Saliha TANIK Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sanat ... · Traljiç’in(Traljiç,s.192-210)...

MOSTAR KETHÜDA CAMİSİ HAZİRESİ MEZAR TAŞLARI*

Saliha TANIK

Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi

Sanat Tarihi Bölümü, Arş Gör.

[email protected]/ [email protected]

Özet

Çalışmamızda, Bosna Hersek’teki Kethüda Camisi Haziresi’nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları

incelenmiş ve bu taşlar çevre bölgedeki ve Anadolu’daki Osmanlı Dönemi mezar taşları ile malzeme, teknik,

süsleme ve form bakımından benzerlikleri ve farklılıkları açısından kıyaslanmıştır. Kethüda Camisi Haziresinde

17 tane mezar taşı tespit edilmiştir. Bu taşların 14 tanesi 19. yüzyıla, 1 tanesi 16. yüzyıla aittir. 2 mezar taşının

ise kitabesi bugün harap vaziyette olduğundan tarih ibaresi okunamamaktadır. Taşların 13 tanesi erkek mezar

taşına, 3 tanesi kadın mezar taşına aittir. 1 tanesinin kitabesi oldukça silik olduğunda kimliği saptanamamıştır.

Taşların genelinde sadece baş taşı vardır. Sadece 1 tanesinde hem ayak hem de baş taşı mevcuttur. İncelediğimiz

taşların malzemesi 5 tanesinde kireç taşı, 12 tanesinde ise taş malzemedir. Kitabeli ve süslemeli mezar taşları

yüzeyi oyularak kabartma görünümünde verilmiştir. Mezar tipi olarak 16 tanesinde toprak mezar, 1 tanesinde ise

çerçeveli mezar tipi yer almaktadır. Mezar taşları kendi içerisinde 12 tanesinde başlıklı kare kesitli, 4 tanesinde

sekizgen, 1 tanesinde üçgen tepelikli düşey dikdörtgen gövdeli tip olarak tasnif edilmiştir. Erkek başlık tiplerinde

9 tanesinde kavuk, 1 tanesinde sarıklı fes kullanılmıştır. Kadın başlık tiplerinde ise 2 tanesinde tepesi düz biten

başlık türü kullanılmıştır. Yazı tipi olarak, mezar taşların 14 tanesinde nesih, 2 tanesinde sülüs, 1 tanesinde ta’lik

yazı tipi görülmektedir. Süsleme konusu olarak bitkisel, mimari ve geometrik unsurlar kullanılmıştır. Mezar

taşlarından 2 tanesinin mesleği başkâtip ve müftü olarak belirtilmiştir. Diğerlerinde meslek belirtilmemiştir.

Bosna Hersek’teki Kethüda Camisi Haziresi’nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları, Anadolu’daki Türk ve

Osmanlı mezar taşı geleneğini devam ettirmiştir. Bu mezar taşları Boşnaklar için sadece bir tapu senedi değil,

aynı zamanda milli bir kimlik meselesidir.

Anahtar Kelimeler: Kethüda Camisi, Mezarlık, Mezar Taşları, Süsleme, Osmanlı

GRAVESTONES OF KETHÜDA MOSQUE

Abstract

In our study, Ottoman gravestones in the graveyard of the Kethuda Mosque in Bosnia and Herzegovina

are examined and their similarities anddifferences with the Ottoman gravestones in Anatolia in terms of material,

technique, writing, andornamenting will be emphasized.17 gravestones were identified in the Kethuda Mosque

Graveyard. 1 of the examined gravestones datesback to the 16th century while 14 of them to the 19th century. 2

of the gravestones in the graveyard were not dated as their epitaphs were destroyed. 13 of the gravestones were

determined as belongingto men and 4 of them to women. 16 of the graves in the graveyard were earth graves and

1 of them was a framed grave.12 of the gravestones were classified as capped square- sectioned, 4 as octagonal,

and 1 as triangletoppedvertical rectangle- bodied. The shape of a quilted turban was used in 9 of the male grave

caps and the shape of a fez was used in one of the male grave caps. As for the female cap types, flat tops were

used as caps in two of them. Both body and cap types of all the gravestones will be provided in

tables.As an epitaph, naskh was observed in 14 of the gravestones while thuluth was used in 2 and ta’liq in 1

ofthem. Vegetal, architectural and geometrical features were used as topics for ornamentation. 2 of thegraves

were indicated as belonging to a chief clerk and a mufti. The others did not indicate occupation.Ottoman

gravestones in the Kethuda Mosque Graveyard in Bosnia and Herzegovina maintained thetradition of Turkish

and Ottoman gravestones in neighbouring regions and Anatolia. These gravestones are not only a land certificate

for the Bosnians but also a national identity.

Keywords: Kethüda Mosque, Graveyard, Gravestones, Ornament, Ottoman

Giriş

Bosna Hersek’in tarihi geçmişine baktığımızda yazılı belgeler ülkede büyük önem arz

etmektedir. Kimlik ve tarih konusunda önemli bilgiler veren mimari eserlerin yanında Bosna

Hersek’teki mezar taşlarındaki kitabeler de önemli bir tarih arşivi oluşturmaktadır. Ülkenin mezar taşı

mailto:[email protected]/

geleneğine baktığımızda; kitabe bölümünde yer alan yazı ve dil edebiyatı bakımından bölgedeki

sosyo- kültürel seviyeyi, yapılış şekli bakımından da plastik ve görsel sanatlardaki sanatsal ifadeyi

görmekteyiz.

Bosna-Hersek’te Osmanlı Dönemi Mezar taşlarının ortaya çıkışı ve gelişimi üzerine bugüne

kadar detaylı bir çalışma yapılmadığı anlaşılmaktadır. Bu alanda Mehmed

Müjezinoviç’in(Mujezinoviç,1998), Şefik Beşlagiç’in(Başlagiç,1978), Seid M.

Traljiç’in(Traljiç,s.192-210) ve Alija Bejtiç’in(Bejitic,229-297) çalışmaları temel kaynak

hüviyetindedir. Bu temel kaynaklar ışığında ve arazi çalışmalarından elde edilen veriler doğrultusunda

Anadolu’daki mezar taşı örnekleri ile karşılaştırarak yeni bir değerlendirme yapmaya çalışacağız.

