SnmezDaktilo

KaragzDaktilowww.eskikitaplarim.com

BLG YAYINLARI BLG DZS : 21 Birinci Basm Nisan 197S BLG YAYINEV Tunal Hilmi Cad. 94 Telf: 178930.178019 Kavakldere - Ankara BabAli Cad. 19/2 Telf : 225201 Caalolu - stanbul

ARMANDO URBE ili'de Amerikan Darbesi Trkesi : Nabi Diner BLG YAYINEV

kapak dzeni : fahri karagzolu Armando Uribe'nin orijinal ad Le livre noir de l'intervention Amricaine au Chili olan bu eserinin yayn haklar ONK Copyright Ajans araclyla Seuil Yaynevi'nden alnmtr. BLG BASIMEV-ANKARA

BUGN BZEYSE YARIN SZE ili bir Gney Amerika lkesi. Trkiye'ye gre, dnyann teki ucunda bir yer, uzakm uzak... Bundan birka yl ncesine kadar, ortalama kltr dzeyinde bir Trk vatanda ili hakknda ne bilirmi diye, bundan yirmi yl ncesinin, on yl ncesinin ilk ve orta retim tarih ve corafya kitaplarna baktk: Okullarmzda okutulan tarih kitaplarmzda, ili'den hi sz yok... 1955'lerin bir corafya kitabnda ise ili iin verilen bilgi u: Gney Amerika'nn gneybat kylarnda, ky boyunca uzanan erit gibi bir lke. Ynetimi Cumhuriyet, merkezi Santiago ehridir. And Dalarnn batsnda yer alan ve kyya paralel uzanan bir lke. eitli madenleri, endstrisi, ticareti ve insanlarnn neesiyle nldr. 759 bin kilometre kare arazisi ve 4 milyon nfusu vardr. On yl ncesinin, 1965'lerin orta boy yerli yapm bir genel kltr ansiklopedisinde ili iin verilen bilgi de yleydi: ili Giiney Amerika'da bamsz bir lke. Yzlm 741 767 kilometre kare, nfusu 8 milyon 567 bin, bakenti Santiago, nemli ehirleri Antofagasta, Valapariso, Conception dur. Kuzey ve Orta ili'de kyya paralel And Dalar uzanr. ili'nin Salar ad verilen tuz glleri nldr. En by Salar de Atacama'dr. En nemli akarsuyu 380 kilometre uzunluundaki Bio Bio nehridir. ili yzey ekillerine paralel olarak ekonomik bakmdan da blgeye ayrlr. Kuzeyde ller blgesi maden blgesidir, Orta ili tarm blgesidir, Gney ise orman blgesidir. Maden bakmndan ili ok zengin bir lkedir. Bakr retimi bakmndan dnyada A.B.D. 'den sonra ikinci gelir. Demir, kmr, petrol de nemli yeralt zenginlikleri arasndadr. Balklk da lkenin ekonomisinde nemli yer tutar. Panama Kanalnn almas ve

And Dalarn aan tren yolunun yaplmasndan sonra ili'nin baka lkelerle ilikileri artmtr. ili, 1540 ylnda Pedro de Valdivia tarafndan ele geirilmi ve 1817 ylna kadar bir spanyol smrgesi olarak kalmtr. Bu tarihte bamszln kazanmtr. 1879-1883 yllarnda Peru ve Bolivya ile yapt savalarda Atacama ve Antofagasta blgelerini ele geirmitir. 1927'den bu yana ili bir Cumhuriyettir. Daha yaknlarda km, -1967-, bir ansiklopedide ise yukardaki bilgileri tamamlayan ylesine birka satr vard: -ili'nin bakenti Santiago'nun nfusu 1,5 milyondur. Eski bir spanyol smrgesi olan lkenin dili spanyolca, vatandalarnn dini genellikle katolik, parasnn ad da peso'dur. ili 1817'de bamszlna kavumu ve 1833'te Cumhuriyet anayasasn kabul etmitir. 1925'te kan bir ihtill Bakan Aleksandri'yi devirmi ve 1927'de yeni bir Anayasa kabul edilmitir. Dier Latin Amerika lkelerine oranla ili'nin sakin bir siyasi hayat vardr. Bu hayat iki byk siyasi kurulu arasnda bllr: Hristiyan Demokrat Parti-Halk Hareketi Cephesi... Bunlardan birincisinin lideri imdiki Cumhurbakan Eduardo Frei'dir. Ar sol olan ikinci partinin lideri ise Salvador Allende'dir. Cumhurbakan alt yl iin seilir, imdiki Bakan Frei, Ekim 1964' te seilmi olup esasl sosyal reformlarn yaplmasna taraftardr. lkede ift meclisli demokratik rejim vardr. Temsilciler Meclisi iin Mart 1965'te yaplan seimlerde Sosyal Demokrat Parti 82, Radikaller 20, Komnistler 18 ve Sosyalistler 15 sandalye kazanmlardr. Evet... 20 yl nce, 10 yl nce ve 8 yl nce, dnyann taa teki ucunda saylabilecek bir yerdeki ili adl lke iin Trk halk oyunun ortalama dzeydeki bilgisi, aa be yukar herhalde bunlardan daha teye deildi. Haa, bir de, gene 1967'lerde yaynlanm bir orta boy ansiklopedinin ili hakknda verdii bilgilerin arasnda yle bir bilgi daha vard: ilinin sosyal ve ekonomik birok meselesi vardr. Bakr {diinya ncs), demir, nitrat ve kmr gibi nemli maden kaynaklarna ramen isizlik ciddiyetini muhafaza etmektedir. Oysa bu kadar ihtiya karsnda kalifiye ii sknts ekilir. Tarmda

ilerleme kanlmaz bir reforma baldr. lkenin yzde 75'i byk toprak sahiplerinin elindedir. imdiki hkmet, tarm reformunu, ilenebilecek topraklar geniletme yolunda ele almtr. Amerika Devletleri rgt yesi olan ili, A.B.D.'den ekonomik yardm grr ve A.B.D. bu yardma karlk olmak zere ili'nin bakr madenlerini kontrol eder... Btn bu corafya kitaplarndan ansiklopedilere, eitli kaynaklardan aldmz bilgileri neden mi aktardk? Syleyelim: Bir kere, bundan be-on yl ncesine kadar, ili hakknda ne kadar az bilgimiz olduunu gstermek iin... Sonra da, bilgi diye nmze srlen eylerin ok kere ne lde birbirini tutmaz, pestenkerni eyler olduunu gzler nne sermek iin. Daha sonra da, -be yl iinde dnyann ne kadar kldn, bir zamanlarn ulalmaz uzaklkta sanlan bir lkesinin sorunlarnn bile ne kadar burnumuzun dibine geldiini ve Allende deneyiminden bu yana ortalama Trk vatandann ili hakkndaki bilgisinin ne lde artm olduunu saptamak iin... Ve de son olarak, ili'den, ili'de olanlardan bize ne ? diye dnenler hl varsa, bylelerine, dangalakl brakn da ada koullar iinde kaynaklarndan dnyada olup bitenleri renin, ders aln, bugn bakasnn bana gelen yarn bizim de bamza gelebilir diyebilmek iin... Kapitalizmin emperyalizminin oyunlarnn ve tuzaklarnn dnyann urasnda ya da burasnda ne kadar ok birbirine benzediini, uygulama kurallarnn zdeliini grmek ve gstermek iin saysz ve snrsz rnek vardr ya, bu rneklerden pek arpc birinin de, u elinizde tuttuunuz Armando Uribe'nin kitab olduunu syleyebilmek iin... Dorusunu isterseniz, ili'de Amerikan Darbesi'ni okumaya baladmzda ili hakknda, ili'de denenip ac bir sonla biten zgrlk sosyalizm deneyi ve Salvador Allende hakknda olduka ok ey okuyup ok ey bildiimizi ve b okuduumuz kitabn da bunlara pek fazla birey eklemeyecei inancndaydk. Yeryznde belki de ilk kez seimle i bana gelmi, marksizmi kartlarnn zgrlklerini ksmadan uygulamaya abalayan ve sonunda canndan olmakla kalmayp lkesini faizmin kucana

atan Allende nin 1970 eyllnden 1973 eyllne kadarki eyleminin yksn, kendi yazp syledikleri de dahil ok azdan dinleyip ok kalemden okumutuk. Armando Uribe'nin yazdklar da bunlarn bir yinelenmesinden baka ne olabilir ki diye dnyorduk. Taa ki, ili'de Amerikan Darbesi'nin 47.nci sayfasna kadar. O sayfada birden u satrlar okuyunca silkelendik: Hzl ekonomik ve sosyal bir deime srecine gereksinen ve byle bir sre iine girmi olan bir lkede, demokrasi, ou zaman gze alnamayacak bir lkstr. nk deime ile istenen hedeflere varmak iin yeterince gl deildir... Bu lflarn pek benzerlerini biz Trkiye'de 1971'lerde duyup dinlemedik miydi? 12 Mart Faizm provasnn uygulayclarndan Orgeneral Memduh Tama buna benzer lflar etmedi miydi? O dnemin tepeden inme babakan Prof. Nihat Erim, demokrasiye dnk anayasamz lks iln etmedi miydi? Uribe'ni ili'de Amerikan Darbesi'ni, dnyann teki ucundaki bir olayn yks diye okumayn... Uygulamalarn Trkiye'de de bir belirli lde grp yaadmz bir olay diye dnerek okuyun. ap ap kalacaksnz... Sakn bu Armando Uribe ad takma bir ad olup da, Trk-Amerikan ilikilerini anlatan, ama bunu sembollerle yapan bir Trk yazar olmasn ? Yoksa ili'deki Amerikan Darbesi maskesinin altnda Yunanistan'daki 1967 Albaylar Cuntas olay m anlatlyor? yk oraya da ok uyuyor nk... Bu, Gney Kore de olabilir, Viyetnam da... Bu olaylar dn olduu gibi bugn de, yarn da yinelenemez mi? Koullarda deien ne var? Ama hayr hayr, karamsarla kaplmayn. Tarih yinelenmez, yenilenir... nsanolu, ders almasn bilen yaratk olduu iindir ki tanmlanrken bile dnen hayvan diye tanmlanmtr. zgrlk dncesi eninde sonunda hayvanlktan daha ar basacaktr. Uluslar gibi insanlar da uyanyor. Bu yazlanlar, sylenenler hep bu uyan, bu silkinii abuklatrmak iin. Armando Uribe bir grev yapm, grdn, yaadm, anladn yazm. Biz de grevimizi bilelim, okuyalm, anlayalm, zorun oyunu bozduunu gsterelim... lhami SOYSAL

Es tu paz lo que amamos, no tu mscara. No es hermoso tu rostro de guerrero. Eres hermosa y ancha Norte Amrica. Pablo Neruda, Canto General

11 Eyll 1973 Hkmet Darbesi'nin amac ili Devletini ykmakt. lkeyi egemen bamszlndan ebedi olarak yoksun brakmak sz konusu idi. Bu etkiyi meydana getirmek iin sonuca gtrc iki unsur birlemi bulunuyordu: Amerika Birleik Devletleri Hkmeti ve ili silhl kuvvetlerindeki hainler. Bu iki etmenin ortak abas olmakszn, hkmet darbesi meydana gelmez ve devlet bakan lmezdi. Dnek generaller, yaamn eskisi gibi srdrmek iin, ili ulusunu gzden karm ve bilinli bir ekilde Kuzey Amerikan emperyalizminin mttefiki olan bir snfn temsilcileridir. Birleik Amerika Devletleri ili'yi bir ulus ve bir devlet olarak yok etme gereksinmesi iindeydiler, nk ili sistem iinde bir disiplinsizlik rnei tekil ediyordu. Halkn emperyalizm ve faizm karsndaki direnci bundan byle, ili'nin egemen bir ulus olma iradesini ifade etmektedir. Bununla beraber, ili'de olanlar dnyann br blmlerini de ilgilendirir. Amerika Birleik Devletleri, emperyalist sistem karsnda bamszln gelitirmeye ve bu amaca demokratik yollarla varmaa alan bir devletin, abasnn; ne ili'de ne de baka bir yerde, olanak iinde bulunmadn gstermek istemitir. ili'nin akbeti Kuzey Amerika'nn genel stratejisinde yerini bulmaktadr. Bu nedenle Birleik Devletler ili'ye mdahale etmilerdir. te mdahalenin Kara Kitab. 10

