Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a

Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyl
Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yaynlar Kitap No: 44
Yayn Koordinatörü
Erdem Zekeriya skenderolu Veli Koç
Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII. Yüzyl
Editörler
ISBN 978-975-2485-07-5
1. Bask
Kitap Tasarm Salih Pulcu
Tasarm Uygulama Fatma Efe
Bask-Cilt Seçil Ofset Matbaaclk Yüzyl Mh. Matbaaclar Sitesi 4. Cadde No: 77 Baclar stanbul
Sertifika No: 12068
www.zeytinburnu.istanbul
Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyl
S E M P O Z Y U M T E B L L E R
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a4
S U N U
Kymetli okurlarmz,
Zeytinburnu Belediyesi olarak, uzun yllardr gerek Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezi, gerekse Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yaynlar bünye- sinde kültür ve sanat etkinlikleri düzenliyor, yaynlar yapyoruz. Kymetli Zeytinburnulu hemehrilerimizin bizlere verdii frsat en doru ekilde deerlendirmeye ve yarnlarmz her alanda dorulukla ina etmeye çal- yoruz. Malumunuzdur ki “yarnlarn inas” mefhumu, dile kolay gelse ve skça tekrarlansa da hakkndan kolaylkla gelinebilecek bir söz deildir. Yarnlar kurmak için geçmii her veçhesiyle anlamaya, yorumlayabilmeye ve bu maksatla yaplan çalmalara hz vermeye mecburuz.
2016 ylnda üçüncüsü düzenlenen “Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a Os- manl’da lim ve Fikir Dünyas (Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler)” sempozyumlar dizisine ev sahiplii yapmak, sempozyum teblilerinin kitaplamas için elimizden geleni ortaya koymak bizim için sadece bu se- bepten bile bir zorunluluktur. 22-23 Aralk 2016’da gerçekleen toplant, serinin 17. yüzyl konu edinen sempozyumuydu; deerli hocalarmzn katlm ve çalmalarndan ziyadesiyle faydalandmz bu mecliste dile getirilenlerin kitaplamasnn ilim ve kültür dünyamz adna da sevindiri- ci olduunu düünüyorum.
Elinizdeki kitap, “dün dünde kald cancazm, bugün yeni eyler söyle- mek lazm” diyen mütefekkirlerimizin dünü anlayp bugüne söz söyleme çabalarnn meyvelerindendir. Bu vesile ile sempozyum ve kitaba emei geçen ilim adamlarna, stanbul Üniveristesi lahiyat Fakültesine, sayg- deer danma ve yürütme kurulu üyelerine ve mesai arkadalarma te- ekkür ederim.
Murat Aydn Zeytinburnu Belediye Bakan
Editörden
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi tarafndan “Sahn- Semân’dan Dâ- rülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas (Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler)” üst bal ile be sempozyum olarak tasarlanan konferanslar serisinin stanbul’un fethinden Süleymaniye Medreselerinin kuruluuna ka- darki dönemi içine alan birincisi, 19-21 Aralk 2014 tarihinde düzenlenmiti. Bu birinci sempozyumun teblileri 2015 ylnda Klasik Yaynlar tarafndan yaynland. Ayn üst balkl Osmanl’nn 16. yüzyln konu edinen ikinci sempozyum ise Zeytinburnu Belediyesinin ibirlii ile 19-20 Aralk 2015 tarihinde gerçekletirildi. Bu toplantnn teblileri yine Zeytinburnu Bele- diyesi Kültür Yaynlar tarafndan ubat 2017’de okurlaryla buluturuldu.
Gelenei bozmayarak, 22-23 Aralk’ta serinin 17. yüzyl konu edinen üçün- cü sempozyumu da geçtiimiz yl Zeytinburnu Belediyesi’nin ev sahipli- inde gerçekletirildi. Elinizdeki kitap, bu toplantda sunulan teblilerin önemli bir ksmn ilim dünyasnn istifadesine sunmaktadr. Bu vesile ile tebli sahiplerine, stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesine, Zeytinburnu Belediyesine ve bu kitabn yayn aamasnda emei geçen herkese teekkür ederiz.
Kymetli okurlarmz,
Osmanl bilim ve düünce tarihi aratrmalar son yllarda giderek daha çok ilgi çekse de hala iin çok balarnda olduumuzu söyleyebiliriz. Çeitli sebeplerle uzun bir süre Osmanl düünce ve bilim dünyas aratrmaclarn ya ilgi alan dna çkm ya da çok clz bir ilgiye mazhar olmutu. Gerile- meci tarih anlatsnn bu ilgisizlii artran bir etken olmas kadar modern dünyann geleneksel dünyay anlamay zorlatran yabanclatrc özellii- nin de bunda etkisi büyüktür. Önce batl aratrmaclar belirli önyarglarla Osmanl bilim ve düünce ürünlerini yok sayan ya da küçümseyen bir söy- lemle ele aldlar; daha sonra ise bu durum, Osmanl çalmalarnn adeta kabulü haline geldi. Osmanl düünce tarihini anlamak, hiç kukusuz en bata bu önyarglarn almasn zorlatran teorik ve metodik engellerin ve ön kabullerin krlmasna yönelik bir çaba gerektiriyor. Nitekim sanat, edebiyat, mimari gibi Osmanl medeniyetinin müsellem baarlarna karlk ilim, felsefe ve düünce plannda Osmanllarn özgün bir ey üretemedii eklindeki kabuller ve varsaymlar o kadar güçlüdür ki, bunlarn kolayca zihinlerden silinemeyecei açktr. Özellikle modernleme çann arifesi olan iki yüzyln, 17. ve 18. yüzyllarn, bu önyarglardan en fazla nasibini ald ve dolaysyla düünce/ilim dünyas açsndan en az aratrmann yapld yüzyllar olduu bilinen bir gerçektir. Bu sebeple felsefe, hukuk, dini düünce, kitap ve kütüphaneler, eitim hayat ve benzeri alanlarda verilen ürünlerin sadece dökümünün bile yaplmas kendi bana çok deerli bir admdr.
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi uzun soluklu bir proje ile söz konusu adm atmak için 2014 ylnda bir proje gelitirdi. Sahn- Semân’dan Darulfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas: Âlimler, Eserler ve Müesse- seler balkl bir ilmi toplantlar dizisi olarak tasarlanan projenin 15. ve 16. yüzyllar, 2015 ve 2016 yllarnda gerçekletirilen baarl toplantlarla ele alnd ve sunulan tebliler kitaplat. Aralk 2016’da gerçekletirilen üçüncü toplant ise düünce/ilim dünyas hakknda nispeten daha az ey bildii- miz 17. yüzyla odaklanmtr. Sonraki yüzyllar ayrca proje kapsamnda
Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a 9
ele alnacak ve gelecek toplantlarn bildirilerini yaynlama konusundaki kararllmz da devam edecektir.
Düzenlediimiz bu toplantlardan örendiimiz bir ey varsa o da yüzyl yüzyl yaplan çalmalarn, ilgili dönemin salt bir katalounu çkarmak açsndan bile yetersiz olduu gerçeidir. Çok daha kapsaml çalmala- rn yaplmas zarureti ortadr; ama bu türden toplantlarn en azndan söz konusu ihtiyacn hissedilmesine bir katk sunacan ümit ederiz. Eer bilim ve düünce örencilerinin ilgisini Osmanl ilim ve fikir dünyasna çeke- bildiysek bunu bir baar olarak deerlendiririz. Belki yüzeysel bir gezinti tadndaki bu toplantlarn gerçeklemesi ve eserlere dönümesi konusunda desteini bizden esirgemeyen ilim insanlarna ve Zeytinburnu Belediye- sinin deerli bakan Murat Aydn Beye müteekkiriz.
Prof. Dr. Mürteza Bedir stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dekan
Kymetli okurlarmz,
stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi olarak, ilim ve fikir hayatmza katkda bulunmak maksadyla ulusal ve uluslararas düzeyde pek çok or- ganizasyon düzenlemekteyiz. Sahn- Semândan Dârülfünûn’a Osmanl’da lim ve Fikir Dünyas üst baln tayan sempozyum serisi bunlarn en önemlilerinden biridir. Bu serinin ilki stanbul’un fethinden Süleymaniye medreselerinin kuruluuna kadar geçen dönemi, ikincisi ise Osmanlnn 16. yüzyln konu edinmiti.
6 asrlk Osmanl tarihinde 17. yüzyln ise apayr bir yeri vardr. Bu asrda Osmanl Devleti en geni snrlara sahiptir, fakat duraklama da bu yüzyl- da balamtr. Viyana kaplarna kadar gidilmitir, ancak eli bo dönül- mütür. Birçok bölgede savalar cereyan etmektedir, lakin evvelden ksa sürede zaferle neticelenen savalarn yerini, uzun yllar süren ve kesin galibiyetlerin elde edilemedii mücadeleler almtr. Douda Safevilerle süregelen savalar Badat’n fethiyle nihayete ererken buna mukabil ülke içinde pek çok çalkant söz konusu olmutur. Nitekim tam 10 padiah gö- ren bu yüzyl, bir padiahn katline ahit olmutur.
Siyasi hadiseler bir yana, bu yüzylda düünülenin aksine oldukça zengin olan Osmanl ilim ve fikir dünyasnda bata tefsir, hadis ve fkh olmak üzere çok çeitli ilim dallarnda yüklü miktarda kitap, risale, tercüme, erh ve haiyeler vücuda getirilmitir. Tefsir-i Tibyan adndaki Osmanlca tefsir bata olmak üzere bu asrda birçok sure ve ayet tefsiri telif edilmi- tir. Kadzâdeliler ile Sivasîler kavgas, baka bir ifadeyle medrese ve tekke sürtümesi yüzyln büyük bir ksmnda fikri eserlerin çeitlenmesine etki etmitir. Ayrca, Sultanahmet Camii gibi muazzam bir eser bu yüzylda ina edilirken, Hezarfen Ahmet Çelebi, Lagari Hasan Çelebi, Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi gibi ün yapm âlimler, Nâbi gibi airler de bu asrn insanlar- drlar. Sempozyumumuzda tüm bu yönleri ve daha nice veçhesiyle Osman- lnn 17. asr yeniden okunarak irdelenmi, elde edilen sonuçlar ilim ve fikir dünyamzla paylalmtr.
Sempozyum serisinin 17. yüzyl alt baln tayan üçüncüsünü düzenleme görevi tarafma verilmesini takiben oluturduumuz düzenleme kuruluyla Nisan 2016’dan itibaren çalmaya baladk. Daha önceki iki program baa- ryla gerçekletiren meslektalarmzn tecrübelerinden ve birikimlerinden istifade ederek sempozyum tarihini ve takip edeceimiz yolu kararlatr- dk. Yurt içinden ve dndan ilgili çalmalaryla bilinen akademisyenlere teklifte bulunmak suretiyle programmz oluturduk. Nihayet, 22-23 Aralk 2016 tarihinde Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezinde gerçekletirilen, 9 oturumda yurt içinden ve dndan 25 tebliin sunulduu bu sempozyum, çok sayda aratrmac, hoca ve örencinin itirakiyle gayet baarl bir e- kilde icra edildi.
Sempozyumumuzun gerçeklemesinde büyük emekleri olan düzenleme kurulu üyelerine, tebli sunmay ve oturum bakanl yapmay kabul ederek bizlere destek olan tüm hocalarmza, salonlarmz doldurarak bizleri yalnz brakmayan tüm dinleyicilere teekkür ederim. En büyük teekkürü ise bizlere her türlü destei seve seve veren ve programn baarl bir ekilde icrasnda büyük pay sahibi olan Zeytinburnu Belediyemiz hak ediyor. Bu vesileyle Bakan Sayn Murat Aydn ve ekibine, bilhassa programn her aamasnda bizlere yardmc olan Kültür ve Sosyal ler Müdürü Veli Koç’a ayrca teekkürü bir borç bilirim.
Eserimizin ilim, irfan ve kültür dünyamza katklar salamasn dilerim.