Bu alanda yaptığımız araştırmada Bosna-Hersek’teki Osmanlı Dönemi Mezar taşlarını üç ana

grupta toplamak mümkündür:

1.Büyük hacimli, kare gövdeli prizmatik başlıklı ve üzerinde yarım daire şeklinde tepeliği

olana mezar taşları

2.Dikdörtgen gövdeli, rüstik taş şeklinde1, üçgen başlıklı mezar taşları

3.Kavuk, türban, sarık, fes başlıklı mezar taşlar

Bosna’da özellikle Osmanlı Türkçesi (Osmanlıca) ile yazılmış mezar taşı kitabeleri, şiir ve

mersiye şeklinde nesih, sülüs ve talik yazı hattı ile işlenmiştir. Çoğunda ebcet hesabıyla tarih

düşürülmüştür. Şiir şeklinde tarih düşürme hadisesi, bize Bosna’da yaşayan birçok şairin şiir ve

edebiyat alandaki ustalığını da göstermektedir

Bosna Hersek’te Osmanlı hâkimiyeti altında çeşitli dönemlere ait Arapça, Türkçe ve Farsça

mezar taşı örnekleri yer almaktadır. 15. yüzyıl ortalarından 16. yüzyıl sonlarına kadar devam eden

erken dönem mezar taşları, o dönemde hat sanatı ve süslemeye fazla yer verilmediğinden dolayı kaba

bir işçiliğe sahiptir. Taşların üzerinde hilâl, ok, yay, asa ve dışa taşkın topuz şeklindeki motifler; balta,

hançer, pusat, kılıç gibi kesici aletler ve az sayıda da olsa insan, hayvan, kuş figürleri ile Hz. Fatıma el

motifleri kullanılmıştır. Ayrıca erken dönemin mezar taşı kitabelerinde Bosançica2 dediğimiz bir dil

kullanılmıştır. Bosna-Hersek’te, yukarda bahsettiğimiz mezar taşı örneklerinin yanında, erken dönem

dediğimiz 16. yüzyıla ait Osmanlıca veya Arapça kitabesi olan mezar taşları da vardır. Bu tür mezar

taşları başta Saraybosna olmak üzere Bosna’nın diğer şehir veya kasabalarında da bulunmaktadır.

Bosna’da bu tür mezar taşları “Üsküp Mezar Taşı” adıyla anılmaktadır(Muzezinoviç,1998,s.13). 17.

yüzyılda ise ikinci bir gelişim evresinde olan geleneksel Bosna mezar taşı örneklerinde de Arapça,

Farsça ve Osmanlıca dillerinde kitabe yazılmaya devam etmiştir. Bosna’da “Uskubî Üslubu” mezar

taşları, Makedonya Üsküp’teki mezar taşı örneklerinin bir kopyası niteliğindedir. Makedonya

Üsküp’teki mezar taşlarından tek farkları ise malzeme olarak beyaz kireç taşın kullanılmasıdır 18. ve

19. yüzyıl mezar taşlarında çeşitlilik baş göstermiştir, süslemelere ağırlık verilmiş ve kitabe metinleri

uzamıştır. Bosna’da günümüzde en yoğun olarak bulunan mezar taşları bu döneme ait olanlardır.

Mostar Kethüda Camisi Haziresi:

Mostar’da yer alan Kethüda Camisi eski köprünün yukarısında yüksek bir tepe üstündedir.

Ayverdi, Mostar’ın en eski camisi olan Kethüda Camisi’nin ilk yapısından eser kalmadığını

belirtir(Ayverdi,2000,s.223). Bugünkü gördüğümüz yapı 19. yüzyıla aittir. Şimdi gördüğümüz yapı

kare planlı, kırma çatı örtülü ve kesme taşla inşa edilmiştir. Minaresi çokgen gövdeli olup, beden

duvarına bitişik olarak yükselmektedir. Altlı üstü yerleştirilen pencerelerde at nalı kemer

kullanılmıştır.

İncelememize konu olan, Bosna’nın Mostar şehrindeki Kethüda Camisi Haziresi’ndeki mezar

taşlarıdır. Hazirede 17 taş tespit ettik. Mevcut mezar taşlarının tamamı; envanter numarası verilerek

ölçülmüştür. Mezar taşlarının kitabelerindeki yazı türleri tespit edilerek okunmuş ve günümüz

1 Rüstik, kelimenin etimolojik anlamı, Latincede “rusticus” kelimesinden türemiş, Fransızcada “rustique”, İngilizcede “ rustic”

olarak kullanılana kelime, ilk olarak 15. Yüzyılda yontulmamış, sade, kaba ve kırsal anlamında kullanılmıştır. Türkçemize de Fransızca’dan “Rüstik” olarak geçmiştir. 2 Bosançica, Boşnakların Osmanlı öncesi 8.yüzyıldan 14.yüzyıla kadar kullandıkları eski yazı dili. Eski Yunan ve Kiril

Alfabesinin karışımı olan, kendine has bir tür alfabeye denir.

Türkçesine çevrilmiş durumdadır. Bildirimize konu olan taşların, mezar tipi, mezar taşı tipi, kadın ve

erkek başlık tipi ve süsleme çeşitleri tipolojisi uygulanmıştır.

Foto:1 Mostar Kethüda Camisi Foto:2 Mostar Kethüda Camisi Haziresi

Foto 3: Mostar Kethüda Camisi Haziresi

A.Mezar Tipleri:

1.Toprak Mezarlar:

Bu tipteki mezar taşları mezarın baş ve ayakucunda yer alarak doğrudan toprağa dikili

durumdadır. Toprağın üzeri yükseltilerek bir tümsek görünümü kazanmıştır. Hazirede mezar tiplerinin

1 tanesi (Kat No:11) hariç hepsi bu tiptedir. Toprak mezar tipini Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde

görmekteyiz. İstanbul Yenikapı Haziresi’ndeki mezarlardan 11

tanesi(Tibet,Işın,Yelkenci,1996,s.247), Sinop’un Boyabat ilçesindeki mezarlardan 23

tanesi(Çal,2015,s.1-121), Kastamonu Atabey Gazi Cami ve Türbesi Haziresindeki 50 mezarın 11

tanesi bu gruba girmektedir(Çal,Ataoğuz,2008,s.3).

