Revista Hikmet Nr.3

HIKMETRevist Shkencore, nr.3, Shtator/2013

Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i Institutit pr shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim krye-sor t informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e gjer me shken-cat humane n botn islame, duke prfshir ktu studimet n fushat e islamologjis, orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m tepr, revista synon t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q sjel-lin risi n lmit e lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen e nivelit shkencor dhe kulturor n vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit, lektort universitar dhe studentt e diplomuar n krkime t avanc-uara inkurajohen t dorzojn punimin e tyre origjinal (t pa publi-kuar m par n ndonj revist apo ueb site tjetr). Artikujt duhet t shoqrohen me abstrakte, fjalt elsa dhe mund t jen n gjuhn shqipe, arabe, perse, turke ose angleze. Revista Hikmet fiton t dre-jtn e autorit t artikujve q publikon, duke i njohur autorit t drejtn e botimit t tyre n organe t tjera, me kushtin q revista Hikmet t referohet si publikuesi i par i tyre.

T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn autort. Redaksia e ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e shprehura dhe faktet e cituara nga autort.

Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat dhe recensimet q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe aka-demik t revists. Punimet para se t botohen vlersohen nga redaksia dhe ajo sht e lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T gjith punimet duhet t jen shkencore dhe t japin citatet dhe referencat e nevo-jshme. M shum t dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t artikujve pr botim mund t shihni n faqen zyrtare t Institutit pr shkencat humane Ibni Sina:

www.ibnisina-ks.com.

Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe vjesht.

Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.

Punimet drgoni n E-mailet:

[email protected], [email protected]

Revista Shkencore Hikmet, nr. 3, Shtator, 2013

Boton: Instituti pr shkencat humane

Ibni Sina

Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi

Redaksia: Fehim Gashi, Hatixhe Ahmedi, Fahredin Shehu, Hasan Azari, Luljeta Veselaj, Jahja Hondozi, Agim Abdullahu, Abdullah Rex-hepi

Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti

Sekretar i redaksis: Senad Gushlla

Kshilli shkencor ndrkombtar:

- Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA

- Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i filozofis, Iran

- Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi

- Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran

- Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt

- Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH

- Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi, Shqipri

- Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi

Adresa: Rruga Rrustem Statovci, Nr. 29, kati I.

Prishtin, Kosov.

Email: [email protected]

[email protected]

Pasqyra e Lnds / Contents

Fjala e redaksis .....................................................................13

Prof. dr. Feti Mehdiu

Shqipria politike n Sejahatnamen e Evlija elebiut

The political Albania in the Seyahtnme of Evliya elebi ..............17

Prof. dr. Salih Trako

Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit

Events before the Battle of Kosovo in Hesht Bihisht of Idris Bitlisi.....31

Prof. asc. Dr. Isa Memishi

Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane

The spread of the Arab alphabet in the Balkans during the reign of the

Ottoman Empire......................................................................................53

Prof. dr. Adem Zejnullahu

Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore

Mythical and religious in three folk songs.................................................69

Prof. dr. Bahaoddin Horremshahi

Gtja dh Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q flitnin (2)

Goethe and Hafez: united by the heart more than by the language (2)......79

MA. Sead Morina

Sadrazamet shqiptar ne Perandorin Osmane (2)

Albanian Grand Viziers in the ottoman Empire (2)....................................93

Nexhat Ibrahimi

Disa refleksione mbi sufizmin

Some reflections on Sufism ................................................................101

Dr. Elvir Musi

Koncepti dhe nivelet e paqes n Mesnevin e Mevlans

The concept and levels of peace in the Mathnawi of Maulana ......119

Prof. Asc. Dr. Mehmet anver

Vlerat Prbashkta dhe dialogu ndrfetar sipas Kuranit

Shared Values and interfaith dialogue in the Quranic perspective ....135

Prof. dr. Xhemaludin Lati

Kurani dhe linguistika moderne

Quran and the modern ingusitics............................................................149

Murteza Motahari

Islami dhe moderniteti

Islam and Modernity............................................................171

