Tarih �ncelemeleri Dergisi Cilt/Volume XXVI, Say�/Number 1 Temmuz/ July 2011, 201-233

SELÇUKÎLER ZAMANINDA ANADOLU’DA TÜRK MEDEN�YET��

Fuat KÖPRÜLÜ

Aktaran: Tülay MET�N**

(s. 193) Osmanl� saltanat�n�n tesisinden evvel Anadolu Türklerinin geçirdikleri safhalar, bugüne kadar yaln�z siyasî ve askerî bir nokta-i nazardan tedkik edilebilmi�, ictimaî hayat�n lisan, edebiyat, s�nai-yi nefise, iktisadiyat, din, adat ve ahlâk, hukuk gibi muhtelif tecellileri, hülasa bir kelime ile garb Türklerinin ebda’ ettikleri medeniyetin �ekil ve rengi tamam�yla meçhul kalm��t�r. Tarihi yaln�z siyasî ve askerî hadiselerin ma’kesi addeden eski tarihçilerimizin bize laz�m gelen vesaiki b�rakmamalar� bu meçhuliyette k�smen medhaldar olsa bile as�l mesuliyet tarih medlûlini anlamayan bugünki müverrihlerimize racidir: Osmanl� tarihini kendisine takdim eden safhalardan tamam�yla ay�rarak mevhum ve mücerred bir surette tedkike çal��an o gibi müdekkikler için sekizinci as�rdan evvelki zaman�n hiçbir k�ymeti yoktur; lisan�n, edebiyat�n, (s. 194) tarz-� mai�etin, ahlak ve adat�n Osmanl�lardaki tecellilerini anlamaya çal���rken, yaln�z “Sö�üt” ve havalisinden bahsederler ve yaln�z “kay�” a�ireti nazar-� dikkatlerini celb eder. Orta Asya’dan gelen ufak bir a�iret halk�n�n az müddette müesses ve kavi bir hükümet te�kil edebilmesini ancak harikulade rüyalarla tefsir eden eski müverrihler gibi, bugünki müdekkikler de, Anadolu’daki Türk lisan ve edebiyat�n� dört yüz çad�r halk�nda aramaktan hala fari� olmuyorlar. Hâlbuki ilmî bir surette dü�ünülürse derhal

� Anadolu’da inki�af eden Türk edebiyat�n�n yedinci ve sekizinci as�rlarda nas�l bir �ekil ve

mahiyette bulundu�u bu meseleyi nisbeten en iyi tedkik etmi� olan “Gibb” de dâhil oldu�u halde bütün müverrihlerce meçhul kalm��t�r. Yukar�daki makale, Anadolu’daki Türk edebiyat�n�n ilk safhalar� hakk�nda peydeypey ne�r etmek ümidinde bulundu�umuz silsile-i tedkikate medhal omak üzere, bundan üç sene evvel yaz�lm�� ve 1330-1331 sene-i dersiyesinde daru’l-fünunda takrir edilmi�ti. Bu defa onu tab’ ve ne�r ederken birçok yerlerini -heman kâmilen denecek derecede- tebdil ve tevsi’ lüzumu his ettikse de, ba�l� ba��na uzun bir tetebbua muhtaç olmak itibar�yla bu cihette ileriye ta’lik �imdilik birkaç ufak ha�iye ilâvesiyle iktifa eyledik. Bu makale, Milli Tetebbular Mecmuas�, Cild II, Say� 5, 1331, 193-232’de yay�nlanm��t�r.

** Dr., Abant �zzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bolu.

Fuat Köprülü

202

anla��l�r ki Osmanl� lisan�, Osmanl� edebiyat� demek, bilumum garb Türklerinin lisan ve edebiyat� demektir; millî bir medeniyeti, siyasî hâkimiyetlerden maada ehemmiyet ve tesirleri olmayan muhtelif sülalelere isnad etmek tam manas�yla bir garibedir; her hangi bir �ehir veya vilayet Selçukîlerden Osmanl�lara yahut Karamanl�lara geçmekle millî rengini de�i�tirmi� olmuyordu.

Esasen Osmanl�lardan evvel Anadolu’nun iyice Türkle�mi� oldu�u kabul edilmezse, ufak bir a�iretin o kadar vâsi bir sahada kavi bir hükümet ve oldukça kuvvetle temsil eden bir medeniyet vücuda getirmesi, nihayet bir muamma halinde kal�r. Millî tarihimizin �imdiye kadar en meçhul kalan ve en yanl�� anla��lan bu noktas�n� tenvir için, garb Türklerinin medeniyetini müteselsil gayri münkat�’ bir surette izaha çal��aca��z.

Siyasî Hayat Büyük Türk hakan� “Melik�ah”�n vefat�yla muazzam Selçukî

�mparatorlu�u parçaland��� esnada Küçük Asya’da meydana ç�kan müstakil Rum Hükümet-i Selçukîyesi oldukça kavi esaslar üzerine istinad ediyordu; ana vatandan nihayetsiz bir sel �eklinde ç�kan Türkler Acem ve Arap medeniyetleriyle iyice temas ettikten sonra, bilhassa “Malazgirt” muzafferiyetini müteakib Anadolu’da tamam�yla istikrar etmi�ler ve lisanlar�n�, dinlerini âdetlerini lay�k�yla tamim ederek Ermeni hâkimleriyle Bizans hükümdarlar�n� daimi bir tehdit alt�nda b�rakm��lard�.

H�ristiyan âleminin �arka do�ru mütemadi hücumlar�na mukabil, �slâm âlemi yani ana vatandan kesif kitlelerle gelen Türkler garbe ilerliyor, Türk cengaverlerinin Ak ve Kara Deniz k�y�lar�nda yükselen tevhid nidalar�, Bizans’�n bütün mukabelelerine ra�men, daimi bir yürüyü�le Marmara kenarlar�na yakla��yordu. Türk, Kürt, (s. 195) Arap, Acem, Ermeni hatta Rum unsurlar�ndan mürekkeb gayri mütecanis ordusunun kuvveti, Anadolu Hükümet-i Selçukîyesini uzun müddet kom�ular�na mütefevvik bulundurarak etraftaki �slâm ve H�ristiyan hükümetlerine deh�et bah� olmu�tu; Fakat alt�nc� asr�n nihayetlerine do�ru “K�l�ç Arslan”�n, Selçukîlerin eski âdetlerine imtisalen memleketi o�ullar� aras�nda taksim etmesi, bu muazzam imparatorlu�un kuvvetini yekdi�erine mütear�z on bir k�sma ay�rarak dâhili muharebelerin zuhuruna sebebiyet verdi. Nihayet “Sultan Rükneddin Kâhir” vahdet-i siyasiyeyi temin için bütün hayat�n� sarf ettiyse de usul-� idarenin icabat� ve veraset-i kanuninin gayri muayyen �ekli Anadolu Türklerinin payidar bir refah ve saadet devresi idrak etmelerine daima mani oldu: veraset kavgalar�, istiklal gürültüleri aras�nda Rum ve Ermeniler f�rsat buldukça ba� kald�r�yorlar, civardaki Türk ahaliyi yerlerinden kaç�r�yorlar, fakat biraz sonra hem civarlar�

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

203

üzerinde nüfuzunu tesis eden bir Türk hükümdar� kar��s�nda ma�lup ve peri�an olarak a��r �artlarla akd-i sulh ediyorlard�.

Hülasa, bütün dâhili tefrikalara ra�men Anadolu’da Türk hâkimiyeti her �eyde kendini göstermekte idi. Anadolu Selçukîlerinin parlak devri addedilen “Birinci Alâeddin Keykubâd” zaman�nda, Selçukîlere tâbi küçük emaretler kâmilen daire-i itaate irca’ olundular; fakat o esnada �arktan dehha� bir kas�rga gibi gelen Mo�ol kuvveti kar��s�nda mukavemet kabil olamayaca��n� anlayan hükümdar, �lhan-� Azama tabiyetten sonra, dâhil �ore�leri ve “Celâleddin Harezm�ah”�n hücumlar�n� def’ ile me�gul oldu. Bütün Anadolu’yu kendi idaresine alarak harici muhacimleri def’ ettikten maada hakan-� azama tabiiyetle Mo�ol istilas� tehlikesini de bertaraf eyleyen bu müdebbir hükümdar zaman�nda garb Türkleri mesud ve müreffeh bir hayat geçiriyorlard�. “Konya”, “Sivas”, “Erzincan” gibi büyük medeniyet merkezleri etraf�na metin surlar çekilmi�, Anadolu’nun her taraf�nda camiler, türbeler, medreseler, hanlar, çe�meler yap�lm��t�. O devre kadar dâhili gürültülerden kurtulamayan, muhacim ordular taraf�ndan ba� ve ba�çesinin pay-i mal edildi�ini ve hayat ve servetinin daima tehlikede bulundu�unu bilen halk, “Alâeddin”in hekimâne siyaseti sayesinde, memlekette asayi�, refah, saadet görüyorlard�. Büyük �ehirlerde hayat incele�mi�, ay� u ��ret, sefahat, s�nayi-i nefise terakki etmi�ti. “Tevârih- Âli Selçuk” müterciminin pek iyi söyledi�i vecihle, mü�arileyh (s. 196) “Selçukîler hanedan�n�n siracu vehhac ve ayet muhkim idi. O�uz hanlar�ndan ve O�uz neslinden �slâm sancaklar�n� ve alemlerini an�n gibi yüceltici sultan gelmedi. Ve an�n gibi ki�verdar ve din perver, �ehriyar-� dadgoster ve sultan-� �eytan-suz ve cihanban bina enduz Türkistan’dan Acem iklimlerine ve Rum’a inmedi. Uc azamette ve devre-i r�faatde ol mertebeye eri�mi�ti ki mûlûk-� emsar ve cebabire-i ruzgar mümin ve zunnardar-� Hicaz diyar�ndan Gürcistan ve Abhaz hududuna de�in ve Rus vilayetinden Tarsus hududuna de�in ve Antalya hududundan Antakya aksas�na de�in ve Su�dak ve K�pçak yaz�lar�ndan �am ve Irak beriyyelerine de�in ve Rum ve Frenk ve Ermen vilayetinin bidayetinden Medain ve Yemen vilayetinin nihayetine de�in cümle an�n ferman�na muti‘ ve munkad olmu�lard�. Ekser ekâlimde hutbe ve sikke an�n ad�yla mü�erref ve müzeyyendi”.

Fi’l-hakika “Keykubâd-� evvel” memleketinde adil, kavi ve muntazam bir idare vücuda getirmekle kalmayarak ulema ve udebay� da etraf�na toplam��, zeki, müdebbir, sanatkâr, sanatperest bir hükümdard�. Rum saltanat�n�n küçük karde�ine verilece�ini anlayarak ondan evvel babas�n� öldüren “G�yâseddin Keyhüsrev” tahta geçince, Anadolu’nun refah ve saadeti birden bire gaib oldu: “Alâeddin”in katlini tecviz etmeyen �lhan-� Azam “Baycu Noyin”i Anadolu vilayetlerine nezaret maksad�yla ve kutlu bir ordu ile gönderdi. Dâhilen i�ler

Fuat Köprülü

204

kar���yor, veraset kavgas�, “Baba �shak”�n huruci “Saadettin Köpek” isminde bir nedimin rezaletleri, M�s�rl�lar�n agavati yeti�miyor gibi Mo�ollar “Erzurum”u, “Tokat”�, “Kayseriye”yi zabt ve “G�yâseddin”in ordular�n� ma�lup ediyorlard�. Bu daimi harekât-� askeriye ahalinin huzur ve istirahat�n� mahv ediyor, refah ve servet yerine zulm ve sefalet hükmferma oluyordu. Duçar oldu�u felaketlerden müteessiren “Sis”e çekilerek orada ay�u i�retle mahv olup giden bu hükümdardan sonra, Anadolu’nun hayat� çok tahammülsüz bir �ekil ald�: “G�yâseddin”in üç o�lu kâh münferiden kâh ikisi üçü birlikte icra-y� saltanat ediyorlar, Mo�ollar�n, Bizansl�lar�n müdahaleleri ve dâhilî igti�a�lar aras�nda memleket mahv ve peri�an olup gidiyordu. Ahali zalim ve gaddar memurlar elinde inliyor, �lhan-� Azama verilen vergiyi tahsil için her �ey me�ru ve tabii görülüyordu. Nihayet “Üçüncü Alâeddin Keykubâd”�n “Gazan Han”�n emriyle idam�ndan sonra, Anadolu’nun (s. 197) siyasî vahdeti art�k kat’i olarak bozuldu; “470”den “707”ye kadar devam eden Selçukî devleti enkaz� üzerinde yükselen on tane küçük beylikten bir tanesi yani Osmanl� emareti az müddet zarf�nda garb Türklerini toplay�ncaya kadar, Anadolu’da kat’i bir sükun ve saadet devresi aç�lamad�.

Mamafih, bütün o dâhili ve harici kar���kl�klara ra�men, Anadolu mütemadiyen Türkle�tirilmi�, �slâm dini ve Türk lisan� her taraf� istila etmi�, �ayan-� dikkat bir medeniyet ibda’ edilmi�tir; binaenaleyh, Osmanl� hükümeti tesis etti�i zaman, Anadolu Türkleri fikir ve medeniyet itibar�yla bizim müverrihlerimizin zann�ndan çok fazla ilerlemi�, göçebe hayat�ndan ve a�iret �eklinden -bilhassa büyük �ehir ve kasabalarda- tamam�yla kurtulmu�tu1.