TOPRAK MEZAR

6 nolu taş(1815) 9nolu taş(1809) 15 nolu taş(1816)

Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat No:6,

Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat

No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17

Toplam:16

2.Çerçeveli Mezar:

Bunlarda genellikle üstlerine baş ve ayak taşlarının dikildiği mezar tipidir. Mezarların doğu ve

batısındaki tek parçadan oluşan taşlar, yanlardan birer uzun taş ile birleştirilmektedir. Hazirede 1 tane

mezar taşı (Kat No:11) bu mezar tipine girmektedir.

Anadolu’daki örneklerden Sinop Boyabat’taki mezarlıkta 22 tanesi(Çal2015,s.121),Giresun ili

mezar taşlarından 239 tanesi(Çal,İltar,2011,s.11), İstanbul Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi’nde 5

tanesi(Tibet,Işın,s.246) bu tipe girmektedir.

ÇERÇEVELİ MEZAR

11 Nolu Taş(1569) Kat No: 11

Toplam:1

B. Mezar Taşı Tipleri:

Mezar taşları, ana yapısı dikkate alınarak tiplere ayrılmaya çalışılmıştır. Buna göre her tip

kodlanarak verilmiştir. Kodlar verilirken gövde yatay kesiti ana yapısıyla kare olanlar K, çokgen

(poligonal) olanlar P, dikdörtgen olanlar D harfleriyle ifade edilmeye çalışılmıştır3. Haziredeki mezar

taşı tipleri olarak, kare gövdeli yatay kesitli erkek başlıklılar, kare gövdeli yatay kesitli kadın

başlıklılar, dikdörtgen gövdeli yatay kesitli, başlıksız, üçgen tepelikliler ve çokgen (poligonal) yatay

kesitli mezar taşları görülmektedir.

D-I-1: Gövdesi Dikdörtgen Yatay Kesitli, Başlıksız, Üçgen Tepelikliler

3 Mezar taşları tipolojisi yapılırken bu konuda yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş H. Çal ve H.Çal ile Ö.Ataoğuz Çal,

tarafından uygulanan tipoloji yöntemi kabul edilerek örneklerimizin tipolojisi yapılmıştır. (Bkz, H. Çal-Ö.A. ÇAL, Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Kastamonu, 2008., H. ÇAL, Boyabat Mezar Taşları, Sinop, 2015)

MEZAR TAŞI ŞEKİL VE FORM TİPLERİ

D.DİKDÖRTGEN

GÖVDE

K. KARE GÖVDE P.ÇOKGEN

(POLİGONAL)

GÖVDE

1.D-I-1

16 nolu taş(1835)

1.K-1

10 nolu taş(1853)

2.K-2

4nolu taş(1896)

1.p

13 nolu taş(1886)

Baş Taşı Olarak:

Kat No: 16 (1835)

Toplam:1

Baş taşı Olarak:

Kat No:2(silik),

Kat No:3 (1857),

Kat No:5 (silik),

Kat No:6 (1815),

Kat No:8 (1872),

Kat No:9 (1809),

Kat No:10 (1803),

Kat No:11 (1569),

Kat No:12 (1873),

Kat No:14 (1867)

Ayak Taşı Olarak:

Kat No:11

Toplam: 11

Baş Taşı Olarak:

Kat No:4 (1896),

Kat No:15 (1816)

Toplam:2

Baş Taşı Olarak:

Kat No:1 (1822),

Kat No:7 (1806),

Kat No:13 (1886),

Kat No:17 (1881)

Toplam: 4

Bu tip mezar taşları, dikdörtgen gövdeli önden düşey dikdörtgen görünüşlü olup taşın üst

kısmı ters V şeklinde bitmektedir. Hazirede incelediğimiz örnekler içerisinde 1 tane kadın mezarına ait

baş taşında bu tip görülmektedir. Anadolu’da bu tip genelde kadın baş taşlarında ya da erkek ayak

taşlarında kullanılmıştır. Bacque-Laqueur-Vatin bu tipteki örnekleri “Beşgen” adı altında F-II olarak

gruplandırmıştır(Erdem,1990,s.212)

Anadolu’da bu tip oldukça yaygın olarak kullanılmıştır. Sinop Boyabat’ta 184 mezar taşından

97 tanesi bu tiptedir(Çal,2015,s.12). Batı Anadolu Bölgesi’ndeki Akhisar, Alaşehir, Bergama, İzmir,

Manisa, Menemen, Pınarbaşı, Tire ve Zeytinliova’da yapılan incelemelerde 117 mezar taşının hepsi

üçgen tepeliklidir(Tunçel,1989,s.224). Yalova’nın Altınova ilçesindeki toplam 59 adet Osmanlı mezar

taşından 4 tanesi bu tiptedir(Şeyban,2010,s.173-225).Yozgat’ta Çapanoğlu Camii Haziresindeki mezar

taşlarından 5 baş ve 40 ayak taşı olmak üzere 45 örnek bu gruba dâhildir(Acun,2016,s.261-379).

K-1: Gövdesi Kare Yatay Kesitli, Erkek Başlıklılar

Diğer tiplere göre daha kısa ve dar bir görünüm sergileyen bu tipin boyun kısmı gövde

bitiminden sonra daralarak üzeri başlık bölümüyle sonlanmaktadır. Kare ve kareye yakın,

diğerlerinden daha dar olan bu gövde tipi 15–16. yüzyıllarda yaygındır(Çal,Ataoğuz,2008,s.12).

Haziredeki mezar taşlarından 12 baş taşı ve 1 ayak taşı bu tiptedir. Bu kare kesit gövdeli mezar taşı

tipini Anadolu’nun birçok bölgesinde de görmekteyiz.