I 1823 ylnda, o zamanlar Amerika Birleik Devletleri bakan olan James Monroe, memleketi iin u genel doktrini gelitirmiti: Amerika, Amerikallarndr: Pasifik sahillerinde ticaret yapan bir ilili, bir dostuna unlar yazyordu: Evet, amma dikkat edelim, Kuzey Amerikallar iin kendileri dnda Amerikal yoktur. Bu ilili Diego Portales idi. O bugn gerici ilililer ve Cunta'nn generallerince byk nc olarak grlr. Fakat saclar ve generaller bu cmleyi hatrlatmaktan kanrlar. Portales o zaman, karlar Amerikallarla elien, domakta olan bir burjuvaziyi temsil etmekteydi. Bugnk ili burjuvazisinin artk ulusal bir yan yoktur ve asi askerler Amerika ile her noktada anlamaktadrlar. Onlar iin Portales tccarlarn pirinden baka bir kimse deildir. Sanayilemede balang deneylerini yapan XIX. yzyl ili'si iin balca dman ve ortak Britanya imparatorluu idi. O zamanlar Amerika ikinci dereceden bir engeldi. ili ondan ok uzakt. Britanya filosu, Kuzey Amerika karlarndan daha yaknd. ekirdek halindeki ulusal burjuvazi 1879 ylnda nitrat madenlerinin sahiplii konusunda karar vermede (o dnemin en byk zenginliklerinden biri zerine doal tekel) Peru ve Bolivya ile kar karya gelmek zorunda kaldndan Amerika'ya att. Yar krede tam bir emperyalist gelime aamasnn banda bulunan Kuzey Amerikan zel karlar, ili tarafndan pratik 11

olarak kazanlm bir savata, (araclk) yapma bahanesiyle, ie mdahaleyi denemek iin Dileri Bakan Blaine'den yararlandlar. Amerikan Hkmetinin silahl ya da silahsz tehditlerine ramen, ili ynetici snf savan krlarn Amerikan Hkmetiyle paylamay reddetti. Fakat ayn snf, 1880-1890 Pasifik savann ertesinde; daha gl, daha da kuvvetli bir hegemonyaya sahip olan Britanya emperyalizmine teslim olmay, kabul edecektir; ngiliz Albay North'un ve dier tccarlarn ellerinde bulundurduklar certificados salitreros1 geerliliini kabul etti, bu hareketiyle ili nitrat endstrisinin bir sre iin ulusal karakterini kaldrd. 1889 ve 1890 yllarnda bir ulusal burjuvazi anlaynn son temsilcisi olan Bakan Jos Manuel Balmaceda nitratn iletilmesi zerinde, memleketin ekonomik ve politik idaresinde, ili Devletinin haklarn ileri srd zaman; ili burjuvazisinin ounluu, tarmn en geri gruplaryla birleti ve ngiliz emperyalistleriyle dorudan doruya ittifak etti. i sava kard ve milliyeti bakan devirdi. Balmaceda, bakanlk grevinin bittii gn olan 18 Eyll 1891 tarihinde, ili'nin erefsizliini grmemek iin intihar etmezden nce, Siyasi vasiyetnamesinde durumu tam bir ak grllkle aklad, ilili zenginler tabakas iki gce dayanmaktayd: Donanmann gerici evreleri ve Britanya'nn emperyalist karlar. Birka hafta sonra Birleik Devletler teslimiyet eyleminden yararlanacakt. Kuzey Amerika gemisi Baltimore'da Valparaso limannda tayfalar arasnda birka kiinin lmne yol aan nemsiz bir olay bahane eden Washington Hkmeti silhl kuvvete ba vurarak ili'nin teminat vermesini istedi. Baltimore olay Birleik Devletlerin resmi bir uyarsna tekabl etmekteydi: bundan sonra ili, Kuzey Amerikan hegemonyasn kabul etme zorunda olacakt. savatan km olan hkmet, istenen temi- ------------ Savatan nce ve sava srasnda Bolivya'nn ve Peru'nun, bamszlklar daha snrl hkmetleri tarafndan verilen, nitrat ayrcalklarn tanmlayan belgeler. 12

nat verdi. Bugn hl o kk drc Baltimore olayn hatrlayan ili onu simgeleyen bir efsane yaratt; Kuzey Amerika makamlar tarafndan ili bayran indirmee zorlanan bir ilili temen bu hareketi yaptktan sonra kendini ldrmt. Birka yl sonra Guggenheim nitrat ve Braden bakr ilerine giriyordu. Birleik Devletler Hkmeti, ili d politikasn, (ilililerin yllar boyunca ulusal karlar iin tehlikeli bulduklar) Panamerikan dzeyde olduu kadar, Gney Amerika'daki ikili ilikilerde ve dnyada, artlandrmaa balad. Anaconda baz maden kaynaklarnn iletilmesine katld, belli bal hizmetlerde Kuzey Amerikan firmalar ngiliz firmalarnn yerine geti ve ITT1 bylece telekomnikasyon alanna yerleti. Byk Britanya iki sava arasnda emperyalist stnl Amerika'ya brakt. ili el deitirmiti. kinci Dnya Savann sonunda, Birleik Devletler btn yar krede biricik imparatorluk merkezi oldu. Bu imparatorluk ve bamszlk ilikisinin olutuu tarih ile, Amerika Birleik Devletleri silahl kuvvetleriyle Latin Amerikan kuvvetleri arasnda zel ve tekelci askeri ilikilerinin kuruluu, ayn zamana der. ili'de bu 1945 ve 1946 arasnda meydana gelmitir. 13 Kasm 1970'te, Allende Hkmetinin ilk gnlerinde; ili'de, bu lkenin Amerika Birleik Devletleriyle askeri ilikileri zerinde, bir n inceleme yapld. Bu zmleme zellikle aadaki gerekleri aklyordu: kinci Dnya Savann bellibal atmalar sona erdii zaman, Birleik Devletler askeri alanda btn dnyada dier kapitalist devletlerin ounun yerine gemiti. Latin Amerika lkelerinin her biriyle askeri ilikiler kurmaa almas bundandr. Bylece savan banda tasarlanm ve politik alan- -------------------------- International Telegraph and Telephone. Bu okuluslu irket Halk Birliine kar Amerikan mdahalelerinde ve dalaverelerinde nemli bir rol oynayacakt. ngiliz gazetecisi Anthony Sampson bu irkete ve onun siyasal karklklar karma faaliyetlerine bir kitabn tahsis etti, (Alain Moreau yaynlar tarafndan Franszcaya tercme edilmitir: ITT, Etat souverain). 13

daki yararna kar askeri alanda etkisiz kalm olduu dnlen bu sistemin; gerekletirilince yerini alacak bir savunma sisteminin, temellerini hazrlad. Bu projeler, eitli hukuki, politik, askeri, mali vb. organlarn aracl ile 1945-1946'lar izleyen yllarda ekillendirilip rgtlendirildiler, bu sre souk harp motifine ya da bahanesine bavurularak, Latin Amerika memleketlerinin ekonomik durumlarnn ktlemesi nedeniyle daha da hzlandrld; bu durum onlar, piyasada elde edilenden daha eksik fiyatlarla, askeri donanmlarnn, grnte modernletirilmesini kolaylatran anlamalar yapmaa yneltiyordu. Bylece arka arkaya TIAR1 askeri yardm anlamalar, silah satn alma szlemeleri imzaland ve Unitas operasyonlar,2 askeri personeli eitme projeleri uyguland; ayn ekilde Amerikallararas Savunma Konseyine Genel Kurmay Bakanlar ortak toplantlarna katlmalar yoluyla OEA3 anlamas ve Amerilallararas sistem erevesi iinde baka askeri ilikiler kuruldu. Bylece bu tarihte memleketimizle Birleik Devletler arasnda askeri tipten karmak bir ilikiler a kurulmu oldu, Milli Savunma Bakanl bu alanda her iki memleket arasndaki askeri ilikilerin btn grnmlerini Birleik Devletlerin muhatab sfatyla kuramsal olarak ynetmesine ramen, bu ilikiyi oluturan eitli eler grne gre ili yrtme organnn tutarl denetimi altnda deildir. Dar anlamda askeri ilikilere, dzen ve gvenlik kuvvetleriyle ilgili ilikileri (Carabineros4 et Servicio de Investigaciones) katmak gerekir. Bunlar --------------- 1)Amerikall araras karlkl yardm anlamas. 2A)merikan kuvvetlerinin ve mahalli silahl kuvvetlerin ortak manevralar. 3)Amerika Devletleri rgt. 4)Jandarma birlikleri ou zaman ili silahl kuvvetlerinin drdnc ordusu kabul edilir. 14

yukarda belirtilen eilimler nedeniyle nceki yllarda gelimi bulunuyorlard. Prensip bakmndan bu kuvvetlerin iileri bakannn denetimi altnda bulundurulmalar gerekir. Bundan baka ili ile Amerika Birleik Devletleri arasnda bu alandaki btn ilikilerin nemli bir bln oluturmasna ramen, yle gzkyor ki Dileri Bakanl, hi bir zaman bu ilikilerin siyasi bakmdan denetlenmesini, ne de hatta bu etkenler hakknda tam bir bilgi edinme gerekliliini gz nnde bulundurmamtr. Gerektiinde Dileri Bakanlnn mdahalesine konu tekil eden bu ilikilerin ierdii ve bazen ili'nin d politikasnda ilk planda grlen siyasal ve hukuki trden olan sorunlar doaldr ki bir yana brakmak gerekecektir. ili ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki ilikilerin bir arada zmlenmesine esas tekil eden bu muhtra, birka ay sonra, 1971 ylnn balangcnda daha derine inen bir alma ile tamamland. ili ve Birleik Devletler arasndaki anlaml askeri mnasebetlerin nitelii konusunda betimleyici bir inceleme sz konusudur. Tam anlamyla askeri ilikilerle, dorudan doruya askeri bir karaktere sahip olmakszn bazen silahl kuvvetlerin yetki alanna girmeden ya da onlarn kullanlmasn gerektirmeden, ili ile Kuzey Amerika arasnda iki tarafl askeri ilikiler zerine yansyan, ya da onlara bal olduu dnlebilen ilikiler arasnda ayrm yaplacaktr. Askeri alanda ili ile Birleik Devletler arasnda organik ilikiler, kinci Dnya Savandan sonra, souk harbin politik erevesi iinde, milletleraras anlamalarn kurumsal temeli ve OEA'dan Amerikallararas Savunma Konseyine (Junta Interame ricana Defansa) kadar eitli kademelerde yer alan hukuki birimlerin yaratlmas ile gelitirilmitir. Bu askeri ilikilerinin resmiyete dklmesi sonunda, ilk adm, savalarn srdrld dnemde ikili silah dn verme programlaryla gerekletirilmitir. Bu programlarn 15

araclyla Amerika Birleik Devletleri Mihver ile sava durumunda bulunan memleketler emrine donatm ve silah tahsis etmi, bylelikle bu lkelerden her biriyle zel tipte bir iliki kurmutur. Balca savalar sona erdii zaman; askeri durumu ve uluslararas politika davran ile, Almanya'nn, yenik dm dier memleketlerin, savatan galip km fakat zayflam ngiltere'nin, Latin Amerika ile geleneksel askeri ilikilerinin mirass olan Birleik Devletler, blgenin her ulusu ile dolaysz askeri ilikiler kurmaa aba gsterdi. Bylece Amerika Birleik Devletleri bu uluslarn politik, ekonomik vb. alanlarndaki bamllklarn daha da pekitirdi. Ve bu uluslar dnya leinde askeri ve ideolojik blouna balayarak, yar krenin savunma sisteminin temellerini hazrlad. 1945 ylnda ili'de, koullar, Amerika Birleik Devletlerine, her iki memleket arasndaki askeri ilikileri dzenlemek iin zel misyonlar kurma olana salayan, mzakereler balad. Amerika'nn amalar, balangtan itibaren, diplomatlar ve askerler iin akt. Ksa bir sre nce Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl tarafndan yaynlanan o dneme ait gizli raporlarda bu konuda deliller bulunmaktadr. Balca amalar yle belirtilmektedir: - Birleik Devletlerin egemen denetimi altnda ve bu devletin gvenliini salamak amacyla btn Latin blgesinin askeri, lojistik, besin tedariki ve doktrinlerini birletirmek. - Amerika Birleik Devletlerini, silahl kuvvetlerin ve gvenlik kuvvetlerinin kulland silah ve dier donanmlarn tek mteahhidi durumuna getirmek, askeri, politik vb. denetimi glendirmek ve bundan doacak ticari yararlardan Kuzey Amerika endstrisini faydalandrmak; - Bu yolda tamamen Amerika Birleik Devletleri tarafndan uygulanan, politika ve gvenlik alannda bu hkmetin gereksinmelerine cevap veren bir tr silahlanma de 16

netimi kurmak. Bu denetim ABD arzusuna gre blgedeki memleketler arasnda varolan, geleneksel askeri ilikileri dengelendirecek ya da bu dengeyi bozacak duruma getirecektir. 4 - Ayn ekilde her memleketteki askeri personelin say ve dalmna etkide bulunmak ve bu ekilde onlar Latin Amerika ktasnn eitli noktalarndaki Amerikan slerine destek olmaya hazrlamak (ok farkl ekil ve nitelikteki sler). Bu hedeflerin ne lde gerekletiini bilmek nemli bir sorundur; fakat bu u anda glkle gerekletirilebilecek tarihi bir zmlemeyi gerektirir. Herhalde bu projeler, eitli hukuki, askeri, mali organlar mekanizmasyla 1945-1946'y izleyen yllarda ekillendirildiler. Latin Amerika Devletlerinin ekonomik durumlarnn ktlemesine eklenen souk sava nedeni ya da bahanesi bu srecin hzlanmasna hizmet etmi oldu. nce ve ayr ayr, bellibal uluslararas ve iki tarafl aralarn durumu, askeri tipte operasyonlar; programlardan, OEA statsnden ve Amerilallararas sistemden ortaya kan askeri ilikiler, incelenecektir. Hemen iaret etmek gerekir ki Amerika Birleik Devletleri tarafndan eitli ekillerde ve karlarna uygun olarak; nce souk harbe, sonra yurt iindeki szde ykc hareketlere kar ve tm olarak askeri gvenlie, Latin Amerikallarn siyasal uyduluk ve bamllk sistemine, Kuzey Amerikallarn karlarna (yatrlan krediler vb.) ve daha genel olarak Birleik Amerika Devletlerinin bu uluslarn her biri ya da topluluu karsnda kendiliinden stlendii role tehlikeler karabilecek teki ulusal ve uluslararas olaylara kar koymak iin, ayn aralar, ortak programlar, organizmalar vb. birbirini izleyen bir biimde kullanlmlardr. Bu durum OEA bnyesinde, yar krenin savunmasn iten gelen ykc hareketler denilen hareketlere 17