�dare Te�kilât� Hâricî ve dâhilî bütün dü�manlara ra�men Küçük Asya’da Türk ruh ve

irfan�n� ne�re muvaffak olan Selçukî devleti, idare ve ordu te�kilat�n� az çok kavi esaslar üzerine istinad ettirmi� ve oldukça payidar bir idare tesis etmi�ti2.

1 Müneccimba�� Tarihi – Hayrullah Efendi Tarihi – Künhü’l-Ahbar – Tenkih et-Tevârih –

Miratü’l-�ber – el-Araze – Selçuknâme-i �bn Bîbî “Türkçe” – �bn Esir – Hammer Tercümesi – Takvim-i Meskûkât-� Selçukîye – Meskûkât-� �slâmiye Katalo�u “Dördüncü Cild” – Halil Edhem ve Ahmed Tevhid beyler taraf�ndan Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuas�nda ne�r edilen muhtelif makaleler.

2 �slâmiyeti kabul etmi� Türkler taraf�ndan tesis olunan hükümetlerin hemen hepsinde meselen Selçukîlerde birçok müessesat-� idare Abbasilerden iktibas olunmu�tur. Abbasilerin bu husustaki te�kilât�na gelince, onlar Sasanilerden -medeniyetin sair hususat�nda oldu�u gibi bu sahada da- birçok �eyler iktibas eylemi�lerdir. “Müverrih Barthold”, sair bilumum müverrihlerle hemfikir olarak, �ranl�lara meyal olan Abbasilerin Sasanilerden usul-� idarece birçok �eyler ald�klar�n�, vezaretin s�rf Sasanilerden me’huz oldu�unu, hatta Horasan’a Sasanilerin zaman�nda oldu�u gibi Abbasilerin zaman�nda da iki kere hükümdar�n o�lunun vali

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

205

tayin edildi�ini söylüyor [Barthold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan, Rusça] Abbasilerin te�kilât� hakk�nda “Corci Zeydan”�n “Medeniyet-i �slâmiye Tarihi”nde birçok tafsilat vard�r. Anadolu’daki Selçukî hükümeti, sair mahallerdeki Selçukî hükümetlerinden daha ziyade millî ananelere sad�k kalm��, meselen “�ilan, segir” gibi millî ve umumî müesseseleri, yirmi dört boy te�kilât�n�, hatta kurultay� muhafaza etmi�tir. [Bunlar hakk�nda fazla malumat almak için mecmuam�z�n geçen say�s�ndaki makalemize müracaat ediniz]. Bunun sebebi, öyle görülüyor ki, Türklerin Anadolu’ya kesif kitleler halinde gelmeleri ve bu büyük kitlelerin ananelerini, müesseselerini de kendileriyle beraber getirmeleridir. Anadolu daha “Alp Arslan”�n, hatta “Tu�rul Bey”in zamanlar�nda bir daru’l-cihad idi; yaln�z büyük kitleler de�il, birçok serguze�tci efrad da oraya ko�up giderlerdi [Nizamülmülk, Siyasetnâme]. Selçukî te�kilât�nda Gaznevîlerin ve binnetice Samanilerin tesiri oldu�u da daima nazar-� itibara al�nmal�d�r. Binaenaleyh “Barthold”un Samaniler hakk�nda “Siyasetnâme ile “Ner�ahi”den iktibas etti�i izahat� hülasen nakl ediyoruz: Hükümetin ba��nda yaln�z Cenab-� Hakka kar�� mesul bir hükümdar vard�; büyük bir tesiri olmamakla beraber hükümdar Ba�dad halifesinden bir ferman al�rd�. Hükümdar�n mesai-yi umumiyeyi tanzim edecek bir veziri olurdu. O as�rlarda �ark Müslüman Hükümetlerinde idare ikiye ayr�l�rd�: Saray, divan. Samanilerden evvel �ark Müslüman hükümetlerinde Abbasîlerde oldu�u gibi kölelerden ve bilhassa Türk kölelerden mürekkeb bir hassa askeri bulundu�unu biliyoruz; Fakat “�smail” ve halifeleri zaman�nda böyle bir asker mevcuttu. Bu kölelerin o zaman büyük bir nüfuzu olmad��� gibi, büyük memuriyetlerde bunlara munhas�r de�ildi; büyük ailelerden bir tak�m adamlar da o memuriyetlere geçebilirlerdi. Orduda “dihkanlar”da vard�; ve esasen o as�rda bütün Maveraünnehir ahalisi silah ta��rlard�. “Nizamülmülk” bir Türk gulam�n�n Samanî Devleti zaman�nda nas�l meratib-i kat’i etti�ini anlat�yor [Siyasetnâme 17. mebhas]. Mamafih bu âdet daha “Nizamülmülk” zaman�nda art�k mer’i de�ildi. O tafsilata göre, nefer, s�ras�yla “Yasak ba��, hayl ba��, hacib” ve nihayet “Hacibu’l-Hüccab” olabilirdi ki bu son derece devletin en yüksek mevkilerinden idi. Sarayda bundan ba�ka, hassa kumandan�, kap�c�lar, avc�lar; mirahurlar, ila ahiri vard� ki, Siyasetnâmede birer birer mezkûrdur. Askerî büyük makamlar ve bilhassa valilik, baz� istisnalardan sarf-� nazar, eski büyük ailelere mahsus gibiydi. Devletin en yüksek makam� Horasan valili�i olup buran�n valisine “Sipehsalar” derlerdi; hükümdar birisini vezir tayin etmek isterse onun reyini istimzac ederdi. “Hacibu’l-Hüccab”l�k valilik makam�ndan çok yüksekti. Saray�n ia�esini “vekil” idare ederdi ki vüzera ve sair ümera ile hemrütbe idi. “Ner�ahi”, “Tarih-i Buhara”s�nda devletin on resmi dairesi bulundu�unu söylüyor ki �unlardan ibarettir: “1” Divan-� Vezir “2” Divan- Müstevfi “3” Divan-� Amidülmülk “4” Divan-� Sahib-i �ura “5” Divan-� Sahib-i Berid “6” Divan-� Mü�rif “7” Divan-� Melik Hükümdar “8” Divan-� Muhtesib “9” Divan-� Vakf “10” Divan-� Kad�. Vezir, bütün kâtiplerin reisi olup, alameti, yan�nda bir hokka bulunmas�d�r. “Müstevfi” yahud “Hazine” dairesi Abbasîlerin “Divan-� Harac”�na muadil gibidir. “Amidülmülk” dairesi “Divan-� �n�a” vazifesini ifa eder. “Divan-� Sahib-i �ura” Abbasîlerin Türk askerî divan�”na muadildir; bu dairede mülkiye memurlar�ndan “Âr�z”�n bulunmas� icab eder ki, bunun vazifesi, askere maa� tevziinden ve hesabata bakmaktan ibarettir. Samanîler senede dört kere maa� verirlerdi. “Sahib-i Berid” posta nâz�r� demek olup merkezin emirlerini vilayata tebli�e ve vilayetlerden olup biteni merkeze ahbare memurdu. Merkezî idare Samanîlerde o kadar kutlu idi ki vilayetlerden valiler aleyhine haberler verilse bile merkeze vas�l olurdu; fakat Gaznevîlerin zaman�nda vilayatta bu vazife ile mükellef olanlar valilerin emrine tabidiler. “Divan-� Mü�rif” saray masraf�n� tefti� ile mükellefti. “Divan-� Melik Hükümdar” hükümdar�n emlâk�n� idare eden bir “vekil”in idaresinde idi. Muhtesibler çar�� ve soka��n intizam ve asayi�ine, belediye i�lerine bakarlard�; bu vazifeye mutemed had�m a�alar�, bitarafl�kla me�hur kibarlar, ihtiyar Türkler,

Fuat Köprülü

206

Son inkisam safhas�na kadar (s. 198) az çok farklarla devam eden bu te�kilât�n esas�n� millî ve dinî ananelerde aramak icab eder. �slâm dinine ve ehl-i sünnet mezhebine bütün vicdanlar�yla sad�k kalan sair Türkler gibi, Rum Selçukîleri de �eriat�n ahkâm�na tamam�yla riayet etmekte idiler. Her yerde kad� ve müftüler ahkâm-� �er’iyeye taben infaz-� hükm eylerler, adaletin ihlaline müsaade etmezlerdi. Sultan�n daire-i hükümeti dâhilinde birinin mal� çal�nsa derhal hazineden tazmin edilirdi. “Zira kadim-i �slâm padi�ahlar�n�n âdeti bu idi ki hükmü eri�ti�i yerlerde u�ru ve harami (s.199) halk�n mal�n� alsa öderlerdi ve sonra haramiyi bulup siyaset ederlerdi. Ve mal�n hezaneye teslim ederlerdi. Ve �ehirlerde ve vilayetlerde al�nsa ol �ehrin ve ilin suba��s� ve naibi eksiksiz öderlerdi. Ondan sonra haramiyi talep edip bulurlard�. Zira �er’i bunun üzerine mebnidir ki halk�n mal�na ve can�na beyler ve hâkimler pay�ndand�r”3

Yedinci asr�n son senesinde Konya taht�na cülus eden ve pek garip ber ser-i guze�t sahibi olan “G�yâseddin Keyhüsrev b. K�l�ç Arslan” ilm ü fazl� nisbetinde adil oldu�u cihetle, her gün tevzî-i adaletle i�tigal ederdi: “Selaml�k sofas�nda serir-i memlekete oturup kad� ve müftü huzurunda mazlumlar �ikâyetini ve deavi ve kazaya dinleyip kat’i deavi ve fasl-� hususata kad� ve eimme huzurunda hükmedip faysala yetirirdi. Bunun zaman�ndan (s. 200) Sultan Alâeddin zaman�n�n âherine dek Rum padi�ahlar�n�n âdeti böyle olurdu ki penc�enbe ve du�enbe günlerinde elbette oruç tutup ordugâhda haz�r olurlard� ve ol iki gün ikindiye de�in mazluma adl ü dad ederlerdi. �er’i kazayay� kad�ya havale k�l�yorlard�; divan� ve örfî muamelat� sahib-i divan ve küttab bitirirlerdi. Ve sultan y�lda bir kere �eriat mahkemesine haz�r gelirdi, e�er bir müddei olsa ki sultanla davas� ve suzi olayd�, evvel müddei ile kad� kat�nda beraber dururdu. Ta ki kad� evvel kad�ya da her ne ki emir k�l�yorsa �er’i muktezas�nca nafiz olurdu. Ve sultana evvel halette hiç hürmet ve ha�met, �eriat-� namus riayeti için, olunmazd�. Çok deavî âher olurdu, ve sultan saltanat saray�na nüzul k�l�yordu, kaide öyle idi ki evvel gün kad�ya vazife ciheti için k�ymetli te�rif ve hil’ât eyü e�kün kat�r gönderirlerdi. Bu mana Sultan Alâeddin devri âherine de�in mukarrerdi”4. Bu, �eriat�n esaslar�na son derece kavi bir (s. 201) riayet ve

hatta âlimler tayin olunurdu. Vak�f idaresi muahharen lagv olunmu�, ve miladi on ikinci as�r fermanlar�ndan bu vazifenin kad�ya havale edildi�i anla��lm��t�r. “Divan-� Kad�” yani adliye nezareti “Kad�’l-Kudat” taraf�ndan idare edilirdi. Fakat memurlar aleyhindeki �ikâyetleri bizzat hükümdar yahud haneden azas�ndan mürekkeb bir heyet tedkik ederdi. Vilayetlerdeki memurlar da payitahttakinin ayn� idi; yaln�z, oradaki vüzeraya “hâkim” yahud “kethuda” derlerdi. Samanîler ve Gaznevîler’de vilayet memurlar�n� bizzat hükümdar tayin ederdi. Küçük memurlar, takaudlar� için hükümdara istid’a verirlerdi. Sonralar�, bu te�kilat tevsi ve tekemmül ettikçe, memurlar� mensup olduklar� daire-i merkeziye tayin etmeye ba�lam��t�r.

3 “Hotsma” taraf�ndan ne�r edilen “�bn Bîbî Tercümesi”nden. 4 �bn Bîbî Tercümesi, “s 79”. Senede bir kere huzur-� hâkime gidip kendisinden �ikâyeti olanlarla

muhakeme edilmek, Sasaniler taraf�ndan kabul edilmi� bir usul idi. “Nizâmülmülk”

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

207

merbutiyet neticesi olmaktan ziyade, esasen Sasanîlerden me’huz bir anane idi5. Mamafif, Sasanîlerde dinî bir mahiyeti haiz olan bu ananenin Selçukîlerde daha ziyade resmî ve �ekli oldu�unu, “G�yâseddin Keyhüsrev” gibi faz�l ve mülayim bir padi�ah�n bile bigünah kan� dökmekten ihtiraz etmedi�ini unutmamal�y�z.