Balıkesir Edincik’te 2 tip(Tüfekçioğlu,2005,s.90), Kocaeli, Gölcük Değirmendere

Mezarlığı’nda 5 tane baş taşı4, Bolu, Göynük’te 178 baş ve ayak taşından 2 tanesi

5, Giresun ili mezar

4 Saliha Tanık.: Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezarlığı Mezar Taşları. Gazi Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 2016, 526

DİKDÖRTGEN

GÖVDELİ, ÜÇGEN

TEPELİKLİ MEZAR

TAŞLARI

16 nolu taş (1835)

Örnekler: Kat No:16(1835)

Toplam:1

taşlarından 7 tanesi(Çal,İltar,s.12) bu tipe girmektedir.

KARE GÖVDELİ, ERKEK BAŞLIKLILAR

3 Nolu Taş(1857) 5 Nolu Taş(silik) 11 Nolu Taş(1569) 12 Nolu Taş(1873)

Örnekler: Kat No:2 (silik), Kat No:3 (1857), Kat No:5 (silik), Kat No:6 (1815), Kat

No:8 (1872), Kat No:9 (1809), Kat No:10 (1803), Kat No:11 (1569), Kat No:12

(1873), Kat No:14 (1867)

Toplam:10

K-2: Gövdesi Kare Yatay Kesitli, Kadın Başlıklılar:

Hazirede incelediğimiz örnekler içerisinde 2 mezar baş taşı bu gruba aittir. Bu tipteki taşlar

kadın başlıklı olup boyun kısmından sonra pahlanarak kare bir görünüm kazanmışlardır. Kocaeli,

Değirmendere Mezarlığında 3 tane mezar taşı bu tipe girmektedir(Tanık,s.517)

KARE GÖVDELİ, KADIN

BAŞLIKLIKLAR

5 Halit Çal: “Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları” Vakıflar Dergisi 2007,s. 301

Örnekler. Kat No:4 (1896), Kat No:15

(1816) Toplam:2

P: Gövdesi Çokgen (Poligonal) Yatay Kesitli, Başlıksız, Mezar Taşları

Haziredeki çokgen gövdeli yatay kesitli mezar taşlarının hepsi 19. yüzyıla ve erkek mezarına

aittir. Hazirede 4 örnek bu tipe girmektedir.

ÇOKGEN (POLİGONAL) GÖVDELİ MEZAR TAŞLARI

1Nolu

Taş(1822)

7 Nolu

Taş(1806)

13Nolu Taş(1886) 17Nolu

Taş(1881)

Örnekler: Kat No:1 (1821), Kat No:7 (1806), Kat No:13 (1886), Kat

No:17 (1881)

Toplam: 4

C. Mezar Taşlarında Başlık Tipleri

Başlık genel olarak erkek ve kadınların başlarını örtmek üzere kullandıkları her millete ve her

zamana göre değişim gösteren eşyadır(Arseven,1983,s,182-185). Osmanlı Türklerinde baş giyimleri

dönemlere göre pek çok şekil almıştır. Bunlara Farsça başı örten anlamına gelen serpuş da

denilmişti(Arseven,1983,s.184). Sarık, sözlük anlamı olarak sarmak kökünden gelmektedir. Kavuk,

külah, fes gibi başlıkların üzerine sarılmaktadır. Sarığın farsça karşılığı Destar ve Arapça karşılığı

olan “Ammâme” ismi de yüzyıllar boyunca kullanılmıştır(Koçu,1967,,s.202).

Kavuk ise yüzü çuhadan olan, içinde bez astarı bulunan, çuha ve astar arasına pamuk konulup

çeşitli geometrik şekiller oluşturacak şekilde dikilip üzerine ince bezlerden sarık sarılan başlığa

denilmektedir(Çal,1999,s.209). Kavuğun, sözlükte eskiden kullanılan serpuşlardan biri hakkında

kullanıldığı ifade edilmektedir(Pakalın,2004,s.217)

II. Mahmut’un yeni kıyafet kanununun uygulanmaya başlamasıyla sarığın ve kavuğun yerini

alan fesin ise Kuzey Afrika’nın 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçmesiyle Türk Kültürüne girdiği

belirtilmiştir(Çal,s.211-212). Laqueur’a göre, çok farklı biçimleri olan kavukların yerini, dinsel

kesimin ve tarikatların dışında Osmanlı toplumunda tüm kelimelerin kullandığı ve takan kişi hakkında

daha az şey söyleyen fesin alması kıyafet anlamında bir devrim ve denge anlamına

geliyordu(Laqueur,1997,s.139).

Mezar Taşı Başlık Form Tipleri

ERKEK BAŞLIK TİPLERİ KADIN BAŞLIK TİPLERİ

Erkek başlıkları 2 farklı başlık tipi altında

incelenmiştir.

Tip 1: Kavuk

Ka

Kb

Tip 2: Fes.

Kadın başlıkları tek tip altında incelenmiştir

Tip 1: Düz Tepelikli Kadın Başlığı

a-) Erkek Başlık Tipleri:

Mostar Kethüda Camisi Haziresinde incelediğimiz 17 tane mezar taşından 14 tanesi erkek

mezar taşıdır. Bunlardan başlıklı 10 mezar taşını 2 ana grup (kavuk ve fes) altında topladık. Kavukları

da kendi içinde iki ana gruba ayırdık. (K-a ve K-b kodu kullandık)

Tip 1. Kavuklar:

İç başlığın sarık kısmına göre daha belirgin ve büyük ölçüde görüldüğü tipleri kavuk olarak

değerlendirdik. Hazirede, kavuk başlıklar 10 örnekte görülmektedir. Bunlar da kendi arasında ikiye

ayrılmaktadır.

