së markës në produktet ushqimore, e bën të nevojshëm ndërtimin e një mekanizmi që përfshin informacionin e duhur rreth atributeve të elementeve të sipërpërmendur. Synimi i këtij punimi është të transformojë mekanizmin në një sistem ndërveprues mbi gjurmueshmërinë, të bazuar në standardet evropiane dhe legjislacionin vendas në fuqi, për sigurinë dhe cilësinë e produkteve ushqimore. Realizimi i këtij sistemi nëpërmjet kombinimit të barkodeve të Përgjigjes së Shpejtë (QR) të kriptuara, me teknologjinë mobile, ofron një mënyrë aksesimi të thjeshtë ndaj të dhënave, si për operatorët e biznesit, autoritetet dhe vetë konsumatorin final. Një ndër cilësitë kryesore të sistemit është komponenti i cili bën njoftimet në kohë reale. Ky komponent funksionon si një sistem alarmi kur një rrezik identifikohet, duke ndihmuar operatorët e biznesit dhe autoritetet të identifikojnë produktin e kontaminuar. Kjo është e rëndësishme kur produkti duhet tërhequr nga tregu ose duhet parandaluar të arrijë konsumatorin.

F a q e | I

F a q e | II

Punimi trajton nevojën për realizimin e një sistemi të gjurmueshmërisë, duke u fokusuar në 3 çështje që kanë lidhje me ushqimin: siguria, cilësia dhe mbrojtja e markës tregtare. Në pjesën e parë bëhet rishikimi i literaturës mbi standardet e Organizatës Ndërkombëtare të Standardizimeve (ISO) dhe legjislacionin evropian, duke i analizuar ato në raport me legjislacionin shqiptar. Gjithashtu një studim dhe analizë e thellë është bërë mbi teknologjitë e përdorura në sisteme të ngjashme, ku fokusi ka qenë krahasimi midis dy instrumenteve kryesore për mbartjen e të dhënave, siç janë çipet për identifikim me radio frekuencë (RFID) dhe barkodet, si edhe kostot që ata sjellin kur përdoren nga sistemi. Dizenjimi i arkitekturës së sistemit të propozuar u jep përgjigje problemeve si menaxhimi i modeleve të të dhënave, njoftimi në kohë reale në rast incidentesh, ruajtja e markës nëpërmjet barkodeve, etj. Vlefshmëria e sistemit trajtohet nëpërmjet ndërtimit të një prototipi, ku simulohen funksionalitetet kryesore. Të dhënat e përdorura në simulim janë marrë nga rasti studimor mbi prodhimin e verës të grumbulluara nëpërmjet intervistave të realizuara nëpër kantinat kryesore në Shqipëri.

Fjalë kyçe: sistem gjurmueshmërie, siguria ushqimore, ruajtja e markës, kodi QR i

enkriptuar, njoftim në kohë reale.

ABSTRACT

Everything in life is a function of human health. An important factor to having good health is to eat safe foods of high quality, and for that customers are increasingly aware. In case of withdrawal of a food product from the market, the ability to find the food path towards its origins as fast as possible can be decisive either for the food control authorities or food business companies. Since 2009 when a new law on food was passed, this traceability process is mandatory for the companies in Albania. Food business companies while maintaining records of this process enhance product quality and provide an additional way in building relationships with consumers by offering them what they really want - transparency and security on the products they are consuming. In this context, consumers are more confident in the choice of food and are able to buy food in accordance with their specific requirements. Production chain traceability of a food and its originality are worldwide complex issues, which require consistent standards and appropriate technology in an ever changing world. In European Union (EU) countries, United States of America (US) and Japan, products authenticity and traceability process are largely controlled and regulated by laws and standards.

Albania, as a country that aspires to join the European Union has implemented a legal basis to meet these standards and to approach the European legislation. However, there is a lack of tracking systems that can help food companies to meet these requirements, and the data are not required to be stored electronically as well. Handling of security elements, quality and brand protection in food products requires the implementation of a mechanism that includes relevant information about the attributes of the aforementioned elements. The aim of this study is to transform the mechanism into an interactive system on traceability, based on European standards and national legislation in place, for the safety and quality of food products. The implementation of this system through the combination of encrypted Quick Response (QR) code with mobile technology, offers a simple access way to data, either for business operators, authorities or the final consumer itself. One of the main features of the system is the component that makes real time notifications. This component works as an alarm system when a risk is identified, helping business operators and authorities to identify the contaminated product. This is important when the product should be withdrawn from the market or prevent it to reach the consumer.

This study analyses the necessity of implementing a traceability system, with the focus on three issues related to nutrition: safety, quality and trademark protection. The first part of this work is a literature review on standards of the International Standardization Organization (ISO) and European legislation, analyzing them in

F a q e | III

F a q e | IV

relation to the legislation of Albania. Furthermore, a study and profound analysis is done on the technologies used in similar systems, where the focus is the comparison between the two main instruments for carrying data, such as radio frequency identification chips (RFID) and barcodes, as well as their added cost to the system implementation. The design of the proposed system architecture addresses issues like managing data models, notification in real time in case of incidents, preserving the brand through barcodes, etc. System worthiness and validation is verified through the implementation of a prototype, where basic functionalities are simulated. The data used in the simulation are taken from a study on the wine production sector, gathered through interviews realized across major wineries in Albania.

Keywords: traceability system, food safety, brand protection, encrypted QR code,

real-time notification.

FALENDERIME

Dëshiroj të shpreh mirënjohjen dhe vlerësimin tim të veçantë

për udhëheqësen time shkencore Prof. Dr. Kozeta Sevrani. Dua

t’ju falenderoj që më keni inkurajuar dhe mbështetur pa rezerva

në rritjen time si kërkues shkencor pranë departamentit. Jeni një

model frymëzues si udhëheqëse shkencore, përgjegjëse, kolege,

por mbi të gjitha, një mike e mirë.

Dua të falenderoj gjithashtu kolegët e Departamentit SIZ dhe

anëtarët e komisionit, në veçanti reçensuesit Prof. Dr. Dhimitri

Tole dhe Prof. Asoc. Dr. Arjan Qefalia, për idetë, sygjerimet dhe

komentet e bëra, në ndihmë të përmirësimit të punimit tim.

Një falënderim të veçantë, për kolegen Dr. Elira Hoxha për

të gjithë mbështjetjen e dhënë në realizimin e këtij punimi.

Një falenderim i fundit shkon për familjen time dhe miqtë e

mi, si mbështetës entuziastë dhe inkurajues konstantë ndër vite,

për çdo arritje timen profesionale.

Kreshnik Vukatana

Tiranë, 2016

F a q e | VI

TABELA E PËRMBAJTJES

LISTA E FIGURAVE ..................................................................................................................... VIII

LISTA E TABELAVE ....................................................................................................................... IX

LISTA E SHKURTIMEVE .................................................................................................................X

HYRJE .............................................................................................................................................. XI

KAPITULLI 1: QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE HIPOTEZAT E NGRITURA ......................... 1

1.1 KONTRIBUTET E KËTIJ DISERTACIONI ............................................................................................ 3

1.2 KUFIZIMET E KËTIJ DISERTACIONI ................................................................................................. 4

KAPITULLI 2: METODOLOGJITË E KËRKIMIT ....................................................................... 5

2.1 RISHIKIMI I LITERATURËS .............................................................................................................. 7

2.2 METODOLOGJITË E PROCESIT TË ZHVILLIMIT TË SOFTUERËVE ....................................................... 8

2.3 RASTET STUDIMORE ................................................................................................................... 13

KAPITULLI 3: POLITIKAT, STANDARDET DHE KUADRI LIGJOR PËR PRODUKTET USHQIMORE TË SIGURTA, ME FOKUS GJURMUESHMËRINË .......................................... 15

3.1 KUADRI LIGJOR NË BASHKIMIN EVROPIAN ................................................................................. 18

3.2 SKEMAT E CILËSISË NË BASHKIMIN EVROPIAN ........................................................................... 25

3.3 STANDARDI ISO 22000 ............................................................................................................... 28

3.4 LEGJISLACIONI SHQIPTAR ............................................................................................................ 33

3.5 PËRMBLEDHJE DHE PËRFUNDIMET E KAPITULLIT ........................................................................ 39

KAPITULLI 4: ANALIZA E SISTEMEVE TË NGJASHME DHE STUDIMI I TEKNOLOGJISË .............................................................................................................................. 40

4.1 MBARTËSIT E TË DHËNAVE ......................................................................................................... 42

4.2 SISTEMET E ZHVILLUARA NGA KOMUNITETI EVROPIAN .............................................................. 45

4.3 SISTEME GJURMUESHMËRIE TË TJERA ......................................................................................... 47

4.3.1 Zbatime në produkte agro-ushqimore ................................................................................. 48

4.3.2 Produkte kopshtarie ............................................................................................................ 48

4.3.3 Produktet e mishit ............................................................................................................... 51

4.3.4 Produktet e qumështit ......................................................................................................... 52

4.3.5 Produkte peshku .................................................................................................................. 54

4.3.6 Produkte furre ..................................................................................................................... 55

4.3.7 Pijet ..................................................................................................................................... 56

4.4 PËRMBLEDHJE DHE PËRFUNDIMET E KAPITULLIT ........................................................................ 56

KAPITULLI 5: SISTEMI I PROPOZUAR I GJURMUESHMËRISË......................................... 58

5.1 ASPEKTE TË SISTEMEVE TË MENAXHIMIT TË INFORMACIONIT, LIDHUR ME GJURMUESHMËRINË E

PRODUKTEVE USHQIMORE ................................................................................................................. 58

5.2 ÇËSHTJE TË ZINXHIRIT TË FURNIZIMIT TË PRODUKTEVE USHQIMORE, QË LIDHEN NGUSHTË ME

SISTEMET E GJURMUESHMËRISË ........................................................................................................ 64

5.2.1 Menaxhimi i krizave në lidhje me një produkt ushqimor .................................................... 64

5.2.2 Cilësia dhe ruajtja e identitetit të një produkti ushqimor ................................................... 65

5.2.3 Parandalimi i mashtrimeve dhe/ose falsifikimeve të një produkti ushqimor ...................... 66

5.3 DIZENJIMI I SISTEMIT .................................................................................................................. 67

5.4 PËRDORIMI I TEKNOLOGJISË SË BARKODEVE TË ENKRIPTUAR QR, PËR TRANSPORTIMIN E TË

DHËNAVE DHE SI TEKNIKË KUNDËR FALSIFIKIMIT ............................................................................. 70

5.5 REALIZIMI I NJË PROTOTIPI PËR GJURMUESHMËRINË E PRODUKTIT VERË ..................................... 73

5.5.1 Rasti studimor mbi gjurmueshmërinë e verës ..................................................................... 73

5.5.2 Modeli i të dhënave ............................................................................................................. 74

5.5.3 Funksionalitetet kryesore të sistemit ................................................................................... 77

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ........................................................................................ 83

SHTOJCA A: FORMULARI TIP PËR INTERVISTAT E MARRA NË RASTIN STUDIMOR87

REFERENCA .................................................................................................................................... 92

F a q e | VII

F a q e | VIII

LISTA E FIGURAVE

FIGURA 1. Modeli-V .................................................................................................... 9

FIGURA 2. Modeli me prototip................................................................................... 10

FIGURA 3. Modeli spiral i propozuar nga Boehm (1998) .......................................... 12

FIGURA 4. A) PDO B) PGI C)TSG ........................................................................... 25

FIGURA 5. Ndërgjegjësimi i konsumatorëve për PDO, PGI dhe TSG, në gjashtë vende evropiane. .......................................................................................................... 27

FIGURA 6. Numri i certfikatave ISO 22000 në vendet e rajonit ................................ 32

FIGURA 7. Arkitektura e sistemit ............................................................................... 69

FIGURA 8. Diagrama e klasës së modelit të të dhënave, për rastin e gjurmueshmërisë së produktit verë ........................................................................................................... 76

FIGURA 9. Kërkimi i identifikuesit për një produkt të ri ........................................... 79

FIGURA 10. Vendosja e të dhënave nga fermeri ........................................................ 79

FIGURA 11. Informacionet e paraqitura nga sistemi, për produktin përfundimtar .... 80

FIGURA 12. Ndërfaqja për sinjalizimin e rrezikut ..................................................... 81

FIGURA 13. Paraqitja e njoftimit kur kërkohet për një produkt që është në proces të tërheqjes nga tregu ....................................................................................................... 81

F a q e | IX

LISTA E TABELAVE

TABELA 1. Përmbledhje e metodologjive të përdorura ............................................... 6

TABELA 2. Vlerësimi i shteteve bazuar në rregullat për gjurmimin e produkteve ushqimore. .................................................................................................................... 24

TABELA 3. Totali i certifikatave ISO 9001 në botë. .................................................. 31

TABELA 4. 10 vendet e para që kanë numrin më të madh të certifikatave ISO 9001 për vitin 2009 ............................................................................................................... 31

TABELA 5. Barkodet 2D kundrejt RFID .................................................................... 44

TABELA 6. Cilësitë e një sistemi gjurmueshmërie ..................................................... 61

TABELA 7. Fluksi i të dhënave gjatë enkriptimit/dekriptimit të barkodit QR ........... 72

TABELA 8. Modeli i të dhënave të gjurmueshmërisë ................................................ 77

F a q e | X

LISTA E SHKURTIMEVE

AFAMA: Application For Agricultural Methodological Analysis

AI: Application Identifier prefix code

AKU: Autoriteti Kombëtar i Ushqimit

CARDS: Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation

DGPS: Differential Global Positioning System

EFSA: European Food Safety Authority

EPC: Electronic Product Code

GLN: Global Location Number

GS1: Global Standards

GTIN: Global Trade Item Number

HACCP: Hazard Analysis Critical Control Point

INFOSAN: International Food Safety Authorities Network

IPA: Instrument for Pre-Accession Assistance

ISO: International Organization for Standardization

PDA: Personal Digital Assistant

PDO: Protected Designation of Origin

PGI: Protected Geographical Indication

QR: Quick Response

RASFF: Rapid Alert System for Food and Feed

RFID: Radio Frequncy Identification

SGTIN: Serialized Global Trade Item Number

SISBOV: Brazilian System of Identification and Certification of Origin for Bovine and Buffalo

SSCC: Shipping Container Serial Code

TRACES: Trade Control and Expert Systems

TSG: Traditional Specialty Guaranteed

T&T Track and Trace

UML: Unified Modeling Language

VIPS: Virtually Identified Produce System

HYRJE

Siguria dhe cilësia e ushqimit që konsumojmë, janë dy çështje shumë të rëndësishme të shoqërisë moderne. Në këtë drejtim janë bërë shumë përpjekje për të ndihmuar konsumatorët në mënyrë që ata të jenë të mbrojtur nga ushqime të dëmshme dhe në të njëjtën kohë, të jenë të informuar për çka konsumojnë. Produktet autentike të një vendi janë shpesh më të preferuara në krahasim me mallrat e importit, por kjo nuk është gjithmonë e vërtetë në rastin e produkteve shqiptare, pasi këtu përveç mbështetjes dhe marketingut, mungojnë edhe sistemet e informacionit që konfirmojnë markën dhe origjinën e këtyre produkteve.

Të jesh në gjendje për të gjurmuar ushqimin prapa deri në origjinë dhe për të provuar autenticitetin e tij, është shumë e rëndësishme për autoritetet kontrolluese dhe industrinë e ushqimit, veçanërisht gjatë procesit të tërheqjes së produktit nga tregu, në raste incidentesh. Kompanitë e ushqimit mund të përfitojnë avantazh konkurrues nga gjurmueshmëria e produkteve ushqimore dhe qeveria eventualisht e imponon atë, por përparësia më e madhe që vjen si pasojë e gjurmueshmërisë dhe evidentimit të autenticitetit, ka të bëjë me ndërtimin e marrëdhënieve me konsumatorët, duke i dhënë atyre atë që ata duan vërtetë - aftësinë për të besuar se ata dinë se çfarë janë duke konsumuar. Në këtë kontekst, rritja e vetëdijes së konsumatorëve për produkte të sigurta e cilësore, bën që të ndihet një rritje e përpjekjeve të firmave të agrobiznesit, për të arritur certifikimin në lidhje me standardet mbi sigurinë dhe cilësinë në produktet ushqimore. Për këtë arsye, kompanitë që kanë një emër në treg përpiqen të ruajnë markën e produktit të tyre, nga produkte të falsifikuara apo më pak cilësore.

Siguria ushqimore nënkupton mungesën, ose praninë në nivele të pranueshme dhe të sigurta të kontaminuesve, toksinave ose çdo substance tjetër që e bën ushqimin të rrezikshëm për shëndetin, në formë akute ose kronike. Disa nga problemet që vërejmë duke u fokusuar në produktet shqiptare lidhur me sigurinë janë: (1)

F a q e | XII

kontaminimi i lëndëve të para apo përbërësve ushqimorë, (2) shitje dhe konsumim i ushqimeve të skaduara, (3) mos aplikimi i standardeve për produkte ushqimore të sigurta, (4) mënyra jo të përshtatshme përpunimi, (5) mosmbajtja e përgjegjësisë sociale për produktet nga ana e prodhuesit, (6) mungesa e informacionit për burimin e lëndëve të para dhe lëndëve të tjera me të cilat prodhohen ushqimet, (7) tregtimi i ushqimeve në kushte higjienike jo të përshtatshme, etj. Në raportin e fundit të Komisionit Evropian (2015, faqet 40-41), në kapitullin 12 të tij mbi sigurinë ushqimore dhe veterinarinë, thuhet "Në përgjithësi për sigurinë ushqimore,

procedurat dhe plani i veprimit të autoritetit kombëtar të ushqimit nuk janë adresuar.

Nuk është marrë asnjë hap për të përmirësuar bashkëpunimin institucional për

sigurinë ushqimore përmes përcaktimit të përgjegjësisë për secilin institucion.

Rregullat e organizimit, funksionimit të procedurave të komitetit shkencor nuk janë

finalizuar". Në këtë raport evidentohet rëndësia që ka ndërtimi i mekanizmave në rritjen e sigurisë dhe cilësisë së produkteve shqiptare, si një nga kushtet për t‘u plotësuar në procesin e integrimit të vendit tonë në Bashkimin Evropian.

Cilësia ushqimore fillon me prodhimin e lëndëve të para për përgatitjen e ushqimeve, vazhdon me hapat për transformimin e këtyre lëndëve për të prodhuar produkte ushqimore dhe mbaron me shpërndarjen e produkteve deri te klienti përfundimtar. Cilësia e prodhimeve varet shumë nga ekzekutimi korrekt i këtyre hapave, por një gabim kudo në këtë proces, cënon çdokënd në një mënyrë apo në një tjetër.

Trajtimi i elementeve të sigurisë, të cilësisë dhe të mbrojtjes së markës në produktet ushqimore, e bën të nevojshëm ndërtimin e një mekanizmi që përfshin informacionin e duhur rreth atributeve të elementeve të sipërpërmendur. Synimi i këtij punimi është të transformojë mekanizmin në një sistem bashkëveprues mbi gjurmueshmërinë, të bazuar në standardet evropiane dhe legjislacionin vendas në fuqi për sigurinë dhe cilësinë e produkteve ushqimore. Realizimi i këtij sistemi nëpërmjet kombinimit të barkodeve QR të kriptuara, me teknologjinë mobile, ofron një mënyrë aksesimi të thjeshtë ndaj të dhënave, si për operatorët e biznesit, autoritetet dhe vetë konsumatorin final. Një ndër cilësitë e sistemit është komponenti i cili bën njoftimet në kohë reale. Ky komponent funksion si një sistem alarmi kur një rrezik identifikohet, duke ndihmuar operatorët e biznesit dhe autoritetet të identifikojnë produktin e kontaminuar. Kjo është e rëndësishme kur produkti duhet tërhequr nga tregu ose duhet parandaluar të arrijë konsumatorin.

Punimi në këtë disertacion është organizuar në pesë kapituj, për të paraqitur informacionet e nevojshme dhe për të prodhuar rezultatet përkatëse:

F a q e | XIII

Kapitulli i parë është një hyrje për fushën e hulumtimit. Ai është i organizuar rreth argumenteve të lidhura me njëra-tjetrën, e që janë vendimtare në të kuptuarit e qëllimit dhe objektivave të këtij studimi. Aty tregohet nevoja e realizimit të një sistemi gjurmueshmërie, i cili trajton tre çështje që kanë lidhje me ushqimin: sigurinë, cilësinë dhe mbrojtjen e markës tregtare.

Kapitulli i dytë paraqet modelin e procesit të zhvillimit të softuerëve të përdorur për krijimin e sistemit, si edhe metodologjitë e kërkimit të ndjekura për realizimin e tij.

Kapitulli i tretë është një rishikim i literaturës për politikat dhe kuadrin ligjor për sigurinë dhe cilësinë ushqimore. Vend të rëndësishëm zënë direktivat dhe skemat e cilësisë, të zhvilluara nga Komuniteti Evropian. Këto plotësohen më tej edhe me literaturë nga vende të tjera të zhvilluara, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Japonia, Kanadaja etj. Rishikimi i literaturës vazhdon me standardet ISO dhe mbyllet me legjislacionin shqiptar për ushqimin.

Kapitulli i katërt trajton sistemet e ngjashme me sistemin e propozuar, ku janë studiuar dhe analizuar arkitekturat dhe teknologjitë e përdorura. Sistemet janë grupuar në kategori të ngjashme, kjo për të evidentuar më mirë modelet e të dhënave. Gjithashtu, analiza përfshin dhe një krahasim midis dy instrumenteve kryesore për mbartjen e të dhënave që janë çipet RFID dhe barkodet, ku fokusi i analizës është kosto që këto teknologji sjellin gjatë integrimit në sistem.

Kapitulli i pestë fillon me karakteristikat që duhet të plotësojë një sistem i mirë ndërtuar mbi gjurmueshmërinë. Më pas paraqitet dizenjimi i arkitekturës së sistemit të propozuar dhe u jepet përgjigje problemeve si menaxhimi i modeleve të të dhënave, njoftimi në kohë reale në rast incidentesh, ruajtja e markës nëpërmjet barkodeve, etj. Vlefshmëria e sistemit trajtohet në pjesën e fundit të kapitullit, ku paraqiten simulimet e funksionaliteteve kryesore të prototipit të ndërtuar. Në këtë pjesë përfshihet edhe rasti studimor mbi prodhimin e verës ku u morën të dhëna reale për realizimin e prototipit.

Punimi mbyllet me përfundimet, në lidhje me qëllimin, objektivat dhe përfundimet mbi hipotezat e ngritura në fillim. Në këtë pjesë theksohen edhe njëherë përfitimet e parashikuara nga përdorimi i sistemit të gjurmueshmërisë dhe jepen rekomandime për të gjithë aktorët që ndërveprojnë me një produkt ushqimor.

KAPITULLI 1

Qëllimi, objektivat dhe hipotezat e ngritura

Autenticiteti i produkteve shqiptare ose e thënë ndryshe ruajtja e markës Made in

Albania është një problem jo shumë i trajtuar në Shqipëri. Në këtë drejtim Komuniteti Evropian, por edhe vende të zhvilluara si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, apo Japonia, kane bërë hapa gjigande përpara, duke krijuar standarde dhe ligje për t‘i respektuar ato.

Një problem tjetër mjaft shqetësues për konsumatorin shqiptar, që lidhet drejtpërdrejt me produktet vendase, është besueshmëria mbi cilësinë dhe sigurinë e produktit. Monitorimi i procesit të prodhimit të një produkti, duke gjurmuar informacionet e nevojshme nga prodhuesi deri tek konsumatorët dhe vënia në dispozicion e këtij informacioni për konsumatorin, bën që të rritet besimi i tij mbi produktin që do të konsumojë. Siguria ushqimore është mjaft problematike në një vend në zhvillim si Shqipëria. Në të përfshihen mjaft faktorë si afati i skadimit, substancat e përdorura në lëndët e para apo gjatë procesit të prodhimit, kushtet e paketimit dhe të ruajtjes, etj.

Qëllimi i këtij studimi është që të ofrojë një mekanizëm, që të mund të gjurmojë dhe monitorojë të gjitha hapat e zinxhirit të furnizimit të produktit ushqimor, duke i ndihmuar të gjithë aktorët pjesëmarrës në këtë proces. Ky mekanizëm duhet t‘i krijojë mundësinë prodhuesit, që të ruajë autenticitetin e produktit, por edhe mundësinë që të tregojë cilësinë e produktit që prodhon, nëpërmjet certifikatës së gjurmueshmërisë që shoqëron produktin. Për rrjedhojë, konsumatorit i ofrohet transparencë duke ruajtur të dhëna mbi çdo fazë që ka ndjekur procesi i krijimit të produktit, nga origjina e lëndës së parë, deri tek produkti final. Ndërkohë që inspektorët e enteve rregullatorë, siç mund të jenë Instituti i Higjienës apo Autoriteti i

F a q e | 2

Kontrollit Ushqimor, kanë të gjitha instrumentet e nevojshme për të verifikuar dhe kontrolluar produktin.

Objektivi kryesor i këtij punimi, që vjen si rrjedhojë e qëllimit, është krijimi i një sistemi informacioni, i cili të jetë në gjendje të ruajë gjurmueshmërinë e një produkti, duke përfshirë të gjitha fazat nga prodhimi, konservimi, e deri te transporti, dhe gjithashtu ruajtjen e autenticitetit në produktet shqiptare. Sistemi i gjurmueshmërisë mund të përdoret si një mjet për të zgjidhur tre çështje që lidhen ngushtë me sigurinë ushqimore: menaxhimin e rreziqeve që lidhen me sigurinë ushqimore dhe çështjet e shëndetit të kafshëve / bimëve, garantimin e origjinalitetit të produktit dhe sigurimin e informacionit të besueshëm për klientët në lidhje me produktin që po konsumojnë. Objektivat e tjera të punimit që i vijnë në ndihmë objektivit kryesor, lidhen me projektimin e sistemit dhe cilësitë e tij. Kështu,

- Për të realizuar një sistem sa më efikas e të dobishëm, do të bëhet studimi dhe analiza e teknologjive ekzistuese në sisteme të ngjashme, duke i krahasuar ato në aspekte të ndryshme, por me fokus te efektshmëria dhe kosto;

- Një tjetër objektiv është ndërtimi i sistemit në përputhje me standardet, politikat e BE-së dhe legjislacionin shqiptar në fuqi, në mënyrë që vetë sistemi të shërbejë si një udhërrëfyes i veprimeve të duhura, në çdo hap të zinxhirit të produktit ushqimor;

- Sistemi do të duhet të gjenerojë informacionet e nevojshme rreth sigurisë dhe cilësisë së produkteve ushqimore, e t'ia vejë në dispozicion këto të dhëna, të gjitha palëve të interesuara;

- Një objektiv plotësues i të mësipërmit është ai i krijimit të një mekanizmi për njoftime në kohë reale të palëve të interesuara në raste emergjencash, kur mund të nevojitet ndalimi i shpërndarjes së një produkti, apo tërheqja e produktit nga tregu;

- Si një objektiv mjaft të rëndësishëm, sidomos për prodhuesit e një vendi me ekonomi në zhvillim si i joni, do të përmendnim zhvillimin e teknikave për mbrojtjen e markës tregtare, që do të ishin një element mjaft i vlefshëm kundra falsifikit apo cënimeve të tjera ndaj produktit origjinal;

- Objektivi i fundit por jo më pak i rëndësishëm është realizimi i këtij sistemi me kosto shtesë sa më të ulët ndaj produkteve që do të trajtohen prej tij;

Realizimi i objektivave të sipër përmendura, na drejton në ngritjen e pyetjes kërkimore të këtij punimi:

F a q e | 3

Cilat janë efektet që sjell ndërtimi i një sistemi gjurmueshmërie në lidhje me sigurinë

dhe cilësinë e produkteve ushqimore, si edhe në mbrojtjen e markës së këtyre

produkteve?

Referuar kësaj pyetje kemi shtruar dy hipotezat e mëposhtme:

1. Ruajtja e të dhënave të gjurmueshmërisë ndihmon në rritjen e sigurisë dhe

cilësisë së një produkti ushqimor

2. Përdorimi i barkodeve të enkriptuar nga sistemi, zvogëlon mundësinë e

falsifikimit dhe ndihmon në ruajtjen e markës "Made in Albania"

Hipoteza e parë ka lidhje me faktin që në projektimin e sistemit, duhet të merren parasysh direktivat dhe ligjet e Komunitetit Evropian për sigurinë ushqimore. Sistemi duhet të mbështesë aplikimin e skemave mbi cilësinë dhe sigurinë e produkteve ushqimore, të vëna në dispozicion nga organizata standardizuese siç është Organizata për Standarde Globale (GS1). Implementimi i një sistemi të tillë gjurmueshmërie mundëson kërkimin e prapmë, në zinxhirin e procesit të krijimit të një produkti, duke zgjidhur në këtë mënyrë probleme të ndotjes apo infektimit të produktit nga faktorë të jashtëm të lëndës së parë, nga substancat e përdorura në prodhim e konservim, nga mungesa e zbatimit të kushteve të transportit etj. Mundësia që i ofrohet konsumatorit nga sistemi për transparencë mbi çdo proces që përfshin produktin, ndërgjegjëson prodhuesit për zbatimin e skemave të cilësisë me rigorozitet.

Hipoteza e dytë trajton aspektin e sigurisë së të dhënave elektronike, duke e lidhur me mbrojtjen e markës tregtare, e cila pengon përpjekjet e konkurrentëve të pandershëm, si falsifikuesit, të përdorin shenja dalluese të ngjashme, për tregtimin e produkteve me cilësi më të dobët.

1.1 Kontributet e këtij disertacioni

Sistemi mbi gjurmueshmërinë i pasuruar me informacione të cilësisë së produktit dhe teknika të mbrojtjes së markës tregtare, synon të vijë në ndihmë të operatorëve të biznesit ushqimor, konsumatorëve dhe autoriteteve mbikqyrëse.

Së pari, propozimi i një sistemi të tillë, që në arkitekturën e tij lejon përfshirjen e modeleve të ndryshme të të dhënave (në bazë të kategorive të produkteve që analizohen) është një risi jo vetëm për Shqipërinë, ku mungojnë sistemet e gjurmueshmërisë, por edhe më gjerë. Kështu siç do të tregohet edhe në analizën e sistemeve të ngjashme, të zhvilluara në botë ato kanalizohen në sisteme për kategori të veçanta, ose edhe vetëm për një produkt specifik.

F a q e | 4

Së dyti, implementimi i teknikave të enkriptimit në barkodet QR, ofron mbrojtjen nga falsifikimi i produkteve origjinale.

Së treti, implementimi i prototipit për rastin studimor të produktit të verës,

tregon që sistemi është i realizueshëm.

Së katërti, në raste emergjencash kur kërkohet tërheqja nga tregu, nëpërmjet sistemit bëhet e mundur shfaqja në kohë reale e rekordeve elektronike të gjurmueshmërisë, që në gjendjen e tanishme nuk ruhen elektronikisht, duke ndihmuar ekzekutimin e procesit në një kohë më të shkurtër. Një proces gjurmueshmërie gjatë një emergjence, nëse mbështetet në një proces manual të gjetjes së identifikuesve të partisë tek të dhënat e dokumentacionit tregtar, inventarit të kompanisë apo zinxhirit të furnizimit të produktit, do të sjellë jo efikasitet dhe vonesa në procesin e tërheqjes nga tregu të produktit të kontaminuar, siç citon Barling e të tjerë (2009).

Së fundi, sistemi kontribuon si instrument transparence për konsumatorin, të cilit i bëhet i mundur informimi mbi cilësitë dhe prejardhjen e produktit që është duke konsumuar.

1.2 Kufizimet e këtij disertacioni

Ky punim ka disa kufizime që vijnë si rrjedhojë e sistemit të dizenjuar dhe teknologjisë së përzgjedhur.

Kufizimi i parë lidhet me mungesën e modeleve të të dhënave për sektorë të ndryshëm të prodhimit. Këto janë modelet, të cilat ngarkohen në sistem për të paraqitur në mënyrë sa më qartë dhe të plotë, si procesin e gjurmueshmërisë ashtu edhe informacionet rreth cilësisë së produkteve ushqimore vendase, të kategorive të ndryshme (si për shembull modelet e të dhënave për produktet e mishit, produktet e qumështit, produktet e detit, pijet, etj.). Kjo mungesë u vu re edhe në rastin studimor të produktit verë, ku modeli i të dhënave i marrë nga grupi i punës së GS1-së (2008), u desh të riformulohet dhe të përshtatet në kontekstin e Shqipërisë. Kjo nënkupton që modelet e projektuara nga organizata standardizuese të tilla si GS1, para se të hidhen në sistem duhet të rishikohen nga grupet e interesit, për t‘u adaptuar në kontekstin e vendit tonë.

Kufizimi i dytë ka lidhje me mungesën e automatizimit të procesit të mbledhjes së të dhënave. Në rastin tonë, ky proces do të bëhet pjesërisht në mënyrë manuale nga operatorët, duke lënë vend për gabime në hedhjen e të dhënave. Mungesa e automatizimit është rrjedhojë e përzgjedhjes së barkodeve QR si mbartës i të dhënave dhe jo të teknologjive më inovative si çipet RFID. Përdorimi i barkodeve u bë si pasojë e kompromisit midis një kostoje më të ulët dhe përqindjes më të lartë të saktësisë në hedhjen e të dhënave.

F a q e | 5

KAPITULLI 2

Metodologjitë e kërkimit

Në literaturë, metodologjinë e gjejmë të kategorizuar në përshkruese dhe analitike, ku në të parën përfshihen pyetësorët dhe analiza mbi to, apo kërkimet në gjetjen e fakteve të llojeve të ndryshme. Qëllimi kryesor i metodologjisë përshkruese është përshkrimi i gjendjes së çështjes që po trajtohet, siç ekziston aktualisht. Nga ana tjetër, në metodologjinë e kërkimit analitik, studiuesi duhet të përdorë fakte dhe informacione, që janë në dispozicion, duke i analizuar ato dhe duke bërë një vlerësim kritik mbi materialin e trajtuar. Kjo karakteristikë e metodologjisë analitike, përkon dhe me fazën e studimit të literaturës, analizës së sistemeve ekzistuese dhe përzgjedhjen e teknologjisë, që do të bëjmë në këtë studim.

Ndarja tjetër që bëhet me metodologjitë është ajo në kërkime themelore dhe të aplikuara, ku e para lidhet me gjeneralizimin apo me formulimin e një teorie të re, ndërsa në metodologjinë e kërkimit të aplikuar synohet të gjendet një zgjidhje e shpejtë për një problem që hasim në shoqëri, apo në organizatat e biznesit dhe industrisë. Kuptohet që problemi i sigurisë në produktet shqiptare dhe zgjidhja që tentohet t‘i jepet atij me aplikimin e një sistemi gjurmueshmërie, bie mbi metodologjinë e kërkimit të aplikuar.

Në fund kemi dhe ndarjen e metodologjisë në sasiore dhe cilësore. E para bazohet në matjet sasiore të disa karakteristikave dhe aplikohet në fenomene që mund të shprehen në terma sasior. E dyta lidhet me vlerësimin e aplikimeve ose politikave të përzgjedhjes së tyre.

Duke u bazuar dhe në çfarë thamë më lart, modeli i përdorur për krijimin e këtij sistemi të aplikuar në fushën e sigurisë në produktet shqiptare, ndjek një

F a q e | 6

metodologji të ndërthurur midis asaj analitike, të aplikuar dhe cilësore. Ai kalon në këto faza:

Mbledhja e informacionit nga literatura dhe nga aktorët që preken nga ky sistem;

Analizimi i standardeve ekzistuese, sistemeve të ngjashme si edhe përzgjedhja e teknologjive që do aplikohen në sistem;

Projektimi i sistemit dhe realizimi i një prototipi;

Analizimi i një rasti studimi.

Metodologjitë e adaptuara në këtë kërkim, kanë si qëllim përmbushjen e objektivave që lidhen me hipotezat e ngritura në kapitullin e Hyrjes. Detajet e metodologjive të përdorura dhe arsyet përse janë përzgjedhur, do diskutohen në detaje në këtë kapitull, në seksionet në vazhdim. Më poshtë, Tabela 1 jep një përmbledhje të këtyre metodologjive:

TABELA 1. Përmbledhje e metodologjive të përdorura

Metodologjia Si u krye U zhvillua/zgjodh Objektivi

Rishikimi i literaturës

Revista zyrtare e Komunitetit Evropian

Qendra e Botimeve Zyrtare

ISO.org

GS1.org

Libraria ACM

Libraria Elsevier

Librari të tjera

Kërkime mbi koncepte si gjurmueshmëria, ushqim i sigurt.

Kërkime mbi sisteme informacioni mbi gjurmueshmërinë, teknologjinë e përdorur si p.sh. barkodet, rfid etj.