Prof. Dr. Hidayet Aydar stanbul Üniversitesi lahiyat Fakültesi
ÇNDEKLER
KTABYAT
Erol Özvar Osmanl Dünyasnda Yazma Eser Üretkenlii 17
Berat Açl On Yedinci Yüzyl stanbul’unda Âlim ve Kitap likisi: Carullah Efendi Örnei 45
TEFSR
Hidayet Aydar 17. Asr Osmanl Tefsir Hareketine Panoramik Bak 59
ükrü Maden Osmanl 17. Yüzylnda Sûfî Müfessir Abdülhay Celvetî ve Fetih Sûresi Tefsiri 207
Recep Arpa Osmanl Halknn ‘Muteber’ Kitaplar: Tibyân Tefsiri Örnei 241
HADS
Kadir Ayaz Köprülülerin am, Msr ve Hicâz Ulemâs ile Münâsebetlerinin Osmanl Hadis Çalmalarna Yansmas (câzet ve Kütüphane) 307
Mustafa Celil Altunta Süyûtî’nin el-Câmi‘u’s-Saîr’inin Osmanl Hadis Eitimindeki Yeri 341
Gülsüm Korkmazer Kadzâdeliler-Sivâsiler Çatmasnn Hadis erhlerindeki Tezahürleri (Bidâatü’l-Vâizîn ve Mecâlisü’l-Ebrâr) 367
FIKIH
Kaif Hamdi Okur 17. Yüzyl Osmanl Fkhçlarnn Nevazile Yönelik Fkhî Argümantasyonu (Mehmed Fkhî el-Aynî ve Risâletü’d-Duhân ve’l-Kahve Örnei) 381
Süleyman Kaya 17. Yüzyln Büyük eyhülslâm Zekeriyazâde Yahya Efendi’nin lmî Kiilii ve Osmanl Hukukuna Baz Katklar 395
TASAVVUF VE MEZHEPLER TARH
Mehmet Kalayc Birgivî Mirasnn Toplumsal ve Metinsel Tayclar: Kadzâdeliler ve Etrafndaki Ulema 431
Ylmaz entürk 17. Yüzyl Tasavvuf iirinde Vahdet/Tevhid: Hüdâyî, Msrî ve Abdülahad- Nûrî Örnei 457
MANTIK VE FELSEFE
Harun Kulu Kara Halil’in Fenârî Haiyesi’nde Formel Mantk Konularnn Ele Aln 479
Kübra enel Siyâlkûtî’nin Zihnî Varlk Tasavvuru 493
DNLER TARH
rfan nce, Fuat Aydn Bir 17. Yüzyl htida Anlats: Bir Atinal Mühtedî, Bir Osmanl Kads 507
Elif Tokay 17. Yüzyl Hristiyan Arap-Süryani Literatürüne Bir Bak: Konular ve Tartmalar 579
T E B L L E R
K TAB YAT
19 Sahn- Semân’dan Darülfünûn’a
Osmanl Dünyasnda Yazma Eser Üretkenlii
Erol Özvar Prof. Dr., Marmara Üniversitesi ktisat Fakültesi
Bu çalmann amac, Türkiye’deki yazma eser kataloglarndan bir örnekle- me yaparak 15. yüzyl ile 18. yüzyl arasnda Osmanl dünyasnda yazma eser üretiminin genel hacmine ve çeitli disiplinler itibariyle dalmndaki de- imelere dair tahminler gelitirmektir. 16. yüzylda Osmanllarn her alanda zirveye ulatklar kabul edilse de, bu çalma, 17. ve 18. yüzylda Osmanl corafyasnda telif ve tercüme yoluyla eser üretiminin bir önceki yüzyldan daha fazla olduunu ortaya koyuyor. Kitap arz ve talebini etkileyecek nüfus, gelir ve fiyatlardaki deimeleri tahlile katarak tartmaya açyor.
Modern Osmanl tarihi yazclnda 16. yüzyln sonlarndan itibaren Os- manl kurumlarnn bir bozulma veya çözülme sürecine girdiini ileri süren yaklamlar yakn zamanlara dek etkili oldu. II. Mehmed, I. Selim veya I. Süleyman devirlerindeki gibi hzl emperyal yaylmann ve çarpc askeri zaferlerin yokluu, kimi tarihçileri, çada gözlemcilerin keskin eletiri- lerinin de tesirleriyle, imparatorluun 17. yüzylda duraklad ve sonraki yüzylda ise dald yargsna sevk etti.
Son yllarda Osmanl tarihinin devirlerini ilerleme ve gerileme gibi kavram- larla taksim eden yaklamlara ciddi eletiriler geldi. Son 20-30 senede yaplan yeni çalmalar bilhassa 17. ve 18. yüzyl Osmanl kurumlarnn bilinme- yen çeitli yönlerini ortaya koydu. 17. yüzylda Osmanl mparatorluu’nun hiç de duraanlk içinde olmad, aksine gerek askeri ve politik düzeninde, gerek mali ve sosyal düzeninde çarpc deimeler tecrübe ettiini gösterdi. Bu yüzylda imparatorluun kar karya kald tehditlerin bir ksmnn sonuçlar itibariyle mahalli olmad, ayn zamanda Akdeniz, Orta Avrupa ve Asya’daki dier ülkeleri de etkileyecek ölçüde evrensel olduu ortaya ç- kyor. Bugün Osmanl tarihçileri için bu yüzyllarda tecrübe edilen krizlere
kar Osmanl toplumu ve kurumlarnn nasl tepki verdiini ve kendilerini nasl uyarlamaya çaltn anlamak daha önemli hale geldi1.
17. yüzyl Osmanl dünyasnda ilim ve düünce hayat da, Osmanl tarihinin klasik dönemlendirme eklinden payn almtr. 16. yüzyl sonras Osman- l tarihini çökü veya gerileme zaviyesinden deerlendiren tarihçiler, bu yüzylda ilmi üretkenlik adna Osmanllarn kayda deer bir katksnn olmadn vurgulayageldiler. Medreselerde 16. yüzyln sonlarndan itibaren akli ilimlerin ihmal veya terk edildiini, kayrmacln hakim olduunu ve nihayet bu kurumlarn bozulduunu ve nitelikli telif faaliyetlerinin durak- ladn iddia ettiler2. Gerileme paradigmas ile çalan düünce tarihçileri 17. yüzyl Osmanl fikir hayatn donuk ve ksr tartmalar içinde gördüler ve neredeyse bu yüzyldaki fikri tartmalar, medrese-tekke çatmasna indirgediler. Son zamanlarda revizyonist çalmalar yapan aratrmaclar, 17. yüzylda Osmanl corafyasnda entelektüel merak ve üretkenliin nasl deitiine dair yeni sorular ortaya atmakta ve bu yüzylda geni slâm corafyasnda yeni entelektüel etkileim ve tartmalarn varlna dikkat çekmektedir3.
1 Osmanl tarihinin dönemlendirilmesi ve çökü temas üzerine yaplan tartmalar bugün itibaryla hatr saylr bir hacme ulam durumdadr. Bütün lite- ratürü burada deerlendirmek mümkün deil. Bu çalmalarn birkaç için bk: Douglas Howard “Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth Centuries.” Journal of Asian History 22 (1988), pp. 52-77 Cemal Kafadar, “The Question of Ottoman Decline,” Harvard Middle Eastern and Islamic Review 4 (1997–8), p. 30-75; Mehmet Öz, Kanun-i Kadimin Pesinde: Osmanl’da “Cozulme” ve Gelenekci Yorumcular. stanbul: Dergah Yayn- lar, 1997; Mehmet Genç, Tarihimize Giydirilen Deli Gomlei: Osmanl Tarihinde Donemlendirme Meselesi, Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak: Gerileme Paradigma- snn Sonu, Hazrlayan: Mustafa Armaan, stanbul: Tima Yaynlar, 2011, sayfa: 319-326. Bu makalelerle burada anlmayan dier birkaç makale, Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak isimli derleme eserde baslmtr. lgili problem hakknda yeni çalmalar da yaplmaya devam ediyor.
2 Bu iddialara ciddi eletiriler yöneltilmitir. Bu eletirel çalmalar için bk. Meh- met Genç, “Osmanl’da 17. yüzyln Sosyal ve Siyasal Yapsnda Deimeler,” Itri ve Donemine Disiplinleraras Bakslar, stanbul: stanbul Kültür Sanat Vakf, 2013, sayfa: 13-18; Bu yüzylda Osmanl medreselerinin geriledii iddialarnn kapsaml bir eletirisi için bkz. Yaar Sarkaya, “Osmanl Medreselerinin Gerilemesi Mese- lesi: Eletirel Bir Deerlendirme Denemesi”, slâm Arastrmalar Dergisi, Say 3, 1999, sayfa 23-39. erh ve haiye gelenei üzerinden Osmanllarda ilmi üretken- liin nasl deerlendirilebileceine dair önemli bir çalma için baknz: smail Kara, “Unuttuklarn Hatrla! erh ve Haiye Meselesine Dair Birkaç Not,” Divan Disiplinleraras Calsmalar Dergisi, Cilt: 15, Say: 28 (2010/1), s. 1-67; Cevat zgi, Osmanl medreselerinde ilim, stanbul: z Yaynclk, 1997.
3 hsan Fazlolu, “Selçuklu ve Osmanl Döneminde Felsefe-Bilim Meselesi”, Tur- kiye’de/Turkcede Felsefe Uzerine Konusmalar içinde, haz. M. Cüneyt Kaya, Küre Yaynlar, stanbul 2009, s. 233-34; Khaled El-Rouayheb, Islamic Intellectual His-
Bu çalmada bizim ulatmz bulgular da Osmanl dünyasnda kitap üretiminin artarak devam ettiini gösteriyor. Bu yönüyle bu aratrmann bulgular çökü hipoteziyle uyumuyor. mparatorluun balca ehirlerin- den olan stanbul ve Bursa’daki yüksek eitim kurumlarnn says nüfusa nispetle daha fazla artm ve bu art kitaba olan talebi tetiklemitir. Ki- tap talebinin ve buna bal üretim artndan mesul olan olaan üpheliler Osmanl toplumunun seçkinleri (askeriye, ilmiye ve kalemiye mensuplar) idi. Osmanl kitap dünyasnda bu kesimler egemendi. Bunun nedeni gelir dalmndaki eitsizliin bu gruplara, toplumun dier geni kesimlerine nispetle, kitaplara daha fazla yatrm yapma imkan salamas idi. Osmanl eliti, vakf kurumu vastasyla sadece eitim kurumlarna deil, kütüpha- nelere de servet harcad. 17. yüzyldan itibaren ehirlerde okur yazarlklar ve daha düük seviyedeki maddi imkanlaryla ilim adamlar, tüccar ve esnaf ile mesleki ilgileri hakknda henüz yeterince bilgi sahibi olamadmz s- radan insanlar mütevazi ölçülerde kitabn toplum içinde yaygnlamasna katkda bulundular. Fert bana düen kitap says, örneklem yoluyla ortaya koyduumuz gibi, yükselmitir.
Kitabn Osmanl toplumunda giderek yaygnlamasyla paralel olarak zaman içinde kitap üretim maliyetleri dütü mü? Osmanl kitap tarihi üze- rine yaplan baz çalmalar 17. yüzyldan itibaren kat fiyatlarnn kitap fiyatlarn düürücek ekilde ucuzladn ileri sürüyorsa da bu iddia, bir iz- lenimin ötesinde henüz salam verilerle desteklenmi deildir. Bu çalma Avrupa kat fiyatlaryla mukayeseli olarak stanbul’daki kat fiyatlarna ait ilk defa kapsaml saylabilecek veriler ortaya koyuyor ve kat fiyatlarnn uzun vadede kitap fiyatlarn nasl etkilemi olduunu sorununu ele alyor. Kat maliyetlerinin yan sra el yazmas bir eserin meydana gelmesinde hattat, nakka, müstensih ve müzehhip gibi emek sahiplerinin ücretlerinin önemini vurguluyor. Nihayet, 17. yüzyldan itibaren kendi eserini istinsah eden okurlarn varlna ve müstensih arznn artna dikkat çekerek bu gelimelerin yazm maliyetlerinden tasarruf edici olabileceini ileri sürüyor.