K-a:

Hazirede 4 örneğini gördüğümüz bu tip kavukların ya alt kısmının tamamı sağ alt köşeden sol

üst köşeye doğru iri dilimli şeritler halinde sarılmıştır (Kat No: 2) ya da gövdenin sol yarısındaki

dilimlerin çoğu yapılmayıp boş bırakılmıştır (Kat No:3, Kat no:6, Kat No:9). Örneklerimiz arasında 2

nolu katalogdaki mezar taşının iç başlık bölümü kırıktır. 3 ve 9 nolu katalogdaki örneklerin iç başlık

kısmı çapraz kafes şeklinde, 6 nolu örnekte ise iç başlık bir noktadan aşağı inen dilimlerle ayrılmış

şekilde bezenmiştir. Giresun İli mezar taşlarını çalışan Çal ve İltar S9 kodunu verdikleri ve sarık

olarak adlandırdıkları 5 tane erkek başlığın yarısının boş bırakıldığını ifade etmişlerdir(Çal,Iltar,s.26).

İç başlık ise külah biçimindedir. Bizim örneklerimizde ise külah biçimli iç başlığın tepesi düz

bırakılmıştır.

FORM K-A

2 Nolu Taş(silik) 3 Nolu Taş (1857) 6 Nolu Taş (1815) 9 Nolu Taş (1809)

Örnekler: Kat No:2 (silik), Kat

No:3 (1857), Kat No:6 (1815),

Kat No:9 (1809) Toplam:9

K-b:

Hazirede, 4 tane örnekte bu tip başlık görülmektedir. Hazirede yer alan bu tip kavukların iç

başlıkları oldukça yüksek olup kare, yuvarlak veya sivri formludur. Alt bölümleri ise oval veya

yuvarlak şeklinde olup hafif dışa taşkındır.

Anadolu’ya baktığımızda en yakın örneklerini Giresun ilinde Şebinkarahisar’da görmekteyiz.

Şebinkarahisar’da 5 örnekte başlıkların alt parçası hiç işlenmemiş şekildedir. 1 örnekte ise başlığın sağ

yarısı dilimli sarıklarla işlenmiştir(Çal,Iltar,s.29-30).

FORM K-B

5 Nolu Taş(silik) 8 Nolu Taş (1872) 10 Nolu Taş (1803) 12 Nolu Taş (1873)

Örnekler: Kat No:5 (silik), Kat No:8 (1872), 10 Nolu Taş (1803), 12 Nolu Taş (1873)

Toplam:4

Tip 2: Fes:

Geçmeli Sarıklı Fes:

II. Mahmut’un kılık kıyafet düzenlemesiyle kavuğun yerini alan fes, hazirede sadece bir

örnekte yer almaktadır. Bu fes türü “sarıklı fes” türüne örnektir. Laqueur, X-5 grubunda sınıflandırdığı

bu tiplerin festen mi türediğini yoksa başka bir silindirik başlığın sarılmasıyla mı elde edildiğini tam

olarak belirtememektedir(Laqueur,1997,s.159).

Anadolu’daki örneklerde silindirik bir başlığın çevresine sarıklar üst üste düzgün şeritler

halinde sarılmıştır. Çalıştığımız haziredeki örnekte ise üst çapın, alt çaptan daha geniş olması

dolayısıyla “Mecidiye Tipli Fes” e benzeyen başlık tipinin çevresini iri sarıklı dilimler birbirlerini

alttan ve üstten geçerek sarmaktadır. Giresun’da fesin dışına yatay şeritler halinde sarılmış sarıklı fes

örneği görülmektedir(Çal,İltar,s.132).

GEÇMELİ SARIKLI FES

11 Nolu Taş (1569)

Örnekler: Kat No:11 (1569)

Toplam:1

Kadın Başlık Tipleri

İncelediğimiz 3 tane kadın mezar taşından 2 tanesi başlıklıdır. Her ikisi de düz tepelikli kadın

başlığı grubuna dâhildir.

Tip 1: Düz Tepelikli Kadın Başlığı

Bu tipte, boyun kısmı alttan itibaren yukarıya doğru genişleyerek yükselir, dışa doğru bir

kavisten sonra 3-5 cm yüksekliği olan düz veya kavisli bir tablayla son bulur. Laqueur, bu kadın başlık

tipini Y-1 olarak sınıflandırarak en yaygın tür olduğunu ifade etmektedir(Laquuer,1997,s.159).Örnek 4

nolu taşta, boyun bölümü 4 akantus yaprağı ile çevrilmiştir. Anadolu’da pek çok örnekte bu tipe

rastlamaktayız. Giresun’da 11 örnek(Çal,İltar,s.34), Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi’nde 2

örnek(Çal,Ataoğuz,s.25)., Ankara Ayaş Mezarlığı’nda 3 tane örnek(Tunçel,2005,s.305-306), Balıkesir

Edincik’te 6 tane örnek(Tüfekçioğlu,s.162-182) , bu gruba aittir.)

DÜZ TEPELİKLİ KADIN BAŞLIĞI

4 Nolu Taş (1896) 15 Nolu Taş (1816)

Örnekler: Kat No:4 (1896), Kat No:15 (1816)

Toplam:2

D. Süsleme Tipleri

SÜSLEME ÇEŞİTLERİ

(SG) GEOMETRİK

SÜSLEME

(SM) MİMARİ

SÜSLEME

(SB) BİTKİSEL

SÜSLEME

SG-1: Ay-yıldız Motifi

5 Nolu Taş

SG-2: Örgü Motifi

11 Nolu Taş, 15 Nolu

Taş

SG-1: Zikzak Motifi


Taş

Toplam: 5

SM-1: Mukarnas Dizileri

Toplam:1

SB-1: Nar Motifi

17 Nolu Taş

SB-2: Papatya Motifi

17 Nolu Taş

SB-3: Soyut Yapraklar


Taş

Toplam:4

(SG) GEOMETRİK SÜSLEME TİPLERİ

1. Ay-Yıldız

Motifi

2. Örgü Motifi 3. Zikzak Motifi

5 Nolu Taş (silik) 15 Nolu Taş (1816) 11 Nolu Taş (1569)

(SM) MİMARİ SÜSLEME TİPLERİ

1.Mukarnas Dizileri

4 Nolu Taş (1896)

(SB) BİTKİSEL SÜSLEME TİPLERİ

1. Akantus 2.Nar 3. Papatya 4. Soyut Yaprak

4 Nolu Taş (1896) 17 Nolu Taş

(1881)

17 Nolu Taş

(1881)

8 Nolu Taş (1872)

Ay-Yıldız motifi Anadolu mezar taşı örneklerinde sıkça görülmektedir. Kastamonu Atabey

Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerinde 14 değişik örnekte(Çal,Ataoğuz,s.28), Sinop Boyabat’ta 2

örnekte(Çal,s.154), Yozgat’ta Çapanoğulları’na ait türbe ve cami haziresi mezar taşlarının 3 tanesinde

ay-yıldız motifi görülmektedir(Acun,s.540). Örgü motifi de Kocaeli Değirmendere Mezarlığı’nda 1

örnekte karşımıza çıkmaktadır(Tanık,s.540). Zikzak motifi, Balıkesir Edincik’te bir erkek mezarına ait

taşın üst bordüründe(Tüfekçioğlu,s.177) yer almaktadır.

