การศกษาเชงวเคราะหศฤงคารรส ในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกา

พระมหากาธร ทองประด

สารนพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา ๒๕๔๘

ข

กรรมการตรวจสอบรหสวชา ๓๑๕ ๔๐๗ : SEMINAR AND STUDY REPORT (การสมมนาและรายงานการศกษาคนควาเฉพาะบคคล)

ผควบคม : อ.ดร.ชยณรงค กลนนอย กรรมการ : อ.ดร.สมบต มงมสขศร กรรมการ : ผศ.ดร.บารง คาเอก ประธาน : ผศ.ดร. สาเนยง เลอมใส

ค

คานา

สารนพนธน เปนสวนหนงของการศกษารายวชา ๓๑๕ ๔๐๗ : SEMINAR AND STUDY

REPORT ตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ผ ศกษาไดนาเสนอหวขอการศกษาคนควาเฉพาะบคคลเรอง การศกษาวเคราะหศฤงคารรสในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาของพระเจาศรหรรษวรรธนะ ซงถอดความแปลเปนภาษาไทยโดยพระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหวรชกาลท ๖ โดยมจดมงหมายเพอศกษาวเคราะหศฤงคารรส ซงเปนรสเดนทสดของบทละครเรองน และเพอทจะทราบถงความหมาย ลกษณะ องคประกอบ ประเภท อารมณพนฐาน รสทเกดคลอยตาม ของศฤงคารรส วามอะไรบางเปนตน การศกษาวเคราะหในครงน ทาโดยวธการยกหรออางขอความหนง ๆ ในหนงสอบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกา ซงปรวรรตและแปลเปนภาษาไทยเรยบรอยแลวนน มาดาเนนการศกษาวเคราะหหาความเปนศฤงคารรสตามวธการศกษาวเคราะหของทฤษฎวรรณคดสนสกฤต

จากการศกษาทไดกลาวมาแลวในตอนตนนนกพบวา ศฤงคารรสในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาน ประกอบดวยลกษณะทสาคญคอมการกลาวถงกนและกน ความหวงหาอาทรซงกนและกนของตวละครทเปนตวเอก ๒ ตว จนเกดมความซาบซงขนในความรก โดยมองคประกอบ ๒ อยาง อยางแรกคอ สมโภคะ เปนความซาบซงในความรกของผทไดอยดวยกนกบบคคลผเปนทรก อยางทสองคอ วประลมภะ เปนความซาบซงในความรกของผทอยหางกนหรอพลดพรากจากกนของบคคลผเปนทรก ความรกแบบสมโภคะนนมเหตของภาวะคอการไดอยดวยกนกบผทตองตาตองใจ การอยในบานเรอนหรอสถานททสวยงามรนรมย เปนตน การแสดงผลของภาวะไดแกการพดจาออนหวาน จรตกรยาแชมชอย เปนตน สวนความรกแบบวประลมภะ มเหตของภาวะคอการพลดพรากจากกน การแสดงผลของภาวะไดแก ทาทางหมดอาลยตายอยาก การราไรราพน การมความรสกเปนทกขเพราะความรก เปนตน

ฉะนน ผศกษาหวงวาสารนพนธเรองการศกษาเชงวเคราะหศฤงคารรส ในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาน คงจกอานวยประโยชนแกผทมความสนใจใครศกษาเกยวกบ ศฤงคารรส และเกบเกยวประโยชนจากการศกษาน

พระมหากาธร ทองประด

รหส ๔๖๑๐๕๒๐๑

ง

กตตกรรมประกาศ

สารนพนธน เปนสวนหนงของการศกษารายวชา ๓๑๕ ๔๐๗ : SEMINAR AND STUDY

REPORT ตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ผศกษาไดใชความเพยรพยายามเปนทสด จนกระทงงานการศกษาในครงนสาเรจลลวงไปไดดวยด ปจจยสาคญททาใหงานการศกษาครงนสาเรจ กคอไดรบความอนเคราะหดแลอยางใกลชดจากอาจารยทก ๆ ทาน โดยเฉพาะอยางยงอาจารย ดร.ชยณรงค กลนนอย ผใหคาแนะนาชวยชแนะวธการศกษาคนควา ตลอดจนชวยแกไขเนอหาในบทความนใหสมบรณยงขน ขอขอบคณอาจารยทกทาน ทไดประสทธประสาทวชาความรดานสาขาวชาภาษาสนสกฤตและสาขาวชาทเกยวของใหแกผศกษา โดยม ศ.(พเศษ) ดร.จาลอง สารพดนก, ผศ.ดร.จรพฒน ประพนธวทยา, ผศ. ดร. สาเนยง เลอมใส, ผศ. ดร. บารง คาเอก, และ อ. ดร. สมบต มงมสขศร ผ เปนอาจารยทปรกษา ตลอดถงคณาอาจารยคณะพทธศาสตรมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยทกทานทจดประกายความรดานภาษาสนสกฤตใหแกขาพเจาผศกษา

ขอขอบคณอาจารย ศ.ดร.กสมา รกษมณ, ศ.วสทธ บษยกล, อ. สยาม ภทรานประวต ทไดมาบรรยายพเศษใหคาแนะนาเรองการวเคราะหและศกษาวจย อาตมภาพผศกษาตองขอขอบคณทานเหลานเปนอยางสง ขอขอบคณเพอน ๆ ทกทานทคอยใหกาลงใจแกผศกษา อนเปนสาเหตใหผศกษามกาลงใจในการศกษา ผศกษาขอขอบคณในความกรณาของทก ๆ ทานตลอดไป

ขอขอบพระคณ หลวงพอพระมหาสวฒน ทปสาโร เจาอาวาสวดนครอนทร ทใหความอนเคราะหในทก ๆ เรอง เหนความสาคญของการศกษา สงเสรมในเรองการศกษาเลาเรยน อนโลมเรองกจกรรมทางวด ผศกษากตองขอขอบพระคณทานเปนอยางสงยง

ขอขอบคณวดราษฎรบรณะ (วดชางให) จงหวดปตตาน ทใหความเมตตาทนการศกษาขอขอบคณพระศรปรยตมน (อาจารยใหญสานกเรยนวดราษฎรบรณะ) พระครปรยตกจโสภณ (เจาอาวาสวดราษฎรบรณะ) พระมหาชรช อชจาโร (รองเจาอาวาสวดราษฎรบรณะและรอง จจ.ปตตาน) พระมหาวเชยร วชรธมโม (ผบรหาร ม.มจร. หองเรยนปตตาน) ผเปนอาจารยของขาพเจาตลอดจนเพอนสหธรรมกทกทาน ทคอยสนบสนนและเปนกาลงใจใหผศกษาเสมอมา

สดทายขอขอบพระคณยงสาหรบคณพอคณแมผใหกาเนด ครอาจารยทกทานตลอดจนบรพาจารยเจาของตาราทผศกษานามาใชเปนแนวทางในการศกษา ขออทศสวนกศลและคณความดทเกดจากงานการศกษาในครงนแดผมพระคณดงกลาวและบรพาจารยทกทาน.

จ

สารบญ

เรอง หนา คานา……………………………………………………………………………………………. ค กตตกรรมประกาศ........................................................................................................................ ง สารบญ ………………………………………………………………………………………… จ บทท ๑ บทนา………………………………………………………………………………….. ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา................................................................ ๑ ๑.๒ ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา..................................................... ๓ ๑.๓ ขอบเขตของการศกษา........................................................................................... ๓ ๑.๔ วธการดาเนนการศกษา.......................................................................................... ๔ ๑.๕ แหลงขอมล........................................................................................................... ๔ ๑.๖ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ……………………………………………………… ๔ บทท ๒ ความรเบองตนเกยวกบของบทละครเรองปรยทรรศกา................................................. ๕ ๒.๑ ประวตผแตงบทละครเรองปรยทรรศกา………………………………………… ๕ ๒.๒ ความหมายของชอเรองและผแตง………………………………………………. ๑๓ ๒.๓ ลกษณะแบบแผนการแตงบทละครสนสกฤต…………………………………… ๑๔ ๒.๔ เรองยอของบทละครปรยทรรศกา......................................................................... ๒๑ บทท ๓ ศกษาวเคราะหศฤงคารรส ในบทละครเรองปรยทรรศกา.............................................. ๒๓ ๓.๑ ความหมายและความสาคญของศฤงคารรส……………………………………... ๒๓ ๓.๒ ลกษณะและองคประกอบททาใหเกดศฤงคารรส……………………………….. ๒๖ ๓.๓ ประเภทของศฤงคารรส......................................................................................... ๒๗

๓.๔ อารมณและปจจยพนฐานทกอใหเกดศฤงคารรส………………………………… ๒๘ ๓.๕ อปสรรคของการเกดศฤงคารรส…………………………………………………. ๒๙

๓.๖ รสทเกดคลอยตามศฤงคารรส................................................................................ ๓๑ ๓.๗ ศฤงคารรสในบทละครปรยทรรศกา......................................................................๓๑

ฉ

บทท ๔ บทสรปและขอเสนอแนะ............................................................................................... ๔๔ บทท ๕ บรรณานกรม................................................................................................................. ๔๗ ประวตผศกษา.............................................................................................................................. ๔๙

๑

บทท ๑ บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา นกวรรณคดสนสกฤตไดจาแนกประเภทของวรรณคดสนสกฤต ออกเปน ๒ กลมใหญ ๆ

ตามวตถประสงคของเรอง คอวรรณคดทใหความเพลดเพลน โดยการอานหรอการฟง เรยกวา ศรวย

กาวย (śravya kāvya) ไดแกกาวยะเรองตาง ๆ และวรรณคดทใหความเพลดเพลน โดยการชม

หร อ การมอง เรยกวา ทฤศยกาวย (dr�śaya kāvya) ไดแกบทละครเรองตาง ๆ ๑ เปนทเชอกนวา การละครสนสกฤตอยางมมาตรฐาน ไดเกดขน เมอราวศตวรรษท ๓ กอน

ครสตศกราช ในภาษาสนสกฤต คาวาละคร คอ นาฏก ซงมาจากธาต นฏ หรอ นฤต ๒ แปลวา เตนหรอรา ละครของอนเดยแตเดมกคงเปนการเตนรา เพอแสดงทาทางและอารมณตาง ๆ กน ตอมา จากการเตนรากพฒนาไปเปนการแสดงทาทางประกอบดนตร และบางครงกมการขบรองสลบกน จนในทสดการแสดงทาทางกกลายเปนเพยงสวนประกอบสาหรบเนนบทสนทนาแบบละคร แตอยางไรกตามการเตนรา เคลอนไหวรางกาย ประกอบการแสดงทาทางดวยหนาตาและมอกเปนสงทขาดไมไดในละครสนสกฤต๓

บทละครสนสกฤต มอย ๒ ชนด คอรปกะกบอปรปกะ และจดเปนละครประเภท ทฤศยกาวย ละครรปกะจะมลกษณะภาษาทใชเปนภาษาของคนชนสง เชน ภาษาสนสกฤต เพอใหสอดคลองกบประเภทของตวละคร การทปราชญในสมยหลงใหคาอธบายวาละครรปกะเปนละครชนสงกคงจะมความมงหมายใหแตกตางกบละครอรปกะ ซงจดวาเปนละครชนตา ๔ และบทละครปรยทรรศกาน กจดอยในบทละครชนดหลง คอ อรปกะหรออปรปกะ ชนดนาฏกา ๕ บทละครประเภทนาฏกาทเปนละครประเภทอรปกะหรออปรปกะ มลกษณะเหมอนละครนาฏกะทกประการ

๑คณะโบราณคด, ดารงวชาการ รวมบทความทางวชาการ คณะโบราณคด, ปท ๓ ฉบบท ๕ (มกราคม-มถนายน),

(กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗) หนา ๑๙๑.

๒Arthur A. Macdonell, A Practical Sanskrit Dictionary ,( Reprinted Lithographically at the University Press, Oxford, ๑๙๕๔) P. ๑๓๕.

๓เสาวภา เจรญขวญ. วรรณคดสนสกฤต, (ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๒๖)หนา ๑๓๙.

๔นยะดา เหลาสนทร. ความสมพนธระหวางละครไทยและละครภารตะ, (กรงเทพฯ:สานกพมพแมคาผาง,๒๕๔๓) หนา ๕๑.

๕จาลอง สารพดนก. ประวตวรรณคดสนสกฤต, (กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๗) หนา ๙๘.

๒

ตางกนแคจานวนองกเทานน กลาวคอนาฏกะไมบงคบเรองจานวนองก แตนาฏกาบงคบจานวนองกเพยง ๔ องกเทานน ซงเนอเรองกไดมาจากการจนตนาการของกวทวางคณสมบตของตวพระเอกใหเปนกษตรยทกลาหาญ รนเรง และรกสนก นางเอกกจะเปนนางกษตรยทประสบเคราะหกรรมตกตา จงตองถกสงตวมาเปนนางกานลในราชสานกของพระเอกโดยไมมใครจาได ตอมาไดผกสมครรกใครกบพระเอกและในทสดกไดอภเษกสมรสกน บทละครประเภทนจงแสดงใหเหนถงคณภาพชวตทสนกสนานในราชสานก มการฟอนราทงดงาม และการขบรองททาใหผชมเพลดเพลน๖ จะเหนไดจากบทละครเรองปรยทรรศกาทผศกษาตองการทาการศกษาวจยในครงน

บทละครเรองปรยทรรศกา เคาโครงเรองคอ ทาวทฤฒวรมน ไดใหอามาตยกญจกนนาธดาคอเจาหญงปรยทรรศกาไปถวายทาววตสราช ทงนกเพราะทาวกลงคยกกองทพมาตองคราษฏร ดวยความแคนททาวทฤฒวรมนไมยอมยกธดาให จนทาวทฤฒวรมนถกจบเปนเชลย ในระหวางเดนทางไปเกาศามพ อามาตยกญจกนไดฝากปรยทรรศกาไวกบทาววนธยเกตสหายทาวทฤฒวรมน แตกองทพของทาววนธยเกตถกขาศกโจมตยอยยบ อามาตยกญจกนเขาใจวาปรยทรรศกาสนชวตแลว ทาววตสราชตกเปนเชลยของทาวมหาเสนประโทยต แหงกรงอชชยน ไดหลบหนจากทคมขงพรอมกบนาเจาหญงวาสวทตตาธดาของทาวมหาเสนมาอภเษกเปนมเหส ตอมากองทพททาววตสราชสงไปปราบทาววนธยเกตไดชยชนะนานางอรณยกา (ความจรงคอปรยทรรศกา) ธดาของทาววนธยเกต มาถวายทาววตสราช และพระองคทรงฝากพระนางวาสวทตตาเลยงไวจนกระทงนางจะมอายถงคราวมครอบครว ตอมาทาววตสราชทรงรกนางอรณยกา วนหนงพระนางวาสวทตตาทรงใหแสดงละครตอนทาววตสราชตกเปนแชลยของทาวมหาเสนประโทยต และใหนางอรณยกาแสดงเปนพระนางวาสวทตตา ทาววตสราชไดปลอมพระองคเปนทาววตสราชในละครทเลน ในระหวางการแสดงละครพระนางวาสวทตตาทราบความจรง ทาใหทรงหงหวงจงใหนาตวอารณยกาไปขงไว ครนภายหลงทราบวาอารณยกาคอปรยทรรศกา ธดาของทาวทฤฒวรมน จงใหพนจากการคมขง และทาววตสราชไดสงกองทพไปปราบทาวกลงคชวยทาวทฤฒวรมนใหกลบคนบานเมอง ในทสดปรยทรรศกากไดอภเษกกบทาววตสราชตามททาวทฤฒวรมนยกใหแตเดม

บทละครเรองปรยทรรศกาน เปนบทละครประเภทรก ๆ ใคร ๆ ทมศฤงคารรสเปนรสทโดดเดนกจรง แตกยงมรสอน ๆ ดวย แมวาลกษณะของเรองจะเปนบรรยากาศแหงความรกของพระเอกและนางเอก แตกยงมรสอนอก เชน ในองกท ๑ ตอนท วชยเสน ยกกองทพเขาโจมต

๖นยะดา เหลาสนทร. ความสมพนธระหวางละครไทยและละครภารตะ, หนา ๖๙.

๓

วนธยเกต ทาใหเหนถงความกลาหาญชาญชย (วรรส) จนทาใหวนธยเกตโกรธมาก (เราทรรส) ในทสดวนธยเกต กสนชพไป ขณะนนกไดยนเสยงรองคราครวญของหญงสาวในเรอนของวนธยเกต วชยเสนเขาใจวาคงเปนธดาของวนธยเกต เกดความสงสาร (กรณารส) และไดพามาฝากพระเทววาสวทตตา เปนตน และทจาเปนตองมรสตาง ๆ เหลานดวย กเพอเปนการทาใหบทละครมหลากหลายรส และสะดวกตอการดาเนนเรอง แตในการศกษาในบทละครเรองปรยทรรศกาน ผ ศกษาจะทาการศกษาเพยงทฤษฎรส (ปฏกรยาทางอารมณของผอาน) ในสวนของศฤงคารรส เพยงอยางเดยวเทานน

เหตผลทเลอกศกษาวเคราะหศฤงคารรสเพยงอยางเดยวกเพราะวา ศฤงคารรสในบทละครเรองปรยทรรศกาน เปนรสทเดนทสดและยงไมปรากฏวามการศกษามากอน กเหนเปนการเหมาะสมอยางยง และประการสาคญกเพอทจะทราบคาตอบวา ศฤงคารรสคออะไร มลกษณะเปนอยางไร องคประกอบ และอปสรรคมอะไรบาง มกประเภท อารมณแบบไหนคออารมณทเปนปจจยพนฐานทกอใหเกดความซาบซงในความรก การศกษาวเคราะหศฤงคารรสในครงน ผศกษาจะใชหนงสอปรยทรรศกาฉบบแปลเปนภาษาไทย โดยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จดพมพโดยโรงพมพครสภา พ.ศ.๒๕๐๕ มาเปนหลกในการศกษาวเคราะห

๑.๒ ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา ๑.๒.๑ เพอใหรและเขาใจ ประวตความเปนมา และเรองราวของบทละครทศกษา

๑.๒.๒ เพอใหรและเขาใจ ลกษณะและแบบแผนการแตงบทละครสนสกฤต ๑.๒.๓ เพอใหรและเขาใจเรองศฤงคารรส องคประกอบททาใหเกดศฤงคารรส อปสรรค

ในการเกดศฤงคารรส ตลอดจนภาวะตาง ๆ ททาใหเกดศฤงคารรส ในบทละครเรองน ๑.๓ ขอบเขตของการศกษา การศกษาบทละครเรองปรยทรรศกาน ขอบเขตการศกษาดงน-

จะศกษาบทละครเรองปรยทรรศกา ซงแตงโดยพระเจาศรหรรษวรรธนะ และทรงแปลเปนภาษาไทยโดยพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาวชราวธ พระมงกฎเกลาเจาอยหวโดยเฉพาะ

๔

๑.๔ วธการดาเนนการศกษา ๑.๔.๑ ศกษาคนควาหาขอมลและรวบรวมเอกสารทเกยวของกบบทละครเรองปรยทรรศกา

ฉบบแปล เพอใชเปนแนวทางในการทารายงานการคนควาเฉพาะบคคล ๑.๔.๒ เกบรวบรวมขอมลและเอกสารทเกยวของ ๑.๔.๓ เรยบเรยงขอมลและทาการศกษาวเคราะหแลวเสนอผลการศกษา ๑.๔.๔ สรปผลการศกษา