Kërkime mbi teknikat e mbrojtjes së barkodeve nga falsifikimi.

Të kuptohet procesi i gjurmimit të produkteve ushqimore dhe teknologjive të përdorura për të realizuar një sistem gjurmueshmërie.

Rasti studimor

Intervista Pyetje të mbyllura dhe diskutime mbi tema të caktuara

Të kuptohet si ruhen të dhënat, nëse aplikohen standardet, nëse ka sisteme ekzistuese, etj.

F a q e | 7

Modeli i procesit të zhvillimit të softuerit

Kërkim për të përzgjedhur modelin e duhur

Prototip Zhvilli i një prototipi (sistemi i parë), i cili realizon ruajtjen e të dhënave mbi gjurmueshmërinë e produkteve ushqimore

BURIMI: Autori

2.1 Rishikimi i literaturës

Rishikimi i literaturës është një aspekt shumë i rëndësishëm në procesin e hulumtimit sepse jep mbështetjen për këndvështrimet, argumentimet dhe tezat që hidhen rreth studimit. Një prezantim i mirë i saj sjell tek lexuesit konceptet, strategjitë por edhe background-in e nevojshëm rreth temës që trajtohet.

Rishikimi i literaturës shihet si një bashkësi gjithëpërfshirëse e rishikimeve sistematike dhe kritike rreth publikimeve shkencore, materialeve shkencore të pabotuara, materialeve audio vizuale, etj. Qëllimi kryesor i saj është që t‘u kujtojë lexuesve idetë, informacionet dhe njohuritë që tashmë janë vërtetuar në lidhje me temën e përzgjedhur. Rishikimi i literaturës duhet të udhëhiqet nga ide të përgjithshme dhe duhet të përfshijë pikat e forta dhe ato të dobëta rreth temës së përzgjedhur.

Sipas Meadows (2003), literatura ekzistuese siguron si bazën për kërkime gjithashtu dhe kontekstin për interpretimin e gjetjeve. Përshtatja e literaturës së përdorur në studim varet nga konteksti kur kjo literaturë shqyrtohet: para apo pas grumbullimit të të dhënave. Në rastin e parë është i nevojshëm të jepet një vlerësim gjithëpërfshirës dhe i balancuar për punët e mëparshme. Gjithashtu, kur është e përshtatshme, të identifikohen modelet konceptuale dhe kornizat teorike që ofrojnë një sfond të shëndoshë në lidhje me hulumtimin. Në rastin e dytë, kur shqyrtimi i literaturës është i përshtatshëm pas periudhës së grumbullimit të të dhënave, atëherë duhet të identifikohen mënyrat se si literatura do të përdoret për të përcaktuar ngjashmëri apo dallime nga gjetjet e prezantuara në hulumtim.

Ky studim bie në kategorizimin e rastit të parë, ku dy kapitujt që vijojnë përbëjnë dhe pjesën e rishikimit të literaturës. Në kapitullin e parë jepen kornizat ligjore të shtetit shqiptar dhe të Komunitetit Evropian në lidhje me sigurinë në ushqime duke u fokusuar mbi gjurmueshmërinë dhe autencitetin e produkteve. Gjithashtu, në këtë kapitull trajtohen standardet ISO në lidhje me dy temat e lartpërmendura. Në kapitullin e dytë trajtohen modele dhe sisteme të ngjashme me

F a q e | 8

sistemin e zhvilluar në këtë hulumtim, duke theksuar veçoritë dhe të metat. Një vend të veçantë në këtë kapitull zë literatura mbi teknologjinë e përdorur nga këto sisteme të ngjashme, ku një analizë e thellë solli përzgjedhjen e teknologjisë më të përshtatshme në kontekstin e Shqipërisë.

2.2 Metodologjitë e procesit të zhvillimit të softuerëve

Gjatë zhvillimit të një produkti softuerik ndiqet një sekuencë hapash për të kryer një sërë detyrash. Kjo bashkësi formon një proces i cili përfshin aktivitetet, kushtëzimet dhe burimet që prodhojnë produktin e dëshiruar, që pret përdoruesi i programit. Tre modele kryesore u studiuan për qëllimin e këtij hulumtimi. Ato janë modeli ujëvarë (waterfall), modeli prototip dhe ai spiral. Të gjithë këto modele përfshijnë katër aktivitete themelore, të cilat ndryshojnë nga modeli në model nga mënyra se si janë organizuar. Këto aktivitete janë si më poshtë:

Specifikimet e softuerit, të cilat përfshijnë kërkesat, funksionalitetet dhe kushtëzimet;

Zhvillimi i softuerit, i cili ndërton sistemin për të përmbushur specifikimet

Vlerësimi, i cili përfshin kontrollin për përputhjen e kërkesave të përdoruesit me sistemin e ndërtuar.

Zhvillimi i mëtejshëm për nevoja dhe pritshmëri të reja

Modeli ujëvarë është zhvilluar nga Royce (1970). Ndonjëherë i quajtur dhe cikli klasik i jetës së zhvillimit të një softueri, sugjeron një qasje sekuenciale, që fillon me specifikimet e nxjerra nga përdoruesit e produktit duke vazhduar me planifikimin, modelimin, ndërtimin e duke kulmuar me një mbështetje të vazhdueshme të softuerit përfundimtar.

Një ndryshim në përfaqësimin e modelit ujëvarë është ai që quhet modeli-V. Figura 1 paraqet modelin-V, i cili përshkruan marrëdhënien e cilësisë me veprimet që lidhen me komunikimin, modelimin, dhe aktivitetet e ndërtimit të mëhershme. Ndërkohë që ekipi zhvillues i softuerit lëviz nga e majta e V-së, kushtet themelore në specifikimet fillestare rafinohen në mënyrë progresive duke u detajuar dhe përafruar sa më shumë teknikisht me problemin dhe zgjidhjen e tij. Pasi kodi është gjeneruar, ekipi lëviz përgjatë anës së djathtë të V-së, duke kryer një sërë testesh (veprimet për sigurimin e cilësisë) për të quajtur të vlefshëm secilin nga modelet e krijuara nga ekipi zhvillues duke lëvizur nga e majta.

F a q e | 9

Edhe pse modeli-V është paradigma më e vjetër në inxhinierinë e softuerëve, mund të hasen probleme në aplikimin e këtij modeli siç theksohet dhe nga Hanna (1995), në artikullin e tij. Për shembull, është e vështirë për klientin të deklarojë që në fillim të gjitha kërkesat në mënyrë eksplicite, në lidhje me softuerin që do të ndërtohet. Modeli-V e kërkon këtë dhe ka vështirësi në interpretimin e një pasigurie natyrore, që ekziston në të shumtën e rasteve mbi kërkesat që duhet të përmbushë softueri në startin fillestar të projekteve. Gjithashtu, klienti final duhet të ketë shumë durim. Një version i programit që punon, nuk do të jetë i disponueshëm deri vonë, deri afër fazës përmbyllëse të projektit. Problemi do ishte edhe më kritik, nëse në këtë fazë do të ngriheshin specifikime të reja të pazbuluara.

BURIMI: Pressman, 2010: fq.40 (përshtatur)

FIGURA 1. Modeli-V

Paradigma e modelit ―Prototip‖ (Figura 2) fillon me komunikimin. Aktorët komunikojnë për të përcaktuar objektivat e përgjithshme për softuerin, identifikimin e çdo kërkese të njohur, dhe për të përshkruar ato fusha të cilat janë të detyrueshme. Përsëritja e fazave të prototipit planifikohet me skadenca të shkurtra në kohë, duke caktuar një projektim të shpejtë. Një dizenjim i shpejtë fokusohet në përfaqësimin e

F a q e | 10

atyre aspekteve të softuerit, që do të jenë të dukshme për përdoruesit përfundimtarë (për shembull ndërfaqja e përdoruesit apo të dhënat dalëse që priten nga produkti përfundimtar).

BURIMI: Autori

FIGURA 2. Modeli me prototip

Dizenjimi i shpejtë çon në ndërtimin e një prototipi, ku palët e interesuara japin përshtypjet e tyre, që më pas përdoren për të përmirësuar specifikimet. Përsëritja ndodh që prototipi të jetë i përditësuar, për të kënaqur nevojat e të gjithë aktorëve pjesëmarrës në ndërtimin e softuerit. Në të njëjtën kohë bëhet e mundur të kuptohet më mirë se çfarë duhet të bëjë produkti përfundimtar.

Problemet me modelin me prototip vijnë kur softueri bazohet mbi prototipin e ndërtuar, duke ndikuar në cilësinë e softit dhe në mirëmbajtjen afatgjatë të tij. Kjo ndodh për vetë faktin nga mënyra se si ndërtohet softueri në modelin prototip, ku përparësi i jepet shpejtësisë dhe funksionaliteteve bazë. Prandaj siç theksohet nga Pressman (2010) në librin e tij, prototipi mund të përdoret si sistem i parë dhe pastaj të fillohet me ndërtimin e vërtetë të softuerit. Mund të thuhet që në shumicën e projekteve sistemi i parë i ndërtuar është rrallë herë i përdorshëm, sepse mund të jetë tepër i ngadalshëm, ose shumë i madh, ose i vështirë në përdorim, ose të treja bashkë.

Modeli spiral përdor konceptet e modelit me prototip dhe mënyrën e zhvillimit të sistemeve përmirësuese për të identifikuar dhe vlerësuar rreziqet dhe kostot. Në modelin spiral zhvilluesit përcaktojnë dhe zhvillojnë karakteristikat sipas një prioriteti me radhitje zbritëse. Siç evidenton dhe Boehm (1998) në artikullin e tij, duke përdorur këtë model, para se puna për produktin të fillohet, kryen dhe bëhen vlerësimet përkatëse mbi një analizë të rrezikut dhe të raportit kosto/përfitim. Ky

F a q e | 11

model i ndan aktivitetet e zhvillimit në katër katrorë përmes të cilave do të zhvillohet puna. Çdo herë që një katror vizitohet, produkti final përditësohet bazuar në vendimet e marra "go/non go" në përpjekjet e mëparshme. Kështu duke ndjekur spiralen sistemi i derivuar arrin në fazën finale që përkon dhe me fundin e spirales. Figura 3 tregon katër katrorët e marrë nga libri i Sommerville (2009), të cilët janë si vijon:

- Vendosja e objektivave. Përcaktohen objektivat specifike për këtë fazë të projektit. Kufizimet mbi procesin dhe produktin janë identifikuar dhe hartohet një plan i detajuar i menaxhimit. Rreziqet e projektit gjithashtu janë identifikuar. Në varësi të këtyre rreziqeve mund të planifikohen strategji alternative.

- Vlerësimi dhe zvogëlimi i rrezikut. Për secilin prej rreziqeve të identifikuara të projektit kryhet një analizë e detajuar. Ndërmerren hapat e nevojshëm për të zvogëluar rrezikun. Për shembull, mund të zhvillohet një sistem prototip në qoftë se ekziston rreziku se kërkesat janë të papërshtatshme.

- Zhvillimi dhe miratimi. Pas vlerësimit të rrezikut përzgjidhet një model zhvillimi për sistemin. Për shembull, modeli me prototip si sistem i parë mund të jetë mënyra më e mirë e zhvillimit, nëse rreziqet nga ndërfaqja e përdoruesit janë dominuese. Nëse rreziqet e sigurisë janë dominuese, atëherë zhvillimi i bazuar në transformimet formale mund të jetë procesi më i përshtatshëm.

- Planifikimi. Projekti rishikohet dhe nxirret vendimi nëse do të vazhdohet me një cikël të mëtejshëm të spirales. Nëse vendoset për të vazhduar, planet për fazën e ardhshme të projektit janë të hartuara.

Në fund të çdo raundi rreth katrorëve merret një vendim për të vazhduar puna, ose një vendim për ta braktisur dhe rifilluar nga e para raundin. Raundet zero dhe një, në përgjithësi merren me mundësinë e realizimit dhe vlerësimin e rrezikut të projektit. Nëse në fund të raundit një, ka një vendim për të vazhduar punën, atëherë bëhet një analizë më e detajuar dhe shtjellohet koncepti i veprimeve. Në këtë pikë, modeli spiral huazon shumë nga konceptet e modelit ujëvarë, ku raundet dy dhe tre merren me specifikimet funksionale dhe vendimet paraprake rreth projektimit (dizenjimit të projektit). Megjithatë, këtej e tutje, çdo raund prodhon një prototip pune ku bëhet studimi i fizibilitetit dhe analiza e rreziqeve. Kështu, modeli spirale huazon disa koncepte nga modeli ujëvarë, por për çdo raund përfshin feedback-e për të vlerësuar qëndrueshmërinë e sistemit të propozuar. Kjo bëhet në mënyrë të vazhdueshme duke shtuar fleksibilitetin për ndryshimin gjatë zbatimit të projektit bazuar në ndikimet e jashtme.

F a q e | 12

BURIMI: Sommerville, 2009: fq.49 (përshtatur)

FIGURA 3. Modeli spiral i propozuar nga Boehm (1998)

Gjithashtu, cikli i shpejtë apo metodologjia për të shfaqur një shikim paraprak të sistemit, të marra këto nga modeli me prototip, bëjnë të mundur që përdoruesit finalë të mund të përmirësojnë specifikimet për të përcaktuar nëse softueri përfundimtar plotëson nevojat e tyre. Me fjalë të tjera, modeli spiral me ciklet e tij, përcakton një qasje të organizuar ndaj modelit me prototip. Kjo është efektive në një mjedis ku shumë nga funksionalitet, kërkesat dhe kufizimet, nuk janë të njohura ose nuk janë të qarta fillimisht, si në rastin e një projekti kërkimor. Nëse rreth produktit që do të zhvillohet, funksionalitet, kërkesat dhe kufizimet janë të mirë përcaktuara, qasja spirale nuk është aq e përshtatshme ose e nevojshme siç janë teknika të tjera më pak të komplikuara të analizës së rrezikut.

Diskutimi mbi tri metodologjitë e procesit të zhvillimit softuerit, tregon qartë se modelet ujëvarë, prototip dhe spiral janë shumë të ndryshme në proceset dhe mënyrat e aplikimit. Secili ka mjetet dhe teknikat se si të zhvillohet softueri duke filluar nga qëllimi, kërkesat, komunikimi zhvillues-përdorues, menaxhimi, koha e zhvillimit, kompleksiteti, etj. Modeli me prototip u zgjodh si më i përshtatshëm për të arritur objektivin e këtij studimi, që është realizimi i një sistemi për gjurmueshmërinë dhe mbrojtjen e markës shqiptare. Arsyeja është që në këtë hulumtim synohet të

F a q e | 13

ofrohet një sistem bazë me një model të dhënash fillestar. Përmirësimi i kërkesave ndaj softuerit dhe modelit të të dhënave që duhet të përmbajë, mund të vazhdohet në një fazë të dytë duke përfshirë më shumë grupe interesi se sa ai i rastit të studimit. Modeli me prototip e lejon që zhvilluesit dhe përdoruesit përfundimtarë të punojnë me specifikimet, kur ka specifikime që duhet të ndryshojnë. Cilësi të tjera që ofron modeli me prototip që janë në linjë me sistemin që do të propozohet janë:

i jep përdoruesit diçka reale me të cilën të punojë;

krijon hapësira për zhvillimin e eksperimenteve apo simulimeve;

ndryshimet janë më të thjeshta për zhvilluesit e tjerë;

Në literaturën rreth inxhinierisë së softuerëve ka shumë konfuzion mbi atë që përbën një rast studimor. Termi përdoret shpesh për të përcaktuar një shembull konteksti konkret, i nxjerrë nga softueri përfundimtar. Si një metodë empirike, një rast studimi është diçka më shumë se kaq. Yin (2014, faqe 16) paraqet rastin studimor si "një hetim empirik që heton një fenomen bashkëkohor në kuadër të kontekstit të saj në

jetën reale, sidomos kur kufijtë mes fenomenit dhe kontekstit nuk janë të qartë". Rastet e studimit ofrojnë një të kuptuar mjaft të thellë, se si dhe pse ndodhin fenomene të caktuara, dhe mund të zbulojnë mekanizmat me të cilat marrëdhëniet shkak-pasojë ndodhin. Rastet studimore eksploruese përdoren si hetime fillestare mbi disa fenomene, që të nxjerrin hipoteza të reja dhe për të ndërtuar teori. Ndërkohë që rastet e studimit konfirmuese përdoren për të provuar teoritë ekzistuese. Ato janë veçanërisht të rëndësishme për të hedhur poshtë teoritë. Për shembull, një rast i detajuar studimi mbi situatën reale në të cilën një teori bie, mund të jetë më bindës se eksperimentet e dështuara në laborator. Njohuritë e detajuara, të përftuara nga rastet e studimeve konfirmuese, mund të jenë gjithashtu të dobishme për të zgjedhur midis teorive rivale.

2.3 Rastet Studimore

Një parakusht për kryerjen e një rasti studimor është ndërtimi i një pyetje të qartë që lidhet me pjesën se si apo pse ndodhin fenomene të caktuara. Kjo sjell si rrjedhojë nxjerrjen e një propozimi që do të thotë pikërisht atë që studimi ka si qëllim për të treguar, duke udhëhequr në përzgjedhjen e rasteve dhe modeleve të të dhënave që duhen mbledhur. Përzgjedhja e rasteve është një hap vendimtar gjatë përcaktimit të rasteve studimore. Rasti studimor i një hulumtimi përdor një mostër që lidhet me kërkimin dhe jo mostra të përzgjedhura rastësisht. Arsyeja është që të merren rastet që janë më të rëndësishme për qëllimin e studimit. Ndonjëherë, është e mjaftueshme të

F a q e | 14

identifikohet një rast tipik për të fituar mjaftueshëm njohuri nga situatat e zakonshme. Megjithatë, një dizenjim që përfshin raste studimore të shumta zakonisht ofron një vlefshmëri më të madhe kundrejt teorisë së ngritur.

Një shumëllojshmëri burimesh të ndryshme të të dhënave, përdoret zakonisht në rastet studimore. Ato mund të jenë të dhëna cilësore, duke përfshirë intervistat dhe vëzhgimet, të cliat luajnë një rol qendror sepse ofrojnë njohuri mëse të mjaftueshme në lidhje me rastin studimor. Mbledhja e të dhënave kryhet gjithmonë rreth një njësie analitike të mirë përcaktuar. Në inxhinierinë e softuerëve, njësia analitike mund të jetë një kompani, një episod apo ngjarje e veçantë, një projekt, një ekip, një zhvillues, etj. Përzgjedhja e njësisë analitike të duhur është e rëndësishme për të siguruar që studimi të përqendrohet mbi fenomenet e synuara.

Dobësia më e madhe e rasteve studimore është se mbledhja e të dhënave dhe analiza mbi to lë një hapësirë më të gjerë për interpretim dhe manipulim nga ana e studiuesit. Për këtë arsye, nevojitet një kuadër i qartë për mënyrën e përzgjedhjes së rasteve dhe mbledhjen e të dhënave. Edhe pse një rast studimor individual shpesh tregon njohuri të thella rreth temës së kërkimit, vlefshmëria e rezultateve varet nga një kuadër më i gjerë i induksionit empirik. Për shembull, në rastet studimore konfirmuese, dëshmia ndërtohet kur raste studimore të mëvonshme mbështesin teorinë dhe/ose dështojnë për të mbështetur teoritë rivale.

F a q e | 15

KAPITULLI 3

Politikat, standardet dhe kuadri ligjor për produktet ushqimore të sigurta, me fokus gjurmueshmërinë

Në këtë pjesë të rishikimit të literaturës, qëllimi është të shqyrtohen në mënyrë të detajuar rregulloret e gjurmimit të produkteve ushqimore në nivel ndërkombëtar. Këtu përfshihet dhe Kina, e cila konsiderohet si një ekonomi në zhvillim dhe ka pasur disa problematika me sigurinë e ushqimit në vitet e fundit, por duke qenë një partner i madh tregtar për vende të tilla si Shtetet e Bashkuara dhe vendet e BE-së, ky shtet u përfshi në këtë rishikim të literaturës. Kina ishte tregu më i madh (26 miliardë dollarë) në SHBA, për eksportet bujqësore, siç shprehet në raportin e zyrës për marrëdhëniet me jashtë të SHBA-s për vitin 2012 (2013). Ajo ka ndërmarrë hapa të rëndësishme për të përmirësuar gjurmueshmërinë dhe kërkesat e sigurisë mbi produktet ushqimore në dhjetëvjeçarin fundit, duke përmisuar legjislacionin vendas si dhe duke rritur fondet për kërkimin dhe zhvillimin e sistemeve të gjurmueshmërisë (Limei e të tjerë, 2011). Kina është në fazën e zhvillimit të rregulloreve për gjurmueshmërinë, duke nxjerrë rregullore të ndryshme të sigurisë ushqimore për të adresuar një pjesë të kërkesave të saj kombëtare, mbi gjurmueshmërinë e ushqimeve. Që nga 1 qershori i 2009-ës, në ligjin për siguri të ushqimit, kërkohet që prodhuesit e ushqimit, përpunuesit, paketuesit dhe tregtarët të zhvillojnë sisteme për të ruajtur rekorde për të gjitha hyrjet dhe daljet dhe këto të dhëna t‘i arkivojnë për të paktën 2 vjet (Zhang e të tjerë, 2012). Gjithashtu, sipas dekretit nr. 67 të vitit 2006, Ministria e Bujqësisë së Republikës Popullore të Kinës kërkon që derrat, lopët dhe delet të identifikohen me një sistemi markimi në vesh, nëpërmjet një barkodi 2-dimensional (Ben-hai e të tjerë, 2010).

F a q e | 16

Vendet e BE-së si Austria, Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Irlanda, Italia, Hollanda, Suedia, dhe Mbretëria e Bashkuar, ndjekin rregulloren 178/2002 në legjislacionin e BE-së, e cila përfshin kërkesat për gjurmimin e ushqimit, të ushqimit për kafshë, të ushqimit të prodhuar nga kafshët, dhe çdo substancë tjetër që përfshihet në ushqim për njerëz ose kafshë. Rregullorja është hartuar në vitin 2002 dhe që nga viti 2005 është detyrim për vendet e BE-së, të cilat duhet të adaptojnë programe për gjurmueshmërinë e kafshëve, nëpërmjet identifikimit dhe ndjekjes së lëvizjes së tyre (2002).

Legjislacioni i BE-së zgjerohet vazhdimisht me kërkesa specifike për gjurmueshmërinë në sektorë të veçantë të produkteve ushqimore. Për shembull për produktet me prejardhje nga deti, neni 58 i Këshillit Evropian (KE) 1224/2009 kërkon që "të gjitha produktet e peshkimit dhe të akuakulturës duhet të jenë të gjurmuara në

të gjitha fazat e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes, nga kapja apo korrja deri në

fazën e shitjes me pakicë" (2009, faqe 24). Aty kërkohet që të gjitha llojet e produkteve duhet të jenë në përputhje me specifikimet që kanë të bëjnë me etiketimin: numra identifikues, emri dhe adresa e furnizuesit etj.

Norvegjia dhe Zvicra, vende të cilat nuk janë anëtare të BE-së kanë miratuar rregulla të ngjashme me direktivat e BE-së për kërkesat e gjurmueshmërisë dhe kanë krijuar sistemin e tyre për gjetjen dhe ndjekjen e produkteve të caktuara ushqimore. Në vitin 1999, në përputhje me legjislacionin e Parlamentit Zviceran, Zvicra ka krijuar një sistem për identifikimin e kafshëve, të quajtur "Identitas", për të ndjekur dhe gjurmuar bagëtinë.

Australia, që nga viti 2005, është fokusuar në gjurmimin e blegtorisë përmes sistemit të tyre kombëtar për identifikimin e blegtorisë, që ka kërkesa të detyrueshme për markimin dhe identifikimin e lopëve, deleve dhe dhive. Nëpërmjet këtij sistemi kombëtar të identifikimit dhe regjistrimit të kafshëve, i cili përfshin një bazë të dhënash të përbashkët, monitorohet jetëgjatësia e kafshëve të veçanta, nga lindja deri në thertore, si dhe lëvizja e tyre.

Në mënyrë të ngjashme, Autoriteti i Zelandës së Re për Sigurinë Ushqimore dhe Ministria e Industrive Primare kanë mandatuar si kërkesë së detyrueshme, identifikimin dhe gjurmueshmërinë e bagëtisë (më 1 korrik 2012) dhe të drerëve (më 1 mars 2013), përmes projektit kombëtar për identifikimin dhe gjurmimin e kafshëve (2012).

Brazili, një tjetër eksportues i madh në BE dhe SHBA, zbaton një sistem gjurmueshmërie dhe identifikimi të detyrueshëm për bagëtinë, nëpërmjet sistemit brazilian për identifikimin dhe vërtetimin e origjinës për gjedhët dhe buallicën (SISBOV). Sistemi SISBOV ishte menduar fillimisht për eksportuesit në tregun

F a q e | 17

evropian, por ai u bë i detyrueshëm në Brazil edhe për identifikimin dhe kontrollin e bagëtisë si brenda vendit, si dhe atë të importuar (Bowling e të tjerë, 2008).

Në Japoni, manuali për sistemet e gjurmueshmërisë së ushqimeve (2008) i Ministrisë së Bujqësisë, Pyjeve dhe Peshkimit, jep udhëzime të plota për kërkesat që duhet të plotësohen në përputhje me standardet japoneze mbi produktet bujqësore dhe gjurmimin e tyre. Kjo ministri ka ndihmuar në zhvillimin dhe publikimin e manualit ku janë dhënë specifikimet për gjurmueshmërinë e mishit të viçit. Aty kërkohet që një numër i caktuar identifikues të lidhë procesin nga lindja e kafshës, tek trupi i pajetë në thertore, e deri në etiketën e produktit final të paketuar. Ky numër lejon konsumatorët të shqyrtojnë nëpërmjet internetit historikun e produktit të mishit të viçit që ata kanë blerë. Gjithashtu, në manual përfshihet dhe një rregullore për gjurmueshmërinë e orizit, ku thuhet që prodhuesit vendas dhe importuesit e huaj të orizit dhe produkteve të tij, duhet të mbajnë regjistrime për pranimin e dërgesës, duke përfshirë informacion në lidhje me burimin e produktit. Manuali gjithashtu ofron udhëzime për gjurmimin vullnetar të mallrave të tjera, të tilla si frutat dhe perimet.

Në Kanada, sistemi i identifikimit të bagëtive është një pjesë e gjurmueshmërisë së kafshëve që është duke u përforcuar. Ky sistem kërkon që, delet dhe bizonët, dhe në të ardhmen e afërt, derrat dhe dhitë, të regjistrohen e të etiketohen me numra identifikues, që nga lindja deri në therje (CFIA, 2014). Këto sisteme të gjurmimit në blegtori bazohen mbi elemente themelore, siç janë identifikimi i kafshëve dhe lëvizja e tyre. Që nga Korriku i 2014-ës, fermerët do të jenë të detyruar të mbajnë shënime dhe të raportojë të gjitha lëvizjet e derrave, nga lindja (ose importi) në thertore apo për eksport. Rregullorja përcakton se si derrat e rritur në fermë dhe derrat e egër duhet të identifikohen. Përfshihen në të dhe ato kafshë që ngordhin në fermë dhe nuk mund të hyjnë në zinxhirin ushqimor (CFIA, 2015). Për produkte të tjera ushqimore në Kanada, nuk ka rregulla të veçanta për gjurmimin. Megjithatë, gjurmueshmëria e produkteve ushqimore të përpunuara verifikohet përmes etiketimit të duhur në përputhje me Programin për Përmirësimin e Sigurisë në Ushqime (FSEP). Për shembull, gjurmueshmëria e produkteve të mishit dhe të shpendëve monitorohet dhe verifikohet përmes seksionit të sistemit të FSEP për tërheqjen nga tregu. Fabrikat e përpunimit janë të detyruara të kenë programe paraprake dhe të jenë në gjendje të gjurmojnë apo të tërheqin produktin nga tregu (CFIA, 2015).

Në Shtetet e Bashkuara, Akti për bioterrorizëm (FDA, 2002), i cili ndër të tjera përfshin dhe kërkesat për mbajtjen e regjistrave, tregon një hap përpara në zbatimin e një sistemi gjurmueshmërie, për produktet ushqimore të cilat janë të rregulluara nga enti për administrimin e ushqimit dhe barnave në SHBA. Deri në kohën e nxjerrjes së këtij akti, në SHBA mungonin kërkesat e gjurmimit apo rregulloret në nivel kombëtar.

F a q e | 18

Akti për bioterrorizëm kërkon një gjurmim të dokumenteve të shpërndarjes së ushqimit, në mënyrë që të përcaktohet burimi i ndotjes në rast shpërthimi të një sëmundje nga ushqimi. Ata që "prodhojnë, përpunojnë, paketojnë, transportojnë, shpërndajnë, apo mbajnë ushqime, qofshin këto dhe importi" në Shtetet e Bashkuara, janë të detyruar të ruajnë të dhënat për të identifikuar burimet e mëparshme dhe marrësit e mëtejshëm të një ushqimi të caktuar. Bëjnë përjashtim fermat, restorantet, ushqimet e përpunuara për konsum personal, dhe paketimet e jashtëm që nuk janë në kontakt direkt me ushqimin. Gjithashtu, operatorët që shpërndajnë direkt tek konsumatori nuk janë të detyruar për të mbajtur të dhëna rreth njerëzve, të cilëve ata u kanë shitur produktin. Edhe transferimi i ushqimit brenda një kompanie nuk është subjekt për ruajtjen e të dhënave. Në vitin 2011, si pjesë e modernizimit të Aktit për Sigurinë Ushqimore, Departamenti Amerikan i Bujqësisë paraqiti kërkesat për gjurmueshmërinë e sëmundjeve të kafshëve, për bagëtinë që transportohet përtej kufijve ndërshtetërorë. Finalizuar në fund të vitit 2012, rregullorja kërkon që bagëtia e cila lëviz ndërmjet shteteve, të identifikohet zyrtarisht dhe të shoqërohet me një certifikatë ndërshtetërore të inspektimit veterinar.

3.1 Kuadri ligjor në Bashkimin Evropian

Kontrollet evropiane në lidhje me zinxhirin e produkteve ushqimore i hasim për herë të parë në Direktivën 79/112 të Parlamentit Evropian (1979). Që atëherë, mjaft kontrolle të detajuara dhe ndryshime janë shtuar duke krijuar një seri kërkesash për etiketimin e produkteve ushqimore.

Në mars të vitit 2000, direktiva 79/112 dhe amendamentet e saj konsolidohen në një direktivë të re, 2000/13/EC e Këshillit të Parlamentit Europian (2000). Kjo direktivë fokusohet në praktikat e parandalimit të mashtrimeve apo falsifikimeve të ushqimit, të cilat mund të çorientojnë konsumatorët në zgjedhjen e produkteve ushqimore. Ajo imponon etiketimin e ushqimit në mënyrë të detajuar, për të kuptuar karakteristikat dhe natyrën e saktë të një produkti, e cila bën të mundur një zgjedhje të mirë informuar nga ana e konsumatorit. Një vend të rëndësishëm në këtë direktivë e zë përfshirja e detyrueshme në etiketë, të listës me komponentët e të gjitha lëndëve të para që përbëjnë produktin ushqimor, sipas rendit zbritës të peshës dhe me emrin e tyre specifik.

Koncepti i gjurmueshmërisë që është në fokusin e studimit tonë, përcaktohet saktësisht në direktivën 2002/178/EC të Këshillit të Parlamentit Evropian, të datës 20 janar 2002, ku jepen specifikimet dhe detyrimet ligjore që duhet të respektojë çdo biznes që sjell ose prodhon produkte ushqimore dhe/ose lëndë të parë në Evropë për të pasur një sistem gjurmueshmërie.

F a q e | 19

Të gjitha bizneset që merren me produktet ushqimore duhet të jenë në gjendje për të identifikuar se nga vijnë dhe ku po shkojnë ose kanë shkuar, materialet e tyre të para (siç mund të jenë përbërësit, paketimi i bërë apo vetë produkti). Ky identifikim duhet të jetë i realizueshëm të paktën një hap mbrapa dhe një hap përpara në zinxhirin e produkteve ushqimore. Ato biznese që shesin direkt tek konsumatori nuk janë të detyruar të bëjnë këtë lloj identifikimi.

Përveç kësaj, në direktivë ekzistojnë kushtet ligjore për të ruajtur të dhënat kur mund të aplikohet informacioni mbi gjurmueshmërinë e produktit dhe/ose të dokumenteve që e shoqërojnë atë, në mënyrë të tillë që ky informacion të jetë i arritshëm sapo kërkohet nga autoritetet kompetente. Legjislacioni i mëtejshëm i kësaj direktive bëhet më specifik në sektorin e disa produkteve dhe lëndëve të para, duke përfshirë frutat dhe perimet, farat për mbledhje, mishin, peshkun, mjaltin, vajin e ullirit, produktet e modifikuar gjenetikisht dhe produktet e gjësë së gjallë.

Për sa i përket gjurmimit gjatë procesit të krijimit te një produkti ushqimor brenda të njëjtës fabrikë, për të regjistruar përbërësit ushqimor apo vetë produktin përgjatë kalimit të fazave, direktiva nuk përcakton asnjë detyrim ligjor për të zbatuar. Megjithatë, në shumë raste në industrinë ushqimore ka gjurmueshmëri ―të brendshme‖, e cila implementohet për të siguruar integritetin e sistemit të përgjithshëm të gjurmimit, i cili siç e thamë është i detyruar.

Në direktivën 2002/178/EC përcaktohet dhe EFSA, akronim për Autoriteti Evropian për Sigurinë e Ushqimit, një agjenci e Bashkimit Evropian me qendër në qytetin universitar Parma, Itali. Ky autoritet ofron këshilla shkencore dhe komunikimin efektiv e të shpejtë me organizatat e përfshira mbi çështje të rrezikut, ekzistuese dhe të reja, të lidhura me procesin e zinxhirit të ushqimit. Ai jep mendime të specializuar për të mundësuar Komisionin Evropian, Parlamentin Evropian por edhe shtetet anëtare të BE-së, të marrin vendime efektive dhe në kohën e duhur në fushën e menaxhimit të rrezikut, duke siguruar mbrojtjen e shëndetit të konsumatorëve evropianë. Puna shkencore e EFSA-së është përdorur nga autoritetet përgjegjëse për vendime politike, duke miratuar ose rishikuar legjislacionin e BE-së në sigurinë e ushqimit. Gjithashtu, autoriteti ndihmon në miratimin e substancave të lejuara, siç janë pesticidet dhe aditiktivët ushqimor, apo për të krijuar korniza të reja rregullative apo për të formuluar politika të reja në fushën e të ushqyerit.

Në janar 2005, kur direktiva 2002/178/EC u kthye ne ligj dhe hyri në fuqi, ekspertë të vendeve anëtare të Komunitetit Evropian publikuan udhëzimet përkatëse për ndërtimin e sistemeve të gjurmueshmërisë nga grupet e interesit. Këto udhëzime përditësohen ndër vite, ku dokumenti më i fundit daton më janar 2010 (Guidance, 2010).

F a q e | 20

Çështjet e trajtuara në këto udhëzime lidhen ngushtë me nenet përkatëse të direktivës 2002/178/EC, si më poshtë:

- Përcaktimi i ushqimit të sigurt (Neni 14);

- Përgjegjësitë (Neni 17);

- Gjurmueshmëria (Neni 18);

- Tërheqja nga tregu, tërheqja nga konsumatori final dhe njoftimet

përkatëse mbi produktet ushqimore dhe përbërësit e tyre (Nenet 19 dhe

20) të lidhura me kërkesat e përcaktuar mbi ushqimin e sigurt (Nenet 14

dhe 15);

- Importet dhe eksportet (Nenet 11 dhe 12).

Thelbi i nenit 14 është të ndalojë daljen në treg të një produkti ushqimor ―të pasigurt‖. Një produkt konsiderohet i tillë në qoftë se është dëmtues për shëndetin ose i papërshtatshëm për konsum nga njerëzit.

Nëse një faktor rreziku është identifikuar, ai mund ta bëjë produktin të dëmshëm për shëndetin, prandaj duhet vlerësuar nëse është më, një ushqim i sigurt. Jo të gjithë faktorët e rrezikut që gjenden në ushqim, janë të kontrolluar nga rregulloret dhe direktivat në legjislacionin evropian. Për këtë arsye ushqimi mund të jetë i dëmshëm për shëndetin, pa tejkaluar një kufi të veçantë ligjor. Për shembull, xhami, i cili nuk është një substancë e ndaluar në mënyrë të veçantë, apo lëndë kimike e paidentifikuar specifikisht në legjislacion, në disa raste është gjetur i pranishëm në ushqim. Thelbësor është fakti që nëse një faktor rreziku identifikohet, duhet vlerësuar rreziku që mund të përbëjë për shëndetin. Edhe në rastet, kur informacioni për përdorimin e ushqimit, nuk është dhënë me produktin ose është i pasaktë, mund të përbëjë një ushqim të pasigurt. Gjithashtu duhen bërë konsiderata mbi konceptin e ushqimit të pasigurt, si në rastin e mishit, ku pjesa më e madhe e tij duhet të jetë i gatuar si duhet, në mënyrë që të konsumohet në mënyrë të sigurt.