Bitkisel süsleme genel olarak, kadın baş taşlarında ya da erkek ayak taşlarında

rastlanmaktadır. Anadolu’da da bitkisel süslemeli mezar taşları yoğun olarak görülmektedir. Yaban

enginarı yaprağı veya kenger biçiminde olan bu motif ilk kez Antik Yunan Sanatı’nda kullanılmaya

başlanmıştır. Bu dönemde daha çok sütun başlıklarında yer almıştır(Sözen,Tanyeli,1992,s.15).

Anadolu Selçukluları’nda da sütun başlığı şeklinde görülen akantus Bizans’ınki gibi antik formdan

uzaklaşan, şematik bir donukluk göstermektedir. Akantus motifi, haziredeki kadın baş taşının boyun

kısmının dört köşesinde yer almaktadır.

Akantus yaprağı çok çeşitli şekillerde tasvir edilerek Anadolu mezar taşlarına işlenmiştir.

Kastamonu’da 13 tane mezar taşının çeşitli yerlerinde(Çal,Ataoğuz,s.34) ve Giresun’da 27

örnekte(Çal,İltar,s.45)görülmektedir.

18. yüzyılın ikinci yarısında kadın mezar taşlarında çok sık rastlanan nar motifi, eski

Yunan’da yaşam ve bolluk sembolü sayılmasının yanı sıra Tanrıça Afrodit’in armağanı olarak da

kabul edilmiştir(Oğuz,2002,s.26). Kudüs’teki Süleyman Tapınağı’nda süs motifi olarak kullanılmış,

Kur’anda cennet meyvesi olarak nitelenmiştir(Laquer,1997,s.131). Çoruhlu’ya göre meyve tasvirli

mezar taşlarında Batı etkisi olduğu gibi eski Türk geleneklerin de etkisi

olabilmektedir(Çoruhlu,1998,s.119). Nar motifi doğanın dirilişin ve ölümsüzlüğün sembolü olarak

görülerek bereket, üreme ve doğuş gibi anlamlarından dolayı bu motifin mezar taşlarında öteki hayatta

yeniden dirilme ile alakalı olabileceği öne sürülmektedir(Çoruhlu,1998,s.120). Nar motifinin

çevresinde kıvrık ve kavisli yapraklar ve iki yan kenarında narın tomurcuk şeklindeki olmamış hali

işlenmiştir.

Papatya motifi genelde beş yapraklı olarak tasvir edilmektedir. Papatya motifini, gül veya

başka çiçeklere benzetmenin de mümkün olabileceği belirtilmiştir(Çal,s.149). Biz de karışıklık

yaratmamak için bu başlık altında topladık. Papatya motifi Sinop Boyabat’ta 5 örnekte görülmektedir.

Hepsi 19. Yüzyılın son çeyreğine işaretlenmiştir(Çal,s.149)

Tarih:

XVI 1

XIX 14

Belirsiz 2

Hazirede yer alan mezar taşlarının 14 tanesi (Kat No:1, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:6, Kat

No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat

No:17) 19. yüzyıla, 1 tanesi (Kat No.11) 16. yüzyıla aittir. 2 mezar taşının (Kat No:2, Kat No:5)ise

kitabesi bugün oldukça silik vaziyette olduğu için tarih ibaresi okunamamaktadır.

Sonuç

Hazirede yer alan mezar taşlarının, mezar tipi olarak 1 (Kat No: 11 ) mezar taşı hariç diğerleri

toprak mezar grubundadır. Çerçeveli mezar tipi 1 (Kat No:11) mezar taşında görülmektedir. Taşların

14 tanesi (Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3, Kat No:5, Kat No:6, Kat No.7, Kat No:8, Kat No:9, Kat

No:10, Kat No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:17) erkek mezar taşına, 3 tanesi (Kat

No:4, Kat No:16, Kat No:16) kadın mezar taşına aittir. Taşların genelinde sadece baş taşı vardır.

Sadece 1 tanesinde (Kat No:11) hem ayak hem de baş taşı mevcuttur.

Mezar taşı formu olarak, üçgen tepelikli dikdörtgen gövdeli mezar taşı 1 tanesinde ( Kat

No:16), Kare gövdeli erkek başlıklı mezar taşı 11 tanesinde( Kat No:2, Kat No:3, Kat No:5, Kat No:6,

Kat No:8, Kat No:9, Kat No.10, Kat No:11 (baş ve ayaktaşı), Kat No:12, Kat No:14) ,kare gövdeli,

kadın başlıklı mezar taşı (Kat No:4, Kat No:15) 2 tanesinde, başlıksız çokgen gövdeliler 4 tanesinde

(Kat No:1, Kat No:7, Kat No.13, Kat No:17) görülmektedir. Başlık tipi olarak, kavuk tipinde olanlar 8

tanesinde (Kat No:2, Kat:3, Kat No:5, Kat No:6, Kat No:8, Kat No:9Kat No:10, Kat No:12) yer

almaktadır. Kadın başlıklılar ise iki tanesinde (Kat No:4, Kat No:15) yer almaktadır. Süsleme çeşidi

olarak bitkisel (Kat No:8, Kat No:13, Kat No:17); geometrik (Kat No:4); ve mimari bezeme (Kat

No:5, Kat No:11, Kat No:15) tipleri görülmektedir.