๑.๕ แหลงขอมล

๑.๕.๑ หอสมดกลางมหาวทยาลยศลปากร วงทาพระ ๑.๕.๒ หองสมดศนยสนสกฤตศกษา ตลงชน ๑.๕.๓ หอสมดแหงชาต ๑.๕.๔ หอสมด และแหลงขอมลอน ๆ ๑.๖ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ การศกษาบทละครเรองน คาดหวงวาคงจะเกดประโยชนแกผสนใจ ดงน- ๑.๖.๑ ทาใหไดรและเขาใจประวตความเปนมา และเรองราวของบทละครทศกษา

๑.๖.๒ ทาใหไดรและเขาใจลกษณะ และแบบแผนการแตงบทละครสนสกฤต ๑.๖.๓ ทาใหไดรและเขาใจเรองศฤงคารรส องคประกอบททาใหเกดศฤงคารรส อปสรรค

ในการเกดศฤงคารรส ตลอดจนภาวะตาง ๆ ททาใหเกดศฤงคารรส ในบทละครเรองน

๕

บทท ๒ ความรเบองตนเกยวกบบทละครเรองปรยทรรศกา

๒.๑ ประวตผแตงบทละครเรองปรยทรรศกา

บทละครเรองปรยทรรศกา ผแตงคอพระเจาศรหรรษวรรธนะ (Hars�a Vardhana) พระองคทรงเปนกษตรยผพชตทยงใหญ ทาสงครามอย ๓๖ ป กอนทจะทรงสามารถรวบรวมอนเดยเขาเปนปกแผนภายใตการปกครองของกษตรยพระองคเดยว สาเรจแลวกทรงใฝพระทยในสนตภาพ พระองคทรงเปนผอปถมภการศกษาทสาคญพระองคหนง ทรงมจนตกวผมชอเสยงคนหนงชอ พาณะเปนทประดบราชสานก พระเจาศรหรรษวรรธนะเองกทรงเปนทงนกประพนธนามอโฆษและยงเปนผอปถมภกวอกดวย ดงนนผศกษาจะกลาวถงชวประวตตลอดจนผลงานของพระเจาศรหรรษวรรธนะ โดยลาดบดงน

ชาตภมของพระเจาศรหรรษวรรธนะ พระเจาศรหรรษวรรธนะ เปนเชอสายกษตรยสบสนตตวงศตอเนองกนมาหลายชนแลว

พระอยยกาฝายบดาเปนเจาหญงราชตระกลคปตะ กษตรยแหงราชวงศของพระเจาศรหรรษวรรธนะนนใชนาม “วรรธนะ” เปนนามสาหรบตระกล พระบดาทรงพระนามวา พระเจาประภากรวรรธนะ

และพระนางยโสมต ผเปนพระมารดา มพระเชษฐภาดาคอราชยวรรธนะ (Rājya Vardhana) และม

พระกนษฐภคนคอพระนางราชยศร (Rājyaśrī) พระบดาของพระเจาศรหรรษวรรธนะครองราชยประมาณตงแต พ.ศ.๑๑๒๗-๑๑๔๘ (ค.ศ.๕๘๔-๖๐๕) พระองคเปนพระราชาผใฝสงในทางอานาจ เสวยราชย ณ กรงสถาเนศวร ไดทาศกชนะกษตรยผครองแควนใกลเคยงในดนแดนประจมและพายพหลายคราว ซงเปนเหมอนการสถาปนาราชอาณาจกรขนใหม แทนทราชอาณาจกรคปตะ ราชภารกจสดทายของพระเจาประภากรวรรธนะในทางสงครามคอ ไดสงพระโอรสองคใหญทรงพระนามวาราชยวรรธนะไปปราบพวกหนะทยงหลงเหลออย และไดเสดจทวงคตในปลายป พ.ศ.๑๑๔๘ (ค.ศ.๖๐๕)๗

๗พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา, หนา ๓.

๖

ชวตสมยทรงพระเยาวของพระเจาศรหรรษวรรธนะ ในสมยยงทรงพระเยาว พระเจาศรหรรษวรรธนะไดทรงเหนความทกขในพระราชสกลของ

พระองค พระมารดาของพระองคนน เมอพระสวามสวรรคตแลว กไดทรงเผาพระนางเอง

สนพระชนมตามเสดจพระสวาม ณ ฝงแมนาสรสด ราชยวรรธนะ (Rājya Vardhana) เชษฐภาดา

ของพระองค กถกพระเจาศศางกะ (śaśāngka) กษตรยแหงเคาฑะ (Gaud�a) ปลงพระชนม

นอกจากนพระนางราชยศร (Rājyaśrī) กนษฐภคนของพระองคทรงประสพความทกขทรมานอยางแสนสาหส กลาวคอพระเจาคฤหวรมา (Gr�havaramā) พระสวามของพระนาง ถกกษตรยแหง

มาลวา (Mālavā) ปลงพระชนม พระนางกาลงจะเผาตวเองใหสนพระชนมตามพระสวามอยแลว แตพระเจาศรหรรษวรรธนะไดทรงชวยพระนางไวทน ความทกข ความทรมานเหลาน ยอมกระทบกระเทอนถงพระหฤทย ของพระเจาศรหรรษวรรธนะอยางหลกเลยงไมได พระองคยงทรง

เตรยมตวไมพรอมทจะทรงรบราชอาณาจกรตนเนสวาร (Tanneswār) หลงจากพระเจาราชยะ

วรรธนะสนพระชนม กทรงรบราชอาณาจกรกะเนาช (Kanauj) เมอพระเจาคฤหวรมาสนพระชนม ทงสองราชอาณาจกรนไมมรชทายาทอนอกแลว นอกจากพระองคผเดยว ความจรงพระองคทรงประสงคจะเสดจออกผนวชประพฤตพรตพรหมจรรยเปนฤษ แตสงแวดลอมและความจาเปนไดบงคบใหพระองคจาเปนตองทรงรบราชอาณาจกรตนเนสวาร และราชอาณาจกรกะเนาช ใชแตเทานน ยงคงบงคบใหพระองคจาตองทาสงครามทวอนเดย เพอรวบรวมอาณาจกรตาง ๆ ใหเปนเอกราชอนเดยวกน นเปนความจาเปนทางการเมองและวฒนธรรมแหงยคทพระเจาศรหรรษวรรธนะทรงพระชนมอย พระองคจาตองทรงรบภาระหนกอนนไว เพอไมใหเสยราชประเพณ นกจารกแสวงบญชาวจนทานหนงชอ ยวนฉาง๘ กลาววา เมอพระเจาศรหรรษวรรธนะถกคณะมนตรอญเชญใหเสวยราชย หลงจากพระเจาราชยวรรธนะสนพระชนม พระองคทรงรสกลาบากพระหฤทย และไมสามารถจะทรงตดสนไดวาจะทรงทาอยางไร พระองคกไดเสดจไปทรปของพระอวโลกเตศวรโพธสตว ณ รมฝงแมนาคงคา เพอทรงขอคาแนะนา พระองคทรงรสกวาเปนเจตจานงของ พระอวโลกเตศวรโพธสตว ทใหพระองคทรงรบภารกจของประเทศ รบใชพระพทธศาสนา แตไมควรตงพระองคเองเปนมหาราชา ดวยเหตนเอง ทง ๆ ทไมเตมพระทย พระเจาศรหรรษวรรธนะก

๘ยวนฉาง เปนสมณะชาวจน เมองโลยาง รฐโฮนาน ทานอปสมบททเมองเฉนต ใน ค.ศ. ๖๒๒ ดวยความอปถมภของกษตรยราชวงศจนตะวนออก ทานยวนฉางเปนนกปราชญทโดดเดนทสดทานหนง เปนทงนกบนทกจดหมายเหตและนกแปลคมภรสนสกฤต ...(ด ภรต ซงห อปธยายะ เรยบเรยง, อมร โสภณวเชฏฐวงศ แปล. นกปราชญพทธ, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย , ๒๕๔๒) หนา ๑๑๕.

๗

ทรงรบเปนผปกครองประเทศ แตไมทรงพระนามวามหาราชา กลบเรยกพระองคเองเพยงวา ราชบตร หรอ ศลาทตย๙

ราชภารกจของพระเจาศรหรรษวรรธนะ ราชภารกจแรกของพระเจาศลาทตย คอออกตดตามหาตวพระภคนทหนไปซอนตวอยใน

ภเขาวนธยะใหกลบคนมาสสถาเนศวรเรยบรอยแลว จากนนพระนางกปฏบตตอพระอนชาดวยความภกดยง และยงไดโนมนาวพระอนชาใหเลอมใสพระพทธศาสนา ๑๐ ซงพระนางเองกถอมนอยแลว แตสรวฒน คาวนสา๑๑ กลาวไววา พระองคทรงเปนนบถอพทธมาแตกาเนด ทรงรกใครคนด ดาเนนรอยตามพระเจาอโศก เออเฝอตอทกคนทกศาสนา ทรงสรางบานพก สรางโรงพยาบาลตามสถานทตาง ๆ สรางวหารและธรรมศาลา ในทศกดสทธทางดานศาสนามากมาย ทงยงทรงตระเตรยมอาหารและยาไวตามสถานทเหลานนเพอคนยากจนดวย และอกภารกจหนงทพระองคยงไมไดกระทาคอ ตามลาทาวศศางกะ ผปลงพระชนมพระเชษฐา แตทาวศศางกะ กปกครองแควนทอยในความปกครองของพระองคอยางออนนอมถอมตน จงรอดชวตมาได จากนนพระองคกไดแผอานาจขยายไปทางเหนอของอนเดย ดวยการทาศกหลายครง จนนกประพนธจนผหนงชอ ฮวนจวง๑๒ทไปกราบไหวพระบรมธาตของพระพทธเจาในทตาง ๆ ไดกลาววา พระองคไดเสดจผานตะวนออกไปตะวนตก ทรงปราบปรามผไมออนนอม ความชนะอนยงใหญของพระองคนนใหผลภายใน ๖ ป นบตงแตขนครองราชย และประกาศพระองคเปนสมเดจพระมหาราชาธราชทรงอานาจบรบรณเมอ พ.ศ.๑๑๕๕ (ค.ศ.๖๑๒) ตลอดระยะเวลายาวนาน ๓๐ ปเศษ กมการรบ การจดการบานเมอง การรกษาความสงบ และมงหมายจะแผราชอาณาจกรไปทางทศทกษณอกดวย แตความพยายามอนนไมประสบความสาเรจ เพราะพระองคพลาดทาเสยทแกพระเจาปลเกศนท ๒ กษตรยแหงจาลกยะ แควนมหาราษฎร และเปนครงเดยวทพระองคตองปราชย จากนนพระองคก

๙ เรองเดยวกน, หนา ๒๑. ๑๐ เดมทนนพระราชบดาของพระเจาศรหรรษวรรธนะคอพระเจาประภากรวรรธนะ ทรงนบถอพระอาทตย แตพระเชษฐ

ภาดา และเชษฐภคน ของพระองคทรงเปนพทธศาสนก พระเจาศรหรรษวรรธนะจงทรงนบถอ ทงเทพเจาแหงดวงอาทตย พระพทธศาสนา และพระศวะ พระองคทรงสรางวดถวายแกนกบวชพวกไศวะ และแกภกษในพระพทธศาสนา จนบางครงนกปราชญทงหลาย กตดสนไมถกวา พระเจาศรหรรษวรรธนะนบถอศาสนาใดแน ตามหลกฐานทางโบราณคด ดร. อาร. ซ. มะชมดาร (Dr.R.C. Majumdār) ถอวาพระเจาหรรษวรรธนะทรงนบถอศาสนาไศวะอยางเครงครด…(ดนกปราชญพทธ หนา ๒๑)

๑๑ สรวฒน คาวนสา. พทธศาสนาในอนเดย, (กรงเทพฯ : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๔๕) หนา ๑๒๙. ๑๒ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา, หนา ๖.

๘

จดระเบยบการปกครองโดยการยายเมองหลวงไปอยทกรงกนยากพชะ ตลอดจนไดบารงการศกษาทวราชอาณาจกร พระองคทราบดวาพระเกยรตยศของพระองคจะปรากฏอยไดนาน กตองมกวประดษฐานกวนพนธขนแทนอนสาวรย ดกวาคาจารกยอพระเกยรตในแผนโลหะหรอแผนศลา พระเจาหรรษวรรธนะทรงเปนทงกวและเปนผบารงอปถมภกว มคากลาววาพระเจาแผนดนททรงบารงอปถมภกวและผประพนธนนหาไมยาก แตพระเจาแผนดนททรงเปนทงกวและเปนผประพนธเองดวยนนหายากยง พระองคทรงเปนอจฉรยบคคลทเปนทงผทรงเดชานภาพยงใหญ ทงเปนผอปถมภกว และทรงเปนกวเอง กลาวคอพระราชาธบดทเปนกวกเคยมมาหลายพระองค ทงกอนและหลงพระเจาศรหรรษวรรธนะ ดงนนจงไมนาสงสยวาพระองคกเปนกวไดเชนกน โดยมพาณะเปนพยาน เพราะพาณะเปนกวทอยในราชปถมภประจาในราชสานกของพระองค และยงมพยานอนๆ อกทเปนหลกฐานยนยนถงความเปนกวของพระองค นนคอขอความในจดหมายเหตของนกประพนธชาวจนชอ อเชง๑๓ กลาวไววา “ พระเจาศลาทตยโปรดหนงสอเปนยงนก พระองคมพระดารสสงใหรวบรวมกาพยไวเปนจานวนมาก”

เหตการณสาคญ ๆ ในสมยพระเจาศรหรรษวรรธนะ เหตการณสาคญในรชสมยของพระเจาศรหรรษวรรธนะ กคอ การทนกจารกแสวงบญ ชาวจนชอยวนฉาง ไดไปประเทศอนเดย ระหวาง ค.ศ.๖๓๐-๖๔๔ พระเจาศรหรรษวรรธนะพบทาน

ครงแรกท กชงคละ (Kajangala) ใกลราชมหล (Rājmahal) ขณะทพระองคเสดจกลบจากสงครามทแควนโอรสสา (Orissā) พระองคทรงปฏบตตอนกจารกแสวงบญชาวจนผนดวยความเคารพนบ

ถออยางสง และไดทรงอญเชญทานไปยงแควนกะเนาช หรอกนยากพชะ (Kanyākubja) ซงไดจดใหมการประชมพเศษเพอเปนเกยรตแกแขกผมเกยรตทานน ในทประชมนมผเขาประชมกนเปนอน

มาก เชน พระเจาภาสกรวรมา (Bhāsakaravaramā) ราชาแหงกมรพ (Kamrup) และกษตรยอน ๆ ทเปนประเทศราชของพระเจาศรหรรษวรรธนะ และยงมพระภกษเขารวมประชม ๔,๐๐๐ รป ในบรรดาพระภกษเหลาน ๑,๐๐๐ รป มาจากมหาวทยาลยนาลนทา และมนกบวชเชนตลอดจน

พราหมณเขารวม ๓,๐๐๐ คน ยวนฉางไดรบการแตงตงใหเปน เจาแหงการโตวาท (Lord of the Discussion) ในหอคอยสง ๑๐๐ ฟต ในทประชมนมพระพทธรปทองคา ขนาดเทาองคพระเจา ศรหรรษวรรธนะ ไดมการบชาพระรตนตรย คอ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ ดวยความเคารพยง

๑๓เรองเดยวกน , หนา ๑๗.

๙

หลงจากเสรจการประชมแลว พระเจาศรหรรษวรรธนะ ทรงเชญแขกผมเกยรตไปท ประยค

(Prayag) ซงเปนทบรรจบกนของแมนาคงคา (Gańgā) และยมนา (Yamunā) เพอประกอบพธกรรม นกแสวงบญชาวจนผนไดบรรยายพธกรรมครงนอยางละเอยด ในพธกรรมนพระราชา

ผเปนประเทศราช (Vassal) ของพระเจาศรหรรษวรรธนะ ตลอดจนนกปราชญของทกศาสนาในอนเดย เขาประชมโดยพรอมเพรยงกน พธในครงนใชเวลาถง ๗๕ วน วนแรกทาการบชาพระพทธเจา วนท ๒ และวนท ๓ บชาเทพเจาแหงดวงอาทตย และพระศวะตามลาดบ พระเจา ศรหรรษวรรธนะทรงสละทกอยางของพระองค จนยวนฉาง กลาววา เมอพระองคทรงสละหมดแลว พระองคทรงขอฉลองพระองคเกา ๆ คอจากพระนางราชยศรกนษฐภคนของพระองค แลวพระองคกทรงฉลองพระองคนไปบชาพระพทธเจาในสถานทตาง ๆ พระเจาศรหรรษวรรธนะครองราชยอย ๓๘ ป และเสดจทวงคตในป พ.ศ. ๑๑๙๐ (ค.ศ.๖๔๗)

ความสมพนธทางการทต พระเจาศรหรรษวรรธนะ ทรงรกษาความสมพนธทางการทตกบจกรพรรดจนไวเปนอยางด

พระองคทรงสงราชทต และราชสาสนไปยงพระเจาจกรพรรดจน ๆ กทรงสงราชสาสนตอบมาเปนการแลกเปลยนกน ระหวางอนเดยกบจนในสมยพระเจาศรหรรษวรรธนะ อนเปนผลมาจากมตรภาพระหวางพระองคกบยวนฉาง ความสมพนธครงนนถอเปนจดเดนในประวตศาสตร แหงมตรภาพระหวางจนกบอนเดย บนพนฐานแหงความรกและความนบถอกนและกน หลงจากไดชมพธทประยคแลว ยวนฉางไดพานกอยกบพระเจาศรหรรษวรรธนะเปนเวลา ๑๐ วน จากนนกเดนทางกลบประเทศจน ภายใตการคมกนทางทหารโดยพระเจาภาสกรวรมา ผไดรบบรมราชโองการจากพระเจาศรหรรษวรรธนะ ใหไปสงยวนฉางจนพนเขตแดน ๑๔

งานดานมนษยธรรม

งานดานมนษยธรรม พระเจาศรหรรษวรรธนะทรงบาเพญทาน ดวยการทรงหามการฆาสตวเปนอาหาร ทรงสรางโรงทานเพอเปนทแจกอาหาร นาดม และยา แกคนจนและคนเจบไข กลาวกนวาพระองคทรงสนพระทยในการทาบญเหลานจนทรงลมบรรทมและเสวย๑๕

๑๔ภรต ซงห อปธยายะ เรยบเรยง, อมร โสภณวเชฏฐวงศ แปล.นกปราชญพทธ, หนา ๑๙-๒๗. ๑๕เรองเดยวกน, หนา ๒๕.