Çalmann Kaynaklar ve Yöntemi Hakknda Birkaç Not:
Bu bildiride yüzyllar itibariyle üretilen yazma eserlerin hacmi ve kompo- zisyonunu tespit etmek amacyla Kültür Bakanlna bal Yazma Eserler Kurumu tarafndan internet ortamnda hizmete sunulan yazma eserler
tory in the Seventeenth-Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb (Cambridge University Press, 2015); ayn yazar, “The Myth of ‘The Triumph of Fanaticism’ in the Seventeenth-Century Ottoman Empire” Die Welt des Islams 48(2008): 196-221.
katalouna bavuruldu. nternet ortamna aktarlan ve arama motoru ile muhtelif ekillerde tarama yaplan bu derneik katalog Türkiye çapnda bir kataloglama çalmasnn ürünü olarak Türkiye Yazmalar Toplu Katalou projesi adyla meydana getirildi. Bu katalog vesilesiyle Türkiye’nin en zengin kütüphanelerinde muhafaza edilen yazma eserlerin künye bilgilerine ulalmaktadr. Kataloglar birletirilerek barndrdklar yazma eserlerin bilgisine ulalabilen kütüphaneler unlardr: Kültür Bakanl Kütüphane- ler Genel Müdürlüü’ne bal yazma eser kütüphaneleri, Milli Kütüphane, l Halk Kütüphaneleri, stanbul Büyükehir Belediyesi Atatürk Kitapl, Diyanet leri Bakanl kütüphanesi, Türk Dil Kurumu kütüphanesi, bir ksm yabanc kütüphaneler ve Yazma Eserler Kurumu’nun resmi internet sitesinde adlar verilen dier kütüphaneler4. Önemli miktarda yazma eser barndran üniversite kütüphanelerinin kataloglar ile baka resmi kurumlarda ve özel kütüphanelerde muhafaza edilen yazmalarn kataloglar da bu toplu kataloglara eklenmeye devam etmektedir.
Kültür ve Turizm Bakanl Kütüphaneler ve Yaymlar Genel Müdürlüü- ne bal kütüphanelerde, matbu eserler dnda, 200.000 cilde yakn yazma eser bulunduu ifade edilmektedir. Dier kurumlarn ve özel ahsla- rn elinde bulunan yazma eserler dikkate alndnda Türkiye genelinde 300.000 cildin üzerinde yazma eser bulunduu söylenmektedir. Bu saynn, ciltlerin birden fazla risaleyi ihtiva etmi olabilecei hesaba katarak Tür- kiye’de bugüne ulaan ve bir ekilde kayt altnda olan bütün el yazmalar için yarm milyon says telaffuz edilmektedir. Maalesef bu tahminlerin bir dayana yoktur bu nedenle bu rakamlara ihtiyatla yaklamak gerekir. Tür- kiye snrlar dnda ise Avrupa ve Amerika’daki da çeitli kütüphanelerde 100-150.000 arasnda eski Türkçe yazma eser bulunduu ifade edilmektedir ancak bu rakam da henüz teyit edilmi deildir. Arapça, Farsça, Türkçe ve Müslümanlarn kulland dier dillerde ina edilen yazma eserler bugün dünyann yaklak 100 ülkesine yaylmtr5.
Bu çalma Türkiye geneli için geçmiten bugüne intikal eden ve yukarda belirttiimiz gibi yarm milyon civarnda olduu tahmin edilen yazmalar kapsamaktadr. Acaba biyografi, tabakat veya tezkire türü kitaplarda gör- düümüz fakat kataloglarda bulunmayan veya bugüne ulamayan eserlerin
4 Bu konuda daha geni malumat ve Türkiye Yazma Eserler Kurumunun internet ortamnda aratrmaclarn hizmetine sunduu kataloglar için bk. http://www. yazmalar.gov.tr
5 Avrupa’daki slâm yazma eserlerinin kataloglar üzerine baknz: Ahmet Suphi Furat, “Avrupa Ülkelerindeki Arapça, Farsça ve Türkçe Yazma Eserlerin Katalog- lar,” arkiyat Mecmuas, 9, 2011, sayfa: 9-19.
says ne kadardr? Dahas bu tür kitaplarda kendine çeitli sebeplerle yer bulmayan fakat insanlarn arasnda asrlarca tedavül eden ve tekrar tekrar üretilen yazmalarn hacmi ne olabilir? Fiziken izi sürülebilecek veya sü- rülemeyecek bütün eserler ölçeinde düünüldüünde matbaa öncesinde yazma eser üretiminin hacmi hakknda ne söylenebilir? Mevcut çalma- lardan hareketle bu sorulara gerek Türkiye gerek slâm dünyas için henüz cevap verebilecek durumda deiliz.
Bu çalmada kaynak olarak kullandmz Türkiye Yazma Eserler Kurumu- nun internet ortamnda sunduu kataloglarda, her bir eserin ariv/demir- ba numaras, ad, müellifi, müstensihi, konusu, dili, telif tarihi, istinsah yeri, bulunduu kütüphane ve bal olduu koleksiyon bilgileri bulunmak- tadr. Fakat her eser için künye bilgileri tam deildir. Bir ksmnda eser ad yoktur. Dier ksmnda müellif, mütercim veya müstensih bilgisine rastlan- maz. Baz eserlerde ise daha önemli bir eksiklik olarak telif veya istinsah tarihi bulunmamaktadr. üphesiz kataloglardaki bu eksikler giderilebilirdi, fakat böyle bir ie teebbüs etmek çok uzun zaman alrd. Bu sebeple, ça- lmann amac açsndan daha uygun olduunu düündüümüz maksatl örnekleme (purposive sampling) yöntemini kullandk. Matbu eserleri da- rda braktk. Kataloglardaki yazma eserin ad ve telif veya istinsah tarihi ile müellif, mütercim veya müstensihin adn ve ölüm tarihini bulabildiimiz kaytlar bir araya getirdik. Eserlerin ad, üretim tarihi ve müellif tarihiy- le ilgili tespit ettiimiz yanllklar eserlere bizzat bavurarak düzelttik. Kataloglarda yazmalarn müellifleri ve tarihlerine ilikin üphe ortaya çk- mas durumunda elden geldii ölçüde baka bavuru kaynaklaryla kar- latrarak bunlarn kontrolünü saladk. Böylelikle üzerinde çalacamz verileri homojen hale getirmeye gayret ettik. Örnekleme giren eser says 60.000’e yaklat ki bu rakam, toplam yazma popülasyonunun kayda deer bir orann temsil etmektedir.
Seçtiimiz örneklem ile ilgili ilk yaptmz ey, eserlerin ait olduu döne- me göre tasnif etmek olmutur. Bu iki tasnif türünden ikincisi bizi oldukça zorlad. Zira, tasnife direnen pek çok eserlerle karlatk. Pekala birden fazla alan içinde deerlendirilecek eserlerin az olmadn fark ettik. Eser- leri ait olduu konularna göre ayrma giriimi bizi tabiri caizse ihsau’l-u- lum (ilimler tasnifi) problemi ile kar kar getirdi. Bunu mevcut olabilen en geni disiplin ayrm ile amaya çaltk. Eserleri fkh, kelam-akaid, tasavvuf-tarikat, Kur’an-tefsir-tevil, mantk, hadis-siyer-slâm tarihi ve ahlak-siyaset-içtimaiyyat olmak üzere 7 konu bal altnda topladk. Bu snflamann dnda kalan saha ve eserler ise inceleme dnda tutuldu. Tp, askerlik, corafya, matematik, tabii ve tatbiki bilimler ve astronomiye ait
tahliller IRCICA’nn literatür tarihlerine dayandrld. IRCICA’nn katalog- larnda bulunan bütün yazma eserler aratrmamza dahil edildi6.
Çalmann Bulgular
Örneklem olarak aldmz yazma eserler, ait olduklar yüzyllara datl- dnda aadaki sonuç ortaya çkt. Tablo 1’de görüldüü gibi 18. yüzyla ait yazma eserler örneklemin yarsna yakn oluturmaktadr. Osmanl tarihinin her yönüyle altn ça olarak kabul edilen 16. yüzyla ait eserler, 15. yüzylda ina edilen eserlerle biraraya getirildiinde toplam eserlerin ancak ¼’üne ulamaktadr. 17. ve 18. yüzyllara ait eserler ise toplam yazmalarn yüzde 75’ini tekil etmektedir.
Tablo 1: Örneklem olarak alnan yazma eserlerin yüzyllara göre dalm
Yüzyl Telif-Tercüme Say stinsah Says
Toplam Yazma
15. Yüzyl 457 3619 4076 8
16. Yüzyl 767 7582 8349 16,32
17. Yüzyl 968 13281 14249 27,86
18. Yüzyl 1373 23096 24469 47,84
Örnekleme göre, 18. yüzyl yazma eser üretiminin altn çadr. Bu yüzyl- da üretilen telif ve tercüme eser says 15 ve 16. yüzyllara ait telif ve tercü- melerin 2 katna yakndr. Bu eilim, Türkiye’deki yazma eserler toplamna hemen temil edemesek de, Osmanl dünyasnda yazma eser üretiminin genel manzaras hakknda bir fikir verecek mahiyettedir. Çalmann odak- land eserlerin ait olduklar bilgi sahasna yapt ilmi katknn nitelii ise bu çalmada deerlendirme d braklmtr.
6 Tp, askerlik, corafya, matematik, tabii ve tatbiki bilimler ve astronomi bal altnda toplanan eserler Ekmeleddin hsanolu’nun editörlüünü yapt ve IRCICA tarafndan neredilen eserlerden toplanmtr. Osmanl Tbbi Bilimler Li- teraturu Tarihi, Cilt: 1-4, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2006; Osmanl Askerlik Literaturu Tarihi, Cilt:1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2004; Osmanl Corafya Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekme- leddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2000; Osmanl Matematik Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 1999; Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 2006; Osmanl Astronomi Literaturu Tarihi, Cilt: 1-2, Editör: Ekmeleddin hsanolu, stanbul: IRCICA, 1997. Bu kataloglardaki veriler Marmara Üniversitesi ktisat Fakültesi ktisat Tarihi bilim dal öretim elemanlarndan Dorukhan Sel- çuk, Tansu Hilmi Hançer, Ayenur Karademir, Sema Kele, Yasemin Çiftçi tarafndan ilgili bilgisayar programna aktarld. Her birine teekkür ederim.
Tablo 2, 15. yüzyldaki toplam üretimi 1 kabul edilerek oranlandnda 16. yüzyldaki yazma eser saysnn 2; 17. yüzylda 3,5 ve 18. yüzylda ise 6 mis- line ulatn gösteriyor. 15. yüzyln sonundan 18. yüzyln sonuna dek yazma eser üretimindeki yllk büyüme oran binde 9’a yaklamaktadr. Os- manl dünyasnda kitap üretiminin bu yllk art oran, hem nüfusun hem de fert bana gelirin yllk büyüme oranndan daha yüksektir. 16. yüzyldaki toplam kitap telifi ve tercümesini 1 kabul edersek, 18. yüzylda toplam üre- tim 3 katna çkyor. 18. yüzylda matbaa kurma giriimi ve faaliyetlerine ramen Osmanl okurunun bu çada yazma eserlere olan ilgisinin geçmi- tekinden daha fazla olduu anlalyor.