kar genilemesini belgeleyen politik hukuki bir dneme noktasna gelindii zaman aka grlmektedir. Birleik Amerika Devletlerince balatlan bu srecin baars bir memleketten dierine olduka deiik olmutur. Bundan baka silahl kuvvetlerin eitli daharna, gvenlik daharna, gvenlik kuvvetlerine, vb. gre farkl biimler almtr. stelik baz dnemlerde, Latin Amerika memleketlerinin tepkileri Kuzey Amerika'nn eylemlerinin srekliliini saptrmlardr, fakat kukusuz, ayrntl tarihi bir incelemeye girimeden bu eitlemelerin en nemlilerinde karar merkezinin bizzat Birleik Devletler olduu sonucuna varlabilir. Birleik Amerika Devletlerinin askeri gvenlik zorunluluklar ve Latin Amerika memleketlerinin her biri hakkndaki politik niyetleri, politik ekonomik konularda, dier konulardaki ikili mnasebetler gibi deimeler gstermitir. Bundan da eitli organlarnn rolnde, ileyiinin yorumunda ve eylemlerinde eitlemeler olmutur. Bylece Kuzey Amerika Devletinin askeri alanda baka lkeler zerindeki idareci rolnn stnl ortaya kmtr. Hatta Birleik Amerika Devletlerinin i politikas birok kez Latin Amerika memleketleriyle olan askeri ilikilerin balca eitleme kayna olmutur. rnek olarak burada yalnz, (Savunma Bakanl kredilerinin kslmas gibi btesel nedenlerle), Gney Amerika'nn konvansiyonel ya da nkleer silahlarla savunmasna ilikin tehlikeleri deerlendirme farklarnn; ABD'ni, blgedeki ikili ilikilere ait nedenlerden daha etkili olarak, askeri mis- yonlardaki personelini azaltmaya, 60 yllar sonunda benimsenmi ara gere ve silah yardm programlarm deitirmeye sevkettiini gsterebiliriz. Btn bunlar, bu tarihlerde memleketimizle Amerika Birleik Devletleri arasnda askeri trden son kerte karmak ilikilerin olumas ile sonulanmtr. Dorudan doruya askerlikle ilikili olmayan fakat askeri bir neme sahip olan, 18

ya da kazanabilen bal alanlar zikredilerek, ili ile Birleik Devletler arasndaki askeri ilikileri bir araya getiren belli bal sektrlerin bilimsel bir zmlenmesi zorunluluu burada ortaya kmaktadr. Bylece Savunma Bakanl ve gerekirse teki ulusal kurulularla bu alma yntemine bavurarak, daha sonra baz temel hedeflere varma olana bulunacaktr. 1- ili ile Birleik Devletler arasnda geerli askeri ilikilerin, doru olduu bilinen btn kaynaklarnn, arivlerini bir araya getirmek. 2- Bu ilikilerin bugnk anlamnn derinlemesine bir zmlemesini yapmak ve bundan gelecek iin bir program karmak. 3- ili ve Amerika ilikilerinin bu ok nemli ekseni zerinde merkezi bir politik denetim yapabilecek durumda olmak ve onu bu memleketle olan dier ilikilerimizle uyumlu duruma getirmek. Ulalan n sonular -bunlar yaplmas gerekli toplu bir incelemenin sadece temeli kabul ederek gzden geirmek ve daha belirgin duruma getirmek gerekecektir- aada verilmektedir. I - Tl AR (Amer ikallar ar as Karlkl Yardm Anlamas) Daima resmen yrrlkte olduu kabul edilen bu ok yanl anlamann ierdii politik-askeri (ve bir bakma ideolojik) sistem, iinde kararlatrlm bulunduu souk harp erevesine ve bu ereveyi deitiren koullara bal olarak anlalmaldr. Bu nedenle bu anlama ile gerekten ifade edilmi olan askeri istemler bunlarn politik ve ideolojik alanda ifade ettii anlamlar gibi zellikle yukarda belirtilen eitlenmeler sonucu olarak geni bir yoruma yatkndrlar. Bu, hukuki adan bizi TIAR' ilemez olarak nitelendirme sonucuna gtrmemelidir, aksine ili ile Birleik Amerika Devletleri arasndaki ilikiler kadrosu iinde bu aracn 19

nemi ve ileyiinin zmlenmesinde bu dncelere parmak basmaya yneltmelidir. II - PAM (Askeri Yardm Andlams) Silah ve dier askeri donanmn salanmas, askeri personelin eitimi ve Amerika ile ili arasndaki askeri personel dei tokuu mekanizmalar PAM'a dayal olarak ilemitir- ki lke arasndaki ikili ilikileri dzenleyen temel belge sz konusudur, burada. Denilebilir ki son yllarda, Birleik Devletlerin, giriimiyle ve bu Devletlere zge olan stratejik, politik ve akal nitelikteki nedenlerle, anlamada, askeri malzeme bakm ile ilgili fonksiyonlar, azalmtr. Bu azalma, her kuvvette, ayn derecede olmamtr. Olay hava kuvvetlerinden ok kara ordusunda gze arpmaktadr. eitlenmenin en az belli olduu alan deniz kuvvetleridir. Bu olayn neden ve naslna gelince, bu zel ve yntemli bir incelemeyi gerektirir. Personelin eitimi konusunda da, yle grnyor ki, Birleik Devletlerin giriimiyle olanak datan (zellikle ekonomik trden) mekanizmalar, byk lde ileyilerini durdurmulardr; sonu olarak, bu eitim neminden kaybetmitir. Bundan sonra, ili'nin giderleri karlamasiyla yrtlecektir. PAM'n dolayl ve dolaysz bir ekilde ereve tekil ettii dier faaliyetler hakknda; bu anlama ile ilgili belgeleri gz nnde bulunduran, bununla beraber, eitli kuvvet daharna uyarlanm; kl krk yaran bir incelemeye girimek, uygun olur. Bu belgeler kesin bir ekilde saptayamadmz askeri iliki tipleri oluturmulardr. Son aylarda yklan meteoroloji istasyonlar bu tipten bir durum iin rnek tekil ederler, fakat daha birok rnek bulunsa gerektir. Sonu olarak denilebilir ki PAM'n hukuki geerlii, ibirliindeki ileyi tarzyla, bugn daha nceki dnemlerden farkl bir ifadeyi iermektedir ve bu ifade, Birleik Devletler tarafndan alman, politik ve dier nitelikteki kararlara 20

baldr. Bu durum, ili'nin anlamann uygulamaya konuluunda, iradesini giderek daha byk lde kabul ettirmesi olanana, dikkatinizi ekmelidir. I I I - Birleik Devletlerin ili'deki Askeri Misyonlar Amerikan silahl kuvvetlerinin eitli blmlerine (yani kara, deniz ve hava kuvvetlerine) bal olan bu misyonlar, kurulularndan bu yana, st ste uzatlan ayr anlamalarla, resmi bir ekilde almlardr. Bu misyonlar ili'de hl almaktadrlar, fakat son yllarda Kuzey Amerikallarn kararyla (daha nce belirtilmi olan bte nedenleri ve stratejik nedenlerle) bu kararn alnndan nceki dnemde olduundan ok daha az personeli kapsayacak ekilde, say indirim yaptlar. Dorudan doruya bu durum ile ilgili olarak, Birleik Devletlerin, resmi bir ekilde uygulanmam ve tartlmam zel bir dzenleme ile, sadece Deniz Kuvvetleri Misyonu faaliyeti iin gerekli btn personeli, geici, olarak tutmaya karar verdii, ileri srlmektedir. Kara ve Hava Ordusu Misyonlar personelinin azaltlmas, bunlarn, Amerika Birleik Devletleri ve ili arasndaki askeri ilikilerdeki rtibat rolnn doal olarak azalmas sonucunu douracakt. Bu irtibat ki aldmz haberlere gre esas olarak, PAM'n yrrle konulmas erevesi iinde uygulanmaktayd. imdi aadaki notlar zerinde somut bilgiler edinmek zorunluu vardr; a) bu misyonlarn ili'de bugnk personel says ve PAM vb. erevesinde ngrlen askeri ilikiler bakmndan bu personelin azaltlmasnn anlam, b) bu misyonlarn gelecekteki durumlar zerinde bilgi ve tahminler: gelecekte personelin saysnn azaltlmas vb., c) Deniz Kuvvetleri Misyonunun bugnk durumu ve dier iki misyondan daha nce belirtilmi olan farknn anlam; bu Deniz Kuvvetleri Misyonunun, durumu hakknda bilgiler ya da tahminler. 21

IV - Amerika Birleik Devletlerindeki ili Askeri Misyonlar Bu misyonlar silahl kuvvetlerimizin ksmna aittirler ve anlamalara dayanmaktadrlar. Temel grevleri, PAM'm zellikle tedarik konusundaki eitli ynlerini, uygulamaya koymaktr. Bu grev doal olarak nemli bir mali idare rgtn ve birok teknik makamlar ve hizmetleri gerektirir. Edindiimiz bilgilere gre bu misyonlar -Avrupa'dakiler dahil, dier lkelerde askeri nitelikteki tedarik ilemleri iin baz durumlarda yedek olarak kullanlmaktayd. Birleik Devletlerce, PAM tarafndan saptanan ereve iinde askeri gereler tedariki sistemine getirilen deiiklikleri gz nnde bulundurarak, Birleik Devletlerdeki ili askeri misyonlarnn, Amerika Savunma Bakanl'nn bize gre Kuzey Amerika'nn meru kararlara uygun taleplerine cevap veren resmi mdahalesi ortadan kalkmakszm, satn alma ilemlerinin byk ksmn az ya da ok ticari koullarda gerekletirmee baladklar ileri srlmektedir. Bununla beraber bu tedarik faaliyetlerinin koullar, eitli bakmlardan, aka ticari nitelie sahip olan koullardan, daha uygun grlmektedir. Fakat Birleik Devletlerden yaplan bu satn almalarn dolayl ya da dolaysz biimde PAM erevesi iinde gerekletirildii sonucunun karlmas iin hi ku-kusuz, zel bir zmlemeye gitmek gerekir. Birleik Devleilerdeld ili Misyonu'nun dierleri karsnda byk lde zellie sahip olduuna ve ili Silahl Kuvvetlerinin ilgili blm ile dorudan doruya irtibat halinde (ve belli bir dereceye kadar uygun bir ekilde) grevini yaptna iaret etmek gerekir. ili misyonlarnn personel ve btesi son yllarda esasl deimelere uramamtr. Amerika'daki bu askeri misyonun ileyileriyle ilikili bilgi ve haberleri akla kavuturma zorunluluu yukardaki gzlemlerin her birinden ortaya kmaktadr. 22

V - Amerikallararas Savunma Konseyi, Amerikallar- aras Savunma Koleji kincisinin birincisi karsnda gresel bir bamll olan bu iki rgt Amerikallararas sistemde, etkili kurumsal nitelikte kurulular olarak, olduka zel bir karakter gsterirler. Bteleri OEA tarafndan denetlenir. Fakat OEA organlaryla olan ilikileri birok rnekleri zikredilebilen bir be-lirsizlik iinde bulunmaktadr. Konseyde Amerikallararas sistemin ye memleketlerinin eitli kuvvetlerinin temsilcileri yer almaktadr. Bunlar Washington'da yaplan daimi birleimler erevesi iinde grlerini aklayabilirler. Bu kimseler hemen her durumda ye memleketlerin eliliklerine bal askeri ataelerdir. Elde ettiimiz belgelere gre, bu konsey'de ele alnan konularn, dar anlamda askeri ynleri ile politik nitelikte olanlar arasnda ak bir ayrm yapma olana yoktur. Bylece birok tartmalarda, baz temsilciler (bu arada ABD temsilcileri) tarafndan, kuvvetli ideolojik bir tonla dorudan doruya siyasal sorunlar ele alnr. Ortak tartma organlarna zge btn zellikler hesaba katld zaman, ili temsilci-lerinin geleneksel politikas, byle bir uygulamadan ayrlr. Demek isteriz ki ili'nin konsey bnyesindeki varl, daha nceki yllarn koullarna benzer koullar iinde srp gitmektedir. Konsey ile ilgili olarak aadaki hususlarn altm izmek gerekmektedir: a)almasnn kurumsal temelleri ve snrlar, b)Kararlarnn ve eitli faaliyetlerinin anlam, (zellikle her ye devletin askeri alanndaki olas etki ve nemiyle balantl olarak ve bilimsel, yasal ve siyasal anlamda, bu karar ve faaliyetlerinin tek tek de, toplu olarak da ele aln- salar, ye lkelerde uygulanabilir nitelikte olmayacan hesaba katarak) Birleik Devletlerin yarm kredeki askeri ilikilerinin ideolojiletirilmesinde konseyin rol: 23

d) ili'nin konsey ve onun katld kurulular karsnda bugnk ve gelecekteki tahmin edilebilir politikas. Daha nce de belirttiimiz gibi Amerikallararas Savunma Koleji, konsey ile iliki halindedir. Bu kolejin politik, ideolojik niyetlerle ayarlanm mesleki yetitirme faaliyetleri yrttn ve yksek rtbeli Latin Amerikal subaylardan olutuunu ayn ekilde belirtmek gerekir. Kollokyumlar, konferanslar vb. nedeniyle (bu olay konsey erevesi iinde meydana geldii zaman daha da gze batc olur) bu kolej, ye memleketler silahl kuvvetler temsilcilerinin memleketlerindeki askeri kurumlarn rol ve ekonomik ve politik sonular karsndaki davranlar konusunda karlkl haber alma merkezidir. ili'nin kolej iindeki varl da bugne kadarkilere benzer artlarla belirmekte devam etmitir. VI - Kuvvet Komutanlarnn Belli Srelerle Yaptklar Toplantlar Bu toplantlarn temelinde yatan kesin amalarla ilgili ak bilgiye sahip deiliz. Bunlar (kurul d olarak bir temsilci gnderdikleri durumlar hari) kuvvet komutanlarnn katlmasyla, eitli hkmet merkezlerinde yaplmaktadr. Top.anti.arin zellii ayr kuvvetin ayr ayr toplanmas- dr. Gnmzde davet sistemi otamatiktir denilebilir; her birleimde gelecek oturumun tarih ve yeri genellikle saptanr. Bu birleimlerin gndemi olduka eitlidir ve askeri sorunlara ilikin siyasi sorunlarn gzden geirilmesini dnda brakmad kukusuzdur. Bunlarn ideolojik yn de gzden uzak tutulmamaktadr. Gerekte Amerikallararas Savunma Konseyinde olduu gibi, komutanlarn bu zirve toplantlar gndemde ngrlen sorunlarn incelenmesi, tatlmas iin fo rum grevi yapar (ierii konsey birleimleriyle ilgili daha nceki yorumun formle edilmesine izin veren kararlarla somutlatrlan tartmalar) ve bu birleimler, eitli katlan 24