๑๐

ผลงานบทละคร พระเจาศรหรรษวรรธนะ นอกจากจะเปนผอปถมภกวแลวพระองคยงไดเปนนกประพนธ

ดวยพระองคเองอกดวย จนมกวหลาย ๆ ทานไดออกนามของพระองคไวเปนคาฉนทตาง ๆ มากมายดงกว ชอมธสทนะ ออกนามพระเจาศรหรรษวรรธนะองคนวา

“ มาลวราชสโยชชยนราชธานกสย กวชนมรธนยสย รตนาวลยาขยนาฏกากรตร มหาราชศรหรษสย / แปลวา พระมหาราชศรหรรษะ เปนผใหญในกวทงหลาย ผทรงแตงนาฏกาเรองรตนาวล ผเปนมาลวราช มกรงอชชยนเปนราชธาน ” //๑๖

นอกจากนน กยงมขอความทจารกบนแผนทองแดงอกสองแผน ไดแก พนสเขระบฏ ทม

ลายพระหตถของพระองคเอง และมธพนบฏ มขอความแสดงไวชดเจนวา

“ สวหสโต มม มหาราชาธราชศรหรษสย / แปลวา ลายมอของเราเอง มหาราชาธราชศรหรรษะ” //๑๗

และลายพระหตถนนงดงามมากแสดงวาพระองคไดทรงการศกษาอยางดจรง ๆ นอกจากน

ยงมหลกฐานสาคญยงในเชงประพนธของพระองค คอบทละคร ๓ เรองไดแก รตนาวล นาคานนทะ และปรยทรรศกา มเนอเรองโดยยอดงน

๑. รตนาวล ๑๘ เปนละครประเภทนาฏกาม ๔ องก เนอเรองเกยวความรกของพระราชาอทยน แหงวตสะ กบนางสาครกา หรอเจาหญงรตนาวลแหงลงกา นางขาหลวงของพระมเหสวาสวทตตา โครงเรองไมเกยวของกบเทพนยาย แตเปนประวตศาสตร ในเรองนทาวอทยนมมเหสชอวาสวทตตา แตมารกกบนางสาครกาหรอรตนาวลเจาหญงแหงลงกา ซงบงเอญถกนามาอยในราชสานกของทาวอทยนเพราะเรอแตก นางสาครกาเองกหลงรกทาวอทยนและวาดรปพระองค พระนางวาสวทตตาอจฉา เมอพบภาพนนจงไดลงโทษนางสาครกา และขใหเลกรกทาวอทยน เมอ

๑๖พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา, หนา ๑๙. ๑๗เรองเดยวกน ๑๘เสาวภา เจรญขวญ. วรรณคดสนสกฤต, หนา ๑๕๔.

๑๑

อปสรรคตาง ๆ ผานพนไป ละครกจบลงดวยการประณประนอมกนระหวางมเหสทงสององค คอ พระนางวาสวทตตา และเจาหญงรตนาวล บทละครเรองนสะทอนชวตในราชสานกสมยนน มหลายประเดนทคลายกบบทละครเรองมาลวภาคนมตร ของกาลทาส๑๙ และนบวาเปนบทละครทมความงดงามในดานกวนพนธดวย

๒. นาคานนท หรอ นาคานนทะ๒๐ เปนบทละครประเภทนาฏกะม ๕ องก เนอเรองเกยวกบพทธศาสนาและศาสนาฮนด พระเอกเปนชาวพทธเนนทางศานตรส รจนาเมอพทธศตวรรษท ๑๒๒๑ ในบทขอพรตอนตนเรองมการสรรเสรญพระพทธเจา บทละครเรองนกลาวถงชวตของเจาชาย ชมตวาหนะ ซงไดยอมสละรางกายของพระองคแทนนาคตวหนง เพอยตการบวงสรวงนาคแก พญาครฑ

บทละครเรองน ตางจากละครเรองอน ๆ คอใชแสดงในวนเฉลมฉลองพระอนทรและฤดใบไมรวง เปนละครทเปลยนแปลงไปจากเดม ทพระเจาศรหรรษวรรธนะบรรยายถงความรกของพระเจาวตสราช แตเปลยนเนอเรองมาเปน การเสยสละตนเองของชมตวาหนะ ซงพระเอกเปนชาวพทธ โดยนาเคาเรองมาจากนทานเวตาล ๒๕ เรอง (นทานเวตาลปญจวศต) ชมตวาหนะเปนโอรสของวทยาธร และเปนผทาใหพระบดาของเขาสละสมบต แลวมาใชชวตอยางสงบสข ชมตวาหนะสนทสนมกบมตราวส โอรสของสทธส นาง (นองสาวของมตราวส) ออนวอนตอพระแมเคารเปดเผยสามในอนาคต ชมตวาหนะอยทพมไม ไดยนเสยงของนางโดยบงเอญ และไดทาใหสงทนางออนวอนเปนจรงขนมา พอดมนกพรตคนหนงมาถงอาศรม นางกออกไป

ณ บรเวณอทยาน มลยวต (นองสาวของมตราวส) นงเลนอย พระราชาเขามาและประกาศความรกของพระองคตามทนางออนวอน มตราวสกยกใหทนท แตพระราชาถกปฏเสธ เพราะนางไมรวาพระองครก นางมความรสกเหมอนถกหยาม จงตองสารวจตวเองแตกมเพอน ๆ คอยใหกาลงใจ ชมตวาหนะออกมาบอกวา นางรกพระองค ดวยการแสดงรปภาพ และในทสดทงสอง กไดแตงงานกน

๑๙Arthur A. Macdonell, A History of Sanskrit Literature, ๒nd ed. (Delhi:Motital Banarsidass, ๑๙๗๑) p. ๓๐๕. ๒๐ A. Berriedale Keith. The Sanskrit Drama. ( Delhi : Motilal Banarsidass Publishers PVT. LTD, ๑๙๗๓),

pp. ๑๗๔-๑๗๕. ๒๑จาลอง สารพดนก. ประวตวรรณคดสนสกฤต,หนา ๑๐๑.

๑๒

ฝายชมตวาหนะขณะเดนเลนกบมตราวส เขาไดเหนกองกระดกมากมาย และคดวาคงเปนกระดกง (นาค) ทมาใหครฑกนทกวน เขาจงตดสนใจทจะชวยง (นาค) เหลาน ดวยการเสยสละชวตของพระองคแทนนาค อยมาวนหนงพระองคกเดนไปทนนตามลาพง และไดยนเสยงแมของ ศงขจฑะรองหมรองไหทจะตองสญเสยลกชายของตนไป ชมตวาหนะกปลอบใจดวยการสละชวตของตนแทน นางชนชมในความกลาหาญทจะชวยเหลอผอนดวยการสละชวตของตนเอง แตกปฏเสธไปวา ทานเปนผมน าใจอนประเสรฐ แตขาไมเหนดวยททานจะชวยดวยการเสยสละชวตของทานเชนน จากนนชมตวาหนะกไปทเทวาลยสวดมนตอธษฐานกอนทจะสละชวตใหครฑกน

สดทายกสรางความหวงใยใหกบครอบครวชมตวาหนะและภรรยา เมอไดเหนมงกฎเพชรหลนลงมา ศงขจฑะออกมาจากเทวาลยเผยการกระทาของตนวาผดรายแรงตอครฑ ตอมาพระแมเคารกมายตปญหาน ดวยการชบชวตชมตวาหนะแลวคนใหกบมลยวตไป แลวกมอบอาหารอนเปนทพยทอรอยใหแกครฑ แทนการฆาสตวอนอนเปนความโหดรายของเขา

๓. ปรยทรรศกา๒๒ เปนบทละครประเภทนาฏกา ม ๔ องก เคาโครงเรองมาจากประวตของ

ทาวอทยนเชนเดยวกบเรองรตนาวล แตเปนเรองรกระหวางทาวอทยน ซงในบทละครเรองนชอวา ทาววตสราช แหงกรงเกาศามพ กบเจาหญงปรยทรรศกา ธดาทาวทฤฒวรมน แหงองคราษฏร

ทาวทฤฒวรมน ไดใหอามาตยกญจกนนาธดาคอเจาหญงปรยทรรศกา ไปถวายทาววตสราช ทงนเพราะทาวกลงคยกกองทพมาตองคราษฏร เพราะความแคนททาวทฤฒวรมนไมยอมยกธดาให จนทาวทฤฒวรมนถกจบเปนเชลย ในระหวางเดนทางไปเกาศามพ อามาตยกญจกนไดฝากปรยทรรศกาไวกบทาววนธยเกตสหายทาวทฤฒวรมน แตกองทพของทาววนธยเกตถกขาศกโจมตยอยยบ อามาตยกญจกนเขาใจวาปรยทรรศกาสนชวตแลว

ทาววตสราชซงตกเปนเชลยของทาวมหาเสนประโทยต แหงอชชยน ไดหลบหนจากทคมขงพรอมกบนาเจาหญงวาสวทตตา ธดาของทาวมหาเสนมาอภเษกเปนมเหส ตอมากองทพททาววตสราชสงไปปราบทาววนธยเกตไดชยชนะนานางอรณยกา (ความจรงคอปรยทรรศกา) ธดาของทาววนธยเกต มาถวายทาววตสราช ทรงฝากใหพระนางวาสวทตตาเลยงไวจนกวานางจะมอายสมควรแกการมคครอง ตอมาทาววตสราชทรงรกนางอรณยกา วนหนงพระนางวาสวทตตาใหแสดงละครตอนทาววตสราชตกเปนเชลยของทาวมหาเสนประโทยต และใหนางอรณยกาแสดงเปน พระนางวาสวทตตา ทาววตสราชไดปลอมพระองคเปนทาววตสราชในละครทเลน ในระหวางการ

๒๒เสาวภา เจรญขวญ. วรรณคดสนสกฤต, หนา ๑๕๔.

๑๓

แสดงละครพระนางวาสวทตตาทราบความจรง ทาใหทรงหงหวงจงใหนาตวอารณยกาไปขงไว ครนภายหลงทราบวาอารณยกาคอปรยทรรศกา ธดาทาวทฤฒวรมน จงใหพนจากการคมขง และทาววตสราชไดสงกองทพไปปราบทาวกลงคชวยทาวทฤฒวรมนใหกลบคนบานเมอง ในทสดปรยทรรศกากไดอภเษกกบทาววตสราชตามททาวทฤฒวรมนยกใหแตเดม

ในบทละครเรองน สวนใหญใชลกษณะการสนทนาดวยถอยคางาย ๆ คาพดโดยมากเปนรอยแกวธรรมดา ๆ แตกมบางตอนเปนสมาสยาว ๆ ลกษณะทนาสนใจประการหนงของเรองนคอ เปนบทละครสนสกฤตเรองแรกทมละครซอนอยภายในเรอง ซงชวยในการดาเนนเรองไดอยางด การมเรองละครภายในเชนน นกประพนธยโรปกใชอยหลายราย และถอกนวาเปนวธชวยดาเนนเรองหรอแสดงลกษณะของตวละครใหแจมแจงขน ๒.๒ ความหมายของชอเรองและผแตง

คาวาปรยทรรศกาน พระบาทสมเดจพระมงกฏเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ทรงปรวรรตเปน

ภาษาไทย จากรปศพทศพทเดมวา ปรยทรศกา (Priyadarśikā) ซงมความหมายวา เพลนตา, แลเพลน ๒๓ ความหมายนดแลวกนาจะเหมาะสมกบเนอเรองของบทละคร อนงคาวา ปรยทรรศกา สามารถแยกรปคาไดเปน ปรย+ทรศ +อก มความหมายไดหลายนย ดวยกน ดงเชน

ปรย แปลวา อนเปนทรกใคร (beloved,dear,desired) ครก,กามน (a lover) สวามน

(a husband) เภสชชนดหนงชอวา “ฤทธ” (a sort of drug called ‘Riddhi’) ชอของมฤคชนดหนง (a sort of dear) สตร (a woman) เมย (a wife or mistress) กระวานอยางเลก (small cardamoms) ขาว (news) มะลอาหรบ(Arabian jusmine) สรา (spiritnons liquor) สประดษฐาฉนทชนดหนง (a supratishtha metre) ๒๔

ทรศ แปลวา ด (to see) สงเกตตรวจด (to observe) หวงเหนลวงหนา (to foresee) สงสย

(to doubt) หรอจะใหความหมายอกแนวหนงกไดคอแปลวา ผด (a seer) ผเหน (a looker) จกษส

(eyes) จกษ (sight) การเหน (seeing) ถาเปนคณศพท adj. กแปลวา ฉลาด (wise) มความร

(possessed of knowledge) ๒๕

๒๓ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา, หนา ๒๐๗. ๒๔A.A. Macdonell, A Practical Sanskrit Dictionary , P. ๑๘๗. ๒๕เรองเดยวกน , หนา ๑๒๔.

๑๔

สวน อก เปนปจจยในตทธต๒๖ ทแปลวา ผ, ความ, การ และเมอนาคาทงหมดมารวมกนแลว ปรยทรรศกากไดความหมายวา ผเหนนางอนเปนทรก

ซงเปนชอของบทละครเรองน นนกหมายถงการทพระเจาวตสราชไดเหนนางปรยทรรศกาแลวทรงพอใจรกใครในทสดกไดอภเษกสมรสกน

พระเจาศรหรรษวรรธนะ ความหมายตามรปคากแปลวา อนเพมพนความปรต ซงตรงกบ

ภาษาองกฤษวา Increasing joy แตเมอแยกรปคาไดเปนคาวา ศรหรรษวรรธนะ กมาจากคาวา ศร+หรษ+วรธน จะมความหมายไดหลายนยดงน

ศร หรอ ศร แปลวา สงทเปนมงคล, ความสวยสดงดงาม ใชนาหนาชอเพอความนอบนอมและความเปนสรมงคล๒๗

หรษ แปลวา ปรต (joy) ความยนด (pleasure) ความสข (happiness) สงททาใหตนเตน

เราใจ (thrill) การรนเรงมาก,ดอกดใจมาก,ยนดปรดามาก (exultation) ความยนด,ความปตยนด

(delight)๒๘

วรธน แปลวา งอกงามเจรญขน (growing or thriving) การตด (cutting) การแบง

(dividing) ไห,โอง,ลกนายอมๆ (a small water-jar) แปรง (a brush) ๒๙ อกนยหนง คาวา “วรรธนะ” เปนชอ นามและโคตร ของพระเจาศรหรรษวรรธนะ และเมอนาคาทงหมดมารวมกนแลว ศรหรรษวรรธนะ กไดความหมายวา อนเพมพนความ

ปรต อกนยหนงพระจาศรหรรษะ เปนเหลากอหรอเปนโคตรแหงตระกลวรรธนะ เปนทชนชมยนดแหงตระกล เพราะคนอนเดยถอวาลกชายสาคญยง และเปนชอของผประพนธบทละครเรองปรยทรรศกาน

๒.๓ ลกษณะและแบบแผนการแตงของบทละครสนสกฤต

บทละครเรองปรยทรรศกาน ถอไดวาเปนบทละครสนสกฤตทแตงไดถกตองตามลกษณะและแบบแผนของบทละครสนสกฤต ดงททรงศกด ปรางควฒนากล ๓๐ กลาวถงลกษณะแบบแผนของการแตงบทละครสนสกฤตไวดงนวา

๒๖ จาลอง สารพดนก. สงเขปไวยากรณสนสกฤต, หนา ๓๒๓. ๒๗ พทธทาสภกข. พระศรอารยอยแคปลายจมก, (กรงเทพฯ : สานกพมพสขภาพใจ, ๒๕๔๓) หนา ๒๖. ๒๘A.A. Macdonell, A Practical Sanskrit Dictionary, P. ๓๗๕. ๒๙เรองเดยวกน , หนา ๒๗๑.

๑๕

๑) จานวนองกและเนอเรอง จะตองเปนไปตามขอบงคบของประเภทละคร เชน บทละครประเภทนาฏกะ จะตองมไมนอยกวา ๕ องกแตไมเกน ๑๐ องก (ถาถง ๑๐ องก เรยกวา มหานาฏกะ) สวนบทละครประเภทนาฏกา จะตองมเพยง ๔ องกเทานน บทละครประเภทนาฏกะนนเปนเรองใหญ มกเลนเรองเกยวกบความรก ความกลาหาญของตวละคร ตวละครจะเปนคนชนสง เชน เทพเจา กษตรย หรอนกพรต นาเรองมาจากเทพปกรณม หรอปราณะตางๆ เชน เรองรามายณะ มหาภารตะ เปนตน สวนละครนาฏกา มกเลนเรองทสนกสนาน เนอเรองไดมาจากตานานหรอจนตนาการ

ในสวนของบทละครเรองปรยทรรศกาน จดเปนบทละครประเภทนาฏกา ซงมจานวน ๔ องค เนอเรองไดมาจากตานาน ผสมผสานกบจนตนาการของกว คอ พระเอกเปนกษตรยทกลาหาญ รนเรงและรกสนก นางเอกเปนนางกษตรยทประสบเคราะหกรรมตกตาตองถกสงตวมาเปนนางกานลในราชสานกของพระเอกโดยไมมใครจาได ตอมาไดผกสมครรกใครกบพระเอก และในทสดกไดอภเษกสมรสกน๓๑

๒) การเรมเรอง เรมตนดวยการขอพร เรยกวาบทนานท มลกษณะเหมอนกบการไหวคร ตอจากนนจะมนายโรงหรอผจดการโรงออกมาพดโตตอบกบคนด หรอตวละครตวใดตวหนงในเรองทจะเลน เปนทานองวาจะเลนเรองอะไร ใครแตง จะมการยกยองชมเชยคนดวาฉลาดทรจกเลอกดละครทด แลวจะเรมตนแสดงตามเนอเรองตอไป

ในสวนของบทละครเรองปรยทรรศกานจะเหนไดวา มการเรมตนดวยการขอพร ตอพระศวะ เพราะถอวาพระศวะเปนผประสทธประสาทตานานการฟอนรา ใหปรากฏตอสายตาประชาชนเปนครงแรก ๓๒ บทละครเรองนผแตงกแตงไดถกตองตามทฤษฏการแสดง โดยการยกยองพระศวะตามพระนามทพระองคไดรบคอ “นาฏราช” หรอราชาแหงการฟอนรา โดยกลาวโศลกสน ๆ เพอขอความเปนสวสดมงคลในการแสดงละครครงน ดงบทวา

“ ธมวยากลทฤษฎรนทกรไณราหลาทตากษ ปนะ ปศยนต วรมตสกานตมข ภโย หรยา พรหมณะ /

๓๐ทรงศกด ปรางควฒนากล. การละครไทย , (ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๒๖)

หนา ๑๘-๑๙. ๓๑นยะดา เหลาสนทร.ความสมพนธระหวางละครไทยและละครภารตะ, (กรงเทพฯ : สานกพมพแมคาผาง, ๒๕๔๓) หนา

๖๙. ๓๒เรองเดยวกน, หนา ๑๔-๑๕.

๑๖

เสรษยา ปาทนเขนททรปณคเต คงคา ทธาเน หเร สปรศาทตปลกา กรครหวเธา เคาร ศวายาสต วะ //๓๓

อป จ ไกลาสาทราวทสเต ปรจลต คเณษลลสตเกาตเกษ โกรฑม มาตะ กมาเร วศต วษมจ เปรกษมาเณ สโรษม / ปาทาวษฏมภสททวปษ ทศมเข ยาต ปาตาลมล กรทโธปยาศลษฏมรตร ภยฆนมมนา ปาต ตษฏะ ศโว นะ // ๓๔

แมเนตรนางจะขยบเพราะควนขณะชาเลอง ยงแพรวเพราะแสงเรอง พระจนทร แลดวยรก ณ พระพกตรพระสามละมพลน กมพกตรเพราะขวยครน พรหมา เคองเหนเงาหรชด ณ ผวบทนขา วาทลพระคงคา สมร แตยมยามศวะ ทรงกระชบพระวรกร ขอเคารบงอร ธ โปรด // ๓๕

อนง- เขาไกรลาสลนสนนโฆษ อมรคณะกโลด ตางกกลาวโจษ เพราะตกใจ องคมารดาอมกมารไว

วษมจกจดไฟ ตากโรจนใหญ เพราะโกรธนก เทพกดดวยนวพระบาทหนกและอสรทศพกตร จมถลาอก ณ บาดาล ยามโกรธเมอตองอมาทาน กปยหทยบาน ศวะชยชาญ ประสาทพร” //๓๖

เมอจบคาขอพรแลว ตอจากนนจะมสตรธาร นายโรง หรอผจดการโรง ออกมาพดโตตอบ

กบคนด หรอตวละครตวใดตวหนงในเรองทจะเลน เปนทานองวาจะเลนเรองอะไร ใครแตง จะมการยกยองชมเชยคนดวาฉลาดทรจกเลอกดละครทด ดงบทวา

“ อทยาห วสนโตตสเว สพหมานมาหย นานาทคเทศาทาคเตน

ราชญะ ศรหรษเทวสย ปาทปทโมปชวนา ราชสมเหโนกตะ ยถาสมตสวามนา ศรหรษเทเวนาปรววสตรจนาลกฤตา ปรยทรศกา นาม นาฏกา กฤเตตยสมาภะ โศรตรปรมปรยา ศรตม / น ต ปรโยคโต ทฤษฏา / ตต ตสไยว ราชญะ สรวชนหฤทยาหลาทโน พหมานาทสมาส จานครหพทธยา ยถาวตปรโยเคณ ตวยา นาฏยตวเยต /

๓๓พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา, หนา ๕๓. ๓๔เรองเดยวกน, หนา ๕๓. ๓๕เรองเดยวกน, หนา ๕๕. ๓๖เรองเดยวกน.