Selçukîlerin idare te�kilât�nda �eriat ahkâm� ve �ran ananeleri kadar mühim bir mevki i�gal eden di�er bir esas da, ana yurttan getirilen millî müesseselerdir. “O�uz töresi” denilen Millî Türk Kanunnamesi âdeta mukaddes bir mahiyeti haizdi; cenklerde, ziyafetlerde, me�veret meclislerinde, hatta padi�ah intihab�nda onun ahkâm�na �iddetle riayet olunuyordu. Esasen memleketin ruhunu, kuvvetini, hayat�n� te�kil eden s�rf Türklerdi: Sultan Rükneddin Kahir”in “Nuh Alp, Ayd�n Alp, Gündüz Alp” gibi ileri gelen ricali, hatta �ran perestlik tesiriyle muhte�em bir tak�m acem ismi alm�� adamlar hep

Siyasetnâmesinin yedinci bab�nda bu meseleyi tafsilen anlat�yor. Eski �ran hükümdarlar� “Mihrigan” ve “Nevruz” günlerinde bütün efrad�n haz�r bulunduklar� umumi büyük bir ictimai akd ederlerdi. O gün hükümdar bütün �ikâyetleri dinlerdi. E�er kendisi aleyhinde bir �ikâyet vâki olmu�sa, onun hakk�nda bir hüküm i‘tas�n� “Kâd�’l-kudât” demek olan “mubed-i mubedan”a havale eder, ve kendi hakk�nda lütufkâr davranmay�p adaletten ay�lmamas�n� tenbih eylerdi. O vakt münadi, hükümdar aleyhinde her kimlerin �ikâyeti varsa bir tarafa ayr�lmalar�n� söylerdi. Hükümdar tekrar mubede tevcih hitab ederek: “�ndi ilahide hükümdarlar taraf�ndan irtikab edilen günahlar kadar büyük günah olamayaca��n�, hükümdar�n tebas�n�n iyili�ine çal��makla mükellef oldu�unu, e�er hükümdarlar adaletsizlik ederlerse askerler de Allah’� unutarak adaletsizli�e koyulacaklar�n�, o zaman memleket ve aile-i hükümdari üzerine gazab-� ilahi davet edilece�ini, binaenaleyh bu hususta asla adaletten ayr�lmamak vazifesinin �imdi mubede teveccüh etti�ini” söylerdi. E�er hükümdar aleyhindeki ithamat bi-asl ve esas ise, müddei a��r cezalara çarp�l�rd�. Aksi takdirde, hükmen i‘tas�n� müteakib hükümdar tekrar taht�na ç�kar, ve tac-� hükümdari ba��nda oldu�u halde ümeras�na: “ihkak-� hakka en evvel kendisinden ba�lad���n�, binaenaleyh herkesin de kendi hakk�ndaki �ikâyetlerden dolay� muvacehe-i hâkime ç�kmalar� icab etti�ini” söylerdi. Alelade zamanlarda hükümdara en karib ve en sahib-i nüfuz olanlar, bu ictimai gününde en uzak ve en nüfuzsuz kal�rlard�. Nizamülmülk’e nazaran bu âdet “Erde�ir” zaman�ndan “Yezdicerd” zaman�na kadar devam etmi�tir. [Siyasetnâme, yedinci bab, �efer taraf�ndan bast�r�lan nüsha]. Sasanîlerin bu adedi hakk�nda tafsilat, “Gazali”nin “Sultan Sencer” nam�na telif etti�i “Nasiha el-Mulûk”de de aynen mündericdir.

5 �lk defa Emevîlerden “Abdulmelik b. Mervan” halk�n �ikâyetini dinlemek için bir yevm-i mahsus tayin etmi�ti. Fakat hali mü�kil ve hükme muhtaç bir �eye tesadüf edince kad�s�na tevdi’ ederdi. Halk�n �ikâyetini dinlemeye tahsis-i nefs eden ilk zat “Ömer b. Abdülaziz” idi. Ondan sonra halk�n �ikâyat�n� dinlemek meselesi Abbasîler devrine kadar terk edildi. Evvela “Mehdi”den ba�layarak “Muhtedi billah, Muhammed b. El-Vâs�k”a kadar bütün halifeler ahalinin �ikâyat�n� bizzat dinlerlerdi. “Melik Adil Nureddin Zengî” �am’da, sonra “Eyyubîler” M�s�r’da bir “daru’l-adl” tesis ederek bizzat halk�n �ikâyetlerini dinlerlerdi. Daha sonraki Kölemenler de ayn� yolda hareket ettiler. Eyyubîler buna fevkalade riayet ederler, ve ruyet-i mesalih esnas�nda tahta oturmazlard�. �ikâyetler okundukça, sultan, kad�lara yahut asker kumandanlar�na müteallik olan hususat� kendilerinden sorduktan sonra, muvaf�k gördü�ü hükmü verirdi. [Medeniyet-i �slâmiye Tarihi Tercümesi, C. 1, S. 222-224].

Fuat Köprülü

208

O�uzlardan, Türkmenlerdendi. Padi�ahlar�n en k�r�lmaz ve sad�k kuvvetini Türk a�iretleri te�kil ederdi: her ne zaman devletin hayat�na müteallik mühim bir mesele meydana ç�ksa sultan, -velev �eklî bile olsa- kendi ba��na karar vermeyerek O�uz töresince beyleri ça��r�r, onlarla mü�avere ederdi.

Dü�men her ne zaman hududlar� çi�neyecek olsa, “sa� kol”, “sol kol” beyleri, “kay�”, “bay�ndur”, “bayat”, “salur” ulular� ve alpleri ça��r�l�r, onlar da bütün kuvvetleriyle emre icabet ederlerdi. Bu “yirmi dört büyük beyleri” hakk�nda icra edilecek te�rifat ve onlar�n padi�aha kar�� mevkileri O�uz töresiyle tayin edilmi�ti; te�rifat itibar�yla ibtida en celilü’n-neseb addedilen “kay�” boyu sa� kola gelirdi, ondan sonra tertib (s. 202) �u suretle idi: bayat, alkaevli, karaevli, yaz�r, döger, dodurga, yaparl�, af�ar, k�z�k, beydili, kark�n. Sol kolun ba��nda ise “bay�ndur” bulunur ve ondan sonra ise �u s�ra takib edilirdi: peçine, çavuldur, çepni, salur, eymür, alayuntlu, üregir, i�dir, y�va [ava], K�n�k6. Sultan�n mü�avere meclisinde beyler kemal-i serbesti ile reylerini söylerler, fakat ekseriya onun amaline muhalif etmezlerdi. Sultan da buna mukabil onlara hürmet eder, ganimetler, yurtluklar verir, O�uz töresine tâben onlarla “top ve çevgan” oynard�. “kay�” ve “bay�ndur” a�iretlerinden olan sa� ve sol kol beylerine bazen “melikü’l-ümera”l�k verilir, o zaman onlar�n azamet ve ihti�am� sultana karib olurdu; bütün beyler bargâh-� sultaniye geldikleri zaman, kudretlerine göre hediyeler getirirlerdi. Bilhassa cülus hediyeleri pek mühim olurdu7.

6 �bn Bîbî tercümesinde bu te�rifat silsilesini gösteren k�s�m, manzum olarak yaz�lm��t�r. [204-

205]. Hâlbuki sa� kol boylar�ndan iki danesi yani “bayat”dan sonra gelen “alkaevli” ve “karaevli” boylar� bu manzumede lay�k�yla zikr edilmiyor: manzum metinde “kim kay� otura ondan son bayat * sonra halka oldukda ulu ba sebat” beyiti bu iki boyun ismini do�ru ve vaz�h surette gösterememektedir. Anla��l�yor ki “Hotsma”n�n tab�na esas olan nüshada ikinci m�sra’ “sonra alka evlü kara evlü ba sebat” olacak yerde, yukar�da zikr edilen �ekilde yanl�� yaz�lm�� vav surette yanl�� olarak tab’ edilmi�dir. Bu sa� kol boylar� dörder dörder “Günhan, Ayhan, Y�ld�zhan” evladlar�, sol kolda “Gökhan, Da�han, Denizhan” çocuklar�d�r. Bu alt� han�n babas� “O�uz Han”d�r. Bu hususta daha mufassal malumat almak isteyenler “Re�idüddin”in Camiü’t-Tevârih”ine, ”�ecere-i Türkiye”ye, “Divanü’l-Lügati’t-Türk”e, yahud “Camiü’t-Tevârih”den muktebis muhtelif Farsî tarihlere müracaat edebilirler. Ziya Gökalp Beyin mecmuam�z�n üçüncü say�s�ndaki makalesinde de buna dair tafsilat vard�r.

7 Sultan Alâeddin Keykubad-� evvele verilen hediyeler hakk�nda “�bn Bîbî Tercümesi”nde �u malumat mesturdur: [Melikü’l-Ümera Hüsameddin Çoban Bey ve Melikü’l-Ümera Seyfeddin K�z�l Bey ki Kay� ve Bay�ndur boyundan kadim ulu beyler ve sa� kol ve sol kol beylerbeyi idiler, tuhaf (tuhfeler) ve hedaya ve niam bipayan birle geldiler. Direm ve dinar ve o�lan ve halay�k getirdiler. Ve kalan uc beyleri dahi o�lan ve halay�k ve âdet-i meluf üzerine ulufle koyunlar ve at, deve arz ettiler. Mahal-i kabulde vaki olup ihma ve arzaya mekrun ve her birisi porse� ve nevaze�e mahsus olup bezm ü hande ve avda ve meydanda h�rfet ve mükalemet-i rütbeten ve menzileten bulurlard�. Ve gönül murad� ve fera�-� hat�r birle müracaat k�lub illerine getirdiler “208”].

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

209

(s. 203) Mamafih beylerin as�l ehemmiyeti iclas meselelerinde meydana ç�kard�: Varisler içinden biri di�erlerine k�l�ç kuvvetiyle saltanat�n� tasdik ettirmezse, beyler ve ulular kurultay kurarlar, ve O�uz töresine göre en lay�k kim ise onu tahta geçirirlerdi. Tahta ç�kan padi�ah alelusul tutulan üç günlük yas müddetinden sonra, büyük bir ziyafet verir, beylere mertebelerine göre hilatler, yurtluklar ihsan ederek yas donunu (giysisini) ç�kart�rd�.8 O�uz beyleri nail olduklar� bütün hürmet ve itibara ra�men, padi�ah�n fermanberi idiler; “Sultan �zzeddin” bey de vaz�h olmayan bir tak�m sebeplerle onlar�n bir k�sm�n� katl ve idamdan çekinmemi�ti.

Mamafih idare-i merkeziye kutlu olmad��� zamanlar beylerin ehemmiyeti bir kat daha art�yor; hatta merkezdeki rical, melikü’l-ümeralar ça�nigirler, emir-i ahurlar, emir-i ar�zlar onlara ikram ve iltifat� siyaset levaz�m�ndan addediyorlard�. Baz� zamanlar ise idare-i merkeziye ricalinden bir veya bir kaç� büyük bir nüfuz ve kudret, namütenahi bir itibar ve servet (s. 204) kazanarak âdeta saltanat�n �a�as�n� ihlal ediyorlar, ve bunu çekemeyen padi�ahlar türlü türlü vesileler bularak bu yükselen �ahsiyetleri iknaya çal���yorlard�. Ekseriyetle kom�u hükümetlerin, Bizans ve M�s�r’�n ifsadat�ndan, veraset kavgalar�ndan ileri gelen bu gibi hareketlerden “Alâeddin Keykubâd” bile kendini kurtaramam��t�. Selçukî saltanat�n�n en parlak devrelerinde bile, memleket civar devletlerin casuslar�ndan temizlenemiyordu.

8 Eski Türklerde oldu�u gibi Selçukîlerde de kurultay�n bu hususta büyük bir nüfuzu vard�;

mamafih kurultay O�uz töresine riayete mecburdu. Tevârih-i Âli Selçuk”dan nakl edilen �u f�kra bu hususta pek manidard�r: G�yâseddin Keyhüsrev vefat�ndan sonra [devlet eyvan� müdebbirleri ve memleket bostan� muhaf�zlar� me�veret ve tan���k k�lmak için cemiyet ve kurultay ettiler. Sa� kol ve sol kol beyleri kay� ve bayat ve bay�ndur ve salur ulular� deyrilüb tan���k ettiler ki �zzeddin Keykavus ve Alâeddin Keykubâd ve Celâleddin Keyferidun bu üçünden hangisini ihtiyar edeler ve bu üç �ehzadeden taht� hangisine teslim k�lalar. Nagah tedbir mesalih-i mütaleandan tulu’ k�ld� ve sevap gayb-i hicab�ndan çehre gösterdi. Nusreteddin Melik Hasan b. �brahim Mara� meliki ki hatem-i zikri tomar� onun sahaveti zaman�nda tayy olmu�tu ve mekarim-i ahlak� nefehati arsa-i afaki atar kulübesi belki nevbahar nesimi gibi muattar ve mutayyeb k�lm��t�, etti. �zzeddin Keykavus ulu o�uldur, hem âkil ve kâmil ve bahad�rd�r, hem O�uz töresinde dahi a�a varken iniye serverlik denmez. Padi�ahl�k Sultan �zzeddin’e lay�kt�r, dedi. Mecmu-i ekâbir ve beyler ve ulular ol suze tahsin ettiler “97”]. “Osmangazi”nin kurultay taraf�ndan tahta ilcas� hakk�nda “Lütfi Pa�a” tarihinde mevcut rivayet ve ilk padi�ahlar�m�z�n tarz-� idaresi, Selçukîlerden kalan eski ananelerin epeyce bir müddet payidar oldu�unu gösteriyor. Mamafih Osmanl�lar boy beyliklerini ve Selçukîlerden müntekil daha bir tak�m eski müesseseleri az zamanda ortadan kald�rarak –bugünki manas�yla- oldukça müterakki bir devlet te�kilât� vücuda getirebilmi�lerdir. Yas meselesine gelince, bu âdeti di�er Türk sülalelerinde de görüyoruz: Harezmîlerden “�l Arslan” metbuu “Sencer”in vefat�nda üç gün yas tutulmas�n� emretmi�ti [Bartold, Mo�ol istilas� zaman�nda Türkistan]. Bu yas meselesi hakk�nda daha fazla malumat için mecmuam�z�n geçen say�s�ndaki makalemize bak�n�z.