lar iin, iki yanl ilikilerde karlatklar mesleki sorunlarn, aralarnda yar resmi bir biimde tartlmas iin bir frsattr. Bu gerek, Latin Amerika memleketleri kuvvet komutanlarnn, askeri satn almalar ve ona yakn alanlarda, Birleik Devletler komutanlaryla srdrdkleri ilikilerin, en aklarndan biridir. Bu tr temaslar uluslararas nitelikte olsun ya da olmasn tam anlamyla politik sorunlarn birok durumlarda incelenmesine kesin olarak yol amaktadr. Bu birleimler dzenlenmi program uyarnca geen ay yapld ve gelecek toplantlarda imdiden ngrld. zlenecek politikay saptamak iin; nemli grlyorsa bu komutan toplantlarnn asl, gndemleri, kararlar vb. zerinde derinlenmesine bir zmlemeye girimek gereklidir. VI - Unitas Harekt Burada tam belgeleme olanaklarmz yok. Bu harektn, Amerikan donanmasnn Latin Amerika donanmalaryla irtibatl olarak stratejik hazrlanmasnda bir rol olduu ve Latin Amerika filolarnn eitimine katkda bulunduu aa yukar anlalyor. ili sz konusu olursa, bu ortak deniz harektnn srdrlmesi ngrlmtr. Bu konuda hi olmazsa, bu harektn balang esaslar, formle edilmi amalar ve anlam ile ilgili .olan belgelerimizi akla kavuturmak nem kazanmaktadr. VIII - Ziyaretler eitli subay gruplar iin dzenlenen Amerika Birleik Devletlerine davetler ve ziyaretler (kurmay subay okulu ve harp okulundan diploma alanlara, subay rencilere) ve subaylara teklif edilen kiisel ziyaretler. ABD'ye yaplan bu ziyaretlerin hangi koullar altnda gerekletiini, mesleki alanda fiili nemini ve dier alan 25

lardaki muhtemsl etkilerini akla kavuturmak son derece gtr; nk, bunlar daha nceden saptanm bir sisteme uymazlar, aksine her seferinde kendine zge durumlara gre oluurlar ve daha ok iki lke arasndaki askeri ilikilerde baz geleneklere tekabl ederler. Bu son yllarda ilili subaylarla ilgili belgeleri, bunlarn kazandklar nitelik ve anlam incelemek gereklidir. Toplanan bilgilere gre, subay gruplarnn ABD'yi ziyaret uygulamasna (ya da geleneine) Amerika Birleik Devlet-lerince giriilen bir eylem ya da bir unutkanlk sonucu olarak yakn bir gelecekte ara verilecei tahmin edilmektedir. Bu noktay saptamak, bu olasln anlamn zmlemek gerekmektedir. Daha kural d kiisel davetler bir baka blme girmektedir. Bunu da aratrmak kukusuz yerindedir. IX - Jandarma Ktalar Arasndaki zel likiler ili'deki Jandarma kuvvetlerinin deiik iki ynl nitelikleri nedeniyle (Polis kuvveti ve gerekte drdnc kuvveti tekil eden ktalar) Amerika ile olan ilikileri iki kanaldan gelimitir. Bu zellik, Kuzey Amerika politikasyla daha da glendirilmitir. -Kba olayna ve Amerikallararas sistemde Ykc faaliyetlerle ilgili ideolojik durumlara bal olarak- Amerika Birleik Devletleri her Latin Amerika lkesinin silahl kuvvetlerinin btn iinde, bu (ykc hareketlerle) savata en etkili bir ekilde hizmet edebilecek kuvvetlere gzle grlr bir ncelik vermektedir. Bu nedenle jandarmalar dzenin korunmasnda kullanlan silahlar bakmndan zel ilem grmlerdir. Kendilerine havaclar dahil yksek derecede deolojikletirilmi bir eitim verilmitir Bu nedenle baz jandarma efleri Washington'daki kurslar izlemilerdir. Jandarmalarn, zel ezici kuvvet niteliini kesinletiren bu zel zenin; Amerikallar tarafndan kara ordusu ve dier kuvvetlerdeki dzenin korunmas amal 26

kent ve anti-gerilla hareketlerinde kullanlmak zere, askeri polis tipinde zel birimler yetitirmek konusundaki youn hazrl ile bir arada dnmek uygun olur. Bu eitim tercihen Panama Kanal blgesindeki okulda yaplmaktadr ve mesleki amalarn ideolojik ieriinden ayrma olasl yoktur. X - Servicio de Investigocionesin zel likileri1 Bu alanda imdilik yeterli belgeler bulunmad gerek olmakla beraber son yllarda Investigociones de Chile'm Kuzey Amerikal benzerleriyle olan balarnn verimli ve bazan da ok sk olduuna iaret etmek yerinde olur. Mesleki bakmdan gerekleri gsterilebilecek her trl temas ve bunun yansra Birleik Devletlere ak davetler, uzmanlam kurslar, hi kukusuz basit nleme ve sularn takibi ve (ilililer hakknda olduu kadar yabanc devletler vatandalar ve zellikle ykc faaliyetlerde bulunanlar hakknda) baz politik alanlar kapsayan bir bilgi alverii, Kuzey Amerika haber alma servisleriyle, iyz az bilinen bir ibirliinin esasn oluturmaktadr; bu temaslar sadece FBI ile deil (bu durum sz konusu kuruluun ABD'de federal kademede kamu hukukuna kar ilenen sularla mcadelede polis grevlerini yapt lde anlalabilir) fakat ayn za-manda CIA ile de yaplmaktadr. Bunun sonucu Investigociones^ Birleik Devletlerle olan bu balar zellikle ayrntl bir zmlemeye gerek gstermektedir. Ayn zamanda ili jandarmalaryle Kuzey Amerikan polis ve askeri servisleri arasndaki ilikiler de uyank bir dikkati hak etmektedir. Bugn yl sonra- bu n incelemenin iki yn gze arpmaktadr: ili hkmeti iin bu askeri ilikilerinin nitelik ve kapsamn renme gl ya da hemen hemen olanakszl, bu ---------------- 1) Haber alma hizmeti. 27

tip ilikilerin karmakl ve eitliliinin ve kuvvet arasndaki (jandarmalar da hesaba katlrsa drt) elikileri keskinletirmesi dolaysyla ili silahl kuvvetlerinin de ayn glkle kar karya olmas ve benzer ilikilerin donanmada devam etme eiliminin ak olarak anlalmas. Bu son yln tecrbesine dayanarak, Allende'nin bakanl srasnda ortaya kan nc bir zellik gzlenebilir. Birleik Devletlerin askeri ibirlii giderlerini azaltmay amalayan politikasna karn, stelik ili hkmetine her trl teslimat durduran mali ve iktisadi politikasyla elikili olarak; Pentagon'un, (sadece kesinlikle ayrcalkl bir ileme tabi tutulan donanma ile deil) ili silahl kuvvetlerinin her biriyle olan ilikileri tam olarak devam etmitir. Hatta baz durumda artmtr. Btn bunlar ili hkmetinin askeri donatm salama kaynaklann eitlendirme ve ili silahl kuvvetlerinin Pentagon ile olan ayrcalkl ilikilerini snrlandrma yolundaki arzusunu, bazan aarak, iki lkenin silahl kuvvetleri arasnda, dolaysz bir biimde gerekletirilmitir. Sonu olarak denilebilir ki Birleik Devletler Hkmeti hegemonyasnn temel arac ili silahl kuvvetleriyle olan ilikilerini ili'deki Amerikan zel karlarndan bamsz olarak srdrmek istemitir. nk bu ilikiler ili'nin emperyalist sistemin merkezine olan bamlln pekitiriyorlard. 28

II Tarihsel bir adan baklnca Kuzey Amerika emperyalizminin ynetici ba askeri denetime stn bir dikkat sarfet- mekte, oysa zel ba kendini ekonomik denetime adamaktadr. Bu iki ilev bir arada politik stnl oluturmaktadr. Askeri alanda ilili sorumlular tarafndan karlalan ilk glk, Kuzey Amerika hegemonyasnn karakteristik ve kapsamn doru olarak tanmak gl idi. Ne kadar tuhaf gzkrse gzksn, ekonomik alanda da benzer bir engelin ortaya ktn kabul etmek gerekti. Bunun ikili nedeni vard. Bir yandan ileri politik, ekonomik, askeri ve teknolojik bir sistemle bamllk ilikisi tam egemenlii ister istemez rseler. Bu etki devlet rgtn paralayarak, ykarak, moral gcnden yoksun brakarak, kendini gsterir. teki yandan, politik ve ynetsel arklarndan balayarak, egemenlik altnda tutulan lkenin btn yaplarnn blnmesi ve i elikilere itilmesi, emperyalizmin iinden pazarlkl faaliyetlerinden birini oluturur. rnein 1968 ylnda yaplan ar bal tahminler ili Dileri Bakanl'nn ili ve Birleik Amerika Devletleri arasndaki her trden ilikilerin yarsn bilmediini dnmeye olanak veriyordu. Buna gre bakanln iyi tannmad vc faaliyetlerinin yzde 50'sini kavrayamad bu alanda siyasi denetim uygulanmas sz konusu olamazd. Washington'daki ili Elilii ise, imparatorluun merkezindeki durumu nedeniyle ayn tarihte bu iki 29

yanl ilikilerle ilgili sorunlarn aa yukar te ikisini bilecek durumdayd. O halde bu ilikilerin tmn, Kuzey Amerikallardan ve her eyden nce Santiago'daki Amerikan Eliliinden baka kim bilebilir ve denetleyebilirdi? ABD Elilii memleketinin kamusal ve zel karlarn, ili'de temsil ettii ifte karakterli Amerikan karlarna uydurup ayn denetim altnda birle-tirerek, btn ili ynetimini kk kk karelere ayryordu. Altm yllarnn sonunda Birleik Devletler ili hakknda ilililerden daha iyi bir bilgiye sahipti. Bamllk ilikilerinde tipik olan bu olay, bununla beraber yeni deildi. Kba devriminden bu yana daha da ok Kuzey Amerikallarn Domuzlar Krfezi yenilgisinden sonra, Washington eitim ve aratrma kurumlarnda, Latin Amerika konusunda, spanyol dilinin renilmesinden balayarak (spanyolca bugn bile Birleik Devletlerde retilen yabanc diller arasnda birinci srada bulunmaktadr) antropoloji, ekonomi ve dier uzmanlk kollarna giden zel incelemeler iin, nemli paralar ayrm bulunuyordu. Bu konuda bir rnek vermi olmak iin 1964 yl ortalarna doru Michigan state University'de (Dieme'e danmanlk etmek zere Wietnam'a giden ilk Amerikal uzmanlar gelitirmekle hazin bir n kazanm olan Orta Bat niversitesi) ili'deki toprak reformu konusunda incelemelere girimek zere grevlendirilen ve bu soruna tahsis edilmi kamu ya da zel herhangi bir ili merkezinin emrinde olanlardan daha stn aralar elinde bulunduran ekonomik ve teknik bir birim almalar yapmaktayd. Birbirini izleyen ili hkmetlerinin baz giriimlerini; bu on yl iinde, Kuzey Amerikallarn byk zel karlar ya da hkmeti ile irtibat bulunan niversite merkezlerinde ayrntlarna kadar incelenmi formllere uygun dm olmas, bu ekilde aklanabilir. Ayn niversite'de, Frei'in kazand 1964 Bakanlk seimlerinden nce, Latin Amerika sonulan uzman olan Charles Cumberland ili bakr sorununu zmlemek iin ideal siste 30

min Meksikallatrma ad altnda daha nceden tannan bir sistemin benzeri, bir ililetirme olanam, ileri sryordu. Yani Devlet Anaconda ve Kennecoktt'un hisselerinin % 51'ini satn alacakt. -1965-1966 yllar arasnda Frei'in da yapt bu idi,- ikisi de Kuzey Amerika politikasnn ve dilerinin iki merkezi olan Latin Amerikan Council ve Newyork'daki Council of Foreign Relations'da, David Rockefeller tarafndan kabul edilmi ili baknyla ilgili formln ililetirme olduu sanki bir sr imi gibi tekrarlanp duruyordu. Biraz yukarda, ili'de emperyalist grevlerin dalmnda ABD Hkmetine, memleket zerindeki askeri denetimini srdrme ve olanaklarn elverdii oranda artrmann dtne, Kuzey Amerika zel karlarna ise ekonomik alann teslim edildiine iaret edilmitir. Bu belirtme ancak baz snrlar iinde geerlidir. Bylece finansman ve krediler konusunda (dorudan doruya ya da Kuzey Amerika resmi etkisinin kesin olduu ok tarafl rgtler yoluyla) ABD Hkmeti ekonomik egemenliini aracsz kullanr; ayn ekilde de zel firmalar (ITT olay bunlarn iinde en gze batan ve tannm olmaktan ileri gemez) casusluk faaliyetlerine ve ykc hareketlere giriirler ki ili'de bunlar askerlik benzeri, hatta tam anlamyla askeri bir alan kapsama sonucuna bile varmlardr. Bakan Allende Hkmetinin 1970'te miras olduu iktisadi bamllk durumu neden ibaret bulunuyordu? ili ile Amerika Birleik Devletleri arasnda 1970-1972 yllarnda ekonomik ilikiler konusuna deinen 1973 Nisan tarihli yaynlanmam bir almada, unlar denilmektedir. Bu alma Bakan Allende'nin son kabinelerinden birinde grev alan bir bakan ve Dileri Bakanlnn nemli bir danman tarafndan yaplm bulunmakta; yapanlarn bugnk durumunun ne olduu bilinmemektedir. Bu da isimlerinin neden belirtilmediini aklar. 31