Tablo 2: Yazma eserlerde yüzyl itibariyle art oranlar
Yüzyl Yazma Eser Says Oransal Art
15. Yüzyl 4076 1 0,48 0,28
16. Yüzyl 8349 2,04 1 0,58
17. Yüzyl 14249 3,39 1,7 1
18. Yüzyl 24469 6 2,93 1,71
stinsah edilmi eserlerin telif eserlerin saysndan hem daha fazla hem daha hzl artm olmas Osmanl düünce tarihi çalmalarnda eletiri konusu olmutur. 15 ve 16. yüzylda dier yüzyllara nazaran daha nitelikli eserlerin ortaya konulduu, buna mukabil sonradan nitelikli eserlerin telifatnn kesildii veya telif edilen eserlerin aynen çoaltma yahut eserin orjinalinde belirgin bir deiiklie gitmeden erh ve haiye yoluyla tekrar üretme yoluna gidildii iddia edilmektedir. Bu çalma, sahaya katklarn tartmadan, eserlerin istinsah edilmesine ilikin u gözlemlerde bulunma- y mümkün klmaktadr: stinsah, telif edildii anda bir kerede yüzlerce ve binlerce tirajnn yaplamad bir ortamda bir eseri muhataplarna ula- trmak için vazgeçilemez bir entelektüel gayret olarak ortaya çkmaktadr. Öte yandan istinsah bir eserin ilmi çevreler veya merakls gruplar arasn- daki tedavülünü ve revacn gösteren en dikkat çekici iaretlerden biridir. Bir dier gözlem, Osmanl müelliflerinin, deyim yerindeyse kudemann eserleriyle yetinmedikleri, telif ve tercüme faaliyetlerine devam ettikleri- dir. Telif ve tercüme faaliyetlerinin yan sra 15. ve 16. asrlarda telif edilen eserler acaba sonraki yüzyllarda ne ölçüde çoaltld? Aadaki tablo bu sorunun cevabna yardmc olacak mahiyettedir.
Tablo 3: Telif ve tercüme eserlerin istinsah hacimleri
Telif Tarihi Telif Says stinsah Tarihi Yüzyllar tibariyle stinsah Says
15. Yüzyl 457 15. Yüzyl 29
15. Yüzyl 457 16. Yüzyl 52
15. Yüzyl 457 17. Yüzyl 49
15. Yüzyl 457 18. Yüzyl 24
15. Yüzyl 457 19. Yüzyl 6
16. Yüzyl 767 16. Yüzyl 75
16. Yüzyl 767 17. Yüzyl 102
16. Yüzyl 767 18. Yüzyl 91
16. Yüzyl 767 19. Yüzyl 18
15. ve 16. yüzyl için bu tahlili yapmamza imkan veren elimizdeki örnek- lem, telif ve tercüme edilen eserlerin yüzde 6-7’sinin kendi asrnda istin- sahnn yapldn gösteriyor. 17. yüzylda istinsah edilen toplam eserlerin yüzde 11’i, 15. yüzyla, yüzde 13’ü ise 16. yüzyla ait. Dier bir deyile 17. yüz- ylda çoaltlan eserlerin ancak yaklak çeyrei önceki iki yüzyla ait. 18. yüzylda istinsah edilenler arasnda 15. yüzyl eserlerinin oran deimiyor, hatta azalyor.
Osmanl toplumunda kitabn üretimi ve yaygnlamas ile medrese, daru’t-tp, daru’l-kurra ve daru’l-hadis gibi yüksek öretim kurumlarn art arasnda bir iliki vardr. Bu kurumlarn çoalmas klasik slâmi ilimlere olan ilgi ve bunlarla alakal eserlere yönelik talep üzerinde etkili oldu. Yük- sek ilimlerin üretildii ve öretildii asli kurumlar olarak medreseler, ku- rulular muhtemelen daha eskilere gitse de 11. yüzyln ikinci yarsndan itibaren slâm dünyasnda Selçuklu Türk sultanlarnn himayesi ile intiar etti. Osmanllar tarih sahnesine çktnda medreseler, 2,5 asr idrak etmi idi. Osmanllarn tarih sahnesinden çekilii dikkate alnrsa, Osmanllar ile birlikte daha 6 asr varln devam ettirdi7.
7 Mehmet pirli, “Medrese” (Osmanl Dönemi), Diyanet Vakf slâm Ansiklope- disi, Cilt: 28, sayfa: 327-333. Yüksek ilim kurumlar sadece medreselerle snrl deildi. Sarayda enderun mektebi gibi faaliyet göstermi eitim kurumlarn da hatrlamak gerekir. Osmanl cemiyetinde bilginin üretimi ve paylamnda medreselerin yan sra tekke ve zaviyelerin rolleri de yadsnamayacak kadar önem- li olduunu yaplan çalmalardan anlyoruz. Askeri nitelikli yeniçeri ve acemi olanlar oca da cemiyetin eitim ve öretim faaliyetlerini arttran kurumlar
Tablo 4: Osmanl döneminde kurulan medrese saylar*
Osmanl (Genel) Rumeli Anadolu stanbul Bursa Kastamonu
14. Yüzyl 40 - 15 - 14 -
15. Yüzyl 137 17 52 23 39 -
16. Yüzyl 326 - 150 100-120 44 6
17. Yüzyl - 282 - 133 50 7
18. Yüzyl - - - 181 - 8
Osmanllar devrinde sbyan mekteplerinden sonra orta ve yüksek öre- timin devam saylan medreselerin says artmaya devam etti. Yaptmz hesaplama, medrese saysndaki artn, nüfusun artndan daha yüksek seyrettiini gösteriyor. Tablo 4’ten de izlenecei gibi 14. yüzyln sonlarndan 16. yüzyln sonlarna dek açlan medreseler says 8 kat büyüdü. m- paratorluk snrlar içinde nüfusun en kalabalk ve youn olduu stanbul ve Bursa’daki medreselerin says orta ve yüksek öretim kurumlarnn yay-
oldu. Nihayet dierlerinin arasnda bilhassa 17. yüzyln sonlarndan itibaren bü- yük ehirlerde seçkin zümre mensuplarnn konak/hanelerinde felsefi, edebi ve tarihi ilimler sahasnda yaplan müzakere ve mukabelelerin Osmanl cemiyetinde ilim tahsilinde önemli rolleri oldu.
* Bu tablonun hazrlanmasnda bavurulan eserler unlardr: Mustafa Bilge, lk Osmanl Medreseleri, stanbul: .Ü. Edebiyat Fakültesi yaynlar, 1984, sayfa: 65- 160; Bilgin Aydn-smail E. Erünsal, Tereke Kaytlarna Göre Bursa’da Sahaflk, Defteroloji Heath Lowry Armaan içinde, Yaynlayanlar: Cemal Kafadar-Gönül A. Tekin, Türklük Bilgisi Aratrmalar, Cilt: 39, 2013, sayfa: 186-204; Ekmeleddin hsanolu, “Osmanl Eitim ve Bilim Müesseseleri,” Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt:2, editör: Ekmeleddin hsanoul, stanbul: IRCICA, 1998, sayfa: 244-245; Cahit Baltac, “stanbul Medreseleri Hakknda Notlar”, XI. Turk Tarih Kongresi, sayfa: 2815-2817; Mefail Hzl, Osmanl Klasik Doneminde Bur- sa Medreseleri, stanbul, 1998; Yahya Akyüz, Turk Eitim Tarihi, stanbul 2001; Fahri Kayadibi, “Fatih Sultan Mehmet Döneminde Eitim ve Bilim,” .Ü. lahiyat Fakultesi Dergisi, say: 8, yl: 2003; Turan Gökçe, “934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre Anadolu Vilayeti Medreseleri ve Müderrisleri,” Tarih ncelemeleri Dergisi XI, (1996), s. 163-177; Abdurrahman Atçl, “Mobility of Scholars and Formation of a Self-Sustaining Scholarly System in the Lands of Rum during the Fifteenth Cen- tury,” Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia isimli eser içinde, Edited by A.C.S. Peacock Sara Nur Yldz, Würzburg, 2016, sayfa: 318-319; lhan ahin, “Kastamonu,” Diyanet slâm Ansiklopedisi, Cilt: 24, sayfa: 585-87; M. Kemal Özergin, “Eski Bir Ruznameye Göre stanbul ve Rumeli Medreseleri,” Tarih Enstitusu Dergisi, say: 4-5, 1974, sayfa: 263-290; Seyfi Kenan ve shak Güven, “III. Selim Döneminde Medreselere Çekidüzen Ver- me: 1792’de stanbul Medreseleri’nin Denetimi,” Festschrift fur Kemal Beydilli, Deutsch-turkische Begegnungen Alman Turk Tesadufleri, Bonner Islamstudien, Band 30, 2013, p.438-468
gnlamas hakknda bir fikir verecek düzeydedir. stanbul’da 15. yüzyln sonu ile mukayese edildiinde 16. yüzyln sonunda medrese says dörde, 17. yüzylda neredeyse altya ve nihayet 18. yüzyln sonunda ise neredeyse sekize katland.8
Kii bana düen medrese saysn ve bunun dönemler itibariyle deiimini hesaplamak Osmanl toplumunda zaman içinde yüksek eitim ve örenim kurumlarnn bilhassa genç nüfus için ne ölçüde ulalabilir olduu ve bunun deiimi konusunda bir izlenim verebilir9. Ayn ekilde nüfusa göre müderris ve müderris yardmclarnn (muid/müzakereci) saylarndaki deime hakknda da bir fikir sahibi olabiliriz. Tablo 5, stanbul’un nüfus tahminlerine göre10, 15. yüzyl ile 19. yüzyl arasnda stanbul ve Bursa için her 5.000 haneye kaç medrese dütüünü gösteriyor11. Nüfus tahminlerin- den stanbul’un nüfusunun 16. yüzylda en az ikiye katlandn biliyoruz. Bu dönemde medrese saysndaki art nüfus artndan daha fazla idi. Bu yüzyln sonunda her 5.000 haneye düen medrese says 11,5’tan 22’ye ç- karak, bir önceki yüzyla nispetle neredeyse iki misli artt. Bu sonuç, ayn zamanda stanbul nüfus miktarna göre medrese hocas ve görevlilerinin saysnda da ciddi bir art bekleyeceimizi gösterir.
8 Ahmet Cihan, “XVIII. Yüzyln Sonlarnda stanbul Medreseleri,” Osmanl Dev- letinin kuruluunun 700’üncü yldönümü etkinleri çerçevesinde, 12-Nisan 1999 tarihleri arasnda IRCICA tarafndan düzenlenmi bulunan Osmanl Dunyasnda Bilim ve Eitim konulu uluslararas sempozyumda tebli olarak sunulmutur. Sayfa: 1-33.
9 Benzer bir çalma sbyan mektepleri üzerinden de yaplabilir. Böylelikle, nü- fusun çocuk ve genç yataki gruplarnn ne ölçüde erkenden okuma, yazma ve cemiyet içinde kendileri için gerekli bilgilere ulama imkanlarna sahip olabildik- leri konusunda tahminler gelitirebilirdik.
10 stanbul ve Bursa nüfusu ile ilgili tahminler konusunda dayandmz kaynaklar unlardr: Ömer L. Barkan, “Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,” Turkiyat Mecmuas, Cilt:10, 1953; ayn yazar, “Research on the Ottoman Fiscal Surveys,” Studies in the Economic History of the Middle East, edited by M. A. Cook, London: Oxford University Press, s. 168; Cem Behar, Osmanl mparatorlu- u’nun ve Turkiye’nin Nufusu 1500-1927, Ankara: Türkiye statistik Kurumu, 1996; Halil nalck, “Bursa”, Diyanet slâm Ansiklopedisi, yl: 1992, cilt: 6, sayfa: 445- 449; Yunus Koç, “Nüfus” (Osmanl Dönemi), Diyanet slâm Ansiklopedisi, yl: 2007, cilt: 33, sayfa: 294-299; Heath Lowry, Ottoman Bursa in Travel Accounts, Bloomington-Indiana: Indiana University Press, 2003
11 Medreseler tabiat gerei dini eitim kurumlar olduundan bu kurumlara gay- rimüslimlerin gitmesi söz konusu deildi. Bu nedenle, bu çalmada medreseler nüfusa nispet edilirken sadece Müslüman nüfus dikkate alnd. Ayrca her hane- de, zamana göre deiiklik gösterse de, erkek nüfus ortalamas 2 olarak kabul edildi.
