SİNİR SİSTEMİNİN ANATOMİSİ

Yrd. Doç. Dr. Kadri KULUALP

Yrd. Doç. Dr. Önder AYTEKİN

SİNİR SİSTEMİ NEDİR?Sinir Sistemi; iç bünye ile dış çevreyi ve ikisini

birlikte yöneten fonksiyonel kompleksliğe sahip bir sistemdir. Bu sistem uyarımları algılayan, işleyen ve tepki ile eylemi yönlendiren anatomik ve fizyolojik bütünlüğe sahiptir. Vücudu kontrol etmek için beyin adeta bir telefon santrali gibi çalışır.

Anatomik olarak sinir sistemi aşağıdaki bölüm ve yapılardan oluşur:

1. Merkezi Sinir sistemi (MSS): Beyin (Encephalon) ve Omurilik (Medulla Spinalis),

2. Periferik Sinir Sistemi (PSS) : Beyin sapı ve omurilikten çıkan bütün sinirleri kapsar.

3. Otonom sinir sistemi ise hem merkezi ve hem de periferik sinir sistemi içinde yer alır.

2

Sinir sisteminin mikroskopik yapısını gri (substantia grisea) ve beyaz madde (substantia alba), bağ dokusu ve kan damarları oluşturur.

Sinir dokusunda genel olarak nöronlar ve Glia hücreleri olmak üzere iki tip hücre bulunur.

Nöronlar sinir sisteminin temel fonksiyonel birimleridir.

Substantia Alba

Substantia Grisea

3

Her bir nöron anatomik, genetik ve fonksiyonel yönden bağımsız bir birimdir. Nöronun nükleusu içeren gövdesi Perikaryon olarak isimlendirilir.

Perikaryondan Dendrit adı verilen çok sayıda kısa uzantı ve Akson olarak adlandırılan tek bir uzun uzantı çıkar. Ancak akson seyri sırasında dallara ayrılabilir. Her bir nöronun aksonu diğer nöronların dendritleri veya perikaryonları ile Sinaps adı verilen bağlantılar kurar.

1. NÖRONLAR

4

Glia hücreleri; destek yapı oluşturma, besin maddelerini nöronlara ulaştırma, artık maddeleri kan dolaşımı ve beyin-omurilik sıvısına taşıma gibi görevleri vardır.

Glia hücreleri olmaksızın nöronlar uzun süre yaşamsal fonksiyonlarını sürdüremezler.

Glia hücreleri uyarı iletiminde görev almazlar.

2. GLİA HÜCRELERİ

5

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİEmbriyoda, ektodermden orijin alır. Bu sistem

çalışma düzeni içinde bir bütünlük arzetmesine karşın; anatomik yönden ve öğretim kolaylığı açısından

1. Beyin (encephalon) ve

2. Omurilik (medulla spinalis) olarak iki bölüm halinde incelenir.

Genel olarak gelişim itibariyle ve anatomik yönden baş iskeleti boşluğu işinde bulunan sinir sistemi kısımları aşağıdaki gibi sınıflandırılır:

Tümbeyin - Encephalon

I- Prosencephalon (cerebrum)

1. Telencephalon

2. Diencephalon

II- Mesencephalon

III-Rhombencephalon

1. Myelencephalon (Medulla oblongata=bulbus)

2. Metencephalon (Pons + cerebellum)

6

TELENCEPHALONBeyin, yumurta şekline

benzer iki (sağ ve sol) yarım küreden (hemispherium cerebri) meydana gelmiştir. Sağ ve sol hemisfer birbirinden bağımsız görevleri yapabilirler. Örneğin sağ eli ile yazı yazan kişilerde lisan öğrenme sol hemisfer tarafından yönetilir.

Fissura longitudinalis cerebri olarak bilinen derin bir yarıkla iki (sağ ve sol) yarım küreye ayrılmıştır; ancak iki yarı küre fissura longitudinalis cerebri’nin dibinde corpus callosum denen ortalama 8 cm. uzunlukta yelpaze şeklindeki akson demeti kitlesiyle birbiriyle bağlantıdadır.