Dr. Murat Cizakca

Demokracia, zhvillimi ekonomik dhe mekasid el-sheriah

Democracy, economic development and mekasid el - sheriah............191

Kritik e Recensione

Critice & Reviews................................................................211-214

T nderuar lexues,

N dor keni numrin III t revists shkencore HIKMET t ciln po ju prezantojm n vazhdim. Ndjejm knaqsi q kjo revist ka filluar t shndrrohet n nj tribun serioze pr paraqitjen e rezultateve dhe arritjeve shkencore n fusha t ndryshme, si islamistik, orien-talistik dhe studime krahasimtare. Gjithashtu jemi munduar dhe vazhdojm t prpiqemi q t inkurajojm studiuesit dhe t huaj, q nprmjet publikimeve n revistn HIKMET, t kontribuojn n avancimin e dijes n botn shqiptare.

N kt numr mund t lexoni punimin e Feti Mehdiut me titull Shqipria politike n Sejahatnamen e Evlija elebiut, nprmjet t cilit, lexuesi mund t njihet me prshtypjet e nj udhtari turk, Evlija elebiut n trevat shqiptare. Artikulli bhet m i rndsishm sido-mos kur kemi parasysh faktin se shum t zbehta jan dijet tona pr historin pr t ciln flet autori i Sejethamas.

Nj punim tjetr historik sht edhe ai Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit, i autorit boshnjak Salih Trako, t cilin n shqip e ka sjell Ismail Rexhepi. Idris Bitlisi ka qen nj administrator osman me prejardhje kurde i cili veprat e tij i ka shkruar n gjuht arabe dhe perse. N shkrimin q do ta sjellim n vazhdime, autori prshkruan ngjarjet q ndodhn n Ballkan para betejs s Kosovs n vitin 1389. Vlen t theksohet se Idris Bitlisi n historiografin turke njihet si burim i dors s par dhe shpresojm q botimi i ktij shkrimi do t kontribuoj n zbardhjen e t kaluars son.

Prej punimeve t ktij numri t revists HIKMET sht edhe Prhap-ja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane, i autorit Isa Memishi. Duke pasur parasysh t kaluarn ton si pjes e perandoris osmane, krijuesit shqiptar prdorn alfabetin arab pr shkrimin e gjuhs shqipe dhe si rezultat kemi nj trashgimi shum t vlefshme t ksaj tradite, e cila akoma krkon studim, gjurmim dhe kritik serioze. Pr at dhe mendojm se punimi n fjal do t jet nj kontribut i vlefshm n kuadr t zbardhjes s shkrimeve

shqipe me alfabet arab.

Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore i autorit Adem Zejnullahut sht nj punim tjetr i revists, n t cilin n mnyr t sintetizuar trajtohen mitikja dhe fetarja n tri kng popullore shqipe. N kt artikull trajtohen tri kng popullore si Kanga e Divit Marvon, Knga e divdushmanit dhe Kanga e divit, t cilat kan zn vend n letrsin popullore shqipe.

Nga misticizmi n kwtw numwr kemi punimin e Nexhat Ibrahimit Disa refleksione mbi sufizmin. Autori n kt artikull v n spikatje mosn-johjen dhe paragjykimet q kan lindur nga mosnjohja e ksaj tradite n shoqrin ton dhe i kush nj hapsir t veant rolit t sufizmit n trojet shqiptare.

Gjithashtu duhet prmendur edhe punimi Kurani dhe linguistika moderne i Xhemaluddin Latiit, t prkthyer nga Jahja Hondozi. Ky punim bazohet n kuptimin e rrfimit kuranor mbi gjuhn, t folurit dhe mbi ca zbulime t linguistve t njohur Ferdinand de Sosyri dhe Noam omski, zbulime q ndriojn disa ajete kuranore.