Altml yllar ili ekonomik sisteminde tkenme belirtilerinin ortaya kmasyla kendilerini belli ederler. Hkmetin, egemen ekonomik yapy deitirmeyi amalayan hedeflerini, bu ereve iinde incelemelidir. Geen on yl iinde, fert bana gelir yava bir ekilde, ortalama olarak % 2 hzla artyordu, bununla beraber bu hz altml yllarn sonunda daha da dt, ancak % 0,8'e kadar ykselebildi. Byme hzndaki zayflk ksmen yatrmlarn yetersiz oluundan ileri geliyordu. Yatrmlar milli haslann % 15-17'si arasnda oynuyordu. Fakat incelenen dnemin sonunda dt. tasarruf eilimi zaten dkt. Srekli yabanc sermaye akmna karn durum dzelmedi. Bu zayf byme hzna paralel olarak, milli gelir kk bir aznln elinde younlat. rnein 1968 ylnda ilili ailelerin % 28'i milli gelirin ancak % 4,8'jni elde ediyorlard. Oysa br utan milli gelirlerin % 45,9'u ailelerin % 2'sine gitmekteydi. Ekonomik sistemin yaama gcn ve halkn artan isteklerini karlama yeteneini tehlikeye sokan bu olaylar dk gelirli sosyal gruplann saysnn gittike genilediini aklamaktadr. Dk hzl byme koullan altnda, gelirlerin artmas daha adil dalm iin yaplan kavga, gittike glendi. Sendika rgtleri, eski ve temsil gcne sahip byk sol partiler, ekonomik sistemin ve o gnk iktidarn ak adaletsizliiyle meydana kan bu arzularn ka- nalize edilmesine olanak saladlar. ili ekonomisinin durumunu gsteren belirtiler iki kesin yapsal karakteri yanstrlar; retim aralarnn mlkiyetinde, nemli bir temerkz; stratejik teebbslerin mlkiyeti ve d borlar konularnda zellikle duyarllk kazanm ekonomi zerinde, yabanc denetimi. Tarmda, 1965 ylna kadar, topran byk bi yzdesini kk sayda mlk sahiplerinin elinde younlatran ---------------- 1 Bu saylar Odeplan'n bir incelemesinden alnmtr: Handicaps du dve-loppement chilien, 1960-1970, Santiago, 1971. 32

lalifundio sistemi stnln korumaktayd. retim fiilen tkanmt ve kyllerin pazarla ilikisi yoktu. Kyller hi bir sosyal ya da kltrel rgtle desteklenmiyordu ve politik alanda hl byk arazi sahiplerinin sultas altnda bulunuyordu. 1965 ylndan sonra bir toprak reformu hare-ketine giriildi. Bu hareket, 1970 ylnda latifundiolardan bir ksmnn istimlki ve topraklarn yeniden dalmnn rgtlenmesiyle sonuland. retim aralar mlkiyetinin merkezilemesi olay endstride daha da belirgindi, fakat ayn ekilde bankaclk sistemine de uzanyordu. Bu faaliyetlerin denetimini ellerinde bulunduran gruplar kredinin yksek bir orann ekecek ve mali kaynaklarn en byk ksmn elleri altnda bulunduracak durumdaydlar. Bu ekonomik g, edeeri olan siyasi gc meydana getiriyordu. 1965-1970 yllarnda ekonomideki bu eilimler, toprak reformunda grld gibi, mevcut yaplar modernletirmeyi amalayan ksmi reformlarla deitirilmee alld. Bu reformlar, Kuzey Amerika karlaryla atmaya yol am- yacak biimde yapldlar. Sz konusu endie zellikle, yabanc teebbslerin bir ksmnn Devlet tarafndan satn alnmasna, karmak teebbslerin kurulmasna ve bunun sonucu olarak yabanc kredi sermayelerinin akmna yol at. Bu giriim yaplar deitirmek deil modernletirmek amacna ynelmiti. Uygulanan tedbirler artan borlanma eilimlerini ve sonunda teebbslerin mlkiyetine yabanclarn el koymasn hzlandrmtr. Amerika Birleik Devletleriyle kurulan bu ilikiler daha ayrntl olarak zmlenirse, on yln sonunda ili ekonomik sisteminin zerklii en az olan sistemlerden biri haline dt renilir. Bu sistemin balca zellikleri unlardr: Yksek bir bor, ihracatn yksek bir orannn dardan denetlenmesi, endstriyel kesimin hzla gayri milliletirilmesi ve ok yetersiz bir teknolojik kapasite. 33

eitli hkmetlerin uygulad ekonomi politikasndan bamsz olarak sregelen borlanma eilimi, ekonomik sistemin bymesini kendi kendine finanse etme yeteneksizliini aa koyuyordu. 1960 ylnda, d bor 598 milyon dolar idi. Be yl sonra 1.846 milyon dolara ykseliyor ve 1970 ylnda 2.975 milyon dolara varyordu.1 Toplam olarak, ili, o dnemin fert bama borcu dnyada en yksek olan lkeleri arasnda bulunuyordu. Bu artan borlanma sreci baml ekonomilere zgedir. Bunlarn ekonomik sistemleri d destek olmadan yaayamaz. Bylece bor mahalli ekonomilerin yabanc karlara ballnn srekli bir arac haline gelir. hracatn yabanc teebbsler tarafndan denetim altna alnmas, ili ekonomisinin sakatlanabilirliini pekitirmek olayna eklenmektedir. Bakr memleket ihracatnn byk ksmn oluturuyor ve 1970'te toplam % 77'sini buluyordu. Ayn yl ABD'nin el koymu olduu belli bal madenler bakrn % 80'ini retiyor ve bunun sonucu olarak toplam ihracatn % 60'm elinde tutuyordu. Nitrat ve demir gibi dier nemli ihracat sektrleri zerindeki yabanc denetimini burada gznnde bulundurmadk. 1965'te o zamanki hkmetin Kuzey Amerika firmalaryla karma teebbsler iin bir program uygulamaya koyduuna iaret etmek gerekmektedir. Buna bakrn (ilile- tirilmesi) operasyonu deniliyordu. Devlet byk madenlerden birinin pay senetlerinden % 51'ini (Kennecott) ve dierinin % 25'ini (Anaconda) satn ald. Bu iki satn alma, ilgili teebbslerle ortak bir anlama halinde ve ekimesiz uyguland. Anlamann ondan byk krlar salayan Kuzey Amerika firmalar iin ok yararl olduu ortaya kt. Politikasn deitirmesi iin hkmet zerinde ar basklar yapld. ---------------- 1)Odeplan, age., bu sayya birikmi faiz eklenince, bor o srada 4 milyar dolar geiyordu. 34

Hkmet bir milliletirme olanan bile dnerek Anaconda ile yeniden pazarla girdii zaman bu da oldu, fakat karlkl anlama politikas yeniden stn geldi ve devletin pay % 25'ten % 51'e kt ve 1973'ten sonra bir satn alma opsiyonu brakld. Memleketin temel zenginliklerini, ksmen eski durumuna getirme amacna ynelmi zayf abalar, Kuzey Amerikallarn endstri teebbslerine artan bir nemle girmeleri nedeniyle, sfra indirgendi. nde gelen sektrler, ili pazarnn kapsamnn snrl olmas nedeniyle, ok kez tekelci bir g gsteren yabanc firmalarn eline geti. Bu firmalar kimya, otomobil ve yatm endstrilerinde kuvvetle yerletiler. Sz konusu endstrilerin daha hzl bir biimde bymesi, gayr milliletirme sreci iin, daha da uygun bir ortam yaratt. Bu gelime teknolojik bamlln artmasyla at ba gitti. Kullanlan teknolojiler, genellikle ulusal hedeflere uygun bir uyarlamaya, bir semeye yer verilmeksizin dardan alnyorlard. Memlekette gerekletirilen yenilikler ok seyrekti. Daima piyasa fiatlaryla dardan teknoloji satn alma, rahat ve daha ekonomik gzkyordu. Lisans demelerinin yarsndan ou Birleik Devletlere gidiyorlard. Yukarda belirtilenlere ek olarak retici kapasitelerin nemli bir orannn Kuzey Amerika kl yatrm mallarna dayandn eklemek yerinde olur. Bu donatmn bakm ou zaman baka yerden salanmas olana bulunamayan, bir Kuzey Amerika yardmn gerektiriyordu. Ayn zamanda, Birleik Devletlerle olan mbadele hacmine ve bu memleketin ili'de yerleen firmalarn varlna bal olarak, bu baml ekonomik sistemin ilemesine olanak salayan, uzun ya da ksa sreli bir finansman ve sermaye akm olumu bulunuyordu. Nihayet altml yllarda, kapitalist ekonomiler ok uluslu irketlerin byk bir gle gelitiklerine tank oldular. Genilemeleri, asl pazarlarnn gresel olarak yava bymesiyle 35

snrlanan, Kuzey Amerika asll ok uluslu irketler, yksek byme hzlarn srdrmek iin, dnyann teki lkelerine dalmak zorunda kaldlar. Kendi pazarlarnda Kuzey Amerika firmalarnn rekabetiyle karlaan Byk Avrupa ve Japon teebbsleri, gresel nemlerini korumak iin, d lkelerde yatrm yapma eilimi gstermektedir. Uluslar-aras pazarlar kazanmak iin yaplan sava sertleti ve Latin Amerika zellikle endstri sektrnde bu karlamann sahnelerinden biri oldu. Bu yzden ITT'nin ili'deki saldrgan rol ok byk bir simgesel nem tamaktadr. Bu rol Kuzey Amerika'y Birleik Devletlerin terra nostra!s olarak koruma hususundaki, yrtc arzusunu deyimler. zetleyecek olursak, Birleik Amerika, ili ekonomi politikasnn tasarlanmas ve uygulanmasnda, kendisine dolaysz ya da dolayl bir biimde kesin etkileme olana veren aralarn, tmn elinde bulundurmaktadr. Bu etki ekonomik sistemimizin tm olarak ilemesinde de kendini gstermektedir. ili'nin bu ekonomik bamll Halk Birliinin iktidara geldii dnemde aklanmak istenirse, baz zel karlarn Amerikan mdahalesinde nasl bir rol oynadklarn belirtmek gerekli olmaktadr. Her eyden nce bundan kanlamaz- ITT'nin rolnden sz- edelim. Bu ok uluslu irket, ili'de ilgi kutuplarn eitlendirerek birok yllardan beri geliiyordu: Telefon ve dier haberleme alanlarnda ve tesislerin mlkiyeti zerinde fiili bir tekel uygulamakla yetinmiyor, otelcilik gibi sektrlerdeki yatrmlarn da arttnyordu. Anthony Sampson'un ITT'ye tahsis ettii Sovereing state (1973) balkl kitabnda belirttii garip bir olay vardr: Bu irket telekomnikasyon alanndaki etkisini -bu alan irketin etkinliklerinin ekirdei saylyordu- ancak lkede yrtyordu. Kurucusu Albay Behn'in Konsersiyum'un temellerini att Porto Rico, Leeward Adalar ve ili Cumhuriyeti! lk iki lkenin ege 36

menlik derecesi bilindii zaman, bu irketin kendine tand lroket serbestlii ancak llebilir. ili bunlarla kyaslanamyacak kadar daha nemliydi, bizzat Drket ili'deki varlklarnn 150 milyon dolar olduunu tahmin ediyor ve o dnemde 6000 kii altryordu. ITT'nin 1930'da Amerikallarca ngilizlerden satn alnndan bu yana; imtiyazn, demelerin altn olarak yaplmasn ngrmesi; ve ok kk yatrmlarn gerekmesi nedeniyle, bu ilemin her bakmdan kusursuz ve krl olduu ortaya kyordu. Altml yllarda telefon ann geniletilmesinin ngrlmesi yeni ve pek krl iler iin bir frsat oldu. ITT'nin projeleri 1966'da, sve irketi I iricson'unkilere tercih edildiler ki bu ileme Fransa'da ve svire'de kar kld ve Sampson kitabnda buna iaret etti. Ksaca ITT ili'de nemli ve yksek rantabilitesi olan ekonomik karlara sahip olmakla kalmyor -Bu durum gnmzde bu faaliyet sektrnde ok zel bir hareket oluturmaktadr.- Ayn zamanda btn Kuzey Amerika zel karlarnn koordinatrl roln salyordu; nk ITT'nin ili'deki yatrm ve faaliyetleri Anaconda ve Kennecott firmalarmnkine oranla dkse de, ilemlerinin dnya yzeyini kapsamas Birleik Devletlerin i ve d politikas erevesi iinde tek tecrbe olma stnln ona veriyordu. Yukarda ad geen dier iki firma, bu tecrbeye sahip olmaktan uzaktlar. Gerekten Kenecott ve Anaconda emperyalizmin artk modas gemi bir biimini temsil ediyorlard, oysa ITT ilksel maddelerin smrlmesine dayanan bu kapitalist abalar eskimi gryor, onlara tepeden bakyor ve ili'de yeni emperyalizmin mzrak ucunu temsil ediyordu. Yine de Anaconda ve Kennecott zerine birka sz sylememiz yararl olacaktr. ili'deki bu iki Amerikan konsorsiyumunun karlarnn gerek deerini tanmak, doann btn gizlerini bir bir zmek istemek kadar gtr. ili'de yerlemelerinden; bize kazdklar deliklerden baka bir ey brakmyarak, topraklarmzdan hazineleri skp memleketlerine tamaya balamalarndan bu yana, ok zaman gemitir. Kennecott'un El Teniente maden 37

delii dnyann en byk yeralt iletmesidir; Anaconda'ya ait Chuquicamata iletmesine gelince, o da bugne kadar bilinen en nemli yer yz madenidir. Fakat ili'liler iin zellikle 1971 yl banda Hkmet ve Kongre'de bu iletmelerin ve byk bakr madencilii endstrisinin milliletirilmesini tartan ve oybirliiyle kabul edenler iin, (ayn yln ortasna doru) bu deliklerin ve tesislerinin deeri -benzer bir zenginliin ve byle bir smrnn saylarla ifade edilebileceini varsayarsak- gerek bir giz tekil ediyordu. Ekonomik bir giz mi ? Daha ok politik. Bu konuda Allende'nin sk sk tekrarlad szleri anmsamak gere-kir. Anaconda ve Kennecott'un ili'den szdrd krlar, en az, memleketin varolmaa balad tarihten, yani 1541'den bu yana olan btn toplumsal sermayesine eittir. Bu iki irket ksa bir zamanda ili'den bir btn ili koparmlardr.-ilililerin artk hi ele geiremeyecekleri bir ili. Bu memleket emperyalizm yznden, bugn olmas gereken byklnn yars kadardr. Anaconda ve Kennecott irketleri uzun zamandan beri milliletirme kararna hazrlanmlard-dier tedbirler arasnda, 1955 tarihli Nuevo Trato sayesinde korkun kr marjlar salayarak, bu marjlar 1965-1969 yllar arasndaki ililetirmeden sonra daha da ykseltmeyi baararak! Bu krlar Hristiyan Demokrat senatr Narciso rureta'nn 1969'da kar kt ve 1970 - 71'de Hristiyan Demokrat milletvekili Luis Maira'nn hakknda sulayc birok belgeler getirdii, gerek bir skandala yol atlar (bunlar sadece eski bakan Edoardo Frei'in partisinden gelen hareketleri zikretmek iin yazlmtr). Latin Amerika sorunlar zerinde ok deerli grlen baz uzmanlar New-york'ta Kuzey Amerika irketleri tarafndan iletilen ili bakr nm milliletiril- mesinin kanlmaz olduunu ileri sryorlard: Bunlar arasnda lerleme in Birlik rgtnn eski koordinatr, Latin Amerikan Council'n yesi David ve Nelson Rockefeller'in yakn dostu olan David Bronheim vard. Nelson Rockefeller'e hareketli geen 38