7

Her bir beyin yarı küresi beş loba ayrılarak incelenir. Bunlardan sonuncusu hariç diğerleri komşu oldukları baş iskeleti kemiklerinin isimlerine göre;

1. Lobus frontalis,

2. Lobus parietalis,

3. Lobus temporalis,

4. Lobus occipitalis ve

5. Lobus insularis şeklinde isimlendirilir.

Üç lobun ön uçlarına polus (kutup veya uç) denir ve polus frontalis, polus occipitalis ve polus temporalis olarak isimlendirilir. Loblar birbirlerinden Sulcus Centralis ve Sulcus Lateralis ile ayrılırlar.

8

9

Lobus Frontalis:

Kişilik hareketleri ve motor davranışlardan sorumlu olan kısımdır.

Lobus Parietalis:

Birincil duyu alanı bu kısımdadır.

Lobus Occipitalis:

Birincil görme merkezi bu kısımdadır.

Lobus Temporalis: Primer isitme merkezi ve sekonder konuşma merkezi bu lobda yerleşiktir. Bu lobun lezyonunda işitme ve yazılan kelimenin anlamını yorumlama azalır.

10

DİENCEPHALONBeyin yarı küreleri ile mesencephalon (orta beyin) arasında yerleşiktir.

Diencephalon;

1. Thalamus,

2. Hypothalamus,

3. Epithalamus ve

4. Subthalamus bölümlerine ayrılarak incelenir.

11

1. Thalamus Diencephalonun en geniş bölümüdür.

Thalamus başlıca aşağıdaki fonksiyonlardan sorumludur.

1. Tüm duyu sinyallerinin (bazı yazarlara göre koku hariç) analizini yapar.

2. Bireye memnuniyet verici veya vermeyen hisler ile diğer duyuların düzenlenmesi mekanizmasında rol oynar.

3. Canlıyı iç ve dış bünyede meydana gelecek değişikliklere hazırlayarak uyanıklığı kontrol eder.

4. Değişik refleks mekanizmaları üretme ve düzenlenmesinde görev alır.

12

2. Hipothalamus 1. Vücudun otonom fonksiyonlarının koordinasyonu,

2. Su giriş ve çıkışının böylece vücudun su dengesinin korunmasına yardımcı olma,

3. Canlının üremesi ile ilgili değişik fonksiyonlarını kontrol etme,

4. Korku, heyecan ve uyanıklık durumlarının düzenlenmesine katılma,

5. Canlının iştah durumunun ayarlanması ve gıda girişinin kontrolü,

6. Vücut ısısının normal sınırlar içinde kalmasını sağlama gibi görevleri üstlenmiştir.

7. Hormonların salınımını kontrol eder.

13

MESENCEPHALON • Beyinin alt yüzü altında, pons’un üzerinde yerleşiktir.

• Kraniyal sinirlerden 3. ve 4. (nervus oculomotorius, nervus trochlearis) orijinini buradan alır. Böylece göz pupillasının kontrol merkezi orta beyinde yerleşiktir.

14

RHOMBENCEPHALON1.MYELENCEPHALON

(Medulla Oblongata=Bulbus)

• Beyin sapının omurilikle birleşen en alt kısmıdır. Beyin ve omurilik arası bağlantıyı sağlar.

• Beyin ve omuriliğin tüm projeksiyon yolları bulbus içinden geçer. Böylece, bulbus pek çok duyu ve motor mekanizma fonksiyonunda önemli rol alır.

• Çıkan ve inen yolların yanında 8., 9., 10., 11., ve 12. kraniyal sinirlerin çıkış yerleri de buradadır.

15

METENCEPHALON(Pons ve Cerebellum)

Cerebellum (Beyincik)’un görevleri:

1. Dengenin (postur) sağlanmasına etki,

2. Dengenin korunmasına yönelik iskelet kaslarının kontrolü,

3. Kas gruplarının hareketlerini koordine ederek, beyin korteksi ile birlikte oğrenmeye dayalı hareketlerin düzenini sağlama,

4. Beyin ile birlikte koordineli çalışarak vücut hareketlerinin dengeli, düzenli ve amaca uygunluğunu sağlamaya katkısı seklinde sıralanabilir.