Tablo 5: stanbul ve Bursa’da (5.000) haneye düen medrese says
Yüzyl stanbul Bursa
14. Yüzyl - 11,6
18. Yüzyl 22,5
19. Yüzyl 32,2
Bursa’da da yüzyllar içinde nüfusa göre medrese says çoald. Ortaya koyduumuz veriler, 16. Yüzylda stanbul’da, 17. yüzylda ise Bursa’da nüfusun orta ve yüksek öretime geçmi gruplar için medreselerin daha fazla ulalabilir olduunu gösteriyor. 17. yüzyl stanbul’unda hane bana hesaplad- mz medrese says dümütür. Bir sonraki yüzyln sonunda stanbul’da 5.000 haneye düen medrese says tekrar yükselmitir.
Bu tahlile medreselerin örenci kapasiteleri eklenebilse idi Osmanl corafyasnda erken modern dönem itibariyle beeri sermayenin geliimi hakknda daha net tahminlere ulamak mümkün olabilirdi. Bir medresede ortalama 20 örencinin okuduunu kabul edip bunu medrese saylaryla çarparsak, 15. yüzyln sonunda stanbul’da 5.000 müslüman haneye 230 medrese örencisi dümü diyebiliriz. Bu hesabn içine medrese hocalar da katlarak tahlil zenginletirilebilir. 18. yüzyla gelindiinde stanbul’da 5.000 müslüman haneye, medrese kapasitesinin deimedii varsaym altnda 452 örenci dümektedir. Bu hipotetik hesaplamaya göre stanbul’da 15. yüzyln sonunda her 100 müslüman erkein en az 2,8’inin medreselere gittii tahmin edilebilir. 18. yüzylda bu oran yükseldi. Buna göre stanbul’daki medreseler ehrin nüfusuna göre her 100 müslüman erkein 4,5’una kaplarn açyordu.
Örneklem yoluyla yazma eser hacminde ortaya koyduumuz dikkat çekici genilemenin destekledii yazma eserlere olan talep ile Osmanl imparator- luunun genel ekonomik gelime seviyesindeki veya Osmanl toplumda ki- isel iktisadi refah düzeyindeki deimeler arasnda bir iliki var myd? k- tisat literatüründe son yllarda bilhassa geçmie dönük olarak toplumlarn refah ve gelime düzeyini ölçmek üzere gelitirilmi olan muhtelif kriterler var. Bunlardan biri milli hasla ve kii bana düen gelir düzeyidir. ktisat tarihçileri 18. yüzylda Avrupa’nn genelinde kii bana düen milli gelir ve bu gelirdeki büyümenin snrl kald konusunda hemfikirdir. En yüksek
iktisadi büyüme oranlarn tecrübe eden Britanya’da bile 1700-1820 tarihleri arasnda kii bana düen milli gelirdeki art yüzde 45 civarndadr. Yllk art oran ise yüzde 0.3’tür. Osmanl ekonomisinin uzun vadeli ekonomik gelimesi hakkndaki çalmalar henüz emekleme safhasndadr. 19. yüzyl ve sonrasna ait tahminler yaplmsa da önceki yüzyllara ait tahminler he- nüz istenilen düzeyde deildir12. Bununla birlikte, tam olarak kantifiye edemesek de Sanayi Devrimi öncesi Osmanl corafyasnda iktisadi gelimenin hz çok yavat ve ortalama gelir düzeyi ve bunun art hz Bat Avrupa ül- kelerindekinden düük idi. Osmanl corafyasnda kitap hacmindeki uzun vadeli büyüme hz halkn büyük bir ksmnn ortalama bireysel iktisadi refah artnn üzerinde idi. ktisadi refahn bir ölçütü olarak ücretler de bu gözlemimizi desteklemektedir. Yaplan çalmalar Dou Akdeniz’de 16. yüzylda reel ücretlerin düme eilimi içinde olduunu ve bundan sonra 18. yüzyln ortalarna dek neredeyse deimeden kaldn, sonrasnda 18. yüz- yln ortalarndan 19. yüzyln ortalarna dek Osmanl’da kentsel reel ücret- lerin yaklak yüzde 20-30 arttn gösteriyor13. Uzun vadede reel ücretler pek fazla deimedii halde Osmanl toplumunda kitap talebini harekete geçiren baka gelimeler oldu. Elinizdeki bu çalma, dier sebepler arasnda kitap dahil kültürel eserlerin üretilmesinde ve talep edilmesinde yüksek gelir ve servet sahibi toplumsal gruplarn rolünü vurguluyor.
Osmanl corafyasnda, Avrupa’da yazmalar çanda olduu gibi, kitap üre- timinin artna, nüfusun büyük çounluuna nispetle yüksek askeri zümre mensuplarnn gelirlerinin orantsz büyüklüüyle bir açklama getirilebi- lir. Joerg Baten ve Jan Luiten van Zanden, matbaa öncesinde lüks mallar kategorisine giren kitaplarn seçkinler zümresi -önce din adamlar, sonra da kentsel ve akademik çevreler- tarafndan tüketildiini ve geliri yüksek bu gruplarn gelirlerinin artan ksmn kitaplara harcayabildiklerini vurgu- lar14. Joerg Baten ve Jan Luiten van Zanden’in argüman pekala Osmanl örneinde de ele alnabilir. Osmanl Devleti’nde seçkinler zümresinin ha- nedan üyelerinin yansra devletin payitahtnda ve tarada bulunan askeri, mali, adli ve ilmi kurumlarn yöneten idarecilerden olutuu söylenebilir.
12 evket Pamuk and Jan-Luiten van Zanden, “Standards of Living”, Chapter 9, Cambridge Economic History of Modern Europe içinde, Volume: I, 1700 to 1870, Steven Broadberry and Kevin O’Rourke (eds.), 2010, sayfa: 217-34
13 evket Pamuk, “Urban Real Wages Around The Eastern Mediterranean In Com- parative Perspective, 1100-2000”, Research in Economic History, ed. by Alexan- der J. Field, Elsevier, 2005, sayfa: 209-228
14 Joerg Baten and Jan Luiten van Zanden, “Book production and the onset of modern economic growth,” Journal of Economic Growth, September 2008, Volume 13, Issue 3, pp 217–235.
Nüfusun büyük çounluunun iktisadi hayat standartlarnda uzun vadede kayda deer bir art olmadna göre erken modern dönem Osmanl toplumunda en çok kitap talep edenler bu zümreden olmaldr. Tereke ve muhallefat kaytlar üzerine yaplan çalmalar bize vezir, beylerbeyi, eyhülslâm, kadasker, müderris ve kad gibi askeriye, mülkiye ve ilmiye mensuplarnn geride braktklar servetlerinin içinde kitaplarn gerek say gerek kymet açsndan kayda deer yekunlara ulatn gösteriyor15.
Gelir ve servetin bu zümrelerin lehinde dalmnn Osmanl toplumunda meydana getirdii önemli sonuçlardan biri de vakf anlayna dayal dini ve kültürel kurumlarn ina edilmesi oldu16. Bu kurumlardan biri de hiç üphe yok kütüphanelerdir. 17. yüzyln sonuna doru medrese, türbe, camii ve tekke kütüphanelerine ilaveten hem ilmiye snfna hem halka hiz- met veren yeni bir kütüphane türü daha ortaya çkt ve bir yüzyl içinde payitaht stanbul’da ve dier ehirlerde büyük art gösterdi. smail Erün- sal, vakfa dayal kurulan bu tür kütüphanelerin Osmanl cemiyetinde her sosyal zümreden okurlara dikkat çekici sayda kitap hizmeti sunduunu örneklerle ortaya koyar17. Vakf kütüphanelerin kurulmas ve böylece kitap
15 16. yüzyla ait Bursa mahkeme sicillerine dayal yaplan bir çalmada konuyla ilgili ilgi çekici veriler sunulmaktadr. Bursa sicillerinde tespit edilen terekeler içinde 200 adeti yazma eser ihtiva ettii ve ortalama tereke bana 10’ar kitap dütüü anlalmaktadr. Düük ve orta düzeyli ilmiye snfna mensup olduu anlalan kiilerin miras brakt servetin yüzde 3,5’unun yazma eserlerden olutuu hesap edilmektedir. Ali hsan Karaka, “Tereke Kaytlarna göre XVI. yüzylda Bursa’da nsan-Kitap likisi, Uluda Universitesi lahiyat Fakultesi Dergisi, Say: 8, Cilt: 8, 1999, sayfa: 317-328; Bu konuda ayn zamanda u çalmalara müracaat edilebilir: smail Erünsal, “ehid Ali Paa’nn stanbul’da Kurduu Kütüphane ve Müsadere Edilen Kitaplar”, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Dergisi, 1, 1987, s. 79–90; ayn yazar, “Türk Edebiyat Tarihinin Ariv Kaynaklar IV: Lami’î Çelebi’nin Terekesi”, Journal of Turkish Studies, S.14 (1990): 179-189; smail E. Erün- sal, The Archival Sources of Turkish Literary History, (Harvard University, 2008): 271-290; Chistoph K. Neumann, “Kad Halil Aa’nn Kitaplar Osmanl Okurlar ve Yazma Koleksiyonlar 1” Simurg, S.2-3 (2000): 446-456; Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri, s. 174–184; Colette Establet, Jean-Paul Pascual, “Les livres des gens à Damas vers 1700“, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 87–88, 1999, sayfa : 143–175 ; Fahri Sakal, “Osmanl Ailesinde Kitap”, Osmanl, ed. Hasan Celal Güzel, Cilt 11, Ankara: Yeni Türkiye Yaynlar, sayfa : 732–738 ; Orlin Sabev, “Private Book Collections in Ottoman So- fia, 1671–1833 (Preliminary notes)”, Études Balkaniques, 1, 2003, sayfa: 34–82.
16 üphe yok ki sözü edilen merkezdeki ve taradaki elit gruplarn yan sra 17. yüzyldan itibaren Osmanl toplumunda mütevazi bütçeleriyle kitap kültürüne para, kitap ve benzeri kymetli varlklarn balayarak katkda bulunanlarn saysnda çok dikkat çekici artlar olmutur. Bu katklar müderris ve talebe-i ulumu maddi olarak desteklemek ile olduu kadar, eitim yaplarnn giderlerine katlmak suretiyle de olmutur. Bu konuda geni bilgi için 15 nolu dipnota baknz.
17 smail E. Erünsal, Osmanllarda Kutuphaneler ve Kutuphanecilik, stanbul: Tima Yaynlar, 2. Bask, 2015, sayfa: 384-408. Erünsal, vakf türü kütüphanelerde gö-
stokunun yükselmesi okurun daha fazla sayda kitaba ulamasna imkan salad. Dahas kütüphane saylarnn art, matbaann yokluunda istinsah faaliyetlerinin art tetiklemi olmaldr. Bu sonuç, vardmz örnek- lem bulgularyla uyum halindedir.
15. yüzyldan itibaren Osmanl toplumunda yazma eserlerin artnda sadece yukarda dile getirdiimiz seçkin zümreler ile sradan insanlar arasn- daki gelir eitsizliinin belirleyici olduunu ileri sürmek, kitap üretimini harekete geçiren dier saikleri göz ard etmek olur. Kitap üretim artn açklamak için kitaplarn fiyat ve maliyet yapsn da dikkate almak gerekir. Osmanl corafyasnda yazma eserlerin fiyatlar uzun vadede nasl seyretti? Bir yazma eserin maliyetinin komposizyonunu hangi unsurlar ne ölçüde meydana getiriyordu? Kitap maliyetleri nasl deiti?
