side apolon athena tapınakları

8/2/2019 side apolon athena tapnaklar

1/248

T.C

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

SDE APOLLON, ATHENA TAPINAKLARI KUTSAL ALANI VE BZANS

BAZLKALARI,KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE

DEERLENDRMES

DOKTORA TEZ

Y. Mimar Arkeolog Leyla KADERLI

Restorasyon Anabilim Dal

Restorasyon Yenileme ve Koruma Program

I. METN

Tez Danman: Prof. Dr. Ouz CEYLAN

ARALIK 2009


2/248

Leyla KADERLtarafndan hazrlanan Side Apollon, Athena Tapnaklar Kutsal Alan veBizans Bazilikalar, Koruma Yaklamve Tarihi evre Deerlendirilmesi adl bu tezin.................................... tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

.............................................

Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Restorasyon Anabilim Dalnda

Restorasyon Yenileme ve Koruma Program ...................... tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm

kurallarna uygundur.


3/248

T.C

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS


BAZLKALARI,KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE

DEERLENDRMES

DOKTORA TEZ

Y. Mimar Arkeolog Leyla KADERLI

Restorasyon Anabilim Dal

Restorasyon Yenileme ve Koruma Program

II. EKLER

Tez Danman: Prof. Dr. Ouz CEYLAN

ARALIK 2009


4/248

Leyla KADERLtarafndan hazrlanan Side Apollon, Athena Tapnaklar Kutsal Alan veBizans Bazilikalar, Koruma Yaklamve Tarihi evre Deerlendirilmesi adl bu tezin.................................... tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

.............................................

Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Restorasyon Anabilim Dalnda

Restorasyon Yenileme ve Koruma Program ...................... tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

ye : ________________________________________

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm

kurallarna uygundur.


5/248


BAZLKALARI, KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE

DEERLENDRMES

Doktora Tezi

Leyla KADERL

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTESFEN BLMLER ENSTTS

Aralk 2009

ZET

Sidenin tarihsel geliim srecine tanklk eden birok yap zamana direnerekgnmze kadar gelmitir. Bu yap ve Antlarn gelecekte de en az bugnk kadar iyive salam olarak grebilmek iin en ksa srede restorasyon ilkeleri dorultusundakoruma nlemleri alnmal ve salamlatrmalara gidilmelidir.

Sidede 1960 yllarda balayan restorasyon almalar tek yap leinde veya yapgruplar olarak ele alnmtr. Uzun zaman atl vaziyette kalan Tapnaklar blgesi1991 de tamamlanan Apollon Tapna anastylosis projesi ile tekrar Antik kentin eskigrkemli gnlerini yanstmtr.Burada birbiri ierisine gemi olan Roma Tapna ile Bizans Bazilikas bu alannkutsallnn srdrlebilirliini ve nemini vurgulamaktadr. Kendinden ncekiantn izlerini takip ederek ve kendinden sonrakini de besleyerek tarihsel geliiminitamamlayan antlar, ett edilerek gerekli aratrmalar ve belgelemelerden sonrayapya en az mdahale yntemi ile salamlatrma-konservasyon-restorasyonyaplarak koruma altna alnmaldr. Bu belgelemeler neticesinde oluturulanrestitsyon nerileri, antlarn gerek boyut ve mimarileri, tarihsel evreleri ilebirlikte doru alglanmalarn salayacaktr.Apollon Tapnanda yaplan Anastylosis projesi kapsamnda yaplan uygulamalar,geen zaman ierisinde grlen bozulmalar ve ypranmalar tekrar etd edilerek,eksikleri uygun grlen projeye dayanarak biraz daha tamamlana bilinir ve AthenaTapnanda da buna benzer bir kesit uygulamas nerilerek, antlarn kendidnemlerindeki gibi birlikte alglanmas dnlebilinir.Bazilikalarda az mdahale yntemi ile, sadece gerekli ve tehlike arz eden alanlardaMartyrion da ise, kubbede ve yan duvarlarda hem grsel hem de statik kaygyhafifletmek iin tamamlamalar nerilmitir.Tm bu almalarda mevcut malzeme ett edilerek ve analizlerden elde edilen

bilgiler deerlendirilerek malzeme seimi nerilmekte son zamanlarda yap

lan


6/248

ii

mdahaleler ve deiiklikler taranarak uygun olmayanlarn ayklanmas tavsiyeedilmektedir.Yaptlar kendi dnemi mimarilerinden kesitler sunarken hi biri dierine baskngelmeden kutsal alann tarihsel geliiminden, yaplarn bu sre ierisindeki ilikilerive bamllklarnda sergilenmektedir. Gnmz koullarnda youn kullanm gz

nne alnarak koruma altna alnmas ve evredeki yeni yaplamalar ve dierAntlarla olan ilikilerin tekrar dzenlenmesi ve bir ynetim plan oluturularakgelecekte yaplmas gereken periyodik bakmlarnda kapsamas nerilmitir.


7/248

iii

CONSERVATON AND HSTORCAL ENVRONMENT

EVALUATON OF THE SACRED STE OF SDE, APOLLON, ATHENA

TEMPLES AND VE BYZANTUM BASLCAS

Doctorate Thesis

Leyla KADERL

MIMAR SINAN FINE ARTS UNIVERSITY

INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY

December 2009

ABSTRACT

Many buildings, that witnessed the historical development duration of Side hadsurvived up to now resisting time. In order to keep these buildings and monumentsin good condition and firm as today, protection and reinforcement precautions should

be taken with in the context of restoration principles.The restoration procedure that had begun in 1960s in Side had been operated ineither one building scale or in groups of buildings. The temple area which had beenidle long since has now begun to reflect the Antique Citys old glamorous days bythe anastylosis poject of The Temple of Apollon which was accomplished in 1991.Here the buildings which intersect each other, The Roman Temple and ByzantiumBasilica, emphasise the sustainability of the sacredness and importance of this area.The monuments which complete their own historical development by stalking theprevious monuments footprints and by this way feeding the next should be studiedand after necessary research and documentation should be taken under protection byreinforcement-conservation-restoration by using mnmum intervention method. Therestitution resolutions which will be formed as a result of these documentations willprovide the true perception of the monuments by their real dimension andarchitecture within the context of their historical environment.The applications that had been done in the Temple of Apollon Anastylosis Projectshould be studied again by determining the deformation and corrosion that arecaused by time and the missing parts can be completed more according to the abovementioned Project and a similar profile application could be proposed for the Templeof Athena and by this way the joint perception of these monuments as in their ownera could be considered.Completions are proposed in Basilicas by minimum intervention method, only where

necessary and dangerously damaged places, and in Marytrion only in dome and sidewalls so as to relieve the visual and static apprehension.


8/248

iv

In all these applications material choice is proposed by studying the availablematerial and evaluating the data achieved from analysis, and eliminating theinaprropriate materials used in recent interventions and transformations is advised.As monuments display architectural profiles from their own era the sacred siteshould be taken under protection considering its historical process and monuments

shoul be displayed without discarding one another and their relationship andinterdependence with each other should be determined according to the intenseutilization of today, and the relationship with the surrounding structures and othermonuments should be reorganized. It is proposed that an administrational planwhich will state the periodic maintenance of the site that must be done in the future isto be made.

Bilim Kodu :

Anahtar Kelimeler :Tapnak, Bazilika, Restorasyon, Rlve, Bizans Mimarisi,

Roma Mimarisi

Sayfa Adedi : 220 + 126

Tez Yneticisi : Prof. Dr. Ouz CEYLAN


9/248

v

NSZ

lkemiz tarihi zenginliklerle dolu bir corafyaya sahiptir. Bu topraklarda yaamuygarlklarn izleri sahip olduumuz deerleri daha da artrmaktadr. Tarihi mirasn

neminin gnden gne artt

bu dnemde sahip olduumuz deerlere nem vermelive korumalyz. Tarihi eserler, yaam koullar ve doal etkenlerden zarargrmektedir, bunlarn konservasyon ve restorasyon almalarnda bilinli olmak heryap dnemini eklerini tahlil ve ett ederek hibir dnemi fazla n plana karmadanve yapya zarar vermeden onarmlar yapmak nemlidir.Bu almada, izlerini brakm Roma ve Bizans mparatorluunun Anadolu da kinemli rnekleri olan Antlar incelenerek ve belgelenerek benzer yap ve yapmteknikleri tarihsel geliim sreleri hakknda daha fazla bilgi vereceini ve ilerideyaplmas dnlen restorasyon ve konservasyon almalarnda kaynak salayacave yn verecei dnlmektedirDoktora almamda deerli bilgileri, yardmlar, almama yn vermesi ve

destekleri iin sayn tez danmann Prof. Dr. Ouz CEYLAN, yine bu almamdestekledii ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Demet BNANa, ve tezinArkeoloji blmnde, sabr ile beni dinleyen, her konuda yardm eden Prof. Dr.Haluk ABBASOLU, benimle alan almasna katlarak Bizans konusunda enginbilgilerini paylaan ve kaynak skntmda bana destek olan Prof. Dr. HansgerdHELLENKEMPER, almamda bir el gibi beni koruyan ve destekleyen Side AntikTiyatro Kazs bakan Mimar lk ZMRLGLe, Side ile ilgili bilgi birikiminipaylaan Prof. Dr. Semavi EYCEye, Prof. Dr. Zeynep AHUNBAYa, ApollonTapnanda yaplan almalarla ilgili belge ve birikimlerini paylaan heykeltraDietmar FRESEye, alan almasnda destek olan yrd.do. Dr. Mehmet ZHANLI,Side Mzesi mdr Arkeolog Arif Kkoban, alandaki almalarmzda bize

maddi ve teknik destek salayan Side Belediye Bakan Osman DELKKULAK veekibine, benimle birlikte alanda byk zveriler ile alan teknik destek ekibime,ngilizce evirilerimde bana yardm eden Bizans tarihi uzman James F. CONNELe,Mimar Jale TUSAVULa, kaynak aratrmamda ve rnek yaplar belgelememdeyardmc olan Y.Mimar Glin KAHRAMANa ve almamz srasndan bizignlden destekleyen ve her zaman yanmzda hissettiimiz tm SDE HALKINAsonsuz teekkrlerimi sunarm.almam tamamlamam iin her trl destek ve evk veren, sabrla her an yanmdaolan talarn stnde zplayan kzm Bilgeye, dualarn sabr ve desteiniesirgemeyen annem Bedia KADERLye, kardeim Hlya KADERLye, her zamanyanmda olmaya alan iin aabeyim Ahmet KADERLye teekkr ederim.