PONSVücudun solunum kontrolü pons’da yerleşik nucleus reticularis tarafından sağlanır ve burası pneumotaxic merkez olarak isimlendirilir. Sinir sisteminin bölümlerini birbirine bağlayan inen(descendens) ve cıkan (ascendens) yollar pons içinden geçer. 16

MEDULLA SPİNALİSColumna vertebralis içinde yerleşiktir.

Medulla oblongata seviyesinden başlar, oksipital kemiğin foramen magnum’u içinden geçerek 1. veya 2. bel omuru seviyesine kadar devam eder.

Omurilik ortalama 40-45 cm uzunluğa ve 30 gr ağırlığa sahiptir. Servikal (boyun) bölgede üst ekstremite sinirlerini, bel bölgesinde alt ekstremite sinirlerini ve ikisi arasında torakal sinirleri verir.

Omurilikten omurlar arası deliklere uygun sayıda, tüm uzunluğunca 31 çift omurilik sinirleri (nervi spinales) çıkar. Bu sinirler omuriliğin dış yüzünden orijin alırlar. Spinal sinirler, omurilikten çıkan ön ve arka köklerin birleşmesi sonucu;

8 boyun, 12 torokal, 5 bel, 5 sakral ve 1 koksigeal’den oluşur.

Her bir spinal sinir afferent-duyu (periferden merkeze) ve efferent-motor (merkezden perifere) lifler içerir.

17

Efferent Yollar (Merkezden medulla spinalis’e inen yollar)

1. Tractus (Tr.) corticospinalis

2. Tr. corticonuclearis

3. Tr. vestibulospinalis

4. Tr. reticulospinalis (pontoreticulospinalis)

5. Tr. tectospinalis

6. Tr. rubrospinalis

18

Afferent Yollar (Medulla Spinalis’ten merkeze çıkan yollar)

1. Tr. spinothalamicus anterior

2. Tr. spinothalamicus lateralis

3. Fasciculus gracilis ve fasciculus cuneatus

4. Tr. Spinocerebellaris anterior

5. Tr. spinotectalis

19

Periferik Sinir Sistemi

Periferik sinir sistemi, medulla spinalis’ten çıkan nervi spinales, beynin alt yüzünden çıkan nervi craniales ve bu sinirler ile ilişkili ganglionlardan meydana gelir.

Nervi Craniales (Kraniyal Sinirler)

İnsanda 12 çift kraniyal sinir bulunur. Beyinden çıkış sırasına göre önden arkaya doğru 1’den 12’ye kadar numara verilerek tanımlandıkları gibi her birinin ismi de bulunmaktadır. İlk ikisi beynin alt yüzünden diğerleri ise beyin sapından ayrılırlar.

10. kraniyal sinir dışında kalanlar baş ve boyun bölgesine dağılırlar. 8. kraniyal sinir ise kafa dışına çıkmaz.

20

1. N. Olfactorius: Koku duyusunu burundan beyine taşıyan sinirdir. Bu sinirin lifleri burun mukozasının üst kısmında yer alır. Buradaki lifler kafa içerisine ethmoid kemikteki deliklerden geçerek ulaşırlar.

2. N. Opticus: Görme siniridir. Göz küresinin retina tabakasından başlar. Sclera’nın arka yüzünden çıktıktan sonra, os sphenoidale üzerindeki canalis opticus’tan geçerek kafa boşluğuna ulaşır.

3. N. Oculomotor: Mesencephalon’dan çıkar. Lifleri fissura orbitalis superior’dan geçerek göz küresi kaslarına dağılır. Bu sinir, üst göz kapağını kaldırma, gözü yukarı ve aşağı iç tarafa çevirme, pupillayı daraltma gibi görevleri yapar.

4. N. Trochlearis: Mesencephalon’dan çıkar. Beyin sapını arkadan terkeden tek sinirdir. Öne doğru ilerleyerek, fissura orbitalis superior’dan geçer. Uyardığı kas, gözü aşağı ve dış yana çevirir.

5. N. Trigeminus: N. trigeminus, burun boşluğu, göz kapakları, alın derisi, yüz derisi ve korneadan duyu taşır. Ayrıca, çiğneme kaslarının motor kontrolünü sağlar.