Bir yazma eserin üretim maliyetinin o eserin arz miktar kadar talebini dolaysyla tedavülünü etkilemesi beklenir. Matbaa öncesinde yazma eserlerin fiyatlarnn oldukça deiken olduu bilinir. Ebat ayn olan eserlerin bile fiyatlar arasnda uçurum olabiliyordu. Bir yazma eserin maliyeti içinde hattatn becerisi, kadn kalitesi ve miktar, mürekkep, tezyinat, hat mal- zemeleri, ciltleme ve eserin anml gibi unsurlar yer alrd. Bir de tabii kitabn nedreti. Yazma eserlerin fiyat skalasnda büyük farkllklar, okurunun veya sahibinin eline geçen her bir eserin, benzerleri olsa da, esiz veya biricik olduuna iaret ediyor.
er’i mahkeme sicillerindeki tereke kaytlar ve Osmanl arivlerindeki askeri zümre mensuplarnn muhallefat defterleri üzerine son zamanlarda yaplan çalmalar artt. Bunlarn bir ksm, Anadolu, Rumeli ve Arap corafyasnda yazma eserlerin fiyatlarnn uzun vadede nasl deitii sorusunu ele alyor18. Söz gelii, 18. yüzylda Kahire’de okur ve yazarlk üzerine yapt bir çalmada Nelly Hanna, tereke kaytlarndan hareketle hazrlad fiyat listelerinde 17. yüzyldan 18. yüzyln sonuna dek düük fiyat aralndaki kitaplarn toplam kitaplar içinde daha arlkl hale geldiini vurguluyor19. Yazara göre 17. ve 18. yüzyllarda slâm dünyasnda kitap ucuzlad ve bunun
rülen ilk büyük kitap artnn Köprülü kütüphanesi ile gerçekletiini söyler. Yal- nzca bu kütüphanenin kuruluunda vakfedilen kitap says 2.000’in üstündeydi, baknz, ayn calsma, sayfa: 384.
18 Yazma eserlerin fiyatlarnn nasl salkl bir ekilde inceleneceine dair Türkçe yaznda üzerinde yeterince tartma yaplm yöntemler görülmüyor. Kitap ta- rihçilerinin bu konuda bir araya gelerek ilgili meseleye dair çözümler getirmesi yeni çalmalar için esin kayna olacaktr.
19 Nelly Hanna, In Praise of Books: a Cultural History of Cairo’s Middle Class, Six- teenth to Eighteenth Century, Syracuse: Syracuse University Press, 2003, sayfa: 91-93
balca sebeplerinden biri, Avrupa’da 15. yüzyldan sonra kadn bollama- s ve kat fiyatlarn düürecek teknik gelimelerin yaanmasdr. Hanna, kat ihtiyacnn büyük bir ksmn Avrupallardan (talyan ve Franszlar) salayan slâm dünyasnn kat maliyetindeki ucuzlamadan istifade ettiini düünür.20 slâm dünyasnda kat fiyatlarna dair yeterli monografik çalmalar bulunmadndan bu tahminini dorudan destekleyecek fiyat bilgileri yoktur.
slâm dünyasnda 10. ve 14. yüzyllar arasnda kat endüstrisinin üretim teknii ve kalitesi ile Avrupa’dan daha ileri olduu ilgili kaynaklarca teslim edilen bir gerçektir. slâm dünyasnda üretilen ve dönemin Avrupasnda te- davül eden katlar vard21. 15. yüzylda kat üretiminde Avrupallar öne çkt. Kat, hzla dier yaz araçlarnn yerini ikame etti. Yerli tüketimi kar- ladktan sonra bata Cenevizliler, Venedikliler ve Franszlar olmak üzere Avrupal tüccarlar, 14. yüzyln sonlarndan itibaren slâm dünyasna kat satmaya baladlar. Avrupa kat endüstrisinde maliyet düürücü ve üre- tim arttrc teknik yenilikler sayesinde kat üretimi ve ihracat artt. slâm dünyasndaki kat üretimi talyan katlarnn rekabetine kar koyamad. 15. yüzylda itibaren Avrupa kat endüstrisi slâm dünyasnn kat ihtiyacn karlamaya balad. 19. yüzylda bile Dou Akdeniz’de en büyük kat tedarikçisi hala Franszlar ve talyanlard22. Yakn dou slâm dünyasna sadece talyanlar ve Franszlar kat tedarik etmiyordu. Hindistan, ran, Se- merkant ve Buhara bölgesinin gelimi kat endüstrisi Müslümanlar için üretim yapyordu.
Kaynaklar, Osmanllarn kurulu devrinde hem talyan katlarn hem do- udan gelen am ve Türkistan kökenli katlar kullandklarn söyler. 15. yüzyldan itibaren Orta Avrupa’dan da Osmanl dünyasna kat geliyor- du23. Bununla birlikte, Osmanl kat piyasalarnda muhtelif kat çeitle-
20 Nelly Hanna, ayn eser, sayfa: 86-90; ayn yazar, “Literacy and the ‘great divide’ in the Islamic world, 1300–1800,” Journal of Global History (2007) 2, sayfa: 189
21 Osman Ersoy, Avrupa piyasalarnda öhret bulmu Charta Damascena adyla anlan am’da imal edilmi katlara deinir. Baknz: XVIII. ve XIX. Yuzyllarda Turkiye’de Kat, Ankara: Ankara Üniversitesi Yaynlar, s. 16-20
22 Nelly Hanna ve Terence Walz, ucuz Avrupal katlarn Afrika’da Müslümanlarn sivil ve ticari ilemlerinde kat kullanmn beslediini ve bunun da kat talebini arttrdn vurguluyorlar. Hanna, 2003, s. 88-89; Terence Walz, “The Paper Trade of Egypt and the Sudan in the Eighteenth and Nineteenth Centuries and its Re-export to the Bilad as-Sudan,” The trans-Saharan book trade : manuscript culture, Arabic literacy, and intellectual history in Muslim Africa isimli eserin için- de, edited by Graziano Kratli, Ghislaine Lydon, Lyden: Brill, 2011, sayfa: 83-108.
23 Mübahat S. Kütükolu, Osmanl Belgelerinin Dili, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013, sayfa: 24-25
ri tedavül etse de Osmanllarn önceleri Avrupa katlarna kar mesafeli bir tutum içinde idiler. Hatta, katta Avrupa’ya kar bamll krmak için 16. yüzyln balarnda ithal ikameci bir politikaya benzer bir giriimde bulunmu olabilirler. Yavuz Sultan Selim, Msr seferinin dönüünde bera- berinde stanbul’a getirdii esnaf ve tüccarlar arasna kat endüstrisinde çalanlar da ald söylenir. Yerli üretim için ne ölçüde giriimler yapld ve bunun ne kadar sürdürüldüü konusunda elimizde henüz fazla bir bilgi yoktur24.
Osmanl mahkeme kaytlar ve Osmanl devletinin resmi evrak, 16. yüz- yldan imparatorluun yklna dek Osmanllarn Avrupa’dan kat ithal etmeye devam ettii izlenimini verir. Osmanllar en çok Franszlardan ve talyanlardan, daha az da Hollandallar ve ngilizlerden kat ithal ettiler. Nisan 1626-uban 1627 tarihleri arasnda, 10 ay boyunca Fransz kaptan- larnn skenderun limanna getirdikleri kat miktar, Venediklerin getir- diklerinden biraz daha fazladr. Gelen Fransz katlar 2885 topu buluyor- du. talyan kaptanlar ise 2320 top kat getirmilerdi. Bu iki ülkeden gelen skenderun limanna bu tarihler arasnda ithal edilen ve daha ziyade Ha- lep bölgesinin ihtiyaçlarn karlayan toplam kat miktar, 5205 toptu.25 Edhem Eldem, dönemin bir Fransz gözlemcisine dayanarak 18. yüzylda Fransa’nn stanbul’a yapt yllk ortalama kat ihracatnn 20,000 top olduunu bildirir26. Yine ayn gözlemciden örendiimiz eylerden biri, bu asrda Venedik’in stanbul’a yapt kat ihracatnn Fransa’dan fazla ol- duudur. Bir dieri ise, Venedik’in katlarnn pahal olsa da stanbul’daki Müslüman elit ve resmi devlet daireleri tarafndan tercih edildiidir27.
Osmanl yönetimi, Avrupa’dan yazda kullanlacak katlar çounluk- la hammmadde veya yar mamul madde olarak alageldi. Muhtelif cins ve ebatlarda ithal edilen katlar belirli ilemlerden geçirerek nihai ürün haline getirmek stanbul’da katç ve mühreci esnafna düüyordu. Kat ithal edildikten sonra tüccar, katçba ve katç esnafnn idarecileri bir araya gelerek kat fiyatlarn tespit ederlerdi. Merkezi yönetim, stanbul’a kat getiren ecnebi tüccarlarn belirlenen fiyatlardan resmi kurumlarn kat ihtiyacn görmeden baka bir kesime kat satmasna müsaade etmezdi. Devletin kat ihtiyac karlandktan sonra katç esnaf kat tüccarla-
24 Terence Walz, s. 76. 25 skenderun gumruk defteri, Babakanlk Osmanl Arivi Defter No: 01306/5 26 Edhem Eldem, French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Leiden: Brill,
1999, sayfa: 94-95 27 Eldem, sayfa: 95.
rndan kat satn alr ve nihai tüketime hazr hale getirerek pazarda sata sunard.
Kat gündelik hayat içinde tüketilen en önemli mallardan biriydi. Kitap sektörünün dnda kat devlet dairelerinde, tp ve eczaclkta, askeriyede ve sanayiin pek kolunda kullanlyordu. thal edilen kadn en büyük al- cs hep devlet olageldi. Devlet büyüdükçe kat talebi de büyüdü. aeci devlet anlayna uygun olarak dier mallarda gibi kadn piyasada bulu- nabilir olmasn temin etmek üzere dardan kat ithalatna, uzun süre bir tahdit koymad.
Kat tüketimi modern dönem öncesinde mukayeseli devlet oluumlarnn izah edilmesinde önemli bir çalma alan olabilir. Resmi kurumlarda i bö- lümünün artmas, devlet dairelerinde büro veya kalemlerin çoalmas ve hereyden önce devletin her türlü gelir ve giderlerinin kayd ve bu kaytlarn güncellenmesi kat tüketimindeki deimelerle ile takip edilebilir. Os- manl kat tüketimi, 17. ve 18. yüzyllarda Rusya’nn tüketimi ile mukayese edilebilir düzeylerdedir. 17. yüzyl boyunca Ruslar ihtiyaç duyduklar bütün katlar yurt dndan, bilhassa Fransa’dan, ithal etti. 17. sonlarna dek Rus- ya’nn tükettii kat miktar 4.000-8.000 top arasnda deiiyordu. Rus Çar Petro (1672-1725) hükümdarlnn son yllarna doru Rusya’da matbaaclk faaliyetlerini artt. Çar, matbaacln dourduu muazzam kat ihtiyacn karlamak için 1708-1718 yllar arasnda 5 tane kat imalathanesi kurdu ve Hollandal, Alman ve sveçli uzmanlarn yardmyla geçmiteki baarsz kat üretimi giriimlerinin üstesinden geldi. Rusya’daki kat tüketimi 18. yüzyln ilk çeyreinde 50.000 topa yükseldi. Tüketilen kadn yüzde 90’ yeni kurulan kat imalathaneleri tarafndan salanyordu28. Osmanllar da Ruslar gibi kad ithal ediyordu. 17. yüzylda Osmanl Devleti’nde kat tü- ketiminin Ruslarn tüketiminden daha fazla idi. 17. yüzyln ilk çeyreinde sadece Halep civarndaki kat tüketimi 5.000 topu geçiyordu. 18. yüzyl- da ise Osmanllarn kat tüketimi, yaplan tahminler dikkate alndnda, Ruslarn tüketimi kadar olmalyd. 18. yüzylda Osmanl corafyasnda da Rusya’da olduu gibi kat imalathanesi kurma giriimleri oldu. Üstelik ilk giriimler, çalmasna izin verilen matbaann kat ihtiyaçlarn karlamak içindi. Ne var ki arzu edilen sonuçlar, uzun süre alnamad. Kat ihtiyac büyük ölçüde ithalat ile karlanmaya devam etti.