ARALIK 2009 Leyla KADERL


10/248

vi

RESM LSTES

Sayfa NoResim 1.1. Side, Antik Tiyatro Kazs Arivi 1960.....2Resim 1.2. Side,Rdvan Aypa Ariv 1960.......2

Resim 1.3. Side, .. Fen ve Ed. Fak. Arkeoloji Bl. Ariv1961 ......................3Resim 1.4. SideYarm Adas, Side Belediyesi 2004....3Resim 1.5. Side,Liman Blgesi Side Belediyesi 2006.....4Resim 1.6. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006...........5Resim 1.7. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediesi 2006.........6Resim 1.8. Side Antik Kent,Byk Bazilika, Side Belediyesi 2006........7Resim 1.9. Side Selimiye ky, 1950ler, Side Tiyatro Kazs Ariv......9Resim 1.10.Side Antik Kent plan, Beaufort 2002......................................9Resim 1.11.Side Antik Kent plan, Mansel, A. M., 1978...10Resim 1.12.Side Antik Tiyatro Grnm , Side Kazs arivi...........10Resim 1.13.Side Antik Kent Genel Grnm, Side Belediyesi 2005....11Resim 1.14.Side yarmadas, 2005 Side Belediyesi ..............12

Resim 2.1.Side Antik Kent, Side Belediyesi 2006 ....14Resim 2.2.Ge Antik Dnem Gler, IV. yy. Haldon 2007, 40.............20Resim 2.3. Kilise daresi, IV. yy. Haldon 2007 ,92...........20Resim 2.4. Roma mparatorluu IV.yy. Haldon 2007, 38.....21Resim 2.5. Roma Dnemi, Maket, Rdvan Aypa, 2004 ................22Resim 2.6. Side Antik Kent, Maket, Dietmar Friese, 2005........24Resim 2.7. Side Antik Kent, Kuzey Kara Surlar,Kaderli 2008 ....25Resim 2.8. Side Antik Kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Side Belediyesi

2006..25Resim 2.9. Side Antik Kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Tapnaklar,Side Belediyesi 2006....26

Resim 2.10.Side Antik Kent, Gney Sur, Bur plan, P. Knoblauch 1977.............26Resim 2.11.Side Antik Kent, Sur kesiti, Knoblauch 1977...27Resim 2.12.Sur, Knoblauch 1977.......27Resim 2.13.Side, Sur, Kaderli 2007.......................27Resim 2.14.Side Antik Kent Liman ve Deniz Surlar, Knoblauch 1977....28Resim 2.15.Byk Kap Plan, Mansel 1978...........29Resim 2.16.B. Kap, Mansel 1978..........29Resim 2.17.Dou Kaps, Plan, Manslel 1978........29

Resim 2.18.Tak Plan, Side Kazs Arivi, 2006. ..........30Resim 2.19.kinci Giri, Kaderli 2006................30Resim 2.20.Side Antik Kent, Vespasianus emesi, Kaderli 2006...31Resim 2.21.Side Antik Kent, Nympheum, Kaderli 2006...32Resim 2.22.Side Antik Kent, Stunlu Cadde, Kaderli 2006......33Resim 2.23.Side Antik Kent, Agora, Kaderli 2006...33Resim 2.24.Side Antik Kent, Agora, Side Belediyesi 2006.....34Resim 2.25.Side Antik Kent, Resmi Agora, Kaderli 2006................................34Resim 2.26.Side Antik Kent, Agora Hamam- Mze, Kaderli 2006....35Resim 2.27.Side Antik Kent, Byk Hamam, Mansel 1978........36Resim 2.28.Side Antik Tiyatro Genel Plan, Side Kazs Arivi, 2005........37

Resim 2.29.Side Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006.........38Resim 2.30.Side Antik Latrina, Rlve, Kaz Arivi, Kaderli 2002........39


11/248

vii

Resim 2.31.Latrina, Kaderli 2005....39Resim 2.32.Dionysos T., Plan, Kaz Ar., Kaderli 2005..........40Resim 2.33.Dionysos T, Kaderli 2006 .............40Resim 2.34.Men T. Plan, Mansel 1978 ........41Resim 2.35.Men Tapna Kaderli 2004 ..........41

Resim 2.36.Side Pis. Sar. Baz., Kaderli 2005......41Resim 2.37.Side Pis. Sar.Baz.,Martyrion Kaderli 2005..41Resim 2.38.Side Pis. Sar. Baz. Balk, Kaderli 2005 ..42Resim 2.39.Side Pis. Sar. Baz. Apsis Detay, Kaderli 2005......42Resim 2.40.Ee Yaps, Apsis, Kaderli 2006 .43Resim 2.41.Side Ee Yaps, Kaderli 2006 ..............................43Resim 2.42.Side Tiyatro Sahne, Kaz Ariv 2006.........44Resim 2.43.Side Tiyatro Sahne, Plan, Kaz Ariv 2006..44Resim 2.44.Side bb Yaps, Kaderli 2006.....45

Resim 3.1. Side Tapnaklar, Side Belediyesi 2005.............47Resim 3.2. B.Bazilika, Kuzey Nef, Kaderli 2005...................48Resim 3.3. B.Bazilika, Stylobat, Kaderli 2005......... .............48Resim 3.4. B. Bazilika, Kuzey Atrium, Kaderli 2005................................................49Resim 3.5. B. Bazilika, Kuzey Atrium Arkas, Kaderli 2005.....................................49Resim 3.6. Side, Kutsal Alan, Side Belediyesi 2005 .....50Resim 3.7. Side, Piskoposluk Saray, Kaderli 2005 ...................51Resim 3.8. stanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008 ..........52Resim 3.9. Selanik, St. Demetrios, Kaderli 2008...........................52Resim 3.10.Sardes Kilise, Kaderli 2008....................52Resim 3.11.B.Bazilika, Ni, Kaderli 2006 .....................53Resim 3.12.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2005.....53Resim 3.13.B.Bazilka Apsis, Kaderli 2005....54Resim 3.14.B. Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005..............54Resim 3.15.Side Bazilikalar, Side Belediyesi 2006 ...........54Resim 3.16.K. Bazilika, Pflaster, Kaderli 2005..........55Resim 3.17.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2005..................55Resim 3.18.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2006, ............56Resim 3.19.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2006..........56Resim 3.20.B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan, D, Kaderli 2005..57Resim 3.21.B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan, Kaderli 2005 .....57

Resim 3.22.B. Bazilika Narteks, Side Belediyesi 2005..........57Resim 3.23.Apollon Tan, Bat, Podyum, Kaderli 2005..........59Resim 3.24.Apollon Tapna, Bat Grn, Kaderli 2005.......59Resim 3.25.Apollon Tapna, Balk, Kaderli 2005 .........60Resim 3.26.Athena Tapna Balk, Kaderli 2005.....60Resim 3.27. Kutsal Alan, Tapnaklar, Kaderli 2005 .......61Resim 3.28.Istanbul, Studios Bazilika Plan, Krautheimer 1986......63Resim 3.29.stanbul, Studios Bazilikas Grn, Mango 1975..64Resim 3.30.Istanbul, Hagia Sophia Kesit, Krautheimer 1986...65Resim 3.31.Istanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008 ....65Resim 3.32.stanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008....,....65

Resim 3.33.Bazilika Nefli, Kesit, Orlandos 1968....66Resim 3.34.Bazilika Be Nefli, Kesit, Orlandos 1968.......66


12/248

viii

Resim 3.35.Suriye El Bara Kiliseleri, VI. yy. Strube 2000............67Resim 3.36.Suriye Brad Julianus, Strube 2000 ...68Resim 3.37.Suriye Gerusa Kathedral, Strube 2000............68Resim 3.38.Bazilika Bema, Orlandos 1968 ..........68Resim 3.39.Bazilika Apsis, Orlandos 1968............68

Resim 3.40.Bazilika Apsis, Mathews 1995 ......69Resim 3.41.Istanbul, Studios Apsis, Mathews 1995..........69Resim 3.42.B. Bazilika, Apsis, Kaderli 2005.................69Resim 3.43.B.Bazilika, Apsis, Side Belediyesi 2006 ............69Resim 3.44.B. Bazilika Bema, Kaderli 2005......70Resim 3.45.B. Bazilika Gney Ni, Kaderli 2005 ...,....71Resim 3.46.Selanik Hagia Demertios Templon, Kaderli 2008 .........71Resim 3.47.Bazilika, Solea, Mathews 1995.......71Resim 3.48.Tekirda Mze, Ambon Kaderli 2008....72Resim 3.49.Antalya Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 ......72Resim 3.50.Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 .............73

Resim 3.51.Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 ...73Resim 3.52.Selanik, Hagios Demetrios, Kaderli 2008 .............73Resim 3.53.Istanbul, Beyazt Bazilika, Mathews 1995 ....73Resim 3.54.B. Bazilika, Narteks, Kaderli 2008 .............74Resim 3.55.B. Bazilika, Narteks Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006......74Resim 3.56.Trilye, Fatih Camii, Kaderli 2005...........75Resim 3.57.Trilye, Fatih Camii, Kaderli 2005.......................76Resim 3 58.Girit, St. Nicholas, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983..........77Resim 3.59.Yunanistan, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983.............................77Resim 3.60.Girit, Panaija Serwiotissa, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983,243.78Resim 3.61.Girit, Ajios Georjios, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983,229.78

Resim 4.1. B. Bazilika, Temizlik almalar, Side belediyesi 2005....80Resim 4.2. B. Bazilika, Temizlik al. Side Belediyesi 2005 ........80Resim 4.3. Side Kutsal Alan,Side Belediyesi, 2006...81Resim 4.4. C Alan, Ark. Bl. Kaz Arivi 1961...........82Resim 4.5. Byk Bazilika, Plan Kaderli 2006..............82Resim 4.6. Mezar, Ark. Bl. Arivi 1961.....83Resim 4.7. Mezar, Ark.Bl. Arivi 1961..............83Resim 4.8. Atrium, Kaderli 2004...............83Resim 4.9. Kk Bazilika, Kaderli 2004......83

Resim 4.10.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005.........84Resim 4.11.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005.....84Resim 4.12.Kuzey Pastophorion Kaderli 2006......84Resim 4.13.Gney Pastophorion Kaderli 2006......84Resim 4.14.Kk Bazilika, Kaderli 2004.............85Resim 4.15.Kk Bazilika, Kaderli 2004.....85Resim 4.16.Temenos, Kaderli 2004...........85Resim 4.17.Byk B. Gney Alan, Kaderli 2004..........85Resim 4.18.N1 Apollon Tapna Restitsyon, Side Belediyesi 2006..86Resim 4.19.Athena Apollon Tapnaklar Plan, Mansel 1978........87Resim 4.20.Apollon Tapna, Kaderli 2006................88

Resim 4.21.Apollon T., Podyum, Kaderli 2006........89Resim 4.22.Apollon T., Stylobat, Kaderli 2006....89


13/248

ix

Resim 4.23.Apollon T., Stylobat, Kaderli 2007............90Resim 4.24.Apollon T., Stun Alt, Kaderli 2007......90Resim 4.25.Apollon T., Alnlk, Kaderli 2007......90Resim 4.26.Apollon T., Stun, Kaderli 2007........90Resim 4.27.Apollon T., Kaderli 2006....91

Resim 4.28.Apollon T. Bat Cephesi Kaderli 2007...91Resim 4.29.Apollon T. Kaz Arivi, . 1961.......91Resim 4.30.Apollon, Athena Tapna Side Belediyesi 2006.......92Resim 4.31.Athena T. Zemin, Kaderli 2007.........93Resim 4.32.Athena T., Kaderli 2007 ........93Resim 4.33.B. Bazilika, Side Belediyesi 2006....... .........94Resim 4.34.B. Bazilika, Ni Kap, Kaderli 2006..........95Resim 4.35.Byk B., Kuzey Ni, Kaderli 2006.....95Resim 4.36.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96Resim 4.37.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96Resim 4.38.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96

Resim 4.39.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006..............96Resim 4.40.B. Bazilika, Bat Duvar, Kaderli 2006 ......97Resim 4.41.B.Bazilika, Gney duvar, Kaderli 2006.........97Resim 4.42.B. Bazilika, Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006...............97Resim 4.43.Martyrion, Mekan, Kaderli 2006........99Resim 4.44.Martyrion Bat Grn, Kaderli 2006.......99Resim 4.45.Martyrion Detay, Kaderli 2005 ........100Resim 4.46.Martyrion Kuzey-bat Ni, Kaderli 2005......100Resim 4.47.Martyrion Bat Grn, Kaderli 2007.....101Resim 4.48.Martyrion Dou Grn, Kaderli 2007 ..101Resim 4.49.Martyrion, st Kat, Kaderli 2005 .......101Resim 4.50.Martyrion n Mekan st, Kaderli 2005 .....101Resim 4.51.Kk Bazilika, Side Belediyesi 2006 ........102Resim 4.52.Kk Bazilika, Kaderli 2006 ......102Resim 4.53.K. Bazilika, Stun Talar, Kaderli 2006 .....103Resim 4.54.K. Bazilika, Ahap Hatl Yuvalar, Kaderli 2006 .......103Resim 4.55.K. Bazilika., Narteks, Kaderli 2006 .........103Resim 4.56.K. Bazilika, Kuzey Duvar I, Kaderli 2006 .......103Resim 4.57.Pompei, Opus Sectile-Mozaik Deme, Kaderli 2007 .......110Resim 4.58.Selanik, Hagia Demetrios Opus Sectile Deme, Kaderli 2008 ....110Resim 4.59.Kariye Cami- Kilisesi Duvar Kaplamas, Kaderli 2008 ......110