Koncepti i 'papërshtatshëm' ka të bëjë me papranueshmërinë. Disa produkte ushqimore mund të mos përbëjnë rrezik për shëndetin, por ende kualifikohen si të papërshtatshëm për shkak se konsiderohen në mënyrë të arsyeshme të papranueshme për konsum nga ana e njerëzve. Shembuj të tillë mund të jenë: një peshk i dekompozuar me një erë të fortë; ose një thua brenda një vargu me suxhuk. Ushqimi mund të jetë i papërshtatshëm dhe mund të përbëjë një rrezik për shëndetin, në varësi të nivelit të ndotjes (si për shembull ushqimi i mykur), një karakteristikë jo normale e

F a q e | 21

produktit (peshk me përmbajtje parazitare), ose çdo lloj ushqimi që përmban një nivel të lartë të mikroorganizmave jo-patogjene.

Për sa i përket aktorëve përgjegjës në nenin 17, diferencohen përgjegjësitë e operatorëve të biznesit të ushqimit nga ato të shteteve anëtare të Bashkimit Evropian, mbi parimin sipas të cilit përgjegjësia parësore për sigurimin e pajtueshmërisë me ligjin e ushqimit, dhe në veçanti siguria e ushqimit, i takon biznesit të ushqimit. Ky i fundit përfshin të gjitha fazat e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes. Nën kontrollin e tij duhet të sigurohet që produktet ushqimore të kënaqin kërkesat e ligjit mbi ushqimin dhe të vërtetohet se të gjitha këto kërkesa janë përmbushur. Nga ana tjetër shtetet anëtare duhet të zbatojnë ligjin e ushqimit, të monitorojnë dhe të verifikojnë që kërkesat e ligjit të ushqimit janë plotësuar nga operatorët e biznesit të ushqimit në të gjitha fazat e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes. Për këtë qëllim, ata duhet të mbajnë një sistem të kontrollit zyrtar dhe të ndërmarrin aktivitete të tjera në varësi të rrethanave, duke përfshirë komunikimin publik mbi rrezikun dhe sigurinë e produkteve ushqimore, monitorimin e të gjitha fazave nga prodhimi, përpunimi deri tek shpërndarja, por edhe mbikëqyrjen dhe kontrollin e këtyre produkteve nëse janë të sigurta.

Përkufizimi i gjurmueshmërisë së produkteve ushqimore apo dhe çdo substance që përfshihet në ushqim në të gjitha fazat e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes, jepet në nenin 18 të direktivës, ku thuhet që ―Operatorët e biznesit të ushqimit duhet të jenë në gjendje të identifikojnë çdo person nga i cili ata janë furnizuar me produkte apo substanca, të përdorura në produktet e tyre. Gjithashtu, ata duhet të identifikojnë operatorët e bizneseve të tjera, ndaj të cilëve ata kanë bërë furnizime me produktet e tyre. Për këtë qëllim, duhet të pajisen me sisteme dhe procedura, të cilat lejojnë që ky informacion të mund vihet në dispozicion të autoriteteve kompetente kur ai të kërkohet. Produktet ushqimore të vendosura, apo që do të vendosen në treg, duhet të etiketohen në mënyrë të përshtatshme, apo të identifikohen me anë të dokumentacionit ose informacionit përkatës, në përputhje me kërkesat e përcaktuar në dispozita, në mënyrë që të lehtësojnë procesin e gjurmueshmërisë së tyre.‖

Kërkesa e qasjes "një hap prapa" - "një hap përpara", paraqitur në përkufizimin e mësipërm, nënkupton që operatorët e biznesit të ushqimit duhet:

- të kenë një sistem që u lejon atyre të identifikojnë në mënyrë të menjëhershme furnizuesit dhe klientët e produkteve të tyre;

- të vendosin një lidhje "furnizues-produkt" (cilat produkte janë furnizuar nga cili furnizues);

F a q e | 22

- të vendosin një lidhje "klient-produkt" (cilat produkte i janë shpërndarë cilit konsumator, si për shembull një supermarketi apo një restoranti). Megjithatë, operatorët e biznesit të ushqimit nuk duhet të identifikojnë konsumatorët kur këta janë konsumatorët e fundit, kjo për efekt të privatësisë.

Për të ndërtuar një sistem gjurmueshmërie të efektshëm dhe në pajtim me rregullat e vendosura, operatori i biznesit në radhë të parë identifikon cilindo subjekt nga janë pranuar produkte ushqimore / lëndë të para, qoftë ky një individ (për shembull një gjuetar apo një koleksionist kërpudhash) apo person juridik (siç mund të jetë një biznes apo kompani). Kjo bëhet duke ruajtur minimalisht informacione si:

- Emri, adresa e furnizuesit, dhe identifikimi i produkteve të furnizuar.

- Emri, adresa e konsumatorit, dhe identifikimi i produkteve të dorëzuar.

- Data dhe kur është e nevojshme, koha e transaksionit dhe/ose dorëzimit.

- Vëllimi, kur është e përshtatshme, apo sasia.

Të dhënat e gjurmimit duhet të jenë mjaft të organizuara në sistem për të mundësuar disponueshmërinë e menjëhershme dhe për të mos vonuar padrejtësisht një kërkesë të mundshme. Një sistem gjurmueshmërie quhet i mirë, kur ai jep informacion të saktë në një mënyrë të shpejtë.

Koha e ruajtjes së të dhënave sugjerohet për një periudhë 5-vjeçare duke filluar nga data e prodhimit apo aplikimit të gjurmueshmërisë mbi produktin. Megjithatë, ky rregull do të duhet të përshtatet në disa raste si:

- për produktet që prishen shpejt, të cilat kanë një "përdorim nga data" më pak se 3 muaj, ose janë pa datë të caktuar (produkte të tilla si fruta, perime, etj), të destinuara direkt për konsumatorin final. Të dhënat për këto produkte mund të mbahen për një periudhë 6-mujore pas datës së prodhimit ose të dorëzimit;

- për produktet me një datë skadence, të dhënat mund të ruhen për një periudhë deri në 6 muaj pas kësaj date;

- për produktet e tjera, pa një datë të caktuar (si për shembull vera), zbatohet rregulli i përgjithshëm i 5 vjetëve.

Në lidhje me gjurmueshmërinë e brendshme, brenda një operatori biznesi (si për shembull një fabrikë vaji), kalimi nga të dhëna hyrëse te të dhënat dalëse, apo proceset e njëpasnjëshme që kryhen gjatë krijimit të produktit, direktiva nuk detyron

F a q e | 23

të ruhen të dhëna në sistemin e gjurmueshmërisë. Megjithatë udhëzuesi këshillon që kjo pjesë të përfshihet në sistem, sepse do të kontribuonte në një pikasje më të saktë mbi produktin jashtë standardeve të direktivës. Në radhë të parë, do të gjendej më shpejt produkti i inkriminuar, por gjithashtu do të uleshin dhe kostot sepse do të eliminohej vetëm pjesërisht hallka që ka ndikuar në proces dhe jo i gjithë produkti duke ndihmuar vetë operatorin në menaxhimin e procesit në tërësi. Gjithashtu një sistem i brendshëm gjurmimi do të rriste besueshmërinë tek klienti, duke treguar një rritje të ndjeshme të transparencës dhe kontrollit. Niveli i detajeve të të dhënave të këtij sistemi, i lihet në dorë operatorit, në bazë së strukturës të biznesit të tij dhe produktit ushqimor që trajton.

Tërheqja nga tregu bëhet nëse një nga operatorët e zinxhirit të produkteve ushqimore, konstaton që produkti nuk është në përputhje me kërkesat e një ushqimi të sigurt. Operatori është i detyruar të njoftojë autoritetet përkatëse në lidhje me këtë konstatim. Gjithashtu, operatori përgjegjës shfrytëzon sistemin e gjurmimit për të parë nëse sasia e produktit është futur në treg ose jo. Në rastin kur produkti është hedhur në treg kërkohet dhe ndihma e autoriteteve për të tërhequr produktin, kurse në rastin e dytë kërkohet bashkëpunimi i operatorëve të përfshirë në zinxhirin e produktit ushqimor për të tërhequr produktin.

Operatorëve të biznesit që importojnë produkte ushqimore nga vende jashtë Komunitetit Evropian, ju kërkohet që të jenë në gjendje të identifikojnë nga cili operator i vendeve të treta është importuar produkti, por kjo nuk do të thotë që kërkesat e gjurmimit të shprehura në direktivë dhe parimi "një hap prapa-një hap përpara" të respektohen nga operatorët e vendeve të treta.

Në rastin e operatorëve të biznesit që eksportojnë produkte ushqimore nga vende jashtë Komunitetit Evropian, aplikohen direktivat në fuqi, pra produktet që nuk janë të sigurta nuk mund të eksportohen por duhet të asgjësohen. Përjashtim bëjnë situata ku një shtet anëtar i komunitetit evropian ka bërë një marrëveshje të dyanëshme me një vend të tretë. Në një rast të tillë, rregullat për t‘u përmbushur janë ato të parashtruara në marrëveshje.

Duke ju referuar rishikimit të literaturës së mësipërme, (Charlebois e të tjerë, 2014) kanë kryer një studim ku krahasohen rregulloret e vendeve të zhvilluara, për gjurmueshmërinë e produkteve ushqimore. Produktet e konsideruara ishin produkte bujqësore ushqimore, duke përfshirë mish, qumësht, prodhime të freskëta, dhe prodhimet e detit; ushqime të përpunuara dhe të paketuara; si dhe kafshët e gjalla të destinuara për konsum njerëzor. Produktet ushqimore me status të veçantë, të tilla si ushqimi organik dhe produktet që rrjedhin nga bioteknologjia nuk u përfshinë në studim.

F a q e | 24

Tabela 2, përshtatur nga studimi Charlebois e të tjerëve (2014, faqe 1110), tregon vlerësimin e shteteve, të ndarë në "Progresive", "Moderuar" dhe "Regresive". Ky sistem vlerësimi bazohet në studimin e kryer në këtë fushë nga (Charlebois dhe Hielm, 2014). Vlerësimi progresiv është përdorur për një vend me rregullore të plotë, ku gjurmueshmëria e produkteve ushqimore, si për prodhimin vendas, si për produktet e importuara është i detyrueshëm. Gjithashtu, zbatimi i kësaj rregullore duhet të përfshijë një gamë të gjerë të produkteve ushqimore (si p.sh. mish viçi, ushqime deti, ushqime të prodhuara nga kafshët, etj.).

TABELA 2. Vlerësimi i shteteve bazuar në rregullat për gjurmimin e produkteve ushqimore.

BURIMI: Charlebois e të tjerë, 2014:faqe 1110

Vlerësimi i moderuar është përdorur për vendet me të paktën një skemë kombëtare të detyrueshme për gjurmueshmërinë që nuk është aq e zhvilluar dhe e plotë si rregulloret në vendet progresive. Vlerësimi regresiv i është rezervuar vendeve ku ende mungojnë rregullat për gjurmueshmërinë dhe/ose janë në fazat fillestare të zbatimit të gjurmueshmërisë për produktet ushqimore.

Nga Tabela 2, vërejmë që vendet e BE-së që kanë miratuar gjurmueshmërinë si të detyrueshme (direktiva 2002/178/EC), janë renditur si progresive, duke përfshirë

Shteti Vlerësimi Shteti Vlerësimi

Australia Moderuar Irlanda Progresive

Austria Progresive Italia Progresive

Belgjika Progresive Japonia Moderuar

Brazili Moderuar Holanda Progresive

Kanadaja Moderuar Zelanda e Re Moderuar

Kina Regresive Norvegjia Progresive

Danimarka Progresive Suedia Progresive

Finlanda Progresive Zvicra Progresive

Franca Progresive Mbretëria e Bashkuar Progresive

Gjermania Progresive Shtetet e Bashkuara Moderuar

F a q e | 25

këtu dhe vende të tjera evropiane si Zvicra dhe Norvegjia. Kanadaja është renditur si vend i moderuar, për shkak të pranisë së gjurmueshmërisë për bagëtinë, kjo e detyrueshme nëpërmjet sistemit të saj për identifikimin e kafshëve, por me një proces ende në zhvillim për rregullat e gjurmueshmërisë e produkteve të tjera. Në mënyrë të ngjashme dhe Australia, Zelanda e Re, Brazili e Japonia renditen si të moderuara për shkak të të pasurit të një sistemi gjurmueshmërie të detyrueshëm për produkte ushqimore të veçanta, por jo të një sistemi gjurmueshmërie gjithëpërfshirës të produkteve. Së fundi, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Kina janë renditur si regresive sepse rregulloret e tyre specifike për gjurmueshmërinë ose janë të kufizuara ose ende nuk janë të zbatuara plotësisht.

3.2 Skemat e cilësisë në Bashkimin Evropian

"Një numër gjithnjë e në rritje i konsumatorëve, i japin rëndësi shumë më të madhe cilësisë së ushqimeve në dietën e tyre, krahasuar me sasinë." Kjo deklaratë siç përmendet edhe në Rregulloren e Këshillit Evropian EC 510/2006 (2006, faqe 1) ishte një nga justifikimet kryesore për të prezantuar nxjerrjen e tre skemave së cilësisë të Bashkimit Evropian (BE), të lidhura me treguesit gjeografikë dhe specialitetet tradicionale, si një gur themeli i politikës së cilësisë për produktin bujqësor të BE-së. Në mënyrë më specifike mund të përmendim Mbrojtjen e Markës së Origjinës, Mbrojtjen e Treguesit Gjeografik dhe Garantimin e Specialiteteve Tradicionale, për të siguruar autenticitetin e pjatave dhe specialiteteve rajonale, të cilat njihen gjerësisht me akronimet e tyre, përkatësisht PDO, PGI dhe TSG. Këto skema të aplikuara brenda BE-së janë marrë nga direktiva 1151/2012 e Këshillit të Parlamentit

Evropian (2012).

BURIMI: Bashkimi Evropian

FIGURA 4. A) PDO B) PGI C)TSG

Skemat sigurojnë që vetëm produktet me origjinë autentike në atë rajon, të jenë të lejuara për t'u shitur si të tilla, duke eliminuar konkurrencën e pandershme dhe mashtruese të produkteve që mund të jenë të cilësisë së ulët ose me komponentë përbërës të produktit, të ndryshme nga ai origjinal. Figura 5 ilustron pullat shoqëruese

F a q e | 26

për secilën nga skemat: PDO (Figura 4.a), PGI (Figura 4.b) dhe TSG (Figura 4.c). Më poshtë po shoqërojmë secilën nga këto skema me shembuj nga realiteti shqiptar:

Mbrojtja e Markës së Origjinës është mbrojtja ligjore për markën e produkteve, karakteristikat e të cilave varen kryesisht ose ekskluzivisht nga territori në të cilin ata janë prodhuar. Për shembull në Shqipëri, djathi i Gjirokastrës, lëndën e tij të parë (që është qumështi) e ka të marrë nga lopët që kullosin në atë zonë. Po ashtu, proceset e tjera që vijnë në vazhdim si hedhja e farës, prodhimi i djathit, paketimi etj; bëhen gjithashtu në Gjirokastër. Për këto arsye ky mund të konsiderohet si një produkt lokal.

Mbrojtja e Treguesit Gjeografik tregon një shenjë të origjinës në prodhimet bujqësore dhe ushqimore në një cilësi të caktuar, një shenjë e dinjitetit ose karakteristika të tjera që varen nga prejardhja gjeografike, duke u bashkuar me fazat e prodhimit, përpunimit dhe përgatitjet që ndodhin në një zonë të veçantë gjeografike. Për shembull Birra Korça në Shqipëri, ka një reputacion dhe prodhim që ndjek një formulë tradicionale, specifike e këtij qyteti.

Garantimi i Specialiteteve Tradicionale është projektuar për të mbrojtur produktet që karakterizohen nga kompozime ose metoda tradicionale në prodhimin e specialiteteve. Një shembull shqiptar mund të jetë gatimi ―Tavë dheu Tironse‖.

Etiketimi i cilësisë në këtë mënyrë na siguron disa karakteristika të rëndësishme, siç përmendet në punimin e Banovic dhe të tjerëve (2007): (i) promovimi i zhvillimit rural, përmes inkurajimit të rritjes së prodhimeve të ndryshme bujqësore; (ii) mbrojtja e emrave të produkteve nga keqpërdorimi dhe imitimi; dhe së fundi gjithashtu (iii) të dhënit konsumatorëve më shumë informacion dhe më shumë mundësi zgjedhjeje për produktet që plotësojnë kërkesën për autenticitet, shije, traditë dhe cilësi. Pra, këto tre skema përdoren si një mjet i diferencimit të produktit për produktet e përgjithshme bujqësore, ose për ato që shpesh nuk kanë një markë dhe kanë ndërtuar mbi vete një histori të gjatë për specialitetet rajonale dhe tradicionale, veçanërisht në vendet e Evropës jugore (Teuber, 2010). Belletti dhe Marescotti (2011) theksojnë potencialin pozitiv të zhvillimit rural për produktet me origjinë vendase, nëse këto janë të përfshira mirë në një politikë të plotë të zhvillimit rural dhe nëpërmjet faktit se këto krijojnë efekte të favorshme ekonomike, sociale, kulturore dhe mjedisore. Sylvander dhe Barham (2011) e përforcojnë këtë mendim, duke evidencuar që treguesit gjeografikë gradualisht janë bërë pjesë e ekonomisë globale dhe po arrijnë të nguliten në mënyrë të vendosur në të.

F a q e | 27

Politikat e cilësisë së ushqimeve dhe produkteve bujqësore janë mjaft të ndryshme përgjatë Evropës. Verbeke e të tjerët (2012) kanë identifikuar disa grupime rajonale evropiane, ku në fokusin e tij ishte përmirësimi i politikave të cilësisë ushqimore, në të cilat përfshihen treguesit gjeografikë, skemat e sigurimit të cilësisë dhe prodhimi organik. Në në studimin e tij, Franca, Italia dhe Spanja u klasifikuan si vende që janë në mënyrë të qartë të orientuara nga PDO dhe PGI, në kontrast me Belgjikën, Norvegjinë dhe Poloninë, të cilat janë klasifikuar si vende të orientuara nga skema e sigurimit të cilësisë së ushqimit, por duke pasur të njëjtin orientim me parimet e skemave PDO dhe PGI.

BURIMI: Verbeke e të tjerë, 2012:faqe 219

FIGURA 5. Ndërgjegjësimi i konsumatorëve për PDO, PGI dhe TSG, në gjashtë vende evropiane.

Studimi u bë për të analizuar ndërgjegjësimin e konsumatorëve të këtyre gjashtë vendeve evropiane (Itali, Spanjë, Francë, Belgjikë, Norvegji dhe Poloni) ndaj përdorimit të etiketave PDO, PGI dhe TSG. Figura 5 paraqet të dhëna nga një pyetësor me 4828 pjesëmarrës, ku konfirmohet një vetëdije më e lartë për PDO-në (68.1%) në krahasim me PGI-në (36.4%) dhe TSG-në (25.2%). Vetëdija është më e lartë në gjininë mashkullore dhe tek njerëzit e moshës mbi 50 vjeç. Tërheqja ndaj një produkti të etiketur PDO, PGI ose TSG, për konsumatorët shkaktohet nga besimi se etiketa sinjalizon cilësi më të mirë të produktit. Ky besim mbi cilësinë merr formë edhe nga një interes i shtuar në marrjen e informacioneve për cilësinë e produktit, nëpërmjet etiketës së cilësisë. Ndërkohë interesi për origjinën e ushqimeve është një nxitës i fortë direkt dhe indirekt për përdorimin e etiketës, krahasuar me interesin për mbështetjen e ekonomisë lokale, por asnjë nga motivet nuk është i lidhur direkt me

F a q e | 28

përdorimin e etiketës TSG siç evidentohet dhe nga Becker (2009). Dallimet në rolin e përcaktuesve janë të vogla midis të tri skemave të etiketimit. Gjithashtu, ato janë të vogla midis vendeve që kanë kundrejt atyre që nuk kanë një traditë të fortë të etiketimit të cilësisë në politikat e tyre mbi cilësinë e ushqimeve dhe produkteve bujqësore. Çfarë vlen të theksohet është zhvillimi i vetëdijes së përgjithshme dhe favorizimit të perceptimeve ndaj cilësisë së produkteve. Kjo vërehet nga interesi i konsumatorit mbi origjinën e produktit dhe në gjetjen e informacioneve në lidhje me cilësinë e produktit, nëpërmjet etiketave të cilësisë të lartpërmendura.

3.3 Standardi ISO 22000

Për sa i përket standardeve ISO, vlen të përmendet ISO 22000 mbi sistemet e menaxhimit të sigurisë ushqimore dhe kërkesat që duhet të plotësojë çdo organizate që merr pjesë në zinxhirin e produkteve ushqimore (2005). Standardi jep një panoramë gjithëpërfshirëse dhe krijon një harmonizim në fushën e sigurisë ushqimore, duke ofruar një mjet si HACCP (Analiza e riskut nëpërmjet pikave kritike të kontrollit) për t‘u zbatuar në të gjithë tërësinë e zinxhirit të produkteve ushqimore (1969). I ngjashëm në filozofi me standardin ISO 9001 (2015), ai është i përshtatshëm për zhvillimin e një sistemi plotësisht të integruar, të menaxhimit të rrezikut. Gjithashtu, organizatat me një sistem ekzistues të menaxhimit, në përputhje me ISO 9001 (në versionet e viteve 87‘, 94‘ dhe 00‘), e kanë të lehtë për të përditësuar sistemin e tyre, që të respektojë kërkesat e standardit ISO 22000.

Standardi ISO 2200/2008 bazohet në pikat e mëposhtme:

1. Kryerja e një analize të rreziqeve, duke ndërtuar një plan që përcakton rreziqet në sigurinë ushqimore dhe masat që mund të aplikohen për të parandaluar këto rreziqe. Përcaktimi i rrezikut është marrë nga direktiva 2002/178 e Komisionit Evropian (Pika 5.7).

2. Identifikimi i pikave kritike të kontrollit, të cilat mund të jenë një hap ose një procedurë në procesin e prodhimit të ushqimit në të cilat kontrolli mund të zbatohet dhe, si rezultat, një rrezik ndaj sigurisë ushqimore mund të parandalohet, eliminohet, ose reduktohet në një nivel të pranueshëm. Kjo nënkupton identifikimin dhe kontrollin e rreziqeve të sigurisë ushqimore, si edhe përcaktimin e nivelit të pranueshëm të rrezikut, duke vendosur kufij limit për çdo pikë kritike të kontrollit, me vlera maksimale dhe minimale mbi të cilat duhet të kontrollohet një pikë kritike e kontrollit ndaj një rreziku të mundshëm (fizik, biologjik, ose kimik). (Pika 7.4).

3. Krijimi i një plani HACCP, i cili përfshin identifikimin dhe monitorimin e pikave kritike të kontrollit; hapat e procesit ku mund të aplikohet kontrolli për

F a q e | 29

të parandaluar ose eliminuar një rrezik të sigurisë së ushqimit, apo reduktuar atë në një nivel të pranueshëm (Pika 7.6).

4. Vendosja e aktiviteteve monitoruese për pikat kritike të kontrollit, të cilat janë të nevojshme për të siguruar që procesi është nën kontroll. Parapëlqehet, që frekuenca e këtyre aktiviteteve të jetë e listuar në planin e HACCP. Krijimi i ekipeve të sigurisë së ushqimit, të cilët janë përgjegjës për detyra të tilla si analiza e rrezikut, përzgjedhja e masave të kontrollit, ngritja e programeve parakusht dhe planifikimi i auditimeve të brendshme (Pikat 5.5 dhe 7.3.2)

5. Përcaktimi i masave korrigjuese, të cilat janë veprimet që duhen ndërmarrë kur monitorimi tregon një shmangie nga pragu i caktuar kritik. Veprimet korrigjuese kanë për qëllim sigurinë, që asnjë produkt të mos jetë i dëmshëm për shëndetin, ose i ndryshuar gjatë procesit para se të hyjë në treg. Ky trajtim bëhet ndaj produkteve ushqimore potencialisht të pasigurta, për të siguruar që ata nuk do të hyjnë në zinxhirin ushqimor (Pika 7.10.3).

6. Vendosja e procedurave për t‘u siguruar që sistemi HACCP është duke punuar si duhet. Verifikimi i bërë nga këto procedura siguron që plani HACCP është i përshtatshëm. Ai përfshin aktivitete të tilla si rishikimin e planeve të HACCP, të dhënat mbi pikat kritike dhe limitet, marrjen e mostrave, analizën e tyre etj. Verifikimi përfshin procesin që provon saktësinë e sistemit HACCP (Pika 7.8, 8.2 dhe 8.3).

7. Vendosja e procedurave që ruajnë të dhënat, si ruajtja e të dhënave mbi përbërësit, analizën e tyre të rrezikut dhe planin e shkruar në HACCP, të dhëna që dokumentojnë monitorimin e pikave kritike të kontrollit, limitet, aktivitetet e verifikimit, trajtimin e devijimeve të mundshme gjatë përpunimit, vlerësimin e punës së përditshme në përputhje me kërkesat rregullative për të gjitha fazat e procesit etj. Kjo nënkupton informacionin dhe karakteristikat e nevojshme si për lëndët e para dhe produktet e përfunduara, për të siguruar krijimin e një analizë të duhur risku (Pika 7.3.3).

8. Krijimin e një plani të komunikimit me palët e jashtme, siç mund të jenë furnizuesit, klientët apo autoritetet rregullatorë, për të siguruar që informacioni mbi sigurinë e ushqimit është në dispozicion për të gjithë (Pika 5.6.1).

Qëllimi i ISO 22000 është për të kontrolluar dhe për të zvogëluar në një nivel të pranueshëm, çdo rrezik ndaj sigurisë ushqimore të identifikuar në produktet e përfunduara, që dorëzohen në hapin tjetër të zinxhirit ushqimor. Një produkt i përfunduar përcaktohet si një produkt që nuk do të pësojë ndonjë përpunim apo

F a q e | 30

transformim të mëtejshëm nga operatori i biznesit. Standardi kombinon elementet kyç të mëposhtme për të ruajtur sigurinë e ushqimit në të gjitha pikat e zinxhirit ushqimor:

Kërkesat për praktikat ose programet e prodhimit.

Kërkesat për HACCP sipas parimeve të Kodeksit Alimentarius (një komision ndërkombëtar i themeluar për të zhvilluar standarde dhe udhëzime mbi sigurinë e ushqimit) .

Kërkesat për një sistem të menaxhimit.

Komunikim interaktiv midis furnizuesve, konsumatorëve dhe autoriteteve rregullatorë.

ISO 22000:2005 është i pari në një familje të re të standardeve që lidhen me sigurinë e ushqimit. Këto standarde janë:

1. ISO/TS 22002 - Pjesa 1: Parakushtet për prodhimin e ushqimit (2013).

2. ISO/TS 22002 - Pjesa 2: Parakushtet specifike për katering (2013b).

3. ISO/TS 22002 – Pjesa 3 : Parakushtet specifike për bujqësinë (2011).

4. ISO/TS 22002 - Pjesa 4: Parakushtet specifike për prodhimin e ushqimit të paketuar (2013c).

5. ISO TS 22003: Sistemet e menaxhimit të sigurisë ushqimore, për entitetet që sigurojnë auditimin dhe certifikimin e vetë sistemeve (2013d).

6. ISO/TS 22004: Sistemet e menaxhimit të sigurisë ushqimore - Udhëzime për aplikimin e standardit ISO 22000 (2005b).

7. ISO 22005: Gjurmueshmëria në ushqim dhe ushqim për kafshë në zinxhirin e prodhimit ushqimor - Parimet e përgjithshme dhe kërkesat themelore për hartimin dhe zhvillimin e sistemit. Standardi përdor të njëjtin përkufizim për gjurmueshmërinë, si Komisioni Alimentarius Codex (CAC) dhe është një standard plotësues për organizatat që zbatojnë standardin ISO 22000 (2007).

8. ISO 22006: Sistemet e menaxhimit të cilësisë - Udhëzime për zbatimin e ISO 9002: 2000 për prodhimin e kulturave bujqësore (2009).

Në dy tabelat në vijim paraqiten të dhënat mbi numrin e certifikatave ISO 9001 në mbarë botën, pararendëse e ISO 22000, për vitet 2000, 2005, 2010 dhe 2014, si edhe të dhënat për dhjetë vendet para në renditje që kanë numrin më të madh të certifikatave ISO 9001 për vitin 2009.

F a q e | 31

TABELA 3. Totali i certifikatave ISO 9001 në botë.

2000 2005 2010 2014

409,421 773,867 1,118,510 1,138,155

BURIMI: Sekretariati qendror i ISO-s (2003, fq. 17; 2008, fq.11; 2011, fq.1; 2014, fq.1)

TABELA 4. 10 vendet e para që kanë numrin më të madh të certifikatave ISO 9001 për vitin 2009

Renditja Shteti Nr. i certifikatave

1 KINA 297,037

2 ITALIA 138,892

3 RUSIA 62,265

4 SPANJA 59,854

5 JAPONIA 59,287

6 GJERMANIA 50,583

7 BRITANIA E MADHE 44,849

8 INDIA 33,250

9 SHBA 25,101

10 KOREJA E JUGUT 24,778

BURIMI: Sekretariati qendror i ISO-s (2009, fq. 2)

Të dhënat e nxjerra në tabelën 3, janë marrë nga pyetësorët e bërë mbi gjendjen e certifikatave ISO 9001 dhe ISO 14001 për vitet (2003) dhe (2008), si dhe nga pyetësorët e bërë mbi certifikatat e standardeve të sistemeve të menaxhimit për vitet (2011) dhe (2014). Ajo çka vërehet është një rritje e certifikatave ISO 9001, pothuajse një trefishim i këtyre certifikatave nëse bëjmë një krahasim midis vitit 2000 dhe 2014. Kjo tregon rëndësinë që i japin kompanitë e prodhimit certifikimit të biznesit të tyre në lidhje me standardet.

Në tabelën 4 paraqiten të dhënat e marra nga pyetësori mbi kërkesat e sistemeve të menaxhimit të cilësisë në lidhje me standardin ISO 9001:2000 për vitin (2009). Numri i certifikatave i referohet totalit të certifikatave të marra nga bizneset,

F a q e | 32

të kategorizuara në bazë të shteteve. Ajo që pritet dhe reflektohet dhe tek të dhënat e nxjerra nga pyetësori, është prania në dhjetëshe e shteteve të Bashkimit Evropian si Gjermania, Britania e Madhe, Italia dhe Spanja apo vendeve të tjera të zhvilluara si SHBA, Japonia, Koreja e Jugut dhe Rusia. Jo vetëm, aty ndodhen dhe dy vende me ngritjen më të madhe ekonomike në këtë dhjetëvjeçar siç janë Kina dhe India. Ky është një fakt i rëndësishëm që tregon se si kompanitë e vendeve që duan të hyjnë në tregjet evropiane apo botërore orientohen drejt aplikimit dhe certifikimit të biznesit të tyre për të pasur produkte cilësore dhe konkurruese në treg.

BURIMI: Sekretariati qendror i ISO-s (përshtatur)

FIGURA 6. Numri i certfikatave ISO 22000 në vendet e rajonit

Ndërkohë, nëse bëjmë një krahasim të vendit tonë me vendet e rajonit si Bosnja, Mali i Zi, Serbia dhe Maqedonia, vërejmë një numër shumë të vogël të kompanive të certifikuara me ISO 22000 në vendin tonë, krahasuar me vendet e rajonit. Për vitin 2014 Shqipëria numëron vetëm 9 certifikata, krahasuar me 15 të Bosnjes, 29 të Maqedonisë dhe 217 të Serbisë. Grafiku në figurën 6, tregon një rritje nga viti në vit, të numrit të certifikatave ISO 22000 të marra nga kompanitë e biznesit ushqimor në Serbi dhe një numër konstant me pak luhatje për kompanitë e regjistruara në vendet e tjera të rajonit, përfshirë këtu dhe vendin tonë. Kjo tregon që kompanitë e biznesit ushqimor në Serbi, kanë investuar në sistemet që respektojnë kërkesat për menaxhimin e një produkti ushqimor të sigurtë. Këtë rrugë duhet të

0

50

100

150

200

250

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Shqipëria

Bosnja

Mali i Zi

Serbia

Maqedonia

F a q e | 33

ndjekin dhe kompanitë shqiptare për të qenë konkurruese dhe për të rritur exportin e produkteve të tyre jo vetëm në rajon, por edhe në vendet e Bashkimit Evropian.

3.4 Legjislacioni shqiptar

Në Shqipëri, me vendim të Këshillit të Ministrave 1081 (2009), u krijua Autoriteti Kombëtar i Ushqimit, si pjesë e një programi për të krijuar dhe për të siguruar një sistem të sigurisë ushqimore në Shqipëri. AKU u përurua zyrtarisht më 20 maj 2010. Ky institucion u krijua i mbështetur edhe nga ekspertë të huaj, me fondet e BE-së duke filluar nga viti 2007, një periudhë gjatë së cilës filluan edhe hapat e parë të konceptimit të AKU-së dhe departamenteve të saj, të shtrira në të gjitha qarqet e Shqipërisë. Krijimi i këtij institucioni përgjegjës për mbikëqyrjen e sigurisë ushqimore në Shqipëri, është i nevojshëm për të përmbushur aspektet ligjore, ekonomike dhe sociale që rrjedhin nga zbatimi i Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit, duke plotësuar strukturën e nevojshme administrative, që mundëson zbatimin e tij. Në terma social, krijimi i AKU-së i jep të drejtën qytetarëve shqiptarë të konsumojnë produkte të sigurta, si çdo qytetar i shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. Duke pasur parasysh rëndësinë e themelimit të këtij institucioni dhe ndjeshmërinë e lartë ndaj problemeve të sigurisë së ushqimit, Komisioni Evropian përmes projektit CARDS (Asistenca Komunitare për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim) ka ndihmuar në ngritjen dhe funksionimin e Autoritetit Kombëtar të Ushqimit, në përputhje me modelet më të mira të vendeve anëtare të BE-së, përshtatur me karakteristikat administrative, ligjore, çështjet demografike dhe të ushqimit të sigurt në Shqipëri. Nevoja për konsolidimin e mëtejshëm të AKU-së, si një nga organet publike përgjegjëse për sigurimin e sistemit të sigurisë ushqimore, është përkrahur nga Bashkimi Evropian në kuadër të programit IPA (Instrumenti për Asistencë në Para-Anëtarësim) për vitet 2010-2013, që ka paraprirë një numër të madh projektesh, të cilat mbështesin komponentët për sigurinë e ushqimit, sigurinë e produkteve me origjinë jo-shtazore, etj.

Një tjetër hap i rëndësishëm në përafrimin e legjislacionit shqiptar me ligjet e BE-së është miratimi i Ligjit 9863 për ushqimin (2008). Ky ligj ka për qëllim të vendosë bazat për sigurimin e një niveli të lartë të mbrojtjes së shëndetit të njerëzve dhe interesave të konsumatorit, duke përcaktuar:

a) kërkesat dhe parimet e përgjithshme për higjienën dhe sigurinë e ushqimeve dhe të ushqimeve për kafshë;

b) detyrimet e operatorëve të biznesit të ushqimeve dhe të ushqimeve për kafshë, për higjienën dhe sigurinë e këtyre ushqimeve;

c) kërkesat e përgjithshme për cilësinë e ushqimeve;

F a q e | 34

d) kërkesat e përgjithshme për regjistrimin e treguesve gjeografikë dhe emërtimin e origjinës së kontrolluar;

e) kërkesat e përgjithshme për mënyrën e etiketimit të ushqimeve dhe të ushqimeve për kafshë;

f) kërkesat e përgjithshme të nxjerrjes në treg të ushqimeve dhe të ushqimeve për

kafshë;

g) kërkesat e përgjithshme të nxjerrjes në treg të ushqimeve të reja dhe të ushqimeve të reja për kafshë;

h) sistemin e kontrollit zyrtar të ushqimeve dhe të ushqimeve për kafshë;

i) sistemin e laboratorëve të autorizuar për analiza dhe të laboratorëve të referencës;

j) menaxhimin e krizës dhe të emergjencave;

k) krijimin e Autoritetit Kombëtar të Ushqimit;

l) përgjegjësitë e Autoritetit Kombëtar të Ushqimit për ushqimin dhe ushqimin për kafshë, të prodhuara në Republikën e Shqipërisë ose të importuara dhe të nxjerra në treg në Republikën e Shqipërisë.