Acaba Osmanl corafyasnda kat fiyatlar bu gelimelerden nasl et- kilendi? 17. ve 18. yüzyllarda kat fiyatlar ucuzlad m? Osmanl tarihi
28 James Cracraft, The Revolution of Peter the Great, Cambridge: Harvard Univer- sity Press, 2003, sayfa: 75-113.
yaznnda Osmanl toplumunda uzun vadede kat fiyatlarndaki deiim üzerine henüz yeterince incemeler yaplm deildir. Muhtelif incelemeler katlar hakknda münferit veriler sunuyorsa da bu veriler fiyatlara dair genel bir izlenim çkarmaya imkan vermemektedir. Grafik 1 stanbul’da resmi kurumlarn ihtiyacn karlamak üzere piyasadan tedarik edilen katlarn yaklak iki asrlk fiyat hareketlerini gösteriyor. thal mal olmas hasebiyle kadn fiyatlar üzerinde miri kesimin basksnn bir snr olmaldr. Bu açdan fiyatlarn piyasa koullarna nispeten duyarl olduunu varsayabi- liriz. Nitekim, grafik bu fiyat deiimlerini reel olarak gösteriyor. Grafiin yatay ekseninde seneler dikey ksmnda kat cinslerinin gram gümü cinsinden top (ream) fiyatlar yer alyor29. Grafikte sunduumuz fiyatlar, 1599 ylndan balyor ve 18. yüzyln sonuna kadar devam ediyor. 15. ve 16. yüzyl- lardaki fiyatlar henüz tekil etmi deiliz. Bu çalmada bu boluu Avrupa kat fiyatlarna bakarak bir nebze gidermeye çalacaz.
29 1 top kat 20 desteden, 1 deste ise 24 tane kattan meydana geliyordu. Buna göre 1 top, 480 kad barndryordu. 17. ve 18. yüzyllarda tane karlnda adet veya tabaka da kullanlyordu. stanbuli, Haebi ve stanbul risi yine bu asrlarda Osmanl devlet dairelerinde yaz için en çok kullanlan katlar arasnda yer alyordu. Bunlardan stanbuli ve Haebi’nin ayn zamanda bu yüzyllarda yaygn olarak kamu kurumlar dnda yaz kad olarak kullanldklarn gözlemliyo- ruz. 16. yüzylda ilmi eserlerin telifinde daha ziyade Devlet-abadi, Hindi, Semer- kandi, Dimeki ve Hamevi tarz kat cinslerinin tercih edildiini biliyoruz. Daha geni bilgi için, bkz. Faruk Bilici, “Les bibliothèques vakif-s à Istanbul au XVIe siècle : prémices de grandes bibliothèques publiques,” (Remmm) Revue des- mondes musulmans et la Mediterranée, 87-88, Septembre, 1999, pp. 39-59. 17. ve 18. yüzyllarda Abadi ve Semerkandi katlarnn fiyatlar, stanbuli cinsi katlardan oldukça yüksekti. stanbul piyasasnda en ucuz katlar, Beyaz, Avrupa, Harci, Ay ve Alem Damga katlar idi.
16
devam ediyor. 15. ve 16. yüzyllardaki fiyatlar henüz tekil etmi deiliz. Bu çalmada bu
boluu Avrupa kat fiyatlarna bakarak bir nebze gidermeye çalacaz.
Matbaaclk tarihi üzerine yaplan çalmalar bize Avrupa'da kat fiyatlarnn 15. yüzyldan
itibaren muazzam oranlarda ucuzladn söylüyor. Söz gelii, ngiltere’de 15. yüzyln
sonlarnda kat fiyatlar reel olarak bir asr önceki seviyesinin yüzde 25-30’una kadar inmi ve
kat fiyatlarndaki bu düü, 16. yüzyln ortalarna kadar sürmütür30. Avrupa'nn
bakentlerinde kat fiyatlarnn bu asrda en az yarsna veya 1/3’üne dütüünü vurgulamak
gerekir.
Grafik 1'in gösterdii gibi, 17. yüzyln hemen balarnda stanbuli cinsi kadn top (ream)
fiyat, gram gümü cinsinden, yani reel olarak yükselmi; sonra yüzyln ortalarna doru, 1640
ylna kadar hafifçe dümütür. 1685 ylnda stanbuli kat, 16. yüzyln sonundaki fiyatnn
reel olarak 2,5 katna yükselmitir. Bu tarihten 1703 ylna dek fiyat serimiz eksik olsa da
stanbuli kadn fiyatlarnda dikkat çekici bir ucuzlama meydana geldiini anlyoruz. 18.
yüzyln balarndaki fiyat 16. yüzyln sonundaki fiyatna gerilemitir. Bundan sonra 1730
ylna dek fiyat tekrar yükselie geçmi fakat bu tarihten itibaren yüzyln sonlarna dek stanbul
katlar ucuzlamaya devam etmitir. Yüzyln sonundaki fiyat, iki asr önceki fiyatnn dörtte
30 Gregory Clark, “The Condition of the Working-Class in England, 1209-2004”, Journal of Political Economy, 2005, 113 (6), sayfa: 1307-1340; ayn yazar, “The Price History of English Agriculture, 1209-1914,”Research in Economic History, 22, 2004, sayfa: 41-124.
0
50
100
150
200
250
300
1580 1605 1630 1655 1680 1705 1730 1755 1780 1805
Grafik 1: stanbul'da Kat Fiyatlar, 1599-1790 (gram gümü fiyatlar cinsinden top fiyatlar)
stanbuli Haebi
ri Fstk
2 Hareketli Ortalama bana (stanbuli) 2 Hareketli Ortalama bana (Haebi)
Matbaaclk tarihi üzerine yaplan çalmalar bize Avrupa’da kat fiyatlarnn 15. yüzyldan itibaren muazzam oranlarda ucuzladn söylüyor. Söz gelii, ngiltere’de 15. yüzyln sonlarnda kat fiyatlar reel olarak bir asr önceki seviyesinin yüzde 25-30’una kadar inmi ve kat fiyatlarndaki bu düü, 16. yüzyln ortalarna kadar sürmütür30. Avrupa’nn bakentlerinde kat fiyatlarnn bu asrda en az yarsna veya 1/3’üne dütüünü vurgulamak gerekir.
Grafik 1’in gösterdii gibi, 17. yüzyln hemen balarnda stanbuli cinsi kadn top (ream) fiyat, gram gümü cinsinden, yani reel olarak yükselmi; sonra yüzyln ortalarna doru, 1640 ylna kadar hafifçe dümütür. 1685 ylnda stanbuli kat, 16. yüzyln sonundaki fiyatnn reel olarak 2,5 katna yükselmitir. Bu tarihten 1703 ylna dek fiyat serimiz eksik olsa da s- tanbuli kadn fiyatlarnda dikkat çekici bir ucuzlama meydana geldiini anlyoruz. 18. yüzyln balarndaki fiyat 16. yüzyln sonundaki fiyatna gerilemitir. Bundan sonra 1730 ylna dek fiyat tekrar yükselie geçmi fakat bu tarihten itibaren yüzyln sonlarna dek stanbul katlar ucuzlamaya devam etmitir. Yüzyln sonundaki fiyat, iki asr önceki fiyatnn dörtte üçü kadardr. 17. yüzylda stanbul’da dier kat cinsleri için ayn gözlemi verilerin eksiklii nedeniyle yapamasak da 1715 ile 1790 yllar arasnda bu katlarn fiyatlarnn reel olarak düme eilimi içinde olduunu vurgula- yabiliriz.
Hazrladmz fiyat grafii ilgili katlar için 17. yüzyldaki fiyatlarn ini- li çkl olduunu, fiyatlarn kayda deer bir ucuzlama içinde olmadn, fakat 18. yüzylda bu katlarn ucuzladn gösteriyor. Bu gelime kitap maliyetlerine olumlu etkide bulunmu olabilir. Bununla birlikte kadn fiyatndaki dümenin, geni halk kitlelerini eser sahibi olmaya sevk etmi olduu yargsna götürmemelidir. Kat talebi bireyin gelirinin bir fonksi- yonudur. Bir kimse kada harcad geliri, kat ucuzlasa da, bütçesinin önemli bir ksmna hala mal olduunu düünüyorsa onun için kat paha- ldr. Ernst van der Wetering Hollanda’da bu dönemde kat fiyatlar düse bile kadn nispeten pahal bir ürün olduundan üphe duymaz. Kat ta- rihçisi H. Voorn’a dayanarak bir top kadn (Hollanda için 470-500 tabaka) ortalama fiyatnn, 17. yüzylda yaayan Hollandal bir içinin haftalk ücretine eit olduunu dile getirir. Yazar, 16 ve 17. yüzyllarda bile Avrupa’da
30 Gregory Clark, “The Condition of the Working-Class in England, 1209-2004”, Journal of Political Economy, 2005, 113 (6), sayfa: 1307-1340; ayn yazar, “The Pri- ce History of English Agriculture, 1209-1914,” Research in Economic History, 22, 2004, sayfa: 41-124.
genç sanatçlarn, kat fiyatlarnn nispi olarak pahall sebebiyle çizimle- rini kat yerine baka nesnelere yaptklarn, ikna edici ve çok sayda ör- neklerle gösterir31.
Van der Wetering gibi, biz de Osmanl örneinde kat fiyatlarnn ucuz- lamasn stanbullu nitelik sahibi bir içinin ücretleriyle ilikilendirerek bu konuya izah getirebiliriz. Yaptmz hesaba göre stanbul’da nitelikli bir içinin yevmiyesi ile slâmboli cinsi kadn 1 topunu elde etmek için 1600 ylnda 19.9, 1640’da 29.3, 1744’de 27.2 gün çalmak zorunda iken 1790 ylna gelindiinde ayn top kad yevmiyesi ile almak için harcayaca zaman 8,2 güne düüyor. Grafikte verdiimiz kat cinsleri içinde en ucuzu olan haebi kadnn bir topunu almak için ayn kimse yine 18. yüzyln ortalarnda 9,8 gün çalmak zorunda idi. Yüzyln sonlarnda ise, ayn top kad almak için 2,6 günlük yevmiyesi yetiyordu32.
31 Ernst van der Wetering, Rembrandt: The Painter at Work, Amsterdam University Press, 2014 Sayfa: 62
32 çi ücretleri hakknda kullandmz veriler için baknz: evket Pamuk, stanbul ve dier kentlerde 500 yllk fiyatlar ve ucretler, 1469-1998, Ankara: Türkiye statistik Enstitüsü, 2000.
18
stanbul kada Avrupa kentleriyle mukayese edildiinde ne kadar bedel ödüyordu? Grafik 2,
1570 ile 1790 arasnda stanbul'da tedavül eden baz kat cinslerini Avrupa katlaryla fiyat
bakmndan kar karya getiriyor. Grafikte stanbul'da tedavül eden stanbuli, Haebi, Beyaz,
ri, Fstk ve Avrupa kad olarak öhret bulmu kat cinslerinin top fiyatlar yer alyor. Bu
katlar içinde stanbuli 17. ve 18. yüzylda standart yaz kad haline gelmi bir kattr.
Haebi de yaz kad olarak hem özel hem devlet kesimi tarafndan kullanlan dier bir türdür.