Resim 4.60.Studios Bazilikas

, Alas 1992..110Resim 4.61.B. Bazilika, Narteks Kuzey, Opus Sectile Deme, Kaderli 2005......111Resim 4.62.B. Bazilika, Narteks Gney Deme izi, Kaderli 2005....112Resim 4.63.B. Bazilika Apsis Yan Deme, Kaderli 2006...112Resim 4.64.B.Bazilika Apsis Deme, Kaderli 2006.....112Resim 4.65.B.Bazilika.Gney Ni, Kaderli 2006........113Resim 4.66.B. Bazilika Gney 2. Ni, Kaderli 2006...............113Resim 4.67.Martyrion, Fesk, Kaderli 2006 ........113Resim 4.68.B. Bazilika Gney 1. Ni, Kaderli 2006....113Resim 4.69.B. Bazilika Gney 3.Ni, Kaderli 2006. ...114Resim 4.70.B. Bazilika Apsis Yan, Kaderli 2006. ...114

Resim 4.71.Martyrion Sondaj Plan, Kaderli 2006 ...115Resim 4.72.B.Bazilika A Sondaj, Kaderli 2006...116


14/248

x

Resim 4.73.Gney Pastophorion Gney Duvar, Kaderli 2006......116Resim 4.74.B Bazilika, B Sondaj, Plan, Kaderli 2006 .....117Resim 4.75.B.Baizilika, B Sondaj, Kaderli 2006... ......117Resim 4.76.Martyrion n Mekan Eik, Kaderli 2006........... 118Resim 4.77.Martyrion C Sondaj, Kaderli 2006.........118

Resim 4.78.B.Bazilika D Sondaj, Plan, Kaderli 2006......... 118Resim 4.79.B.Bazilika, Narteks,Gney Yan Mekan, D Sondaj, Kaderli 2006.119Resim 4.80.B.Bazilika, Narteks,Gney Yan Mekan, D Sondaj, Kaderli 2006.119Resim 4.81.B.Bazilika Temizleme Alan, Plan, Kaderli 2005...............120Resim 4.82.B.Bazilika, E Sondaj, Kaderli 2005...........120Resim 4.83.B.Bazilika, F Sondaj, Plan, Kaderli 2006............. 121Resim 4.84.B.Bazilika, Narteks Yan Mekan,Mozaik Deme,2006.... 121Resim 4.85.B.Bazilika, Narteks Yan Mekan, 2006...........121Resim 4.86.B.Bazilika, G Sondaj, Plan, Kaderli 2006.............122Resim 4.87.B.Bazilika, G Sondaj, Mezar Buluntusu, Kaderli 2006........123Resim 4.88.B.Bazilika, G Sondaj Kap Buluntusu, Kaderli 2006............123

Resim 4.89.B.Bazilika, H Sondaj, Plan, Kaderli 2006.................124Resim 4.90.B.Bazilika, H Sondaj, Ni Grn, Kaderli 2006..........124Resim 4.91.B.Bazilika, H Fresk Grn, Kaderli 2006.....................124Resim 4.92.B.Bazilika, K Sondaj Gney Stylobat, Kaderli 2006................125Resim 4.93.B.Bazilika, K Sondaj Narteks, Kaderli 2006.........125Resim 4.94.B.Bazilika, K Sondaj, Plan, Kaderli 2006..125Resim 4.95.Tapnaklar,Side Belediyesi 2005.... 126Resim 4.96.N1 Apollon Tapna Restitsyon, Mansel, 1978.....127Resim 4.97.N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006...128Resim 4.98. N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006..129Resim 4.99. N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006..130Resim 4.100.N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006.....130Resim 4.101.N1- Athena Tapna, Kaderli 2006...131Resim 4.102.N1- Athena Tapna, Kaderli 2006...132Resim 4.103.N1 Athena Tapna, Stun, Kaderli 2006.....133Resim 4.104.N1 Kutsal Alan, B. Bazilika, Side Belediyesi 2006....133Resim 4.105.Selanik, Hagia Demetrios 2008.........134Resim 4.106.Selanik Arkheiropoitetos Kaderli ,Krautheimer 1986, 99.....134Resim 4.107.Hagia Sophia,Kaderli 2008....135Resim 4.108.Hagia Sophia, II. Kat, Galeri, Kaderli 2008......135Resim 4.109.Sinai, Katherina Manastr,at Konstrksiyonu, Mango 1995,21...136

Resim 4.110. Selanik Hagia Demetrios, Selanik Hagia Demetrios136Resim 4.111.Martyrion st, Kaderli 2005.137Resim 4.112.Martyrion st, Kaderli 2005.137Resim 4.113. Kk Bazilika, Kaderli 2005..137

Resim 5.1. Side Yarm Adas, Side Belediyesi 2004...150Resim 5.2. Side Tapnaklar, Resital Kaderli 2006..........151

Resim 6.1. Byk B. Apsis, Kaderli 2006 ..157

Resim 6.2. Byk B. Apsis Gney Deme, Kaderli 2006.........157Resim 6.3. Byk B. Apsis, Kaderli 2006 .....157


15/248

xi

Resim 6.4. Byk B. Apsis Gney Deme, Kaderli 2006.....157Resim 6.5. B. Bazilika Buluntu Tula, Kaderli 2006......159Resim 6.6. B. Bazilika Buluntu Tula, Kaderli 2006..........159Resim 6.7. Bat Mausoleum Detay, Kaderli 2006...160Resim 6.8. Piskoposluk Saray, Detay, Kaderli 2006......160

Resim 6.9. Kk Bazilika dou Grn, Kaderli 2005....161Resim 6.10.Byk B. Apsis Synthronon, Kaderli 2006 .........162Resim 6.11.Byk B. Apsis Deme, Kaderli 2006............162Resim 6.12.Kutsal Alan Sur, Kaderli 2006.........163Resim 6.13.Apollon Tapna Stylobat-Kaide, Kaderli 2006 .....163Resim 6.14.Athena Tapna, Kuzey Cephe, Kaderli 2006.....164Resim 6.15.Athena Tapna, Kuzey Cephe, Kaderli 2006.164Resim 6.16.Athena Tapna, Kuzey-Dou Ke, Kaderli 2006.....165Resim 6.17.Athena Tapna, Stun, Kaderli 2006.....165Resim 6.18.Kutsal Alan Sur, Kaderli 2006.....166Resim 6.19.Kutsal Alan Sur, Gney-Dou, Kuzey Cephe, Kaderli 2006...166

Resim 6.20.Kk Bazillika, . Kaz Arivi 1961.............167Resim 6.21.Athena Tapna, Kuzey Stun Sras, Kaderli 2006....168Resim 6.22.Athena Tapna, Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006....168Resim 6.23.Apollon Tapna, Bat Stun Sras, Kaderli 2006......169Resim 6.24.Apollon Tapna Grn, Temel Balantlar, Kaderli 2006...169Resim 6.25.Byk B., Kuzey Cephe, Pencere Detay, Kaderli 2006...170Resim 6.26.Byk B. Bat Cephesi, Kuzey, Yan Mekan, Kaderli 2006.....170Resim 6.27.Martyrion Kubbe, Kaderli 2006............170Resim 6.28.Kk Bazilika, Gney Duvar,Kaderli 2006....170Resim 6.29.Byk B., Apsis Cephe, Detay, Kaderli 2006...171Resim 6.30.Byk B. Gney Cephe, Martyrion Giri, Kaderli 2006....171Resim 6.31.Apollon Tapna, Kaderli 2006....172Resim 6.32.Athena Tapna, Kaderli 2006.........173Resim 6.33.B. Bazilika Apsis, Gney Kaide, Kaderli 2006....173Resim 6.34.B. Bazilika Kuzey Pastophorion, Gney Mekan, Kaderli 2006...173Resim 6.35.Byk B., Kuzey Atrium st, Pencere Detay, Kaderli 2006...175Resim 6.36.Byk B., Kuzey Atrium, Gney Cephe, Kaderli 2006...175Resim 6.37.Kuzey Pastophorion, Duvar, Kaderli 2006...175Resim 6.38. Kuzey Atrium Yan Duvar, Kuzey Mekanlar, Kaderli 2006...175Resim 6.39. Apollon Tapna, Gney-Bat Atrium, Kaderli 2006.176Resim 6.40. Apollon Tapna, Gney Cephe Gney Atrium Kesi, Kaderli 2006

...176Resim 6.41.Kutsal Alan, Gne Tutulmas, Kaderli 2006.......177Resim 6.42.Apollon Tapna, Stylobat-Kaide, Kaderli 2006 ....178Resim 6.43.Apollon Tapna, Kuzey-Bat Kesi, Kaderli 2006.......178Resim 6.44.Byk B., Gney, Pastophorion st, Kaderli 2006......179Resim 6.45.Byk B. Apsis, Kuzey Pastophorion st, Kaderli 2006.179Resim 6.46.Byk B., Kuzey, Pastophorion Bat Cephesi, Kaderli 2006 ..180Resim 6.47.Byk B., Gney Pastophorion, Bat Cephesi, Kaderli 2006 .180Resim 6.48.Byk Bazilika Kuzey Duvar, Kaderli 2006...180Resim 6.49.Kuzey Pastophorion, Kaderli 2005..189Resim 6.50.Martyrion Bazilika Kap, Kaderli 2006.........189

Resim 6.51.Kk B. Gney D Cephe, Kaderli 2006.....189Resim 6.52.B. Bazilika, Kuzey Cephe, Kaderli 2006...189


16/248

xii

Resim 6.53.B. Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2006..190Resim 6.54.Martyrion Gney-Bat, Kaderli 2006...190Resim 6.55.B. Bazilika Apsis Antsal, Kemer Kaide, Kaderli 2005...191Resim 6.56.K. Bazilika, Bat Duvar, Kaderli 2006....191Resim 6.57.B. Bazilika Narteks Duvar, Kaderli 2005....191

Resim 6.58.B. Bazilika Narteks, Gney Duvar, Kaderli 2005....191Resim 6.59.Athena Tapna, Kaide, Kaderli 2006.....192Resim 6.60.Apollon Tapna, Bat Kaideler Mekan, Kaderli 2006...........192Resim 6.61.Athena Tapna, Mimari Elemanlar Kaderli 2006.193Resim 6.62.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2006...193


17/248

xiii

EKL LSTES

Sayfa No

ekil A.1. Side Antik Kenti,2.yy Roma Dnemi Vaziyet Plan.....................1ekil A.2. Side Antik Kenti,6.yy Bizans Dnemi Vaziyet Plan........2ekil A.3. Eski Side Kenti(Selimiye ky) Koruma mar Uygulama Plan...3

ekil B.1. Side Antik Kenti, Liman Blgesi Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion,Kk Bazilika Tarihsel Geliimi......4

ekil B.2. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika .Martyrion, Kk Bazilika Genel st Kat plan, Rlve.......5

ekil B.3. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika Genel Alt Kat Plan, Rlve......6

ekil B.4. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika Genel Alt Kat Plan, Sondajlar...7

ekil B.5. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika 1-1/2-2/3-3 Kesitleri, Rlve..........8

ekil B.6. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika 4-4/5-5/6-6 Kesitleri, Rlve.......9

ekil B.7. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika 7-7/8-8/9-9 Kesitleri,Rlve..10

ekil B.8. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tap

naklar

,Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika 10-10/11-11/13-13 Kesitleri,Rlve..11ekil B.9. Side Antik kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika

Martyrion, Kk Bazilika A-A/B-B/C-C Kesitleri, Rlve.......12ekil B.10. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika

Martyrion, Kk Bazilika D-D/E-E/F-F Kesitleri, Rlve......13ekil B.11. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika

Martyrion, Kk Bazilika G-G/H-H/I-I Kesitleri, Rlve......14ekil B.12.Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika

Martyrion, Kk Bazilika J-J/K-K/L-L Kesitleri, Rlve......15ekil B.13. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika

Martyrion, Kk Bazilika M-M/N-N/P-P Kesitleri, Rlve.....16ekil B.14. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk BazilikaMartyrion, Kk Bazilika R-R/T-T/U-U Kesitleri, Rlve...17

ekil B.15. Side Antik Kenti, Athena Tapna Kaide ve Stun Bal, Rlve......18ekil B.16. Side Antik Kenti, Apollon Tapna Kaide ve Stun Bal, Rlve....19ekil B.17. Side Antik Kenti, Apollon Tapna, Rlve..20ekil B.18. Side Antik Kenti, Athena Tapna Kaide, Rlve.....21ekil B.19. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapna Stun Bal, Rlve..22ekil B.20. Side Antik Kenti, Athena Tapna Medusa veAritrav, Rlve....23ekil B.21. Side Antik Kenti, Athena Tapna Aritrav, Rlve......24ekil B.22. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Templon, Rlve.........25

ekil B.23. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Kaide, Rlve...........26ekil B.24. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Kaide, Rlve.......27


18/248

xiv

ekil B.25. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve...........28ekil B.26. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve.......29ekil B.27. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve...........30ekil B.28. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, D Narteks Kuzey Kap Kasas,

Profil Bezemesi, Rlve.....31

ekil B.29. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Duvar Silmesi, Rlve.....32ekil B.30. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Kap Kasa Profili, Rlve....33

ekil C.1. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, LevhaParalar Rlve.....34

ekil C.2. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Alanndaki Buluntular, LevhaParalar Rlve.....35

ekil C.3. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Ambon Paras, Rlve.............36ekil C.4. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, Stun Bal

Rlve.....37

ekil C.5. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Balk rnekleri, StunBal, Rlve.......38

ekil C.6. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, Stun Bal,Rlve.....39

ekil C.7. Side Antik Kenti, Gney Pastaphorion Depo Yerleim Plan.......40ekil C.8. Side Antik Kenti, Gney Pastaphorion Depo Yerleim Plan.......41ekil C.9. Byk Bazilika Gney Alandaki Buluntular, Pimi Toprak

Dokuma Arlklar...................................................................................42ekil C.10. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................43ekil C.11. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................44ekil C.12. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................45ekil C.13. Byk Bazilika, Gney Alandaki,Buluntular,Mozaikler,Metal

Buluntular...............................................................................................46ekil C.14. Byk Bazilika, Buluntular-Kiremitler...................................................47ekil C.15. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, Pimi Toprak-Tulalar.48ekil C.16. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, iviler, Pimi Toprak

Kaplar, Amphora.....................................................................................49ekil C.17. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, Camlar,Kurunlar..........50ekil C.18. Side Kutsal Alandan Gelen Mzedeki Buluntular..................................51ekil C.19. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Ambon neri, Ambon Paras

Restitsyon.......................................52

ekil C.20. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Korkuluk 1961 Buluntu,Rlve......53ekil C.21. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Ambon Korkuluk 1961 Buluntu,Rlve..54

ekil C.22. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Korkuluk 1961Buluntu, Rlve......55ekil C.23. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Buluntu Balk Paras, Rlve...56ekil C.24. Side Antik Kenti, Athena Tapna,Geison Paras, Rlve.......57ekil C.25. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Sekizgen Ayak, Rlve........58ekil C.26. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Levha Paras, Rlve..........59ekil C.27. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Narteks Kuzey Kap, Rlve....60ekil C.28. Side Antik Kenti, Athena Tapna Aritrav Paras, Rlve.....61ekil C.29. Side Antik Kenti, Byk Bazilika,Martyrion Dou Alan, Doudan

kinci Stun, Rlve........62


19/248

xv

ekil C.30. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Apsisin ki Yanndaki Kaide rnekleriRlve.................63

ekil C.31. Side Antik Kenti, Byk Bazilika B.35 Nolu Balk izimi, Rlve...64ekil C.32. Side Antik Kenti, Byk Bazilika B.39 Nolu Stun Bal, Rlve....65ekil C.33. Side Antik Kenti, Byk Bazilika,Bizans Balk, Rlve..........66

ekil C.34. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Narteksin Gney Yz nndekiBizans Stun Bal, Rlve......67

ekil D.1. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar,RomaDnemi Restitsyon, Plan...............68

ekil D.2. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Erken Dnem Restitsyonu-Plan................................................................................................69

ekil D.3. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika,Martyrion,Kk Bazilika, Erken Dnem Restitsyonu........70

ekil D.4. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Orta Bizans Dnemi,Restitsyon, Plan...............................................................................71

ekil D.5. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika,Martyrion, Kk Bazilika, Orta Bizans Dnemi, Restitsyon,Plan........................................................................................................72

ekil D.6. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Ge Dnem Restitsyon,Plan........................................................................................73

ekil D.7. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyron, Kk Bazilika,Ge Dnem Restitsyon, Plan.........74

ekil D.8. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Byk Bazilika Bema Restitsyon,Plan...................................................................................................75

ekil D.9. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk bazilika Restitsyon Denemeleri5-5, 6-6 kesiti ,7-7, 4-4 Kesit Grn, Restitsyon........76

ekil D.10. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk Bazilika Restitsyon Denemelerie-e,j-j,5-5 Kesitleri, Resttisyon.....77

ekil D.11. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk Bazilika Restitsyon Denemeleri,Grnler........78

ekil D.12. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon DenemeleriGiri Cephesi Bat Yn Grn nerileri, (n-n,r-r Kesiti).....79

ekil D.13. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri,Arka cephe Dou Yn Grn nerileri........80ekil D.14. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri,

k-k ve 5-5 Kesiti Grn nerileri.......81ekil D.15. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri,

j-j Kesiti Grn nerileri............82ekil D.16. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri

6-6 Kesit Grn.................83ekil D.17. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan

Restitsyonu...............................................................................84

ekil D.18. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan RestitsyonDenemeleri,Tapnak Grn nerisi- 1...........85


20/248

xvi

ekil D.19. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan RestitsyonDenemeleri Tapnak Grn nerisi-2.................................86

ekil D.20. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan Restitsyon.......87ekil D.21. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan Restitsyon

Denemeleri,Tapnak Grn nerisi 1..............................88

ekil D.22. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan RestitsyonDenemeleri, Tapnak Grn nerisi-2........89

ekil E.1. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyiron, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi1-1Kesit-Grn, Restorasyon.................90

ekil E.2. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi2-2 Kesit-Grn..........91

ekil E.3. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk

Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi3-3 Kesit-Grn.....92

ekil E.4. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi4-4 Kesit-Grn.....93

ekil E.5. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi5-5 Kesit-Grn....94


ekil E.7. Side Antik Kenti, Athena, Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi7-7 Kesit-Grn....96



ekil E.10. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk

Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onar

m Analizi10-10 Kesit-Grn.......99ekil E.11. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk

Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi11-11 Kesit-Grn..100

ekil E.12. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika,Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi13-13 Kesit-Grn..101


21/248

xvii

ekil E.13. Side Antik Kenti , Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizia-a Kesit-Grn..102

ekil E.14. Bazilika,Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizic-c Kesit-Grn..103

ekil E.15. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizid-d Kesit-Grn..104

ekil E.16. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizie-e Kesit-Grn..105

ekil E.17. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizif-f Kesit-Grn....106

ekil E.18. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi

g-g Kesit-Grn......107ekil E.19. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk

Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizii-i Kesit-Grn...108

ekil E.20. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi

j-j Kesit-Grn....119ekil E.21. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk

Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizik-k Kesit-Grn...110

ekil E.22. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizil-l Kesit-Grn....111

ekil E.23. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizim-m Kesit-Grn....112

ekil E.24. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, BykBazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizin-n Kesit-Grn..113

ekil F.1. Perge Antik Kenti ,Bazilika A ve B Genel Rlveleri, Alt Kat Planlar.....

.................................................................................................................114ekil F.2. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saray,Vaziyet Plan (Akif DaidenAlnt).......115

ekil F.3. Side Antik Kenti, Piskoposluk Bazilikas, Restitsyon Plan(Akif DaiPlan Revizesi, Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli tarafndan)...116

ekil F.4. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saray Kars Bazilika (HansgerdHellenkemper ve Leyla Kaderli).....117

ekil F.5. Side Antik Kenti,Tiyatro Kars Bat Yn Bazilika,neri-1 Rlve Restitsyon (Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli)118

ekil F.6. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saraynn indeki Kk apel, Rlve(Akif Dai Plan Revizesi, Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli)119

ekil F.7. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, ApsisBlmleri, Rlve.....120


22/248

xviii

ekil F.8. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, ApsisBlmleri, Rlve.121

ekil F.9. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, ApsisBlmleri, Rlve.122

ekil F.10. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Atrium

Blmleri, Rlve...........123ekil F.11. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, AtriumBlmleri, Rlve...124

ekil F.12. Erken Dnem Kap Profil rnekleri, Rlve.125ekil F.13. Erken Dnem Kap Profil rnekleri, Rlve.126


23/248

xix

KISALTMALAR LSTES

AA : Arhaeologischer Anzeiger

AAN : Asar- Atika Nizamnamesi

ICOM : nternational Council of Museums

ICOMOS : nternational Council on Monuments and Sites

ICCROM : nternational Center for the Study of the Preservation

: stanbul niversitesi

T : stanbul Teknik niversitesi

M.S.G.S.. : Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi

ODT : Orta Dou Teknik niversitesi

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

UNESCO : United Nations Educational Scientific and Cultural

Organization

YT : Yldz Teknik niversitesi


24/248

xx

NDEKLER

ZET iiSUMMARY iii

NSZ vRESM LSTES viEKLLER LSTES xiiiKISALTMALAR LSTES xix

1.GR.....................1

1.1. AMA VE YNTEM......4

1.2 ARATIRMALAR, ALIMALAR...8

2. PAMPHYLA BLGES VE SDE ANTK KENT......12

2.1. SDE ANTK KENTNN KONUMU VE TOPOGRAFYASI ....13

2.2. SDE ANTK KENTNN TARHSEL GELM....14

2.2.1. Arkaik ve Klasik Dnem.........16

2.2.2. Hellenistik Dnem........16

2.2.3. Roma Dnemi...172.2.4. Bizans Dnemi......19

2.2.5. XX. Yzyl.................................................................................................23

2.3. SDEDEK ANITLAR......24

2.3.1 Surlar.24

2.3.1.a. Kara Surlar.......................................................................................24

2.3.1.b. Deniz Surlar......................................................................................25

2.3.2. Antsal Kaplar.28

2.3.2.a. Byk Kap.........................................................................................28

2.3.2.b. Dou Kaps........................................................................................28

2.3.2.c. Tak.......................................................................................................29

2.3.3. Su yolu ve emeler..30

2.3.3.a. Nymphaeum......................................................................................31

2.3.4. Stunlu Cadde.32


25/248

xxi

2.3.5. Agora..33

2.3.5.a. Byk Agora.....................................................................................33

2.2.5.b. Resmi Agora......................................................................................34

2.3.6. Hamamlar...35

2.3.6.a. Agora Hamam...................................................................................35

2.3.6.b. Liman Hamam..................................................................................36

2.3.6.c. Byk Hamam...................................................................................36

2.3.7. Tiyatro.372.3.8. Latrina......382.3.9. Tapnaklar................40

2.3.9.a. Dionysos Tapna.............................................................................40

2.3.9.b. Men Tapna (P) .............................................................................402.3.10. Bazilikalar..41

2.3.10.a. Piskoposluk Bazilikas...................................................................41