Në pjesën e parë të këtij ligji jepen parime të përgjithshme të analizës së riskut dhe mbrojtjes së interesave të konsumatorit. Përcaktohet enti, i cili do të bëjë vlerësimin, menaxhimin dhe komunikimin e riskut, që është AKU. Kjo e fundit siguron që masat parandaluese dhe ato të kontrollit, të marra për të parandaluar, zvogëluar ose eliminuar rreziqet për shëndetin e njerëzve, të lidhura me konsumimin e ushqimeve, të bazohen në rezultatet e vlerësimit të riskut. AKU është përgjegjëse për të komunikuar informacionin aktorëve të interesuar si Ministrisë së Bujqësisë, Ministrisë së Shëndetit, operatorëve të biznesit të ushqimit për njerëz dhe kafshë, pushtetit vendor, etj. Për sa i përket parimit të transparencës, në rastet kur ka dyshime të justifikuara se ushqimi ose ushqimi për kafshë mund të paraqesë një rrezik për shëndetin e njerëzve ose të kafshëve, në varësi të natyrës, seriozitetit dhe shkallës së këtij rreziku, AKU-ja merr masa për të informuar publikun për natyrën e rrezikut. Në këtë rast, është i nevojshëm identifikimi i ushqimit ose ushqimit për kafshë, rreziku që ai mund të paraqesë, si dhe masat e marra, ose që mund të merren, për të parandaluar, zvogëluar ose zhdukur këtë rrezik. Në lidhje me mbrojtjen e interesave të konsumatorit, ky ligj siguron bazën që të parandalohen praktikat falsifikuese ose mashtruese, cënimi i cilësisë së ushqimeve nga përdorimi i përbërësve të

F a q e | 35

papërshtatshëm, apo çdo praktikë tjetër që orienton në mënyrë të gabuar konsumatorin.

Në kreun e tretë të ligjit jepen edhe kërkesat e përgjithshme për sigurinë ushqimore. Edhe këtu si në direktivën 2002/178/EC të Komunitetit Evropian ushqimi përcaktohet i pasigurt nëse është:

a) i dëmshëm për shëndetin;

b) i papërshtatshëm për konsum njerëzor.

Në përcaktimin e pikës a), thuhet që një ushqim është i dëmshëm për shëndetin e njerëzve nëse ai përmban (2008, fq. 588):

mikroorganizma ose parazitë të dëmshëm për shëndetin e njerëzve, toksina

bakteriale, mykotoksina, substanca histaminike ose të ngjashme me to dhe

mikroorganizma apo parazitë në sasi më të mëdha se ato të lejuara nga

standardet e miratuara;

toksina ose substanca natyrore toksike në sasi më të mëdha nga ato të lejuara;

mbetje të pesticideve, medikamenteve veterinare, metale dhe substanca të tjera, të

dëmshme për shëndetin e njerëzve, në sasi më të mëdha se ato të lejuara;

aditivë ushqimorë, të cilët nuk mund të përdoren në disa kategori ushqimesh ose

kur sasia e aditivëve të pranishëm në ushqim është më e madhe se ajo e lejuar;

elemente radioaktive mbi normat e lejuara;

materiale paketuese, që përmbajnë mikroorganizma ose substanca të tjera, që

mund të ndikojnë në rritjen e përmbajtjes së substancave të dëmshme për

shëndetin e njerëzve.

Në përcaktimin e pikës b), thuhet që një ushqim është i papërshtatshëm për konsum njerëzor nëse: (2008, fq. 588):

karakteristikat e tij ndryshohen për shkak të trajtimit fizik, kimik apo

mikrobiologjik;

përmban substanca ose lëndë të para, të cilat nuk janë verifikuar dhe vlerësuar

nga ana toksikologjike dhe nuk janë të sigurta për konsum publik;

përmban papastërti dhe përzierje, të cilat mund të jenë të dëmshme për shëndetin

e njerëzve.

F a q e | 36

Në kreun e katërt të ligjit, kur flitet për import-eksportin e ushqimeve, në pikën 1 të neneve 14 dhe 15, thuhet që ushqimi i importuar/eksportuar në/nga Republika e Shqipërisë nxirret në treg kur plotëson kërkesat e këtij ligji dhe të legjislacionit në fuqi. Në pikën 2 të neneve 14 dhe 15, bie në sy fakti që ushqimet mund të hidhen në treg edhe nëse nuk plotësojnë kushtet e pikës 1 të neneve respektive, nëse ka një marrëveshje ndërkombëtare ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe vendit importues/eksportues. Gjithsesi, në ligj theksohet që ngarkesa e ushqimit të importuar duhet të shoqërohet me çertifikatë, në përputhje me kërkesat ndërkombëtare për sigurinë e ushqimit që importohet, ose në mbështetje të marrëveshjeve dypalëshe dhe shumëpalëshe, të lëshuara nga autoriteti kompetent i vendit eksportues. Procedurat doganore për ngarkesat ushqimore kryhen nga autoritetet doganore, pasi inspektorët e ushqimit dhe të ushqimit për kafshë, në pikat e inspektimit kufitar, kanë dhënë miratimin.

Kreu i pestë i ligjit, tregon rrugën që duhet të ndjekë një operator i biznesit ushqimor për t‘u miratuar dhe regjistruar si një stabiliment ushqimor. Vlen për t‘u theksuar neni 20 i këtij ligji, ku thuhet që ndalimi i veprimtarisë së operatorëve të biznesit ushqimor, mund të jetë i përkohshëm ose përfundimtar, nëse vërehet që stabilimenti nuk plotëson dispozitat e këtij ligji.

Pjesa më e rëndësishme e këtij ligji është kreu i gjashtë, ku përcaktohen përgjegjësitë që kanë operatorët e biznesit ushqimor. Të gjitha kategoritë e operatorëve të biznesit ushqimor, duhet të sigurojnë zbatimin sistematik të kushteve të përgjithshme dhe të veçanta të higjienës së ushqimeve. Këto kushte për secilën kategori, përcaktohen me udhëzim të Ministrit të Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit. Ata mbajnë përgjegjësi për çdo dëmtim të shëndetit të njerëzve, të shkaktuar nga konsumi i ushqimit të rezultuar i pasigurt, në të gjitha fazat e prodhimit, të përpunimit dhe shpërndarjes.

Në nenin 24 (2008, fq. 593) thuhet që ―Nëse një operator i biznesit ushqimor

vlerëson se një ushqim, të cilin ai e ka importuar, prodhuar, përpunuar, shpërndarë

apo nxjerrë në treg, nuk është në përputhje me kërkesat e sigurisë ushqimore apo

dëmton shëndetin e njerëzve, ai menjëherë fillon procedurat për heqjen e ushqimit në

fjalë nga tregu dhe vë në dijeni AKU-në dhe Ministrin e Bujqësisë, Ushqimit dhe

Mbrojtjes së Konsumatorit‖. Në pikën katër, të këtij neni dhe në nenin në vazhdim gjejmë edhe konceptin e gjurmueshmërisë. Ajo përcaktohet si aftësia për të gjurmuar në të gjitha nivelet e prodhimit, të përpunimit dhe të shpërndarjes së ushqimit, të lëndëve të para, me origjinë bimore ose shtazore, kafshët, që prodhojnë ushqim ose kafshët e përdorura në prodhimin e ushqimeve, përfshirë gjurmimin e çdo substance

F a q e | 37

tjetër, të përcaktuar për të bashkëvepruar ose që ka bashkëvepruar me ushqimin. Operatorët e biznesit ushqimor pritet që të krijojnë një sistem për ruajtjen e të dhënave (p.sh. një bazë të dhënash), në mënyrë që të garantojnë procedura, të cilat mundësojnë identifikimin e tyre në çdo moment. Ky informacion duhet të mbahet për tre vjet nga këta operatorë. Nuk ka detyrim ligjor se si ky informacion duhet të ruhet elektronikisht, apo në letër. Neni 26 përcakton kërkesat për sistemin e vetëkontrollit, ku çdo kategori e operatorëve të biznesit ushqimor, me përjashtim të prodhimit primar, siguron kontroll të rregullt të kushteve higjienike të prodhimit në çdo objekt. Kjo arrihet nëpërmjet zbatimit të procedurave parandaluese të sistemit të vetëkontrollit, sipas parimeve të sistemit të analizës së riskut dhe pikave kritike të kontrollit, bazuar në planin HACCP të përshkruar në ISO 22000:2005. Verifikimi fillestar i përshtatshmërisë së planeve të HACCP-së, për objektet e përcaktuara në këtë plan, kryhet nga AKU-ja. Përjashtime nga zbatimi i sistemit të vetëkontrollit të planit HACCP, bëhen për operatorë të veçantë të biznesit ushqimor, veçanërisht për operatorë të vegjël, kategori të veçanta operatorësh në shitjen me pakicë dhe të prodhimit të produkteve tradicionale, me urdhër të Ministrit të Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit. Gjithsesi ky përjashtim lejohet kur garantohet arritja e një niveli të pranueshëm higjienik, në zbatimin e sistemit të procedurave të vetëkontrollit sipas praktikave të mira të prodhimit.

Kreu i shtatë flet për ushqimet e reja, duke përcaktuar kategoritë kur një ushqim quhet i ri. Nenet 28 deri në 31 japin proceset që lidhen me këto ushqime si:

- nxjerrja në treg e ushqimeve të reja;

- regjistri për lejet e dhëna për nxjerrjen e ushqimeve të reja në treg;

- ndalimi i nxjerrjes së ushqimeve të reja në treg;

- asgjësimi i ushqimeve të reja të pasigurta.

Në kreun e shtatë dhe të tetë flitet për konceptet ―përcaktimi i origjinës‖, ―treguesit gjeografik të ushqimeve‖ dhe ―produkti ushqimor tradicional‖. Duke iu referuar përcaktimit të origjinës, ai duhet ―të përmbajë emrin e rajonit, vendin specifik

ose, në raste të veçanta, emrin e vendit të përdorur, për të përshkruar ushqimin:

a. i cili vjen nga ky rajon, vend specifik ose nga vendi i përdorimit;

b. cilësia dhe karakteristikat e të cilit janë rrjedhojë e ndikimit të faktorëve

natyrorë dhe njerëzorë të një mjedisi gjeografik specifik, si dhe prodhimi,

përpunimi dhe përgatitja e tij kryhen në këtë mjedis gjeografik.‖ (2008, fq. 593)

F a q e | 38

Ndërkohë për treguesin gjeografik ―vlerësohen emri i rajonit, vendi specifik

ose, në raste të veçanta, emri i vendit të përdorur për të përshkruar ushqimin, i cili:

a. vjen nga ky rajon, vend specifik ose nga vendi i përdorimit;

b. ka cilësi të veçanta, reputacion ose disa karakteristika të tjera, që janë

atribute të origjinës gjeografike të tij dhe prodhimi, përpunimi e përgatitja e

tij kryhen në këtë mjedis gjeografik.‖ (2008, fq. 593)

Ushqimi pajiset me treguesin produkt ushqimor tradicional, nëse është ―prodhuar nëpërmjet përdorimit të materialeve të papërpunuara tradicionale, ka një përbërje tradicionale, është prodhuar ose përpunuar në mënyrë tradicionale dhe dallohet për karakteristika të veçanta nga ushqimet e së njëjtës kategori‖ .‖ (2008, fq. 594).

Në lidhje me etiketimin, kreu i dhjetë i këtij ligji përcakton të dhënat që duhet të përmbajë etiketimi i një produkti ushqimor si:

- lista e përbërësve;

- sasia e përbërësve të veçantë ose e kategorive të përbërësve;

- sasia neto, në rastin e ushqimeve të para ambalazhuara;

- data e jetëgjatësisë minimale, ose në rastin e ushqimeve që nga pikëpamja mikrobiologjike paraqesin rrezik, shënohet "të përdoret deri më...";

- çdo kusht i veçantë i ruajtjes dhe/ose i përdorimit;

- emri apo emërtimi i biznesit dhe adresa e prodhuesit, ambalazhuesit dhe/ose e tregtarit;

- vendi i origjinës;

- udhëzimet e përdorimit, kur ushqimi nuk mund të përdoret pa të;

- grada alkoolike për vëllim, për pijet që përmbajnë më shumë se 1,2 për qind të vëllimit alkool;

- përmbajtja ose përbërja e OMGJ-ve, si dhe OMGJ-të që përmban, etj.

Kapitujt në vazhdim (11, 12, 13 dhe 15) lidhen me mënyrat se si bëhet kontrolli zyrtar i ushqimeve, cilat janë organet përkatëse duke përcaktuar laboratorët e autorizuar të kontrollit, laboratorët e referencës, por edhe strukturën e AKU-së. Gjithashtu, menaxhimit të krizave dhe emergjencave i kushtohet një kapitull më vete

F a q e | 39

(13), ku paraqiten masat urgjente që merren për garantimin e sigurisë ushqimore dhe jepen dispozitat për një plan të përgjithshëm për menaxhimin e krizave.

Kapitulli 14 përcakton kërkesat e përgjithshme të sigurisë së ushqimeve për kafshë. Vija logjike që ndiqet në këtë kapitull është e njëjtë me frymën e ndjekur për ushqimet e sigurta për konsum njerëzor.

Kapitulli përmbyllës përcakton shkeljet administrative, ku vlejnë të përmenden dënimet në gjobë, nga pesë mijë e deri në një milion, për veprimet në kundërshtim me kërkesat e gjurmueshmërisë, të përcaktuara në nenin 25 të këtij ligji dhe për përdorimin e termit "produkti ushqimor tradicional" apo treguesve gjeografik në mënyrë abuzuese, të përcaktuar në nenet 32 dhe 33 të këtij ligji.

3.5 Përmbledhje dhe përfundimet e kapitullit

Gjatë shqyrtimit të legjislacionit shqiptar për ushqimin, u pa se vend kryesor zë ligji 9863 i vitit 2008. Në këtë ligj janë bërë përpjekje për t'u përafruar me kuadrin ligjor të Bashkimit Evropian, ku janë dhënë përkufizimet për skemat e cilësisë PDO, PGI dhe TSG, siç janë edhe në direktivën e Këshillit Evropian 510 të vitit 2006. Po në këtë ligj është dhënë përkufizimi i konceptit të gjurmueshmërisë sipas direktivës 2002/178/EC të Këshillit të Parlamentit Evropian dhe janë përfshirë kërkesat për sistemet HACCP, siç janë përcaktuar në standardin ISO 22000 të vitit 2005. Ndërkohë në vendin tonë, vihet re një numër i vogël i kompanive të biznesit ushqimor të certifikuara me standardet ISO, sidomos me standardin 22000, vetëm nëntë. Në këtë aspekt duhet punuar nga qeveria shqiptare për t'i motivuar kompanitë prodhuese të certifikohen, sepse në këtë mënyrë certifikojnë që produktet e tyre janë të sigurta dhe hyrja e tyre në tregun rajonal apo atë të Bashkimit Evropian do të bëhej më e lehtë.

F a q e | 40

KAPITULLI 4

Analiza e sistemeve të ngjashme dhe studimi i teknologjisë

Koncepti i gjurmueshmërisë që trajtuam në kapitullin e mëparshëm mund të lidhet lehtësisht me sistemet Track and Trace (T&T). Duke vendosur produktin ushqimor në qendër të këtyre sistemeve, kuptohet që me termin ―product tracing‖ përcaktojmë aftësinë për të ndjekur lëvizjen e produktit dhe të përbërësve të tij nëpër fazat e prodhimit, përpunimit dhe shpërndarjes, si përpara edhe prapa. Siç e paraqet edhe Levinson (2009) në raportin e tij, sistemi T&T është i aftë të gjurmojë produktin në zinxhirin e furnizimit ushqimor, nga banaku i shitësit deri tek fermeri por edhe anasjelltas. Teknologja e këtyre sistemeve e shikuar si një proces është ajo e caktimit të një identiteti unik për secilin produkt të prodhuar dhe që mbetet i tillë gjatë gjithë zinxhirit të furnizimit, deri në konsumimin e tij. Informacioni mbi gjurmueshmërinë i bashkëngjitet këtij identiteti unik dhe është i aksesueshëm nga një bazë të dhënash në kohë reale.

Koncepte që lidhen ngushtë me sistemet T&T dhe mjaft të vlefshme në gjurmueshmërinë e produkteve janë: pedigree (prejardhja) dhe mass serialization (serializimi në masë). Koncepti i prejardhjes, i huazuar nga sistemet T&T në farmaceutikë (2006), është mundësia e regjistrimit të të dhënave nga prodhuesi, në fazat e transaksioneve në magazinat e shumicës, e deri tek shpërndarësi final (shitës pakice apo supermarket). Personi i cili merr dokumentin e prejardhjes së bashku me dërgesën, duhet të verifikojë që çdo fazë e zinxhirit të shpërndarjes e regjistruar në dokument ka ndodhur, si edhe që informacionet specifike në lidhje me produktin ushqimor (të tilla si numri i partisë apo data e prodhimit) janë të sakta. Kjo mënyrë e

F a q e | 41

kalimit të dokumentit të prejardhjes dhe autentifikimit, ka për qëllim të sigurojë që produkti ushqimor nuk mund të zëvendësohet lehtësisht me produkte të falsifikuara.

Ndërkohë që procesi i serializimit në masë përfshin gjenerimin, kodimin dhe verifikimin e identitetit unik të produktit ushqimor. Pa këtë proces, vërtetësia dhe vlefshmëria e dokumentit të prejardhjes do lidhej vetëm me numrin e partisë të një produkti ushqimor, i cili konsiston në identifikimin e një grupi prodhimi, të përbërë nga mijëra produkte individuale. Serializimi, kombinuar me teknologjinë e sistemeve T&T, lehtëson gjurmimin e një produkti ushqimor të caktuar në zinxhirin e shpërndarjes dhe bën të mundur identifikimin e tij nëse nevojitet që ky produkt të tërhiqet nga tregu. Për sa i përket standardizimit të numrave serial unik, GS1 ofron dy standarde:

Numri global i artikullit tregtar (GTIN) është një identifikues për produktet e tregtuar, i zhvilluar nga GS1 (2013). Identifikues të tillë përdoren për të aksesuar informacionin mbi produktin në një bazë të dhënash (si p.sh. leximi i numrit të vendosur në etiketën e produktit, nëpërmjet një skaneri). Uniciteti dhe universaliteti i identifikuesit është i dobishëm për të përcaktuar se cili produkt në një bazë të dhënash, i korrespondon cilit produkt në një tjetër bazë të dhënash, veçanërisht përtej kufijve organizative të një entiteti të vetëm. Numrat GTIN mund të jenë 8, 12, 13 ose 14 shifror të gjatë, dhe secila nga këto katër struktura numerike është ndërtuar në një mënyrë të ngjashme, duke kombinuar prefiksin e kompanisë (Company Prefix), referencën e objektit (Reference Item) dhe një kontrollues gabimesh. GTIN-14 shton një tjetër komponent, të quajtur tregues shifror (Digit Indicator), i cili mund të jetë një vlerë nga 1-shi tek 8-ta. Struktura e GTIN përbëhet si më poshtë:

- Treguesi shifror: shifra e parë nga e majta është e ruajtur për numër GTIN-14. Zero tregon se kemi të bëjmë me një numër jo GTIN-14, kurse shifrat nga 1-shi tek 8-ta përdoren për të përcaktuar hierarkinë e paketimit të produktit me të njëjtin referencë objekti, dhe shifra 9 tregon për një objekt me përmasa të ndryshueshme.

- Prefiksi i kompanisë GS1: një numër global unik i dhënë një kompanie nga GS1 për të krijuar numra identifikues në sistemin GS1. Prefikset e kompanisë, të cilat mund të variojnë në gjatësi, janë të përbëra nga prefiksi GS1 dhe numri i caktuar i kompanisë.

- Referenca e objektit: pjesë e numrit GTIN, që shtohet nga krijuesi (kompania që aplikon për numër GS1) për të identifikuar produktin, kjo pasi është dhënë prefiksi i kompanisë. Referenca e objektit varion në gjatësi, në funksion të gjatësisë se prefiksit të kompanisë.

F a q e | 42

- Kontrolluesi i gabimeve: një algoritëm mod-10 për të kontrolluar gabimet në lexim.

Numri serial global i artikullit tregtar (SGTIN) është projektuar si një identifikues universal, që ofron një identitet unik për çdo objekt fizik kudo në botë, i shtrirë për të gjitha kohërat. Struktura e tij është e përcaktuar në Tag EPC Global Data Standard në seksionin 6.3.1 (2011), i cili konsiston në elementët e mëposhtëm:

- Prefiksi i kompanisë GS1, i caktuar nga GS1 për subjektin menaxhues ose delegatët e tij. Kjo shifër është e njëjtë me prefiksin e kompanisë GS1 brenda çelësit GTIN të GS1 (seksioni 7.1.2, për rastin e çelësit GTIN-8).

- Referenca e objektit, e caktuar nga subjekti menaxhues për një klase të veçantë që përfshin objektin. Kjo shifër rrjedh nga çelësi GTIN duke lidhur treguesin shifror (Indicator Digit) e GTIN (ose një karakter plotësues zero nëse kemi një çelës GTIN-8, GTIN-12,or GTIN-13) dhe numrat e referencës sës së objektit. Rezultati trajtohet si një varg numerik i vetëm. (seksioni 7.1.2, për rastin e çelësit GTIN-8).

- Numri serial (Serial Number), i caktuar nga subjekti menaxhues një objekti individual. Nuk bën pjesë në çelësin GTIN, por formalisht është pjesë e çelësit SGTIN.

4.1 Mbartësit e të dhënave

Identifikimi me radio frekuencë (RFID) është një teknologji për identifikimin dhe kapjen e të dhënave në mënyrë automatike, e cila është e përbërë nga tri elemente: një çip i lidhur me një antenë, një lexues që lëshon sinjale radio dhe merr përgjigjet e kthyera nga çipet dhe një shtresë e mesme software-i, që shërben si urë lidhëse midis pajisjes RFID dhe aplikacionit (McFarlane e të tjerë, 2003). Sipas standardeve të EPC-Global, kujtesa e çipit përmban një kod elektronik të produktit (EPC), që lejon identifikimin e çdo produkti në një mënyrë të veçantë (Goel, 2007). Ka formate të ndryshme të EPC-ve, si 64 bit, 96 bit ose 128 bit. EPC 96 bit mund të identifikojë më shumë se 268 milionë prodhues, si edhe më shumë se 16 milionë lloje të objekteve dhe 69 miliardë artikuj për çdo prodhues (Brock, 2001). Përmes valëve të radios, teknologjia RFID siguron një komunikim në kohë reale me objekte të shumta në të njëjtën kohë, në distancë, pa pasur kontakt apo linjë të drejtpërdrejtë shikimi (Garcia e të tjere, 2007). Këto karakteristika të avancuara të RFID-ve, për identifikim dhe komunikim, mund të përmirësojnë gjurmueshmërinë e produktit dhe kontrollin gjatë zinxhirit të furnizimit të ushqimit. Teknologjitë RFID mund të rrisin saktësinë,

F a q e | 43

efikasitetin dhe shpejtësinë e proceseve. Gjithashtu, ato mund të zvogëlojnë kostot e magazinimit, trajtimit dhe shpërndarjes të produkteve (Li, 2006). Kontributi i RFID-ve në këto procese, nuk është vetëm në rritjen e efikasitetit të sistemeve, por mbështet riorganizimin e sistemeve që bëhen më efikase. Thonemann (2002) raporton në studimin e tij, se pas vendosjes së teknologjive RFID, firma Procter&Gamble dhe Wal-Mart kanë reduktuar nivelet e inventarit me 70%, kanë përmirësuar nivelet e shërbimit nga 96% deri 99% dhe kanë ulur shpenzimet e administratës nga riinxhinierimi i proceseve duke integruar teknologjinë RFID.

Një barkod është një mënyrë përfaqësimi e të dhënave, të lexueshme nga pajisje optike. Zakonisht, e gjejmë të vendosur në etiketat e produkteve ushqimore. Barkodet sigurojnë një qasje të shpejtë, të saktë dhe me kosto të ulët për të shifruar informacione, që mund të lexohen lehtë nga lexues optik me kosto të lirë. Integrimi i teknologjisë së barkodeve ka përmirësuar efikasitetin e procesit të trajtimit të të dhënave përgjatë zinxhirit të furnizimit të produkteve ushqimore, duke dhënë kontribut të madh në gjurmimin e tyre. Kjo teknologji ofron automatizim, me shpejtësi të lartë leximi dhe saktësi (Connolly, 2005) karakteristika, të cilat mund të shfrytëzohen për të ndërtuar sisteme gjurmueshmërie të thjeshta, ekonomike dhe të sakta. Si teknologjia e RFID-ve ashtu edhe ajo e barkodeve sjellin përfitime të dobishme, të cilat përfshijnë rritje të kapaciteteve në magazinimin e të dhënave dhe të pajtueshmërisë me standardet. Ato mund të konsiderohen gjithashtu, teknologji plotësuese të njëra-tjetrës. Nëse RFID-të përdoren si bartës kryesor të të dhënave në një produkt, barkodet 2D mund të përdoret si back-up në rast se klienti nuk ka pajisjet e duhura për skanimin e çipeve RFID.

Tabela 5 paraqet një krahasim mes barkodeve 2D dhe çipeve RFID, duke theksuar pikat e forta dhe të dobëta të secilës teknologji, krahasuar me njëra-tjetrën. Kur krahasojmë barkodet 2D dhe çipet RFID, një pikë kyçe që trajtohet nga operatorët e biznesit ushqimorë është kostoja e zbatimit që lidhet me këto teknologji. Ndërsa të dyja teknologjitë kërkojnë investime kapitale fillestare të konsiderueshme, barkodet 2D ofrojnë kursime në kosto, krahasuar me çipet RFID, në aspektin e shpenzimeve për njësi produkti dhe në procesin e skanimit. Kostoja për njësi e çipit RFID ka rënë në vitet e fundit, megjithatë çipi pasiv (që hasim më shpesh në produktet ushqimore) ende kushton 0,07 deri në 0,15 euro, për ta prodhuar. Kjo është një kosto e konsiderueshme në krahasim me koston relativisht të ulët të shtypjes në etiketën e produktit, të një barkodi 2D. Edhe pse më të shtrenjta për njësi, rritja e kapacitetit të magazinimit dhe qëndrueshmëria e çipeve RFID, e ka justifikuar koston më të lartë në industri të tjera. Kjo rritje e kapacitetit të magazinimit në krahasim me barkodet 2D nuk është e domosdoshme për të përmbushur kërkesat në lidhje me rregullatoret për gjurmueshmërinë. Në këtë proces, rëndësi ka fakti i identifikimit të

F a q e | 44

produktit, i cili është i realizueshëm edhe me barkodet 2D. Avantazh tjetër i çipeve RFID është që janë shumë të qëndrueshëm, mund të ri-programohen dhe të ripërdoren (duke ulur koston për njësi). Kjo e fundit është pothuajse e pamundur të realizohet në produktet ushqimore, kur dihet që këto çipe do vendosen në paketimin e ushqimit të cilat janë njëpërdorimshme. Nga ana tjetër, barkodet 2D dhe pse janë më pak të qëndrueshëm në kohë, të vendosur në etiketat e paketimeve të sipërmendura, e plotësojnë më së miri detyrën e tyre, duke qenë më kosto-efektiv. Një pikë tjetër e rëndësishme që lidhet me kostot janë paisjet për skanimin Shpenzimet për skanera të barkodeve 2D shkojnë nga 150 deri 350 euro. Në krahasim me to, skanerat RFID janë shumë më të kushtueshëm ku çmimi për një njësi fillon nga 900 euro.

Kushti që duhet të ekzistojë një linjë e drejtpërdrejtë shikimi midis skanerit dhe barkodit, është një minus i kësaj teknologjie krahasuar me teknologjinë RFID. Si rezultat, informacionet mbi produktin duhet të mblidhen në bazë të një analize hierarkike mbi produktet, për të shmangur kontrollin e të gjithë produkteve një për një, siç ndodh në rastet kur një rregullore e re hyn në fuqi apo shfaqet një rrezik. Procesi në thelb kërkon besimin mes partnerëve të zinxhirit të furnizimit të ushqimit dhe krijon potencial për pasaktësi nëse hierarkitë për çdo produkt nuk ruhen njësoj nga secili operator.

TABELA 5. Barkodet 2D kundrejt RFID

Barkodet 2D RFID

Pro:

- zbatimi më i lehtë dhe kosto e ulët në krahasim me çipet RFID

- aftësia për të zëvendësuar barkodet lineare

- programe pilot të sukseshëm

- skanerat e barkodeve 2D kushtojnë më pak se ato të RFID-ve

Pro:

- nuk kërkohet që çipet RFID të jetë në vijë të drejtpërdrejtë me skanerin

- çipet janë më të qëndrueshëm në kohë, se barkodet 2D

Kundër:

- kushti që barkodi të jetë në vijë të drejtpërdrejtë me skanerin

- dëmtohen më lehtë se çipet RFID

- Kundër:

- kostoja variabël për njësi është më e lartë se sa barkodet 2D

- skanerat RFID janë më të shtrenjtë se ato të barkodeve 2D

- probleme të radiofrekuencave (ligjore apo interferenca)

F a q e | 45

- formate të ndryshme të të dhënave

- nuk mund të zëvendësojnë barkodet lineare

BURIMI: Autori

Si përfundim, mund të themi që edhe pse jo të përsosur, avantazhet e kostos dhe familjariteti me teknologjinë e barkodeve 2D, bëjnë që ato të jenë akoma një preferencë në industrinë ushqimore, për të qenë transportues të të dhënave. Ndërkohë që çipet RFID kanë përparësi në lidhje me barkodet 2D në aspektin e qëndrueshmërisë dhe kapacitetin e magazinimit të informacioneve. Këto aspekte nuk ndikojnë në përzgjedhje aq sa kostoja, teknologjia ekzistuese e përdorur për barkodet 1D, dhe shqetësime të tjera lidhur me funksionalitetin e RFID-ve në lidhje me formatimin e të dhënave, të cilat nuk shkojnë në favor të kësaj teknologjie.

4.2 Sistemet e zhvilluara nga Komuniteti Evropian

Komisioni Evropian ka zhvilluar dy siteme që lidhen ngushtë me gjurmueshmërinë: TRACES dhe RASFF. Sistemet ekspert dhe kontrollues për tregtinë (TRACES) janë sisteme, të cilat menaxhojnë identifikimin e kafshëve dhe lëvizjen e tyre nga lindja deri në therje, brenda vendeve evropiane. Në këto vende, shenjimet në veshin e bagëtive përdoren kryesisht për identifikimin e kafshëve para therjes. Githashtu, çdo kafshë duhet të jetë e markuar me një vulë që tregon kodin e gjurmueshmërisë së thertores. Mjetet (si p.sh. markimet në vesh, pasaporta e kafshëve, identifikues të vendndodhjes, dhe barkodet) që përdoren, mund të ndryshojnë nga njëri vend i BE-së në tjetrin, por duhet të ruajnë të njëjtat të dhëna thelbësore. TRACES siguron një bazë të dhënash qendrore, për të ndjekur lëvizjen e kafshëve dhe produkteve shtazore si brenda dhe jashtë BE-së. Në rast të përhapjes të një sëmundje, TRACES siguron që të gjitha kafshët potencialisht të prekura mund të identifikohen shpejt dhe që autoritetet mund të marrin masat e duhura (2007). Për shembull, në rastin e tregtimit të mishit të viçit evropian ose të importuar, operatorët apo organizatat që e tregtojnë atë, janë të detyruara të bëjnë etiketimin e mishit me informacione të gjurmueshmërisë, në të gjitha fazat e procesit të tregtimit. Për shembull, mishi i viçit të grirë duhet të ketë një numër reference ose kod në etiketë, që vendos lidhjen midis mishit dhe kafshëve (ose grupit të kafshëve), nga të cilat produkti përfundimtar rrjedh.

Një mjet tjetër, kyç që lidhet me gjurmueshmërinë dhe që përdoret për të reaguar shpejt ndaj incidenteve me ushqimet dhe ushqimet për kafshë është sistemi i dhënies së alarmit të shpejtë për ushqimin (RASFF). Ai mundëson që informacioni të ndahet me shpejtësi dhe në mënyrë efikase në mes Komisionit Evropian dhe

F a q e | 46

autoriteteve në shtetet dhe organizatat anëtare për kontrollin e ushqimit, sa herë që identifikohet një rrezik për shëndetin. Në këtë mënyrë, vendet mund të veprojnë shpejt dhe në mënyrë të koordinuar, që të shmangin rreziqet e sigurisë ushqimore para se ato të mund të dëmtojnë konsumatorët. Të 27 shtetet anëtare të BE-së janë anëtare të RASFF, së bashku me Komisionin Evropian dhe EFSA. Gjithashtu edhe Islanda, Lihtenshtejni dhe Norvegjia janë anëtare me të drejta të plota në RASFF. Sistemi është i përbërë nga pikat e kontaktit në të gjitha vendet anëtare të RASFF, organizatat anëtare dhe Komisionit Evropian, të cilat shkëmbejnë informata për ndonjë rrezik shëndetësor. Shërbimi është i orientuar në bazë të urgjencës së informacionit, ku njoftimeve me më shumë prioritet, u kthehet përgjigje në kohën më të shkurtër të mundshme. Kur një vend anëtar i RASFF ka ndonjë informacion në lidhje me një rrezik të rëndë shëndetësor nga ushqimi për njerëz ose kafshë, duhet të informojë menjëherë Komisionin Evropian duke përdorur sistemin RASFF. Komisioni menjëherë bën me dije për këtë fakt anëtarët e tjerë, në mënyrë që të ndërmarrin veprimet e duhura. Kjo mund të përfshijë tërheqjen e produktit nga tregu, për të mbrojtur shëndetin e konsumatorëve. Të gjitha informatat në hyrje vlerësohen nga Komisioni, i cili i përcjell për të gjithë anëtarët RASFF, duke përdorur një nga katër llojet e njoftimit:

1. Njoftimet ―Rrezik‖ dërgohen kur ushqimi për njerëz ose kafshë që paraqet një rrezik serioz është në treg dhe kur duhet të veprohet sa më shpejtë.

2. Njoftimet e ―Informacionit‖ përdoren në të njëjtën situatë, por kur anëtarët e tjerë nuk kanë për të marrë veprime të shpejta, për shkak se produkti nuk është në treg ose rreziku nuk konsiderohet të jetë serioz.

3. Njoftimet për ―Kundërshtimet në kufi‖, të cilat lidhen me faktin që dërgesat ushqimore janë testuar dhe refuzuar në kufijtë e jashtëm të BE-së, për shkak se përbëjnë një rrezik për shëndetin.

4. Njoftime ―Informacion e të tjera‖, që lidhen me sigurinë e ushqimit për njerëz dhe kafshë, për produktet të cilat nuk janë komunikuar si një alarm apo një njoftim informacioni, por që gjykohet e vlefshme për autoritetet e kontrollit t'i transmetohet anëtarëve nën titullin lajme (news).

Anëtarët marrin masa në varësi të llojit të njoftimit dhe informojnë menjëherë Komisionin Evropian për masat e marra. Përveç kësaj, refuzimet në kufi transmetohen në të gjitha pikat e kalimit kufitar (të 27 shtetet anëtare të BE-së, Islanda, Lihtenshtejni, Norvegjia dhe Zvicra). Kjo bëhet për t‘u siguruar që produkti i refuzuar nuk rihyn në BE, nëpërmjet një tjetër shteti. Në rastet kur rreziku i identifikuar për një ushqim vjen ose është eksportuar nga një anëtar jo i RASFF, Komisioni Evropian

F a q e | 47

njofton vendin në fjalë. Në këtë mënyrë, ky vend mund të marri masa korrigjuese dhe kështu të shmangë të njëjtin problem në të ardhmen. Për shembull, të largojë operatorin e biznesit nga lista e kompanive të miratuara, që janë në përputhje me kërkesat e legjislacionit të BE-së dhe janë të lejuara për të eksportuar në BE. Kur garancitë e marra nuk janë të mjaftueshme, ose kur janë të nevojshme masa të menjëhershme, Komisioni mund të marrë vendime të tjera (si p.sh ndalimi i importit ose kontrolli sistematik në kufijtë e BE-së) në lidhje me vendin jo anëtar të RASFF. Përveç kësaj, Komisioni Evropian dhe RASFF punojnë ngushtë me Organizatën Botërore të Shëndetësisë (OBSH) dhe sistemin e tyre të emergjencave të quajtur rrjeti ndërkombëtar i autoriteteve për sigurinë ushqimore (INFOSAN). Ky rrjet përbëhet nga zyra kontakti në mbi 160 vende anëtare, që marrin informacion nga OBSH-ja në formën e shënimeve të INFOSAN në lidhje me çështjet e sigurisë ushqimore. RASFF bashkëpunon me INFOSAN dhe të dy ndajnë informacionin duke e analizuar atë, rast pas rasti. Bazuar në direktivën 16/2011 (2011), RASFF ka përcaktuar dhe procedurat standarde që lidhen me llojet e njoftimeve, detyrat e anëtarëve të rrjetit, kërkesat për transmetimin e llojeve të ndryshme të njoftimeve, pikat e kontaktit, detyrat specifike të Komisionit, tërheqjen dhe ndryshimin e një njoftimi dhe shkëmbimin e informacionit me vendet e treta. Ato janë subjekt i rishikimeve periodike, e fundit daton në Janar 2016 (EC, 2016) dhe përcakton 10 procedurat e mëposhtme:

1. Praktikat më të mira për krijimin e një pike kontakti kombëtare

2. Kriteret për të përcaktuar se kur një njoftim për RASFF kërkohet

3. Përgatitja e një njoftimi original

4. Përgatitja e një njoftimi vijues

5. Transmetimi i një njoftimi drejt pikës së kontaktit të Komisionit Evropian

6. Verifikimi dhe shpërndarja nga pika e kontaktit të Komisionit Evropian të njoftimeve, që transmetohen nga pikat e kontaktit kombëtare

7. Shpërndarja në rrjetin RASFF të njoftimeve të marra nga pika e kontaktit të Komisionit Evropian

8. Vlerësimi i një njoftim të marrë nga pika e kontaktit të Komisionit Evropian

9. Arkivimi dhe konsultimi për njoftimet RASFF dhe informacion lidhur me to

10. Rregullat e konfidencialitetit në rrjetin RASFF

4.3 Sisteme gjurmueshmërie të tjera

Në vende të ndryshme ka patur propozime për ndërtimin e sistemeve të gjurmimit në lidhje me fusha të ndryshme, e duke përdorur teknologji që variojnë sipas rastit. Më

F a q e | 48

poshtë është bërë një përmbledhje e këtyre sistemeve duke i grupuar në kategori të ngjashme.