๑๗

ตท ยาวน เนปถยรจนา กฤตวา ยถาภลษต สมปาทยาม / (ปรโตวโลกย) อาวรชตาน สามาชกมนาสต เม นศจยะ / กตะ / ศรหรโษ นปณะ กวะ ปรษทปเยษา คณคราหณ โลเก หาร จ วตสราชจรต นาฏเย จ ทกษา วยม / วสตเว ไกกมปห วาญฉตผลปราปเตะ ปท กม ปนร มทภาคโยปจยาทย สมทตะ สรโว คณานา คณะ //๓๗ (เนปถยาภมขมวโลกย) อเย กถม ปรสตาวนาภยทยเต มย วทตาสมทภปราโยงคาธปเตร

ทฤฒวรมณะ กญจกโน ภมกา กฤตวาสมทภราเตต เอวาภวรตเต / ตท ยาวทหมปยนนตรภมกา สมปาทยาม // (อต นษกรานตะ)๓๘

สตรธาร (เดนวนไปวนมา) ในพธวสนโตตสวะวนน ขาพเจาไดรบเชญใหไปยงทประชมทาวพระยา ผไดมาจากนานาทศ เพอเฝาพระบวบาท สมเดจพระศรหรรษเทพ และไดฟงถอยคาดงน เราไดทราบขาวเลาระบอตอ ๆ กนมาวา สมเดจพระศรหรรษเทพ ผเปนเจานายของเรา ไดทรงพระนพนธนาฏกาเรองหนง ชอปรยทรรศกา ซงประกอบดวยเนอเรองอนแปลก แตเรายงหาไดเหนเรองละครนนออกโรงไม ฉะนน ทานควรทจะจดใหเลนละครเรองนนอยางดเลศเพอแสดงความเคารพตอพระเจาแผนดน ผทรงบนดาลความชนบานใหบงเกดมในใจคนทวไป และดวยความตงใจ กระทาคณใหแกเราทงหลายดวย / เหตฉะน เมอไดผจงจดเนปถยไวพรงพรอมแลว ขาพเจากกระทาตามคาทของรอง (เหลยวแลทวไป) ขาพเจาแนใจวา ใจของคนดตงดอยแลว เพราะวา ศรหรรษาธบดสเปนกวผประเสรฐ คนดกรเลศ ณ คณ ชนรเรองวรวตสราชะสวบล ฝายพวกละครคน แสดง เหตเหลานสประหนงพยานวจะแถลง ผลดสมทธแหง ละคร แตรวมปวงคณะถวนประมวลสคณะซอน เสรมสงคณากร ถนด // (แลดไปทางในโรง) ออ นองชายของขาพเจาจะมาอยแลว ในขณะทขาพเจากาลงกลาวคาเบกโรง เขาไดทราบความประสงคของขาพเจา แลวจะเลอกตวกญจกนของทาวทฤฒวรมนราชาแหงแควนองคราษฏร ฉะนน ขาพเจากจะไดเลนละคร ตอนตอนไปทเดยว” //๓๙

๓) ภาษา จะพดตางกนตามศกดของตวละคร เชน ตวละครทเปนเทพเจา กษตรย พราหมณ มหาอามาตย นกปราชญ มเหส นกบวชหญง ใชภาษาสนสกฤต นางเอกและผชายทมศกดต าลงมาใชภาษาปรากฤต เปนตน สวนในตอนบรรยายสงคราม การเจรจาสงบศก การประกาศชยชนะ จะใชภาษาสนสกฤต (เพราะถอวาเปนเรองสาคญ)

๓๗เรองเดยวกน, หนา ๕๖. ๓๘เรองเดยวกน. ๓๙เรองเดยวกน, หนา ๕๗.

๑๘

ตวละครนอกจากจะมพระเอก นางเอก และผรายแลวยงมตวละครทนาสนใจมากคอ วทษกะ อนเปนตวละครตลก เปนเพอนพระเอก วทษกจะตองเปนพราหมณ มความเฉลยวฉลาด แตมรปรางอปลกษณ เปนผทสามารถพดอะไรกได และทาใหเรองผอนคลายหายตงเครยด ตวละครตาง ๆ พดภาษาตางกนตามฐานะทางสงคม คอตวละครทเปนคนชนสง พดภาษาสนสกฤต สวนตวละครทเปนคนชนตาและผหญงพดภาษาปรากฤต แบบตาง ๆ เชนผหญงทมฐานะสงใชภาษา มหาราษฎ สาหรบบทขบรอง แตบทเจรจาใชภาษาเศารเสนเชนเดยวกบเดก และคนรบใชทมตาแหนงด สวนคนรบใชในพระราชวงใชภาษามาคธ พวกนกการพนนและนกเลง ใชภาษาอวนต คนเลยงววใชภาษาอภร คนเผาถานใชภาษาไปศาจ สวนคนชนตาสด และพวกทถกเหยยดหยาม เชนพวกปาเถอนใชภาษา อปภรงศะ๔๐

สวนในบทละครเรองปรยทรรศกา ตวละครจะพดสองภาษา แตกเปนภาษาทฟงเขาใจกนได ตวละครทเปนผชายพดภาษาสนสกฤต เวนแตวทษกะ พดภาษาปรากฤตเพราะเปนตวตลก ตวละครทเปนผหญงพดภาษาปรากฤตทงหมด เวนแตนางกฤตยายน (เปนนกบวชปรพพาชกาทนางวาสวทตตาใหความเคารพนบถอ) ทพดภาสนสกฤต เชน ในองกท ๒ ตอนท พระราชาวตสราช วทษกะ อนทวรกา และอรณยกา ชวนกนไปทอทยานสระนาบว เพอทาพธโสตถวาอณะของพระเทววาสวทตตาเปนพธบาเพญบญ บาเพญตบะแบบนางกษตรย ตวละครแตละตวกพดตามภาษาของตน ๆ เมอพากนเดนไปถงอทยานสระนาบวแลว วทษกะ กลาวชมความงามแหงสวนนน ดอกไมและตนไมทวทษกะกลาว ถงในทน ออกชอเปนภาษาปรากฤต ดงทยกมาเปรยบเทยบ ทงภาษาปรากฤต สนสกฤต และภาษาไทย ดงน

ภาษาปรากฤตวา พอล ภาษาสนสกฤตวา พกล ภาษาไทยวา พกล ภาษาปรากฤตวา มาลท ภาษาสนสกฤตวา มาลต ภาษาไทยวามะลซอน ภาษาปรากฤตวา กมล ภาษาสนสกฤตวา กมล ภาษาไทยวา บวหลวง ภาษาปรากฤตวา พนธอ ภาษาสนสกฤตวา พนธก ภาษาไทยวา ชบา๔๑ เปนตน ๔) เวลา ในละครองกหนงๆ จะตองกลาวถงเหตการณทเกดขนในสถานทเดยว และในเวลา

เดยว ถามการเปลยนแปลงสถานทหรอเวลาจะตองขนองกใหม ดงนน ถามเรองราวดาเนนตอไป แตไมมความสาคญพอทจะจดเปนองกหนง กใชวธกาหนดฉากแทรกทนยมกนในบทละครสนสกฤต ไดแก วษกมภะ และประเวศกะ หรอเรยกอกอยางวา ครรภนาฏกะ คอละครอนเปนลก

๔๐เสาวภา เจรญขวญ. วรรณคดสนสกฤต , หนา ๑๔๑. ๔๑พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. ปรยทรรศกา , หนา ๑๙๙.

๑๙

วษกมภะ เปนฉากแทรกทปรากฏไดทงตอนตน ตอนกลาง และทายเรอง โดยตวละครซงมบทบาทไมสาคญนกจานวน ๑ หรอ ๒ คน ออกมาเลาหรอสนทนาเหตการณทเกดขนแลว หรอจะเกดขนใหผรบฟงโดยใชภาษาปรากฤต

ตวอยาง เชน ตอนท ๑ ตนเรอง โดยมกญจกน (เสนาบดวง) ออกมาเลาเรองถงคราวเคราะหรายของพระเจาทฤฒวรมนทตองสญเสยราชบลลงกแกทาวกลงค มหนาซาพระราชธดาคอ ปรยทรรศกา ซงพระเจาทฤฒวรมนไดมอบหมายใหกญจกนพาหลบหนภยมาพงบารมทาววนธยเกต กกลบสญหายไปซงกญจกนเขาใจวาปรยทรรศกาคงเสยชวตบนกองเพลง

ประเวศกะ เปนฉากแทรกระหวางองก จะมตวละครตวหนงออกมาอธบายถงเหตการณระหวางองกทขามไป หรอบางครงกทาหนาทประกาศการปรากฏตวของตวละครตวอน ประเวศกะจงเปนฉากนาขององกตอไปกได

ตวอยาง เชน ในระหวางองกท ๓ และองกท ๔ มโนรมาเพอนสนทของอรณยกา (ปรยทรรศกา) ออกมาพรรณาถงความทกขยากของอรญยกา ซงถกคมขงโดยบญชาของพระนางวาสวทตตา ระหวางนมนางกานลอกคนหนงออกมาแจงใหมโนรมาทราบวา ขณะนพระนางวาสวทตตากาลงไมสบายพระทย เพราะไดขาววาพระปตลาถกขาศกชวงชงราชบลลงกไปได

๕) การแสดง จะไมแสดงสงทหวาดเสยวนากลวบนเวท แตจะสมมตใหเหตการณตาง ๆ เกดขนแลวมตวละครออกมาพดถง หรอไมกสงเสยงดงเขาหลงโรง ถาในกรณทมเหตการณรายแรงกบพระเอกหรอนางเอกอยางหลกเลยงไมได เชน สนชวต หรอถกสาบ กใหดาเนนเหตการณไปชวระยะหนง แลวใหกลบดตามเดม

ในบทละครเรองปรยทรรศกานไมมสงทหวาดเสยวและนากลวบนเวท เพราะเปนละครประเภทรก ๆ ใคร ตอนจบพระเอกและนางเอกไดอภเษกสมรสอยรวมกน จงจบลงดวยความรกทสมหวง ดงบทวา

“(ราชาน นร ทศย สสมตม) โวทอ ปสาเรห หตถ ภอณเอ อคคหตถ เท ปารโตลอ ทาวสส / (ราชา หสตม ปรสารยต / วาสวทตตา ปรยทรศกาหสตมรปยต)

วทษกะยมพลางพดกบพระราชา วา แพทย ยนพระหตถมา ขาพเจาจะใหไดทรงรบ พระหตถของนางภคนเปนกานล พระราชากยนมอไป วาสวทตตากเอามอปรยทรรศกา วางในมอพระราชา”// ๔๒

๔๒เรองเดยวกน, หนา ๑๘๕.

๒๐

๖) ตววทษกะ บทละครสนสกฤตจะมตวตลกทขาดไมไดคอ วทษกะ ซงเปนตาแหนงตลกหลวงคอยตดตามพระเอก มกจะมบทบาทเปนสหายสนทหรอคนรบใชทซอสตยของพระเอก จะคอยสอดแทรกบทตลก เยาแหยใหเกดความสนกสนาน บางทกเปนทปรกษาในเรองความรกและจะเปนพอสอใหพระเอก ภาษาทตววทษกะใชเปนภาษาปรากฤต ดงตวอยางเชน ตอนทพระราชายนมอไปใหวาสวทตตาเอาไปวางในมอปรยทรรศกา พระราชากหดมอดวยความขวยเขนวาเพงจะดกบเธอเมอกนเอง วทษกะ กพดขนวา เจาประคณ ตองทาตามทเทวรบสง อยาขดพระทยทาน ดงบทวา

“(หสตมปสหฤตย) กมนยา สมปรตเยว กถมป ปรสาทตาส / โก ตม อเคณหทง / ปฒม เชวว ตาเทณ ออ ทณณา /

โภ มาณณอา ข เทว / มา เส ปฑอล กเรห / ราชา. (หดมอไป) ฉนเกยวของอะไรกบแมคนน / ฉนเพงจะดกบเธอดวยความ

ลาบากเมอกนเอง / วาสวทตตา. ทลกระหมอมแกวจะไมทรงรบอยางไรได / พระพอของเธอนไดยกเธอ

ถวายแตเดมทมาแลว / วทษก. เจาประคณ ตองทาตามเทวสง / อยาขดพระทยทาน // ๔๓

๗) โรงแสดง นยมแสดงในวงของเจานายหรอชนชนสง ไมปลกโรงแสดงประจา มฉาก กน ๑ ผน แบงระหวางหนาและหลงโรง หลงฉากจะเปนบรเวณทตวละครแตงตว หรอนงพกเรยกวา เนปถย หนาฉากมเครองโรงคอเตยงไมและรถทรงเปนสาคญ

ในบทละครเรองปรยทรรศกาน โรงแสดง องกท ๑ สถานทเปนพระทนงรมอทยานเขตพระราชวงของพระเจาวตสราช นครเกาศามพ องกท ๒ สถานทเปนบรเวณสวนโรงนาบว ในเขตพระราชอทยาน มดอกบว แมลงภ และดอกไมตาง ๆ แสดงบรรยากาศอนรนรมยของหนาฝนใน ฤดสารท องกท ๓ เปนละครภายในเรยกวาครรภนาฏกะ แสดงในเขตพระราชวงของวตสราช องกท ๔ กเปนสถานท ณ พระทนงรมอทยานเขตพระราชวงวตสราช

๘) การจบเรอง ตองจบลงดวยความสขเสมอ กลาวคอจะตองจบลงทศานตรส คอรสแหงความสงบ (อนเปนรสสดทายทรวมรสทง ๙ แหงศลปะการละคร คอ นวรส เขาไวดวยกน) กรณทมเหตการณรายแรงตอพระเอกและนางเอกเชนถกสาบ การสนชวตกอนโลมไปตามนน (โดยไมแสดง

๔๓เรองเดยวกน.

๒๑

บนเวท) แตเหตการณจะดาเนนไประยะหนงแลว จะใหกลบฟนคนชวต หรอกลบคนดตามสภาพเดม คอตองจบลงดวยดเสมอ ๒.๔ เรองยอของบทละครปรยทรรศกา

บทละครปรยทรรศกา น ไดแบงเนอหาออกเปนตอน ๆ ดงนคอ ตอนท ๑ วาดวยประวตและรชสมยของพระเจาศรหรรษวรรธนะ ตอนท ๒ วาดวยพระเจาศรหรรษวรรธนะทรงเปนกวและทรงเปนผบารงกว ตอนท ๓ วาดวยเรองของกาลเวลาในเรองปรยทรรศกา ตอนท ๔ วาดวยเรองราวของทาวอทยนซงเปนพระเอกในเรองน ตอนท ๕ วาดวยภาษาทใชในเรองตลอดจนถงฉนททใชและวธแตงคาพด ตอนท ๖ วาดวยดอกไมและพรรณไมตาง ๆ ทไดออกนามในเรอง ตอนท ๗ วาดวยละครภายในเรอง

มเรองโดยยอคอ ทาวทฤฒวรมนแหงแควนองคราษฏรไดยกพระธดาคอปรยทรรศกาใหแกทาวอทยนหรอวตสราชแหงกรงเกาศามพ แควนวตสราษฏร แตยงมทนไดสยมพร และในระหวางทวตสราชถกอบายจนตกเปนเชลยอยในกรงอชชยนนน ทาวกลงคซงโกรธแคนทาวทฤฒวรมนเพราะสขอปรยทรรศกาแลวไมได จงไดยกทพมาโจมต จนทาวทฤฒวรมนและพระมเหสถกจบไป

ทาวอทยนวตสราชเปนกษตรยหนมผสามารถในราชวงศโปรพ โปรดการลาสตว อาท ลอชางโดยดดพณทมนามวาโฆษวด ฝายทาวมหาเสนประโทยตแหงแควนอวนตราษฏร คด กลอบายทจะจบทาวอทยนเปนเชลย จงใหสรางชางยนตขนแลวเอาทหารซอนไวในทองชาง ทาวอทยนดดพณลอชางลกเขาไปในภเขาวนธยะแตผเดยว จงถกจบไปยงกรงอชชยน และทาวมหาเสนประโทยตกตอนรบแตโดยด

ทางกรงเกาศามพ พระพเลยงทงสามซงเจรญวยเปนมหาอามาตยเสนาบดและพระสหาย เมอทราบวาเจานายของตนถกจบไปกหาทางชวยเหลอ โดยใหรมณวนตอยรกษาพระนคร สวน เยาคนธรายณะ และวสนตกะปลอมตวเปนคนบา คนคอมเขาไปถงในวง วสนตกะกชวยเลานทาน ตาง ๆ พอใหเจานายทรงเพลดเพลนในระหวางถกกกขง เยาคนธรายณะทาอบายจนชางนฑาครอาละวาด ทาวอทยนอาสาจบและการาบชางนนโดยดดพณโฆษวด ไดบาเหนจรางวลเปนอนมาก ทาวประโทยตปรารถนาจะไดวชาดดพณอนวเศษนน จงขอใหทาวอทยนสอนดดพณใหแกพระธดาวาสวทตตา ทงสองจงไดมโอกาสรกใครกน

๒๒

เมอพระธดาวาสวทตตายนยอมพรอมใจดวย ทาวอทยนจงพาเจาหญงนนพรอมดวย นางกาจนมาลาผเปนขาหลวง หนจากกรงอชชยน สมทบกบกองทพซงรมณวนตนาออกไปรบ และเมอกลบถงเกาศามพแลว จงทาพธราชาภเษกสมรสโดยความยนยอมของทาวมหาเสนประโทยต

ฝายราชบตรปรยทรรศกา เมอแควนองคราษฏรถกย ายนน วนยวสซงเปนกรมวงของทาวทฤฒวรมนไดรบพาลภยสงคราม เพอไปเฝาทาวอทยนวสตสราช ระหวางเดนทางไดไปพกอยกบทาววนธยเกตในภเขาวนธยะและเปลยนชอเปนอรณยกา บงเอญวชยเสนแมทพของทาวอทยนวตสราช ซงยกทพไปสรบและมชยชนะทาววนธยเกต เขาใจวาอรณยกาเปนพระธดาของทาว วนธยเกต จงพานางกลบมายงกรงเกาศามพ พระเจาวตสราชทรงใหนาไปฝากพระนางวาสวทตตาเลยงไว ตอมาจงไดทรงพบและรกนาง ทาใหพระนางวาสวทตตาหงหวงและเอาตวอรณยกาไปขงไว ภายหลงปรากฏวานางอรณยกาคอปรยทรรศการาชบตรของทาวทฤฒวรมน ซงพระเจาวตสราชไดสงกองทพไปปราบทาวกลงคและชวยพระองคใหไดกลบสบานเมอง เมอความจรงปรากฏขนเชนน ปรยทรรศกากไดเปนมเหสของพระเจาอทยนวตสราชตามทไดหมนหมายกนไวแตเดม ฯ