Gney Amerika turnesinde elik etmiti. Bu turneye Nixon karar vermi ve sonunda nemli bir rapor ortaya kmtr: Gney Amerika'da Hayatn Nitelii (bu raporda gelecein perspektifi olarak btn kta'da askeri rejimlerin kurulmas aka vlyordu). 12 Haziran 1970'te, Bakra ve Birleik Devletlerin Afrika'da ve Gney Amerika'da izledikleri politikaya ayrlm kapal bir oturumda d lkelerde yatrm yapan Kuzey Amerikallar ve Nixon idaresinin ekonomik danmanlar nnde (Hend- rik Houthakker gibi) ili'nin bakr ksa bir srede, yani ayn yln bakanlk seimlerinin hemen ertesinde milliletireceini, nk bunu yapacak teknik aralar dahil her trl aracnn bulunduunu bildiriyordu. Buna ramen, belkide bu nedenle ne Kennecott, ne Anaconda, ne Amerikan Hkmeti, ne de bir btn olarak emperyalist sistem, bu milliletirme hareketine raz olmaya hazr deildi; hukuki ve politik olarak kar klamyacak bir milliletirmenin yanklar gz nnde bulundurulmaz; endstriyel ve askeri stratejik bir madde olan bakrn sz konusu olduu gerei ihmal edilir; hatta ili'nin dnyann en nemli bakr reticisi ihracatcs memleketlerden biri olduu ve Zambiya ve Zaire ile ortak bir siyasi davrann bu temel rn zerinde dnya lsnde bir denetime yol aaca unutulur muydu? Hesaplamas ne kadar g olursa olsun, ili bakrn karmak iin Kuzey Amerikallarn kurduklar iletme ve tesislerin sadece maddi deerleri, tahminlere gre, gemi on yl iinde dnyada milliletirilmi her hangi bir Amerikan varlnn deerini ayordu. Baz uzmanlara gre, bir edeer bulmak iin Svey Kanalnn milliletirilmesine kadar gitmek gerekiyordu ki o bile Kanal Mali irketi deerlerine kadar uzanmad iin nemli kapitalist karlar yararna baz telfi ve tavizlere olanak salyordu. Bu kadar uzaa gitmeksizin, her halde altml yll arn hi bir gsterili milliletirme hareketinin, ili bakrnn milliletirilmesiyle boy lecek bir nem kazanmadnn apak ortada olduu sylenebilir. Buna karlk Dr. Mossadegl'n ran petroln milliletirmesi, mkemmel bir karlatrma olana salar. Mossadegh'n 39

sonunun ne olduu, Amerika'nn ve gizli servislerinin Tahran olaylarnda oynadklar rol de bilinmektedir. Robert Kennedy 1965 ylnda yapt Latin Amerika gezisinde birka gn ili'de kald ve bir grup aydnla sohbet frsatn buldu. Kennedy'ye Richard Goodvvin elik ediyordu. ilililerden Doktor Vicente Sanchez (imdi Cenevre'de) ve Doktor Ignacio Matte (imdi Roma'da) bulunuyordu. Bu toplant hakknda hi bir reklam yaplmad. Amerikan emperyalizmine zel imada bulunan ikinci Kennedy, Latin Amerika solcu aydnlar ve politik evrelerinin; Birleik Devletler Hkmetini, memleketlerinde yerlemi yatrm irketleriyle zdeletirmelerinin byk bir hata olduunu ileri srd; ou zaman bu kumpanyalar, Birleik Devletlerde, ne ekonomik nem, ne de siyasi iktidara sahiptiler, bu da hkmetleri zerinde bask yapma olanaklarn ellerinden alyordu. Birok ilililer ona hakarete uram insanlarn tonu zerinden cevap verdi, her eyden nce ili ile snrl konumak gerekmez miydi? Anaconda ve Kennecott, Birleik Devletler'de olduu kadar kk deildiler, ili gibi bir lkede dev kurulular olarak dnlebilirlerdi; bundan baka, toplantda bulunan ay-dnlardan biri Gney Amerika ktasnda gezide bulunan Latin Amerika ileriyle grevli Dileri Bakan yardmcs Henri Holland'n, Birleik Amerika Devletleri Hkmetinin temsilcisi niteliiyle Santiago'da ili Madenler Bakan ile yapt bir toplant srasnda, Kennecott ve Anaconda'ya en fazla himayeli ilem yaplmasn resmen istediine tank olmutu.1 Nihayet bu, Birleik Devletler Hkmeti'nin ili'deki Kuzey Amerika zel karlarnn savunucusu olduu birok olaylar arasndan yalnzca biriydi. Her Amerikan elisinin saptayabilecei gibi, anlatlan olay srasnda grevde bulunan M. Beaulac, hatta bizzat eli bunu saptaya- yabilirdi. ABD Dileri Bakanlnn 25 yllk bir gecikme ile yaynlad belgeleri okumak yeterdi buna. -------------- 1)Bu olay 1954'te Nuevo Trato konusunda iki firma ile yaplan ko-numalarn banda meydana gelmitir. 40

Robert Kennedy sonuna kadar dinledi, zntyle unlar syledi, smini vermek istemediim Birleik Devletler Bakanlarndan biri daha uzun mrl olsayd szn bitirmeden kesti. Sekiz yllk benzer binlerce deneyden sonra biz onun tmcesini kolaylkla tamamlayacak durumdayz: Bu Bakan yaasayd bile, bir ey deimeyecekti. Emperyalist sisteme ifa bulunamaz. Bu sekiz ylda Anaconda, Kenecott, ITT ve ABD Hkmeti el ele almay srdrdler, nk Emperyalizm bir btn oluturur, bir sistemdir. 41

Ill Kalknmakta olan bir lkede, eitli sosyal tabakalarn ykc hareketler potansiyelini incelemeye ve lmeye ynelmi bir Amerika Savunma Bakanl projesi olan Camelot plan; sosyal bilimlerin, tarih boyunca bir anketi finanse etmede elde edebildii en byk Devlet yardmndan yararlanmtr. Bu anketin uygulanmas 1956 yhnda ili'de denendi, o dnemde ili niversitesinin genel sekreteri olan ve hkmet darbesine kadar, Bakan Allende'nin Londra elisi olarak grev yapan Alvaro Bunster'in aklamalar, plann baarszlna neden oldular ve uluslararas sosyoloji evrelerinde yle bir skandal kardlar ki, bu plan hl siyasi mdahalenin klasik bir modeli olarak grlr. Bu Amerikan Hkmetinin sosyal bilimleri ykc amalar iin nasl kullandnn parlak bir rneidir. Sz konusu plan Avrupa ve Amerika'daki sosyal bilimler fakltelerinde bir inceleme konusu oldu. nk mesleki ahlk, moral ve siyasal kanaatlar tarafndan izilen snrlar sorununu ortaya koyuyordu. Son yllarda bu plann sonular zerinde birok incelemeler yaynland. zellikle Projesi Camelot: Cancelled ncelemesi nemlidir. (Ayn dn zincirinde, bir okuluslu irketin Washington hkmetiyle itirak halinde, Salvador Allen- de'nin iktidara gemesine engel olmak ve daha sonra iktidardan uzaklatrmak iin rgtlendirilen darbelerle ilgili gizli belgeleri de 42

birok eliliklerce incelendi. Bu incelemeler, belgeler ili'ye zel atfta bulunduklar iin deil; zel gruplarla Amerikan Hkmeti arasndaki sk ilikileri ispatlayan bir rnek olduklar ve bu evliliin zelliklerini, tarzn ve elikilerini ortaya koyduklar iin yapld. 1973 Hkmet darbesinin de Washington mdahalesiyle yaplan klasik hkmet darbelerine bir rnek olmas, tekniinin ve tarihinin zenle incelenmesi de olanak d deildir: (Dvmeye ve lmee devam eden ilililer iin kk bir teselli.) Sosyolojik anketler konusunda bu kadar iddial bir proje hi bir zaman tasarlanmamtr. Konuu yleydi: Bir lkenin toplumunu, devrimci kapasitesini lmek iin btnyle incelemek; toplumsal saldrganlk eilimlerini deerlendirmek ve bastrma glerini saptamak, tek szck ile btn bir ulusu gammazlamak! Bilimsel rtnn arkasnda, siyasal amalar aka grlyordu. Washington'daki Amerikan University, DC ile yaplan bir anlama perdesi altnda, plan, Pentagon tarafndan zendirilmekteydi. Kamuya akland anda, Amerika'nn ili elisi Ralf Dungan bu plann varlndan bile haberli deildi. Dileri Bakanlnn bu konuda kendisine herhangi bir bilgi vermediini bildirdi. John Kennedy ile birlikte alm olan Dungan, Domuzlar Krfezi yenilgisinden sonra tanmlanan resmi kurallar hatrlatt ve bu kadar geni lekli bilgi edinme ilemlerinin en yksek politik dzeydeki makamlarn mdahalesini gerektirdiini belirtti. Kendisinin ili' deki tek Amerika elisi olduu gerei stnde durdu ve ayrcalklar zerindeki haklarn ileri srd. O zaman Pentagon, rekor saylabilecek bir sre iinde verilen bir Bakanlk buyruu ile btn plan geersiz kld. Bununla beraber plann ana hatlar uyguland, bu uygulama 1965'te dlenen lekte olmad, birok sosyolog ve uzman birlikleri ortaya salnarak Gney Vietnam uslnce de yaplmad.Bunun skandal ok dall budakl olurdu. Fakat yavaa, ihtiyatla, tevazu ile, ili'de resmi ve zel Kuzey Amerika brolar kurma, i adamlarnn gelmesi, kr amac gtmeyen dernekler ama, bar gnllleri gnderme (evet bunlar, Latin Amerika sorunlar 43

bakmndan Birleik Devletler Hkmeti ve Latin Amerika'da yerlemi baz zel firmalar iin, zel uzmanlar salayan ok idealist bar birlikleriydiler), tezlerini hazrlayan niversite mensuplarnn eitilmesi vb. gibi daha geleneksel aralarn yardmyla yrtld. Birleik Devletlerin bu aralarla, Pentagon'un Camelot plan ile edinmek istedii bilgilerin ana hatlarn nasl saptayabildiini saptamak kukusuz kolay deildir, fakat henz yaynlanmam bir alma -1967'de Kaliforniya Los Angeles niversitesi'nde doktora tezi olarak sunulan- ili toplumunun zlmesi srecinin ne kerte deerlendirilmi olduunu gstermektedir. Bu incelemenin bal yleydi: Military Culture and Organisational Decline A Study of Chilean ArmyA Yazar Roy Hansen, Rand Corporation'da 1961-1962 yllar arasnda aratrc, 1962-1965 yllarnda danman olarak alt, 1964-1965 yllarnda ili'ye kez geldi. zmlemesi ili vatandalar ile yaplan anketlere dayanmaktadr. (Anket 200 sivile, 38 emekli generale ve harp okulunun askeri yksek mhendis enstitsnde okuyanlar arasndan seilmi faal hizmette says belirsiz askere uygulanmt.) Sivillere ynetilen sorular arasndan unlar belirtelim: Askerlerin Hkmeti denetlemek iin hangi durumlarda mdahale edebileceklerini dnyorsunuz? Askerlerin hkmeti denetimleri altna almak iin bir mdahale giriimini hangi durumlarda kabul ya da reddedersiniz ? Size gre ordunun, son yirmibe otuz ylda, hkmeti denetim altna almay amalayan herhangi bir giriimde yer almam olmasnn balca sebepleri nelerdir? Otuzsekiz generale yneltilen sorular arasnda ise aadakiler bulunuyordu: --------------- 1)niversite nshas, mikrofilm, ann orbar Michigan. 44