4.3.1 Zbatime në produkte agro-ushqimore

Prodhimi dhe shpërndarja gjeografike në shkallë të gjerë për një grup të larmishëm të mirash, të tilla si: produkte kopshtarie (hortikulturë), produkte mishi, produkte peshku, produkte qumështi, produkte buke, pije dhe produkte të tjera, propozojnë sfida logjistike dhe të sigurisë, të cilat kërkojnë zbatim të teknologjisë së menaxhimit (Opara dhe Mazaud, 2001). Aplikimet RFID janë zhvilluar në mënyrë progresive në dekadën e fundit në fusha të ndryshme të prodhimit agro-ushqimor në lidhje me gjurmueshmërinë e nevojshme, nëpër të gjitha fazat e zinxhirit të prodhimit/shpërndarjes (Ruiz-Garcia dhe Lunadei, 2011). Në disa raste, aplikimet RFID lejuan një rritje të efikasitetit të prodhimit; një grup shembujsh janë paraqitur më poshtë në lidhje me përpjekjet për të zhvilluar provat dhe rezultatet e arritura.

4.3.2 Produkte kopshtarie

Në sektorin e hortikulturës, risitë teknologjike në logjistikë janë vendimtare nga një këndvështrim ekonomik, pasi ato janë të lidhura me aspekte të rëndësishme të tilla si paraqitja e produktit (Costa e të tjerë, 2011b) dhe freskia (Luvisi e të tjerë, 2010; Menesatti e të tjerë, 2012). Për këtë arsye, në fushat kyçe të tilla si florikultura (rritja e luleve), përdorimi i teknologjisë RFID është duke fituar rëndësi në mënyrë progresive për disa arsye, siç arsyeton dhe Yasothkumar, në punimin e tij (2010):

a) mënyra e lehtë për ndjekjen e produktit nga prodhimi në shpërndarjen e tij, në zona të gjera ruajtjeje/shitjeje;

b) mënyra më e mirë për të vizualizuar dhe identifikuar problemet e lidhura me temperaturën gjatë shpërndarjes, e për këtë arsye një mënyrë efikase për t‘i ndrequr ato;

c) çipet janë lehtësisht të programueshme për të ruajtur, për të mbledhur dhe për të shfaqur një sasi shumë të madhe informacioni, të përdorshëm për të përmirësuar veprimet e biznesit dhe përfitimet që rrjedhin prej tyre.

Sektorë të tjerë të hortikulturës ushqimore kanë arritur përfitime shtesë nga zbatimi i teknologjisë RFID në krahasim me produktet jo-ushqimore, për shkak të implikimit në shëndetin e njeriut. Ky është rasti për prodhuesit dhe reklamuesit e frutave dhe perimeve të freskëta, të cilët mund të përdorin gjurmueshmërinë e produkteve për të tërhequr në mënyrë efikase të mirat e tregtuara prej tyre në rastet e

F a q e | 49

krizave shëndetsore. Për shembull, në rastin e përmendur nga Uldrich (2007), kompania Dole Food ishte në gjendje të bënte një tërheqje parandaluese të sallatës së paketuar që ishte e dyshuar për kontaminimin me bakterin E. coli, para se ndonjë konsumator i infektuar të raportohej i sëmurë.

Avantazhi kryesor që vjen nga adoptimi i teknologjisë RFID, për gjurmimin e mallrave në menaxhimin e zinxhirit të furnizimit të produkteve ushqimore, lidhet me cilësinë, sidomos kur merret në konsideratë temperatura e përpunimit ose ruajtjes. Gandino e të tjerë (2009) propozuan dhe testuan përdorimin e sistemeve të gjurmimit RFID në magazinat e frutave. Kjo teknologji është zhvilluar nga Vergara e të tjerë (2007), të cilët integruan sensorë gazi oksid metali në lexuesit RFID dhe treguan si mund të monitoroheshin kushtet klimaterike gjatë transportit dhe shitjes. Sensorët mund të vendosen për të punuar si një alarm, duke qenë në gjendje për të punuar vetëm brenda një game të caktuar temperature. Ky kufizim veprimi lejon që përdoruesit të kontrollojnë në mënyrë efikase fazën e konservimit të frutave që tregtohen zakonisht, të tilla si mollë. Për më tepër, në qoftë se këta sensorë vendosen nën një regjim të optimizuar për ndryshimin e temperaturës, mund të zbatohen modele të sakta kalibrimi për ruajtjen e çdo varieteti. Në një studim të mëvonshëm nga Ampatzidis e të tjerë (2009), u propozuan dy metoda të bazuara në teknologjinë RFID për të bërë përputhjen e kazanëve që përmbajnë fruta të vjela, në mënyrë që të kapërceheshin kufizimet e sistemeve ekzistuese, që i lidhin ato me vjeljet manuale të frutave të freskëta. Në metodën e parë, një lexues RFID me gamë të gjerë dhe një sistemi pozicionimi global të diferencuar (DGPS), u mblodhën së bashku në një traktor fidanishtesh, ndërsa një çip pasiv RFID ishte vendosur te kazanët. Në metodën e dytë, nuk u përdor DGPS, por çipet RFID u bashkangjitën te çdo pemë, si edhe te kazanët. Gjithashtu, Hertog e të tjerë (2008) monitoruan domatet belge nga kultivuesit deri te shitësit me pakicë, duke përdorur çipe RFID me sensorë të integruar të temperaturës. Skenarët e monitorimit të temperaturës u përdorën në simulimet për të vërtetuar më tej modelin e ndryshimit të cilësisë. Seri të ndryshme produktesh u identifikuan dhe u karakterizuan në fermën e kultivuesve dhe së fundi produkti u monitorua gjatë transportit me çipe RFID, e u arrit të tërhiqej nga tregu pa probleme, pasi kaloi nëpër zinxhirët e marketingut. Studime të ngjashme janë kryer nga Amador e të tjerë (2009), të cilët përdorën teknologjinë RFID për të bërë ruajtjen e parametrave të temperaturës në zinxhirin e furnizimit të ananasëve, duke krahasuar performancën e çipeve të temperaturës, me dhe pa sonda, kundrejt metodave të tjera më konvencionale. Rezultatet kanë treguar performancë optimale të çipeve të temperaturës RFID, duke siguruar të dhëna me saktësi të krahasueshme me metodat konvencionale. Studimi i bërë nga Antonucci e të tjerë (2009) raportoi se si një sistem i bazuar pjesërisht në teknologjinë RFID u përdor për të monitoruar logjistikën e një

F a q e | 50

produkti të sapo prerë, nga kategoria e perimeve. Ky sistem u zbatua për përmirësimin e logjistikës nga pranimi deri te paketimi i produktit, duke përfshirë katër pika të zinxhirit të furnizimit ushqimor:

a) Vendosja e produktit,

b) Fillimi i përpunimit,

c) Përfundimi i përpunimit,

d) Paketimi.

Një tjetër zbatim i teknologjisë RFID është raportuar nga Milczarek dhe McCarthy (2011). Në studimin e tyre, u realizua një metodë për të gjurmuar saktësinë e heqjes së lëkurës për çdo domate individuale në një seri të prodhuar në të njëjtën kohë. Kjo gjë u arrit duke etiketuar çdo domate me një çip RFID të identifikuar në mënyrë unike, i cili u injektua në secilën prej tyre përmes të çarës së farave. Fundi i çipit u vendos te zemra e domates pasi është vënë re më parë se, në qoftë se një frut fillon të shpërbëhet gjatë procesit të heqjes së lëkurës, indet që me më shumë gjasa mbeten të paprekura janë pikërisht ato pranë farave. Pas etiketimit, mostrat e frutave u kombinuan me domate të tjera nga e njëjta seri e prodhuar dhe u dërguan nëpërmjet veprimeve të njësisë pilote për heqjen e lëkurës. Duke përdorur një lexues portativ RFID, tekniku përcaktoi rezultatin e heqjes së lëkurës për çdo frut.

Në studimin e bërë nga Chunxia e të tjerë (2009), u diskutua adoptimi i teknologjisë RFID në zinxhirin e furnizimit të perimeve (dmth në kultivim, përpunim, ruajtje, transportim dhe shitjen me pakicë). Për më tepër, Yang dhe Wang (2012) paraqitën parimin themelor të punës dhe karakteristikat teknike të teknologjisë RFID, duke sugjeruar se gjurmueshmëria e cilësisë së perimeve mund të realizohet nga ky sistem. Më tej, ata analizuan pengesat konkrete të aplikimit, duke nxjerrë në pah disa matje. Përveç kësaj, përdorimi i çipeve RFID me sonda kundrejt atyre pa sonda, tregoi që ishte më i vlefshëm në përcaktimin e efikasitetit të veprimeve të para-ftohjes dhe gjurmimin e abuzimit me temperaturat e ulëta gjatë transportit dhe magazinimit në frigorifer.

Një sistem tjetër për gjurmimin e ushqimit, i bazuar në teknologjinë e informacionit, është sistemi i identifikimit virtual për prodhim (VIPS), i cili i cakton numra identifikues produkteve ushqimore dhe ia printon atë në etiketa ose paketime. Fermerët fusin të dhënat e prodhimit për produktet e tyre, në një bazë të dhënash të aksesueshme në internet dhe klientët që blejnë këto produkte mund të kërkojnë këto të dhëna duke shkuar te faqja web e VIPS e duke futur numrin identifikues të produktit. Duke u bazuar te VIPS, është ndërtuar një sistem për zbulimin praktik të

F a q e | 51

informacionit mbi frutat dhe perimet i quajtur ―SEICA‖, i cili u bë i hapur për publikun në vitin 2002.

Sugahara (2009) ka propozuar një sistem gjurmimi për produktet agrikulturore, të bazuar në teknologjinë RFID dhe telefonat celularë. Sistemi, i cili është i bazuar në internet quhet ―Aplikacion për Analizën Metodologjike Agrikulturore‖ (AFAMA). Ai synon të menaxhojë procesin e prodhimit agrikulturor duke ruajtur të dhëna, si për fazën e prodhimit edhe për procesin e shpërndarjes të këtyre lloj produktesh. Fermerët, me ndihmën e telefonave celularë të pajisur me internet, mund të regjistrojnë shumë kollaj aktivitetet e fermës së tyre si edhe të shtojnë informacione mbi aplikimin e materialeve të ndryshme gjatë punës që kryejnë në natyrë. Me qëllimin që çdo produkt të identifikohet individualisht në mënyrë sa më eficente gjatë procesit të shpërndarjes, në këtë sistem vendosen çipe të vogla RFID me numra identifikues unikë (ID). Çdo çip RFID në një produkt, lidhet me të dhënat e prodhimit të tij, në bazën e të dhënave AFAMA. Gjatë procesit të shpërndarjes, punonjësit lexojnë çipet RFID duke përdorur lexues RFID dhe regjistrimet për transferimin e produkteve futen në bazën e të dhënave. Sistemi përbëhet nga tre nënsisteme:

a) sistemi për ruajtjen e prodhimit nëpërmjet telefonave celularë të pajisur me internet;

b) sistemi për ruajtjen e shpërndarjes, duke përdorur çipet dhe lexuesit RFID;

c) sistemi për zbulimin e informacionit për konsumatorët, nëpërmjet teknologjisë RFID dhe barkodeve.

4.3.3 Produktet e mishit

Zbatimi i sistemeve të gjurmimit me RFID në zinxhirin e prodhimit/furnizimit të mishit, në dukje përfshin një nivel më të madh vështirësish teknologjike në krahasim me sektorin e hortikulturës, pasi monitorimi zgjerohet te kafshët e gjalla.

Cilësia e mishit dhe siguria publike paraqesin një shqetësim primar, mjaft të rëndësishëm për publikun. Kështu, legjislacioni në mënyrë progresive imponon zhvillimin e një teknologjie monitorimi të përshtatshme për vlerësimin e produkteve të mishit gjatë prodhimit, përpunimit, ruajtjes dhe shpërndarjes. Për gjurmueshmërinë e mishit, politikat e ushqimit të BE-së imponojnë në mënyrë progresive zbatimin dhe përdorimin e aplikacioneve të ndryshme RFID. Në përputhje me rrethanat, një seri studimesh u botuan në vitet e fundit për të propozuar zgjidhje të ndryshme dhe interesante. Tomes e të tjerë (2009) u përqëndruan në përdorimin e sistemeve RFID për të identifikuar mostrat e gjedhëve në bashkëpunim me një bazë të dhënash të

F a q e | 52

madhe të quajtur Biotrack, e cila lidh çdo ID me tërësinë e identifikuesve biometrikë, për të mundësuar identifikimin e saktë të njësive të shitura të mishit, me kafshët e origjinës. Ai, gjithashtu sugjeroi se një sistem i tillë baze të dhënash i integruar me RFID mund të shërbejë si zëvendësues i mundshëm i barkodeve, me qëllim gjurmueshmërinë e plotë midis pjesëmarrësve. Kong e të tjerë (2009) zhvilluan arkitekturën RFID në lidhje me kontrollin e sigurisë në zinxhirin e furnizimit të mishit. RFID u përdor për të identifikuar çdo kafshë në fermat e derrave dhe për të organizuar informacionin në një bazë të dhënash të fermës. Luo e të tjerë (2011) shkuan edhe më tej, duke dizenjuar çipe RFID për kafshët e therura, bazuar në një sistem online leximi dhe shkrimi, që do të përdorej në linjat e prodhimit të mishit me kushte të këqija mjedisi (psh. thertore derri kineze). Autorët ishin në gjendje jo vetëm për të mbledhur, transmetuar dhe për t‘u marrë me informacionin thelbësor, që është i rëndësishëm për gjurmimin e mirë dhe proceset kryesore, por arritën edhe të printonin një grup çipesh RFID mishi, që do të përdoreshin direkt te kafshët e therura dhe te copat e mishit, në dyqanet e shitjes. Siç është raportuar nga Kerry e të tjerë (2006), në periudhën kur është bërë studimi, produktet e mishit të etiketuara në mënyrë individuale me RFID, nuk kanë qenë në dispozicion të konsumatorit, edhe pse përdorimi i çipeve RFID te copat e mishit është zgjeruar të paktën në një rast, për industrinë e përpunimit të derrit nga derrat individualë te copat e tyre, siç janë proshutat. Edhe pse qëllimi i kësaj skeme gjurmimi është kontrolli i cilësisë, përgjegjshmëria e punonjësve dhe prerja me saktësi, kjo skemë nuk shtrihet përtej sallës së prerjes ose të japë informacion në lidhje me kafshë të veçanta në produktin final, ajo ilustron zhvillimin e përdorimit të teknologjisë RFID brenda industrisë së mishit. Më vonë, Shougang e të tjerë (2010) zhvilluan një sistem RFID që punonte nga konsumatorët deri te prodhuesit, duke lidhur çdo produkt me pikat përkatëse të interesit. Në shitje, të dhënat nga produktet e mishit me çip RFID futen në një bazë të dhënash, duke lejuar kështu lidhjen e njësisë së mishit me rrjedhjen e të dhënave të të gjitha produkteve të tjera në qarkullim. Nëse është e nevojshme, kjo procedurë lehtëson monitorimin dhe menaxhimin e rrjedhës së produktit, duke reduktuar kohën e nevojshme nga autoritetet për një tërhiqje eventuale nga tregu.

4.3.4 Produktet e qumështit

Siguria dhe cilësia e produkteve të qumështit, ka qenë problem publik botëror. Një shembull është i përfaqësuar nga skandali me qumështin Sanlu, që ndodhi në Kinë gjatë vitit 2008, i cili ngriti çështje të rëndësishme mbi kontrollin dhe menaxhimin e produkteve dhe nënprodukteve të qumështit (Xin dhe Stone, 2008). Si përgjigje, institucionet kineze promovuan përdorimin e teknikave RFID te bagëtitë e qumështit, për të forcuar mbikëqyrjen dhe menaxhimin e sistemit të gjurmimit (Tang, 2009). Ky

F a q e | 53

kontekst ishte i favorshëm për zhvillimin e sistemeve të ndryshme të kontrollit RFID, të përkushtuara ndaj gjurmimit përgjatë tërë zinxhirit të furnizimit të qumështit (Zhang e të tjerë, 2010). Për shembull, Cai dhe Liang (2011) zbatuan një teknologji të bazuar në RFID për të gjurmuar lëvizjen e shisheve të qumështit, duke siguruar fluksin e informacionit nga prodhuesit te konsumatorët, nëpërmjet përdorimit të aplikacioneve web, për të marrë informacion në kohë reale mbi prodhimin dhe përpunimin e produkteve të qumështit.

Teknologjia RFID është përdorur edhe në vende të tjera për të njëjtat qëllime, dhe ndikimi i kësaj teknike është duke fituar rëndësi në mënyrë të vazhdueshme. Në këtë moment, ka ende pak studime të botuara në lidhje me përdorimin e këtyre teknologjive në industrinë e djathit në Europë. Pérez-Aloe e të tjerë (2007) testuan aplikacione të ndryshme RFID në lidhje me gjurmueshmërinë e djathit, bazuar në dy lloje të ndryshme çipesh. U zhvilluan prova të ndryshme duke pasur parasysh kushte specifike të ndryshme (për shembull temperaturën, lagështinë, vetitë gërryese ose sasinë e kripës në prani të substancave ruajtëse dhe vajrave). Nuk u raportuan efekte të rëndësishme negative në lexueshmërinë e çipeve, me përjashtim të rasteve kur kishte materiale metalike në pozicionimin e lexuesit. Në një studim të mëvonshëm, Varese e të tjerë (2008) testuan zbatueshmërinë e teknologjisë RFID për prodhimin e djathit në baxho, jo vetëm për të zbatuar teknologjinë aktuale të gjurmimit, por edhe për të shmangur rastet e imitimeve të PDO-së. U përdorën dy lloje të ndryshme çipesh me përmasa të vogla dhe u krahasua efikasiteti i tyre. Njëri ishte çip i ngulitur direkt në anën e djathit, i cili vendosej në fund të procesit të formimit të djathit, ndërsa tjetri një çip i jashtëm i vendosur në enën që mbante djathin, pas fazës së kthimit të parë apo të dytë. Rezultatet treguan se pozicionimi i çipeve nuk ndikonte në lexueshmëri. Çipi i ndërfutur tregoi se ishte më rezistent gjatë fazave të ndryshme të përpunimit, ndërsa çipi i jashtëm ishte objekt i humbjeve gjatë trajtimit, por vetëm në ato raste në të cilat djathi ka një lëkurë të çrregullt ose të pabarabartë. Papetti e të tjerë (2012) propozuan integrimin e një sistemi gjurmimi elektronik, me një analizë cilësie jo-shkatërruese për një produkt të vetëm, që ishte një djath tipik italian, i përgatitur me qumësht bualli. Gjurmimi dhe informacioni i cilësisë janë kombinuar në një platformë web, për të marrë një procedurë të plotë të përkufizuar si "sistem infotracing." Ky sistem ruan dy tipe informacionesh (kimike dhe spektrofotometrike) në një platformë web që ndjek ciklin e jetës së stazhonimit të produktit nga prodhuesi te konsumatori, duke siguruar mjete të bazuara në web për secilën kategori. Kategoritë e përfshira në këtë sistemi janë të ndarë në prodhues, tregtarë me shumicë, rishitës, shitës dhe konsumatorë, të cilët kontribuojnë veç e veç, në bazë të nivelit të tyre të anëtarësimit, për të siguruar një sërë të dhënash të lidhura me secilin produkt. Të gjitha të dhënat e mbledhura do të futen në një bazë të dhënash të centralizuar.

F a q e | 54

4.3.5 Produkte peshku

Ashtu si me mallra të tjera që prishen, gjurmueshmëria e produkteve të detit është një aspekt i rëndësishëm për t'u konsideruar gjatë përpunimit industrial, në aspektin e sigurisë dhe të qëndrueshmërisë ekonomike. Këto aspekte ndikojnë drejtpërdrejtë në raportin kosto/shitje për efikasitetin e prodhimit. Produktet e peshkut përfaqësojnë një kategori ushqimi që prishet shumë; qëndrueshmëria në kohë e tyre në faza të ndryshme të prodhimit dhe në instalimet e tregjeve ndikojnë drejtpërdrejt në mundësinë e blerjes së këtyre produkteve (Deale e të tjerë, 2008; Ngai e të tjerë, 2008; Takai dhe Yada, 2010).

Zhvillimi i tregtisë globale rritet në drejtim të distancave mesatare që produktet duhet të mbulojnë për të arritur tregjet destinacion. Kështu, rritja e kohës së nevojshme për të transportuar produktet e peshkut jashtë vendit, shpesh krijon probleme shtesë në aspektin e paraqitjes dhe mirëmbajtjes së freskisë (Schröder, 2008). Për më tepër, vështirësi të tilla mund të çojnë në sëmundje të mundshme të lidhura me to, në një skenar global, ku konsumatorët i kushtojnë gjithnjë e më shumë vëmendje origjinës së ushqimit dhe cilësisë së tij.

Si rezultat i kësaj, siguria e produkteve të peshkut është aktualisht e bazuar në ligje në mënyrë rigoroze, si psh. sistemi i kontrollit i bërë nga disa departamente të ndryshme, që janë të administruara nga organizata të ndryshme qeveritare, me nivele të ndryshueshme të ndër-koordinimit (Sioen e të tjerë, 2007). Si qeveria dhe konsumatorët e shikojnë gjurmueshmërinë e ushqimit si një mjet për të rivendosur besimin në furnizim ushqimor dhe si një mënyrë për të kufizuar dëmet e shkaktuara nga shitja dhe shpërndarja e produkteve të pasigurta (Thompson e të tjerë, 2005). Gjithashtu, zbatimi i sistemit të etiketimit në produktet e detit mund të zbatohet edhe në lidhje me autentikimin e origjinës për politikat kundër fallsifikimit (Bono e të tjerë, 2010).

Temperatura është faktori më i rëndësishëm në zgjatjen e cilësisë së mirë të produkteve të detit, duke ndikuar drejtpërdrejt në raportin e efikasitetit të prodhimit (Jedermann e të tjerë, 2009). Arsyeja kryesore për humbjen e cilësisë në prodhimet e detit të tregtuara është luhatja e temperaturës që ndodh gjatë fazave të prodhimit (Jedermann e të tjerë, 2008) dhe që ndikon negativisht në Zinxhirin e Ftohtë (dmth, një zinxhir furnizimi me temperaturë të kontrolluar që duhet të mbahet në mënyrë të pandërprerë në një gamë të caktuar temperature). Siç është raportuar nga Kotsianis e të tjerë, (2002), jeta në raft e një produkti është periudha kohore gjatë së cilës humbjet në cilësi nuk kalojnë një nivel të tolerueshëm. Për këtë arsye, historiku i kohës dhe temperaturës së produktit duhet të jenë të njohura; nëse jo, jeta në raft është e pasigurt

F a q e | 55

(Ketzenberg dhe Bloemhof-Ruwaard 2009; Ruiz-Garcia dhe Lunadei 2010; Tingman e të tjerë, 2010).

Gjendja e produkteve të detit dhe cilësia e tyre kanë nevojë të kontrollohen me saktësi, përmes shpërndarjes së Zinxhirit të Ftohtë. Prandaj, menaxhimi efikas i hapave të ndryshëm është shumë i rëndësishëm, për t‘i ruajtur produktet të freskëta dhe delikate në treg në kushte të sigurta dhe të mira (Costa e të tjerë, 2012). Nën kushtëzime të ndryshme logjistike, gjurmueshmëria e produkteve të detit duhet të jetë në gjendje të sigurojë të gjithë informacionin në lidhje me natyrën, origjinën, dhe cilësinë e produkteve të komercializuara në çdo hap të grumbullimit/prodhimit, shpërndarjes, dhe më në fund shitjes. Në këtë kontekst, ka aktualisht një përpjekje të rëndësishme teknologjike në zbatimin e sistemeve të gjurmueshmërisë për prodhimet e detit nga deti tek konsumatori (Costa e të tjerë, 2011).

Ndërkohë, ShellCatch një kompani private, e cila vepron në Kili ka krijuar një sistem për të garantuar origjinën e peshkut të kapur nga peshkarexhat apo zhytësit. Kompania vepron me një monitorim ditor, duke përfshirë zonat e lejuara për peshkim, përpunimin dhe kushtet e kapjes së peshqve, etj. Çdo varkë peshkimi pajiset me GPS dhe nëpërmjet të dhënave të transmetuara nga sateliti, monitorohen në kohë reale vendndodhjet e të gjitha varkave të kompanisë. Kur produkti i peshkuar arrin në port, të dhënat rreth origjinës se ku është kapur peshku janë transmetuar nëpërmjet GPS-së nga varkat, e më pas atyre u shtohen të dhëna të tjera si pesha, lloji, etj. Çertifikata e plotësuar me gjithë këto informacione, vendoset në etiketa me teknikën e barkodeve. Pas çertifikimit, peshku mund të dërgohet në mjediset e përpunimit, e më pas në tregjet lokale, apo në kompanitë e transportit që e dërgojnë atë në tregje ndërkombëtare.

4.3.6 Produkte furre

Produktet e një furre buke janë gjithashtu subjekt i prishjes fizike, kimike dhe mikrobiologjike (Smith e të tjerë, 2004). Zbatimet e teknologjisë RFID kanë treguar që ndihmojnë kundër prishjes si gjatë menaxhimit të përpunimit, ashtu edhe gjatë paketimit të produkteve. Temperatura e ruajtjes është një nga faktorët më të rëndësishëm, që ndikojnë në ruajtjen e produkteve të pjekura dhe cilësisë së tyre gjatë transportit, ruajtjes dhe trajtimit final. Laniel dhe Émond (2010) vunë në dukje si teknologjia RFID mund të përdoret me sukses edhe në gjurmimin e temperaturës, për shkak të aftësisë që kanë etiketat për të siguruar të dhëna në largësi dhe rezistencës ndaj nxehtësisë.

Në përgjithësi, produktet e furrës janë të ndjeshme nga temperatura dhe prishen shumë kollaj; kështu që mund të jenë të cënueshme nga koha e gjatë e

F a q e | 56

transportit detar. Objektivi i studimit të Laniel e të tjerë (2011) ishte për të identifikuar efektin e pozicionit të antenës RFID në lexueshmërinë e çipit në një ngarkesë me bukë të ngrirë, brenda një konteineri detar, në dy frekuenca të ndryshme. Rezultatet e këtij studimi treguan se pozicionet e antenës kanë një ndikim më të madh mbi lexueshmërinë e RFID-së në frekuenca specifike, por leximet nuk ishin të varura nga pozicionimet e antenës për lexuesit RFID komercialë në dispozicion. Për më tepër, përhapja e frekuencave radio brenda një mjedisi metalik, ndikohet shumë nga frekuenca e përdorur. Sistemi i testuar dukej i përshtatshëm për monitorimin e temperaturës në kohë reale, te bukët e ngrira brenda konteinerëve detar. Kjo teknologji mund të aplikohej edhe për ushqime të tjera të ngjashme me bukën e ngrirë.

4.3.7 Pijet

Bernardi e të tjerë (2008) kanë raportuar një rast studimor, që vlerëson zbatimin e teknologjisë RFID në një mekanizëm kundër falsifikimit, në mjedise të përzgjedhura të prodhimit të verës. Ky rast prezantoi përdorimin e një asistenti personal dixhital (PDA) me një mekanizëm çelësi publik/privat, që i përfshin të dyja, kujtesën e brendshme pasive RFID dhe identifikuesin unik RFID, që i lejojnë rishitësit dhe përdoruesit fundor të verifikojnë nëse shishja është origjinale.

Një aplikacion tjetër i zhvilluar është i përfaqësuar nga zbulimi i nivelit të lëngjeve në gotat dhe shishet e pijeve komerciale, gjë që është një shërbim i rëndësishëm në këtë industri, për të marrë një produkt të standardizuar dhe vlerësime të mira gjatë miratimit (Bhattacharyya e të tjerë, 2010). Në ditët e sotme, qasjet për të verifikuar nivelin e lëngjeve, mbështeten në inspektimin vizual ose në sensorët elektronikë. Në një rast të tillë, u përdorën antena me çipe RFID, si një alternativë me kosto të ulët në industrinë e shërbimit, duke zbuluar kështu vëllimin e lëngut në një gotë pije. Kjo gjë u arrit nëpërmjet ruajtjes së ndryshimeve që evidentoheshin nga treguesi i fuqisë së sinjalit të marrë.

4.4 Përmbledhje dhe përfundimet e kapitullit

Në pjesën e parë të këtij kapitulli u analizuan veçoritë dhe kostot rreth teknologjive të çipeve RFID dhe barkodeve, të cilat janë teknologjitë që përdoren për mbartjen e të dhënave në sistemet e gjurmueshmërisë. Kjo analizë shërbeu për përzgjedhjen e teknologjisë së duhur për t'u implementuar në sistemin tonë.

Gjithashtu, u shqyrtuan dy sisteme që lidhen ngushtë me gjurmueshmërinë, të implementuara nga Bashkimi Evropian. Sistemi i parë është TRACES, një sistem ekspert dhe kontrollues për tregtinë, i cili menaxhon identifikimin e kafshëve dhe

F a q e | 57

lëvizjen e tyre nga lindja deri në therje, brenda vendeve evropiane. Sistemi i dytë është RASFF, një sistem i dhënies së alarmit të shpejtë për ushqimin, i cili mundëson që informacioni të shpërndahet me shpejtësi dhe në mënyrë efikase në mes Komisionit Evropian dhe autoriteteve në shtetet dhe organizatat anëtare për kontrollin e ushqimit, sa herë që identifikohet një rrezik për shëndetin. Do ishte me vend që një sistem i gjurmueshmërisë i implementuar në vendin tonë, të kishte një ndërfaqje lidhëse me këto dy sisteme dhe të mundësonte gjithëpërfshirjen e kategorive të ndryshme të produkteve ushqimore. Në vendin tonë, mungojnë sisteme të tilla, por edhe në vendet e Bashkimit Evropian ku nuk mungojnë sisteme gjurmueshmërie për kategori të caktuara, mungon një sistem gjithëpërfshirës. Kjo u vu re gjatë shqyrtimit të literaturës për sisteme të ngjashme në Bashkimin Evropian dhe më gjerë.

F a q e | 58

KAPITULLI 5

Sistemi i propozuar i gjurmueshmërisë

Në këtë kapitull do të studiohen karakteristikat që duhet të plotësojë një sistem i mirë, i ndërtuar mbi konceptin e gjurmueshmërisë së produkteve ushqimore. Kështu, do të analizohen karakteristikat e nevojshme të një sistemi të tillë duke përfshirë dhe cilësitë që lidhen me çështje të zinxhirit të furnizimit ushqimor, si menaxhimi i krizave, mekanizmat e zbulimit dhe të shmangies së falsifikimeve, etj. Më pas, paraqitet arkitektura e sistemit të propozuar prej nesh e bazuar në analizën e cilësive të lartpërmendura, e cila u jep përgjigje problematikave si menaxhimi i modeleve të të dhënave, njoftimi në kohë reale në rast incidentesh, ruajtja e markës nëpërmjet barkodeve, etj. Në pjesën e fundit të kapitullit do të trajtohet vlefshmëria e sistemit, duke paraqitur simulimet e funksionaliteteve kryesore nëpërmjet prototipit të ndërtuar. Në këtë pjesë përfshihet edhe rasti studimor mbi prodhimin e verës, bazuar në të dhëna reale për realizimin e prototipit.

5.1 Aspekte të sistemeve të menaxhimit të informacionit, lidhur me gjurmueshmërinë e produkteve ushqimore

Sipas McEntire e të tjerë (2010), gjithashtu edhe Golan e të tjerë (2004), niveli i gjurmueshmërisë mund të përshkruhet nga katër varibla sasiore:

- gjerësia: shuma e atributeve të lidhura me çdo njësi që gjurmohet;

- thellësia: sa në brendësi të zinxhirit të furnizimit të produktit ushqimor, sistemi saktëson gjurmimin e njësisë;

- saktësia: shkalla e përpikmërisë me të cilën sistemi gjurmon një lëvizje të veçantë apo karakteristikat e produktit;

F a q e | 59

- aksesi: shpejtësia me të cilën ndjekja dhe gjetja e informacionit mund t‘u komunikohet operatorëve të përfshirë dhe gjithashtu shpejtësia me të cilën informacioni i kërkuar mund të shpërndahet për zyrtarët e shëndetit publik, gjatë emergjencave ushqimore.

Gjerësia është e bazuar në sasinë e informacionit lidhur me njësinë e ushqimit që gjurmohet. Së bashku me të, niveli i thellësisë së gjurmimit janë argumenta shumë të diskutuar në literaturë. Thellësia ndryshon me llojin e atributeve në fazat e ndryshme të prodhimit të produktit. Fluksi i informacionit mund të jetë i shoqëruar me fluksin fizik siç ndodh në zinxhirin e prodhimit ose mund të shpërndahet dhe të ketë nivele të ndryshme të detajimit (Bechini e të tjerë, 2008; Trienekens dhe Buelens, 2001).

Në rastin kur kemi të bëjmë me menaxhimin e cilësisë nëpërmjet sistemeve të gjurmueshmërisë, disa atribute mund të ndryshojë dinamikisht (për shembull, të dhënat mbi temperaturën). Meqenëse përfitimet e gjurmueshmërisë mund të jenë të ndryshme për çdo aktor të zinxhirit të furnizimit, një analizë kosto/përfitim është e nevojshme. Për shembull, mbledhja dhe transferimi i informacionit, veçanërisht në fazat e para të prodhimit (për shembull, tek fermerët), e ndjekur nga një koordinim në rrjet në ndarjen e informacionit përgjatë zinxhirit të furnizimit, çon në rritjen e saktësisë dhe në një reduktim të kostove të gjurmueshmërisë, përgjatë të gjithë zinxhirit nga fermeri tek konsumatori.