๒๓

บทท ๓ ศกษาวเคราะหศฤงคารรสในบทละครเรองปรยทรรศกา

๓.๑ ความหมายและความสาคญของศฤงคารรส

ในบรรดาสวนประกอบของวรรณคด อนไดแก วสด อลงการ และรส รสนบวาเปนสงสาคญทสด และถอเปนหวใจของนกประพนธ๔๔ รสในวรรณคดตามทปรากฏในนาฏยศาสตร มอยดวยกน ๘ อยาง แบงออกเปน ๒ กลม คอ กลมแรก รสทเปนเหตของรสอน ม ๔ คอ ศฤงคารรส (รสแหงความรก) เราทรรส (รสแหงความแคนเคอง) วรรส (รสแหงความกลาหาญ) และพภตสรส (รสแหงความชงชงเบอระอา) กลมท ๒ คอรสทเกดคลอยตาม ม ๔ รส ไดแก หาสยรส (รสแหงความสนกสนาน) กรณารส (รสแหงความสงสาร) อทภตรส (รสแหงความอศจรรยใจ) และ ภยานกรส (รสแหงความกลว)๔๕

คาวา รส นเมอพดถงแลวกอาจสบสาวถอยหลงไปไดจนถงยคพระเวทเลยทเดยว ดงทปรากฏในหนงสอสนทรยศาสตรปญหาและทฤษฏเกยวกบความงามและศลปะของ ดร.จ ศรนวาสน ซงสเชาว พลอยชม แปลและเรยบเรยง๔๖ ไดกลาวไววา ในฤคเวท คาวา รส หมายถง นาโสม ในอถรรพเวท คาวา รส หมายถง นาจากสมนไพร นาจากเมลดธญญพช และทปรากฏมากกคอคาวารสชาต ตอมาในยคอปนษท คาวา รส ในความหมายวา นาจากสมนไพรหรอจากเมลดธญญพช ไมปรากฏทใช แตความหมายวา รสชาต นน ยงมใชอย เชนในคาวา รรสดวยลน และในคมภร ไตตตรยะ คาวา รส มความหมายเจาะจงขน เพราะเปนรสชาตทมาพรอมกบปตสงสด อนเปน อนตมสจจะ นกทฤษฏละครสนสกฤต อาศยความหมายวารสชาตจากคมภรอปนษทน มาใชกบรสทผชมไดจากการชมละครทมจตเปนสหฤทยอยแลว ในทสดกจะไดรบรสชาตเหมอนกบนกพรตผ เพงสมาธ

อนงคาวา รส กคอปฏกรยาทางอารมณทเกดขนในใจของผอาน เมอไดรบรอารมณทกวถายทอดไวในวรรณคด นกวรรณคดตามทฤษฏรส มความเหนวา วรรณคดเกดขนเมอกวมอารมณสะเทอนใจ แลวถายทอดความรสกนนออกมาในบทประพนธ อารมณนนจะกระทบใจผอาน ทา

๔๔กสมา รกษมณ. การวเคราะหวรรณคดไทยตามทฤษฎวรรณคดสนสกฤต, หนา ๑๐๙. ๔๕เรองเดยวกน, หนา ๙๗. ๔๖สเชาว พลอยชม , แปลและเรยบเรยง , สนทรยศาสตร ปญหาและทฤษฏเกยวกบความงามและศลปะ , ( นครปฐม :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย , ๒๕๔๕ ) หนา ๑๕๔.

๒๔

ใหเกดการรบรและเกดปฏกรยาทางอารมณเปนการตอบสนองสงทกวเสนอมา รสจงเปนความรสกทเกดขนในใจของผอาน มใชสงทอยในวรรณคดซงเปนเพยงอารมณทกวถายทอดลงไวและเปนตวทาใหเกดรสเทานน และเพอใหผอานสามารถรบรวามภาวะหนงทเกดแกตวละคร กวจะตองแสดงเหตของภาวะ (วภาวะ) ไวในเบองตน วภาวะอาจเปนตวละครททาใหเกดภาวะนน เชน ชายและหญงผทาใหเกดภาวะรก อาจเปนตวละครทมบทบาทสมพนธกบตวละครทแสดงภาวะ เชนเพอน แมสอ หรออาจเปนฉาก หรอการเกรนเรอง และการทาวความในระหวางการดาเนนเรอง ตอจากนนตวละครตองแสดงผลของภาวะ (อนภาวะ) ใหรวาเกดภาวะหนงขนในใจของตวละครแลว อนภาวะอาจเปน คาพด เชน พดหยาบคาย หรออาจเปนอากปกรยา เชนกระทบเทา นอกจากนนยงมการแสดงอกอยางหนงเปนภาวะทเกดขนตามธรรมชาต (สาตตวกภาวะ) เชนเหงอออก ตวสน นาตาไหล สาตตวกภาวะ จงทาหนาทชวยอนภาวะใหผอานไดรบรภาวะในใจตวละครไดงายขน

นอกจากภาวะหลกแลว กวอาจแสดงภาวะเสรม (วยภจารภาวะ) ไวดวย เชน ความไมแยแส ความสงสย ความยนด ความวตก เปนตน วยภจารภาวะ อาจเปนตวหนนใหภาวะหลกเดนชดขน เชน ความรนแรงทาใหภาวะโกรธเดนชด หรออาจเปนตวแปรททาใหรสทควรเกดตามภาวะนนเปลยนไป เชน ความมวเมา อาจทาใหรกไมสมหวง รสทเกด จงแปรจากศฤงคารรส เปนกรณารส ตามทฤษฏรสของละคร การทผดจะไดรบรสมากนอยเพยงใดนน ขนอยกบกวผประพนธทเปนเจาของอารมณ ความสามารถของผแสดง ซงจาลองอารมณของกวมาแสดงและสภาพจตใจของผดละคร การเกดรสในการอานวรรณคดกเชนกน นอกจากกวผประพนธงานแลว ตวบทประพนธจะตองสามารถจาลองอารมณของกวออกมาไดอยางชดเจน ภาษาซงเปนสออารมณจงมความสาคญมาก และผอานกจะตองเปนผทมจตใจพรอมทจะรบรอารมณ เรยกวา เปนสหฤทย ทฤษฏรสจงเปนทฤษฏทถอวาทงกว ผลงานของกว และผอาน จงมความสาคญไมยงหยอนกวากน๔๗

คาวา ศฤงคารรส ประกอบขนมาจากศพท ๒ ศพท คอ ศฤงคาร กบ รส คาวา ศฤงคาร แปลวาความรก๔๘ และคาวา รส แปลวา วสยแหงการรบรของลน๔๙อนหมายถงสงทเรารบรได เชน มะนาวมรสเปรยว นาตาลมรสหวาน เปนตน แตในทางวรรณคดนน รสหมายถง สงทเรารบรได

๔๗กสมา รกษมณ. การวเคราะหวรรณคดไทย ตามทฤษฎวรรณคดสนสกฤต, หนา ๑๙. ๔๘มหามกฏราชวทยาลย. พจนานกรมสนสกฤต-บาล-อภธาน , (กรงเทพฯ:โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๒๘) หนา

๑๖๕. ๔๙เรองเดยวกน, หนา ๑๕๙.

๒๕

ดวยใจ ซงเปนลกษณะพเศษของวรรณคดททาใหเกดรส เชนเดยวกบลกษณะพเศษของมะนาวและนาตาล กมรสหนง ๆ ขนอยกบประสาทลนของผชมเปนตวรบร การรบรรสวรรณคดนน กอยทผอาน ใจของผอานกทาหนาทเหมอนประสาทลนทรบรรสนนเอง

เมอนาศพททงสองมารวมกนแลว กจะไดคาวา ศฤงคารรส มความหมายวา รสทเกดจากความรก, รสทซาบซงในความรก, หรอประสาทรบรทเปนความซาบซงในความรก

ศฤงคารรส มรปวเคราะหวา

“ สขปราเยษฏสมปนน ฤตมาลยาทเสวกะ / ปรษปรมทายกตะ ศฤงคาร อต สชญตะ // รสใด มากไปดวยความสข ถงพรอมดวยสงทรก ซองเสพฤด (หมายถงฤดฝน)

และพวงมาลยเปนตน ชายกบหญงรวมกน รสนนไดชอวา ศฤงคารรส” //๕๐

ศฤงคารรสน เปนความรสกซาบซงในความรกทเกดขนในใจของผอาน หลงจากทกวถายทอดความรสกและความสะเทอนใจในเรองของความรก แลวถายทอดความรสกนนออกมาในบทประพนธทตนกาลงเขยนอย เรยกวากวนนใชอารมณรวมหรอเขาถงตวละคร นกวาตวเองเปนตวละครตวนนทตนกาลงเขยนอยจรง ๆ อารมณทถายทอดออกมาเปนตวอกษรนนจงไปกระทบใจผอานเปนอยางยง จนทาใหผอานเกดการรบรและเกดปฏกรยาทางอารมณความรกและความหวงหาอาทรเปนการตอบสนองสงทกวประสงคจะเสนอใหผอานเขาถงจดนนไปดวย ฉะนน ศฤงคารรสจงเปนรสทวาดวยความรสกซาบซงในความรกทเกดขนในใจของผอานหรอผทไดยนไดฟง จงมใชเปนแตสงทอยในวรรณคด ซงเปนเพยงอารมณทกวถายทอดลงไวและเปนตวทาใหเกดศฤงคารรสเทานน๕๑

ความสาคญของศฤงคารรสนน จะเหนไดวาในบทประพนธเรองหนง ๆ ของกวทพรรณนาเรองราวเกยวกบความรกนน นอกเสยจากอาศยเพยงตวอกษรเขยนพรรณนาเรองราวความรกไปตามเรองราว โดยไมมภาวะเสรมหรอบงบอกความละเอยดในบทประพนธใหชดเจนมากยงขนแลว ยงมสงจาเปนอยางมากทกวจะตองคานงถงดวย คอตองมการเพมความชดเจนในทางอารมณรกของตวละครเขาไปดวย เรยกวาตองพรรณนาถงตวละครทกาลงซาบซงอยในความรกใหผอานมองเหนภาพชดเจนตามไปดวย บทละครชวงไหนทเหมาะแกการพรรณนาเรองราวความรกของตวละคร กควร

๕๐แสง มนวทร แปล.นาฏยศาสตรของภรตมน. พมพครงท ๒, (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๔๐) หนา ๒๙๙. ๕๑เรองเดยวกน, หนา ๒๐.

๒๖

พรรณนาบทตรงนนใหผอาน เมอไดอานแลวเขาใจทนทและเกดการจนตนาการนกมองเหนภาพนนชดเจนตามไปดวย วธการทจะใหผอานนกมองเหนภาพชดเจนนนมหลายวธ เชน อาจกระทาไดโดยการยกสงอนมาเปรยบเทยบใหเหนกได เมอทาไดเชนนแลว กจะทาใหผอานหรอผฟงมอารมณความรสกรก มความรสกซาบซงในความรก คลอยตามตวละครตวนนไปดวย และในทสดทสาคญยงกคอผอานหรอผฟงนนกจะไดรบอรรถรสแหงศฤงคารรสจากวรรณคดตามไปดวยเชนกน ๓.๒ ลกษณะและองคประกอบททาใหเกดศฤงคารรส

ลกษณะของศฤงคารรสนน สวนมากแลวจะพบในวรรณคดสนสกฤตประเภทบทละครทมการดาเนนเรอง อยางเชนบทละครเรองปรยทรรศกาน และมกไมพบในวรรณคดประเภทประวตศาสตร พงศาวดาร และจดหมายเหตเปนตน ซงงานเหลานเปนเพยงการบนทกขอมลไวเทานน ไมไดมความมงหมายทางอารมณและความรสก ตลอดจนวรรณคดสภาษตทไมมการดาเนนเรอง กถอวาไมไดมความมงหมายใหเกดศฤงคารรสเชนกน

องคประกอบของศฤงคารรส ในตารานาฏยศาสาตรของภรตมน กลาวถงองคประกอบททาใหเกดศฤงคารรสไววา ศฤงคารรสน มความยนดเปนแดนเกด และตงอยในฐานะ ๑๐ อยาง ดงขอความวา

“อตราห- ยทยย รตปรภาวะ ศฤงคาระ กถมสย กรณาศยโณ ภาวา ภวนต / อโตรจยเต- ปรวเมวาภหต สมโภควปรลมภกฤตะ ศฤงคาร อต / ไวศกศาสตรกาไรศจ ทศาวสโถ’ ภหตะ //

ในขอน ทานโบราณาจารยกลาวไววา ทวา ศฤงคารรสน มความยนดเปนแดนเกดไซร เหตไฉนภาวะของศฤงคารรส (สภาพของศฤงคารรส) จงตองอาศยความกรณาดวยเลา แลวทานกเฉลยปญหานขนวา ศฤงคารรสกระทาขนโดยสมโภคะและวประลมภะ อาจารยผ แตงตาราไวเศษกะทงหลายกลาวไววา ศฤงคารรสนน ตงอยในฐานะ ๑๐ อยาง

(ทานวาตสยายน ผแตงตารากามสตร ไดแสดงฐานะไวในคมภรกามสตรวาม ๑๐ อยางคอ ๑. นยนปรต ชอบกนดวยนยนตา ๒. จตตสงคตา เกดความรกสมอยในใจ ๓. สงกลปะ มความมงหมายจะใหไดตามความคด ๔. นทรา นอนคด ๕. อาจเฉทะ ตดอาหารไมเปนอนกน ๖. ตนตา ผอมลงจนตวเบา

๒๗

๗. วษยนวฤตต ไมเอาใจใสในเรองใด ๆ ๘. ลชชานาศ สนอาย ๙. อนมาทะ เพอคลง ๑๐. มรฉา สลบไมรสกตวหรอมรณะ)”๕๒

๓.๓ ประเภทของศฤงคารรส ศฤงคารรสในวรรณคดสน สกฤตนนม ๒ ประเภท ไดแก สมโภคะ และวประลมภะ

ประเภทแรกคอ สมโภคะ คอความรกของผไดทอยดวยกนกบบคคลผเปนทรก เปนความรกของชายหญงเมอไดอยรวมกน เปนความรกทสมความปรารถนาเพราะเขาใจกน หรอผานพนอปสรรคมาแลว๕๓ มเหตของภาวะ (วภาวะ) คอ การอยกบผทถกตาตองใจ การอยในบานเรอนหรอสถานททสวยงาม การอยในฤดกาลทเออตอการแสดงความรก การแตงตวงดงาม การลบทาดวยของหอมและประดบดวยมาลย การเทยวชมสวนหรอเลนสนกสนาน การดหรอฟงสงทเจรญหเจรญตา เปนตน การแสดงผลของภาวะ (อนภาวะ) ไดแกพดจาออนหวาน จรตกรยาแชมชอย ชมายชายตา ยมแยมแจมใส เปนตน ดงเชนความรกของพระเจาวตสราช กบเจาหญงปรยทรรศกา ทลงเอยกนดวยการอภเษกสมรส ความรกประเภทนเปนภาวะของความรกทเกดตามหลงวประลมภะ

สวนวประลมภะ คอ ความรกของผทอยหางจากกนหรอพลดพรากจากกนกบบคคลผเปนทรก เปนความรกของชายหญงทอยหางกน มความคนงหาซงกนและกน วประลมภะนแบงออกเปน ๒ ลกษณะ คอตอนแรกรกกนแตไมสมหวง เมอสมหวงแลวแตตองพลดพรากจากกนเพราะอปสรรค และการพลดพรากจากกนน ในตอนอวสานตองมความหวงทจะไดกลบมาพบกนและอยรวมกน และทสาคญจะตองไมมการพรรณนาถงการตายของตวละคร๕๔ มเหตของภาวะคอ การพลดพรากจากกน การแสดงผลของภาวะไดแก ทาทางหมดอาลยตายอยาก สงสย วตกกงวล กระสบกระสาย พราราพน เปนตน ๕๕

๕๒แสง มนวทร แปล.นาฏยศาสตรของภรตมน. หนา ๒๙๗. ๕๓กสมา รกษมณ. การวเคราะหวรรณคดไทย ตามทฤษฎวรรณคดสนสกฤต, หนา ๙๓. ๕๔เรองเดยวกน, หนา ๙๘. ๕๕เรองเดยวกน.

๒๘

๓.๔ อารมณและปจจยพนฐานทกอใหเกดศฤงคารรส ภาวะรก (รต) เปนอารมณพนฐาน (สถายภาวะ) ทาใหเกดความซาบซงในความรก (ศฤงคารรส) ๕๖ ในบทละครปรยทรรศกา ตอนททาวทฤฒวรมนไดยกพระธดาปรยทรรศกาใหกบทาววตสราชแตยงไมทนไดสยมพร ถกทาวกลงคจบเอาตวไป อนเปนเนอหา (วสด) ของเรอง มเหตของภาวะ (วภาวะ) คอ ทงพระมเหสและธดาทถกจบไปขงไวทภเขาวนธยะ ผลของภาวะ (อนภาวะ) คอ ดวยความอาลยรกตอเจานายเมอทราบวาถกจบกหาทางชวยเหลอ โดยมวสนตกะปลอมตวเขาไปเลานทานตาง ๆ เพอใหเจานายไดรบความเพลดเพลน เยาคนธราช กคดออกอบายดวยวธตาง ๆ มการทาชางยนต เปนตน และมภาวะเสรม (วยภจารภาวะ) คอ ความวตกกงวล (จนตา) ความหวนไหว (จปลตา) ความโหยหา (เอาตสกยะ) เปนตน

สวนปจจยทกอใหเกดศฤงคารรสนน ไดแก ผอาน กว และตววรรณคด คอผอานจะตองเปนสหฤทยและมวาสนา กวจะตองมปฏภาและศกต ตววรรณคด จะตองแสดงวสด อลงการ และรส โดยใชธวน การทจะเขาใจความหมายของวรรณคดไดเพยงใดนน นกธวนคอพวกนกประพนธทถอตามทฤษฏพลงความหมายของคา ถอวาทงผอาน กว และตววรรณคด มความสาคญพอ ๆ กนเชน

ผอาน ทจะเขาถงวรรณคดจะตองเปนผทมอนทรย ๖ และบรรดาอนทรยทง ๖ ใจเปนประสาทพเศษทจะรบรลกษณะดงกลาวได อานนทวรรธนะเรยกผอานเหลานวา สหฤทย (ผมหวใจ) อนหมายถงผมหวใจทเปดกวางพรอมทจะรบรความรสกตาง ๆ ๕๗ สหฤทยจะตองมใจพอง (หฤทยสงวาส) กบผอน สามารถปรบใจใหรบรภาวะตาง ๆ ทเปนธรรมดาของโลกได เมอมอารมณทเปนวาสนาตรงกน

กว ในฐานะทเปนผสงสารอารมณไปยงผอาน กวจงมบทบาทสาคญมากตอการเกดรสของวรรณคด นกธวนถอวา กวจะประสบความสาเรจหรอไมขนอยกบปฏภาและศกตของตน เพราะปฏภา เปนจนตนาการแหงพลงการสรางสรรค เปนพรสวรรคทตดตวมากบกว ศกต เปนความสามารถทงฝมอในการประพนธและและอจฉรยปญญาของตวกวเอง

ตววรรณคด จะตองมองคประกอบ คอ วสด อลงการและรส วสดหมายถง แนวคด โครงเรอง เนอหา การดาเนนเรอง เปนตน อลงการหมายถงถอยคาทตกแตงแลวอยางด และรสหมายถงการรบรอารมณตาง ๆ ทกวสออกมาใหผอานไดรบร

องคประกอบทง ๓ ประการนเปนปจจยพนฐานทกอใหเกดศฤงคารรส

๕๖เรองเดยวกน, หนา ๑๒๒. ๕๗เรองเดยวกน, หนา ๑๐๕.