Fuat Köprülü

210

Selçukî devletinin idare te�kilât� tabii en ziyade merkezde oldukça müterakki ve muntazam idi: pervaneci9 ça�nigir, sahib-i divan, emval deftercisi, mün�i-i has, emir-i ahur, beylerbeyi merkezin en büyük memurlar�, sultan�n kuvve-i icraiyesi demekti; �ran taklidi parlak unvanl� rütbelerle tecil ve taltif edilen bu ricalden pervaneci umur-� umumiyeye nezaret eder; ça�nigir rütbesini haiz olan beylerbeyiler ordu kumandan� vazifesiyle mükellef olur, sahib-i divan maiyetindeki on iki divan vezaret kâtibiyle emval-i memâliki zabt eder, emval deftercisi maliye naz�rl��� ve mün�i-i has ba� kitabet ve hariciye nezareti vazifesini ifa eylerdi10. Bunlardan (s. 205) maada on iki divan arz kâtibi harbiye nezareti vazifesini ifa ederek askerin mevacibini, t�marlar�n� muntazaman kayd u zabt eylerlerdi.

Harac kâtibleri karhane, matbah, cebehane, ta�thane, rakibhane, �ikarhane, anbar, camedarhane gibi mühim memuriyetler mensubiyeti idare mü�kilat�n�n pek mühim birer uzvu demekti. Bu memurlardan hepsinin muayyen miktar irad-� senevî temin eden t�marlar� vard� ki sultan isterse tezyid ve isterse tenzil ederdi. Ulema ve sâdâta, me�ayih ve mukarribine dahi t�marlar verildi�i vakidi; fakat Konya sultanlar� Anadolu’nun bilhassa hududlara yak�n t�marlar�n� gazilere, alplere vermek siyasetini takip ederlerdi11.Hat ve belagatte,

9 “pervane” yahud “pervaneci” kelimesi hakk�nda Halil Edhem Beyin “Anadolu’da �slâmî

Kitabeler” makalesine bak�n�z [Tarih Encümeni Mecmuas�, 35, s. 653] Pervanecilik mans�b�n�n Timuriler zaman�nda mevcut ve “serkurenal�k (�����)” demek oldu�unu biliyoruz [Devlet�ah Tezkiresi; burunduk (����) kelimesine bak�n�z].

10 Abbasî te�kilât�nda “divan-� in�a”n�n büyük bir ehemmiyeti vard�. Abbasîlerin ilk devrinde divan-� in�a kâtipleri hulefa nam�na istedikleri gibi emr ü nehyde bulunurlard�. Muahharen kitabet vazifesi vezirlere intikal etti. Bazen divan tahrirat�n�n müstakil bir vezir uhdesinde bulundu�u da vakidi. Abbasîlerin son zamanlar�nda kâtiplik vazifesi müstakil bir memuriyet yap�larak vüzeran�n gayrine tevdi’ edildi. Ba�dad’da divan-� in�a kâtiplerine “in�a kâtipleri” büyüklerine “divan-� in�a reisi” veya “divan-� in�a sahibi” yahud “kâtip-i s�r” nam� verilirdi. Vezirin maiyetinde bulunan bu divana “divanü’l-aziz” dahi derlerdi. Ecnebi hükümdarlar�yla hulefan�n muhaberesi yani hariciye nezareti vazifesi de bu divan taraf�ndan ifa olunurdu [Corci Zeydan, Medeniyet-i �slâmiye Tarihi Tercümesi, C. 1, s. 228]. Menbai tasrih edilmemekle beraber, bu malumat�n hülasaten “Makrîzî’den al�nd��� sarahatle anla��l�yor; “Makrîzî bu malumat� verdikten sonra, bunun M�s�r’daki Eyyubîler ve Türklerde de mevcut oldu�unu söylüyor; ve Selçukîlerde “divan-� in�a” yerine “divan-� tu�ra” denildi�ini “Müeyyeddin Tu�raî” gibi bir tak�m zevat�n ona nisbetle bu unvan� ald�klar�n� ve “tu�ra”n�n mahiyetini anlat�yor [Makrîzî, Kitâbü’l-H�tat ve’l-Asar, C. 2, s. 226]. Fi’l-hakika, bütün Selçukîler zaman�ndaki �airlerden bâhis �uara tezkirelerinde “tu�raî”lere kesretle tesadüf olunabilir.

11 �slâmiyette mukataa usulü eskiden beri cari idi. Emeviler ve Abbasîler kendi baz� akraba ve havaslar�na araziyi �kta ederlerdi. Fakat bunlardan harac almazd�. Bunlar zaman�nda asker maa�at� ve sair mesarif her yerde harac varidat�ndan tediye olunurdu. Mukataat arazisi ise ashab� elinde kal�r, andan bir �ey al�nmazd�. �lk defa “Nizamülmülk” bu usulü de�i�tirdi: Selçukî devletinin tevsiini görünce, araziyi mukataalara tahvil ve askere tefviz etti. Mü�arülileyh bu suretle arazinin bir kat daha mamur olaca��n� dü�ünmü�tü. Çünkü arazi böyle

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

211

in�a ve siyakatte maharet gösteren kâtiplerin mevacibi art�r�l�r, adaletsizli�i ve su-istimali görülen memurlar �iddetle tecziye edilirdi.

Memuriyetlerin tevcihinde gözetilen usul Türklerde ekseriyetle tesadüf olunan bir usul idi: babas�n�n mevkiini tutabilecek bir çocuk varken hiç kimse oraya tayin olunamazd�; bu suretle yaln�z idare-i askeriyede de�il (s. 206) idare-i mülkiyede de bir nevi zadegânl�k te�kil etmi�ti12 Umur-� adliye münhas�ran kad� ve müftülere, her �ehrin naibine aitti; onlar Hanefi mezhebinin esasat�na ittibaen icra-i adalet ederler ve suba��lar, �ahneler, yahud boy beyleri vas�tas�yla hükümlerini icra ettirirlerdi: ahkâm-� �eriyye bütün �iddetiyle cariydi: birisini öldüren idam olunur, emvali çal�nan�n zarar� tazmin edilir, zina eden recm olunurdu. �ehirler, eyaletler sultan taraf�ndan mansub memurlar taraf�ndan idare edilir, zabt edilen mahallere derhal memurlar i’zam ve tayin ve muhaf�z-� asker tahsis olunarak hükmü �er’i mucibince tekâlif tarh edilirdi. “Penc yek: Hams �er’i” toplamak için bu vazife ile mükellef hususi memurlar vard�. Sultana do�rudan do�ruya merbut olmayan nim-müstakil eyalet ve emaretler muntazaman vergilerini vermeye ve harp zuhurunda bütün kuvve-i askeriyeleriyle emr edilecek yerde bulunmaya mecburdular. Mamafih idare-i merkeziye zay�flad�kça bu gibi emaretler tabiiyet rab�tas�n� k�rmaktan hiç geri durmuyordular.

�dare te�kilât� “Birinci Alâeddin Keykubâd”�n saltanat� zaman�nda en son derece-i mükemmeliyete vas�l olmu�tu; sükûn ve asayi� bütün manas�yla

birçok ellerde bulunursa, bu eller kendi menfaatleri icab� olarak onun imar�na gayret ediyorlard�. Fi’l-hakika bu te�ebbüs iyi neticeler verdi; memleket epey mamur oldu, has�lat artt�. Ondan sonra gelenler de bu usul üzere hareket ettiler. Mesela “Selahaddin Eyyubî” bütün memleketini ve bilhassa M�s�r’� maiyetindeki umera ve zabitan ve asakire mukataa suretiyle verdi. Muahharen mukataatda bir tak�m tadilat vuku bularak arazi k�smen mukataat, k�smen sat�l�k, k�smen vakf oldu. “Makrîzî dokuzuncu asr-� hicride M�s�r arazisinin ahvali hakk�nda malumat-� mufassala vermektedir [Medeniyet-i �slâmiye Tarihi Tercümesi, C. 1, s. 151 ve 212]. “Nizamülmülk”ün “Siyasetname”de izah ve müdafaa etti�i bu usul mucibince, kendilerine arazi tevcih edilen kimseler ahaliden yaln�z muayyen miktarda vergi almaya salahiyetdar olup yoksa ba�ka bir hakka malik de�ildiler. Bu taksim neticesinde hükümdara mahsus olan arazi pek ziyade azalm��t� [Siyasetname “�efer” taraf�ndan bast�r�lan nüsha]. Nizamülmülk’ün “Siyasetname”deki ifadat�ndan, askere ayr�ca maa� verildi�i de anla��lmaktad�r. “Bartold”un ifadesine nazaran, Harezmilerde askere maa�tan ba�ka arazi de verilirdi [Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan, Rusça]

12 Hatta vak�flarda bile, mütevellili�in, babas�n�n yerini tutabilecek bir çocu�u oldu�u halde ba�kas�na verilmemesi �art-� ittihaz edilirdi. [Necib As�m Bey’in “Keleti Semle”de ne�r etti�i “814” tarihli “Kütahya’da Yakub Çelebi Medresesi” kitabesine bak�n�z, 1905, C. 6, s. 351]. Bunun müsahhih bir �eklini Halil Edhem Bey “Âl-i Germiyan Kitabeleri” unvanl� silsile-i tedkikat�nda ne�r etmi�tir [Tarih Encümeni Mecmuas�, C. 1, s. 116]. Biz ayn� �eyi, yani babas�n�n yerine geçebilecek bir çocu�u varken münhal t�mar�n ba�kas�na verilemedi�ini Osmanl�larda da görüyoruz. Bütün kanunnameler bu hususta sarihtir.

Fuat Köprülü

212

takarrür etmi�, idare makinesi her türlü sars�nt�lardan azade bir halde, intizamla i�lemi�ti. Harekât�ndaki adalet ve intizamla sultan bütün memurlar�na bir numune gösteriyordu: sabah namaz�n� “�mam �afii” mezhebi üzere k�ld�ktan sonra [selaml�k sofas�na ç�k�p otururdu. Ve sultan ku�luk vaktine de�in müftü ve kad� huzurunda kendisi hüküm edip mazlumlara dad verirdi. �er’i ve divani i�leri kendi görürdü. �er’i i�ini ehli �er’ me�veretiyle faysala yetirirdi. Ve divaniye kendisi cevap verirdi. Ondan sonra han ve �ilan dökülürdü, ber sadr kendi önünde ve iki tarafta iki kolda simat ve destar-� hanlar dö�enirdi. Âlim ve seyyidler ve müftü ve kad� ve ulu ve �ehzadeler kendi böyle yerlerdi. Kalan beyler ve ulular iki kolda mertebeli mertebesince simata otururlard�. Hassa sökü� ve sökülme ve bir yandan O�uz resmince her han�n ve mülkün söküklü sökü�ün korlard�. Kalan a�lar� hansalarlar ve ça�nigirler dane (s. 207) ve zerde ve nardenk ek�ileri ve masto börekler dökülürdü. �öyleki oturanda ve duranda kimse mahrum kalmazd�. �ilan13 yenip kalkt�ktan sonra ki çavu�lar dua ve alk�� edip giderlerdi, kendisi halvetsaray ve haremine girip vüzera ve sahib-i divan ve yaz�c�lar emval zabt�na ve ahkâm ve defatir hesab�na me�gul olurlard�. Andan anlar dahi giderlerdi, ikindin geri gelirlerdi. Zikr olan mucibince ayin ve erkânla 13 Eski Türk hayat�nda büyük bir ehemmiyeti olan ve dinî bir ayinin bakiyesi oldu�u anla��lan bu