Përkufizimi dhe vlerësimi i performancës së sistemit të gjurmueshmërisë është hapi i parë në zhvillimin e politikave të krijimit të një sistemi të orientuar drejt gjurmueshmërisë. Kritere të ndryshme janë propozuar bazuar në përpunimin e kostove gjatë procesit të tërheqjes së produktit nga tregu. Për të formalizuar këtë problem, disa përcaktime duhen përmendur. Moe (1998, fq.212), në bazë të terminologjisë të prezantuar për herë të parë nga Kim e të tjerë (1995), propozoi konceptin e njësisë së burimeve të gjurmuara (traceable resource unit) për proceset në seri si një "njësi e veçantë, që do të thotë se asnjë njësi tjetër nuk mund të ketë

karakteristika nga pikëpamja e gjurmueshmërisë saktësisht të njëjta ose të

krahasueshme". Ky koncept, më pas u formalizua në standardin ISO 22005/2007, ku lot-i është përcaktuar si një "grup i njësive të një produkti, të cilat janë prodhuar

dhe/ose përpunuar ose paketuar, në rrethana të ngjashme" (2007, fq. 2). Bolen e të tjerë (2007) shtjellojnë më tutje këtë koncept duke përcaktuar njësinë e identifikueshme, e cila përfaqëson njësinë e produktit që duhet të jetë unike dhe e identifikueshme brenda secilave faza të sistemit, ku ajo është përdorur. Madhësia e kësaj njësie është përgjegjëse për granularitetin (nivelit të detajimit) e sistemit të

F a q e | 60

gjurmueshmërisë. Shumë përkufizime për granularitetin janë propozuar në literaturë. Karlsen e të tjerë (2012, fq.79) e përkufizojnë atë, si një sasi që "përcaktohet nga

madhësia e një njësie të gjurmueshme dhe numrit të njësive më të vogla të

gjurmueshme të nevojshme, për të përbërë këtë njësi në një nivel të caktuar

granulariteti". Niveli i detajimit përcaktohet nga sasia dhe numri i prodhimeve në seri. Në këtë mënyrë sa më i detajuar të jetë informacioni në lidhje me prodhimet në seri, aq më i kufizuar do të jetë numri i produkteve që do të terhiqen nga tregu në rast të një emergjence. Niveli optimal i granularitetit është shumë i vështirë për tu përcaktuar, pasi kjo varet nga lloji i produktit. Për fat të keq, në pjesën më të madhe, niveli i detajimit në prodhimet në seri për produktet e gjurmuara, nuk vjen nga rezultatet e një analize apo studimi, por është kryesisht një kombinim i traditës dhe komoditeteve që prodhuesi disponon.

Degradimi në performancën e një sistemi gjurmueshmërie ndodh kur humbja e informacionit zhvillohet sistematikisht, si për shembull kur informacioni për përbërjen apo proceset të cilave i nënshtrohet produkti, nuk është përfshirë si duhet në sistem, apo nuk regjistrohet në mënyrë sistematike. Pika ku ndodh kjo humbje është përcaktuar nga Karlsen e të tjerë (2010), si pikë kritike e gjurmimit. Identifikimi dhe hartimi i këtyre pikave është kryer me metoda cilësore (vëzhgimi i drejtpërdrejtë, intervista të strukturuara dhe analiza të dokumenteve), të cilat të çojnë në përcaktimin e një plani me këto pika të analizuara (Karlsen dhe Olsen, 2011). Disa zbatime të këtij plani mund të gjenden në punimet e Donnelly e të tjerë (2009) dhe Karlsen e të tjerë (2011).

Një tjetër aspekt i rëndësishëm i sistemeve të gjurmueshmërisë është përcaktimi i skemave të monitorimit, për të vlerësuar efiçencën e sistemit. Kurdo që është e mundur, këtyre sistemeve duhet t‘i bashkëngjiten vlerësime të bëra me metoda të tjera (analiza fizike, gjenetike, ose mikrobiologjike), të cilat janë në gjendje të identifikojnë dhe të veçojnë produktet (Peres e të tjerë, 2007; Aceto e të tjerë, 2013; Galimberti e të tjerë, 2013). Funksionimi i drejtë i sistemit dhe procedurat që e përbëjnë atë, duhet të kontrollohen periodikisht, siç diskutohet dhe në studimin e Randrup e të tjerë (2008) për gjurmueshmërinë e peshkut nordik, ku simulohet një rrezik i sigurisë së ushqimit. Rëndësia e metodave të vlefshmërisë raportohet si një parakusht kryesor edhe në standardin ISO 22005:2007 (në seksionin 5.1, Konsiderata të përgjithshme të projektimit), ku thuhet se "sistemi i gjurmueshmërisë duhet të jetë i

verifikueshëm" (2007, fq. 4).

Tabela 6 jep një përmbledhje të karakteristikave që duhet të merren parasysh në dizenjimin e një sistemi gjurmueshmërie sa më të plotë. Kështu me Besueshmëri kuptojmë një masë besimi te sistemi, që ai do të prodhojë produkte të sakta e rezultate konsistente. Nga ana tjetër Siguria është masa e besimit që sistemi nuk do të ketë

F a q e | 61

aksidente apo dështime gjatë punës së tij. Shpesh këto dy terma janë në konflikt me njëra-tjetrën, por gjithsesi ato duhet të jenë gjithmonë të ndërlidhura në mënyrë që një sistem të jetë i suksesshëm. Sistemi i gjurmueshmërisë duhet të japë mundësinë e raportimit të përshtypjeve nga ana e të gjithë aktorëve apo përdoruesve të këtij sistemi. Këto përshtypje rrisin shkallën e besueshmërisë, të shoqëruara edhe nga një skemë monitorimi për mirëfunksionimin e sistemit. Monitorimi gjatë kohës së ekzekutimit është i përshtatshëm për kushtet e rrezikshme të pritura ose të njohura, zbulimi i të cilave përfshin rritje të sigurisë nga njëra anë, por nga ana tjetër ky lloj monitorimi rrit kompleksitetin dhe ul performancën. Në një sistem gjurmueshmërie të besueshëm e të sigurt, bëhen simulime për të rritur konsistencën e modelit, në mënyrë që të krahasohet sjellja e pritur me sjelljen aktuale. Simulimet ndihmojnë gjithashtu për të vlerësuar burimet e shumta, e për të bërë testime të bazuara te kërkesat. Mjaft i rëndësishëm është dhe dizenjimi i bazuar te besueshmëria, i cili do reduktonte rreziqet e sistemit në tërësi. Kështu duhet bërë një dizenjim me risk minimal, duhen përfshirë pajisje të sigurta, duhen siguruar specifikime që lidhen me njoftimin mbi rrezikun, si edhe duhen zhvilluar procedura e trajnime të stafit në lidhje me dizenjimet e sigurta.

TABELA 6. Cilësitë e një sistemi gjurmueshmërie

Cilësitë Karakteristikat

Besueshmëria dhe Siguria

- Përshtypje (Feedback)

- Skema e monitorimit

- Simulimet

- Dizenjimi

Kosto

- Pajisjet dhe programet

- Mirëmbajtja

- Trajnimi i punonjësve

Performanca

- Regjistrimi i të dhënave

- Përpunimi i të dhënave

- Koha e përgjigjes së sistemit

Prakticiteti - Thjeshtësia e ndëfaqes

- Lehtësia në përdorim

F a q e | 62

- Miqësore me përdoruesit (User friendly)

- Support të modelit të të dhënave

Saktësia

- Identifikimi

- Marzhi i gabimeve

- Humbja e të dhënave

- Niveli i detajimit

Njoftimet - Njoftime në kohë reale

BURIMI: Autori

Për sa i përket Kostos së një sistemi gjurmueshmërie, përveç kostos së zhvillimit të programeve përbërëse, duhen marrë në konsideratë edhe kostot e pajisjeve që do të përdoren gjatë funksionimit të sistemit. Këto kosto mund të variojnë në lidhje me teknologjinë e përzgjedhur për implementim. Kështu për shembull çipet RFID dhe pajisjet përkatëse që i lexojnë ato, kanë një kosto më të madhe krahasuar me teknologjinë e barkodeve që kushtojnë fare pak, si në dizenjim edhe në printim. Fontet e tyre mund të shkarkohen nga Interneti, shpesh edhe falas dhe mund të personalizohen në një numër shumë të madh mënyrash dhe materialesh. Ndërkohë edhe aplikacionet që skanojnë dhe interpretojnë barkodet, tashmë janë të përfshirë pothuajse te të gjithë smartphone-t. Kosto të tjera që shoqërojnë një sistem të tillë gjurmueshmërie janë kostot në lidhje me mirëmbajtjen e sistemit dhe ato në lidhje me trajnimin e përdoruesve, kosto për të cilat duhen bërë përpjekje që të jenë sa më të ulëta, duke qenë se kompanitë e prodhimit në vendin tonë janë relativisht të vogla, e nuk pritet që të shpenzojnë shifra të mëdha.

Në lidhje me Performancën e sistemit, çështjet që duhen marrë në konsideratë kanë të bëjnë me ruajtjen dhe përpunimin e të dhënave, si edhe me kohën e përgjigjes së sistemit. Kështu duhet konsideruar fakti që aktorë të kategorive të ndryshme mund të aksesojnë sistemin në të njëjtën kohë për të shtuar apo modifikuar të dhëna që lidhen me të njëjtën seri prodhimi, e për këtë arsye sistemi duhet të arrijë të menaxhojë në mënyrë të suksesshme proceset konkurente. Një aspekt tjetër i rëndësishëm është kushtëzimi në kohën e përgjigjes nga ana e sistemit, për të shfaqur të dhënat e kërkuara jo vetëm nga aktorët e zinxhirit ushqimor, por sidomos nga konsumatorët të cilët pas një skanimi të shpejt të barkodit, ose leximit të çipit RFID, presin që rezultati t‘u shfaqet në çast. Për këtë arsye, query-t përkatëse të nxjerrjes së të dhënave duhen shoqëruar me kushte specifike kufizimi kohor.

F a q e | 63

Prakticiteti është një tjetër cilësi e domosdoshme e një sistemi gjurmueshmërie. Thjeshtësia e ndërfaqes, lehtësia e përdorimit dhe të qenit miqësore me përdoruesit fundor do ndihmonte shumë në pranimin që do i bënin kategoritë e ndryshme të aktorëve, përfshirë këtu edhe bujqit apo prodhuesit e tjerë që gjatë punës së tyre nuk ju është dashur të përdorin sisteme informacioni. Përdoruesit duhet të kenë mundësinë e ndërveprimit direkt me objektet që shfaqen në ekran, pasi kjo i jep atyre ndjesinë e kontrollit kur kryejnë një detyrë në mënyrë të ngjashme me atë që do ndodhte nëse objekti do të ishte diçka fizike. Kështu dizenjimi i ndërfaqes duhet të japë mbështetje për modelin e të dhënave, duke e përafruar atë sa më shumë me modele të botës reale në fushat e ndryshme të prodhimit.

Në një sistem gjurmueshmërie Saktësia ka të bëjë me identifikimin e produkteve që i përkasin të njëjtës seri të prodhuar por edhe shoqërimin e çdo cilësie të produktit dhe të dhëne gjurmueshmërie, me këtë identifikues unik që duhet gjeneruar nga sistemi. Marzhi i gabimeve duhet marrë në konsideratë në shfaqjen e rezultateve sa herë kemi grumbullime të shumta të dhënash, e sidomos në rastet kur të dhënat janë të ndjeshme ndaj ndryshimeve të vogla, apo kur shmangie të vogla në dukje mund të shkaktojnë probleme të mëdha në cilësinë e produktit. Për të shmangur rastet e dëmtimit apo humbjes së të dhënave sistemi duhet të sigurojë një procedurë ruajtjeje të kopjeve të informacionit në pajisje të tjera të jashtme. Një faktor tjetër që do ndihmonte procesin e rikuperurimit është konceptimi i sistemit në module të veçanta, gjë që e përshpejton rimarrjen e të dhënave sa herë kanë probleme, e po ashtu nuk bllokojnë pjesët e tjera të sistemit që mund të kenë nevojë të aksesojnë module të ndryshme nga ai i dëmtuari. Në lidhje me nivelin e detajimit të të dhënave për secilën fazë të zinxhirit ushqimor të prodhimit dhe furnizimit të një produkti, sistemi duhet të ofrojë mundësinë e përshtatshmërisë sipas rastit konkret apo produkteve konkrete. Kështu sistemi duhet të vendosë si të detyrueshme të gjitha ato të dhëna që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me sigurinë ushqimore dhe me standardet e cilësisë, por ndërkohë për të dhëna të tjera mund t‘i lihet në dorë aktorëve të ndryshëm nëse do t‘i plotësojnë apo jo. Kjo e bën sistemin më fleksibël dhe të pëlqyeshëm.

Një cilësi tjetër mjaft e rëndësishme për një sistem gjurmueshmërie do të ishte njoftimi në kohë reale për një produkt, që nuk i plotëson normat e cilësisë apo të sigurisë dhe që për rrjedhojë duhet tërhequr nga tregu. Kështu autoritetet e ushqimit ose edhe aktorët e zinxhirit të furnizimit ushqimor, nëse vërejnë një produkt të tillë duhet të kenë mundësinë të lajmërojnë të gjitha palët e interesuara për këtë problematikë. Tërheqja nga tregu do të bëhej shumë më shpejt kur njoftimi vjen menjëherë dhe kur të dhënat e gjurmueshmërisë janë të mjaftueshme për të ndjekur hap pas hapi deri në origjinë, lëvizjen e produktit nga shitësi final, deri të prodhuesi.

F a q e | 64

5.2 Çështje të zinxhirit të furnizimit të produkteve ushqimore, që lidhen ngushtë me sistemet e gjurmueshmërisë

Dabbene e të tjerë (2013) trajtonë në studimin e tyre, çështje të ndryshme që lidhen ngushtë me projektimin e duhur të një sistemi gjurmueshmërie. Këto çështje shkojnë përtej aftësisë normale të sistemeve të gjurmueshmërisë për të gjetur dhe gjurmuar produktet ushqimore, por në literaturë i gjejmë si karakteristika që duhen përfshirë në sistemet në fjalë, kur është e mundur. Ato janë: menaxhimi i krizave në lidhje me një produkt ushqimor, cilësia dhe ruajtja e identitetit dhe parandalimi i mashtrimeve dhe/ose falsifikimeve.

5.2.1 Menaxhimi i krizave në lidhje me një produkt ushqimor

Një sistem gjurmueshmërie duhet të japë informacione strategjike në rastin fatkeq, kur një krizë ushqimi detyron tërheqjen e serisë së produktit nga tregu. Ky proces është një shqetësim në rritje për kompanitë e ushqimit dhe agjencitë qeveritare. Prandaj, këto informacione që mund të lëshohen vullnetarisht nga prodhuesi ushqimor, por edhe me detyrim kur agjencitë qeveritare e kërkojnë, bëhen të një rëndësie të veçantë kur kriza ndodh (Kramer e të tjerë, 2005).

Shkaqet kryesore për tërheqjen e një produkti nga tregu janë të ndryshme, si etiketimi ose paketimi i pasaktë, apo identifikimi i kushteve që mund të kompromentojnë sigurinë e ushqimit dhe shëndetin e konsumatorëve (si për shembull agjentë mikrobakterial, ndotje kimike, materiale të huaja, produkt jo i gatuar mirë, etj.). Një tjetër shkak i shpeshtë (në të shumtën e rasteve i padeklaruar) është ndotja e lëndëve të para dhe gjysmë të përpunuara me alergjene (sidomos tek vezët, kikirikët, qumështi dhe gruri). Dukuria e tërheqjes së produkteve nga tregu është në rritje siç raporton Potter e të tjerë (2012) dhe në BE, në vitin 2011, ka tejkaluar 3700 rastet e njoftimit. Të dhëna ta marra këto nga raporti i Komisionit Evropian në aplikimin e sistemit RASFF (2012). Ky fakt është rrjedhojë e rregullave dhe standardeve të reja mbi sigurinë ushqimore, zhvillimin e teknologjive të reja të zbulimit, dhe nga rritja e importeve nga vendet më pak të zhvilluara, ku standardet e sigurisë ushqimore janë zakonisht më pak të rrepta.

Studimet tregojnë që pasoja e parë kur ndodh një terheqje e produktit ushqimor nga tregu është rënia potenciale e besimit të konsumatorit (Kumar dhe Budin, 2006; Skees e të tjerë, 2001). Një imazh negativ i markës së produktit mund të mbetet në mendjen e konsumatorëve për shumë vite. Përveç kësaj, Jacobs (1996) në punimin e tij paraqet shpenzimet e lidhura me logjistikën për tërheqjen dhe shkatërrimin e të gjitha produkteve që janë të prodhuara në seri, me grumbullin e produkteve të inkriminuar, që i ngarkohen kompanisë prodhuese . Meqë kjo dukuri

F a q e | 65

mund të jetë kritike për financat e një kompanie, disa studime për modelimin dhe parashikimin e efekteve janë kryer nga Fritz dhe Schiefer (2009), Kumar dhe Budin (2006) dhe Randrup e të tjerë (2008). Shumica e kompanive nuk kanë metoda të besueshme për të menaxhuar një strategji, në lidhje me tërheqjen e produkteve nga tregu, dhe as për të vlerësuar sasinë e vërtetë të produkteve, që duhet të asgjesohen kur kjo ndodh.

Tërheqja e një produkti nga tregu, zakonisht ndjek dy hapa që duhet të kryhen në një kohë sa më të shkurtër: identifikimin e prapambetur të loteve potencialisht me rrezik dhe pastaj identifikimin një hap para në zinxhirin e prodhimtarisë, të produkteve të prekura, të cilat duhet të tërhiqen (Fritz dhe Schiefer, 2009). Prandaj, performanca e sistemit të gjurmueshmërisë lidhet drejtpërdrejt me aftësinë e tij për të mbajtur sa më të ulët koston dhe sasinë e produkteve për t'u tërhequr nga tregu. Në këtë kosto përfshihen faktorë të ndryshëm si:

i. totali i produkteve në seri që janë gjurmuar në mënyrë individuale dhe janë menaxhuar nga sistemi i gjurmueshmërisë;

ii. mënyra se si seria e këtyre produkteve është përpunuar dhe se si materiale të ndryshme janë përzier për të marrë produktin përfundimtar;

iii. niveli i detajimit, miratuar nga kompania për të menaxhuar dhe për të ruajtur seri të ndryshme të produktit të dhënë.

5.2.2 Cilësia dhe ruajtja e identitetit të një produkti ushqimor

Zhvillimi i fundit i tageve aktive RFID, apo rrjeteve me sensor pa fije, ofron mundësi të reja për menaxhimin e sistemeve të gjurmueshmërisë. Këto tage ose sensorë, janë në gjendje të transmetojnë të dhëna të matura (për shembull temperatura, lagështia, etj), së bashku me kodin e identifikimit të produktit.

Gjurmimi në vetvete nuk mund të rrisë cilësinë e produktit, por në qoftë se bashkëpunon me sistemet e cilësisë, ai mund të përdoret për t‘i shtuar vlera produktit të gjurmuar, në lidhje me shëndetin, të ushqyerit, përbërjen ose cilësi të tjera me vlerë të veçantë për tu theksuar. Sistemet e cilësisë përfshijnë testimin, verifikimin dhe analizat kimike, fizike, biologjike ose biomolekulare. Për këtë arsye, shumë përcaktime të atributeve të cilësisë, të menaxhuara në sistemet e gjurmueshmërisë, lejojnë diferencimin në çmimin e produktit, bazuar në standardet e cilësisë (Jang dhe Olson, 2010).

Për më tepër, rritja e nevojës për diferencim të produktit, nëpërmjet ruajtjes së identitetit është duke u bërë një aspekt shumë i rëndësishëm, i cili shton vlerën ekonomike të produktit. Koncepti i ruajtjes së identitetit i referohet aftësisë për të

F a q e | 66

ruajtur tipare dhe/ose atribute të veçanta (Bennett, 2009). Në veçanti, atributet rreth proceseve të zhvilluara, të cilat janë të vështira për t‘u perceptuar ose nuk janë aspak të dallueshme nga konsumatori, por shtojnë vlerë për këta blerës. Ndër to, mund të listojmë sigurinë e ushqimit, vendin e origjinës, organizmat gjenetikisht të modifikuara, produktin organik, bagëti të trajtuara në natyrë, ndotjet nga alergjene ose mikroorganizma, mirëqenien e kafshëve, gjurmë të ulëta të karbonit në prodhimin e produktit, etj. Këto atribute nuk janë domosdoshmërisht të varura nga karakteristikat e cilësisë, por rrisin vlerën e produktit siç perceptohet nga konsumatori (Niederhauser e të tjerë, 2008). Kuptohet që në shumë raste, konsumatori nuk mund të verifikojë drejtpërdrejt atributet e ruajtura, kështu që këto karakteristika duhet të jenë të garantuara nga çertifikata të lëshuara përgjatë gjithë zinxhirit të furnizimit të produktit ushqimor.

5.2.3 Parandalimi i mashtrimeve dhe/ose falsifikimeve të një produkti ushqimor

Në sektorin e ushqimit, mashtrimet dhe falsifikimet janë në rritje, veçanërisht për produktet me cilësi të lartë (për shembull verë, djathë, havjar, vaj ulliri ekstra i virgjër, proshutë, etj). Këto fenomene sjellin humbje ekonomike dhe në reputacion që vjen nga një konkurrencë e pandershme. Mjetet e ofruara nga sistemet e gjurmueshmërisë mund të shfrytëzohen nga operatorët e biznesit për të parandaluar, penguar, dhe për të eleminuar prodhimet e paligjshme. Aftësia e sistemit rrjedh nga karakteristikat e tij kryesore:

i) aftësia për të ndjekur historinë, proceset dhe vendndodhjen e një njësie me anë të regjistrimit të identifikimit;

ii) identifikimi unik i njësisë së burimeve të gjurmuara.

Është detyrë e operatorit për të garantuar që këto çështje të respektohen pa infiltrime, përzierje, ose shkëmbime të produkteve të paautorizuara dhe për të siguruar që kodi i miratuar është me të vërtetë për një produkt unik dhe i paprekur. Më konkretisht, parandalimi i mashtrimeve dhe falsifikimeve mund të kryhet nga teknologjitë e dukshme dhe të fshehta (vështirë ose e pamundur për t‘u parë me sy të lirë) për autentikimin e produktit. Cilado qoftë teknologjia e zgjedhur, ajo shoqërohet me metodat për gjurmueshmërinë (Li, 2012; Sun e të tjerë, 2014; Ting dhe Tsang, 2012; Wang dhe Alocilja, 2012). Barkodet lejojnë që numri i kontrolleve të rritet dhe të dhënat elektronike të mund të ndahen në rrjete të sigurta. Sistemet e RFID-ve mund të jenë më premtuese për shkak të karakteristikave të tyre unike për automatizim dhe identifikim, pa pasur nevojë shikimi të drejtpërdrejtë me çipin.

F a q e | 67

Sistemet e gjurmueshmërisë mund të përdoret për të pasur të dhënave produkti "pedigree", e cila mund të zhvillohet duke ruajtur integritetin e zinxhirit të furnizimit të produkteve, duke e shoqëruar çdo fazë me çertifikata prejardhjeje (Cheung dhe Choi, 2001). Sistemet anti-falsifikim të bazuara në gjurmim mund të ndahen në mes të partnerëve të ndryshëm, duke rritur dhe zgjeruar aktivitetet e monitorimit të transaksioneve të dyshimta. Nëse konsumatori është i përfshirë dhe mund të lidhet me serverin e sistemit, me anë të pajisjeve të tilla si smartphon-ët, niveli i besimit do të rritet. Autoritetet kineze, pasi kanë aplikuar një prototip të këtyre sistemeve për verërat në zonën Shenzhen, kanë rekomanduar përdorimin e tyre për produkte ushqimore të tjera (Yin e të tjerë, 2012). Një studim i kohëve të fundit i ngjashëm, është rasti i parandalimit të falsikimit apo mashtrimit për peshkun nordik, propozuar nga Borit dhe Olsen (2012).

Në çdo rast, shumica e sistemeve anti-falsifikim janë të bazuara në informacionet e mbledhura përgjatë zinxhirit të furnizimit të produkteve ushqimore. Meqë kostoja për sistemet e gjurmueshmërisë është përfshirë tashmë për qëllime të tjera, atëherë teknikat anti-falsifikim mund të bazohen në të tilla sisteme, duke ulur koston, pa humbur konkurrencën në treg.

5.3 Dizenjimi i sistemit

Sistemi i gjurmueshmërisë së ushqimit ndërtohet në mënyrë të tillë që të regjistrojë të gjithë informacionin e nevojshëm, duke përfshirë të gjitha fazat e prodhimit, përpunimit, transportimit dhe shitjes së një produkti. Çdo aktor në zinxhirin e furnizimit të ushqimit duhet të regjistrojë të dhënat rreth produktit, për procesin që ka lidhje me të, për të bërë që sistemi i gjurmueshmërisë të jetë funksional. Një sistem i mirë ndërtuar ndihmon konsumatorin të blejë ushqime të sigurta dhe që i njihet prejardhja. Gjithashtu, sistemi me informacionet e dhëna, ndihmon autoritet të tërheqin produktin ushqimor në rast rreziku, në një kohë më të shkurtër.

Duke marrë për bazë literaturën e trajtuar në kapitujt 3 dhe 4, si edhe karakteristikat që duhet të ketë një sistem gjurmueshmërie, të parqitura në seksionet e mësipërme të këtij kapitulli, mund të përmbledhim kërkesat që ky sistem duhet të plotësojë:

- të garantojë gjurmueshmërinë e produktit ushqimor në çdo fazë të procesit;

- konsumatori të ketë mundësinë të dijë se nga vjen dhe nga se është i përbërë produkti ushqimor;

- furnizuesi të ketë mundësinë të dijë se kush e ka blerë produktin ushqimor;

- të garantojë mundësinë e ndjekjes dhe gjetjes së produktit në kohë reale;

F a q e | 68

- nëse autoritet e kanë të nevojshme, sistemi duhet të sigurojë informacionin e nevojshëm për gjurmimin para dhe prapa të produktit ushqimor;

- të ulë mundësinë e falsikimit të produktit ushqimor;

- të jetë konform ligjeve për produktet ushqimore në fuqi, standardeve të BE-së dhe standardeve ISO;

- të përfshijë ndërfaqe ose mënyra të tjera komunikimi që mundësojnë lidhjen me sistemet e implementuara në BE si TRACES dhe RASF.

Duke pasur në mendje një sistem gjurmueshmërie, i cili të jetë gjithëpërfshirës dhe duke bërë një analizë të kërkesave të mësipërme, gjatë projektimit të arkitekturës së sistemit, lindin disa probleme që duhen trajtuar dhe zgjidhur:

1. Si duhet bërë regjistrimi dhe ruajtja e informacionit mbi gjurmueshmërinë, në secilën fazë të procesit, duke optimizuar/eliminuar punën manuale?

2. Si do të trajtohen modelet e të dhënave, të cilat ndryshojnë në varësi të karakteristikave të produktit ushqimor?

3. Si do të bëhet identifikimi i produktit dhe si do grumbullohen të dhënat e gjurmuara nga secili nga aktorët e sistemit?

4. Si mund të shfrytëzohen barkodet, për të ruatjur markën e produktit dhe diferencimin e tij nga produktet e falsifikuara?

5. Nëse ndodh një incident dhe autoritet apo kompania vendosin të tërheqin produktin nga tregu, si mund të bëhet lajmërimi apo sinjalizimi në kohë reale?

Figura 7 që vijon, paraqet arkitekturën e sistemit të propozuar. Duke përdorur një sistem të bazuar në ueb për përpunimin e të dhënave, ruajtjen dhe shkëmbimin e tyre, ofrohet një qasje lehtësuese në aksesimin e informacionit. Kjo arrihet duke integruar sistemim me aplikacione mobile dhe ueb për të maksimizuar hyrjet në sistem nga sa më shumë përdorues. Për më tepër, në këtë mënyrë lehtësohet monitorimi në kohë reale i proceseve të gjurmueshmërisë. Krijimi i arkitekturës bazuar në parimet e orientuara nga shërbimet lejon lidhjen e burimeve të ndryshme të të dhënave (modeleve) me funksionalitetet e sistemit (Curbera e të tjerë, 2003). Identifikimi i bërë nëpërmjet barkodeve të enkriptuara, siç tregohet edhe në artikullin tonë të mëparshëm (2015), nuk shërben vetëm në procesin e grumbullimit të informacionit mbi gjurmueshmërinë, por kufizon dhe mundësinë e falsifikimit të të dhënave të lidhura me produktin, duke bërë që ai të jetë lehtësisht i dallueshëm nga një produkt i rremë (Eldefrawy e të tjerë, 2012).

F a q e | 69

BURIMI: Autori

FIGURA 7. Arkitektura e sistemit

Arkitektura e sistemit e paraqitur në figurë (Vukatana dhe Hoxha, 2014), është e ndarë në tre nivele e bazuar në modelin klient-server për ndërtimin e softuerëve, ku ndërfaqja e përdoruesit (prezantimi), procesi i logjikës funksionale ("rregullat e biznesit") dhe të dhënat e ruajtura, zhvillohen dhe mirëmbahen si module të pavarura, zakonisht në platforma të veçanta. Për shtresën e prezantimit janë përdorur dy tipe të aplikimeve (klient desktop dhe Mobile), të dyja të shkruara në gjuhën Java.

Synimi për të pasur një sistem gjithëpërfshirës sjell vërshtirësi në menaxhimin e modeleve të ndryshme të të dhënave. Siç vërehet në figurë, sektorë të ndryshëm të zinxhirit të furnizimit të produkteve ushqimore, ruajnë rekorde me të dhëna jo të njëjta në varësi të aktorëve pjesëmarrës në proces. Për të zgjidhur këtë problem është realizuar një mekanizëm, ku secili sektor ndërton një skemë të vetën për strukturën e të dhënave që do ruhet në sistem. Kjo realizohet nëpërmjet ruajtjes së një dokumenti në gjuhën e markimit e zgjeruar (XML) të shkruajtur në gjuhën XML Scheme. Aplikacioni ueb, i cili implementon logjikën funksionale në mënyrë automatike në bazë të skemës që i kalohet, bën trasformimin e strukturës së të dhënave në të dhëna relacionale, që ngarkohen më pas në bazën e të dhënave. Ky proces ndodh vetëm një herë, kur krijohet moduli për sektorin përkatës. Gjithashtu në këtë fazë krijohet edhe shërbimi ueb që do të bëjë popullimin e modulit në bazën e të dhënave. Në vazhdim,

F a q e | 70

secili aktor i sektorit mund të ngarkojë të dhëna në modulin e sapokrijuar duke përgatitur dokumentin XML dhe duke ndjekur përcaktimet e dhëna në dokumentin XML Schema. Është aplikacioni ueb i cili pasi verifikon të dhënat, përzgjedh shërbimin ueb të duhur, që do të bëjë popullimin e modulit në bazën e të dhënave.

Çdo modul në bazën e të dhënave krijohet për një sektor të caktuar në zinxhirin e furnizimit të produkteve ushqimore. Kjo zgjidhje në arkitekturën e sistemit ofrohet për të trajtuar dy koncepte që lidhen me zhvillimin e bazave të dhënave, që janë qëndrueshmëria dhe përshkallëzimi. Qëndrueshmëria kërkon që sistemi i bazave të dhënave të mund të vazhdojë të përpunojë kërkesat e përdoruesit edhe kur një nga komponentët është i pamundur, domethënë kur ka ndodhur një dështim i tij. Në sistemin tonë kjo nënkupton që nëse aksesi në skemën e modulit X është i pamundur, përdouresit e tjerë të cilët nuk duan të përdorin këtë modul mund të ndërveprojnë normalisht me skemat e moduleve të tjera. Përshkallëzimi është aftësia e sistemit për të trajtuar një sasi në rritje të punës, apo potencialin që ka sistemi për t‘u zgjeruar. Ndarja në module, ku secili prej tyre është i përcaktuar nga skema përkatëse, lejon jo vetëm zgjerimin autonom të sistemit, pa u mbështetur në modulet ekzistuese, por edhe zhvillimin e një sistemi të shpërndarë të tipit ―Federatë‖. Kjo nënkupton që shpërndarja e fluksit të punës në nyjet e veçanta të sistemit lehtëson mbingarkesën që do kishim nëse do ishte vetëm një nyje.

Në pjesën e poshtme të figurës paraqitet komunikimi që bëhet mes përdoruesve të sistemit dhe aplikacionit ueb. Kështu nëpërmjet skanimit të barkodit të produktit me skaner manual ose me aplikacionin mobile, përdoruesit marrin certifikatën e gjurmueshmërisë dhe informacione të tjera rreth cilësisë apo origjinalitetin e markës.

5.4 Përdorimi i teknologjisë së barkodeve të enkriptuar QR, për transportimin e të dhënave dhe si teknikë kundër falsifikimit

Analiza e sistemeve të ngjashme vuri në dukje faktin e përdorimit kryesisht të dy teknologjive për bartjen e të dhënave dhe transportimin e tyre, në zinxhirin e furnizimit të produkteve ushqimore: çipet RFID dhe barkodet. Në analizë u trajtuan përparësitë dhe disavantazhet për secilën nga tekonologjitë, ku barkodet kishin kosto më të ulta në implementimin e tyre. Shtrirja e përdorshmërisë së sistemeve nga përdorues që përdorin teknologjinë mobile është gjithmonë në rritje. Sipas raportit të Marketing Charts (2013) për marketingun e teknologjisë mobile, trendi në rritje në shpenzimet për njohjen nëpërmjet celularit të barkodeve, është pothuajse dyfishuar në vitin 2014 duke arritur në 164 milion dollar, ku pjesën më të madhe e zë njohja e barkodeve QR. Ky trend vazhdon në rritje, duke arritur në 364 milion në shpenzimet

F a q e | 71

për vitin 2015. Ky vlerësim është bazuar në raportet që tregojnë rritjen e skanimeve. ScanLife, e cila është një nga kompanitë lider botërore, që ofron zgjidhje mobile të bazuar në cloud dhe në teknologjinë QR, ka deklaruar se janë kryer 18 milionë skanime me anë të aplikimit të saj ScanBuy në tremujorin e parë të vitit 2013, nga 13 milionë skanime të bëra në tremujorin e parë të vitit 2012, e cila në vetvete ishte 157% më shumë se tremujori i parë i vitit 2011, siç tregohet në raportin e Marketing

Charts (2013b). Ky trend por edhe kostoja e ulët në përdorimin e barkodeve QR (përfshirja e tyre në etiketimin e produktit), na drejton në përdorimin e tyre në arkiteturën e sistemit të gjurmueshmërisë të propozuar. Përzgjedhja e këtyre barkodeve përforcohet dhe më shumë nga një studim i bërë nga Kato dhe Tan (2007), ku tregohet se nga krahasimi i bërë midis barkodeve 2D të bazuar në bazë të dhënash (VSCode dhe Data Matrix) dhe ayre të bazuar në indeksim (Visual Code, ShortCode dhe ColorCode), barkodet QR janë më të përdorurit në telefonat inteligjentë të cilët kanë kamera të integruar.

Një nga problemet që duhet të zgjidhë sistemi është ruajtja e markës dhe diferencimi i produktin nga një produkt i falsifikuar. Për këtë qëllim sistemi krijon barkode të enkriptuar, të cilat bazohen në konceptet e mëposhtme:

Track - Ndjekja e produktit, që përfshin informacione mbi vendndodhjen fizike të tij, në të gjitha hapat e zinxhirit të furnizimit.

Trace - Aftësia për të njohur informacione në lidhje me produktin, të tilla si gjurmimi i vendeve ku ka kaluar, koha e kaluar në çdo vend, mbajtja e regjistrimeve të fazave të prodhimit, ruajta historike e transaksioneve, konfigurimi i paketimit, kushtet e magazinimit, etj.

Numër serial unik - Numër që i caktohet çdo produkti apo partia e prodhimit (produkte ushqimore me të njëjtat karakteristika, që nuk mund të diferencohen nga njëri -tjetri).

ePedigree - Të dhënat në regjistra elektronike që përmbajnë informacione mbi prejardhjen në lidhje me çdo transaksion, i cili është rezultat i ndryshimit të pronësisë apo vendndodhjes së një produkti ushqimor, përmes zinxhirit të furnizimit.

Duke ditur lehtësinë e riprodhimit të një barkodi, përdorimi i koncepteve të mësipërme dhe informacioni i nxjerrë prej tyre, i cili enkriptohet dhe kodifikohet në barkod QR, bën që produkti i falsikuar që përdor të njëjtën etiketë dhe barkod, të jetë lehtësisht i identifikueshëm nga produkti origjinal.