๒๙

๓.๕ อปสรรคของการเกดศฤงคารรส การกลาวถงอปสรรคในการเกดศฤงคารรสนน กเหมอนกบอปสรรคของการเกดรสทว ๆ

ไป ในสวนของศฤงคารรสกเชนเดยวกน คอศฤงคารรสจะเกดขนไมไดเลย หากมอปสรรคประการใดประการหนง๕๘ดงตอไปน

๑) เมอผอานไมเชอวาเปนเรองทเปนไปได จงเสนอวธการขจดอปสรรคไว ๒ แนวทางคอ แนวทางแรก ถาเปนเหตการณทอยในโลกวสย (โลกสามานยะ) คอผอานตองทาใจใหพองกบกว แลวกยอมรบเหตการณในเรองแตการเกดสภาพหฤทยสงวาท (มใจพองกบกว) นน มไดเกดแกผอานทกคน เพราะสภาพจตของมนษยแตละคนตางกน บางคนออนไหวงาย มความรสกรนแรงมากเกนไป แตบางคนใจแขงไมยอมรบรอารมณใดเลย สวนแนวทางท ๒ คอถาเปนเหตการณทไมอยในโลกวสย (อโลกสมานยะ) เชนการแสดงอทธฤทธเหาะเหนเดนอากาศ ทเกนวสยมนษยทจะทาได จงตองขจดสงเหลานออกไป

๒) เมอผอานรสกวา กาละ เทศะ บคคลและเหตการณในเรองสมพนธกบตนเองโดยตรง หรอหางจากตนจนเกนไป รสในสวนของศฤงคารรสกจะไมเกด เมอผอานรสกวาเรองนนเหมอนกบเรองของตนหรอของผใกลชด ผอานกจะเกดความรสกอาลยและกงวล เมอรบรภาวะรกกจะเกดความอาลยอยากใหความรสกนนอยกบตนตอไปนาน ๆ หรอเมอรบรภาวะทกขโศกกจะเกดความกงวล อยากใหความรสกนนหายไปโดยเรวทสด เพอขจดสงเหลานผอานตองทาใจใหอสระจากตนเอง โดยลบความเปนตนเองออกไปกอน และทาประหนงวาเปนบคคลทอยในโลกหนงกบตวละคร เพอจะบอกใหผอานรบรเรองราวและความรสกตาง ๆ อนเปนหนาทของผอานทจะตองรบฟงเรองเหลานน แตการทผอานจะรสกเชนนนไดกขนอยกบความสามารถของกวเปนสวนหนง ทจะตองสรรคถอยคาเพอสรางโลกมายาขนมาใหผอานไดอยกบตวละครโดยเฉพาะ

๓) เมอผอานหมกมนอยกบความรสกของตวเองจนมากเกนไป ใจกจะไมมทวาง ทจะรบรภาวะใด ๆ ทงสน รสในสวนของศฤงคารรสจงไมเกด ขอนขนอยกบผอานเปนสาคญ ผอานจะตองทาใจของตนเองใหเปนสหฤทย คอราบเรยบ นงสนท หากหมกมนอยกบความรสกของตน เมออยในทามกลางบรรยากาศมายาของละคร สกพกหนงกจะถกโนนนาวใหหางออกจากอารมณของตนเอง ทตดคางอยได รสในสวนของศฤงคารรสกจะเกด กลวธเหลานอาจโนมนาวใจของผอานได แตถาผอานมสภาพจตไมเปนสหฤทย กลวธใด ๆ กไมไดผล

๕๘เรองเดยวกน, หนา ๑๑๒.

๓๐

๔) เมอผอานมไดรบรภาวะตาง ๆ ดวยการประจกษ เพยงแตใชการคาดหมายซงเรยกวาอนมาน และการฟงคาบอกเลาซงเรยกวาศพทะ ทไมสามารถสอความหมายไดเทยงตรงและชดเจนเทากบวธประจกษ อนเปนพนฐานความเชอของนยายะทวา “ความรทกอยางขนอยกบการประจกษโดยตรง” การทเราจะรบภาวะทกขโศกของตวละครได ไมเพยงแตรวามสาเหต เชนการพลดพรากจากครอบครว แลวมาอนมานเอาวาเหตเชนนนคงทาใหเกดความทกขโศก หรอมใชเพยงคาบอกเลา วาเขาพลดพรากจากครอบครวเขาจงทกขโศก เราตองรบรดวยตนเองวา เมอมสาเหตเชนนน ตวละครมพฤตกรรมหรออากปกรยา ผดไปอยางไร เชนเศราซม รองไห ถอดถอนใจ เรากรอารมณของตวละครได สงบงบอกอารมณทชวยใหเราประจกษ ไดแก วธการแสดง คาพด ทาทาง เปนตน แตบางครงกวกมอาจแสดงภาวะตรง ๆ ได แตแสดงดวยธวน ผทจะรบสารของกวไดจงมใชใครกได แตจะตองเปนผมสหฤทยเทานน ฉะนนขอนอปสรรคอยทผอานเปนสาคญ

๕) เมอผลงานชนนนมไดแสดงภาวะหลก (สถายภาวะ) มแตภาวะเสรม (วยภจารภาวะ) เชน ความสงสย ความอาย เปนตน เทานน ภาวะเสรมตาง ๆ จะไมกระทบใจผอานมากพอทจะทาใหเกดรสในสวนของศฤงคารรสได เพราะเปนความรสกเพยงผวเผนและแผวเบา เหมาะทจะเปนตวเสรมภาวะหลก เชนความรก ความทกข เปนตน มากกวา ฉะนนบทละครกตองมภาวะหลกเปนแกนของเรองจงจะทาใหเกดรสนน ๆ ได

๖) เมอวภาวะ อนภาวะ และวยภจารภาวะ ไมสอดคลองกนและไมสมพนธกบภาวะหลกทเปนแกนของเรอง รสในสวนของศฤงคารรสกยอมไมเกด การปรากฏตวของโจรผราย อาจเปน วภาวะของความรนแรงหรอความกลวกได หากไมมอนภาวะหรอวยภจารภาวะทสอดคลองกน ผอานกจะสงสยวาภาวะทกวตองการสอนนคอสงใดกนแน การหลงน าตาอาจเปนอนภาวะของความทกขหรอความสนกสนานกได หากไมมวภาวะหรอวยภจารภาวะทสอดคลองกน ฉะนน ภาวะทง ๓ จงตองสอดคลองกน เชนความตายของเพอนรกเปนวภาวะ การหลงน าตาเปนอนภาวะ ความวตกกงวลเปนวยภจารภาวะ ทงหมดสอดคลองกนกบการสอภาวะหลกคอทกขโศก เมอนนกรณารสกจะเกดแกผอาน หากกระบวนการนมอนภาวะทแปลกปลอมเขามาเปนการยม หรอเสยงหวเราะ ทกอยางกจะเปลยนไป เพราะผอานเกดความรสกวา ความตายของเพอนอาจไมใชวภาวะของความทกขโศกเสยแลวรสกรณาจงไมเกด เปนตน

๓๑

๓.๖ รสทเกดคลอยตามศฤงคารรส รสทง ๘ ทไดกลาวมาแลวในตอนตนนน แบงตามความสาคญเปน ๒ กลม กลมแรกคอ รสทเปนตนเหตของรสอนม ๔ รส ไดแก ศฤงคารรส เราทรรส วรรส และพภตสรส กลมท ๒ เปนกลมของรสทเกดคลอยตาม ม ๔ รส ไดแก หาสยรส กรณารส อทภตรส และภยานกรส ทเปนเชนนนกเพราะเปนปกตอารมณของมนษย เมอเกดความซาบซงในความรก (ศฤงคารรส) กอาจเกดความสนกสนาน (หาสยรส) เมอเกดความแคนเคอง (เราทรรส) กอาจเกดความสงสาร (กรณารส) ผ ทเสยเปรยบ เมอเกดความชนชมในวรกรรม (วรรส) กอาจเกดความอศจรรยใจ (อทภตรส) และเมอเกดความราคาญขยะแขยง (พภตสรส) กอาจเกดความเกรงกลว (ภยานกรส) ๕๙ ๓.๗ ศฤงคารรสในบทละครปรยทรรศกา

ศฤงคารรสในบทละครเรองปรยทรรศกา มประเภทและภาวะตาง ๆ เปนองคประกอบ ดงน ความรกในวรรณคดสนสกฤต ม ๒ ประเภท ไดแก วประลมภะ คอความรกของผทอยหาง

จากกน และสมโภคะ คอความรกของผทไดอยดวยกน วประลมภะ คอความรกของผทอยหางจากกน แบงออกเปน ๒ ลกษณะ คอเมอแรกรกกน

แตยงไมสมหวง และเมอสมหวงแลวตองพลดพรากกนเพราะอปสรรค ลกษณะแรก คอเมอแรกรกกนแตยงไมสมหวง หมายถง ความรมรอนทรนทรายใจ

ของผทพบรกแลวยงไมสมประสงคเพราะยงไมรความในใจของกนและกน ตวอยางเชน ตอนททาวทฤฒวรมนไดยกพระธดาปรยทรรศกา ใหแกทาวอทยน

วตสราช แตยงไมทนไดสยมพร กถกทาวกลงคมาโจมตแลวจบตวไป ดงขอความวา

“ราชโญ วปท พนธวโยคทะข

เทศจยตร ทรคมมารคเขทะ / อาสวาทยเตสยาะ กฏนษผลายาะ ผลม มไยตจ จรชวตายาะ //

พระราชะตกยาก ดนพรากสพนธเหน จาจากประเทศเดน ทรถนระอาใจ

๕๙เรองเดยวกน , หนา ๙๗.

๓๒

อากรรมซนาผล ณ ชวจรงไซร เพราะกรรมกระทาให ผลชวดและชนชม” (ปรยทรรศกา:๕๘-๕๙)

ในตวอยางทยกมาน เปนความรกทพบครงแรกแตไมสมหวงของทาวอทยนวตสราชกบนางปรยทรรศกา เพราะทาวกลงคไปโจมตแลวจบตวไป จงทาใหทาวอทยน วตสราชเกดความรอนรมใจ และลกษณะของความรมรอนใจนจดเปนศฤงคารรส ชนดวประลมภะของผทอยหางจากกน

ลกษณะทสอง คอ เมอสมหวงแลว ตองพลดพรากกนเพราะอปสรรค หมายถง ความทกขระทมเพราะตองพลดพรากจากผเปนทรก

ตวอยางเชน ภาวะรกทเกดจากการพลดพรากนน จะเปนศฤงคารรสไดกจะตองม ความหวงทจะไดกลบมาอยดวยกน ความหวงในทนกคอ ความโหยหาและเกดความทกขระทมทตองสญเสยนางผเปนทรกไป แตถงอยางไรกมความหวงทจะไดตวนางผเปนทรกกลบคนมาดวยวธการอยางใดอยางหนง ดงคาพดทวา

“ เยน สาป ราชปตร ยถา กถจเทนา วตสราชาโยปนย สวามนมนฤณ กรษยาม //

ขาพเจาจะรกษาพระวาจาของเจานาย โดยเชญพระราชบตร มาถวายพระเจาวตสราช ใหจงได โดยทางใดทางหนง ” (ปรยทรรศกา:๖๐-๖๑)

ขอความดงกลาวนแสดงใหเหนวา ในเบองตนนนเกดการพลดพรากจากกนโดยท

นางถกจบตวไป แตพระองคกมความหวงทจะไดนางกลบคอมาเปนแนในทสดกไดตวนางกลบคนมา จงจดเปนศฤงคารรส ชนดวประลมภะในลกษณะทสอง

สมโภคะ คอ ความรกของผทไดอยดวยกน เปนความรกของชายและหญงเมอไดอยดวยกน

เปนรกทสมปรารถนา เพราะเขาใจกน หรอผานพนอปสรรคมาแลว และเปนภาวะรกทเกดตามหลงวประลมภะ

ดงตวอยางเชน เมอความจรงทกอยางปรากฏขนมาตลอดจนอปสรรคตาง ๆ กผานพนไป ปรยทรรศกากไดเปนมเหสของทาวอทยนวตสราช ดงบทวา

๓๓

“ กมตะ ปรม ปรยม ปศย / นะเศย ทฤฒวรมณา ปนรป สว ราชยมธยาสตม ตว โกเปน สทรมปยปหฤตา สทยะ ปรสนนา มม / ชวนต ปรยทรศนา จ ภคน ภยส ตวยา สคตา ก ตต สยาทปรม ปรยม ปรยตเม ยต สามปรตม ปรารถยเต // ฉนจะประสงคอะไรยงไปกวานอกเลา ? ดเถด อนองคทาวทฤฒวรรมะไสรกบรบรณ ในราชะ

ไอศนย สข ฝายเธอผบมสขเพราะโกรธ กขณะน หายโกรธ และกลบด กะฉน ฝายนวลนางปรยทรรศกา ภคนนน คนชพ และพบกน กะเธอ อนตวฉนจะประสงคอะไรละ จะเสมอ เหมอนรก ณ ตวเธอ วมล”(ปรยทรรศกา:๑๘๖-๑๘๗)

ตวอยางทยกมาน เปนความรกประเภทสมโภคะกเพราะวา ทงทาวอทยนวตสราช และปรยทรรศกาไดอยดวยกน เปนความรกทสมปรารถนา เขาใจกน ผานพนอปสรรคทกอยางมาแลว และเปนภาวะรกทเกดตามหลงวประลมภะ เปนภาวะรกทเกดจากการพลดพรากและเปนศฤงคารรสไดกเพราะไดกลบมาอยดวยกนและอภเษกสมรสกนในทสด

อากปกรยาทแสดงใหเหนถงศฤงคารรสของทาวอทยนและปรยทรรศกาทไดพบกนอนเปนความหวงของพระองค และในทสดกสมประสงคในการไดอยรวมกนดวยความเขาใจเหนไดจากการทพระนางวาสวทตตาดงพระหตถพระราชาไปใหปรยทรรศกา

สวนภาวะตาง ๆ นนกไดแก วภาวะ อนภาวะ และภาวะเสรมชนดตาง ๆ เปนตนนน กจะ

กลาวโดยลาดบ วภาวะ คอ เหตของภาวะ ในสวนของภาวะนนการทผชมละครรบรวามภาวะตาง ๆ เกดขน

นนกวจะตองแสดงเหตของภาวะ (วภาวะ) ไวในเบองตน วภาวะอาจเปนตวละครททาใหเกดภาวะนน เชน ชายและหญงผทาใหเกดภาวะรก อาจเปนตวละครทมบทบาทสมพนธกบตวละครทแสดงภาวะ เชนเพอน แมสอ หรออาจเปนฉาก หรอการเกรนเรอง และการทาวความในระหวางการดาเนนเรอง

วภาวะ แบงเปน ๒ ลกษณะ คอตนเหต (อาลมพนะ) และเหตเสรม (อททปนะ) วภาวะชนดอาลมพนะ

๓๔

วภาวะชนดอาลมพนะคอ สาเหตของภาวะทเปนตนเหต ตวอยางเชน ความรกระหวางชายหนมกบหญงสาว ตวตนเหตสาคญกคอชายหนมและ

หญงสาวเอง ทงสองจงเปนวภาวะทเรยกอาลมพนะ ในบทละครเรองปรยทรรศกาน กคอความรกของทาวอทยนวตสราช กบเจาหญงปรยทรรศกาเปนตนเหตใหเกดความรก

สาเหตทเปนตนเหตใหเกดความรก กคอการททาวทฤฒวรมนยกลกสาวคอปรยทรรศกาใหแกทาวอทยน ตวละครทงสองนเปนตนเหตใหเกดภาวะรกในเบองตน โดยเฉพาะอยางยงตว แมสอ ทเปนสหายสนทของตวละครทงสอง กคอวทษกะหรอวสนตกะ เปนสหายสนทของพระราชาวตสราช ตลอดจนอนทวรกาทเปนนางขาหลวงของพระมเหสวาสวทตตา และมโนรมาเปนเพอนสนทของปรยทรรศกา ทตองทาหนาทประสานความรกของตวละครทงสอง ดงเชน วทษกะ ชวนทาวอทยนไมทสวนโรงนาบว เพอใหไปดความงดงามแหงสวนซงมทงดอกไมนานาพนธ มแมลงภดอมดมอยเปนอนมาก ดงบทวา

“ คจฉาครตะ / เดนหนาไปส / โภ, เอห, คจฉมห / (ปรกรมยาวโลกย จ) วอสส, เปกข เปกข อวรทปฑนตววหกสมสอมารสลาทลจฉงคสสปรมลณ ลณมหอรภรภคคพอลมาลทลทาชาลอสส กมลคนธคหณททาม- มารทปชชวพทธพนธอพนธรสส อวรลตมาลตรปหทาตวปปอาสสส อสสธาราฆรชชาณสส สสสรอท // เจาประคณ, ไปกไปเถด / (เดนไปมาและเหลยวแล)

เออ, พอเจาประคณ, ด ดความงามแหงสวนโรงนาบวนเถด, หนาศลานละมนไปดวยดอกไมตาง ๆ ทรวงลงบนนมไดขาด, มดอกพอลและดอกมะลเลอยหลนลง เพราะความหนกแหงแมลงภ เปนอนมากซงกลวกลนเกษร, มกานดอกพนธอะถกลม อนอมกลนบวหลวงมาเขยาอย, และมตนตมาลอนหนาทบ เปนเครองกาบงแดดและความรอน” (ปรยทรรศกา:๘๐-๘๑)

สาเหตทเปนตนเหตดวยการทาหนาทพอสอ ทมบทบาทสมพนธกบตวละครท แสดงภาวะเปนสหายสนท เปนแมสอพอสอ ชกจงใหตวละครทงสองไดเจอและแสดงภาวะรกตอกน รวมทงบรรยากาศของฉาก กเปนตนเหตจงใจไดเชนกน

๓๕

วภาวะชนดอททปนะ วภาวะชนดอททปนะคอ สาเหตของภาวะทเปนเหตเสรม อนไดแก บคคลหรอสงแวดลอม

และสถานการณตาง ๆ เชน พเลยงผเปนสอ ฉากในสวนดอกไม การนดพบกนในคนเดอนเพญ ฯลฯ เปนเหตเสรมใหความรกของทงสองเพมพนขน จงเปนวภาวะทเรยกวาอททปนะ

พเลยงผเปนสอ ททาใหทาวอทยนวตสราชกบเจาหญงปรยทรรศกามความรกกน คอ มโนรมา ซงเปนพนกงานฝายใน เปนเพอนสนทของเจาหญงปรยทรรศกา และอนทวรกา กเปนนางขาหลวงของพระนางวาสวทตตา เปนพเลยงและเปนสอใหกบฝายเจาหญงปรยทรรศกา สวน วสนตกะหรอวทษกะ ผเปนสหายรกของทาวอทยนวตสราช เปนพเลยงและเปนสอฝายทาวอทยนวตสราช ซงทงสองฝายกมบทบาทเปนอยางมากททาใหทาวอทยนวตสราชและเจาหญงปรยทรรศกาทงสองมความรกกน