“�ilan”lar hakk�nda malumat-� mufassala almak için mecmuam�z�n geçen say�s�ndaki makalemize bak�n�z [s. 27-34]. “Nizamülmülk” kitab�n�n otuz be�inci bab�n� tamam�yla bu meseleye hasr ediyor. Ona göre hükümdar�n sofras� daima mükemmelen müstahzer ve aç�k olmal�d�r; vazifelerini ifa için saraya gelenler yemeklerini orada yemelidirler; e�er hükümdar�n hizmet-i hususiyesinde bulunanlar sofraya gelemezlerse onlar�n pay�n� istedikleri zaman kendilerine vermelidir. “Sultan Tu�rul” her sabah yeme�inde sofras�n� herkese aç�k bulundurur ve birçok nefis yemekler ihzar ettirirdi. Hatta ba�teten ava gitmek veya gezmeye ç�kmak istedi�i zaman sofras� k�rda haz�rlan�r, Türk ümeras�, maiyet zabitan�, ahali oradaki mebzuliyetten mütehayyir kal�rlard�. Türkistan hanlar�n�n usul-i idaresi, kendi sülalelerinin avn-� ilahiye mazhariyeti için, matbahlar�nda daima tebaalar� için mebzul miktarda yemek pi�irtmektir [Siyasetname]. Nizamülmülk bunu müteakib “Melik�ah” ile beraber “Semerkand” ve “Özkend”e gittikleri zaman, sultan�n bu âdete riayet etmemesinden dolay� “Cavlaki”lerle Maveraünnehir ahalisinin sultan�n sofras�ndan mütenaim olmad�klar�ndan dolay� �ikâyet ettiklerini yaz�yor ve diyor ki: “Herkes semahat ve meziyeti oyunu tarz-� idaresinden anla��l�r. Bizim padi�ah�m�z aile-i âlemin babas� demektir. Asr�n sair hükümdarlar� onun tabileridir. Binaenaleyh laz�md�r ki i�fak ve ataya-� pederanesi, sofras� semahat� derecesiyle mütenasib olsun”. Fi’l-hakika, elimizdeki bilumum vesaik-i tarihiye, Melik�ah�n Semerkand’dan Horasan’a avdetini müteakib Karahanîler ordusunun esas�n� te�kil eden “Cavlaki” nam�ndaki ahali ve asakirin sultan kendilerine riayet etmeyip ziyafet vermedi�inden dolay� isyan ettiklerini gösteriyor. [�bnü’l-Esir, C. 10]. Türklerin hükümet ve hükümdar hakk�ndaki telakkilerinden yani “vilayet-i pederane” telakkisinden do�an bu âdete, daha “Orhun” kitabelerinde tesadüf ediliyor: Hakan Türk milletini ç�plakken giydirdi�ini, açken doyurdu�unu, fakir iken zenginle�tirdi�ini söylüyor [Tomsen, Orhun Kitabeleri]. Hükümdar�n tebaas�n� �ölene ça��rmamas�n�n onlar� isyana sevk edecek kadar mühim oldu�unu O�uz efsanesinde de görüyoruz: Salur Kazan yapt��� bir “Han-� ya�ma”ya yaln�z �ç O�uzlar� davet etti�i için, D�� O�uzlar bundan münfail olarak isyan etmi�lerdi [Kitab-� Dede Korkut].

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

213

i�li i�ine me�gul olurdu. Mecmu-� umur �öyle müretteb ve mazbut olmu�tu ki her birkaç türlü maslahat ki birine mufavvaz idi, biri birinin i�ine niza’ etmezdi. Evvel sebepten Müslümanlar�n mesalihi günden güne tehir olup kalmazd�. (s. 208) Her maslahat söylendi�i gün ya ertesi biterdi”14.

Anadolu’nun refah ve saadetini, servetini temin ile birçok müessesat-� medeniye vücuda gelmesini intaç eden bu muayyen ve muntazam �ekl-i idare, merkez zay�flad�kça yava� yava� bozuldu. Bilhassa Mo�ollar�n istilas�ndan sonra “Gazan Han”�n �slâmiyeti kabulüne kadar Anadolu Türkleri Rum ve Ermenilerin birçok tezvirat�na duçar oldular. Asayi� bitmi�, hudutlar�n emniyeti kalmam��, memurlar�n mezalimi sebebiyle tekâlif tahammül edilemeyecek derecede artm��t�.

Selçukî hükümdarlar� O�uz töresine merbutiyetleri nisbetinde �slâmiyetin ahkâm�na fart-� riayetten de geri durmam��lard�. Binaenaleyh müstakil sultan�n saltanat�n fevkinde Ba�dad’daki �slâm hilafetinin manevi hâkimiyetini, o zamana kadar te�ekkül etmi� olan sair bütün Türk hükümetleri gibi, kabul ediyorlar, sikke ve hutbede Halife-i �slâm�n nam�n� zikrediyorlard�. Her padi�ah tahta cülus edince Ba�dad’a bir heyet-i mahsusa göndererek halifeden saltanat men�urunu al�yor ve kendini ancak bu suretle hâkim-i me�ru’ addediyordu15. 14 �bn Bîbî Tercümesi “214-215”. Sultan “Alâeddin”, t�pk� “G�yâseddin Keyhüsrev-i evvel” gibi,

memleketin dâhili asayi�ine fevkalade ehemmiyet verirdi. Memleketin birinde asayi�i ihlal edecek en ufak bir hadise olsa, mesela bir e�k�ya çetesi zuhur etse onu derhal haber al�r, ve her türlü tedbirlere müracaat ederek az zamanda o gayri tabii hali izale ettirirdi. Sükûn ve asayi�in ihlaline kar�� lüzumu kadar �iddetle hareket etmeyen memurlar� vazifelerini suiistimal etmi� addederek �iddetle cezaland�r�rd�.

15 Anadolu Selçukîlerinin hilafete kar�� olan bu vaziyetlerinin esbab�n� lay�k�yla anlamak için Maveraünnehir ve Horasanda te�ekkül eden ve idari müesseseleri Selçukîler taraf�ndan ekseriyetle ahz ve taklid olunan muhtelif devletlerin hilafetle olan münasebetleri umumi ve muhtasar bir tarzda göstermek laz�md�r: Samanîlerde yeni ç�kan hükümdar� halife tasdik eder, ferman ve sancak gönderirdi. Fakat bunun ehemmiyeti s�rf �eklî idi; halife bazen her hangi bir tesir alt�nda mesela bir vilayetin ferman�n� istedi�ine verir, fakat ferman� alan e�er silah kuvvetiyle o vilayeti elde etmeye muktedir de�ilse o ferman�n hiç tesiri olmazd�. “Mahmud Gaznevî” de tahta ç�kt��� zaman halifeden Horasan vilayeti için ferman ve “Yeminü’d-devle ve eminü’l-memleke” unvan�n� alm�� ve hutbeyi halife nam�na okutmu�tu. “Karahanîler”de Maveraünnehirde kendilerine “Mevla-y� Emirülmüminin” nam�n� vermi�ler ve sikkelerinde halife nam�n� zikretmi�lerdi. Mahmud’un zaman�ndan halifeden gelen sefirlerin yeni feth olunan memleketlerin berat ve fermanlar�n� getirdiklerini görüyoruz. “Karahanîler” ve “Gaznevîler” gibi Sünnilik cereyan�n� �iddetle müdafaa eden Selçukîler, “Tu�rul Bey” zaman�nda ba�layarak hilafete kar�� büyük bir merbutiyet göstermi�ler, fakat ayn� zamanda kendi istiklal-i siyasilerini –sair hükümetlerde tesadüf edilmeyen bir kuvvetle– muhafaza etmi�lerdi. Selçukîler halifenin manevi nüfuzunu teyid ederken ayn� zamanda kendi siyasi nüfuzlar�n� tevzi ve tezyid etmi� oluyorlard�. “Besasiri” vakas�, sonra, “Tu�rul Bey”in, “Alp Arslan”�n, “Melik�ah”�n Ba�dad halifeleriyle olan münasebet mütekabileleri bunu vaz�hen göstermektedir [Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan – Nizamülmülk, Siyasetname –

Fuat Köprülü

214

(s. 209) Mesela “Birinci Alâeddin Keykubâd” Rum ve Ermen ve Diyarbekir saltanat�na cülusunu halife “Nâs�rinillah”a bildirmi�, o da irsali mutad olan “saltanat men�uriyle padi�ahl�k te�rifini ve k�l�çla yüzü�ü” �mam Sühreverdi vesatetiyle göndermi�ti. Bu merasimin Konya’da ne suretle icra edildi�i hakk�nda “�bn Bîbî”de epeyce tafsilat vard�r: “�mam Sühreverdi” sultan�n saray�na giderek hilafet hilatini bizzat giydirdikten ve Ba�dad’dan sar�l�p gönderilen tülbenti ba��na koyduktan sonra “adl edesin, �eriattan tecavüz etmeyesin” diye arkas�na üç defa hafifçe vurmu�, ve sultana taht�na oturmak için destur vermi�ti; fakat merasim bununla bitmi� olmazd�: “erkan tamam olmak için atlanmak istediler. Murassa oyanlu ve irili nall� kat�r�–ki darü’l-hilafeden sultana gönderilmi�ti- önüne çektiler; sultan kafe-i enam huzurunda imam gönderdi�i yede�in toyna��n öptü; tûlâ-y� nessar tabaklar�n� ki darü’l-hilafeden göndermi�lerdi, saç� saçt�lar. Ondan sonra Sultan �eyh sohbetinde çetr ve sancak ve nevbetlerle seyrana bindi. Sultan� mecmu-� halk ol heyette mü�ahede k�ld�lar”16 Nim-i dini mahiyeti haiz ananelere tabiat�yla (s. 210) merbut ve ayn� zamanda Harezm�ahîlere rakip bulunan “Sultan Alâeddin”in Harezm�ahîlere �iddetle dü�man olan Abbasî halifesiyle münasebat-� dostane perverde etmesi pek tabii idi. Ba�dad hilafeti büyük taarruzlara maruz kald��� zaman, mesela Mo�ollar�n tecavüzat�na kar�� derhal “Alâeddin Keykubâd”a müracaat etmi�, ve “Alâeddin” bu müracaat� hemen is’âf ederek - müsellah mukavemetin imkâns�zl���na kail oldu�u halde – bir f�rka-i askeriye yollam��t�.

�bnü’l-Esir – Ravzatu’s-Safa – el-Iraze fi’l-Hikâye es-Selçukîye – Medeniyet-i �slâmiye Tarihi Tercümesi]. �btida Selçukîlerin tâbii oldu�u halde “Sancar”�n vefat�n� müteakib tamam�yla kesb-i istiklal eden Harezm Devleti, bilhassa “Alâeddin Keykubâd”�n saltanat� esanas�nda, Anadolu Selçukî Devletine bir rakip te�kil ediyordu. Hâlbuki Ba�dad hilafetinin Harezm�ahîlerle münasebat� gayet fena bir �ekilde idi; ibtida “Teki�” onu müteakib “Alâeddin Muhammed” hutbenin kendi namlar�na okunmas�n�, halifenin yaln�z umur-� diniye ile i�tigal edip umur-� dünyeviyeyi kendilerine b�rakmas�n� talep etmi�lerdi; Ba�dad hükümeti “�ehabeddin Sühreverdi”yi sefaretle Alâeddin’in nezdine i’zam ederek onu bu metalibden vazgeçmek için iknaa çal��t�ysa da muvaffak olamad�. Müverrih “Cüveynî” ile “Nesevî”nin verdi�i malumata bak�l�rsa, hükümdar, halifenin sefirine pek az hürmet göstermi�, kabul günü onu bekletmi�, hatta esna-� kabulde aya�a kalkmam�� ve oturmas�n� teklif etmemi�tir. [Bartold – Nesevî, Sireti Celâleddin Mengüberti – Cüveynî, Tarihi Cihangü�a – �bnü’l-Esir – Ravzatü’s-Safa]

16 �bn Bîbî Tercümesi “223-224”. “Alâeddin Keykubâd”�n hilafete kar�� besledi�i hiss-i hürmet zahiren pek büyük idi. �bn Bîbî tercümesine nazaran “Hicaz ve Medine sultanlar�na ve Ba�dad halifelerine gayette izzet edip ne hükümleri ve sözleri olsa kabul ederdi. Darü’l-hilafeden hüküm ve mektup gelse gere�i gibi ihtiramla okurdu; ve öpüp ba��na koyup semi’na ve taât derdi. Ve e�er mün�i ve yaz�c�ya okutsa okununca izzet edip örütururdu, geri semi’na ve taât deyip otururdu” [218]. Mo�ol istilas�na kar�� muavenet-i askeriyede bulunulmas� için Ba�dad’dan irsal edilen sefiri suret-i kabul ve bu suretle hilafete gösterdi�i merbutiyet bu eserden tafsilen anla��labilir [360-371]. Bu hususta malumat almak için bu makalemizin 224 ve müteakib sahifelerine bak�n�z.

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

215

Hilafete kar�� hissedilen manevi merbutiyet �eklen o kadar kuvvetli idi ki, 656’da Ba�dad hilafeti sükut ettikten sonra bile onun hat�ras�na riayet edilmi�, ve “Dördüncü K�l�ç Arslan” ile “Üçüncü Keyhüsrev”in sikkelerinde “Musta’s�m billah” nam� “el-�mam el-Ma’sum” �ekline kalb edilerek ibka olunmu�tur17.