Araştırmamıza konu olan 17 mezar taşından 14 tanesi (Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat

No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No.20, Kat No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat

No:16, Kat No:17) nesih, 2 tanesi (Kat No:2, Kat No:6) sülüs, 1 tanesi (Kat No:2) talik yazı tipiyle

yazılmıştır. Kitâbe dili olarak 6 tanesinde (Kat No:1, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:11, Kat No:13, Kat

No:17) Osmanlı Türkçesi, 10 tanesinde (Kat No:2, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:5, Kat No:6, Kat

No:9, Kat No:10, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16) Arapça dili kullanılmıştır. 1 tanesinin (Kat

No:12) kitabesi okunamadığı için hangi dilde yazıldığı bilinememektedir.

Haziredeki mezar taşlarının malzemesi olarak 5 tanesinde (Kat No:1, Kat No:2, Kat No:3,

Kat No:4, Kat No:5) kireç taşı, 12 tanesinde (Kat No:6, Kat No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat

No:11, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat No:17) taş malzeme

kullanılmıştır. Araştırmamıza konu olan mezar taşlarının sadece ikisinin (Kat No:10, Kat No:11)

meslekleri belirtilmiştir. Bunlardan birinin (Kat No.10) mesleği müftü, diğerinin (Kat No:11) mesleği

ise baş katip olduğu ifade edilmiştir.

Yüzyıl bazında 1 tanesi 16. yüzyıla, 14 tanesi (Kat No:1, Kat No:3, Kat No:4, Kat No:6, Kat

No:7, Kat No:8, Kat No:9, Kat No:10, Kat No:12, Kat No:13, Kat No:14, Kat No:15, Kat No:16, Kat

No:17) ise 19. yüzyıla aittir.

Sonuç olarak, Mostar Kethüda Camii Haziresinde yer alan mezar taşları, Bosna’nın tarihi ve

kültürü bakımından önem taşıdığı kadar, Türk-Boşnak kimliğini saptayabilmesi açısından da büyük bir

öneme haizdir. Balkan ülkelerinden günümüze kadar gelebilen Bosna Hersek’teki birçok mezar taşına

Kethüda Camisi Haziresi’ndeki taşlarla birlikte bir Osmanlı yâdigarı olarak bakılması gerekmektedir.

Nitekim, mezar taşları, kitabe bölümünde kullanılan dil ve edebiyat açısından olduğu kadar

aynı zamanda Osmanlı dönemindeki bölgenin siyasi, iktisadi ve kültür tarihi bakımından da bize ışık

tuttuğu için büyük değere sahiptir. Ayrıca, Kethüda Camisi mezar taşlarında görülen teknik, form ve

süsleme öğeleri Osmanlı dönemi Anadolu mezar taşlarına benzerliği ve Başkent İstanbul üslubunu

yansıtması bakımından dikkate şayandır. Bu konuda daha çok araştırma yapılması elzemdir.

Kaynakça

Acun, Hakkı: Tarihi Yönleri İle Çapanoğulları ve Eserleri, Tbmm Basımevi Yayınları,

Ankara 2016.

Ayverdi, Ekrem Hakkı: Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri. (Yugoslavya), İstanbul Fetih

Cemiyeti yayınları, İstanbul 2000.

Arseven, Celal Esad: “Baş Giyimi- Baş Giyeceği”, Sanat Ansiklopedisi I. İstanbul 1983.

Bejitiç, Alija: “Spomenici Osmanske Arhitekture u Bosni i Hercegovini”. POF, Sayı III-IV

1952-53 Sarajevo (1953). S.229-297

Beşlagiç, Şefik: Nişani XV i XVI Vijeka u Bosni i Hercegovini, Akademija Nauka i

Umetnosti Bosne i Hercegovine, Dela Yayın evi, Sarajevo 1978

Çal, Halit:. “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar”. Tarihi Kültürü ve

Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul (1999, 28-30 Mayıs). s.206-225

Çal, Halit: Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları. Vakıflar Dergisi. XXX. Ankara 2007,

s.295.383

Çal, Halit; ataoğuz, Özlem : Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki

Mezar Taşları, Kastamonu Belediyesi Yayınları, Ankara 2008.

Çal, Halit; iltar, Gazanfer: Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları, Giresun Valiliği Yayınları,

Ankara 2011.

Çal, Halit: Boyabat Mezar Taşları, Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara 2015.

Çoruhlu, Yaşar: “Eyüp Ve Çevresindeki Mezar Taşlarında Görülen Kase İçinde Meyve

Tasvirlerinin Sembolizmi”, II. Eyüpsultan Sempozumu Tebliğler,İstanbul (8-10 Mayıs, 1998).

s.118-127

Koçu, Reşat Ekrem: Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür

Yayınları, Ankara 1967

Laqueur, Hans Peter: Hüve’l Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları

(çev. S.Dilidüzgün), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997

Louis,Jean; grammont, Bacoue; laqueur, Hans Peter; vatin, Nıcolas: “Tarihsel Kaynak Olarak

Osmanlı Mezarlıkları, Uygulanılan Yöntemler ve Bilgisayarda Yapılabilecek İşlemler.” Erdem, Cilt

:6, Sayı: 16, 177-196

Mujezinoviç, Mehmed: . İslamska Epigrafika Bosne i Hercegovine. Srajevo ( Birinci

baskı), 1956, (İkinci baskı) 1998

Pakalin, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, c,III., Milli Eğitim

Basımevi Yayınları, İstanbul 2004.

Sözen, Metin; Tanyeli, UĞUR: Sanat Kavram Ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi

Yayınları, İstanbul 1992.

ŞeybaN, Lütfi :”Yalova’nın Altınova İlçesindeki Osmanlı Mezar Taşları Ve Kitâbeleri,

Akademik İncelemeler Dergisi.173-225

TaniK, Saliha.: Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezar Taşları. (Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi), Ankara 2016.

Traljiç Seid. :”Muslimanski Nadgrabni Spomeniici” Kalendar, Narodna Uzdanica. Sayı VIII.