Faal hizmet srasnda kendinizi aka saa mensup, daha ok saa mensup, aka sola mensup, daha ok sola mensup, bir kimse olarak m grrdnz? Herhangi bir siyasi partiye sempati besler miydiniz? ili hakknda seilmi bir rnek zerinde yaplan bir soruturma; sivillerde, askerlerin Anayasay ihll etmeleri halinde, onu savunucaklar kansn ortaya koyuyor. zellikle u soruya cevap verebilir misiniz? Hangi durumlarda askerlerin siyasi bir mdahalede bulunmalar gerektiini dnyorsunuz? imdi size askerler tarafndan oluturulmu baz fikirleri okuyacam. Bunlardan her biri iin tam olarak ayn grte olduklarnz, aa yukar ayn grte olduklarnz, daha ok ayn grte olmadklarnz iaret etmenizi rica edeceim. Gerekli grdnz her defasnda gerekelerinizi aklayabilirsiniz: Hzl ekonomik ve sosyal bir deime srecine gereksinen ve byle bir sre iine girmi olan bir lkede, demokrasi, ou zaman gze alnamayacak bir lkstr. nk deime ile istenilen hedeflere varmak iin yeterince gl deildir.... Sivillere ve emekli askerlere tahsis edilen soru ktlar isimlerin gizli kalaca gvencesini veren bir ibare ile balamaktayd. Sorularn ok zel nitelikte olmalar nedeniyle cevaplarda sk bir ekilde gizlilie uyulacaktr. Cevaplar, verenin tehisini olanak d brakan istatistik bir zmleme srecine tabi klnacaktr. Buna karlk faal hizmette bulunan subaylara verilen soru ktlarnda anonimlii gvence altna alan hi bir forml bulunmuyordu, aksine her soru kd aadaki belirleme maddeleriyle balyordu: 45

a) Rtbeniz b) Mensup olduunuz silahl kuvvet, c) Doum yeriniz, e) Babanzn meslei, f) Kayn pederinizin meslei, g) Silahl kuvvetlerde ya da jandarma ktalarnda hizmet eden akrabalarnz, h) Orta renim (yl says) ve niversite reniminiz, askeri okulda, harp okulunda, mhendislik okulunda, yabanc askeri okullarda, yksek askeri incelemeler snavndaki baar dereceniz? 1964-1965 yllar arasnda rtbeleri yzba ile yarbay arasnda bulunan (ve 1973 darbesi srasnda albay ya da general olan) askerlere yneltilen sorular arasnda unlar bulunuyordu: Aadaki belirtilen eilimler arasnda bir seme yapmanz gerekseydi, bugn kendinizi hangi eilimde bulurdunuz: -Sada? -Daha ok sada? -Daha ok solda? -Solda? Tercihinizin nedenlerini, sa ve sol kavramlarna verdiiniz anlam belirtiniz. Askerlik kariyerinizde sizin iin belli bal tatmin ve tatminsizlik kaynaklar neler olmutur? Askerlerin, Anayasa inendii zaman onu savunmak iin hangi koullarda mdahale edebilecekleri konusunda emekli generallere yneltilen soruyla ayn anlamda bir sorudan sonra, faal subaylara yneltilen soru kd zellikle aadaki noktalar vurgulamaktadr: ite askerler hakknda ifade edilen baz fikirler. Bu sorularla tam olarak ayn grte, aa yukar ayn grte, hafife ayr grte ya da tam anlamyla ayr grte olup olmadnz belirtiniz: (...) e) Sava olmasa da askerler 46

lkeye gereklidirler, nk onlar hkmetin Anayasa'y inemeye cret etmesi durumunda onun bekiliini yaparlar. Mansen'in bu tezinin birok sonulan, gizleri aklayc lelilctedir. Bunlardan ou IV. Blm'de Askerler hakknda formle edilen dnceler: politik hayata katlma bal altnda i'i tplanmlardr. Bu blmde zellikle aadaki paragraf nemlidir: ili'nin demokratik istikrar geleneine ve askeri kurumlarn mdahalede bulunmamas konusunda verdikleri yeni rnee ramen, kamuoyu hl askerleri Anayasann bekileri olarak grmektedir. Bu role tannmak gereken meruiyet ve nem konusunda egemen fikir, gerekte daha konvansi- yonel askeri ilevlere tannan kadar, hatta ondan daha gldr. Ordunun zerklii, hkmetin keyfi hareketleri ya da etkisizlii durumunda, bu denetim gcnn ayn zamanda kilit unsurudur. Toplumunun sosyo-ekonomik ve politik yapsnda, birok potansiyel atma kaynaklarnn bulunmasna karn, ili demokratik rejiminin baar ve istikrar srdrlebil- mitir. zmlenmemi olan bu anlamazlklar, bazan gsteriler, kavgalar, grevler, radikal hareketlerin patlamas eklinde taarak, bir kapak altnda kaynamaktadrlar. Muhtemel bir askeri mdahale zorunluluu, toplumun politik kurumlarna olan gven eksikliinden (kiilerde) ok, ortaya kan sorunlarn nitelii sonucu da oluabilir (...) Hkmetin i dzeni koruma, ya da i sava tehditlerinin altnda yatan oyunlar aa karmadaki yeteneksizlii, bir askeri mda-haleyi meru klar. Kamuoyu tarafndan hkmeti denetleme yeteneine ve ya da iktidara bir almak olabilecek yar zerk bir askeri organ yaratmada duyulan zorunluk; sivil, politik ve ynetsel kurumlara kar gizli bir gven eksikliinden olumu grnmektedir. 47

Bu inceleme, sosyolojik bir zmleme ya da bir niversite almasyla e deerde tutularak, kolayca hakl karlabilirdi, fakat aratrmann hazrlan ve metni, hi bir bilimin toplumdan koparmaya tresel hakk bulunmad bir bilgi yn salad. Bu bilgiler egemen bir lkenin temel politik arklaryla ilgilidir. Rand Coparation'n danman tarafndan salanan bu bilgiler Birleik Devletlerde ili'ye kar oynanan emperyalist oyunlarnda ie yaramlardr. Camelot plan bir Pentagon ilemi olsun olmasn, Amerika Birleik Devletleri'nin, dier Latin Amerika lkeleri ve ili'ye kar hl yrrlkteki, benimsenmi ama tartmal, bir politikasna balanmaktadr. Altml yllarn ikinci yarsndan bu yana ili ile ilgili haber alma ilemlerinin ou Defence Intelligence Agency'- nin sorumluluuna verildi. Daha Kba olaylar srasnda CIA'nn hatalar, Kennedy idaresini Pentagon yararna, ondan baz ilevleri almaa yneltmiti. Birleik Devletlerin ilili askerlere gsterdii gze arpc ilgi 1969 ylndan bu yana ortaya kt. Ayn yln Kasm aynda, yllardan beri ilk kez, bir askeri ayaklanma oldu, isyan eden birlik Santiago'daki Tacna alay idi. Bu alay, Allen- de'ye kar bir koruyucu hkmet darbesi hazrlad bildirilen ve aadaki ITT belgelerinin 1970 ekiminde Amerikan Hkmetinden emirler aldn belirttii, General Roberto Viaux tarafndan ynetilmekteydi. Geen hafta Washington'un Viaux'ya projesinden vazgemesi talimatn verdii bir gerektir. General'in yeterince hazrland, mdahalenin, zamann iyi hesaplamad, henz saptanmayan daha ileri bir tarihe kadar 'buzdolabna' konulmas gerektii izlenimi elde edilmitir. Haberciler, zamanndan nce harekete geer ve bozguna urarsa yenilgisinin bir ili Domuzlar Krfezi olacan ona bildirdiler. Mdahaleyi daha ileri bir tarihe ertelemeye ikna etmek amacyla, ona daha ilerdeki bir giriimi iin Birleik Devletler'den ve dier lkelerden maddi yardm ve destek grecei konusunda szl gvence verildi. (San Juan'dan ITT Bakan yardmcs, M. Gerrity tarafndan telefonla yazdrlan 16 Ekim 1970 tarihli muhtrada bunu belirtmektedir.) 48

Fakat General Viaux'nunTacnazosundan nce de 1969 yl, anlaml olaylar bakmndan ok zengin gemiti. Nisan aynda1 btn Latin Amerika memleketlerinin dileri bakanlar ili'de toplandlar ve tarihlerinde ilk kez Birleik Devletler karsnda ticaret, finans, yatrmlar vb. konusunda ortak bir tutum tutmak iin anlatlar. Kabul edilen belge .Consensus de Vina del Mar adn tayordu. ili Dileri Bakan Gabriel Valdes bu belgeyi gidip Bakan Richard Nixon'a sunmak iin ittifakla grevlendirilmiti. Gene ilk kez bir yksek Amerikan memuru, Latin Amerika sorunlaryla grevlendirilmi sekreterlie vekalet eden; sonra Al- lende'nin seimini izleyen gnlere kadar National Security CounciF- in kadrosunda, Doktor Kissinger'in emrinde uzman olarak almak zere verilen Peter Vaky, ili'nin uluslararas durumunu sistem iinde bir disiplinsizlik hareketi olarak nitelendirdi. Nixon'un Valdes'i kabul etmek istemedii sylenir. Fakat Haziran aynda Valdes'le grmekten kanamad. Grme 11 Haziran'da oldu. Bu inanlmaz olay srasnda ili'nin Washington'daki elisi Domingo Santa Maria de Ramon Huidobro (daha sonra darbeye kadar Allende'nin Buenos Aires'teki elisi) ve Armando Uribe (daha sonra ayn ekilde darbeye kadar Pekin elisi) eliinle ilili Bakan Valdes ve Bakan Richard Nixon kar karya geldiler. Grme Beyaz Evin kabine salonunda yapld. Nixon'un yannda Dileri Bakan William Rogers ve Henry Kissinger bulunuyorlard. Beyaz Saray nezdindeki btn Latin Amerika elileri onlarn etrafnda bir halka tekil ediyorlard. Gabriel Valdes belgeyi bu durumda sylenen szckleri ifade ederek sunmakla yetinmedi. Devletleri arasndaki ok byk bir dengesizlik nedeniyle, Latin Amerika'nn Birleik Devletlerle Amerikal- lararas ilikiler erevesi iinde tartma olanakszlna deindi, Kuzey Amerikallar tarafndan Latin Amerika'da yatrlan her bir dolar, kesin olarak onlara be dolar getiriyordu. Birleik Devletler Bakan kzgnln maskeleyip duygularn --------------- 1)Allende'nin seilmesinden bir buuk yl nce, E. Frei'in bakanlnda. 49

belli etmemeye alarak Valdes'i dinledi; sonra deti zere gz kapaklarn indirip, iine kapanm, dncelere dalm grnd. Kissinger'e gelince gz kapaklarn ap kapatyordu. Bu Olaydan sonra birok yaknlar, hatrlayabildiklerine gre Birleik Devletler Bakan'nn o gne kadar hi bir zaman kendisini bu kadar sknt iinde lissetmemi olduunu sylemilerdir. Caracas'ta tutulduu domates yamuru bir yana braklrsa, Nixon hakknda bu sylenilenler belki dorudur. (Bakan, Valdes'e verdii cevapta bu olay hatrlatt.) Gerekte, ne Valdes'in sylevi, ne de Latin Amerikallarn muhtrasnn merasimle sunulmas Birleik Devletlerce resmi- kaytlara geirildi. Bu tarihi olay Nixon iin sanki hi olmamt. Cevab ne olmutu ? O dnemin bir belgesi cevab yanstmaktadr. Kulland szckler bugnk olaylarn daha iyi anlalmasna yardm edeceklerdir. Bakan Valdes'in konumasndan ve belgenin Bakan Nixon'a sunulmasndan sonra, Nixon aadaki irticali konumay yapt. (Yar resmi metin, resmi metin yok): Sayn Bakan Valdes'e aklk ve itenlii nedeniyle teekkr ederim. Ben de bugnk durumla Amerikallararas ilikileri incelemek istiyorum, fakat bunu Latin Amerikallarn bak asndan yapmak istiyorum. Sz konusu ilikileri incelerken Latin Amerika ve Birleik Devletlerin birbirleri karsnda bir stnlk ve aalk durumunda deil ayn dzeyde bulunmalarn istiyorum. Bizi her eyden nce bu gr as ilgilendiriyor. Uluslarn kendilerine zg emalar semede haklarna sayg gstermek ve onlarn yetkilerine giren kararlara karmamak zorunludur. Bununla beraber Latin Amerika'da oy birliinin olutuunu grmek olanaklar zerinde kukularm var, oybirliine ulamak ok zordur, Latin Amerika'da byle bir oy birliinin politik koullarnn bir araya geldiinden gvenli deilim. 50

Sayn Bakan, sizin greviniz ok nemli, bana sylediklerinizi dikkatle dinledim, Vina del Mar toplantsnn kararlar beni son derece ilgilendirmektedir. Geldiinize ok sevindim, nk bylece yar krenizi ilgilendiren ileri ak ve dolaysz bir biimde tartma olanan bulmu olduk. SECA Bakan 1 tarafndan ileri srlen btn ilkelerle tam bir grbirlii halindeyim, ileri srm olduunuz eitli noktalara hi bir itirazm yok. Bu belgede bizim karlamak durumunda olduumuz sorunlar kusursuz bir biimde sunulmaktadr. Glk bu sorunlar zmek iin aralar ve zm yollar bulmadadr. Drt nokta stnde durmak istiyorum: Bunlardan birincisi, zel yatrmlar sorunudur. Bu konuda sizinle ayn gr paylayorum, zel yatrmlar yardm olarak dnlmemelidir. Bunlar ticaret alanna girer. Yardm alanna deil. Ticaretin amac kr etmektir. Fakat zel yatrmlar bir lkenin kalknmasnda nemli rol oynar. Benim lkem bu konuda bir deneyden gemitir. Baka lkeler de bu deneyi yapmlardr, nk d yardmda baar rnekleri, byle bir yardmn ktle halinde zel yatrmlar akmn salad, rneklerdir. Kore, Formoza, Vietnam (Gney Vietnam) cumhuriyetlerinde ve Filipinler'de durum byledir. Bundan baka hkmetler dier memleketlere mali yardm en yksek dzeye karmak isteseler bile, hkmetlerin kaynaklan daima snrldr. Buna karlk zel kaynaklar kolayca artarlar. Yeter ki yeterli gvencelere sahip olsunlar. Latin Amerika'ya yatmla- bilenzel sermayeler-yalnzca Birleik Devletlerin deil, ayn zamanda dier lkelerin sermayeleri- hkmetler aras ibirlii olanaklarn arttrr ve onu daha verimli klar. imdi zerinde ok tartlan bir noktaya geliyorum: Vali Rockefeller'in Latin Amerika gezilerine, urasn ak- ---------------- 1)Amerika iin zel koordinasyon komitesi. 51