Anadolu Selçukîlerinin idare te�kilât�nda ne gibi esaslar�n hâkim oldu�u verilen tafsilattan oldukça vuzuh ile anla��labilir. Bu tafsilat bize gösteriyor ki Anadolu Selçukîlerinden “devlet” telakkisi, o zamana kadar gelen Türk sülalelerinden daha ba�ka ve daha müterakki bir �ekil alm��t�r. “Tu-kiyu” devletinin te�kilât� hakk�nda Orhun sütunlar�nda mevcut malumat, o zamanki Türk devletinin “il”lerden müte�ekkil bir heyet-i müttehide halinde bulunup hükümdar�n “vilayet-i pederane”yi haiz oldu�unu gösteriyor. Samanî saltanat�n� istihlaf eden “Karahanîlerde” memleket yaln�z bir hükümdar�n de�il bütün bir aile-i saltanat�n mal� addediliyor, ve bundan dolay� bir çok kesimlere tefrik edilerek ayr� ayr� idare olunuyordu; hatta bunlardan baz�lar� merkez hükümete bile tabi de�ildiler18. Ayn� hale Selçukîlerin mebâdî-i zuhurunda da tesadüf edilmektedir: Devleti yaln�z hükümdar temsil etmedi�inden, baz� Horasan (s. 211) �ehirlerinde “Tu�rul Bey” nam�na hutbe okundu�u halde, di�er baz� �ehirlerde de “Davud’un nam�na okunuyordu19. Tu�rul Beyden sonraki hükümdarlar zaman�nda oldu�u gibi Anadolu Selçukîlerinde de devlet medluli daha terakki etti�i için saltanat�n icabat�ndan olan hutbe ve sikke gibi �eylerde katiyen müsamaha edilmiyor, hatta Selçukîlere tabi olan civar devletler bile sikkelerinde metbular� olan Selçukî sultan�n�n nam�n� zikre mecbur tutuluyordu20. Mamafih bunlarda da hükümdar�n memleketi çocuklar� aras�nda taksim etmesi caiz oldu�undan saltanat�n na-kabil teczî oldu�u telakkisi, anla��l�yor ki, Anadolu Selçukîlerine de girememi�ti21.

Eski �ranîlerde oldu�u gibi as�l Selçukîlerde ve Anadolu Selçukîlerinde de mühim vilayetlerin valili�i hanedan-� hükümdariye mensup zevata tevdi’ ediliyor, ve onlar�n maiyetinde âdeta merkez hükümette oldu�u gibi –fakat tabii daha küçük mikyasta– divan te�kilât� bulunuyordu. “Sencer” kendisine isyan

17 �smail Galib, Takvim-i Meskûkât-� Selçukiye – Ahmed Tevhid, Meskûkât-� Kadime-i �slâmiye

Katalo�u [C. 4]. 18 Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan-. Hatta bundan dolay� bu hanlar�n tarihi gayet

kar���k ve gayri mazbuttur; Yaln�z tarihi eserler de�il, ele geçen meskûkât dahi bu cihetin haline yard�m edememektedir [Ahmed Tevhid, Meskûkât-� Kadime-i �slâmiye Katalo�u, C. 4].

19 �bnü’l-Esir, Dokuzuncu Cild. 20 Bu mü�terek sikkeler hakk�nda malumat almak için Ahmed Tevhid Beyin “Meskûkât-�

Kadime-i �slâmiye Katalo�u”nda Rum Selçukîleri fasl�na bak�n�z. 21 �kinci K�l�ç Arslan’�n “551-588” memleketi o�ullar� aras�nda taksim etmesinden tevellüd eden

dâhili muharebeler hakk�nda yukar�da zikretti�imiz mehazlara müracaat ediniz.

Fuat Köprülü

216

eden “Ats�z”� ma�lup ettikten sonra, Harezm valili�ine hem�irezadesini tayin etmi� ve yan�na vezir, atabey, hacib gibi memurlar vermi�ti22.

Anadolu Selçukîleri metbular� olan nim-müstakil hükümetlere kar��, bir hükümdar�n tebas�na kar�� muamelesi nas�lsa o suretle muamele ediyorlard�. Harezm hâkimi “Ats�z” nas�l kendisini “Sencer”in en sad�k bendesi olmak üzere gösteriyorsa, civardaki nim-müstakil hükümdarlar�n baz�s� da Anadolu Selçukîlerine kar�� ayn� vaziyet-i bendegânede bulunmakta. Ve –�eklen- onlar�n fermanlar�yla azl ve nasb olunmakta idiler23. Mamafih hanedan-� hükümdariye mensup prensler, yahud, dâhili istiklallerini daha kuvvetle muhafaza eden baz� hükümdarlar, sultan�n (s. 212) o�lu mesabesinde farz ediliyordu24. ��te bütün bu izahatten anla��l�yor ki Anadolu Selçukîlerinde hükümdar�n “vilayet-i pederane”den ba�ka di�er bir �ekil vilayeti daha vard�; ve Anadolu Selçukî Devleti “bir ilhanl�k” yani hükümdar�n vilayet-i pederaneyi haiz bulundu�u bir heyet-i müttehide halinden ç�karak, bir saltanat haline girmi�ti. Mamafih bu saltanat �eklinin her itibar ile tamam ve mükemmel addedilemeyece�ini, ve eski ilhanl��� devresinden kalma yirmi dört boy, �ölen, arazinin aile efrad�na taksimi gibi bir tak�m müesseselere Anadolu Selçukîlerinin en son zamanlar�na kadar tesadüf edilece�ini unutmamal�d�r.

22 Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan. 23 Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan-. Selçukî hükümdarlar� önünde tabilerin yer

öpmesi teamül iktizas�ndand�; hatta “Ats�z”, “Sencer”le Seyhun kenar�ndaki bir mülakat�nda hilaf-� usul olarak at�ndan inmemi� ve yeri öpmemi�ti. Mamafih “Ats�z”�n o�lu “�l Aslan”a Harezm�ahl�k” ferman�n� “Sencer” vermi�ti. “Sencer”in vefat� münasebetiyle yazd��� muharrerâtta “�l Arslan” kendisini sultan�n “dost-� muhallesi” olarak gösteriyor ki, bu, art�k Selçukî Devletini metbu’ olarak tan�mad���na delildir. Bu yer öpmek âdetinin ba�ka bir �ekline, o zamanki Avrupa seyyahlar�yla �ran müverrihlerinin anlatt�klar� vecihle, “Cengizîler”de de tesadüf olunuyor ki “Dosson”un rivayetine nazaran, eski Çin merasim te�rifaniyesinden muktebestir: Çin �mparatoru “Song-Tay-Tesong”un miladi “981”de “Be�bal�k”daki Uygur hükümdar�na sefaretle gönderdi�i “Wang-Yen-Te”nin verdi�i malumata göre, bu sefir maiyetiyle beraber huzur-� hükümdariye girdi�i esnada, hükümdar bütün aile ve saray erkân�yla muhat oldu�u halde, hep birden yüzlerini �arka çevirdiler, diz çöktüler; hükümdar yaln�z ba��na üç defada dokuz kere aln�yla yere vurdu. Musiki aletleri bu esnada her türlü merasimin zaman�n� tayin ediyordu. Hükümdar bunu müteakib imparatorun kendisine gönderdi�i �eyleri ald�. Hükümdar�n erkek ve k�z çocuklar� da bu merasimi ifadan sonra kendilerine mahsus �eyleri ald�lar [D’hosson, Histoire des Mongols, II, p. 11].

24 Biz bu âdeti sair Türk sülalelerinde de görüyoruz. Harezm hükümdar� “Teki�”, “Guri” hükümdar�na ilk zamanlarda “birader” diye hitap ederken, kendisini kuvvetli hissettikten sonra evrak-� resmiyesinde ona “Harezm�ah�n o�lu” diye hitap etmeye yani ona kar�� vilayet-i pederanesini göstermeye ba�lam��t�r [Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan]. “Cengiz” ile “Timur”un, hatta daha sair birçok Türk ve Osmanl� hükümdarlar�n�n muharrerat-� siyasiyelerinde buna mü�abih birçok misaller gösterilebilir.

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

217

Ordu ve Askerlik Türkün en büyük vasf-� fark� olan askerlik hissi, cengâverlik kabiliyeti,

garb Türklerinde hiçbir vecihle eksilmemi�ti. Akdeniz k�y�lar�nda, Bizans serhatlar�nda ya�ayan Türk, Asya bozk�rlar�nda f�rt�nalar koparan ecdad� gibi, at s�rt�nda do�uyor, (s. 213) cenk meydan�nda ölüyordu. Hudutlardan uzak müterakki �ehirlerde, �ran ve biraz da Bizans tesiriyle eski ruhlar�n� gaib eden, bozulan ufak bir kitle müstesna olmak üzere, bütün Anadolu Türkleri hakiki birer askerdiler. Eski ictimai te�kilât�n tesiri nisbetinde Anadoludaki mevki-i siyasi ve co�rafinin de bunda müdhildar oldu�u muhakkakt�r: memleketlerini muhafaza için, dört tarafta daima müteyakk�z H�ristiyan kitlelerini ezmek lüzumunu hisseden bir millet, ecdad� ne kadar sükûnetperver olursa olsun, cengâverlik havâss�n� iktisab eder. ��te Anadolu Türkleri, bilhassa Rumlarla çarp��a çarp��a, cenk ve cidali bir i’tiyad haline getirmi�lerdi. Hele hudut boylar�nda oturan uc a�iretleri, hayat ve mai�et ve anane itibar�yla, eski seyyar Türk ordular�n�n cengâver ve ha�in ruhunu ta��yordular.

Selçuk hükümetinin esas te�kilat�, sair bütün Türk hükümetleri gibi, askeri bir mahiyeti haizdi. Arazi ufak parçalara ayr�larak sipahilere verilir, büyük ve zengin t�marlara malik rical kanunen muayyen miktarda asker beslerdi25. Bunlar�n hesabat�n� idare-i merkeziyedeki divan kâtipleri tutar, kahramanl�klar� ve hizmetleri görülenlerin t�mar ve mevacibi art�r�l�rd�. “Birinci Alâeddin Keykubâd”: “Rum ve Ermen ikliminin t�marlar� ve mevacibleri gazilerin hakk�d�r; hakk�n� ehline vermeyecek yar�n k�yamet gününde �slam hakk�nda taksir ettik diye me’huz oluruz” der, yararl��� görülen ümera ve asakire ihsanlar, atlar, hil’atler verirdi. Sipahilik babadan o�ula intikal eden bir nevi ocak hükmünde idi: fakat o�ul babas�n�n mevkiini i�gal etmek için evvela ehliyetini isbata mecburdur. At se�irtmesini, k�l�ç kullanmas�n�, çomak oyununu, hülasa iyi ve muallim bir sipahi olmak için ne laz�msa onlar�n hepsini bilmek mecburidir; idarenin intizaml� zamanlar�nda buna fevkalade dikkat ediliyordu.

Esasen, bütün âdetler ve ananeler cengâverane idi: “âdet ve töre �öyle olagelmi�ti ki her alper ki alay bassa ve bahad�rl�k edip dü�man bahad�rlar�n ak�d�rsa at� boynuna alt�nl� kotas (����) takarlard�. Bahad�r ve alperenler kotasla belli olurlard�. (s. 214) Ve her ki avda okla kaplan tepelese bile�ine

25 “Nizamülmülk” kitab�n�n otuz ikinci mebhasinde, devletten büyük tahsisat alan eâz�m-�

memuriyetin, maiyetlerinde her türlü levaz�m-� harbiyeleri mükemmel ve muhte�em bir kuvvet bulundurmalar� laz�m geldi�ini, paralar�yla daima köleler almalar�n�, ve mevki ve itibarlar�n�n hayat-� hususiyelerindeki ihti�am ve servetle de�il maiyetlerindeki kuvvetle mütenasib olaca��n�, ve gerek hükümdar, gerek ordu, gerek sair rical aras�nda ancak bu suretle temeyyüz edebileceklerini anlat�yor [Siyasetname].

Fuat Köprülü

218

kaplan kuyru�un asarlard�. Ve her ki bir at�mda okla ku� vursa sorguç götürürdü ki at�c� idü�ü malum ola”26. Bütün bu gibi cengâverane âdetler, ana vatandan getirilmi� ananelerdi ki Türkün asliyetini te�kil ediyor, ve onu di�er bir tak�m kavimlere kar��maktan kurtar�yordu. Acem maneviyetinin tesiri alt�nda bulunmakla beraber O�uz töresine sadakat ve merbutiyetten ayr�lmayan padi�ahlar bile, saraylar�nda eski Türk âdetlerine cengâverlik ananelerine itba‘dan vazgeçmiyorlard�: Selçukî sultanlar�n�n beyler ve hasekilerle “top ve çevgan” oynamas�27, silah�örlük ve okçuluk talimleri yapmas� O�uz töresi icabat�ndand�. Selçukîlerin ordusunda Türk, Kürt, Arap, Ermeni, Rum ve daha sair enas�r muhtelit bir halde bulunurdu28; fakat ordunun ruhu, hakiki merkez sikleti Türk cengâverleriydi; büyük zaferler daima onlar�n kahramanl���, (s. 215) fedakârl��� sayesinde kazan�l�rd�. H�ristiyan unsurlar bazen fedakârane harp etmekle beraber, Anadolu Selçukîlerinin ordusunda her halde pek büyük bir kemiyet te�kil etmezlerdi. Her halde, idarede oldu�u gibi ordu te�kilât�nda

26 �bn Bîbî Tercümesi, “s. 211”. “Kotas” kelimesi hakk�nda Süleyman Efendi “Ça�atay

Lügati”nde �u tafsilat� veriyor: “Bir nevi da� öküzüdür. Kaburu�undan tu�, bayrak, sancak yaparlar. Bir alem ve i�arettir. At ve beygirin boyun ve gerdan�na as�lan alamet ve tomara dahi kotas derler. Hotuz, bayrak, sancak”. Verilen �u tafsilat, garb Türkleri aras�ndaki “kotas takmak” âdetinin �ark Türklerinde de cari ve pek eski oldu�unu gösteriyor. Bu kelime hakk�nda bütün onuncu ve daha muahhar as�rlara ait Ça�atay lügatlerinin ve onlardan naklen “Pavedokurtey”in “�ark Türkçesi Lügati”nde verdi�i malumatta bunu müeyyeddir.