Sarajevo

Tibet, Aksel; IŞIN, Ekrem; yelkenci, Dilek :”Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi. İslam

Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. Ankara s.224.281

Tunçel, Gül: Batı Anadolu Bölgesi’nde Cami Tasvirli Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı

Yayınları, Ankara 1989

TunçeL, Gül, “Ayaş Mezartaşları.” Sanat Tarihi Dergisi. Sayı:XIV-1. 278-307

Tüfekçioğlu, Abdülhamit : Edincik’te Türk Devri Mimarisi ve Mezar Taşları, Edincik

Belediyesi Kültür Yayınları, Bursa 2005.

EKLER HAZİREDEKİ MEZAR TAŞLARI (GENEL)

MOSTAR KETHÜDA CAMİSİ HAZİRESİ MEZAR TAŞI KİTABELERİ

1 nolu taşın kitabesi:

“Ya Allahu’z-zunub/…./…../ Ulemadan muallim olan / El-merhum Zeynel Ağa ibn-i Hüseyin Ağa / El-

hac Selimzade / sene 1238”


“Ya Allah ya settaru’l- ayub/ Gaffaru’z – zunub ileyha / Agfer…../ Merhum ve mağfur Ali / İbn-i el-

hac Hasan …../ …./”


“Ya Gaffaru’z –zunub / Ya Settarû’l- ayûbi / Merhum Muhlisi Mahmud / Taleballahu serahu veceale’l-

cenne / Misvahu ve katevhi ila rahmetallahi / Fi mah-ı zi’l –hicce ruhuçün / el-fatiha / sene 1274”


“Ya Gaffarûz-zunub / ……/ El- merhume Ayşe Binti / Hasan Ağa Meylik (Meyliç) / Ruhuçun el-fatiha /

Kuttab sene 1314”


“ ……/……./ Veya sektana kezzunub / Magfur merhum el- hac / Abdullah ibn-i Salih / Ruhuçun el-

fatiha / sene…”


“Sene 1231 / Ya gaffar ve ister ayyubina cennete / Vagfir zunubena ta ileye ve’l –magfire / …../ …./”


“Ya Allah Ya Gaffar / Ziyaretten maksat / Her dem duadır / Bu gün banadır / Yarın sanadır /…./ Ag

yar …/ Benden selam olsun …/../Merhum Mehmed Bey ibn/ Selimzade Arslan Bey / Ruhuçün el-fatiha

/ sene 1221”


“Sene 1289 / …./ Cennet resuluna açılır lutf haktadır rahmet / Kullarına satulur el- merhum el-hac /

Ahmed Bey Efendi İbn Abdullah Ağa Lakuşiç / Hanedanından Nurullah ../ …. Ve şerre huma bi’l –

cennet / Tesiren ruhuçün …../ ve aliyyu’l – fatiha ../ Tarih vefatı sene 1289”


“Ya Allah Ya Gaffar / Merhum mağfur Mustafa ibn/ Mehmed Bey Dizdarzade / Ruhuçün el- fatiha /

sene 1224”


“Ya Allah Ya Gaffar / Fahru’l- ulemau’l –kiram el- muctehidin el- muallimin / Ve’l – mufessirin el –

muhaddisin ferid dihre ve vecidi asra / Mevlana el-hac Ahmed el-müfti esbegallahu Teala aleyh /

Muha’ib el- gufran ve eksene bi rahmete bi- hubuhate’l- cinanan kad tevetti ila rahmetallah / Li sene

semaniye aşere ve mieteyn ve el-fatiha / fi zi’l- hice sene 1218”


“tarihi vefatı Keyvan Katibü’l – Vilayet / Emini memleket merhum Keyvan – Canan içinde tuttu bir

eyyu cay / Dedi çün gördü ömrü ahiri olmuş – Düzüldü defteri ömrümün müddeti hay / Dedi hatifu’l –

mu’mineye tarih – Ecel çaldı elinden defterin vay / sene 977”


“Ya Allah Ya Gaffar ……./ …../ sene 1290 / M. 1873”


“Ehli ibret kıl nazar bi- fatiha / Hak şarabın gel nefsi zaika / Talebe-i ulumdan olup / İrtihal dar-ı

beka eden Behlülzade / İsmail Efendi bin Ahmed Ağa/ Ruhuçün rızaen-li’l-lahi’l – fatiha / Tarihi vefatı

cemaziye’l ahir 4 Perşembe sene 1303”


“Sene 1284 Ya Gaffaru’z – zunub / Agfen zunubena / El- merhum Abdullah Ağa / İbn Molla Ali

Lakuşazade / Ruhuçün el-fatiha”


“Sene 1232 / Ya Gaffaru’z – zunub / ve ya Settaru’l- ayub /El- merhume/Zeynet binti /Mustafa Ağa

Hakkızade / Ruhuçün el-fatiha”


“Ya Gaffaru’z – Zunub / Ya Settaru’z ayub / El- merhume Gülsüme binti Salih Ağa / Ruhuçün el-

fatiha / sene 1251”


1. kitabe: “Hüve’l- Hayyu’l – baki / Ruzgarın gör sebatı / Şanımdır olmak fena / Geldi ol …/ Ahir

tutub dar-ı beka / ol gemverizade / Hacı Ahmed Ağa oğlunun Derviş Hacı Mahmud …./…../…/ İlimle

Olurdu / Merega canı alim ervahe / Çün pervaz edub / Matemin tuttu sersera / Didever hem pişivar /

Nidelim çün gül şey / Ha’lillah kılmış …../ Diyelim el- hakimullah “

2.kitabe : “Sene 1299 / Kim bu dünyaya gelir / Kainatta ecel camer içer …/ Nazır şerbeti / kaza /

İkiyüz doksan dokuz ata yahzet / Etmezdir vefa hem tadın eylemiş / Malını hayrata …./ ../…../ Çeşm-i

ibretle… / Aç elle bir natıha / Subhanekna ahıt oku .”

Saliha TANIK Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sanat ... · Traljiç’in(Traljiç,s.192-210)...

Documents

Transcript of Saliha TANIK Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sanat ... · Traljiç’in(Traljiç,s.192-210)...