çlerinde en ucuz Avrupa, Beyaz ve Haebi'dir. 18. yüzyln ortalarndan itibaren Haebi,
Beyaz, ri ve Fstk katlarnn fiyatlar yaklar. stanbul'da yazm için kullanlan bu katlarn
henüz yurt içinde 18. yüzyln ikinci yarsna dek üretildiine dair bir bilgi bulunabilmi
deildir. Büyük bir ihtimalle bunlar, ham madde veya yar mamul madde olarak ithal edilmi
ve stanbul katç esnaf tarafndan bir katma deer katlarak nihai tüketime sunulmu
katlardr. Avrupa katlarnn ebat, arlk ve kalite açsndan Osmanl katlar içinde hangisi
veya hangileriyle benzer olduu çalmay bekleyen önemli meselelerden biridir. u an için bu
meseleye bir açklama getirmemek mümkün deilse de Avrupa'da matbaa için üretilen katlar,
1
26
51
76
101
126
151
176
201
226
251
276
301
1570 1595 1620 1645 1670 1695 1720 1745 1770 1795
Grafik 2: stanbul ve Avrupa Kentlerinde Kat Fiyatlar, top/gram gümü
stanbul Haebi Beyaz ri Fstk Avrupa kad Auvergne (Fransa), fine paper/kg Frankfurt, paper (writing) New Castile Londra, paper-foolscap Viyana, Kanzlei-paper (ofis kad) 2 Hareketli Ortalama bana (stanbul) 2 Hareketli Ortalama bana (Haebi) 2 Hareketli Ortalama bana (Auvergne (Fransa), fine paper/kg)
stanbul kada Avrupa kentleriyle mukayese edildiinde ne kadar bedel ödüyordu? Grafik 2, 1570 ile 1790 arasnda stanbul’da tedavül eden baz kat cinslerini Avrupa katlaryla fiyat bakmndan kar karya getiriyor. Grafikte stanbul’da tedavül eden stanbuli, Haebi, Beyaz, ri, Fstk ve Av- rupa kad olarak öhret bulmu kat cinslerinin top fiyatlar yer alyor. Bu katlar içinde stanbuli 17. ve 18. yüzylda standart yaz kad haline gelmi bir kattr. Haebi de yaz kad olarak hem özel hem devlet kesimi tarafndan kullanlan dier bir türdür. çlerinde en ucuz Avrupa, Beyaz ve Haebi’dir. 18. yüzyln ortalarndan itibaren Haebi, Beyaz, ri ve Fstk katlarnn fiyatlar yaklar. stanbul’da yazm için kullanlan bu katlarn henüz yurt içinde 18. yüzyln ikinci yarsna dek üretildiine dair bir bilgi bulunabilmi deildir. Büyük bir ihtimalle bunlar, ham madde veya yar mamul madde olarak ithal edilmi ve stanbul katç esnaf tarafndan bir katma deer katlarak nihai tüketime sunulmu katlardr. Avrupa katlarnn ebat, arlk ve kalite açsndan Osmanl katlar içinde hangisi veya hangileriyle benzer olduu çalmay bekleyen önemli meselelerden biridir. u an için bu meseleye bir açklama getirmemek mümkün deilse de Avrupa’da matbaa için üretilen katlar, stanbul’daki yazm için piyasa arz edilen katlarla fiyatlarn genel seyri açsndan karlatrmak önemli sonuçlar verecektir.
Grafikte Osmanl corafyasnn en önemli kat tedarikçisi olan Venedik’in kat fiyatlar maalesef yer almyor. Bununla birlikte, Venediklilerle birlikte Osmanl’ya en çok kat ihracat eden Fransa’nn Auvergne kat fiyatlar bu aç bir nebze kapatacaktr. Öncelikle unu tespit etmek gerekir. Av- rupa’da tüketilen yaz katlar genel olarak stanbul’daki katlardan daha ucuzdur. Avrupa katlarn ebat, arlk ve kaliteyi bakmakszn bir deerlendirme yapmak gerekirse Auvergne ve Frankfurt’un yaz katlar dierle- rine nispetle daha ucuzdur. Nihayet uzun vadede kat fiyatlarnn eilimi açsndan stanbul ve Londra’nn kat fiyatlar benzerlik gösterir. Bu ehirlerde 17. yüzyln ortalarndan itibaren kat fiyatlar yükselie geçmi, bir sonraki yüzyl boyunca bir azalma içinde olmutur33.
Kitap maliyetlerinin dümesinde kat fiyatlarnn üphe yok ki rolü yad- snamaz. Bununla birlikte kitabn maliyetini belirleyen sadece kat fiyatlar deildi. Kitaplarda kullanlan hattn kalitesi ve tezyinat sanat kitabn gerçekte fiyatn belirliyordu. Hazrladmz örneklemde müstensih sa-
33 Grafik 2’nin hazrlanmasnda Avrupa kat fiyatlar, Global Price and Income History Group (http://gpih.ucdavis.edu/index.html) tarafndan paylalan verilerden derlenmitir. Site yöneticileri Leticia Arroyo Abad ve Peter H. Lindert.
ysnn arttn gözlemliyoruz. Gerektiinde daha çok sayda müstensihe bavurma ihtimali müstensih ücretlerini aaya doru basklam ve bu da el yazmas eseri çoaltma maliyetine olumlu katkda bulunmu olabilir. Az sayda da olsa Osmanl’da kitap maliyetleri üzerine yaplan çalmalarda, yazma eserin çoaltlmasnda maliyetini tayin edici faktörün o eseri kop- yalamak için harcanan emek olduu görülüyor34. Talep üzerine istinsah yapanlarn yan sra kendisi için kitap kopyalayanlarn varl da kitap maliyetlerine olumlu yansyacaktr. Kitap tarihi üzerine yeni yaplan bir ksm çalmalarn sunduu veriler, bu tahminimizi destekler mahiyettedir. 17. yüzyl ve sonrasnda yaygnl hakknda bir fikrimiz olmasa da örneklerine rastladmz gibi yazabilen okurun kitab istinsah, istihraç, iktibas, hülasa ve bunlara benzer usullerle ve kendi hattyla çoaltarak hiç deilse kendisi için ucuza getirdiine üphe yok. Bu konuda Ayasofya müderrisi ve ayn zaman kadlk da yapm olan Carullah Efendi (ölümü, 1738) örnei gerçek- ten ilgi çekicidir. Bir kitapsever olan Carullah Efendi, kendi kütüphanesine istinsah yoluyla 25 eser kazandrm35.
Bu bildirinin son bölümünde, yaptmz örneklem ile yazma eserlerin ait olduu ilmi sahalar açsndan yüzyllar içinde nasl bir dalm gösterdiini inceleyeceiz. Bu bölümde hem Yazma Eserler Kurumunun kataloglarna dayal hazrladmz verilerden hem de IRCICA tarafndan yayna hazrla- nan kataloglardan faydalandk.
Tablo 6: Telif ve tercüme eserlerinin slâmi ilimler sahasna göre dalm
limler Eser Says %
Fkh 580 40
Tasavvuf 262 18,25
Kelam-Akaid 182 12,75
Tefsir-Kuran-Tevil 128 9
Mantk 98 7
Ahlak-Siyaset-çtimaiyyat 94 6,5
Hadis-Siyer 92 6,5
Tablo 6’nn gösterdii gibi örneklem olarak aldmz kütleye göre slâ- mi ilimler içinde en çok fkh sahasnda telif ve tercüme eserler verilmi.
34 Meredith Moss Quinn, Books and Their Readers in Seventeenth-Century Istanbul, (baslmam doktora tezi), Harvard University, 2016, sayfa 35-83.
35 Berat Açl, “Carullah Efendi Kütüphanesi Nasl Olutu?,” (Yaknda kitap içinde yaynlanacak makale). Aziz meslektam Berat Bey’e yaynlanmadan çalmas- n benimle paylat için teekkür ederim.
Toplam eserlerin neredeyse yars fkh alanna ait. Bu durum, ulemann telif ve tercüme alanndaki akademik üretim tercihini gösteriyor. Hukuk kültürünün ilmiye zümresi ve bu eserlerin muhataplar arasnda ne ölçüde yayldna iaret ediyor. Örneklem içindeki yazma eserleri yüzyllar itibariyle tasnif ettiimizde, Grafik 3’ün de gösterdii gibi fkh sahasndaki telif ve tercüme faaliyetlerinin zirveye çkt dönem 16. yüzyld. 17. ve 18. yüz- yldaki fkhi telif ve tercümelerin bir önceki yüzyl kadar olmasa da art içinde olduu anlalyor.
Osmanl ilmiye snf içinde fkh, tasavvuf aratrmalar takip ediyor. Ta- savvuf üzerine telif ve tercüme faaliyeti 15. yüzyldan 18. yüzyln sonuna dek art eilimi içinde görünüyor. Yazma eserlerin içinde bu iki dala ait kitaplar, toplam kitaplarn yarsndan fazlasn meydana getiyor. Bu sonuç, Colette Establet ve Jean-Paul Pascual’n 18. yüzyl am bölgesine ait tereke kaytlar hakkndaki yaptklar çalmann bulgularyla benzerlik gösteri- yor. Yazarlar am kütüphanelerinde en çok fkh ve tasavvuf kitaplar olduunu bildiyor36. Örneklemimize göre üçüncü srada kelam ve akaid eserleri geliyor. Bu grup ve onu takip eden dier disiplinlerde telif ve tercümeler, fkh ve tasavvuf gibi, zaman içinde sürekli art kaydediyor.
Tasavvufi eserlerin genellikle tekke-zaviye kültürü, eitimi çerçevesinde verildiini hesaba katmak gerekir. Öte yandan, fkh ve kelam sahasnda verilen eserler bu tablonun arlk noktasn oluturmaktadr. Bu olgu medrese müfredatnn arlkl olarak fkh ve kelam çerçevesinde ekillendii bilgisiyle ilgi çekici bir ekilde örtümektedir.
Grafik 3: Telif ve tercüme eserlerde yüzyllar itibariyle deime eilimleri
36 Colette Establet, Jean-Paul Pascual, “Les livres des gens à Damas vers 1700“, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 87–88, 1999, Tablo
21
Grafik 3: Telif ve Tercüme Eserlerde yüzyllar tibariyle Deime Eilimleri
Askerlik, tp, temel, tabii ve tatbiki bilimlerde telif ve tercüme eserlerle alakal Tablo 7’nin
gösterdii gibi teknik ilimler olarak snflandrdmz disiplinler içinde en çok telif ve tercüme
verilen alan tptr. Tbb tabii ve tatbiki ilimler izlemektedir. Bu iki sahada verilen eser says
toplam eserlerin yüzde 70’ine yaklamaktadr. Teknik ilimler sahasnda bir bütün olarak en az
telif ve tercümenin ise corafya alannda olduu görülür. Bununla birlikte, bu alanda eser says
bakmndan en canl dönem 19. yüzyl olmutur.
Tablo 7: Telif ve tercüme eserlerin teknik ilimler sahasna dalm
ilim eser says %
Tp 5096 41,8
Askerlik 1727 14,2
Astronomi 1153 9,5
Matematik 476 3,9
Corafya 362 3,1
Teknik ilimler sahasnda zaman içinde telif ve tercüme eserlerin nasl deitiine baklacak
olursa, Grafik 3, 17. yüzylda tabii ve tatbiki ilimlerde telif ve tercüme art içinde olduunu
gösteriyor. Dier alanlarda ise, bir önceki yüzyla nispetle bir azalma söz konusu. 18. yüzylda
ise bütün alanlarda genel bir canlanmadan söz edilebilir. Bilhassa tp, astronomi ve matematik
H .9 / M .
Fkh
Kelam-Akaid
Tasavvuf
Tefsir-Kuran-Tevil
Mantk
Hadis-Siyer
Ahlak-Siyaset-çtimaiyyat
Askerlik, tp, temel, tabii ve tatbiki bilimlerde telif ve tercüme eserlerle alakal Tablo 7’nin gösterdii gibi teknik ilimler olarak snflandrdmz disiplinler içinde en çok telif ve tercüme verilen alan tptr. Tbb tabii ve tatbiki ilimler izlemektedir. Bu iki sahada verilen eser says toplam eserlerin yüzde 70’ine yaklamaktadr. Teknik ilimler sahasnda bir bütün olarak en az telif ve tercümenin ise corafya alannda olduu görülür. Bununla birlikte, bu alanda eser says bakmndan en canl dönem 19. yüzyl olmutur.
Tablo 7: Telif ve tercüme eserlerinin teknik ilimler sahasna dalm
lim Eser says %
Tp 5096 41,8
Askerlik 1727 14,2
Astronomi 1153 9,5
Matematik 476 3,9
Corafya 362 3,1
12168 100
Teknik ilimler sahasnda zaman içinde telif ve tercüme eserlerin nasl deitiine baklacak olursa, Grafik 3, 17. yüzylda tabii ve tatbiki ilimlerde telif ve tercüme art içinde olduunu gösteriyor. Dier alanlarda ise, bir önceki yüzyla nispetle bir azalma söz konusu. 18. yüzylda ise bütün alan- lard

Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a

Documents

Transcript of Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a