27 Türklerin sair bir tak�m müessesat�nda oldu�u gibi burada da eski �ran saraylar�n�n tesiri göze çarpmamak kabil de�ildir. Sasanî müessesat�n�n Türkler üzerindeki tesirat�na dair haz�rlamakta oldu�umuz tetebbunamede bu hususta tavzihat-� lâz�mede bulunabilmek ümidindeyiz.

28 Eski �ran esasat-� idaresinin müdafi olan “Nizamülmülk” Siyasetnamesinin dördüncü bab�nda enas�r-� muhtelifeden mürekkeb bir orduya malikiyetin lüzumunu anlat�yor: “E�er ordu unsur-� vahidden te�ekkül edecek olursa, efrad daima bir tak�m kar���kl�k ç�karabilirler, ve arzu-y� hükümdari dâhilinde hizmet etmeyebilirler. Binaenaleyh, saltanat�n bütün enas�r�ndan al�nan askerlerle orduyu te�kil etmelidir. Sarayda iki bin Horasanl� ve iki bin Deylemli asker bulunmal�d�r. E�er bir miktar Gürcü ile bir miktar Farsi de bulunursa, daha iyi olur; çünkü bunlar cesur adamlard�r. Mahmud Gaznevî’nin bu hususta ittihaz etti�i usul böyle idi: onun ordusu Türkler, Horasanl�lar, Araplar, Hintliler, Deylemliler, Gurîlerden mürekkebdi. Muharebe zaman�nda hepsi yerli yerinde kesif bir kitle halinde bulunur, ve filan muharebede filan millet iyi harp edemedi dedirmemek için bütün gayretini sarf ederdi” [Siyasetname]. Mamafih “Nizamülmülk” Türkmenlerin, Selçukî saltanat� için ne kadar kavi bir istinadgâh oldu�unu da inkâr edemiyor: “Türkmenler her ne kadar devlete bir tak�m mü�kilat ika’ etmi�lerse de, yine Selçukî sülalesinin teveccühüne lay�kt�rlar. Çünkü bu devletin ibtidai tesisinde çok hizmetleri sebak etti�i gibi bu gaye için birçok me�ak ve mesaibe de katlanm��lard�r. Bundan ba�ka, aile-i hükümdariye karabet rab�tas�yla merbutturlar. Binaenaleyh onlar�n çocuklar�ndan bin tanesini alarak t�pk� gulamlar gibi hususi bir yerde terbiye etmeli, silah kullanmay� ve saray hizmetlerini ö�retmeli, daimi surette saraya rab�ta etmelidir. Bu suretle onlar hükümdara sad�kane hizmet edecekleri gibi, kalplerinde aile-i hükümdariye kar�� besledikleri adem-i ho�nidide zail olacakt�r” [Siyasetname, yirmi alt�nc� mebhas].

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

219

da Türklük pek aç�k bir surette göze çarp�yor, Selçukî saltanat�n�n hakiki istinadgâh�n� te�kil ediyordu29.

Selçukî hükümdarlar�n�n kuvve-i askeriyesi, idare itibar�yla, üç muhtelif k�sma ayr�lm��t�: do�rudan do�ruya sultan�n maiyetinde bulunan hassa kuvveti, uç beylerinin ve sair boy beylerinin kuvveti, sultana tabi nim-müstakil civar hükümetlerin irsal etti�i muavin kuvvet. Ordunun en kavi ve intizaml� devri olan “Alâeddin Keykubâd-� evvel” zaman�nda bu üç k�sm�n mecmuu –“�bn Bîbî”ye göre- be� yüz bin ki�ilik büyük bir kuvvet te�kil ediyordu. “�bn Bîbî” bu kuvveti �u suretle taksim eder: “ve nice ki çerisin O�uzun yirmi dört boyu adedince yirmi dört tümen ki iki yüz k�rk bin er olur, her birinden bir tümen er durmu�tu; ve kendi boyu dört tümen. Mecmu’ Rumen ve Ermenin ve Diyarbekrin çerileri cem olsa be� yüz bin miktar� er cem olurdu. Kendi boyundan gayri yirmi dört hanlar ve melikler vard�. Kimi kendi boyundan K�n�ktan Selçukîlerdi; ve kimi kalan O�uz beylerinden. Ve kullar�ndan dahi beyler vard�”30.

Sultan�n merkezdeki kuvve-i asliyesi, k�sm-� a‘zam� sarayda (s. 216) müstahdem olmak üzere sipahiler ve hasekîlerden, kullardan mürekkebti; onlar aras�nda birçok çavu�lar, silahdarlar, yasavullar, kap�c�lar, serhenkler, müstahf�zlar, camedarlar bulunurdu31. Bu hassa kuvvetini harbe haz�rlamak için

29 Alâeddin Keykubâd babas�n�n vefat� haberini al�nca tahta geçmek için bir tak�m te�ebbüslerde

bulunuyor ve o meyanda Türk a�iretlerini kendi taraf�na celbe çal���yor. “Tevârih-i Âl-i Selçuk” mütercimi bu münasebetle Türklerin ehemmiyetini �u sözlerle anlatmaktad�r: “Çün Rum çerilerinin varl��� O�uz ve Türk tevaifidir; ve her vakitte ki çeriler bas�l�p iklimler feth olmu�tur, O�uz taifesi birle olmu�tur” [99].

30 “�bn Bîbî” Tercümesindeki bu tarz taksim çok vaz�h olmad��� gibi, gösterdi�i netice itibar�yla da mübala�al� addolunabilir: Selçukîlerin en zinüfuz bir devri addedebilece�imiz “Melik�ah” zaman�nda, Selçukî ordusunun mevcud daimisi dört yüz bin ki�i idi. Bu miktar� istiksar ederek mevcud haz�r�n�n yetmi� bine tenzili hakk�nda “Melik�ah”a nesayihde bulunanlara kar��, “Nizamülmülk” bilakis bu miktar�n tezyinini, devletin ordu üzerine istinad etti�ini, ordu efrad�n�n azalt�lmas�yla sultan�n yüz binlerce dü�man kazanaca��n� söylüyor [Siyasetname].

31 Selçukîlerde hükümdar�n hassa askeri demek olan gulamlardan yani kap� kullar�ndan ba�ka “müfrez”ler bulunmas�n�, “Nizamülmülk” Siyasetnamede bilhassa iltizam ediyor: Onun fikrine göre “sarayda daima bulunmak üzere �eci‘, mücerreb, uzun boylu ve güzel yüzlü iki yüz nefer seçmeli ve onlara müfrez nam� vermelidir; bunlardan yüzü Horasanl�, yüzü de Deylemli olmal�d�r. Bunlar�n sarayda daimi ikametgâhlar� olmal�, ve gerek sulh zaman�nda gerek harp zaman�nda oradan ayr�lmamal�d�rlar. Bunlara güzel libaslar ve daima temiz silahlar verilmelidir. Fakat bu silahlar� lüzum görüldü�ü takdirde ellerine vermeli, ve sonra tekrar almal�d�r” [Siyasetname]. Nizamülmülk bunu müteakib bunlara verilecek silahlar ve maa� hakk�nda baz� tafsilat verdikten sonra, bu suretle mütemadi bit surette muhtelif unsurlardan dört bin ki�i almak, ve bunlardan bin tanesini bizzat hükümdar�n maiyetine, di�er üç bin tanesini de mühim bir i�te kullan�lmalar� icap edinceye kadar, emirlerin ve kumandanlar�n maiyetine vermek lüzumunu anlat�yor [Siyasetname, 19uncu mebhas].

Fuat Köprülü

220

vasi talimhaneler vücuda getirilmi�, ok, ve daha sair silah talimlerine ve binicili�e fevkalade ehemmiyet verilmi�ti. Askerlikte mahareti ve dirayeti görülenler her türlü iltifata nail olurlard�. Mamafih bu talimler yaln�z merkezdeki kuvve-i askeriyeye has de�ildi; memlekette bilumum sipahiler haftada iki gün meydanlara ç�k�p ok ve silah idmanlar� yapmaya mecburdular. O�uz boylar�na gelince, onlar�n tarz-� hayat�, âdetleri, ananeleri daimi ve serbest bir k��la hayat�na me�abihti; kemiyet ve keyfiyetçe ordunun sair aksam�na çok faik olan bu bozulmam�� Türk kuvveti, Anadolu Türklerinin en k�r�lmaz istinadgâh�yd�. Selçukî ordusu efrad�na yaln�z arazi de�il, ayn� zamanda maa� da verildi�ini gösteren deliller mevcuttur32.

32 Eski Selçukîlerde gulamlara arazi verilmeyip yaln�z maa� verildi�ini “Nizamülmülk” zikrediyor

[Siyasetname, 23üncü mebhas]. Nizamülmülk’ün yine ayn� mebhasda, askerin maa��n� muntazaman vermek için laz�m gelen mebali�in hazinede daima haz�r bulundurulmas� ve bu suretle efrad�n hükümdara daha çok merbut olacaklar� hakk�ndaki ifadesi, askere o zaman araziden maada maa� da verildi�ini gösteriyor. Anadolu Selçukîlerinde de bunun böyle oldu�unu gösteren muhtelif deliller vard�r [�bn Bîbî Tercümesi]. “Nizamülmülk”e göre eski zaman hükümdarlar� askere arazi vermezler, senede dört defa efrad�n derecesine göre muhtelif miktarda maa� verirlerdi. Maliye memurlar� vergileri tahsil ederek hazineye tevdi ederler ve sonra her üç ayda bir kere maa� tevzi eylerler idi ki buna “pi�kani” derlerdi. Gaznevîler de bu usulü takip etmi�lerdi. Bu usul sayesinde, ordunun her hangi bir k�sm�ndan bir nefer -ölüm veya di�er bir sebeple- eksilse, derhal haber al�nmak kabil olurdu. Alelicab bunlar hemen cem edilirlerdi. E�er birinin mazereti varsa, derhal bildirmeliydi: kaç�p saklananlar duçar-� mücazat olurlar ve maa�lar�ndan mahrum edilirlerdi [Siyasetname]. Bu tafsilat, askere maa� tevzii tarz�n�n Samanîlerden Gaznevîlere ve onlardan da Selçukîlere geçti�ini gösteriyor. “Saffarîler”in bu husustaki usulleri hakk�nda tarihlerde mevcut malumattan anla��ld���na göre, Samanîler bu hususta onlar� taklit etmi�lerdir. “�bn Hallikan” Saffarîlerin idare-i askeriyeleri ve askere maa� tevziinin �ekli hakk�nda �u mühim malumat� vermektedir: “Ve zekere es-Sülemi fi Kitab Ahbar� Horasan �ey’en kesiren min kifayetihi ve nehzatihi ve k�yamihi bi-kavaidi’l-memleke ve’l-vilaye feterektuhu taleben li-lihtisar ve zekera ennehu kane yenfiku fi’l-cünd fi külli selase e�hur merra ve yahzuru bi nefsihi alâ zalik ve inne âridu’l-cey� yekudu ve’l-emvâl beyne yedeyhi ve’l-cünd biesrihim hâzirun ve yunadi’l-munadi evvelen bi-ismi Amr bin el-Leys fetekkaddeme dabbetehu ila’l-âriz bi-cemi’ âleti’-l-fâris feyefettekaduha ye’muru bi-vezn selasemie dirhem bi-ismi Amr ve fetahammele ileyhi fi s�ratin fe-ye’huzu es-s�ratu feyukabbiluha ve yekulu elhamdülillah ellezi veffakani li-taatie Emirü’l-mü’minin hatta istevcebet minhu er-r�zk sümme yedauha fi huffetihi fe-tekun limen yanziu huffihi sümme yud’a bade zalik bi-eshabi’r-rusum alâ meratibihim feyetearradu l-ialâtihim tamme ve leddu bihim el-ferra ve yatlubune bi-cemi’ ma yehtacu ileyhi’l-Fâris ve’r-râcil min sa�ir ale ve kebiruha fe-men ahalle bi-ihdar �ey minha harramuhu rizkahu ve fe-atarada yevmen Fâris kanet lehu dabbe fi gayeti’l-hizal fe-kale lehu Amr ve ya haza te’huz maluna tenafakkudu ala imraatek fe-tesemmenha ve tehazzel dabbetek elleti aleyha teharib ve biha tecid el-erzâk emda fe-leyse leke indi �ey fekale lehu el-cundi cealtü leke’l-fida lev itaradte imraati le-estesmente dabbeti fe-dahika Amr ve emera bi-atihi ve gala istebdel bi-dabbetek [�bn Hallikan, 1275 M�s�r tab�, C. 2, s. 475]. “�bn Hallikan” bu tafsilat� müteakib “�bnü’l-Adim el-Hanbeli” nam�yla maruf “Kad� Kemaleddin”in “Tarihi Haleb”inden naklen bu âdetin “Anu�irvan b. Kubâd” zaman�nda �ranl�larda mevcut oldu�unu tafsilat�yla zikrediyor [s. 476]. “Corci Zeydan” da

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

221

(s. 217) K���n, Anadolu’nun da� ve ovalar�n� örten karlar eriyinceye kadar, bütün muhas�m hükümetler aras�nda zaruri bir mütareke hüküm sürerdi. Fakat fidanlar ye�ermeye ve ovalardan bahar kokular� gelmeye ba�lay�nca, bütün kalplerde derin bir cenkçilik hissi uyan�r, uç beyleri ak�nlara ba�lar, yaylalara ç�kan a�iretler sultan�n davetine hararetle intizar ederdi. Konya sultanlar� için –kuvveti müsait oldu�u takdirde- bir harp vesilesi bulmak (s. 218) hiç de mü�kil bir i� de�ildi: civar eyaletlerde hükümran aile azas�ndan birinin isyan�n� bahane etmek, yahut harac�n� vaktinde vermeyen bir hisar�n zabt�na te�ebbüs eylemek çok kolayd�. E�er mesele ehemmiyetsiz ise, sultan o civardaki emirden birini bu i�e memur etmekle iktifa ederdi. Fakat mühim bir kuvve-i askeriyeye ihtiyaç görülürse, dergâh-� sultani mün�ilerine derhal emir verilir, ve böylece bütün boy beylerine, serhat ümeras�na sultana tabi nim-müstakil hâkimlere yaz�lan “mükellefnâmeler kussad ve müserri‘ler vas�tas�yla” süratle gönderilirdi.