a belirtmek isterim ki bu geziler srasnda yaplan gsterileri, ben ne Vali'nin kiiliine, ne de Birleik Devletlere kar gsterilen, dmanca hareketler olarak grdm. Bunlar bu memleketlerin her birindeki ounluun grlerini de ifade etmiyordu. Gney Amerika'daki gezim srasnda bana da kt muamele edildi. Fakat ben hemen anladm ki bu gsteriler halkn duygularn yanstmyordu ve ben bunlar bana ve Birleik Devletler'e kar yneltilen bir hareket olarak grmedim. Bu daha ok baz aznlk gruplarnn endielerinin, bir sonucu idi. Bunlar ne o gn, ne de imdi Latin Amerika halklarnn ounluunun duygularn temsil ediyorlard. Her yerde fkeli insanlar bulunur! Siz demokratik bir lkeden geliyorsunuz, bu konuda bir eyler bilirsiniz, her ey bir yana, siz de bir siyasi sorumlusunuz; Latin Amerika'da herkesin Kuzey Amerika'ya kar olduunu dnmemiimdir. Ayn ey Nelson Rockefel- ler'in de bana geldi, fakat o da bir siyaset adamdr ve pekl bilir ki bu gsteriler ne Birleik Devletlere, ne de kendisine kar yneltilmitir. Bu hareketlerin baz Kuzey Amerika evrelerinde Latin Amerika hakknda yanl bir simgeyi yaygnlatrabilecekleri dnlebilir. unu da kabul etmek gerekir ki bu endie iaretleri, dnya apnda bir olay tekil etmektedir. Birleik Devletler bir sreden beri sregelen niversitelerdeki kargaalklar konusunda byk bir tecrbeye sahiptir... Memleketimle Latin Amerika arasnda yeni haberleme yntemleri bulmak gerekmektedir. CECLA1 bu anlamda - nemli grnmektedir. Ben, Latin Amerika'nn uzun sreli ekonomik kalknma perspektifleri hakknda iyimserim. Latin Amerika'da bulunan mertlik, alma yetenei ve kiiliini gsterme arzusundan byk lde etkilendim, doal kaynaklar ve insan kaynaklar bakmndan ok byk kay- ------------- 1)Latin Amerika iin Ekonomi ve Ticaret Komisyonu (OEA'nn organ). 52

naklar olan bir ktadr Gney Amerika. nsanlar ve topra byk bir baaryla deerlendirilebilir. Gney Amerika'nn eliik gler ve gerilimlerle dolu bir volkan olabilecei; fakat, en zengin topraklarn volkanik topraklar olduu grlmektedir. Volkan kllerinden olumu topraklar, pskrme sona erdii ve lavlar eridii zaman, byk baar ile srlr. Bunu biliyorum. nk Birleik Dev- letler'de, Havai'de gzledim. Nihayet size unu demek isterim ki devrimci bir dnemde yayoruz. Bunun sonucu olarak birok sorunlara kar koymak durumundayz, fakat son zmlemede biz dnyann bugne kadar grmedii toplumu kurmaktayz, Birleik Devletler bu greve kendisini verebilir, nk bu devletler kendi snrlar iinde kskanlacak bir toplumu yaratmlardr. Bu bize yapmakta olduumuzu her alanda yapma olana salar. Bu grev iin bir arada almamz gerekir, sizinle al- makistiyoruz. Gr alarmz bazen deiebilir, fakat hedeflerimiz ayndr ve ayn ilkeleri kabul etmekteyiz. Daha nce dzenlenmi olan programlar izlememiz daha kolay olurdu, bununla beraber ortak hedeflerimize daha abuk varmak iin Birleik Devletler'in politikasn yeniden incelemeye karar verdik, kukulanmamanz gereken bir ey vardr: sizinle birlikte oluumuz. Hrs ve itiraf olunmayan kar koymalarla dolu Nixon slbunun bir modelini tekil eden bu skntl irticali konumada, yavan szlerden oluan dokunun en baya ksmnn ne anlama gelebilecei, drt yldan fazla bir zaman sonra, ancak imdi anlalyor -Birleik Devletlerin pskrmesini bekledikleri devrimci bir volkan olarak dnlen Latin Amerika mecaz-. nk Kuzey Amerika topra Havai'de denemi olduklar iin biliyorlard ki lav souduktan, kller dklp topraa kartktan sonra her ey dzene girer, her ey kr faaliyetleri iin uygun bir durum alr. Denecektir ki bu szleri byle yorumlamak biraz fazla incelik 53

gstermek olacaktr. Fakat bay Nixon ve Profesr Kissinger karmak kiilerdir. malarla konuurlar, tehdit eden bir biimde, fakat seslerini yumuatarak uyarrlar, soyutlayamadklarn imgelerle ifade ederler. Devrimden sonra, bastrma hareketi kesinlikle bagsterecek- tir (eer mekanik bir zincirleme olay varsa, bunu ifade eden Nixon'dur) o zaman, o gzel sermaye yerine dnebilecektir. 1969'da Nixon henz Bakanlk grevlerine almamt, resmi trenler ne kadar huzursuzdu, (Eisenhower'in cenaze treni, Washington katedralinde, yanlzh iinde uyuklayan bir De Gaulle'n yannda szgelii, ya da Panamerikan Birliinde dank ve kt bir terzi tarafndan kabaca yamanm bir elbiseye benzer sylevini verirken; ya da aydan dnen uzay adamlar erefine Los Ange- les'te verilen ziyafette -davetlilerin ve konumaclarn daha ok l bir gezegenden inmie benzedikleri ziyafet srasnda- gvenlik duygusu yetersiz, gz ucuyla yannda herhangi bir stn yaratn glgesini arayan, sessiz bir filmin silik ikinci adam, seyircilerine gveni olmayan takdimci!) yannda Kissinger olunca, daha ok egemen olmak iin, kendine egemen olmay gittike daha byk oranda rendi. Kissinger ona kendine gven duygusu alad. Ey Woodrow Wilson'un ve Albay House'un glgesi! Kissinger profesrlkten gelen bir gvene sahiptir. Salon ya da kongre adam deildir. Aa yukar Valdes ile Nixon arasndaki bu buluma srasnda Kissinger ili eliliine gitti. Ne ili'den ne Gney Amerika'dan sz etti! Ben dnyann gney ksmndan, Pireneler izgisinin gneyinde hi bir ey bilmiyorum dedi, masa zerinde elleriyle tempo tutarak dalgn konutuu izlenimi brakyor, fakat sylenenlerden kelime sektirmiyordu. Masa zerinde parmaklaryla trampet almann, konumalarn gizlice kaydedilmesini, hemen hemen tam olarak engelledii bilinmektedir. Syledikleri iz brakmamalyd demek! Berlin sorunu uyumama engel olmuyor Birleik Devletler, Vietnam hakknda yalnz hi bir ey bilmeksizin deil, hi bir ey bilmedikleri iin de savaa girdi, vb.. 54

Hemen hemen bir yl sonra, bakanlk seimlerinin en ha reketli bir annda Kissinger elilje geldi. ili imdi onu daha ok ilgilendiriyordu. ili'ye gitmek istedim. Fakat ziyaretimin yanl yorumlanacandan korkuyorum dedi. Kar ile Pasifik Okyanusu balinalanyla ilgili sorular sordu. ili And dalarndan, bir balinann ak azna kadar kayma tehlikesi olabileceini ileri srerek, ince bir corafya esprisi yapt. Seimler hakknda bilgi ald. Allende ile Tomic'in1 programlar arasnda ne gibi bir fark vard? Byk bir fark yok idiyse ne diye iki aday vard? neden iki aday yoktu da aday vard? (ncs,2 Alessandri) Hnzr, anlalmaz Kissinger!... 1969 ylnn ortalarnda, Frei hkmeti, partisinin baz yeleri tarafndan ba vurulan giriimler sonucu olarak ve bir bakanla uzmann bakr irketleriyle yaptklar tartmalar izleyerek, uygun bir milliletirmeye karar verdi. Bu dnemin Hristiyan Demokrat milletvekillerinden biri olan L. Maira, bu kararn ili iin ok zararl olduunu ileri srerek inceden inceye eletirdi.3 Profesr Eduardo Noveada ayn kuvvetli terimlerle karara att tuttu.4 1969' un ikinci yarsnda Kuzey Amerika National Educational Television, Birleik Devletlerin btn dnyada askeri ve ekonomik mdahaleleriyle ilgili Who invited us ? balkl bir rportaj hazrlanmt. Bu program Birleik Amerika'da yaynlanamad, ulusal karlara fazla kar grld. Rportajda Pablo Neruda5 ile bir mlkat vard. Yaynn senaryosuna gre, Neruda -------------- 1) Radomiro Tomic, Hrstiyan Demokratlarn sol kanadnn efi, 1970 ylnda Allende tarafndan kazanlan seimlerin anssz aday. 2) Jorge Alessandri, Milliyeti partinin aday (tutucu sa) ayn seimlerde adayln koydu ve Allende'den sonra ikinci geldi. 3) Revista de der echo economivo de la Universidad de Chile 1970'in son ve 1971'in ilk says. 4) La Batalla del Cobe, 1972. 5) 1969'da Neruda bakanlk seimlerine aday olarak dnlmt; daha sonra, Allende lehine adayln geri ald. 55

yle diyordu; Tam Milliletirme biricik yoldur. Politikasn 1970 Eyllnde uygulamaya balayacak olan halk hkmeti bu irketleri elde etmeye, onlar milliletirmee kararldr. Ayn programda, Amerikan Senatosu Dileri Komisyonu'nun nde gelen yelerinden biri olan Karl Mndt yle sylyordu: Kukusuz Allende kazanrsa ok skntl bir duruma deriz; ili'de, birok - karlarmz var. Bu adamlar bunlarn sahiplerinin, -Kuzey Amerikal sahiplerinin- zararlarn karlamakszm, bunlara hemen el koyacaklardr. Ellerine frsat geer gemez Birleik Amerika Devletleriyle ticaret ilikilerini kesecekler, buna karlk komnist blok ile ilikilerini gelitireceklerdir. Komnistlerin her zaman yaptklarn yapacaklar yani, nitelii saldrgan, amalar emperyalist bir genilemeyi salamaya alacaklardr; vakit kaybetmeksizin Latin Amerikal komular zerinde almaya balayacak-lardr. Buysa Gney Amerika'nn tmyle olan ilikilerimizi tehlikeye sokacaktr. Bir komnist hkmet tarafndan idare edilmekte olan ve teki Latin Amerika blgelerine szmakla grevli ajanlarn srekli gnderen Kbada bunu yapmaktadr. Bu ajanlar mevcut hkmetleri devirmeye ve alan komnistlere hazrlamaa almaktadrlar, kimse bir komnistin elindeki hkmeti istememektedir, bu korkun bir ey olur, byle bir olaslk bizim iin gerekten yalnzlk politikas izleme, silahlanma slerimizi (askeri) geri ekme zorunluunu douracak, o zaman bir ekirdeksel (nk-leer) atmadan kanmak zor olacaktr. Bunu dnmee cesaret edemiyorum. 1969 Ekimin sonunda Santiago'daki Tacna alaynn bakaldrmasndan nceki pazar ili'nin en gl para babas, El Merctrio gazeteleri grubunun mirass, o dnemde Amerikallar- aras basn derneinin (SIP) bakam Agustin Edwards, Washing- ton'da grnd. SIP'n y llk toplatsna katlma bahanesi ile gelmi- 56

ti. Latin ve Kuzey Amerikallarn ortak karlar iin gerek bir propaganda ve haber alma merkeziydi bu, yar kredeki siyasi ekonomik etkiler iin bir tr de borsa - Gerekte bu toplantnn birka gn daha ge olmas gerekiyordu. Edwards dnceli grnyordu. Birok ahsiyetlerin, zellikle emekli bahriye subay Cubillos'un eliinde gelmiti. Mercurjo'nun adamlarnn Washingtona sk sk geldikleri gerekti, fakat bu kez hangi amalarla gelmilerdi acaba? Bu pek ak deildi. st rtl ifadelerle Augustin Edwards onlarn harekete geeceklerini, onlarn daha fazla beklemiyeceklerini; hkmetin de aka iin farknda, durumun kritik olduunu sylyor ve Dikkatinizi ekerim u anda Santiago'da deilim, bir hi uruna gezi yapmyorum diyordu. O dnemde btn bunlar anlalmaz grnyordu. Bununla beraber, birka gn sonra, General Viaux'nun Taczano su patlad ve Edwards'in kesik cmleleri o zaman tam anlamna kavutu. Hi kukusuz, seimlerden nceki bu askeri darbe giriiminden haberliydi. Fakat darbenin bir baarszlkla sonulanacan bilmiyordu. Bununla beraber, Washington'daki ikametinden, eliliin askeri ateelerinden birinin evine gitmek suretiyle yararland. Burada Kuzey Amerikal meslektalaryla ok iyi ilikiler srdren, baz ilili subaylar buldu; bu meslektalardan birou bu toplantlarda ili politikas ve gelecek seimlerle ilgili sorular sordular, kendilerine cevaplar verildi. Yzba Arturo Troncoso da (Bu yzba 1973'te Valparaiso bakaldrmasn balatt. Bundan sonra ayn yerde barbarca bir yoketme hareketini yneltti, bugn ayn isimdeki ili kontrol altnda bulundurmaktadr) Kuzey Amerikal subaylarn sadk adam olarak, bu toplantya faal bir ekilde katld. Washington Post'un sahibi Katherine Graham'n rnek bir i adam olarak grd Edwards, ili'deki gelimelerin karlar iin tehdit edici bir durum alaca varsaymyla byk Amerikan trstleri ile ilikiler kurma hususunda, Washington'daki ikametinden yararland. Nixon ile le yemei yedi, olaslkla 57

Kissinger ile grt ve Kuzey Amerikal dostlarna ili'deki durum hakknda bilgi vermek iin bol bol vakit buldu. Bir yl sonra, Allende'nin seimini izleyen dnemde, Edwards Pepsi-cola'nn bakan yardmclarndan biri oldu. (Bu mevkii, Nixon da, bakan yardmcl ile ABD bakanlna getirilmesi arasndaki dnemde, igal etmiti.) 31 Aralk 1969'da, (merkezi Washington'da bulunan) OEA nezdindeki Birleik Devletler elisi (1964 ylnda ili'de igderlik yapmt.) Joseph J. Jova, Birleik Devletlerle ili arasndaki ilikilerin gelecei konusunda baz zel aklamalarda bulundu. Politik mdahaleleri, 1964 Bakanlk seimlerinde sonucu belirlemekle kalmam, -ili san Edvardo Frei'a oy vermee armt- ayn zamanda ili i politikasnn birok kesimlerine dorudan doruya kararak -ihtiyatl bir ekilde olmakla beraber- youn bir faaliyet gstermiti. Demek, bundan sonra baklar Frei hkmetinin