2.3.10.b. Ee yaps..........................................................................................43

2.3.10.c.Tiyatro Kk apeller.................................................................43

2.3.10.d. Bb yaps, Tiyatro Kars Bat Yn Bazilika .............................45

3. SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI VEBAZLKALAR KUTSAL ALANININ TARHSEL GELMNDE MMAR ZELLKLER.....................................................46

3.1. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE, ATHENAVE APOLLON TAPINAKLARININ MMAR ZELLKLER .....58

3.2. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE, BYKBAZLKA, MARTYRON MMAR ZELLKLER62

3.3. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE

KK BAZLKANIN MMAR ZELLKLER74

4.SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI, BYK

BAZLKA, MARTYRON, KK BAZLKA KUTSALALANI N ALIMA...............................80

4.1. RLVE...86

4.1.1. Tapnaklar86

4.1.1.a. Apollon Tapna........87

4.1.1.b. Athena Tapna.................92


26/248

xxii

4.1.2. Bazilikalar...94

4.1.2.a. Byk Bazilika............95

4.1.2. b. Martyrion...........98

4.1.3. c. Kk Bazilika.............101

4.2. BULUNTULAR..........104

4.2.1. Kk Buluntular.........................................104

4.2.1.a. Pimi Toprak Buluntular................................................................105

4.2.1.b. Madeni Buluntular............................................................................106

4.2.1.c. Sikkeler...............................................................................................106

4.2.1.d. Mozaik...............................................................................................107

4.2.1.e. Side Mzesindeki Eserler..................................................................108

4.2.2. Mimari yap elemanlar...1094.2.2.a. Deme Kaplamalar.........................................................................109

4.2.2.b. Fresk...................................................................................................112

4.3. SONDAJ....115

4.3.1. A Sondaj................116

4.3.2. B Sondaj117

4.3.3. C Sondaj118

4.3.4. D Sondaj....118

4.3.5. E Sondaj........119

4.3.6.F Sondaj..120

4.3.7. G Sondaj122

4.3.8. H Sondaj........123

4.3.9. K Sondaj125

4.4. RESTTSYON NERS.........................126

4.4.1. Tapnaklar......................................127

4.4.1.a. Apollon Tapna......................1304.4.1.b. Athena, Tapna....................118

4.4.2. Bazilikalar.......133

4.4.2.a. Byk Bazilika, ...134

4.4.2.b. Martyrion....136

4.4.2.c. Kk Bazilika.........137


27/248

xxiii

5. ARKEOLOJK ALANDA KORUMA YAKLAIMI.......139

5.1.TARHSEL GELM ERSNDE ARKEOLOJK ALANDAK

KORUMA YAKLAIMI ...139

5.2. SDE KENTSEL VE ARKEOLOJK ST KORUMA YAKLAIMI.148

6. SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI VEBAZLKALARIN KORUMA YAKLAIMI152

6.1. BOZULMA DURUMU ...153

6.1.1. Bozulma Nedenleri.........153

6.1.1.a. Malzemenin zelliklerine Bal Bozulmalar ...............................154

6.1.1. b. evresel Etkenlere Bal Bozulmalar...........................................163

6.1.2. Bozulma ekilleri ..................................1686.1.2.a. Tan Kendi Yapsndan Meydana Gelen Bozulmalar.................169

6.1.2.b. Malzeme Farkllndan Oluan Bozulmalar................................169

6.1.3. Bozulma Analizleri.................................................................................170

6.1.3.a. Para Kopmu Ta...........................................................................170

6.1.3.b. Yok Olmu Ta.................................................................................170

6.1.3.c. Onarlm Ta...................................................................................170

6.1.3.d. Erime.................................................................................................171

6.1.3. e. Kapiler Nem.....................................................................................171

6.1.3.f. Yzeysel Bozulma.............................................................................171

6.1.3.g. Kayma, atlama..............................................................................172

6.1.3.. Tuzlanma...........................................................................................173

6.1.3.j. Bitkilenme..........................................................................................173

6.1.3.l. Yosunlanma.......................................................................................174

6.2. ALAN VE YAPI LENDE KORUMA, RESTORASYON

NERS............................................................................................................1756.2.1. Koruma ekilleri ................................................181

6.2.1.a. Su Pskrtme Yntemi...................................................................182

6.2.1.b. Emici Killerle Paketleme................................................................182

6.2.1.c. Kum Pskrtme...............................................................................184

6.2.1.d. Mekanik Temizlik............................................................................185

6.2.1.e. Ta Eser Onarmnda Kaldrma ve Yaptrma Yntemleri........187


28/248

xxiv

6.2.2. Onarm Analizleri...................................................................................188

6.2.2.a. Ta Yenileme.....................................................................................188

6.2.2.b. Harla Tamamlama..........................................................................189

6.2.2.c. Para Ekleme.....................................................................................190

6.2.2.d. Kaymay Dzeltme............................................................................190

6.2.2.e. Enjeksiyon..........................................................................................191

6.2.2.f. Kimyasal Temizlik.............................................................................192

6.2.2.g. Derz Tamamlama..............................................................................193

7. SONU ...194

KAYNAKLAR...201

ZGEM218


29/248

1

1. GR

.. VII. yy.'da kurulduu varsaylan Side antik liman kenti, birok dnem ve

kltrn izlerini tayarak zaman zaman kesintiye urayarak bugne gelmitir.

Yunan, Roma ve Bizans sanatnn birbiri ardna devam eden veya ekil ve anlam

deiiklii getiren yaptalar burada birarada grlmektedir. Birok kez Roma

gelenei yeni ihtiyalar dorultusunda, yeni fonksiyonlar ile donatlarak Bizans iin

kullanlr duruma getirilmitir. Birbirinin iine eritilerek kaynatrlm olan birokyap ve alan burada bylelikle ok uzun sre varln srdrmtr.

Yaplan almalarda Side antik kentin tarihi, antlar ve yaplar ile birlikte

yerleimin geliimi sreci ve dorultusu aratrlarak, kltr kalntlarnn anlam ve

fonksiyonlarn zm, birbiriyle olan balantlar ve deiimleri gzlemlenmitir.

(EK A.1., A.2., B.1.)

Sidede daha nce bu alanda kaz yapan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Manselin yapt

almalar ve belgelemeler1, burada belli bir sre Bizans dnemi yaplarn inceleyen

Prof. Semavi Eyicenin almalar2, Side yaztlarn inceleyen George Bean3, Emin

Clemens Bosch4, Johannes Nollenin5 yaynladklar yaztlar ana kaynaklar olarak

gsterilebilinir. Lanckoronski6, Hans Rott7 ve V. Shultzenin8 yzyln balarnda

yaptklar seyahatlerine dayanarak kardklar yaynlar, yaplan ilk belgelemeler

olmalar asndan nemlidir.

1Mansel 1958, 213-233, res. 2-5, res. 28-33; Mansel 1964; Mansel 1978.

2Eyice 1952; Eyice 1960

3Bean 19994 Bosch 19575 Nolle 19936Lanckoronski 18907

Rott 19088 Schultze 1926


30/248

2

Resim 1.1. Side 1960, Side Antik Tiyatro Kazs Arivi

Arif Mfid Mansel tarafndan 19471966 yllar arasnda yaplan Side

Aratrmalar,9 (Res. 1.1, 1.2.) burada yaplan ilk kapsaml kaz, yeni aratrma

belgelemeleri sunmutur. Bu belgeler geerliliini korumakla beraber halen

almalarda ana kaynak olarak kullanlmaktadr.

Resim 1.2. Side 1960, Rdvan Aypa Ariv

Bu aratrmalar ile birlikte Agora Hamam10, Vespasianus Ant11, M- Resmi

Agora12, Tiyatro13 restorasyonlar kentin tarihi deerlerin yava yava ortaya

karm ve deerlendirmitir.

9Mansel 1958; Mansel 1964; Mansel 197810Mansel 1978, 232; Abbasolu 2004, 2.11Mansel 1978, 114.


31/248

3

Bu almalar kapsamnda antik kentin nemli merkezlerinden, liman blgesinde

bulunan tapnak ve bazilikalarda kaz almalar yaplm ve belgelenmitir. (Res.

1.3.) Kaz dnemine kadar tarla olarak kullanlan bu alan, aa karlan kalntlarn

deerine paralel olarak restorasyon almalarnn balangcna kadar elence

amal niteliksiz yaplar barndrmtr. Artan ziyareti says turizme ynelik gelir

artlar, koruma kanunlar ve ynetmelikleri zorlayarak antlarn evresinde olduka

salksz ve saygsz yaplamalarn artmasna da neden olmutur. (Res. 1.4.)

Resim 1.3. Side, .. Fen ve Ed. Fak. Arkeoloji Bl. Ariv,1961

Tm bu yaplan restorasyon almalar kentin tarihi ile birlikte dokusunu, mekansal

oluumlarndan kesitler sunarak ayn zamanda antlar koruma altna alarak daha

uzun zaman varlklarn srdrmelerini salamaktadr.

Resim 1.4. Side Yarm Adas, Side Belediyesi 2004

12Mansel 1978, 169-186.13zmirligil 1983 -2008


32/248

4

Resim 1.5. Side, Liman Blgesi Side Belediyesi 2006

1.1. AMA VE YNTEM

Antik Pamphylia blgesinin en nemli liman kentlerinden biri olan Side, Roma ve

Bizans dnemi sonras gnmzde de turizm yolu ile uluslararas bir ne sahip,

zellikle Liman ve Tapnaklar blgesi antik kent de en ilgi eken yerlerden biri

olmutur. (Res. 1.5.)

1960l yllarda Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel ve ekibi tarafndan ortaya karlan

alan ve yaplarda o gnn koullar erevesinde yap talar ksmen dzenlenmi

baz buluntular mzeye verilmi, yaplarn planlar karlm, Apollon Tapnann

ksmi restitsyonu yaplm, (EK.C.18) 1991 ylnda Prof. Dr. Jale nan ve

Prof. Dr. Zeynep Ahunbay tarafndan da ksmen de olsa restorasyonu tamamlanm,

(Res. 1.6.) ancak alanda farkl zamanlarda yaplan ve bitirilemeyen almalar yine

zamana yenik dmtr.

Bu almann amac antik yarmadann ucunda yer alan tapnaklar ve bazilikalar

kapsayan Kutsal alann tarihi evresi ile birlikte deerlendirilip, zaman ierisindeki

kullanmlar ve birbiriyle olan ilikilerini ortaya koyarak restorasyon projesinin

hazrlanmas ve yaklak iki bin yldr kulanlan Kutsal Alan, yaplarnn bazlar

kendi dnem yaplarna gre daha iyi korunmu olsa da, nemli strktel

bozulmalara acil mdehale ederek gelecekte de varolmalarn salamak, kentin

dokusu ierisinde ve tarihine tanklk etmesini salamaktr.


33/248

5

Kutsal Alan snrlayan gneydeki Hellenistik Dnem Surlar, kuzey-batdaki ek

yaplarda plan dzeinde almaya dahil edilerek evre ile balantlar incelenmitir.

Daha nce bu alanda yaplan kaz ve aratrma almalarnda Athena ve Apollon

Tapnaklar M.S. II. yy., Byk Bazilika M.S. VI. yy., Kk Bazilika M.S. X. yy.atarihlendirilmi ancak restitsyon ve restorasyon almalar iin detayl bir rlve

projesi izilememitir.

alma, Kutsal Alann Roma ve Bizans Dnemi yaplar ile birlikte Rlve,

Restitsyon ve Restorasyon projelerini kapsamaktadr. Bu teze ynelik alan

almas 20052006 yllar arasnda yaplmtr. Tm alan kapsayan youn temizlik

almas sonrasnda baz alanlarda deme kotuna kadar inilmeye allm, uygun

grlen yerlerde sondajlar yaplmtr. Byk Bazilikann gneyinde ve dousundakiatk ve toprak temizlenmi, buluntular belgelenmi bazlar depo olarak

ilevlendirilen Byk Bazilikann pastophorionlarnda yerletirilmtir. Alandaki

mimari buluntular tespit ve belgelemeler sonras dzenlenmi ve geici koruma

nlemleri alnmtr. (Res. 1.6.)

almann banda ve sonunda totalstation yardm ile alann ve yaplarn hale hazr

durumu ncelikle tespit edilmi ve mimari durumlar izimlerle belgelenmitir.