ตวอยางเชน ในองกทสอง วทษกะออกมา บอกวาเพอนรกของขาพเจาเสดจมาแลว และกาลงจะไปทโรงสวนนาบว เพอบรรเทาความเหงาและวาเหวพระหทย เพราะทนนมบรรยากาศ ทเปนอทยานสวนดอกไม จนทาวอทยนวตสราชถงกบออกปากชมถงความงดงาม ดงขอความวา

“ วฤนไตะ กษทรปวาลสถคตมว ตลม ภาต เศผาลกานา คนธะ สปตจฉทานา สปท คชมธาโมทโมห กโรต / เอเต โจนนรรปทม- จยตพหลรชะปญชะปงคางคราคา คายนตววตวาจะ กมป มธลโห วารณปานมตตาะ //

กานดอกเศผาลกาพรง อวนประดจดง แปงปะการง ประดบลาน หอมกลนสปตจฉทาหวาน ดจะคชะมทะซาน ทราบจมกดาล ฤดเยน ทนผงซงระคนเลน ณ ปทมละกเหน กายะเหลองเปน ประหลาดชม อกรองราวเมาเพราะดดดม มธรสะอภรม เมาธสม หทยปอง” (ปรยทรรศกา:๘๐-๘๑)

ทงบคคล สงแวดลอม และสถานการณตาง ๆ พเลยงทเปนสอ ตลอดจนฉากใน สวนดอกไม เปนเหตเสรมใหความรกของทงสองเพมพนขน เพราะวาบรรยากาศของสวนทสวยงามรนรมย ชวยทาหนาทภาวะเสรมใหความรกของทาวอทยนวตสราช และในสวนนเอง อนทวรกาและปรยทรรศกา กออกมาเกบดอกบวตามรบสงของพระนางวาสวทตตาวา

๓๖

“ ตา คจฉ ตม เสหาลอากสมมาล ลห เคณหอ อาอจฉ / เอสา ว อารณณอา ธาราฆรชชาณทคฆอาเอ ชาวชเชวว วอสทาอ กมลาอ ณ อตถาหลาสณา สชเชณ มอลาวอนต ตาวชเชวว ลหอ อวจณอ อาอจฉทตต / เอสา ตวสสณ ต ทคฆอ ณ ชาณาท / ตา เคณหอ ต คมสส / อโท อโท อารณณเอ เอห //

เจาจงไปหาพวงมาลยดอกเสหาลอา แลวกใหปรยทรรศกา ไปเกบดอกบวทบานแลวมาจากในอางสวนโรงนาบวโดยเรวกอนทมน จะหบเสยหมด เพราะสนแสงตะวน, แมคนนนหรอกไมรจกอางบวนน ทางน ทางน มาเถอะ” (ปรยทรรศกา:๘๒-๘๓)

อนภาวะ คอ ผลของภาวะ ทตวละครตองแสดงผลของภาวะ (อนภาวะ) กเพอใหรวาเกด

ภาวะหนงขนในใจของตวละครแลว อนภาวะหรอผลของภาวะ หมายถงการแสดงออกของตวละครดวยคาพดหรออากปกรยาใหรวาเกดภาวะอยางใดอยางหนงขนแกตวละครนน และอนภาวะกสามารถเกดขนไดใน ๒ กรณ คอทงในความรกแบบ สมโภคะ และในความรกแบบวประลมภะ

อนภาวะทเกดจากสมโภคะ อนภาวะทเกดจากสมโภคะ คอผลของภาวะ (อนภาวะ) ทเกดจากการไดอยรวมกน เชน ม

การเกยวพาราส พดจาออนหวาน จรตกรยาแชมชอย ชมายชายตา ยมแยมแจมใส แสรงตดพอ ตอวา เอยงอาย เปนตน

ในบทละครเรองน ผลของภาวะทเกดขนกบตวละครทงสองทไดอยรวมกน คอทาวอทยนวตสราชกบปรยทรรศกา คอตอนท ปรยทรรศกาถกแมลงภตอม วสนตกะกแนะนาใหทาวอทยนวตสราชเขาไปหาปรยทรรศกา นางกตกใจเพราะไมใชอนทวรกาแตเปนพระราชา นางกมองพระราชาดวยความรกและสงบเสงยมดวยความเอยงอาย ดงบทวา

“ ออ ข โส มหาราโอ ชสส อห ตาเทณ ทณณา / ฐาเณกข ตาทลส ปกขวาโท //

ออนเองแหละ พระมหาราชเจาทบดาของเรายกตวเราถวาย พระบดาของเราชางเลอกเหมาะฐานะจรง ๆ นะ” (ปรยทรรศกา:๙๖-๙๗)

๓๗

คาพดดงกลาวนหรอกรยาอาการทเปลยนไปกด ลวนเปนอนภาวะของความรกแบบ สมโภคะทงสน

อนภาวะทเกดจากวประลมภะ อนภาวะทเกดจากวประลมภะ คอผลของภาวะ ทเกดจากการพลดพรากจากกน ไดแก

ทาทางหมดอาลยตายอยาก สงสย วตกกงวล กระสบกระสาย พราราพน เปนตน อนภาวะทเกดจากความพลดพรากจากกนน เปนความพลดพรากทมความหวงวาตองไดพบกนอก อาจไมถงกบหมดอาลยตายอยาก สงสย วตกกงวล แตกเปนความโศกเศราทพราราพนออกมาวาคดถงนาง พระองคจงเปรยบกบนกจกรวาก ทยนเศราอยรมบง ในยามพลบคา กยงเปนอนภาวะของความรกเชนกน ดงขอความท พระองคราพนวา

“ สมปรต หหฤตวา ปทมวนทยตม ปรยตเมเวย ทนศรร คตา ราโคสมน มม เจตสว สวตร พมเพธก ลกษยนเต / จกราหโวหมว สถตะ สหจาร ธยายน นลนยาส ตเฏ สชาตาะ สหสา มเมว ภวนสยาปยนธการา ทศะ //

ความงามแหงทวะผานเพราะโฉมปยนาร รงชอปทมศร จรล แสงแดงเรอกระยบ ณ ดวงสรยานน เชนในอราฉน เฉลา นกจกรวะกะยน ณ บงประดจเรา คดถงวธเศรา กมล ทวแดนดน ฤ กสนสรงสสรยน เยยงจตต ดน อน-ธการ”(ปรยทรรศกา:๑๐๐-๑๐๑)

ตวอยางทยกมานเปนผลของภาวะทเกดจากการพลดพรากจากกน แตเปนความพลดพรากทมความหวงวาตองไดพบกนอก อาจไมถงกบหมดอาลยตายอยาก สงสย วตกกงวล แตกเปนความโศกเศราทราพนออกมาวาคดถงนาง พระองคจงเปรยบกบนกจกรวาก ทยนเศราอยรมบง ในยามพลบคา ในขณะทคของมนอยหางไกล เปนการเสรมภาวะทกลาวแลวขางตนใหเดนชดยงขน ทพระองคเปรยบกบนกจกรวากดงนกเพราะวา ในขณะทพระองครอความหวงนนไมตางอะไรกบนกจกรวากทตางกคอยคเพอการกลบไปทพกพรอมกน อนเปนการตกอยในสภาพเดยวกนกบทพระองคกราพนถงคนรกคอปรยทรรศกา

สาตตวกภาวะ สาตตวกภาวะ คอ ปฏกรยาทางอารมณทเกดขนเองตามธรรมชาต เปนปฏกรยาทเกดขน

ตามธรรมชาตทหามไมได เชน เมอโกรธจด ตวจะสน หรอหนาจะแดง ปฏกรยาตวสน หรอหนา

๓๘

แดงน เปนสงทเราควบคมมใหเกดไมได สาตตวกภาวะน จงทาหนาทชวยอนภาวะใหผอานไดรบรภาวะในตวละครไดงายขน สาตตวกภาวะน ม ๘ ลกษณะ คอ ตะลงงนขยบเขยอนไมได เหงอออก ขนลก เสยงเปลยน ตวสน สหนาเปลยน นาตาไหล และเปนลม ในบทละครเรองปรยทรรศกานกรยาอาการดงกลาวมาอาจไมปรากฏทกอาการ แตจะยกตวอยางเทาทปรากฏดงน

อาการตะลงงนขยบเขยอนไมได เปนกรยาทเกดจากสถายภาวะทเปนภาวะหลก หรอ วยภจารภาวะทเปนภาวะเสรมตาง ๆ ไดแก ความยนด ความนากลว ความปวยไข ความนาพศวง ความสนหวง ความโกรธ เปนตน

ภาวะรกทมกรยาอาการอยางน ยกตวอยางความยนด ในบทละครปรยทรรศกา จะเหนไดในตอนทพระเจาวตสราชกบวสนตกะ สนทนากนเรองการหาอบายทจะชวยนางอรณยกาใหรอดจากทคมขงมาได พอวสนตกะสหายคใจบอกอบายใหพระองคกแสดงอาการยนด ดงขอความวา

“ วยสส ก อทานมภยปายะ ปรยาม โมจยตม / โภ, วอสส มญจ วสาท อห เท อวาอ กธอสส / (สหรษม) วยสส, ตวรตตรมภธยตาม / โภ ตม ทาว อเณอสมรสฆฎฎปปหาวพาหสาล ปโณว อเณอคอตรอปาอกกทววสหพลสมทโท ตา สววพลสโท เหณอนเตอรา สปฑท กทอ อทาณ เชวว อารณณอ โม อาเวห//

เกลอเอย, มอบายอยางไรบาง บดนทจะใหแมทรกไดรอด ออกมาไดพอเจาพระคณ, คลายความเหยวพระทยเสยเถด ขาพเจาจะ บอกอบายให

(ยนด) เออเกลอ, บอกมาซ เรว ๆ เขา เจาประคณ, พระองคเอง กมพระพาหาอยสองขาง ทไดเคยสาแดงเรยวแรงมาแลวในเวลารบเปนหลายครง, นอกจากนน พระองคยงทรงมกองทพ อนหาใคร ๆ สมได, พรอมดวยชาง มา และพลเดนเทา ฉะนน จงทรงยกกาลงพลทงหมดเขาโจมตวงใน และชวยใหอารณยการอดออกาจงไดบดนเทยว (ปรยทรรศกา:๑๕๘-๑๕๙)

และขอความอกตอนหนงทพระเจาวตสราชพดถงปรยทรรศกาดวยความตนเตนวา นางนใครหนอ, มแมลงภตอมอยทผมอนหอมไปดวยกลนดอกไม,และมอคลายดอกบวตมแดงรอราว และแขนงาม, ออน, และนมนวล ดราวกบวานางฟารกษาสวน มาเดนอยใหเราเหนเทยวแหละ พระเจา

๓๙

วตสราชกหนไปดนางดวยความตะลงหลง และหนไปพดกบ วสนตกะ วา โฉมของหลอนอนงาม หาทเปรยบมได ทาใหนกเดาไปหลายอยาง ดงขอความวา

“ ปาตาลาท ภวนาวโลกนปรา ก นาคกนโยตถตา มถยา

ตต ขล ทฤษฏเมว ห มยา ตสมน กโตสตทฤศ / มรตา สยาทห เกามท น ฆฏเต ตสยา ทวา ทรศน เกย หสตตลสถเตน กมเลนา โลกยเต ศรรว //

ฤานางเปนวรนาคกนยะจรจาก บาดาลเพราะอยากเยยม พภพ ไมใชแนเพราะดนกเคยจรกะจบ ถนนนบพบใคร เสมอ ฤาแสงจนทรจะประชมและสงสรละออ เหนผดละเหนอน ทวา ใครหนองามตะละองคพระศรวรศภา ถอบวสงางาม ณ หตถ” (ปรยทรรศกา:๘๘-๘๙)

ทยกมาเปนตวอยางนเปนปฏกรยาทเกดขนตามธรรมชาต อนเปนปฏกรยาทหามไมได จงทาหนาทชวยอนภาวะใหผอานไดรบรภาวะในใจตวละครไดงาย และทาหนาทเหมอนอนภาวะ คอเปนการแสดงออกใหผดเขาใจผลของภาวะทเกดขนแกตวละคร คอพระเจาวตสราชเกดอาการตะลงงนขนมาทนท ทไดเหนความงามของปรยทรรศกาอยางนาพศวง

อาการตวสน เกดจากความนากลว ความโกรธ ความยนด ความพรนพรง ความตนตระหนก เปนตน อาการตวสนทมสาเหตมาจากสงตาง ๆ ในบทละครเรองนกคอตอนทมโนรมาแสดงละครตอนทพระเจาวตสราชตกเปนเชลยของพระเจามหาเสนประโทยต ปรยทรรศกาแสดงเปนพระนางวาสวทตตาและพระเจาวตสราชปลอมพระองคมาเปนพระเจาวตสราชในละครทเลน พอพระนางวาสวทตตาทราบความจรง กสงใหเลกแสดง และเอาตวปรยทรรศกาไปขงไว สาเหตทตวสนกเพราะนางวาสวทตตาจบไดวาไมใชมโนรมา แตเปนพระเจาวตสราช มโนรมากเกดอาการกลวจนตวสนตกใจหมอบลงแทบพระบาท แลวกลาววา

“ (สภย กมปมานา ปาทโยร นปตย ) ภฏฏณ, ณ ห อห เอตถ อวรชฌาม / เอเทณกข หทาเสณ พลาโท อลกรณาอ เคณหอ ทวารฏฐเทณ อธ ณรทธา / ณ อณมห อกกนทนตเอ สทโท มกขนคโฆสนตรโท เกณ ว สโท //

(ตวสนดวยความตกใจ และหมอบลงแทบพระบาท) ภฏฏณ, หมอมฉน ไมมความผดเลยในเรองน ตาขรวนแยงเอาอาภรณไปดวยกาลง และจบหมอมฉน ขงไวในน , แลวนงอยทประต / หมอมฉนไดรองขน, แตไมมใครไดยนเสยง,

๔๐

เพราะตาบานแกรองกลบเสยงเสยหมด ”(ปรยทรรศกา:๑๔๔-๑๔๕)

จากตวอยางนจะเหนไดวา อาการตวสนนนทเกดจากความกลวจะมความผด ทเกดขนโดยธรรมชาตอนเปนภาวะของมนษยทเกดขนไดเองเมอตกอยในสภาวะเชนนน

อาการนาตาไหล เกดจากความยนด ความโกรธ ความทกขโศก เปนตน เปนอนภาวะทเกดจากพระราชาวตสราชเขาไปใกล ๆ แลววางพระหตถไปทตวของปรยทรรศกา แสดงทาเลามนต พรมนาและเปามนตปรยทรรศกาลกขนชา ๆ แลวพดพราออกมาดวยอาการละเหยและไมคอยชดวา

“ มโณรเม, จร ข สตตมห // มโนรมา ฉนหลบไปเสยนาน” (ปรยทรรศกา:๑๘๒-๑๘๓)

และหนไปมองพระราชาดวยความรก แลวกมหนานาตาไหลดวยความเจยมเนอเจยมตว อนเปนกรยาอาการทเกดเองตามธรรมชาตทเนองมาจากความปตยนด

จากนนพระเจาวตสราชกยนมอไปใหพระนางวาสวทตตา และเอามอปรยทรรศกาวางลงบนมอของพระราชาและเรองกจบลงดวยอาการททงสามคนเขาใจกนจนพระเจาวตสราชกไดอภเษกสมรสกบปรยทรรศกาตามพระประสงคของพระองคทมมาแตเดม ปฏกรยาทเกดขนตามธรรมชาตน เปนปฏกรยาทหามไมได เชน เมอโกรธจด ตวจะสน หรอหนาจะแดง ปฏกรยาตวสน หรอหนาแดงน เปนสงทเราควบคมมใหเกดไมได สาตตวกภาวะ จงทาหนาทชวยอนภาวะใหผอานไดรบรภาวะในใจตวละครไดงายขน

รสทเกดคลอยตามศฤงคารรส อยางทไดกลาวมาแลววา รสทง ๘ แบงตามความสาคญเปน ๒ กลม กลมแรกคอ รสทเปน

ตนเหตของรสอนม ๔ รส ไดแก ศฤงคารรส เราทรรส วรรส และพภตสรส กลมท ๒ เปนกลมของรสทเกดคลอยตาม ม ๔ รส ไดแก หาสยรส กรณารส อทภตรส และภยานกรส

ทเปนเชนนนกเพราะเปนปกตอารมณของมนษย เมอเกดความซาบซงในความรก (ศฤงคารรส) กอาจเกดความสนกสนาน (หาสยรส) เชนตอนท มโนรมากบอารณยกาแสดงละครเนองในงานวนนกขตฤกษ กมการหยอกเยากนวา หลอนมความรกกบลนเกลาลนกระหมอมหรอน เราคงจะมหนทางชวยหลอนไดนะ เพราะพระองคกกาลงหาหนทางทจะพบหลอนอยเหมอนกน ซง

๔๑

อารณยกากบอกวาเปนไปไมได เพราะพระองคกทรงมนคงอยกบความงามของพระเทวอยแลว ความซอและไรเดยงสาตอความรกเชนนทาใหมโนรมากลาวออกมาดวยความขบขนวา

“ (วหสย) หลา อปณฑเท, กมลณพทธาณรา โอว มหอโร มาลท เปกขอ อหณวรสาสารทลมปโฑ กโท ต อณาสาทอ ฐท กเรท //

(หวเราะ) อย, แมคนซอ แมลงภนะ ถงแมจะรกดอกบวหลวง สกเพยงใด แตเมอมนแลเหนดอกมะลเลอยและอยากดอมกลนหอมใหม, มนจะยอมนงทนไมบนไปหาละหรอ,ขอใหสบายใจเถดเพอนรก” (ปรยทรรศกา:๑๐๘-๑๐๙)

กรณารส คอความสงสารอาจเกดจากความแคนเคอง ดวยความเคองแคนททาวกลงคจบตวทาวทฤฒวรมนและปรยทรรศกาไป ทาใหทงสองพระองคตองไปตกระกาลาบาก ประสบเคราะหกรรม ตกทกขไดยาก กเกดความสงสาร พเลยงตลอดจนเสนาบดมหาอามาตย ทราบขาวการถกจบตวไปของเจานายกหาหนทางชวยเหลอ จนในทสดทาวอทยนกยกทพมาแกแคนไดสาเรจและนาปรยทรรศกาไปดวย ทกคนเขาใจวาปรยทรรศกาคงหายสาบสญ จงทาใหทกคนเปนหวงสงสารนาง ดงคาพดวา

“ ...นรมานษกฤเต ทคเธ สถาเน น ชญายเต กสยามวสถายา วรตต อต / นปณ จ วจตเมตน มยา สรว สถานม / น จ ชญาต ก ไตเรว ทสยภร นตาถ วา ทคเธต //

บดน ขาพเจาจงหารไมเลยวาพระองคหญงเปนอยางไร, และ แมเมอขาพเจาไดคนด ณ ทนนโดยทวแลว ขาพเจากยงหาทราบไมวา เธอไดถกไอคนปานนๆ มนพาไปหรอวาถกไฟคลอกเสยแลว” (ปรยทรรศกา:๖๐-๖๑)

และอกบทวา

“ ราชโญ วปท พนธวโยคทะข เทศจยตร ทรคมมารคเขทะ / อาสวาทยเตสยาะ กฎนษ ผลายาะ ผลม มไยตจ จรชวตายาะ //