Sultan nerede ictima‘ edilmesini emretmi�se kendi kuvve-i asliyesiyle oraya gidip ordugâh kurar, ve bütün levaz�m ve mühimmat�n� deve ve kat�rlara yükleterek gelen beylere orada intizar eder idi. Bu suretle kuvvet topland�ktan ve beylerle ümera sultan�n lütuf ve iltifat�na mazhar olduktan sonra, sultan hareket emrini verir ve çavu�lar “atlan! atlan!” nidas�yla k�sm-� külliyesi süvariden mürekkeb olan orduyu bu emirden haberdar ederlerdi. O zaman nekkareler, kösler, surnalar, borular çal�n�r, yüzlerce tab�llar dö�ülür, sancaklar heybetle dalgalan�rd�. Selçukî ordusu levaz�m-� harbiye itibar�yla muas�r ordulardan farkl� de�ildi: ok ve yay, k�l�ç, hançer, cebe ve cev�en, sükü -yani süngü- gürz, kûpâl, çomak, nacak, balta gibi o zaman�n bütün harp aletleriyle mücehhez olan Selçukî ordusu, kale muhasaras� için manc�n�k gibi vas�talara da malikti.

Muhasara edilen kaleler –veraset kavgalar�nda oldu�u gibi- �slâm �ehirleri olursa büyük tahribata, katliamlara, ya�malara maruz kalmazd�; ahali

Abbasîlerde geçit resminin �ranl�lardan me‘huz oldu�unu “Medeniyeti �slâmiye Tarihi” tercümesinde zikrederek bu geçit resmine misal olmak üzere yukar�da “�bn Hallikan”dan nakletti�imiz f�kray� –me‘huz tasrih etmeksizin- naklediyor. [Medeniyeti �slâmiye Tarihi Tercümesi, C. 1, s. 155]. Türklere Sasanîlerden geçen müesseseler hakk�ndaki tetebbunamemizde bu meseleyi de mevzuu bahs edece�iz. “Bartold”un verdi�i malumata nazaran, Harezm�ahîler para ile tutulmu� gönüllü askerlerden mürekkeb bir orduya maliktiler; Hâlbuki onlarla muas�r olan “Gurîler”in kendilerine mahsus ve Türklerden mürekkeb bir hassa askeri vard�; Gurîlerde, ordunun ba��nda daima hükümdar�n karde�i bulunurdu; yine “Bartold”un verdi�i malumattan, Harezm�ahîler de askere maa�tan ba�ka arazi de verildi�ini hatta “�l Arslan”�n cülusunda asker maa�lar�na zamaim icra edildi�ini de anl�yoruz [Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan]. ��te bu tafsilat, gerek Anadolu Selçukîlerinde gerek Osmanl�lardaki müessesat-� askeriyenin ne gibi muhtelif amillerin tesiri alt�nda te�ekkül etti�ini oldukça tenvir edebilir. Yaln�z Anadolu Selçukîlerinde –yukar�da izah edildi�i vecihle- Anadolu’ya kesif kitleler halinde gelmenin neticesi olarak boy te�kilât� mevcut oldu�unu unutmamal�d�r.

Fuat Köprülü

222

büyük mü�kilat içinde kald�klar�n� ve galebe mümkün olmad���n� anlay�nca, �ehri kendiliklerinden teslim ederlerdi; baz� vakit kale ahalisinin vas�ta-i mai�etini te�kil eden sur haricindeki ba� ve bahçeleri mahvetmek tehdidi bir kalenin iskat�na kâfi gelirdi. Lakin böyle olmay�p da muhasara edilen kale H�ristiyanlara ait olursa, ibtidaden teslim olmad��� halde, pek müthi� ak�betlere maruz kal�rd�. Emir-i Âr�z (s. 219) (harbiye naz�r�) ordunun sa� ve sol kollar�yla karavul ve ça�davullar�n� –domdar ve pi�darlar�n�- tertip ettikten sonra, kös ve nefir gürültüleri aras�nda kale pi�gâh�na muvasalat edilir ve derhal muhasara tertibat� al�n�rd�: Manc�n�klar kurulup i�lemeye, tirendazlar ok ya�d�rmaya, la��mc�lar la��m vurmaya ba�lay�nca, sair asker de merdivenlerle kale bedenlerine hücum ederlerdi. Bir kalenin zabt� ne kadar uzun ve mü�kil olursa zabt�ndan sonra görece�i tahribat da o derece büyük olurdu: “Sultan G�yâseddin Keyhüsrev” Antalya’y� zabt etti�i zaman, bir gün katliama ve be� gün iktitâf-� ganaime ruhsat vermi�, ondan sonra sükûn ve intizam� tesis etmi�ti33.

Kendisine göre bir usul-� harb sahibi olan Selçukî ordusu her hangi bir kaleyi zabt edince, muhasaran�n hisarlar� tamir ve telafi edilerek �ehre –�ehrin ehemmiyetiyle mütenasib- bir suba�� ve kad� nasb olunur, zahire anbarlar� ile habbehanelere habbe ve zahire doldurulur, kiliselerin baz�s� camiye tahvil edilerek hatip, imam ve müezzin tayin edilirdi. Kalelerin muhafazas�na memur olan neft at�c�lar, zenberekciler, topcular âdeta bir istihkâm s�n�f� te�kil ediyorlard�. Fi’l-hakika kalecilik hususunda Selçukîler epey terakki etmi�lerdi. “Sultan Alâeddin Keykubâd” ahvâl-� siyasiyenin te�vi�ini nazar� itibara alarak Konya ve Sivas kalelerini yeniden tamir ve ihyaya karar verdi�i zaman, “divan�n çabukdest muhasibleri ve mühendisleri ve binalar� ve �ahne ve imaret ve üstad mimarlar ve hâz�k ressamlar haz�r olurlar. Ve sultan atland� ve beyler ve ulular ve serverler ve mimarlarla �ehrin çevre yan�n� devretti; ve buyurdu, burçlar ve bedenler (s. 220) mevâz�n� muayyen ettiler. Ve kap�lar� resmedip saltanat hazretine arz ettiler. Sultan eman-� tamam ve fikr u endi�e birle mutalaa k�ld� ve �slah ve tagayyür buyurdu. Çün kap�lar ve buruc ve ebdan i‘dadi 33 Bazen �slâm �ehirleri bile Müslüman hükümdarlar�n katliam�na maruz kal�rd�. Binaenaleyh, o

as�rlarda has olan bu gibi ahvâli, Müslümanlar�n s�rf H�ristiyanlara besledikleri bir hiss-i husumetten münbais-i zan etmemelidir. “Harezm�ah Muhammed”e tabi olan Semerkand, eski metbuu “Gürhan”a tabi olmak için isyan etti�i zaman, halk oradaki Harezmlilerin vücutlar�n� ikiye ay�rarak kesilmi� parçalar� sokaklara asm��lard�. Harezm�ah bu harekât�n cezas�n� vermek için Semerkand’� muhasara etmi�, zabt edildikten sonra üç gün ya�ma olunmas�n� ve katliam icras�n� emreylemi�tir. “�bnü’l-Esir”in rivayetine göre burada mahvolan ahalinin miktar� iki yüz bini mütecaviz imi� [�bnü’l-Esir, C. 10]. Mamafih “Cüveyni” telef olanlar�n on binden fazla olmad���n�, ve Harezm�ah�n ulema ve me�ayihin ricalar� üzerine, k�tale çabuk nihayet verdirdi�ini yaz�yor ki, daha do�ru addolunabilir [Bartold, Mo�ol �stilas� Zaman�nda Türkistan]. Daha sonralar�, hakiki bir �slâm hükümdar� olan “Timurlenk”in kezalik baz� Safevî hükümdarlar�n�n �slâm �ehirlerinde icra ettikleri vasi katliamlarda yukar�ki müddeam�za bir delil te�kil edebilir.

Selçukîler Zaman�nda Anadolu’da Türk Medeniyeti

223

muayyen oldu ve ar��n hesab�yla tul ve arz� ölçüldü, çabukdest muhasibler ve yaz�c�lar ki hesapla çoklukta denizi hesap ederlerdi ve azl�kta nakiri k�tmirden ve zerreyi heba-i �aîrden temyiz ederlerdi, yap�lmadan ar��n hesab�yla darb ve k�smet ettiler, filcümle ne harc olaca��n bilip �aha arz ettiler. Binalar ve �ahne-i imaret ve kitap mültezim olup boyunlar�na ald�lar ki rüzgârla say edip itmam�na eri�tireler”34. Fi’l-hakika Konya ve Sivas surlar�, Anadolu Türklerinin kalecilikteki terakkilerine numune addedilecek derecede güzel ve rasin idi.

Anadolu Türklerinin muharebede gözettikleri mühim gayelerden biri de –o zaman�n bütün milletlerinde oldu�u vecihle- ganimet meselesi idi. Her hangi bir kaleyi harben zabt eden bir ordu için o �ehrin bütün servet ve saman� mubah idi. Ok ve k�l�çtan korkmayarak kale bedenlerini a�an cengâverlerin kalbinde yaln�z �eref ve hizmet hisleri de�il, o manevi hislerle müterâf�k bir de servet ümidi vard�; ve bu onlar için gayet tabiiydi: Türkün ald��� terbiyeye nazaran, k�l�ç kuvvetiyle kazan�lan servet, servetlerin en me�ruu müstahsenidir. Fi’l-hakika, icra edilen muharebelere ekseriyetle mühim ganimetler elde ediliyor ve bundan yaln�z hazine de�il, kumandanlar, beyler, alpler, neferler de müteneffi‘ oluyordu: “Emir Mübarezeddin” Ermen kalelerini zabt etti�i zaman “birçok güzel Frenk o�lanlar�, taz� atlar, keselerle filoriler, mallar, davudi z�rhlar, alt�n kapl� kalkanlar” elde etmi�ti. Kazan�lan ganimetler her sene maktuan al�nan bac ve haraclar sayesinde birçok müessesat-� ilmiye ve hayriye vücuda getiriliyor, medreseler, camiler, çe�meler, türbeler yap�l�yordu.

Bütün �slâm devletlerinde oldu�u gibi, Anadolu Selçukîlerinde de muntazam bir askeri muzikas� vard�. Bu muzika onlara di�er Selçukîlerden, Selçukîlere de Abbasîlerden yahut sair devletlerden geçmi�ti. Bu muzika yüzlerce davul ve borudan ibaretti. “�bn Bîbî”nin verdi�i malumata nazaran, Anadolu Selçukîlerinin muzikas� günde be� vakit yani namaz vakitlerinde nevbet vururdu ki bilumum Selçukîler aras�nda “Sencer” (s. 221) zaman�ndan beri bu adet cariydi, ve buna “nevbet-i Senceri” derlerdi. Harp meydanlar�nda, askeri te�vik ve te�ci‘ için de nevbet vururlard�35. Sair bir tak�m Türk devletlerinde mesela M�s�r Kölemenlerinde, Osmanl�larda görüldü�ü vecihle, valilere ve ümeraya askeri muzikas� verildi�ini Anadolu Selçukîlerinde sarih bir delile müstenid olarak bilmiyorsak da, sair Türk devletlerinde görülen bu âdetin

34 �bn Bîbî Tercümesi, “253”. 35 Medeniyet-i �slâmiye Tarihi Tercümesi, C. 1, s. 162. Sair Türk devletlerindeki askeri muzikas�

hakk�nda malumat almak için müracaat ediniz: [Milli Tetebbular, Dördüncü say�, s. 65-67]. Daha, eski Uygur devletinde, merasim esnas�nda icra-y� terennüm eden bir askeri muzikas� mevcut oldu�unu Çin sefiri “Vang-Yen-Te”nin ifadesinden anl�yoruz. [Visdelou, Supplément