Alann gneyindeki deniz suru kalntlar iin totalstation ile alnan noktalar talar

zerindede ve bir kroki zerinde belirtilmi daha sonra bu noktalar denizparat

yardm ile ekilen hava fotoraflar ile de birletirilerek izime aktarlmtr ve

alandaki yaplar ile balanmtr.

Resim 1.6. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006


34/248

6

Alanda, elle yaplan izimler daha sonra temize geilmi ve taranarak dijital ortama

aktarlmtr. Her yapnn plan ayr ayr karlm ve daha nce totalstation ile

alnan koordinatlar vastas ile birbirine balanmtr. Byk bazilikann plan

byklnden dolay kuzey gney ve dou ksma blnerek ayr ayr izilmi ve

yine ayn yntem ile birletirilmitir. izilen deme planlar, opus sectile, mermer

kaplamalar buluntu yerlerine gre planlara aktarlmtr.

Resim 1.7. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006

nce yaplarn planlar devamnda grnler ve kesitler yine yap yap karlm ve

daha sonra kot ayarlamas yaplarak birbirine balanmtr. Alann iki farkl

ykseklikten, yaklak 1m kodundan geen ve stten vaziyet plan niteliinde olan

plan izilmitir. Yaplarn tm yzeylerini okunabilecek ekilde toplam 30 kesit-

grn alnmtr. Cephe izimlerine ve yapdaki, mimari bloklarn zerindeki

bozulmalar doru aktarabilmek iin ek olarak fotoraflarla belgelemeler yaplm ve

karlatrlmtr. almalarn daha salkl yryebilmesi iin Byk Bazilikann

apsisin dousu, gney duvarnn nileri, kuzey duvarn bat nileri, gney narteks yan

mekann iinin boaltlmasna kararlatrlmtr.(Res. 1.7.) Bu blgeden gelen

mimari elemanlarn nce buluntu alanlarnda kroki- izimi, katmanlarna gre tespiti

yaplm daha sonra envanterlenip hemen nlerine veya yakn biryerde, kk

buluntular ise depoya yerletirilerek koruma altna alnmtr, baz mimari

elemanlarn lm ve izimleri yaplmtr. Temizlenen alanlara tespit ve belgeleme

aamalarndan sonra geici koruma nlemleri alnm, oradan kan mimari

buluntular yerletirilmitir. Byk Bazilika apsisin arkasndan kan apsise ait yap


35/248

7

talar, hemen alann dna st ste sralanm, gney ve kuzey nilerinden

kanlarn bir ksm yine nilerin geici koruma nlemleri alndktan sonra ilerine,

gney alandan kan yap talar duvara paralel duvara ikinci bir kabuk destek gibi

sralanm, gney narteks yan mekanda ise ortaya kan mozaik koruma altna

alndktan sonra bu alandan kan yap talar bu mekanda toplanmtr.(Res. 1.8.)

Restitsyona k tutabilecek temel mimari elemanlar, stylobat, kaide, stun, aritrav,

templon, ambon gibi ayrca etd edilmi ve detay olarak izime aktarlmtr. Yaplan

izim almalarna paralel olarak Byk Bazilika alanndaki mimari buluntular

restorasyon almalar ve salamlatrma almalarnda yol gsterici olmalar iin

buluntu yerlerine gre numarandrlp envanterlenmi ve yeni yerleim planlar

kar

lm

t

r. (EK. B.2.)Elde edilen rlve izimleri zerinden aratrmada ortaya kan sonular ve alandaki

gzlemler neticesinde, zaman ierisinde yaplan mdehaleler, ekleme ve

tamamlamalar, Kutsal Alann ve yaplarnn tarihsel sre ierisindeki plan

deiimleri ve birbiriyle olan ilikileri 8 adet Tarihsel Analiz paftasna aktarlmtr.

(EK. E.1.)

Yaplarn bozulma ekli ve dalmlar, onarm-restorasyon izimleri ile birlikte ayn

paftalarda fotoraflar eklenerek gsterilmitir. (EK .E.1.-E.24.)

Resim 1.8. Side Antik Kent, Byk Bazilika, Side Belediyesi 2006


36/248

8

Bu tezin kapsamndaki alan almas, belgeleme sonunda tm Kutsal Alanda ayrca

geici koruma nlemleri alnm ve kesin restorasyona kadar burada periyodik bakm

(bitki temizlii, ilalama, genel temizlik ve dzenleme- koruma) yaplmas

kararlatrlmtr.

Bu tezin ve almalarn sonucunda alann genel deerlendirilmesi, dnem

farkllklar saptanm ve koruma nerileri gelitirilmitir.

1.2. ARATIRMALAR, ALIMALAR

Side Tiyatrosu ilk defa XIX. yzyln banda Amiral Beaufort tarafndan

aratrlmtr. Beaufort14 (Res. 1.10.) 1811 de balad gezisinde Sideye de

uram ve zellikle tiyatrodan ok etkilenmitir.

Tiyatronun oturma basamaklar, sahnesi ve galerileri hakknda bilgi ve baz ller

vermi, plan ve kesit vererek bunlar desteklemitir. Charles Texier ise kitabnda Side

blmnde fazla ayrntya girmemi ve genel olarak bahsetmitir15.

1838 de Fellows, grd ren yerleri arasnda Sideyi en az ilgin olan olarak

nitelemitir. Lanckoronski 1882 de Anadolu da balad aratrma gezisinde, 1885

de Pamphylia blgesine girmi ve hastalklara ramen almay srdrmtr. Side

de Antsal eme dnda Tiyatro ve arkasndaki Latrinay ele alm ve

belgelemitir16. 1947 ylnda, stanbul niversitesi Arkeoloji Blm bakan Ord.

Prof. Dr. Arif Mfid Mansel bakanlnda balayan almalardan sonra 1948

ylnda Tiyatro iersini rten allklardan temizlenmi, mimarisi heykelleri ve

yaztlar ile yaynlanmtr.17

14Beaufort 1818: Francis Beaufort, Frederiksteen firkateynine 1810 da komutan olarak atand ve bukylarn haritasn izmek, portularn yapmakla grevlendirildi. Beaufort un Akdeniz kylarndaalm olduu notlar, sonra yaynlad Karamania balkl kitabnda yaynland. Denizci, Hidrografibilimini ilgilendiren almalar yan sra byk bir dikkatle Arkeolojik kalntlar, eski yaztlar da notediyor, bunlarn resimlerini ve planlarn iziyor, kopyalarn alyordu. Karamania bal altndagney kylarna ilikin gezi kitabn da 1817 de yaynlad, ikinci bask 1818 de yapld.15Texier 2002, 474, 475: Charles Texier Fransz hkmeti tarafndan 1833 ve ikincisi 1843 de olmakzere iki kere Anadolu nun byk bir ksmn batanbaa gezip dolam, kazlar yapm,aratrmalarda bulunmu ve btn bu almalarn sonularn yaynlamtr.Description de LAsie

Mineure; Beaux= Monuments Hitoriques, Planes et Topographie des Cities Antiques,1839184916Lanckoronski I. 1890, 150, 151: Lanckoronski 1882 de Benndorf un bakanlnda Likya ya yaptgezi sonras daha gneye ynelmitir. Bu gezide kendisine G. Niemnn ve E. Petersen, Dr. VonLuschan ve baz sanatlarda elik etmitir. Side de hastalanan grup geziyi toparlamak zorunda

kalmtr. Latrini grmelerine ramen Exedra olarak tanmlamlardr.17Bosch-Inan-Mansel 1951


37/248

9

Resim 1.9. Side Selimiye Ky, 1950ler, Side Tiyatro Kazs Ariv

1955 -1965 yllar arasnda Trk Tarih Kurumu adna Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel

Side de kazlara devam etmi,18 (Res. 1.9., 1.11.) birok yapy bunlarn arasnda

tapnaklar ve bazilikada da almalar yapm, bu almalar Prof. Dr. Semavi Eyice

tarafndan Side Bizans yaplar ad altnda yaynlanmtr19.

Resim 1.10. Side Antik Kent Plan, Beaufort 2002

18 Mansel 1958; Mansel 1964; Mansel 197819 Eyice 1960, 53.


38/248

10

Resim 1.11. Side Antik Kent Plan, Mansel, 1978.

Bu dnemde yaplan tm kaz almalar her yl Belleten ve Kaz Sonular

toplantlarnda da ayrca yaynlanmtr.20 Sidenin Hristiyanlk tarihine ilikin yeni

belgeler yayna hazrlanmaktadr. Buna gre Sidenin yerleim tarihi ok daha uzun

srmtr.21

Resim 1.12. Side Antik Tiyatro Grnm, Side Kazs Arivi

20 Mansel 1952196621 TIB 2004


39/248

11

Resim 1.13. Side Antik Kent Genel Grnm Side Belediyesi 2005

1965 sonras Sidede almalar Prof. Dr. Jale nan bakanlnda Roma hamamnda

ve tapnak da devam etmitir. (Res. 1.12.) 19551961 yllar arasnda yaplan kazda

ortaya karlan hamam ve Philippus Attius suru arasndaki cadde, Ragp Devres ve

ei Selma Devresin yaptklar balarla, hamam onarlp restore edilerek mze

haline getirilmitir. Apollon tapnanda, restorasyon n hazrlk almalarna 1977

de, Prof. Dr. Zeynep Ahunbay tarafndan balanlm, 1983 de de restorasyona

geilmitir. Yaz sezonlarnda arlkl olarak srdrlen alma 1991 ylna kadar

srdrlm denek sorunlar nedeniyle ngrlenden daha nce kesilmek zorunda

kalmtr22. Bugn Sidenin simgesi haline Tapnak, kesiti ile grkemli gnlerinin bir

yansmasn aktarmaktadr.

Yaklak ayn dnemde Tiyatroda da almalara balanlmtr. 1982 ylnda lk

zmirligil bakanlnda, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan yeniden ele alnm

tiyatronun aamal restorasyonuna ynelik bir program dorultusunda n almalar

balatlarak, onarm projesinin gelitirilmesi amalanmtr. Bu dnemden gnmze

kadar yaplan almalar her yl Kaz Sonular Toplantsnda nce bildiri eklinde

verilmekte ardndan da yaynlanmaktadr.23 Bu zamandan beri lk zmirligil

bakanlnda Side Tiyatrosu, arkasnda yer alan Agora ve Thykhe Tapna, Latrina,

Dionysos Tapna ve Stunlu Cadde de kaz ve onarm almalar

srdrlmektedir. (Res.1.11.-1.13.)

22nan 198423zmirligil 1983 -2008


40/248

12

2.PAMPHYLA BLGES VE SDE ANTK KENTEski alarda, Gney Anadolu Blgesinin, dousu, bats ve kuzeyi Toroslar ile

evrili Akdenize alan dzl kapsayan alan Pamphylia olarak adlandrlmtr.

M.. XIV. ve XIII. yy. gerekleen Ege gleri ile birlikte Akhallar tm Akdenize

yaylmlardr. Bunlarn bu blgeye verdikleri ad ise tm kabileler lkesi

Pamphyliadr.24 kinci kolonizasyon hareketleri (M.. VII. yy.) srasnda Ege

kylarndaki nemli Hellen yerleimlerinin bir ksm yine bu blgede koloni kentleri

kurmutur.