พระราชาตกยาก ดนพรากสพนธเหน จาจากประเทศเดน

๔๒

ทรถนระอาใจ อากรรมซนาผล ณ ชวจรง ไซร เพราะกรรมกระทาให ผลชวดและชนชม”(ปรยทรรศกา:๕๘-๕๙)

ในบททไดยกมาเปนตวอยางนแสดงใหเหนถงภาวะทกขโศกของพระราชามตองมการพลดพราก ทมความสนหวง ทกขยาก ระอาใจ เปนภาวะทเสรมเขามา ตลอดถงความโศกเศราอนเนองมาจากไมไดเจอคนทเรารก จงทาใหเกดความเมตตาสงสารมากยงขน แมกระทงตอนททฤฒวรมนถกจบไปเปนเชลย และถกประหตประหารจนบอบชา ทเกดจากความไมยตธรรม จนทาใหเกดความเมตตาสงสารอกเชนกน ซงรสเหลาน ลวนมสาเหตมาจากความรก (ศฤงคารส)

สวนผทเสยเปรยบเมอเกดความชนชมในวรกรรม (วรรส) กอาจเกดความอศจรรยใจ (อทภตรส) ทอาจเกดจากความบาคลงของผคนในสงคราม แลวเกดความอศจรรยใจ หรอแมแตการไดเหน การไดอยในสถานทอนนารนรมย กเปนภาวะททาใหอารมณของมนษยคลอยตามไปดวยเชนกน และเมอเกดความราคาญขยะแขยง (พภตสรส) กอาจเกดความเกรงกลว (ภยานกรส) เหลานลวนเปนธรรมชาตของมนษยทงสน เชนเหนเลอด หรอสงทนารงเกยจ มหนอน อจจาระ ฯลฯ กจะทาใหเกดความกลวอยเปนวสยทแทจรงของมนษย

ผลจากการศกษาไดพบวาในสวนของศฤงคารรส คอความซาบซงในความรก อนเปน

ปฏกรยาทางอารมณทเกดจากการรบรความรกของตวละคร เปนรสเดนทสดในวรรณคดสนสกฤตประการหนงเพราะเกยวเนองกบความรก ทมเนอหาแสดงเปาหมายของชวต (ปรษารถะ) และการดาเนนเรองทนาสนใจ ชวนตดตามนน ประกอบดวยสวนสาคญของศฤงคารรสคอ มการกลาวถงกนของตวละครเอกสองตว จนเกดมความรสกซาบซงในความรก อนมองคประกอบดวยกน สองประการ ประการแรกกคอความรกของตะวละครเอกทงสอง ไดอยรวมกน (สมโภคะ) และประการทสอง คอ ความรกของตวละครเอกทงสองอยหางกนหรอพลดพรากจากกนกบบคคลผเปนทรก (วประลมภะ) ความรกแบบสมโภคะนน กมเหตของภาวะ (วภาวะ) คอการอยกบผทถกตาตองใจ การอยในบานเรอนและสถานททสวยงาม เปนตน การแสดงผลของภาวะ (อนภาวะ) ไดแกการพดจาออนหวาน มจรตกรยาแชมชอย เปนตน สวนความรกแบบวประลมภะนน มเหตของภาวะ คอการพลดพรากจากกน การแสดงผลของภาวะกไดแกมทาทางหมดอาลยตายอยาก การราไรราพน การมความรสกเปนทกขเพราะความรก เปนตน และประการสาคญทจะเกดศฤงคารรสไดนน จะตองขนกบใจและอารมณของผอาน เปนตนวาผอานนนมอารมณรวมในการอานนนหรอไม หรอวาผอานในชวงขณะนนเปนผมสภาพจตใจเปนปกตหรอไม เปนตนดวย

๔๓

จะเหนไดวาการศกษาบทละครสนสกฤตรองปรยทรรศกาน เมอเปรยบเทยบกบทฤษฏ ไมวาทฤษฏการละคร หรอทฤษฏรส บทละครเรองนกสอดคลองกนทกประการ กลาวคอทฤษฏการละครตามประเภทของละครภารตะ ชนดอรปกะ ประเภทนาฏกา ม ๔ องค ลกษณะการดาเนนเรอง กตรงตามแบบแผนการแตงทกประการ เชนจานวนองกและเนอเรอง จะตองเปนไปตามขอบงคบของประเภทละคร เนอเรองไดมาจากตานาน ผสมผสานกบจนตนาการของกว คอ พระเอกเปนกษตรยทกลาหาญ รนเรงและรกสนก นางเอกเปนนางกษตรยทประสบเคราะหกรรมตกตาตองถกสงตวมาเปนนางกานลในราชสานกของพระเอกโดยไมมใครจาได ตอมาไดผกสมครรกใครกบพระเอก และในทสดกไดอภเษกสมรสกน การเรมเรองดวยการขอพร ภาษา เวลา ฉากแทรกระหวางองค (วษกมภะและประเวศกะ) การแสดง ในบทละครเรองปรยทรรศกานไมมสงทหวาดเสยวและนากลวบนเวท เพราะเปนละครประเภทรก ๆ ใคร ตววทษกะ ซงเปนตาแหนงตลกหลวงคอยตดตามพระเอก โรงแสดง และฉาก กตรงตามลกษณะการแตง การจบเรองกจบลงดวยความสข ฉะนนการศกษาวเคราะหตงแตเบองตนมานน ทงบทละครและทฤษฏมความสอดคลองกนด

๔๔

บทท ๔ บทสรปและขอเสนอแนะ

๔.๑ บทสรป

การศกษาวเคราะหศฤงคารรส ในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาของพระเจาศรหรรษวรรธนะน นบวาเปนสงทมประโยชนมากมายทางดานวรรณคด เพราะวาเราจะไดเขาถงอรรถรสแหงศฤงคารรสทกวมความประสงคใหผอานเขาถงนน จาเปนทจะตองรและเขาใจขอมลทเกยวของกบศฤงคารรสนนใหดเสยกอน จงจะเขาถงอรรถรสนนได การศกษาวเคราะหศฤงคารรสในวรรณคดเรองปรยทรรศกาน ในเบองตนนนไดอธบายสวนสาคญตาง ๆ ของศฤงคารรส ลกษณะและองคประกอบททาใหเกดศฤงคารรสอนไดแกวภาวะ อนภาวะ และภาวะเสรม ประเภทของศฤงคารรส กไดแกศฤงคารรสชนดสมโภคะ คอการไดอยรวมกนกบบคคลผเปนทรก การไดอยรวมกนกบบคคลทตองตาตองใจ และวประลมภะ คอการตองพลดพรากจากบคคลผเปนทรก หรอการอยหางจากบคคลผเปนทรก จากการศกษาวเคราะหกไดยกขอความบางชวงบางตอนเทานนมาเปนตวอยางประกอบการอธบาย ซงกพบวาแตละขอความนนกจะประกอบไปดวยวภาวะหรอเหตแหงการเกดศฤงคารรส อนภาวะหรอผลแหวภาวะนนเอง สถานการณเสรมหรอเหตเสรมและภาวะอารมณพนฐานททกอใหเกดศฤงคารรส และในการศกษาครงนยงไดศกษาถงประวตผแตงบทละครเรองปรยทรรศกาคอพระเจาศรหรรษวรรธนะ วาพระองคมชาตภมเปนเชอสายกษตรย เปนโอรสของพระเจาประภากรวรรธนะและพระนางยโสมต มพระเชษฐภาดาคอราชยวรรธนะ และมพระกนษฐภคนคอพระนางราชยศร ตอมาพระองคทรงรบภารกจสาคญของประเทศดวยความไมเตมพระทย ดวยเหตนจงใหเรยกพระองคเพยงวาราชบตร หรอศลาทตย พระองคเปนทงกวเองและเปนผบารงอปถมภกว โดยมพาณะเปนกวทอยในราชปถมภ ประจาในราชสานกของพระองค ผลงาสาคญทมชอเสยงของพระองค ๓ เรอง คอรตนาวล นาคานนทะ และปรยทรรศกา

การศกษาบทละครสนสกฤตรองปรยทรรศกาน เมอเปรยบเทยบกบทฤษฏ ไมวาทฤษฏการละคร หรอทฤษฏรส บทละครเรองนกสอดคลองกนทกประการ กลาวคอทฤษฏการละครตามประเภทของละครภารตะ ชนดอรปกะ ประเภทนาฏกา ม ๔ องค ลกษณะการดาเนนเรอง กตรงตามแบบแผนการแตงทกประการ เชนจานวนองกและเนอเรอง จะตองเปนไปตามขอบงคบของประเภทละคร เนอเรองไดมาจากตานาน ผสมผสานกบจนตนาการของกว คอ พระเอกเปนกษตรยทกลาหาญ รนเรงและรกสนก นางเอกเปนนางกษตรยทประสบเคราะหกรรมตกตาตองถกสงตวมาเปน

๔๕

นางกานลในราชสานกของพระเอกโดยไมมใครจาได ตอมาไดผกสมครรกใครกบพระเอก และในทสดกไดอภเษกสมรสกน การเรมเรองดวยการขอพร ภาษา เวลา ฉากแทรกระหวางองค (วษกมภะและประเวศกะ) การแสดง ในบทละครเรองปรยทรรศกานไมมสงทหวาดเสยวและนากลวบนเวท เพราะเปนละครประเภทรก ๆ ใคร ตววทษกะ ซงเปนตาแหนงตลกหลวงคอยตดตามพระเอก โรงแสดง และฉาก กตรงตามลกษณะการแตง การจบเรองกจบลงดวยความสข ฉะนนการศกษาวเคราะหตงแตเบองตนมานน ทงบทละครและทฤษฏกสอดคลองกนด ผลการศกษาบทละครเรองปรยทรรศกานตลอดทงเรอง กทาใหผ◌◌ศกษาไดรและเขาใจประวตความเปนมา และเรองราวของบทละครทศกษา ลกษณะ และแบบแผนการแตงบทละครสนสกฤต ศฤงคารรส องคประกอบททาใหเกดศฤงคารรส อปสรรคในการเกดศฤงคารรส ตลอดจนภาวะตาง ๆ ททาใหเกดศฤงคารรส ในบทละครเรองนบรรลตามวตถประสงคทกประการ

ผลจากการศกษาไดพบวาในสวนของศฤงคารรส คอความซาบซงในความรก อนเปนปฏกรยาทางอารมณทเกดจากการรบรความรกของตวละคร เปนรสเดนทสดในวรรณคดสนสกฤตประการหนงเพราะเกยวเนองกบความรก ทมเนอหาแสดงเปาหมายของชวต (ปรษารถะ) และการดาเนนเรองทนาสนใจ ชวนตดตามนน ประกอบดวยสวนสาคญของศฤงคารรสคอ มการกลาวถงกนของตวละครเอกสองตว จนเกดมความรสกซาบซงในความรก อนมองคประกอบดวยกน สองประการ ประการแรกกคอความรกของตะวละครเอกทงสอง ไดอยรวมกน (สมโภคะ) และประการทสอง คอ ความรกของตวละครเอกทงสองอยหางกนหรอพลดพรากจากกนกบบคคลผเปนทรก (วประลมภะ) ความรกแบบสมโภคะนน กมเหตของภาวะ (วภาวะ) คอการอยกบผทถกตาตองใจ การอยในบานเรอนและสถานททสวยงาม เปนตน การแสดงผลของภาวะ (อนภาวะ) ไดแกการพดจาออนหวาน มจรตกรยาแชมชอย เปนตน สวนความรกแบบวประลมภะนน มเหตของภาวะ คอการพลดพรากจากกน การแสดงผลของภาวะกไดแกมทาทางหมดอาลยตายอยาก การราไรราพน การมความรสกเปนทกขเพราะความรก เปนตน และประการสาคญทจะเกดศฤงคารรสไดนน จะตองขนกบใจและอารมณของผอาน เปนตนวาผอานนนมอารมณรวมในการอานนนหรอไม หรอวาผอานในชวงขณะนนเปนผมสภาพจตใจเปนปกตหรอไม เปนตนดวย

ขอดของการศกษาวเคราะหบทละครเรองน กไดทราบวาผแตงคอพระเจาศรหรรษวรรธนะ

นน มความเปนนกประพนธจรง ๆ เพราะบทละครเรองนเปนผลงานละครสาคญทเปนทรจกกนอยางแพรหลาย

๔๖

สวนขอเสยของการศกษาบทละครเรองนไมมปรากฏ แมวาบทละครเรองปรยทรรศกาน จะมการแตงกอนแตจะมทฤษฏของอภนวคปตะ แตผแตงกอาจใชแนวทางนาฏยศาสตรของภรตมน เพราะบรรดาคมภรการละครตองถอวา นาฏาศาสตรตองมาเปนอนดบแรก และพระเจาศรหรรษวรรธนะจงอาศยตารานาฏยศาสตรนในการแตงบทละครเรองปรยทรรศกา ขอเสยหากจะมบางกตรงทภาษาทเปนทงสนสกฤตและปรากฤตผสมกน เพราะมตวละครทมฐานนดรศกดทตางกน ตลอดจนการทพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงนพนธเปนภาษาไทยแลว กยงเปนการยากอยพอสมควร แตกเปนความจาเปนทตองใชลกษณะการแตงแบบน และกถกตองตามแบบแผน แตสาหรบคนรนหลงแลวกถอเปนการยากเชนเดยวกน

๔.๒ ขอเสนอแนะ การศกษาวเคราะหศฤงคารรสในบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาครงน ผศกษาไดทาการศกษาวเคราะหแลวพบวา นอกจากการศกษาเรองรสในสวนของศฤงคารรสแลวนน ยงมเรองอน ๆ ทเกยวของกบบทละครเรองน เชน อลงการ ธวน หรอทฤษฏอน ๆ ทเกยวของกบทฤษฏวรรณคดสนสกฤต ลวนเปนเรองทนาสนใจและควรศกษาอยางยง ดงตวอยางทไดศกษามานน ผ ศกษาไดทาการศกษาศฤงคารรสเพยงอยางเดยว และจากหนงสอบทละครสนสกฤตเรองปรยทรรศกาเพยงเลมเดยวเทานน หากแตยงมบทละครสนสกฤตเรองอน ๆ และยงมรสอน ๆ ทนาสนใจ ตลอดจนทฤษฏตาง ๆ ทกลาวมานน อนควรแกการหยบยกนามาศกษาวเคราะหอกมากมาย โดยใชวธการศกษาแนวทางเดยวกนน เพอใหเกดประโยชนแกทานทมความสนใจในวรรณคดสนสกฤตสบตอไป

๔๗

บรรณานกรม

ภาษาไทย กสมา รกษมณ. การวเคราะหวรรณคดไทย ตามทฤษฎวรรณคดสนสกฤต. ไดรบทนอดหนนการ วจยจากสานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต กลมวชาวรรณคด สาขาวชาปรชญา

๒๕๓๐. ___________. สนสกฤตวจารณา. (กสมาวรรณนา ๑) กรงเทพฯ : สานกพมพแมคาผาง. ๒๕๔๗. ___________. วรรณสารวจย. (กสมาวรรณนา 4) กรงเทพฯ : สานกพมพแมคาผาง. ๒๕๔๗. จาลอง สารพดนก. ประวตวรรณคดสนสกฤต. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลยรามคาแหง ๒๕๔๗. ___________. สงเขปไวยากรณสนสกฤต. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒. ทรงศกด ปรางควฒนากล. การละครไทย. เอกสารประกอบการเรยนวชาไทย ๓๕๖ (วรรณคดบท ละคร) ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๒๖. นยะดา เหลาสนทร. ความสมพนธระหวางละครไทยและละครภารตะ. กรงเทพฯ : สานกพมพ แมคาผาง, ๒๕๔๓. ภรต ซงห อปธยายะ เรยบเรยง, อมร โสภณวเชฏฐวงศ แปล. นกปราชญพทธ. กรงเทพฯ : โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย , ๒๕๔๒. พทธทาสภกข. พระศรอารยอยแคปลายจมก. กรงเทพฯ : สานกพมพสขภาพใจ, ๒๕๔๓. มงกฎเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. ปรยทรรศกา. กรงเทพฯ : องคการคาครสภา, ๒๕๐๕. มหามกฏราชวทยาลย. พจนานกรมบาล-สนสกฤต-อภธาน. กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๒๘. แสง มนวทร, รตท. ผแปล. นาฏยศาสตรของภรตมน. พมพครงท ๒, กรงเทพฯ : กรมศลปากร , ๒๕๔๐. สมพร สขเกษม. หลกคาสอนของศาสนาพรามหณ–ฮนด . กรงเทพฯ : ภาควชาปรชญาและศาสนา

คณะวชามนษยศาสตรและสงคมศาสตร วทยาลยครบานสมเดจเจาพระยา สหวทยาลยรตนโกสนทร, ๒๕๓๒.

สรวฒน คาวนสา, พทธศาสนาในอนเดย. กรงเทพฯ : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๔๕.

๔๘

สเชาว พลอยชม , แปลและเรยบเรยง. สนทรยศาสตร ปญหาและทฤษฏเกยวกบความงามและศลปะ นครปฐม : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย , ๒๕๔๕. เสาววภา เจรญขวญ. วรรณคดสนสกฤต. ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลย- เชยงใหม, ๒๕๒๖. วารสาร คณะโบราณคด, ดารงวชาการ รวมบทความทางวชาการ คณะโบราณคด. ปท ๓ ฉบบท ๕ (มกราคม-มถนายน), กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗. ภาษาองกฤษ

Kale, M.R. Priyadarśikā of Śrī Hars�adeva. Delhi : Motilal Banarsidass , ๑๙๗๗. Keith, A. Berriedale. The Sanskrit Drama. Delhi : Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, ๑๙๗๓. Macdonell, A. A. A History of Sanskrit Literature. ๒nd ed. Delhi : Motital Banarsidass , ๑๙๗๑. _________. A Practical Sanskrit Dictionary. London : Oxford University Press, ๑๙๕๔.

๔๙

ประวตผศกษา ชอ-สกล-ฉายา พระมหากาธร ทองประด สญญ โต ภมลาเนา ๒๔ หม ๒ ตาบลคลองนอย อาเภอเมอง จงหวดสราษฎรธาน ๘๔๐๐๐ ทอยปจจบน ๑๖๔ หม ๖ วดนครอนทร ถนนพบลยสงคราม ตาบลสวนใหญ

อาเภอเมอง จงหวดนนทบร ๑๑๐๐๐ โทรศพท ๐-๙๕๓๒-๑๐๒๓ ประวตการศกษา พ.ศ.๒๕๓๑ สอบไลไดนกธรรมชนเอก พ.ศ.๒๕๓๗ สอบไลไดเปรยญธรรม ๓ ประโยค พ.ศ.๒๕๔๔ สาเรจการศกษาปรญญาพทธศาสตรบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต จากมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วดมหาธาต ทาพระจนทร กรงเทพ ฯ พ.ศ.๒๕๔๕ สอบไลไดเปรยญธรรม ๔ ประโยค พ.ศ.๒๕๔๖ เขาศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต บณฑตวทยาลย มหาวทยลยศลปากร วงทาพระ กรงเทพ ฯ ประวตการทางาน พ.ศ.๒๕๓๕- ๒๕๓๘ เปนครสอนพระปรยตธรรม วดราษฏรบรณะ (วดชางให)

จงหวดปตตาน พ.ศ.๒๕๓๙ – ปจจบน เปนครสอนพระปรยตธรรม วดนครอนทร จงหวดนนทบร