F a q e | 72

TABELA 7. Fluksi i të dhënave gjatë enkriptimit/dekriptimit të barkodit QR

1. numri serial (enkriptimi) mesazhi i kriptuar

2. (kodifikim i QR-së) kodi QR i mesazhit të kriptuar

3. … dërgim në kanal të sigurt …

4. mesazhi i kriptuar (dekodifikimi i kodit QR)

5. numri serial (dekriptimi)

BURIMI: Autori

Tabela 7 tregon procesin e gjenerimit të barkodit të enkriptuar nga sistemi dhe hapat që ekzekutohen në faza të ndryshme të procesit të gjurmueshmërisë së produktit. Në hapin e parë, një numër serial gjenerohet nga sistemi me kërkesë të prodhuesit, ku struktura e tij është e ngjashme me strukturën SGTIN të trajtuar në kapitullin "Analiza e sistemeve të ngjashme". Numri serial, pjesë e strukturës SGTIN, mund të përdoret nga prodhuesi si shenjë kontrolli kundra produkteve imituese të origjinalit. Për shembull, prodhuesi i verës mund ta vendosë në tapën e shishes së verës, ose prapa etiketës së ngjitur në shishe. Kushdo që ka blerë produktin mund të verifikojë nëse ky numër është i njëjtë me atë të shfaqur nga aplikacioni pasi ka lexuar barkodin e enkriptuar. Numri i përbërë, enkriptohet nga sistemi nëpërmjet algortmit RSA, i cili klasifikohet në sistemet kriptografike që bazohen në çelësat asimetrik publik/privat. Pra, RSA përfshin një çelës publik dhe një çelës privat. Çelësi publik mund të jetë i njohur nga të gjithë dhe përdoret për enkriptimin e mesazhit. Mesazhi i enkriptuar me çelësin publik mund të dekriptohet vetëm nga një çelës privat. Kjo gjë, e lexuar nga sistemi i propozuar, do të thotë që numri enkriptohet me çelësin publik dhe nga mesazhi i përfituar gjenerohet barkodi QR. Ky imazh i barkodit i dërgohet prodhuesit, i cili e përfshin në etiketën e produktit. Ky proces mbron sistemin nga sulmuesit, të cilët duan të përvetësojnë teknikën se si gjenerohen numrat serialë unikë, për produkte të caktuara. Çelësi privat i cili përdoret për të dekriptuar mesazhin dhe për të nxjerrë numrin SGTN, është i integruar në kodin binar të aplikacionit ueb dhe atij mobile. Kjo do thotë që aktorët që lidhen me fazat e prodhimit të produktit, aksesojnë të dhënat e gjurmueshmërisë duke skanuar barkodin e enkriptuar QR dhe duke vendosur kredencialet e tyre në sistem. Nga ana tjetër konsumatorët apo autoritet shtetërore, mjafton të skanojnë barkodin për të lexuar të dhënat e përditësuara mbi gjurmueshmërinë e produktit, si dhe kodin e fshehur për të kontrolluar origjinalitetin e produktit.

F a q e | 73

5.5 Realizimi i një prototipi për gjurmueshmërinë e produktit verë

Sistemi i propozuar prej nesh është gjithëpërfshirës, ku për secilin sektor ushqimor ndërtohet modeli i të dhënave përkatës. Për të provuar vlefshmërinë e sistemit, kemi vendosur të ndërtojmë një prototip të bazuar në modelin e të dhënave për sektorin e prodhimit të verës në Shqipëri. Ndërtimi i modelit të të dhënave, si edhe zbatimi i funksionaliteteve të sistemit, është bërë mbi analizën e të dhënave reale të fushës, të grumbulluara prej nesh.

5.5.1 Rasti studimor mbi gjurmueshmërinë e verës

Për të kuptuar gjendjen se si mblidhen të dhënat dhe si ruhet informacioni në lidhje me gjurmueshmërinë e verës në vendin tonë, u kryen disa intervista. Struktura e intervistës përbëhej nga pyetje të mbyllura dhe të hapura, të bazuara në disa udhëzime tip të përgatitura më parë. Intervista është e ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë përmban pyetje në lidhje me fazat e prodhimit të verës, të cilat përfshihen në regjistrimin e të dhënave për gjurmueshmërinë, si për shembull informacione rreth vreshtave, fazës së fermentimit, fazës së vjetërsimit, fazës së mirëmbajtjes, dhe informacione rreth kushteve të produktit final. Ndërkohë në pjesën e dytë të intervistës, pyetjet bëhen rreth standardeve GS1 dhe trajtojnë çështje mbi: identifikimin dhe etiketimin e produkteve, procesin e skanimit të kombinuar me fluksin e informacionit elektronik dhe fazën e regjistrimit të të dhënave. Të intervistuarve ju kërkua të japin një vlerësim nga 0 në 4, duke zgjedhur një nga kategorizimet që vijojnë, për të përcaktuar shkallën e zbatimit të standardeve në kompanitë e tyre:

a. asnjë veprim i ndërmarrë;

b. janë krijuar planet, por puna nuk ka filluar;

c. zbatimi ka filluar me një fushë të kufizuar (për shembull për disa kategori të produktit);

d. zbatimi ka filluar për të gjitha fushat;

e. planet janë zbatuar plotësisht.

U intervistuan gjashtë kompani prodhuese të verës. Dy prej tyre me seli në Tiranë, dy në Durrës, një në Berat dhe një në Leskovik. Lloji i verërave dhe zonat ku këto kompani veprojnë, janë si vijon: Cabernet Sauvignon (Malas Breg, Shijak), Cerude (Burrel, Klos), Kallmet (Mirditë, Malësi e Madhe), Mavrud (Leskovik), Merlot (Milot, Shijak) dhe Trebbiano (Arapaj).

F a q e | 74

Analiza e bërë nga intervistat e marra, nxorri në pah faktin se të dhënat regjistrohen, por në shumicën e kompanive të intervistuara, të dhënat e mbledhura ruhen në hardcopy në drejtoritë përkatëse rajonale të Ministrisë së Bujqësisë. Kur ndodh një incident, metoda e tanishme e ruajtjes së të dhënave nuk është shumë efikase. Aftësia për të gjetur historikun e produktit ushqimor, deri në origjinën e tij, mund të jetë vendimtare për autoritetet dhe industrinë ushqimore, për të tërhequr produktin nga tregu. Ngritja e një sistemi gjurmueshmërie, i cili përpunon në kohë reale të dhëna të tilla si vendndodhja dhe kohëzgjatja, nënkupton një reduktim të kohës së përgjigjes, në rastin e një incidenti për një produkt të caktuar. Kjo do të thotë që procesi i identifikimit të produktit dhe tërheqja e tij nga tregu përshpejtohet.

Një fakt tjetër që del në pah nga analiza e të dhënave është që nga kompanitë e intervistuara, vetëm dy prej tyre janë të certifikuara me certifikatën ISO 22000. Për ta risjellë në kujtesë, kjo certifikatë thotë që kërkesat për një sistem të menaxhimit të sigurisë ushqimore janë respektuar. Një kompanie që përfshihet në procesin e zinxhirit të prodhimit të një produkti ushqimor, i nevojitet të tregojë aftësinë e saj për të kontrolluar rreziqet në sigurisë ushqimore, në mënyrë që ushqimi të jetë i sigurtë në çastin që konsumohet nga njerëzit. Zbatimi i prototipit të propozuar më poshtë, lehtëson përpjekjet e kompanive që nuk janë të certifikuara, të certifikohen me standardet ISO. Kjo realizohet nga fakti që sistemi është i bazuar në rekomandimet GS1, të cilat zbatojnë praktikat më të mira për të arritur përputhshmërinë me direktivën 178 të KE-së.

Në pyetjet e hapura, drejtuesve të kompanive u tregoheshin funksionalitet e sistemit e përparësitë që ofronte dhe ju kërkohej nëse do ishin të gatshëm të integronin sistemin me procesin e zinxhirit të tyre ushqimor. Përgjigjet e tyre ishin në një linjë, duke shfaqur interes për shkak të kostos së ulët që kërkohet, që përkon me shtimin e një barkodi në procesin e etiketimit. Për më tepër, në lidhje me raportin prodhues-konsumator, sistemi i gjurmimit i jep këtyre të fundit konceptin e transparencës, aftësinë për të besuar se ata e dinë se çfarë janë duke konsumuar. Kompanitë që ndërtojnë këtë lloj marrëdhënie me konsumatorin e tyre, ka shumë të ngjarë të kenë një shtrirje të shpejtë, e më të gjerë në treg.

5.5.2 Modeli i të dhënave

Për të plotësuar kërkesat bazë të gjurmueshmërisë mbi verën, është propozuar një model i të dhënave (Figura 8). Ky model është bazuar në zinxhirin e prodhimit të produktit "verë", i përcaktuar nga grupi i punës GS1 (2005). Ky model standard është ndryshuar, për t'u përshtatur me realitetin e kompanive prodhuese shqiptare. Pesë nga aktorët e përcaktuar me standardin GS1 (prodhuesi i verës, distributori i mushtit, qilarët tranzit, mbushësi/paketuesi, distributori përfundimtar), janë grupuar në një

F a q e | 75

fushë të vetme, e cila është quajtur prodhuesi i verës. Nga analiza e kryer në rastin studimor, u vu re se të gjitha proceset e katër aktorëve të tjerë të lartpërmendur dhe informacionet e nevojshme për zinxhirin e gjurmueshmërisë të lidhura me to, në Shqipëri zhvillohen dhe mbahen nga kategoria "prodhuesi i verës". Dy aktorë të tjerë të pranishëm në modelin e propozuar (që gjenden edhe në modelin e propozuar nga GS1) janë ―fermerët e rrushit‖ dhe ―shitësit e produktit përfundimtar‖.

Modeli i të dhënave duhet të jetë përgjithësues mjaftueshëm, për të përfaqësuar të gjitha elementet e gjurmueshmërisë në aktivitetet që përbëjnë zinxhirin e prodhimit të verës, si për shembull: menaxhimin e materialeve të aplikuara, llojet e plehërave kimike të përdorura, menaxhimin e ujitjes, identifikimin e parcelës dhe monitorimin e kushteve klimaterike në vreshta, monitorimin e procesit të ruajtjes së verës në qilare, etj. Modeli do të duhet të regjistrojë, kur është e mundur, të dhëna të tjera shtesë mbi cilësinë e produktit të tilla si lagështia dhe historiku i temperaturës në qilar. Është përdorur gjuha e unifikuar e modelimit (UML) për të paraqitur modelin.

Figura 8 tregon pjesën më domethënëse të modelit të të dhënave rreth gjurmueshmërisë, nëpërmjet diagramës së klasave, ku paraqiten klasat kryesore dhe lidhjet ndërmjet tyre. Çdo produkt me karakteristika të njëjta (psh. dy shishe vere nga i njëjti lot prodhimi), duhet të identifikohet në mënyrë unike. Për të kapërcyer probleme në keqinterpretime apo dublikime, ofrohet një zgjidhje e bazuar në sistemin e numërimit GS1, i cili parashikon numra unikë globalë. Çdo aktor në zinxhirin e furnizimit, do të identifikohet në mënyrë unike nga një kod numerik global i vendndodhjes (GLN), që caktohet për çdo person ose entitet juridik. Kështu, një prodhues vere me GLN e tij unike, mund të furnizohet nga dy kultivues të ndryshëm të rrushit, që identifikohen përkatësisht nga GLNx dhe GLNy, dhe mund të shpërndajë produktin e tij në disa shitës, të cilët kanë GLN-në e tyre përkatëse. Për më tepër, sistemi cakton një numër unik identifikimi për çdo produkt të tregtuar nga prodhuesi i verës, që quhet dhe kodi identifikues i artikullit global (GTIN). Ky kod bashkë me kodin e kontrollit (paraqitur në pjesën e ruajtjes së markës), kombinohen në një kod të vetëm SGTIN, përshkruar në kapitullin "Sisteme të ngjashme".

F a q e | 76

BURIMI: Autori

FIGURA 8. Diagrama e klasës së modelit të të dhënave, për rastin e gjurmueshmërisë së produktit verë

SGTIN-ja do të përdoret nga secili aktor ndërveprues me sistemin, për të shtuar të dhëna mbi gjurmueshmërinë në lidhje me produktin e trajtuar dhe gjithashtu nga autoritetet apo konsumatorët përfundimtar, për të aksesuar informacione rreth produktit. Ndërkohë standardi GS1 përcakton dhe dy kode të tjera, njëri është kodi serial i kontenierit të transportit (SSCC), i cili identifikon në mënyrë unike njësitë logjistike për transportin dhe/ose ruajtjen e artikujve dhe kodi i aplikimit (AI), i cili përdoret për atribute të tilla si numri i serisë, data e prodhimit, etj.

Çdo aktor është përgjegjës për aktivitetet specifike që duhen gjurmuar, për të pasur një sistem gjurmueshmërie efikas. Këto aktivitete, me të dhënat përkatëse që duhet të mblidhen për produktin verë, përshkruhen në Tabelën 8. Ideja që qëndron pas këtij modeli, është arritja e një certifikate përfundimtare unike gjurmueshmërie. Në rastin tonë, ky informacion do të shtohet nga çdo aktor i zinxhirit të furnizimit. Për shembull, kultivuesi i rrushit do të shtojë datat e korrjes për rrushin, historikune e temperaturës, etj.; prodhuesi i verës do të regjistroë informacione mbi fermentimin, llojin e fuçisë, të dhëna pas procesit të fermentimit, historikun e temperaturave në qilar, etj.; dhe shitësi do të shtojë informacione mbi vendndodhjen, numrin e partisë së prodhimit, etj. Një listë e detajuar e atributeve që çdo aktor është përgjegjës për të regjistruar në sistem, është treguar në Tabelën 8.

F a q e | 77

TABELA 8. Modeli i të dhënave të gjurmueshmërisë

Fushat Kryesore

Specifikimi i Atributeve

Kultivuesi

i Rrushit

Informacion mbi vreshtën, si vendndodhja, kloni i përdorur, hapësira e hardhive për akër, mosha e vreshtit, tipi i terrenit dhe drenazhimit, vaditja, lloji i ujit të përdorur, datat e vjeljes, identifikimi i loteve, përqindja e sheqerit, acidi total, pH-i, ruajtja e historikut të temperaturës, etj.

Prodhuesi

i Verës

Informacion mbi fermentimin, si shtypja/ndarja e kokrrës nga frenja, komponentet e kokrrës, % e farave në fermentim, sulfite të shtuara para fermentimit, ditët e krio macerimit, përmasat e depozitave, shtimi i acidit/sheqerit, shtimi i majasë, shtime të tjera si azot/maja të vdekura/B12, historiku i temperaturave të verifikimit, sistemi i vaditjes për ftohje përzierje/shtypje, koha e fermentimit të parë, inokulimi i baktereve laktike, nëse është bërë, kur, fermentimi i dytë, tipi i presimit, koha e përgatitjes para se të futet në fuçi, etj.

Informacion mbi vjetërimin, si tipi i fuçisë, herët e përdorura, % e verërave të kupazhuara dhe koha e ruajtjes në lis.

Informacion mbi mirëmbajtjen dhe përfundimin, si historiku i temperaturës së qilarit (bodrumit), regjimi i rianësimit (dekantimi), planifikimi dhe kontrolli i luhatjeve të temperaturës, filtrimet e pritura dhe shtimet përfundimtare të pritura, si tanina, etj.

Informacion mbi produktin përfundimtar si % e alkoolit, acidi total (Ta), vlera e pH-it, sulfitet totale, mbetjet e sheqerit, numri i partisë dhe të dhënat për shpërndarjen.

Shitësi Informacion mbi vendndodhjen, numri i njësive të disponueshme, data e paketimit dhe numri i serisë/partisë.

BURIMI: Autori

5.5.3 Funksionalitetet kryesore të sistemit

Arkitetura e sistemit lejon përpunimin në kohë reale, në mënyrë të tillë që grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave nga aktorë të ndryshëm që e aksesojnë atë, të jetë i shpejtë mjaftueshëm, që rezultatet të shfaqen në kohën e duhur (Vukatana e të tjerë, 2015; 2016). Konceptimi i sistemit në këtë mënyrë, ndihmon për të monitoruar dhe kontrolluar një numër të madh të ngjarjeve të shpërndara, që do të ruhen në bazën

F a q e | 78

e të dhënave. Aplikimi do të pasqyrojë gjendjen aktuale të të dhënave të gjurmueshmërisë dhe do të jetë i përditësuar shpesh, për të bërë një paraqitje sa më reale të modelit.

Njoftimi në kohë reale është një tjetër komponent i rëndësishëm, pjesë e sistemit të propozuar. Ai punon si një sistem alarmi, kur rreziku është identifikuar. Kështu, operatorët e biznesit të produkteve ushqimore, apo autoritetet mund të sinjalizojnë përmes aplikimit, kur ata gjejnë një produkt të kontaminuar, ose një produkt që nuk është në përputhje me standardet. Në këtë moment të gjithë aktorët përgjegjës, njoftohen për produktin e identifikuar si të pasigurt, i cili duhet të tërhiqet nga tregu, ose të parandalohet të futet në treg.

5.5.3.1 Procesi i gjurmimit të produktit

Disa nga hapat e procesit të regjistrimit të të dhënave të gjurmueshmërisë rreth një produkti paraqiten në vazhdim:

Hapi 1: Kërkesa për identifikues të ri

Prodhuesi i verës vendos kodin GTIN, në të cilën janë përcaktuar prefiksi i kompanisë dhënë nga GS1 dhe identifikuesi i produktit i vendosur nga kompania (Figura 9., pjesa A). Nëse kompania nuk është e regjistruar në sistem, përdoruesit i kërkohet të regjistrohet më parë në sistem, pastaj të kryejë kërkesën për identifikues të ri.

Hapi 2: Gjenerimi i barkodit të enkriptuar

Sistemi gjeneron nje kod serial kontrolli, i cili i bashkangjitet numrit GTIN dhe sistemohet sipas strukturës SGTIN, të standardit GS1. Ky numër më pas enkriptohet dhe shifra e përftuar konvertohet në imazh (barkodi QR), i cili i afishohet në ekran. Ky barkod do të përdoret në hapat e mëtejshëm nga secili prej aktorëve që duhet të ndërveprojnë me sistemin, për të shtuar, modifikuar apo fshirë të dhëna në lidhje me gjurmueshmërinë e produktit. Bashkë me barkodin, afishohet dhe kodi i kontrollit unik i gjeneruar nga sistemi, i cili shërben si autentifikues për produktin ushqimor (Figura 9., pjesa B).

Hapi 3: Popullimi me të dhëna mbi gjurmueshmërinë

Secili nga aktorët pjesëmarrës në prodhimin e produktit, hyn në sistem për të hedhur të dhëna rreth gjurmushmërisë dhe cilësisë së produktit. Këto të dhëna mund të hidhen në sistem paralelisht nga secili prej tyre. Figura 10 tregon rastin e fermerit që ka kultivuar rrushin e përdorur për të nxjerrë verën. Pasi subjekti ka hyrë në sisteme duke përdorur kredencialet e tij, nëpërmjet barkodit QR i jepet mundësia të ngarkojë të dhënat në sistem.

F a q e | 79

BURIMI: Autori

FIGURA 9. Kërkimi i identifikuesit për një produkt të ri

Në rastin e Figurës 10, ngarkohen informacione si mosha e vreshtit, tipi i terrenit, lloji i vaditjes, kimikatet e përdorura, etj.

BURIMI: Autori

FIGURA 10. Vendosja e të dhënave nga fermeri

Të gjitha të dhënat e marra mbi proceset e kultivimit, fermetimit, vjetërimit, mirëmbatjes, etj; do të identifikohen nga i njëjti numër identifikues dhe do të

F a q e | 80

grumbullohen në një dokument të vetëm, të cilin e kemi quajtur certifikata e gjurmueshmërisë së produktit.

BURIMI: Autori

FIGURA 11. Informacionet e paraqitura nga sistemi, për produktin përfundimtar

Hapi 4: Afishimi i të dhënave të gjurmueshmërisë për një produkt të caktuar

Figura 11 paraqet të dhënat mbi gjurmueshmërinë, por edhe mbi cilësinë e produktit ―verë‖ të llojit Kabërnet. Kjo dritare e prototipit, shfaqet kur konsumatori ka skanuar barkodin QR, që gjendet në etiketën e shishes. Në këtë rast nëpërmjet aplikacionit përdoruesit i shfaqen në krye, të dhëna rreth prodhuesit të verës, duke vijuar me të dhënat rreth produktit. Përdoruesit i jepet mundësia të shkarkojë certifikatën, nëpërmjet butonit ―Sharko certifikatën e gjurmueshmërisë‖. I nënvizuar jepet edhe numri serial i kontrollit, me indikacionin përkatës se ku është vendosur. Në këtë mënyrë konsumatori apo kushdo person tjetër, ka mundësinë të kontrollojë nëse produkti është origjinal.

5.5 Procesi i njoftimit të një produkti jo të sigurtë

Figurat 12 dhe 13 paraqesin dy hapat kryesor që kryen nga sistemi, për vendosjen e një sinjalizimi rreziku nga prodhuesi apo autoriteti i kontrollit ushqimor dhe njoftimin nëpërmjet sistemit të aktorëve të tjerë, si edhe gjendjen aktuale të produkteve të tërhequra nga tregu, paraqitur në kohë reale.

F a q e | 81

BURIMI: Autori

FIGURA 12. Ndërfaqja për sinjalizimin e rrezikut

Hapi 1:Vendosja e sinjalizimit të rrezikut dhe njoftimi i operatorëve/autoriteteve

endosja e sinjalizimit të rrezikut dhe njoftimi i operatorëve/autoriteteve

Në figurën 12 paraqitet ndërfaqja e prototipit në rastin kur lajmërimi po kryhet nga prodhuesi i produktit. Ndërfaqja në krye jep informacione rreth subjektit kërkues të njoftimit dhe numrin identifikues unik të partisë së prodhimit, për produktin që do të tërhiqet nga tregu. Subjektit kërkues i paraqitet një dritare ku mund të bëjë njoftimin. Gjithashtu, sistemi në mënyrë automatike ngarkon adresat e email-it të gjithë operatorëve që kanë qenë pjesëmarrës në zinxhirin e prodhimit si edhe të AKU-së. Njoftuesi pasi ka përzgjedhur cilëve do t‘ju dërgojë njoftimin dhe ka vendosur lajmërimin, e dërgon këtë të fundit duke shtypur butonin ―Dërgo alertin‖. Sistemi në mënyrë automatike shpërndan njoftimin në adresat e operatorve të përzgjedhur.

BURIMI: Autori

FIGURA 13. Paraqitja e njoftimit kur kërkohet për një produkt që është në proces të tërheqjes nga tregu

F a q e | 82

Hapi 2: Afishimi i sinjalizimit të rrezikut për një produkt jo të sigurte

Figura 13 paraqet rastin kur konsumatori ka skanuar barkodin QR të një produkti, i cili është në procesin e tërheqjes nga tregu. Ndërfaqja e sistemit tregon lajmërimin e bërë nga kompania prodhuese për rastin në fjalë, si edhe disa informacione shtesë të nevojshme (për shembull, numrat kontaktit, adresën email të kompanisë, mënyrën që do zbatohet për të bërë tërheqjen nga tregu, numrin e produkteve që gjenden ende në treg, etj). Këto informacione ndihmojnë zotëruesin e produktit ta rikthejë atë, për të bërë të mundur asgjësimin.

F a q e | 83

Përfundime dhe rekomandime Arkitektura e propozuar për sistemin e gjurmueshmërisë, paraqet një hap të parë në integrimin e të gjitha informacioneve përgjatë zinxhirit të furnizimit të produkteve të ushqimit dhe ushqimit për kafshë, duke filluar nga elementet themelore si prodhimi bujqësor, deri te konsumatorët. Ndërtimi i një sistemi të tillë sjell një mënyrë efektive për të rritur sigurinë dhe cilësinë e ushqimit.

Gjatë rishikimit të literaturës u analizuan disa sisteme të gjurmueshmërisë, të ndërtuar ose të propozuar, ku fokusi ishte te teknologjia e përdorur. Ndryshimet më të mëdha që u vunë re nga njëri sistem në tjetrin, ishin mbi mbartësit e të dhënave. Dy ishin kategoritë kryesore: çipet RFID dhe barkodet një ose dy dimensionale. Duke qenë se një nga objektivat për ndërtimin e sistemit tonë ishte implementimi i tij me kosto sa më të ulët, u bë nje analizë krahasuese midis dy teknologjive, e cila solli si rezultat përzgjedhjen e barkodeve dy dimensionale dhe më konkretisht të barkodeve QR. Aplikimi i sistemit tonë, me këtë teknologji nga kompanitë prodhuese, sjell një kosto shtesë mbi produktin me vetëm rreth 0.5 lekë, që është kostoja për printimin e barkodit në etiketë.

Një fakt tjetër që ra në sy është që të gjithë sistemet e zhvilluara aplikohen në fusha apo kategori të caktuara të produkteve ushqimore. Kjo lidhet me problematikën e paraqitjes së të dhënave në modele të ndryshme, e cila në rastin e sistemit tonë zgjidhet duke përdorur skemat XML për paraqitjen e modeleve. Nëpërmjet këtyre skemave bëhet i mundur ngarkimi i informacionit të nevojshëm në sistem me ndihmën e shërbimeve ueb, duke mos krijuar varësi të sistemit nga modeli i të dhënave, siç ndodh me sistemet e zhvilluara ekzistuese. Kjo është një nga pikat e forta të sistemit të propozuar, që vjen si risi e këtij punimi krahasuar me punimet e tjera në këtë fushë të gjetura gjatë rishikimit të literaturës.

Sistemi plotëson kërkesat e vendosura nga BE dhe legjislacioni shqiptar për gjurmueshmërinë, por nuk mjaftohet vetëm me gjurmimin një hap para/prapa në

F a q e | 84

hallkat e zinxhirit të prodhimit të produktit ushqimor, por e shtrin procesin e mbajtjes së rekordeve të gjurmimit në të gjitha hallkat. Në këtë mënyrë, nëpërmjet aksesimit të sistemit kemi të gjithë historikun e të dhënave të gjurmueshmërisë për një produkt të kërkuar.

Analiza e kryer për rastin studimor të prodhimit të verës në Shqipëri, nxorri në pah dy fakte të rëndësishme. I pari, që rekordet mbi të dhënat e gjurmueshmërisë nuk ruhen elektronikisht dhe i dyti, që nga gjashtë kompanitë e intervistuara vetëm dy prej tyre ishin të certifikuara me standardin ISO 9001. Këto dy fakte theksojnë edhe njëherë rëndësinë që ka implementimi i një sistemi gjurmueshmërie mbi të dhëna elektronike dhe në pajtim me standardet e direktivat për produkte të sigurta dhe cilësore, në këtë sektor dhe më gjerë.

Zhvillimi i prototipit mbi modelin e të dhënave për produktin verë u realizua për të verifikuar vlefshmërinë e sistemit të propozuar. Të dhënat e përpunuara ishin reale dhe u grumbulluan gjatë zhvillimit të intervistave për rastin studimor. Simulimi i funksionaliteteve për dy proceset kryesore, atë të gjurmimit të produktit dhe procesin e njoftimit për një produkt jo të sigurtë, dolën të suksesshme dhe u përputhën me pritshmërinë e rezultateve që kërkoheshin nga sistemi, duke vërtetuar dy hipotezat e ngritura në fillimin e këtij punimi:

1. Ruajtja e të dhënave të gjurmueshmërisë ndihmon në rritjen e sigurisë dhe

cilësisë së një produkti ushqimor

2. Përdorimi i barkodeve të enkriptuar nga sistemi, zvogëlon mundësinë e

falsifikimit dhe ndihmon në ruajtjen e markës "Made in Albania".

Procesi i afishimit të sinjalizimit të rrezikut për një produkt jo të sigurt, simuluar gjatë zhvillimit të prototipit, tregon se si të dhënat mbi gjurmueshmërinë ndihmojnë për të identifikuar një rrezik (sëmundje apo emergjencë mjedisore) dhe si mund të ndjekim produktin deri në burim, për të izoluar sa më shpejt problemin dhe për të parandaluar produktet e ndotura të arrijnë konsumatorët. Kjo është një mënyrë, e cila siguron që të gjitha produktet ushqimore të ndjekura nga sistemi, të jenë të sigurta për njerëzit që do t‘i konsumojnë. Integrimi i informacioneve rreth cilësisë, në procesin e gjurmueshmërisë, bën që konsumatori të mund të kontrollojë vetë cilësinë e produktit, nëpërmjet certifikatës së origjinës, si edhe përbërësit, substancat me të cilat është trajtuar produkti, etj. Shembulli i simulimit të procesit të gjurmimit të produktit, tregon se si nëpërmjet barkodit QR në etiketën e verës ―Kabërnet‖, konsumatori akseson këto të dhëna nga sistemi.

Marka tregtare, e cila është një instrument mbrojtës për të penguar përpjekjet e konkurrentëve të pandershëm (siç mund të jenë falsifikuesit, të cilët përdorin shenja dalluese të ngjashme për tregtimin e produkteve më të dobëta), realizohet nëpërmjet

F a q e | 85

teknikës së enkriptimit të identifikuesit, që gjendet e koduar në barkodin QR. Çdo blerësi gjatë fazës së afishimit të të dhënave të gjurmueshmërisë për një produkt të caktuar, i shfaqet një numër serial unik kontrolli, i cili është i njëjtë me numrin e vendosur pas etiketës (në rastin e simuluar). Në këtë mënyrë, ai është në gjendje të vërtetojë nëse produkti është origjinal apo jo. Informacioni se ku ndodhet numri i kontrollit ndryshon në varësi të prodhuesit të produktit, por në çdo rast ai përfshihet si e dhënë e detyruar.

Si përfundim, vlen të theksohen përfitimet e parashikuara në lidhje me sistemin e gjurmueshmërisë, për aktorët që ndërveprojnë me një produkt ushqimor. Përfitimi më i madh për konsumatorin është rritja në siguri e verifikimi i cilësisë së produktit, ndërsa për industrinë është përmirësimi i efikasitetit në zinxhirin e furnizimit të produktit ushqimor. Kategoritë e tjera të përfitimeve janë:

- Tregtia: rritet aftësia për bashkëpunim ndërkufitar dhe llogaridhënia për importet dhe eksportet e produkteve ushqimore;

- Vlera e shtuar: krijimi i avantazhit konkurrues në treg për prodhuesit, të cilët mund të gjurmojnë prejardhjen e produktit nga burime të caktuara, apo përfshirjen në skema cilësie (për shembull produkte organike, produkte mishi nga kafshë të rritura në natyrë, verë e mbrojtur nga marka e origjinës, etj.);

- Tërheqja nga tregu: aftësia për të ulur numrin e produkteve të përfshira në emergjenca, nëpërmjet ndihmës së sistemit;

- Transparenca ndaj konsumatorit: nëpërmjet certifikimit të gjurmueshmërisë dhe informacioneve shtesë rreth cilësisë, apo ruajtjes së autenticitetit të vetë produktit nga falsifikimet.

Për sa i përket rekomandimeve, mendojmë që duhet të punohet më tej për përmirësimin e legjislacionit shqiptar në lidhje me ushqimin. Për shembull, regjistrimi i të dhënave për gjurmueshmërinë të bëhet në mënyrë elektronike dhe kjo të jetë e detyrueshme. Në këtë mënyrë kemi një përgjigje dhe veprim më të shpejtë nga autoritetet, në rast të një rreziku nga një produkt i hedhur në treg. Të plotësohet kuadri ligjor me akte nënligjore dhe udhëzime për sektorë strategjik të prodhimit të produkteve ushqimore. Për shembull, vendet e Bashkimit Evropian kanë hartuar ligje të posaçme dhe implementuar sisteme të gjurmueshmërisë për produktet e mishit, peshkut, mjaltit, vajit të ullirit etj; Japonia për orizin; Kanadaja për bizonët; Brazili për gjedhët e buallicën; Zelanda e Re për drerët; etj. Në vendin tonë kjo strategji mund të aplikohet për produktet nga fermat biologjike, produktet e bulmetit, produktet e mishit, vajin e ullirit, verën etj., produkte me të cilat kompanitë shqiptare mund të jenë konkurruese në tregun rajonal apo atë të Bashkimit Evropian.

F a q e | 86

Rekomandimi i fundit ka të bëjë me certifikimin ISO 22000 të kompanive prodhuese në vendin tonë, ku analiza krahasuese nxorri në pah numrin e vogël të certifikatave të marra nga prodhuesit vendas. Nëse këto kompani synojnë të hyjnë në tregun rajonal apo atë të Bashkimit Evropian, duhet të tregojnë që produktet e tyre janë të sigurta dhe kjo bëhet duke i certifikuar ato.

Kërkimet e mëtejshme në lidhje me këtë studim, do të vazhdojnë me trajtimin e rasteve të tjera studimore. Në këtë mënyrë do të projektohen modele të dhënash për kategori të reja, në bashkëpunim me ekspertë të grupeve të interesit. Integrimi i modeleve shtesë në sistem do të çojë në kalimin nga sistemi i parë (prototip) në një sistemin përfundimtar.

F a q e | 87

SHTOJCA A

FORMULARI TIP PËR INTERVISTAT E MARRA NË RASTIN STUDIMOR

Kantina

Kantina:

Identifikimi i lotit (partisë):

Vendndodhja:

Vreshtat

Vreshti: Hardhi për hektar:

Vendndodhja: Tipi i terrenit / Ka drenazhim:

Rrezja e rreshtit / prodhim: Viti i lotit (partisë):

Mosha e vreshtit: Acidi Total:

Nënshartesa / Kloni: Vaditja:

F a q e | 88

Përqindja e sheqerit: Temperatura mesatare:

Data e vjeljes:

Fermentimi

Shtypja / Regjimi i përdorur për ndarjen e kokrrës nga frenja:

% e farave që kthehen në fermentim:

Sulfite të shtuara në fazën e fermentimit:

Ditët e krio (ftohje) macerimit:

Përmasat e depozitave:

Shtim aciditeti/sheqeri?

Shtim maja?

Shtime të tjera (azot, maja të vdekura, B12):

Mbahet historiku i temperaturave / kontrolleve:

Sistemi i përdorur (përzierje, shtytje, vaditje me ftohje):

Koha e fermentimit të parë:

Inokulimi i baktereve laktike / Kur është bërë?

Fermentim i dytë (FML) / Kohëzgjatja?

Tipi i presës:

Koha e përgatitjes para se të futet ne fuçi:

Vjetërsimi

F a q e | 89

Tipi i drurit:

Herët e përdorura:

Përqindja e verërave të kupazhuara:

Koha e ruajtjes në lis:

Mirëmbajtja

Mbahet historik i temperaturave të qilarit (bodrumit):

Regjimi i rianësimit (dekantimit):

Planifikim për stabilizimin e temperaturave kur është e nevojshme:

Filtrime nëse bëhen:

Shtesa finale të pritshme (taninë, Kthjellues, Korrigjim aciditeti, sulfite, etj.):

Produkti final

% alkolit % acidet totale

Vlera pH % S02

% mbetjet e sheqerit Volumi i shishes

Data e parashikuar për vendosjen në shishe të verës:

Data e parashikuar për nxjerrjen në treg:

Standardet GS1

Niveli 1: Identifikimi dhe etiketimi i Vlerësimi Shembuj nëse vlerësimi është më i

F a q e | 90

produkteve juaj madh se zero

A. Produktet janë të shoqëruara nga barkode apo çipe RFID (standarde të GS1), përfshihen në çdo hap të zinxhirit të prodhimit, nga lënda e parë (rrushi) deri tek produkti final (shishja e verës). P.sh. shishet, arkat e rrushit, kutitë a ambalazhimit, etj.

B. Produktet finale janë të etiketuar sipas standardit GS1, gjatë proceseve të paketimit ose/dhe magazinimit.

C. A shkëmbehet informacion i qartë midis palëve që marrin pjesë në zinxhirin e prodhimit, në mënyrë që të sigurohet gjurmueshmëria e produktit (duke përfshirë lëndën e parë, përbërësit, materialet e paketimit, etj.)

D. Ka një plan të menaxhimit të riskut për të identifikuar dhe minimizuar rreziqet nga prodhimi i një partie vere, si gjatë fazës së prodhimit por edhe nëse produkti ka dalë në shitje.

Niveli 2: Mundësia e skanimit, kombinuar me fluksin e informacionit elektronik

A. Aftësia për të skanuar barkodet, realizohet (implementuar) në vendin e paketimit dhe në vendin e magazinimit, për të siguruar kapjen e të dhënave të sakta (Psh. skanimi i paletës).

B. Fluksi i informacionit që përshkruan të mirat që janë dërguar apo marrë,

F a q e | 91

shkëmbehet me partnerët tregtarë, në formë elektronike.

C. Fluksi i informacionit për të mirat e dërguara ose të marra, përmban gjithë informacionin e nevojshëm në lidhje me gjurmueshmërinë.

D. Fluksi i informacionit për të mirat e dërguara ose të marra, procesohet në kohë reale, për të realizuar integrim të saktë të të dhënave.

Niveli 3: Regjistrimi i të dhënave

A. Të gjitha lëvizjet e stoqeve regjistrohen elektronikisht në një bazë të dhënash të brendshme të centralizuar, në mënyrë të tillë që informacioni të aksesohet lehtë dhe shpejt nga të gjithë njerëzit që kanë nevojë për të, për të menaxhuar një incident ose krizë.

*Vlerësimi juaj

0 (asnjë veprim i ndërmarrë)

1 (është bërë planifikimi, por puna për ta zhvilluar s‗ka filluar)

2 (është zhvilluar për një pjesë të produkteve)

3 (është zhvilluar totalisht)

F a q e | 92

REFERENCA

Aceto, M., Robotti, E., Oddone, M., Baldizzone, M., Bonifacino, G., Bezzo, G., e të tjerë, 2013. A traceability study on the Moscato wine chain. Food Chemistry, 138(2-3), fq. 1914-1922.

Amador, C., Emond, J. P. dhe Nascimento Nunes, M. C., 2009. Application of RFID technologies in the temperature mapping of the pineapple supply chain. Sensing & Instrumentation Food Quality, 3, fq. 26-33.