Akdenizin taknlklar ve Toroslardan gelen dere ve aylar, alvyonlar olduka

verimli, tar

ma elverili alanlar yaratm

lard

r. Sadece Antalya blgesi travertenteraslarna ve denize dik yksek kayalkl bir sahile sahiptir. Pamphyliann kuzeyi

ykselerek Toroslardan Pisidiaya, batdan Lykiaya, doudan Kilikiaya balanr.

Batsnda Dden ay (Katarrhaktes), Magydos, II. yy.'da kurulan Attaleia, Perge,

Aspendos antik kentleri ve Dden ay (Kestros) yer alr. Bunlardan Aspendos,

Kpr ayn ( Eurymedon) her iki tarafndaki verimli arazileri ile nemli bir kent

olmutur. Dousunda Melas (Manavgat ay), Manau (Manavgat), Melas nehri

azna 50 Stadion mesafede Akdenize uzanan burnunun ucunda Side yer alr.(Res.1.14.)

Resim 1.14. Side Yarmadas, Side Belediyesi 2005

24 Mansel 1978, 4.


41/248

13

2.1. SDE ANTK KENTNN KONUMU VE TOPORAFYASISide, Trkiyenin gneyinde Akdeniz blgesinde, Antalyann dousunda buraya

yaklak 60 km mesafede antik bir liman kentidir. smi, simgesi ve ska tasvir

edilmi olan nardan geldii belirtilmektedir.25 Melas, Toroslardan getirdii su ile

tarmn yan sra kereste ve balk ticaretinde de gelitirmitir.

Side Hellenistik ve Roma dneminde yaklak 45 hektarlk bir alana yaylmtr.

Sidenin Arkaik ve Klasik Dnem yerleme alanlarnn daha kk olduu sadece

yarmadann ucu ile snrland dnlmektedir. Bu dneme ait fazla bir bulgu

olmamasna ramen Strabonnun anlatmlar ve daha ok Hellenistik Dneme

tarihlenen kara ve deniz surlar gibi savunma yaplar kentin snrlarn

belirtmektedir.

Kentin plan, dier baz Antik ehirler gibi Hippodamos sisteminden, birbirini dik a

ile kesen sokaklar ve modler parseller alanlarndan uzak, daha basit zamana ve

kendinden ncekinin devameklinde gelimitir.

Roma dnemi ehir planna aykr duran, ana stunlu caddeye keskin al yan

sokaklar, tiyatronun kuzeyindeki deitirilmi meydan dzenlemeleri daha erken

dnemdeki farkl bir ehir planlamasn gstermektedir. (EK A.1.,2.)

Yarm adann ounluu konglamera dediimiz bir eit iri taneli kumta

tabakasndan olumaktadr. Baz yerlerinde bunun stne ince bir toprak ve kum

tabakas rtmektedir. Konglamera tm Antik dnem boyunca Side de byk Antsal

yaplarda yap ta olarak kullanlmtr.

Kentin ortasna doru ykselen tepenin yamacna antik tiyatro yerletirilmitir. (Res.

2.1.) Doudan batya doru ilerleyen stunlu cadde iin bu anakayalarn bir ksmda

oyularak yol kotu indirgenmi yol tiyatrodan sonra biraz daha gneye doru

ynlendirilerek gney batdaki tapnaklarn bulunduu kutsal alana ulatrlmtr.

(EK A.1)

25 Nolle 1993, 38.


42/248

14

.

Resim 2.1. Side Antik Kent, Side Belediyesi 2006

2.2. SDE ANTK KENTNN TARHSEL GELM

Toroslarn eteklerinde yer alan Karain, Beldibi Maaralar, Neolitik, Kalkolitik

dnem ve son aratrmalara gre, alt katmanlarda daha da erkene giden buluntular

vermitir.

Blgenin Hititler dnemine ait fazla bir arkeolojik bulgusu tanmlanmamtr. Ancak

Boazkyde bulunan bronz levhada ad geen nehir Kastaraya ile Kestros, Parha

ehri ile de Pergenin kastedildii dnlmektedir26. Buna gre, buluntularn azl

da gz nne alnarak, Pamphyliann bu dnemde aktif nemli yerlemeleri

barndrmad ama M.. XII. ve XIII. yy. da Perge ve Side civarnda bir takm

kk topluluklarn yaad dnlmektedir.

Hitit metinlerinde ad geen Ahiyawa lkesinin yine bu blge ile ilikili olduu bata

dnlmse de bugn bunun yanltc olduu kantlanmtr.27 kinci bin yln

sonlarnda burada Miken yerlemelerin olutuu varsaym, Troia savalar ve bu

sonucunda oluan glerin hikyesine, Yunanistandan gelen aknlara

dayanmaktadr. ehirlerin kurulu mitolojileri de, daha ok bat etkili yerleimlerin

altn izmekte ise de, burada Hellencenin yannda yerel dillerin de ok uzun zaman

26Brandt 1992, 15.27Brandt 1992, 20; Mansel 1978, 1.


43/248

15

kullanlmas, glerden nce de burada yerlemelerin varln kantlar.28 Troia sava

kahramanlarndan Mopsos ve Kalchasn sava sonras Pamphylia ve Kilikia ya

gelerek baz ehirler kurduklar,29 Mopsosun blgeye kz veya kz kardei

Pamphylia onuruna adn verdii30 anlatlmaktadr. Perge ve Aspendostaki

yaztlarda ehir kurucu olarak bu kiilerin adlar gemektedir.31

Gezgin ve corafyac Strabona gre, Side M.. VII. yzylda, Kyme'nin koloni

ehri olarak kurulmutur.32 Ancak ele geen yazt ve dier belgelerden ehrin ok

daha nce Anadolu halklar tarafndan kurulduu ve gelen Hellenlerinde bu halkla

kaynaarak onlarn dilini kabul ettiini gstermektedir.33 Roma dnemi, kentin

kurulu mitolojilerinde ise, Apollonun (Apollon Sidetes) yol gstericilii ile

buras

n

n seildii ve yerleildii, Sidenin dier ehir tanr

s

Athenan

n isekalkann yan sra elinde bereket sembol nar ile betimlenmesinin Anadolu

geleneklerinden doduu varsaylmaktadr.

Limandaki Tapnaklarda ele geen, lotus kabartmal bazalt krater A.M. Mansel

tarafndan Gneydou Anadolu- Ge Hitit etkileri gsterdii ve Sidenin kurulu

yllarna ait olabileceini savunmutur.34 Ayn eseri J. Nolle, Suriye, Fenikeden

getirilmi olabileceini belirtmektedir.35

Sidenin Kymeliler tarafndan kolonize edilmesi muhtemel M.. VIII. ve VII. yy da

ki byk g hareketi, Greklerin Akdenizde kurduklar byk ticaret kolonizasyonu

srasnda gereklemitir. Bu dnemde Pamphyliada Phaselis Rodos, Sidenin

komusu Aspendos ise Argos tarafndan kolonize edildii dnlmektedir.36

Sidenin daha eski tarihi hakknda fazla bir bilgi, buluntu ele gememitir.

Aratrmalarn genilemesi ve zellikle Hitit tarihinin aydnlanmas bu blgenin

gemiine daha ayrntlk tutacaktr.

28Brandt 1993, 20; Mansel 1978, 1, 2: Side Sidece dilinin arlkl olarak kullanld ve bunun LuviHitit kkenli dil grubuna ait olduunu belirtir.29Nolle 1993, 44.30Mansel 1978, 2.31Brandt 1992, 20; Mansel 1978, 1,2; Nolle 1993, 44.32Strabon 1993,196.33Nolle 1993, 46: Tarihi Arianos Sideye yerleen Kymelilerin bir sre sonra ana dilleriniunuttuklarn ve blgede anlalmayan bir dili konutuklarn syler. Kazlar sonucu bulunan Sidedilindeki yazt ve Side paralar zerindeki yazlar bunu destekler.34Mansel 1978, 6.35Nolle 1993, 46: Bu dnemdeki Dou Akdeniz blgesinde ticaret yolu ile Kbrs, Fenike ve dier

kylar arasndaki ilikiler gz nne alnmtr.36Nolle 1993, 46.


44/248

16

2.2.1. Arkaik ve Klasik Dnem

Side M.. VI. yy. btn Pamphylia blgesi ile birlikte Lydia krallna ve bundan

sonrada Perslerin egemenlii altna girmitir.

Side Pers istilalar srasnda Perslerin yannda yer alm ve birinci Satrapln iinde

gsterilmitir. M.. 480 de Salamis yaknlarnda yaplan deniz savalarnda

Pamphylia, Kilikia ve Lykia ile birlikte Persler ile birlikte savamtr. M.. 466 da

Grekler tarafndan, Aspendos, Euromedonnun nnde toplanan Pers donanmasnn

bozguna uratlm bakaldran satraplklarn yannda Pamphylia tekrar yer almtr.

Bu dnemde belli bir zgrle sahip olan Side gm sikkeler bastrmtr.

2.2.2. Hellenistik Dnem

M.. 334 de Byk skendere hi itirazsz kaplarn am ve kent, onun

lmnden sonra Hellenistik Dnem Krallar arasnda srekli kavga konusu olmu

ve zaman zaman sadece bakr sikkeler basmtr. M.. III. yy. Ptolemaioslarn

egemenliinde iken M.. 218 de Suriye krallna gemitir. M.. 190 da Suriye

kral III. Antiokos ile Rodos donanmas arasnda Side nlerinde yaplan deniz

savanda, III. Antiokosun yenilmesi ile btn Pamphylia Bergama krall na

verilmitir.

Bergama Krall blgenin bat kesimine tmyle sahip olmu, Side ve Aspendos ise

bamsz kalmtr. Sidenin parlak dnemi bundan sonra balamtr. Suriye ile iyi

ilikiler devam etmi Demetrios I oullarn eitmek iin Sideye gndermi M..

138 ylnda Antiochos VII, Antiochos Sidetes olarak tahta gemitir. Kent, deniz

filolar yardmyla teki Akdeniz lkeleri ile ticareti gelitirmi, M.. II. yy. nemli

kltr merkezlerinden bir durumuna gelmitir. Akdenizin gneyinde yer nemli bir

kltr merkezi olan skenderiyeyi rnek alm

ve ilikilerini younlat

rm

t

r.Ticaret ile birlikte gneyden gelen insanlar Blgeye yerlemeye balamlar ve

birlikte getirdikleri kltrlerini ve dini inanlarn burada da devam ettirmilerdir.

Yaztlara ve kk buluntulara gre Hellenistik Dnem ile birlikte Sidede bir

Yahudi cemaati varln srdrmtr.37 Sava, kalkan, zrh betimlemeleri ile

donatlm olan d sur ve antsal giri kapsnn bu parlak dnemde yapld ve

yenilendii dnlmektedir.

37Nolle 1993, 67; Mansel 1978, 13.


45/248

17

Roma ve Grek dnyasnda yaanan politik karmaalar ve belirsizlikler korsanln

Kilikiadan Pamphylia ya yaylmasn desteklemi ve kent, korsan mallar satan bir

pazar olmutur.38

Pompeiusun Korakesion (Alanya) M.. 67 ylnda almasna kadar blgedeKorsanlk devam etmitir. Sideliler Pompeiusa olan kranlarn belirtmek iin onu

ehrin tanras Athena ile birlikte onurlandrlmtr.39

Pontus kral VI. Mithridatesin bu blgeyi almas ile karan kent, Romal Konsl

Publius Serviliusun duruma hkim olmas ile Pamphylia Kilikia ile birlikte

Romallara balanmtr (M.. 78). M.. 57 ylnda Kilikiaya balanan kent M..

49 ylnda tekrar Asya eyaletine dahil edilmitir.

2.2.3. Roma Dnemi

mparator Augustus zamannda blge ile birlikte Galatiaya balanan kent M.. 25

ylnda yeniden bamsz olmay baarmtr. (EK A1). Bu tarihten sonra Side, bazen

Galatia bazen Lykia ile birletirilen, dta Romaya bal, i ilerinde belli bir

bamszl olan, bir eyalet bakenti olarak ikinci parlak dnemini yaamtr. M.S.