21

6. N. Abducens: Pons ve bulbus arasındaki yarıktan çıkar. Nervus abducens, gözü dış yana hareket ettiren kası uyarır.

7. N. Facialis: Pons ve bulbus arasındaki yarıktan çıkar. Parasempatik, motor ve duyu fonksiyonları vardır. Yüz ve yanaktaki mimik kasları, orta kulakta bulunan m. Stapedius’un motor uyarılmasını gerçekleştirir. Ayrıca, göz yaşı bezinin uyarılması, tat duyusunun taşınması gibi fonksiyonları vardır.

8. N. Vestibulocochlearis: İşitme ve denge siniridir. Orta kulaktaki işitme ve denge organlarından aldığı duyuları beyine taşır. Pons ve bulbus arasındaki yarıktan beyine girer.

9. N. Glossopharnygeus: Bulbus’un yan yüzünden çıkar. Parasempatik, motor ve duyu fonksiyonları vardır. Nervus glossophayrngeus, m. Stylopharyngeus’ün kontrolü, parotis bezinin tükürük salgısının yaptırılması, dilin arka 1/3’den tat duyusunun kontrol edilmesi gibi fonksiyonları vardır.

10. N. Vagus: Bulbus’un yan yüzünden çıkar. Parasempatik, motor ve duyu fonksiyonları vardır. Bu sinir, yutak ve larinksin iç kaslarını kontrol, epiglottis bölgesinden tat duyusunun kontrol eder.

22

11. N. Accessorius: Bulbus’un yan yüzünden çıkar. Sadece motor fonksiyonu vardır. Yumuşak damak, bazı larinks ve yutak kasları ile m. sternocleidomastoideus, m. trapezius’u uyarır.

12. N. Hypoglossus: Bulbus’un yan yüzünden çıkar. Sadece motor fonksiyonu vardır. Dil kaslarının motor uyarılmasını sağlar.

Otonom Sinir SistemiGenel olarak istemsiz hareket ve görevlerden sorumlu, vücudun

organ kısımlarından duyular gönderen sinir sisteminin bir bölümüdür. Bu sistem; vücudun bezleri, solunum, bazı göğüs ve karın kasları, kıl kasları, gözün irisi, kan damarları ve kalbin fonksiyonları üzerinde önemli rol oynar.

Otonom sinir sistemi parasempatik (craniosacral) ve sempatik (thoracolumbal) olmak üzere iki bölüm halinde incelenir. Her iki kısım hypothalamus’un etkisi altındadır. Vücutta her bir organ çift sinire sahiptir. Bunlardan birincisi parasempatik diğeri sempatik sistemle ilgilidir. İki sistem canlının yararına olacak şekilde birbirine zıt çalışır. Örneğin; sempatik etki kan basıncını arttırır; parasempatik etki ise azaltır.

23

SİNİR SİSTEMİNİN ZARLARIMerkezi sinir sistemi

meninges adı verilen zarlarla çevrilidir. Bunlardan en dışta dura mater, ortada arachnoid mater, bununda altında pia mater bulunur. Dura mater - arachnoid mater arasında şekillenen boşluğa subdural; arachnoid mater – pia mater arasındaki boşluğa da subarachnoid boşluk denir. Beyin omurilik sıvısı (BOS) arachnoid boşluk içinde dolasır. Zarlar içinde en kolay yırtılabileni arachnoid mater dir. 24

Beyin Ventrikülleri ve Beyin Omurilik Sıvısı (BOS)

Beyin ve beyin sapı içinde beyin ventrikülleri (beyin-omurilik sıvısını içeren boşluklar) olarak bilinen dört adet boşluk bulunur. Bunlar; ventriculus lateralis (sağ-sol), ventriculus tertius (diencephalon ventriculu) ve ventriculus quadratus’dur.

Beyin Omurilik Sıvısı; ventriküllerde yapılır ve ventriculus quartus’un yan ve arka yüzünde bulunan Luschka ve Magendie delikleri aracılığı ile subarachnoid boşluğa geçer ve burada dolaşır. BOS renksiz, berrak ve alkalin karakterdedir. Büyük çoğunluğu su ve tuzlar, glikoz, protein, karbon dioksit, hipofiz hormonları ve çok az lenfoidal hücreden oluşur. Beyin omurilik sıvısının merkezi sinir sistemini besleme, koruma ve yağlama gibi görevleri vardır.

25

26

VentriculusLateralis

Ventriculus Tertius