Ampatzidis, Y. G., Vougioukas, S. G., Bochtis, D. D. dhe Tsatsarelis, C. A., 2009. A yield mapping system for hand-harvested fruits based on RFID and GPS location technologies: Field testing. Precision Agriculture, 10, fq. 63-72.

Antonucci, F., Pallottino, F., Canali, E., Giorgi, S. dhe Menesatti, P., 2009. RFID, fresh cut più efficiente. Colture Protette, orticoltura e florovivaismo. Edagricole. Mensile de ―Il Sole 24 Ore Business Media‖ anno XXXVIII/ottobre 2009, fq. 58-61.

Banović, M., Barreira, M. M., da Silva, M.F., Lemos, J.P.C., Fontes, M.A., dhe Jorge, R., 2007. The role of specific quality labels in rural development: lessons from the portuguese experience. 100th seminar of the EAAE, Development of agriculture and rural areas in central and Eastern Europe, 21-23 June 2007, Novi Sad, Serbia.

Barling, D, Lang, T, Rayner, G, Rubbinge, R (ed.) & Linnemann, A (ed.) 2009. Current trends in food retailing and consumption and key choices facing

F a q e | 93

society. in Forward Look on European Food Systems in a Changing World. European Science Foundation, fq. 117-136.

Bechini, A., Cimino, M., Marcelloni F. dhe Tomasi, A., 2008. Patterns and technologies for enabling supply chain traceability through collaborative e-business. Information and Software Technology, 50(4), fq. 342-359.

Becker, T., 2009. European food quality policy: The importance of geographical indications, organic certification and food quality assurance schemes in European countries. The Estey Centre Journal of International Law and Trade Policy, 10, fq. 111-130.

Belletti, G. dhe Marescotti, A., 2011. Origin products, geographical indications and rural development. Në: Barham, E. dhe Sylvander, B., ed. 2011. Labels of origin for food: Local development, global recognition, fq. 75-91. Wallingford: CAB International.

Ben-hai, X., Run-ting, F., Zhao-hui, L., Qing-yao, L., Liang, Y. dhe Jia-rong, P., 2010. A solution on pork quality traceability from farm to dinner table in Tianjin City, China. Agricultural Sciences in China, 9(1), fq. 147–156.

Bennet, G., 2009. Food identity preservation and traceability: Safer grains. Boca Niederhauser, N., Oberthur, T., Kattnig, S. dhe Cock, J., 2008. Information and its management for differentiation of agricultural products: the example of specialty coffee. Computers and Electronics in Agriculture, 6(1), fq. 241-253.

Bernardi, P., Gandino, F., Lamberti, F., Montrucchio, B., Rebaudengo, M. dhe Sanchez, E. R., 2008. An anti-counterfeit mechanism for the application layer in low-cost RFID devices (fq. 227–231). Bucharest: 4th European Conference on Circuits and Systems for Communication. 10–11 July 2008.

Bhattacharyya, R., Floerkemeier, C. dhe Sarma, S., 2010. RFID tag antenna based sensing: does your beverage glass need a refill? (fq. 126–133). Orlando, FL: IEEE International Conference on RFID. 14–16 April 2010.

Boehm, B., 1998. Using the WINWIN spiral Model: A case study. Computer, 31(7), fq.33-44.

F a q e | 94

Bono, G., Cusumano, S., Badalucco, C., Pipitone, V. dhe Vitale, S., 2010. A semi-automatic system for labelling seafood products and obtaining fishery management data: A case study of the bottom trawl fishery in the central Mediterranean Sea African. Journal of Biotechnology, 9(19), fq. 2811-2815.

Borit, M. dhe Olsen, P., 2012. Evaluation framework for regulatory requirements related to data recording and traceability designed to prevent illegal, unreported and unregulated fishing. Marine Policy, 36, fq. 96-102.

Bowling, M.B., Pendell, D.L., Morris, D.L., Yoon, Y., Katoh, K., Belk, K.E., dhe Smith, G.C., 2008. Review: Identification and traceability of cattle in selected countries outside of North America. Professional Animal Scientist, 24, fq. 287–94.

Brock, D.L, 2001. The electronic product code (EPC): a naming scheme for physical objects. [pdf] MIT Auto-ID Center White Paper, faqet 1-21. Gjendet në: http://cocoa.ethz.ch/downloads/2014/06/None_MIT-AUTOID-WH-002.pdf [aksesuar Dhjetor 2015]

Cai, W.G. dhe Liang, B., 2011. Research and implementation of the safety of raw milk traceability management perspective based on RFID technology. Hubei Agricultural Sciences, 2011–07.

Canadian Food Inspection Agency, 2014. Food Safety Enhancement Program Manual. [online] (1 Korrik 2014) Gjendet në: <http://www.inspection.gc.ca/DAM/DAM-food-aliments/STAGING/text-texte/food_fsep_man_1343667674768_eng.pdf> [aksesuar Qershor 2015].

Canadian Food Inspection Agency, 2015. Livestock identification and traceability. [online] (11 Dhjetor 2015) Gjendet në: <http://www.inspection.gc.ca/animals/terrestrialanimals/traceability/eng/1300461751002/1300461804752>. [aksesuar Qershor 2015].

Charlebois, S., dhe Hielm, S., 2014. Empowering the regulators in the development of national performance measurements in food safety. British Food Journal, 116(2), fq. 317–336.

F a q e | 95

Charlebois, S., Sterling, B., Haratifar, S., dhe Naing, S.K. Comparison of Global Food Traceability Regulations and Requirements, 2014. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 13(5), fq. 1104-1123.

Cheung, H., dhe Choi, S. 2001. Implementation issues in RFID based anti-counterfeiting systems. Computers in Industry, 62, fq. 708-718.

Chunxia, W., Weimin, Y., Yingyan, P., dhe Huiyuan, X., 2009. Research on RFID technology adoption of vegetable supply chain in China. International Forum on Information Technology and Applications, fq. 669-672.

Codex Committee on Food Hygiene, 1969. Recommended International Code Of Practice: General Principles of Food Hygiene, ed. 2003. [online] Gjenden në: http://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/standards/list-standards/en/ [aksesuar Shtator 2015]

Commission decision of 16 April 2007 laying down new veterinary certificates for importing live animals, semen, embryos, ova and products of animal origin into the Community pursuant to Decisions 79/542/EEC, 92/260/EEC, 93/195/EEC, 93/196/EEC, 93/197/EEC, 95/328/EC, 96/333/EC, 96/539/EC, 96/540/EC, 2000/572/EC, 2000/585/EC, 2000/666/EC, 2002/613/EC, 2003/56/EC, 2003/779/EC, 2003/804/EC, 2003/858/EC, 2003/863/EC, 2003/881/EC, 2004/407/EC, 2004/438/EC, 2004/595/EC, 2004/639/EC and 2006/168/EC, 2007. Official Journal of the European Union, L104, 50, fq. 37-50 Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2007:104:TOC> [aksesuar Dhjetor 2015].

Commission regulation (EU) No 16/2011 of 10 January 2011 laying down implementing measures for the Rapid alert system for food and feed, 2011. Official Journal of the European Union, L06, 54, fq. 7-15. Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2011:006:TOC> [aksesuar Dhjetor 2015].

Commission staff working document, 2015. Albania 2015 report. [pdf] Brussels: Europian Commision. Gjendet në: <http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2015/20151110_report_albania.pdf> [aksesuar Qershor 2015].

F a q e | 96

Connolly, C., 2005. Part tracking labelling and machine vision. Assembly Automation, 25(3), fq. 182-187.

Costa, C., Aguzzi, J., Menesatti, P., Mànuel, A., Boglione, C., Sarriá, D., García, J. A., Sardà, F., del Río, J., Antonucci, F., Sbragaglia, V., Rampacci, M., D‘Ambra, R. dhe Cataudella, S., 2011. Versatile application of RFID technology to commercial and laboratory research contexts: Fresh fish supply-chain and behavioural tests. Proceedings of the Workshop on Marine Technology MARTECH 2011, 22-23 September 2011, Cádiz, Spain, fq. 48.

Costa, C., Antonucci, F., Menesatti, P., Pallottino, F., Boglione, C. dhe Cataudella, S., 2012. An advanced colour calibration method for fish freshness assessment: A comparison between standard and passive refrigeration modalities. Food and Bioprocess Technology, 6(8), fq. 2190-2195

Costa, C., Antonucci, F., Pallottino, F., Aguzzi, J., Sun, D. W. dhe Menesatti, P, 2011. Shape analysis of agricultural products: A review of recent research advances and potential application to computer vision. Food and Bioprocess Technology, 4, fq. 673-692.

Council Directive 79/112/EEC of 18 December 1978 on the approximation of the laws of the Member States relating to the labelling, presentation and advertising of foodstuffs for sale to the ultimate consumer, 1979. [pdf] Official Journal of the European Union, L33, 22, fq. 1-14. Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:1979:033:TOC> [aksesuar Shtator 2015].

Council Regulation (EC) No 1224/2009 of 20 November 2009 establishing a Community control system for ensuring compliance with the rules of the common fisheries policy, amending Regulations (EC) No 847/96, (EC) No 2371/2002, (EC) No 811/2004, (EC) No 768/2005, (EC) No 2115/2005, (EC) No 2166/2005, (EC) No 388/2006, (EC) No 509/2007, (EC) No 676/2007, (EC) No 1098/2007, (EC) No 1300/2008, (EC) No 1342/2008 and repealing Regulations (EEC) No 2847/93, (EC) No 1627/94 and (EC) No 1966/2006. [pdf] Official Journal of the European Union, L343, 52, fq. 1-50. Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:L:2009:343:FULL&from=EN> [aksesuar Qershor 2015].

F a q e | 97

Council Regulation (EC) No 510/2006 of 20 March 2006 on the protection of geographical indications and designations of origin for agricultural products and foodstuffs, 2006. Official Journal of the European Union, L93, 49, fq. 12-25. Gjendet në: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2006:093:TOC> [aksesuar Shtator 2015].

Curbera, F., Khalaf, R., Mukhi, N., Tai, S. dhe Weerawarana, S., 2003. The next step in web services. Journal of ACM, 46, fq. 29–34.

Dabbene, F., Gay, P. dhe Tortia, C., 2013. Traceability issues in food supply chain management: A review. Biosystems Engineering 120, fq. 65-80.

Deale, C., Norman, W. dhe Jodice, L. W., 2008. Marketing locally harvested shrimp to South Carolina coastal visitors: The development of a culinary tourism supply chain. Journal of Culinary Science & Technology, 6(1), fq. 5-23.

Directive 2000/13/EC of the European Parliament and of the Council of 20 March 2000 on the approximation of the laws of the Member States relating to the labelling, presentation and advertising of foodstuffs, 2000. Official Journal of the European Union, L109, 43, fq. 29-42. Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2000:109:TOC> [aksesuar Shtator 2015].

Donnelly, K. A. M., Karlsen, K. M. dhe Olsen, P., 2009. The importance of transformations for traceability e a case study of lamb and lamb products. Meat Science, 83(1), fq. 68-73.

Eldefrawy, M.H., Alghathbar, K. dhe Khan, M.K., 2012. Hardcopy Document Authentication Based on Public Key Encryption and 2D Barcodes. Në: Proceedings of the Biometrics and Security Technologies (ISBAST), International Symposium on, Taipei, China, 26–29 Mars 2012. fq. 77–81.

European Commission, Health nnd Consumers Directorate-General, 2016. Standard operating procedures of the Rapid Alert System for Food and Feed. Version (revision 5). 2016. [pdf] Brussels: European Commission. Gjendet në: <http://ec.europa.eu/food/safety/docs/rasff_reg-guid_sops_1-5.pdf> [aksesuar Shkurt 2016].

F a q e | 98

Europian Comission, 2012. Rapid Alert System for Food and Feed. Annual report 2011. [pdf] Luxembourg: Publications Office of the European Union. Gjendet në: http://ec.europa.eu/food/safety/rasff/docs/rasff_annual_report_2011_en.pdf [aksesuar Shkurt 2016].

Fritz, M. dhe Schiefer, G., 2009. Tracking, tracing, and business process interests in food commodities: a multi-level decision complexity. International Journal of Production Economics, 117(2), fq. 317-329.

Galimberti, A., De Mattia, F., Losa, A., Bruni, I., Federici, S., Casiraghi, M., e të tjerë, 2013. DNA barcoding as a new tool for food traceability. Food Research International, 50(1), fq. 55-63.

Gandino, F., Montrucchio, B., Rebaudengo, M., dhe Sanchez, E. R., 2009. Opportunities and constraints for wide adoption of RFID in agri-food. International Journal of Advanced Pervasive and Ubiquitous Computing, 1(2), fq. 49–67.

Garcia, A., Chang, Y. dhe Abarca, C.A., 2007. RFID enhanced MAS for warehouse management. International Journal of Logistics: Research and Applications, 10(2), fq. 97-107.

Goel, R., 2007. Managing RFID consumer privacy and implementation barriers. Information Systems Security, 16(4), fq. 217-223.

Golan, E., Krissoff, B., Kuchler, F., Calvin, L., Nelson, K. dhe Price, G., 2004. Traceability in the US food supply: Economic theory and industry studies. Agricultural economic report n. 380. Economic Research Service, United States Department of Agriculture (USDA).

GS1 AISBL, 2011. GS1 EPC Tag Data Standard 1.6, Ratified Standard 9 September, 2011. [pdf] Brussels, Belgium: GS1 Global Office. Gjendet në: <http://www.gs1.org/gsmp/kc/epcglobal/tds/tds_1_6-RatifiedStd-20110922.pdf> [aksesuar Dhjetor 2015]

Hanna, M., 1995. Farewell to Waterfal1s, Software Magazine, 15(5), fq. 38-46.

F a q e | 99

Hertog, M. L. A. T. M., Yudhakusuma, R. F., Snoekx, P., De Baerdemaeker, J. dhe Nicolaï, B. M., 2008. Smart traceability systems to satisfy consumer expectations. Acta Horticolturae, 768, fq. 407-415.

International Standards Office, 2005. ISO 22000 - Food safety management systems - Requirements for any organization in the food chain. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:22000:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2005. ISO 9001 - Quality management systems - Requirements. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:9001:ed-5:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2005. ISO/TS 22004: Food safety management systems - Guidance on the application of ISO 22000:2005 Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22004:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2007. ISO 22005: Traceability in the feed and food chain -- General principles and basic requirements for system design and implementation. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:22005:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2009. ISO 22006: Quality management systems - Guidelines for the application of ISO 9001:2008 to crop production. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:22006:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2011. ISO/TS 22002-3: Prerequisite programmes on food safety - Part 3: Farming. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22002:-4:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2013. ISO/TS 22002-1: Prerequisite programmes on food safety - Part 1: Food manufacturing. Geneva: ISO. [online] Gjenden në:

F a q e | 100

https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22002:-1:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2013. ISO/TS 22002-1: Prerequisite programmes on food safety - Part 2: Catering. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22002:-2:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2013. ISO/TS 22002-4: Prerequisite programmes on food safety - Part 4: Food packaging manufacturing. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22002:-4:ed-1:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

International Standards Office, 2013. ISO/TS 22003: Food safety management systems - Requirements for bodies providing audit and certification of food safety management systems. Geneva: ISO. [online] Gjenden në: https://www.iso.org/obp/ui/#iso:std:iso:ts:22003:ed-2:v1:en [aksesuar Shtator 2015]

ISO Central Secretariat, 2009. ISO 9001 - Quality management systems - Requirements. [pdf] Geneve, Switzerland: ISO Central Secretariat. Gjendet në: <https://web.archive.org/web/20120117173523/http://www.iso.org/iso/survey2003.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

ISO Central Secretariat, 2011. ISO Survey of Management System Standard Certifications - 2011. [pdf] Geneve, Switzerland: ISO Central Secretariat. Gjendet në: <https://web.archive.org/web/20130127155212/http://www.iso.org/iso/iso_survey2011_executive-summary.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

ISO Central Secretariat, 2014.The ISO Survey of Management System Standard Certifications - 2014. [pdf] Geneve, Switzerland: ISO Central Secretariat. Gjendet në: <http://www.iso.org/iso/iso_survey_executive-summary.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

ISO Central Secretariat, 2003. The ISO Survey of ISO 9001:2000 and ISO 14001 Certificates. [pdf] Geneve, Switzerland: ISO Central Secretariat. Gjendet në: <http://www.iso.org/iso/survey2003.pdf > [aksesuar Nëntor 2015]

F a q e | 101

ISO Central Secretariat, 2008. ISO Central Secretariat, The ISO Survey of - 2008. [pdf] Geneve, Switzerland: ISO Central Secretariat. Gjendet në: <https://web.archive.org/web/20110805201012/http://www.iso.org/iso/survey2008.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

Jacobs, R. M., 1996. Product recall e a vendor/vendee nightmare. Microelectronics Reliability, 36(1), fq. 101-103.

Jang, J. dhe Olson, F., 2010. The role of product differentiation for contract choice in the agro-food sector. European Review of Agricultural Economics, 37(2), fq. 251-273.

Jedermann, R., Emond, J.P. dhe Lang, W., 2008. Shelf life prediction by intelligent RFID—technical limits of model accuracy. Dynamics in Logistics Part, 7, fq. 231-238.

Jedermann, R., Ruiz-Garcia, L. dhe Lang, W., 2009. Spatial temperature profiling by semi-passive RFID loggers for perishable food transportation. Computer and Electronics in Agriculture, 65, fq. 145-154.

Karlsen, K. M. dhe Olsen, P. , 2011. Validity of method for analysing critical traceability points. Food Control, 22(8), fq. 1209-1215.

Karlsen, K. M., Donnelly, K. A. M. dhe Olsen, P., 2010. Implementing traceability: practical challenges at a mineral water bottling plant. British Food Journal, 112(2), fq. 187-197.

Karlsen, K. M., Donnelly, K. A.M. dhe Olsen, P., 2011. Granularity and its importance for traceability in a farmed salmon supply chain. Journal of Food Engineering, 102(1), fq. 1-8.

Karlsen, K. M., Dreyer, B., Olsen, P. dhe Elvevoll, E., 2012. Granularity and its role in implementation of seafood traceability. Journal of Food Engineering, 112(1-2), fq. 78-85.

Kato, H. dhe Tan, T.K., 2007. Pervasive 2D Barcodes for Camera Phone Applications. Pervasive Computing, IEEE, 6(4), fq. 76–85.

F a q e | 102

Kerry, J. P., O‘Grady, M. N. dhe Hogan, S. A., 2006. Past, current and potential utilisation of active and intelligent packaging systems for meat and muscle-based products: A review. Meat Science, 74, fq. 113-130.

Ketzenberg, M. E. dhe Bloemhof-Ruwaard, J. M., 2009. The value of RFID technology enabled information to manage perishables. ERIM Report Series Reference No. ERS-2009-020-LIS.

Këshillit i Ministrave, 2009. Vendim i Këshillit të Ministrave nr.1081 i datës 21.10.2009 – ―Për organizimin dhe funksionimin e autoritetit kombëtar të ushqimit‖. Fletorja zyrtare e republikës së Shqipërisë,164, fq. 7264-7268.

Kim, H., Fox, M., dhe Gruninger, M., 1995. An ontology of quality for enterprise modelling. In Proceedings of the fourth workshop on enabling technologies: Infrastructure for collaborative enterprises fq. 105-116.

Kong, Q., Zhao, L., Sun, S., Wang, X. dhe Zhang, M., 2009. Safety control meat supply chain: A case study of SUTAI pigs. Fourth International Conference on Innovative Computing, Information and Control (ICICIC), fq. 709-712.

Kotsianis, I. S., Giannou, V. dhe Tzia, C., 2002. Production and packaging of bakery products using MAP technology. Trends in Food Science & Technology, 13, fq. 319-324.

Kramer, M., Coto, D. dhe Weidner, J., 2005. The science of recalls. Meat Science, 71(1), fq. 158-163.

Kumar, S. dhe Budin, E., 2006. Prevention and management of product recalls in the processed food industry: a case study based on an exporter‘s perspective. Technovation, 26(5), fq. 739-750.

Laniel, M. dhe Émond, J. P., 2010. Mapping of RFID tag readability in relation to the food content in a refrigerated sea container at 915 MHz. Innovative Food Science and Emerging Technologies, 11, fq. 703–706.

Laniel, M., Émond, J. P. dhe Altunbas, A. E., 2011). Effects of antenna position on readability of RFID tags in a refrigerated sea container of frozen bread at 433 and 915 MHz. Transportation Research Part C, 19, fq. 1071–1077.

F a q e | 103

Levinson, D.R., 2009. Traceability in the food supply chain. Washington (DC): U.S. Dept. of Health and Human Services, Office of Inspector General. [pdf] Gjendet në: <http://oig.hhs.gov/oei/reports/oei-02-06-00210.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

Li, L., 2012. Technology designed to combat fakes in the global supply chain. Business Horizons, 56(2), fq. 167-177.

Li, S., Visich, J.K., Khumawala, B.M., dhe Zhang, C., 2006. Radio frequency identification technology: Applications, technical challenges and strategies. Sensor Review, 26(3), fq. 193-202.

Limei, L., Heng, Q., Yongchao, G. dhe Ding, W., 2011. Analysis and assessment of food traceability status in China. Advanced Materials Research, 396-398, fq. 1353-1357.

Luo, Q., Xiong, B., Geng, Y. L. dhe Pan, J., 2011. A study on pig slaughter traceability solution based on RFID. Computer and Computing Technologies in Agriculture, 4(346), fq. 710-720.

Luvisi, A., Panattoni, A., Bandinelli, R., Rinaldelli, E., Pagano, M., Gini, B., Manzoni, G. dhe Triolo, E., 2010. Radiofrequency identification tagging in ornamental shrubs: An application in rose. HortTechnology, 20(6), fq. 1037-1042.

Marketing Charts, 2013. QR Code Scanning Isn‘t Just A Young Person‘s Activity. [online] Gjendet në: http://www.marketingcharts.com/online/qr-code-scanning-no-longer-just-for-young-people-29074> [aksesuar Shkurt 2016]

Marketing Charts, 2013. US Mobile Marketing Spend Projected to Almost Double in the Next 2 Years. [online] Gjendet në: <http://www.marketingcharts.com/uncategorized/us-mobile-marketing-spend-projected-to-almost-double-in-the-next-2-years-29433> [aksesuar Shkurt 2016]

McEntire, J. C., Arens, S., Bernstein, M., Bugusu, B., Busta, F. F., Cole, M., e të tjerë, 2010. Traceability (product tracing) in food systems: an IFT (Institute of Food Technology) report submitted to the FDA (Food and Drug Administration),

F a q e | 104

Volume 1: technical aspects and recommendations. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 9, fq. 92-158.

McFarlane, D., Sarma, S., Chirn, J., Wong, C., dhe Ashton, K., 2003. Auto ID systems and intelligent manufacturing control. Engineering Applications of Artificial Intelligence, 16(4), fq. 365-376.

Meadows, K., 2003. So you want to do research 1: an overview of the research process, Br J Community Nurs, 8(8), fq. 369-75.

Menesatti, P., Canali, E., Sperandio, G., Burchi, G., Devlin, G. dhe Costa, C., 2012. Cost and waste comparison of reusable and disposable shipping containers for cut flowers. Packaging Technology & Science, 25, fq. 203-215.

Milczarek, R. R., dhe McCarthy, M. J., 2011. Prediction of processing tomato peeling outcomes. Journal of Food Processing and Preservation, 35, fq. 631-638.

Moe, T., 1998. Perspectives on traceability in food manufacture. Trends in Food Science & Technology, 9(5), fq. 211-214.

National Animal Identification and Tracing Act 2012. [pdf] Wellington: Parliament of New Zeland Gjendet në: <http://www.legislation.govt.nz/act/public/2012/0002/latest/096be8ed81318489.pdf> [aksesuar Qershor 2015].

Ngai, E.W.T., Suk, F.F.C. dhe Lo, S.Y.Y., 2008. Development of an RFID-based sushi management system: The case of a conveyor belt sushi restaurant. International Journal of Production Economics, 112, fq. 630-645.

Office of Public Affairs, 2013. Fact Sheet: National Export Initiative. [online] Washington: Office of Public Affairs (Publikuar Maj 2013) Gjendet në: <https://www.commerce.gov/news/fact-sheets/2013/05/fact-sheet-national-export-initiative> [aksesuar Qershor 2015].

Opara, L. U. dhe Mazaud, F., 2001. Food traceability from field to plate. Outlook on Agriculture, 30(4), fq. 239–247.

F a q e | 105

Papetti, P., Costa, C., Antonucci, F., Figorilli, S., Solaini, S. dhe Menesatti, P., 2012. A RFID web-based infotracing system for the artisanal Italian cheese quality traceability. Food Control, 27, fq. 234-241.

Parlamenti Shqiptar, 2008. Ligj për ushqimin Nr.9863 i datës 28.1.2008. Fletorja zyrtare e republikës së Shqipërisë, 17, fq. 581-608.

Peres, B., Barlet, N., Loiseau, G. dhe Montet, D., 2007. Review of the current methods of analytical traceability allowing determination of the origin of foodstuffs. Food Control, 18(3), fq. 228-235.

Pérez-Aloe, R., Valverde, J. M., Lara, A., Carrillo, J. M., Roa, I. dhe Gonzàlez, J., 2007. Application of RFID tags for the overall traceability of products in cheese industries. RFID Eurasia, fq. 1-5.

Potter, A., Murray, J., Lawson, B. dhe Graham, S., 2012. Trends in product recalls within the agri-food industry: empirical evidence from the USA, UK and the Republic of Ireland. Trends in Food Science & Technology, 28, fq. 77-86.

Pressman, R.S., 2010. Software Engineering: A Practitioner's approach. 7th ed. New York: McGraw-Hill.

Randrup, M., Storøy, J., Lievonen, S., Margeirsson, S., Arnason, S., Møller, S., e të tjerë, 2008. Simulated recalls of fish products in five Nordic countries. Food Control, 19(11), fq. 1064-1069.

Regulation (EC) No 178/2002 of the European Parliament and of the Council of 28 January 2002 laying down the general principles and requirements of food law, establishing the European Food Safety Authority and laying down procedures in matters of food safety. [online] Official Journal of the European Union, L31, 45, fq. 11-24. (Publikuar Shkurt 2002) Gjendet në: <http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2002:031:TOC> [aksesuar Qershor 2015].

Regulation (EU) No 1151/2012 of the European Parliament and of the Council of 21 November 2012 on quality schemes for agricultural products and foodstuffs, 2012. Official Journal of the European Union, L343, 55, fq. 1-30.

F a q e | 106

Gjendet në: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ:L:2012:343:TOC> [aksesuar Shtator 2015].

Revision Committee on the Handbook for Introduction of Food Traceability Systems, 2008. Handbook for introduction of food traceability systems (Guidelines for food traceability). [pdf] Tokyo: Food Marketing Research and Information Center. Gjendet në: <http://www.maff.go.jp/j/syouan/seisaku/trace/pdf/handbook_en.pdf> [aksesuar Qershor 2015].

Royce, W., 1987. Managing the Development of Large Software Systems: Concepts and Techniques. Në: ESCON, Proceedings of the Ninth International Conference on Software Engineering. Los Angeles, Gusht 1970. Los Alamitos: IEEE.

Ruiz-Garcia, L. dhe Lunadei, L., 2010. Në C. Turcu (ed.), Sustainable radio frequency identification solutions (fq. 356). Croatia: INTECH.

Ruiz-Garcia, L. dhe Lunadei, L., 2011. The role of RFID in agriculture: applications, limitations and challenges. Computers and Electronics in Agriculture, 79, fq. 42–50.

Schröder, U., 2008. Challenges in the traceability of seafood. Journal für Verbraucherschutz und Lebensmittelsicherheit, 3, fq. 45-48.

Sioen, I., Verbeke, W., De Henauw, S., Parmentier, K., Raemaekers, M., Willems, J.L. dhe Van Camp, J., 2007. Determining the origin of seafood products on the Belgian market: challenges to traceability and database management. The Open Food Science Journal, 1, fq. 33–42.

Skees, J., Botts, A. dhe Zeuli, K., 2001. The potential for recall insurance to improve food safety. International Food and Agribusiness Management Review, 4, fq. 99-111.

Smith, J. P., Daifas, D. P., El-Khoury,W., Koukoutsis, J. dhe El-Khoury, A., 2004. Shelf life and safety concerns of bakery products - A review. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 44(1), fq. 19–55.

Sommerville, I., 2009. Software Engineering. 9th ed. Harlow: Pearson.

F a q e | 107

Standing Committee on hhe Food Chain and Animal Health, 2010. Guidance on the implementation of articles 11, 12, 14, 17, 18, 19 and 20 of regulation (EC) N° 178/2002 on general food law, 26 January 2010. [pdf] Gjenden në: http://ec.europa.eu/food/safety/docs/gfl_req_guidance_rev_8_en.pdf [aksesuar Shtator 2015].

Sugahara, K., 2009. Traceability System For Agricultural Products based on Rfid and Mobile Technology. Në: Chunjiang, Zh. dhe Daoliang, L. ed.2009. Computer and Computing Technologies in Agriculture II, Volume 3, fq. 2293-2301

Sun, C., Li, W. Y., Zhou, C., Li, M., Ji, Z. dhe Yang, X., 2014. Anticounterfeit code for aquatic product identification for traceability and supervision in China Food Control, 37, fq. 126-134.

Sylvander, B. dhe Barham, E., 2011. Introduction. Në: Barham, E. dhe Sylvander, B., ed.2011. Labels of origin for food: Local development, global recognition, fq.ix-xviii. Wallingford: CAB International.

Shougang, R., Huanliang, X., Lian dhe Guanghong, Z., 2010. Research on RFID-based meat product track and traceability system. International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM), 22–24 Oct, Taiyuan.

Takai, K. dhe Yada, K., 2010. Relation between stay-time and purchase probability based on RFID data in a Japanese supermarket. Knowledge-Based and Intelligent Information and Engineering Systems, 6278, fq. 254-263.

Tang, X.D., 2009. Application of Radio Frequency Identification technique in safety trace system of dairy product. Heilongjiang Agricultural Sciences, 2009–04.

Teuber, R., 2010. Geographical indications of origin as a tool of product differentiation: The case of coffee. Journal of International Food and Agribusiness Marketing, 22, fq. 277-298.

Ting, S. dhe Tsang, A., 2012. A two-factor authentication system using radio frequency identification and watermarking technology. Computers in Industry, 64(3), fq. 268-279.

F a q e | 108

Tingman, W., Jian, Z. dhe Xiaoshuan, Z., 2010. Fish product quality evaluation based on temperature monitoring in cold chain. African Journal of Biotechnology, 9(37), fq. 6146-6151.

Tingman, W., Jian, Z. dhe Xiaoshuan, Z., 2010. Fish product quality evaluation based on temperature monitoring in cold chain. African Journal of Biotechnology, 9(37), fq. 6146-6151.

Tomeš, J., Lukešová, D. dhe Machá, J., 2009. Meat traceability from farm to slaughter using global standards and RFID. Agricultura Tropica et Subtropica, 42(3), fq. 98-100.

Trienekens, J. dhe Beulens, A., 2001. The implications of EU food safety legislation and consumer demands on supply chain information systems. Në: Food and Agribusiness Management Association: Proceedings of the 11th annual world food and agribusiness forum. Sydney, Australia.

The Global Language of Business, 2013. An Introduction to the Global Trade Item Number. 2013. [pdf] Gjendet në: http://www.gs1us.org/Portals/0/gs1%20us%20library/standards/gs1%20identification%20numbers/An%20Introduction%20to%20the%20Global%20Trade%20Item%20Number%20%28GTIN%29.pdf> [aksesuar Nëntor 2015]

Thompson, M., Sylvia, G. dhe Morrissey, M. T., 2005. Seafood traceability in the United States: current trends, system design, and potential applications. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 4(1), fq. 1-7.

Thonemann, U.W., 2002. Improving supply-chain performance by sharing advance demand information. European Journal of Operational Research, 42(1), fq. 81-107.

U.S. Food and Drug Administration, 2002. Bioterrorism Act. [online] (18 qershor 2009) U.S. Food and Drug Administration. Gjendet në: <http://www.fda.gov/RegulatoryInformation/Legislation/ucm155769.htm> [aksesuar Qershor 2015].

U.S. Food and Drug Administration, 2006. Draft compliance policy guide 160.900: Prescription Drug Marketing Act - Pedigree Requirements under 21 CFR Part 203. [online] (20 Mars 2015) Gjendet në:

F a q e | 109

<http://www.fda.gov/ICECI/ComplianceManuals/CompliancePolicyGuidanceManual/ucm073857.htm> [aksesuar Nëntor 2015]

Uldrich, J., 2007. Dole: let us thank RFID technology. [online]The Motley Fool. Gjendet në: < http://www.fool.com/investing/high-growth/2007/12/24/its-not-just-ibm-in-this-crystal-ball.aspx>[aksesuar Shkurt 2016].

Varese, E., Buffagni, S. dhe Percivale, F., 2008. Application of RFID technology to the agro-industrial sector: Analysis of some case studies. Journal of Commodity Science, Technology and Quality, 47(1–4), fq. 171-190.

Verbeke, W., Pieniak, Z., Guerrero, L. dhe Hersleth, M., 2012. Consumers‘ Awareness and Attitudinal Determinants of European Union Quality Label Use on Traditional Foods. Bio-based and Applied Economics, 1(2), fq. 213-229.

Vergara, E., Llobet, J., Ramírez, L., Ivanov, P., Fonseca, L., Zampolli, S., Scorzoni, A., Becker, T., Marco, S. dhe Wöllenstein, J., 2007. An RFID reader with onboard sensing capability for monitoring fruit quality. Sensors and Actuators B: Chemical, 127(1), fq. 143-149.

Vukatana, K. dhe Hoxha, E., 2014. A Proposed Architecture for Traceability System on Albanian Products Based on QR Code and Mobile Technology, Information Systems and Technology Innovations: projecting trends to a New Economy (International Conference with Proceedings) - Departamenti "SIZ", FE, UT - Tiranë, Qershor 2014

Vukatana, K. dhe Hoxha, E., 2015. Use of Real Time Databases in Traceability Systems: Case of Albanian Viticulture, Information Systems and Technology Innovations: Inducting Modern Business Solutions (International Conference with Proceedings) - Departamenti "SIZ", FE, UT – Tiranë, Qershor 2015

Vukatana, K., Sevrani, K. dhe Hoxha, E., 2016. Anti-counterfeiting Technologies in Albanian Food Industry, Review of Business & Finance Studies Journal, 7 (2), fq.101-106.

F a q e | 110

Vukatana, K., Sevrani, K. dhe Hoxha, E., 2016. Wine traceability: A data model and prototype in Albanian context. Foods: Open Access Food Science Journal, Food Modelling Special Issue – (ISSN 2304-8158) – Vol. 5(1), Numri 11.

Wang, Y. dhe Alocilja, E.C., 2012. Sensor technologies for anticounterfeiting. International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, 36(4), fq. 291-304.

Wine Traceability Working Group, 2005. Wine Supply Chain Traceability, GS1 Application Guideline [pdf] Gjendet në: <https://www.gs1us.org/gs1-us-library/command/core_download/entryid/2079> [aksesuar Dhjetor 2015]

Wine Traceability Working Group, 2008. Wine Supply Chain Traceability GS1 Application Guideline. [pdf] Brussels: GS1. Gjendet në: <http://www.gs1.org/docs/traceability/GS1_wine_traceability.pdf> [aksesuar Qershor 2015].

Xin, H. dhe Stone, R., 2008. Tainted milk scandal. Chinese probe unmasks high-tech adulteration with melamine. Science, 322, fq. 1310-1311.

Yang, F., dhe Wang, T., 2012. The application of radio frequency identification technology in vegetable quality traceability system. Yantai, China: International Conference on Systems and Informatics (ICSAI 2012). 19–20 May 2012.

Yasothkumar, N, 2010. Radiofrequency identification (RFID) tags: A new technology in floriculture, fq. 343-345. Tiruchirappalli: Bharathidasan University. 19–20 Feb.

Yin, J., Li, J., Chen, X., Yang, Z. dhe Xu, W., 2012. Study of traceability and anti-counterfeiting of imported wines. Në: Proceedings of international conference on information management, innovation management and industrial engineering, 2, fq. 95-97. 20-21 Tetor, Sanya, China.

Yin, R. K., 2014. Case Study Research: Design and Methods. 5th ed. Thousand Oaks: Sage.

Zhang, C., Bai, J. dhe Wahl, T., 2012. Consumers'willingness to pay for traceable pork, milk and cooking oil in Nanjing, China. Food Control, 27, fq. 21–28.

F a q e | 111

Zhang, Z.-Y., Liu, C. dhe Yang, L., 2010. Study on risk control of dairy products supply chain security based on RFID. Science and Technology of Food Industry, 2010–03.