43 ylnda Claudius Lykiay eyalet haline getirerek Pamphylia ile birlikte ayn

valilie balam ve Lykia-Pamphylia eyaleti olarak bir dnem varln

srdrmtr. Bugn grnen antlarn birou bu dnemdendir. (EK A.1.)

Neronun zamannda M.S. (5468), sann havarilerinden Paulus, birok kez

Hristiyan dinini yaymak zere kt seyahatlerinde Pamphylia ya da uramtr.

Neronun lmnden sonra Galba, Pamphylia y tekrar Galatia ya balamsa da

sonra gelen Vespasianus, Pamphyliay Lykia ile birletirmitir.

mparator Hadrianus tarafndan geici olarak senatoya balanan Lykia-Pamphylia

eyaleti Marcus Aurelius (M.S. 161180) zamannda kesin olarak balanm ve bir

Prokonsl olmutur.40 Sidenin imar faaliyetleri M.S. II. ve III. yy. da politik

rahatlama tarm ve denizcilik, ticaretin gelimesi ile birlikte artmtr. Birok zengin

yurtta bu antlar desteklemi yeniden veya onarmlarna katkda bulunmutur.

38Strabon 1993, 664; Nolle 1993, 69; Mansel 1978, 11.39Nolle 1993, 73: N1 Tapnan yaknnda bulunan yazta dayanlarak aklanmtr. Pompeiusa itaafedilmi ve onuruna yaplm eserler ve yaztlar dier Anadolu ehirlerinde Miletos, Klaros, Samos ve

Ege adalarndaki baz yerlemelerde bulunmutur.40Nolle 1993, 79; Bosch 1957, 48; Mansel 1978, 12.


46/248

18

Tiyatro ve Stunlu Cadde onarmlar yaplm kiilerin onurlarna stunlar dikilmitir.

Limandaki tapnaklar bu dnem ierisinde byk tapnak cephe dzenlemeleri ile

yeniden yaplm ancak anlald zere tam bitirilememitir. ehrin giriindeki

antsal emeye de bu dnemde, Septimus Severus zamannda M.S. 270 dolaylarnda

balanlmtr. Antlarn yap talar yerel ta ocaklarnn yannda, byk miktarlarda

dardan, Marmara Adas'ndan da mermerler getirilmitir.

Tm bu imar faaliyetleri arasnda olaslkla ehir uzun zaman bir antiye

grnmnde kalmtr. Byk miktarda yatrmlar gerektiren bu antlarn byk bir

ksm zengin Sideliler ve yakn yerleimdeki varlkl sz sahibi kiiler tarafndan

finanse edilmitir.

Side, M.S. 269da Gotlarn saldrsna ve ksa sreli igaline kar baar ile kendinisavunmutur. Kent daha sonra ksa srede kendini toparlam ve hasarlar onarmtr.

Kentin refah dzeyine paralel olarak eitli oyunlar ve yarmalar gittike nem

kazanm ve bir adan Romann Kk Asya daki propaganda arac olmutur. Bu

yar zamanla kentler arasnda kavgalara ve ekimelere neden olmutur. Side

nceleri Aspendos ile sonra Perge ile aralarnda ekimitir. Bu dzenlenen yar ve

bayramlar kutlamalar sadece elence amac ile deil, ticari amala da balantldr.

Bu yarlarn ve gsterilerin nerelerde yaplacana Romada ki mparator karar

veriyordu ve bu ncelik, kentin gelimesinde nemli rol alan ticari sralamaya da

yansyordu. Perge gibi Side de birok kez bu onurlandrma ve nvan iin

almlardr.41

Hazrlanan gsterilerde ayrca dardan nemli prestijli kentleri davet etmiler

Homonoia birliktelik antlamalar yapmlar ve bunun onuruna sikke

bastrmlardr. Side bu birliktelik antlamasn sadece komular Aspendos ve

Attaleia ile deil Msrdan Aleksandria , kutsal kent Delphi ile, Pisidiann ilk kenti

Sagalassos ve Lykia dan Myra ile yapmtr.

Aralarndaki bu ekime ok daha ciddi boyutlara varm ve mparator sralamay

aralarnda her seferinde dieri olmak kaydyla ayarlamtr. Ancak bu onlar fazla

durdurmam, sralamada birinci olamasalar bile biri kendini dierinden nde

gstermek iin sikkelerde dhil oynamlardr.

41Nolle 1993, 89.


47/248

19

Side Aurelianus dneminde ehrin ana tanras Athena Tapna iin Asylia

(Koruma hakk) hakk ve alt defa Neokoros nvan elde etmitir. Aurelian dan

sonra tahta kan Tacitus M.S. 276 da Pergeye geliinden sonra buraya

Metropolislik, Sideye de dier Kk Asya ehirleri gibi birka Neokor nvan

vermitir. Pergenin nderlii ksa srm daha sonra Sidede Metropolis olarak

uzun srecek sra kavgasn tekrar balatm oldu.

Side bu dnemde Perslere kar yaplan savalar ve pskrtmelerde Romann

yannda yer alm ve limann amtr. Stratejik olarak nemli bir konuma sahip olan

Side dmanlar iin etraf Toroslar ile evrili olduu iin ulalmas zor ancak Roma

donanmas iin iyi bir snak ve karargh olmutur. Ayrca Toroslar ap yaya

olarak Sideye gelen taburlar buradan gemiler ile Suriyeye naklediliyorlard

.mparator Lucius Verus, Maksimus Traks dneminden itibaren, kentin nemine

paralel, Sikkeler zerinde gemi ve liman tasvirleri grlmektedir. mparator

Valerianus ve Gallienus dan itibaren kent Nauarchis nvann almtr. Bu bir eit

Amiral kenti karargh anlamna geliyordu ama ayn zamanda kent iin

komularnn yannda ve zellik ile Pergeye kar bir gurur nvan olmutur.42

Side burada karargh kuran Romallarn giderlerinin az bir miktarn kendi karlyor

kalan

mparatorlar

n dier eyaletlerinden buraya ak

t

l

yordu.

M.S. III. yy. ikinci yarsnda dalk blgede oturan boylar tarafndan kuatlan Side,

mparator Julianus tarafndan o dnmede Sidede bulunan Roma kuvvetleri

tarafndan savunulmu ve kurtarlmtr. sauriallar tarafndan saldr dnemlerinde

de imar faaliyetleri devam etmi, savunmaya ynelik surlar onarlm ve kent

kltlerek Tiyatronun sahne binasndan geen yeni surla kent ikiye blnmtr.

2.2.4. Bizans Dnemi

Hristiyanlk, Roma mparatorluunun dou ksmnda, Filistinin Galile Blgesi

iinde Nasrada doan Hz. sann retileri ile ortaya km, Aziz Paul ve

havarilerin, imparatorluun tm blgelerini dolaarak, yeni dini belli merkezlerde

kiliseler kurarak yaymalar ile balamtr.43

42 Nole 1993, 91.43

Hristiyanlk, 313 ylnda mparator Konstantin tarafndan serbest braklm, bu olayn ardndan

zgrle kavuan kiliseler tm mparatorlua yaylarak Hristiyan toplumu gittike genilemitir. 380ylnda, I. Theodosius Hristiyanlmparatorluun resmi dini ilan etmitir.


48/248

20

Resim 2.2. Ge Antik Dnem Gler, IV. yy. Haldon 2007, 40.

Pamphylia, Lykia ve Kilikia da ilk Hristiyanlk blgede yaayan Yahudi cemaatleri

tarafndan tevik edilmitir. Bu yzden Hristiyanlk uzun sre Yahudiliin bir

mezhebi olarak grlmtr. M..140da Side de en az iki Yahudi cemaatinin

olduu belirtilmektedir.44 ( Res. 2.2.) lk dnemlerde fazla dikkat ekmemelerine

karn yava yava byyen Hristiyanlk Roma ynetimi ve Pagan dinler iin bir

tehlike arz etmeye balam ve Hristiyanlar takip edilerek birok ehit vermitir.

Buna karn Hristiyanlk cemaati rgtlenmeye balam, gizli topluluklarla ve

toplantlarla varln srdrmtr. Pergeli Epidaurus, Pamphyliann ilk bilinen

piskoposudur.45 (Res. 2.3.)

M.S. IV. yy.'da Myra, Lykiada yenidnyann Metropolisi olmu ve Myra Piskoposu

M.S. 381de Konstantinopolis de toplanan Ekmenik Konslnde Piskoposlarn

listesini hazrlamtr. M.S. III. yy.dan itibaren Pamphylia da Perge ve Side

Metropolitlik ve bunun sralamas iin birbiriyle atmlardr. mparator Probus

dneminden itibaren de her ikisi de Metropolis ilan edilmilerdir.

(EK A.2.) (Res. 2.4.)

Resim 2.3. Kilise daresi, IV. yy. Haldon 2007, 92.

44Mansel 1978, 13; Nolle 1993, 162; Schultze 1926, 189.45Hild-Hellenkemper 2004, 245: Ankarada M.S. 314 de toplanan Sinod da ad geer.


49/248

21

Side, Ephesosta M.S. 413 ve Chalkedon M.S. 451de toplanan Konsllerde Perge

den nce sralamaya alnmtr. Bu dnemde byk bir olaslkla ehir olduka byk

ve zengin ve Pamphylia eyaletinin ba Metropoliti idi. Contstantinopolis de M.S. 536

ve 553de yaplan Konsl toplantlarnda ise Perge st srada yer almtr. Bu

ekime uzun sre devam etmi ve tek eyalet olan Pamphylia da iki ayr Metropolit

olmutur. Perge nin ncl M.S. VII. yy. kadar devam etmitir. Natitiae

Episcopatuum da bundan sonra hep Side den sonra gelmitir. M.S. XII. yy. kadar

Pamphylia, Pamphylia I ve II diye iki ayr kilise eyaletine ayrlmtr. Pamphylia Iin

Metropolisi Side dir. Sideye Aspendos, Dalisandos, Etenna, Isba, Korakesion,

Karallia, Kasai, Kolybrassos, Kotenna, Lyrbe, Manaua, Mylome, Orymna, Seleukeia,

Selge, Sena, Syedra, Uamanada baldr.

Resim 2.4. Roma mparatorluu IV. yy. Haldon 2007, 38.

Bizans anda M.S. V. ve VI. yy. bir Metropolis olan kent nc parlak dnemini

yaamtr. Bu dnemde, tiyatro ak hava kilisesine dntrlm,46 Tapnaklarn

stne byk bir bazilika, ehrin kuzey-dousuna byk bir Piskoposluk Saray ve

kk byk birok kilise ve apeller yaplmtr.47 Gittike byyen kent ikinci sur

aarak ilk surun da dna kmtr. ehrin girii tekrar dzenlenerek Nymphaeum ile

Kap arasndaki alan Arcadius Forumu olarak adlandrlmtr. (Res. 2.5.)

46 Mansel 1964, 239.47 Eyice 1960, 53-60.


50/248

22

Resim 2.5. Roma Dnemi, Maket, Rdvan Aypa, 2004

M.S. XVIII. yy. da Syllaion Perge ile birletirilmi ve Syllaion Pamphylia II nin yeni

Metropoliti seilmitir. IM.S. X. yy.dan itibaren blgenin politik dengelerinde ve

kent geliimlerinde deiimler olmu ve Pamphylia I den nce Selge, Pamphylia II

den de Attaleia ayrlmtr. M.S. X. yy. balarnda Antiochia nn igal edilmesinden

dolay

sauria bir sreliine Pamphyliaya balanm

t

r.M.S. XIV. yy. Perge ve Side nemini tamamen yitirmi, Attaleia her iki

Pamphyliann da Metropoliti olmutur.

Sidenin XVIII. yzylndaki ykc deprem sonras bir daha kendini toparlayamayp,

M

side apolon athena tapınakları

Documents

Transcript of side apolon athena tapınakları