Nga studimet e islamistiks kemi veuar shkrimin e filozofit mysliman, Murteza Muteharit, me titull Islami dhe moderniteti, i prkthyer nga Mimoza Hysko. Autori pasi flet pr kontributin e fes islame n zhvil-limin shpirtrore t njeriut dhe vlerave n prgjithsi, i qaset dhe mod-ernizmit, si nj shkoll e re e mendimit, gjykimit dhe jetess. Mutehari n nj an duke kritikuar progresistt t cilt n emr t progresit dhe zhvillimit jan n gjendje t shkelin do vler, n ann tjetr gjithashtu i v n shnjestr edhe konservatort q jan t mbyllur prball do arritje shkencore dhe kshtu fen islame e paraqet si kriter pr ekuilibrimin e ktyre dy poleve t kundrta. Duke kritikuar scientizmin, ky filozof mysliman, u del n mbrojtje shkenctarve dhe dijetarve t cilt ndjekin qllime njerzore n hulumtimet e tyre, dhe thot se jan pushtetart ambicioz ata t cilt keqprdorin re-zultatet shkencore t tyre pr qllime individuale dhe pushtuese.

N fund falnderojm antart vendor dhe ndrkombtar t redaksis si dhe bashkpuntort tan t cilt me punn e tyre t palodhshme ndihmojn n botimin e revists shkencore HIKMET.

Redaksia

Shqipria e sotme n Sejahatnamen (Udhprshkrimin) e Evlija elebiut 17

KDU 32(4965):28

Shqipria e sotme n Sejahatnamen (Udhprshkrimin) e Evlija elebiut


400 vjet m par harta e bots ishte ndryshe. Ndryshe ishin t organizuar edhe popujt e bots dhe jetonin ndryshe. Ktu po prezantoj shqiptart, t cilt si popull edhe sot e ksaj dite jan njlloj, porse kufijt gjeografik brenda t cilve jeton sot ky popull, ka shum ndryshime n krahasim me pozitn n t ciln ishte n shekullin 18, kur i vizitoi Evlija elebiu.

Prandaj edhe n titull desha t`a theksoj se ktu do t flitet pr nj shtet shqiptar me kufij politik brenda t cilve gjendet sot. Kta kufij jan t caktuar sipas interesave t forcave politike evropiane n vitin 1913. Jan diskutuar n vitin 1918 por asnjher nuk jan pranuar nga organe me relevanc ndrkombtare. Siprfaqja e Shqipris s sotme i ka 28.748 km. katror dhe afro 4 milion banor,1ndrsa Kosova i ka 10.877 km. Katror me afro 2 mil. Banor.2

N dokumentacion zyrtar si edhe n gjeografin e bots aktual-isht sht e shnuar me emrin Albania (Shqipri). Deri n vitin 1912, n burimet historike e diplomatike t sulltanatit Osman emrtohet Arnautl-luk dhe prbhej nga katr vilajete: Vilajeti i Manastirit, Vilajeti i Janins, Vilajeti i Kosovs dhe Vilajeti i Shkodrs. Arnautlluku Shqipria para vitit 1912 para luftrave Ballkanike, ndryshon shum nga kjo e sotm-ja, prandaj kt t sotmen e quajn edhe Sh q i p r i p o l i t i k e.31. Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran, 1985, fq. 1038.2. Po aty, fq. 534. 3 Kt emrtim sot e prdor prof. Arben Puto dhe disa historian t brezit t ri. Disa e quajn edhe Shqipria Londineze.

18 Prof. dr. Feti Mehdiu

N vazhdim do ta prdor termin Arnautlluk, pr t qen m besnik ndaj burimeve historike t periudhs para Luftrave Ballkanike, s cils i referohet edhe Sejahatnameja e Evlija elebiut (1611-1678)

elebiu viset shqiptare i vizitoi dy her, s pari m 1666 dhe hern tjetr n vitin 1672. Gjat udhtimit t tij npr Shqipri ai ka qndruar n disa vende dhe ka prshkruar vendet vijuese:

Kalan e Delvins, Delvina, Kalaja e Gallats, Kalaja e Zhu-latit, Kalaja e Kardhiqit, Gjirokastra, Peshkpia, Zharovina, Libohova, Tepelena, Kalaja e uditshm e Skraparit, Prmeti, Berati, Begatit e Tomori, Miniera e ziftit, Kanina, Kalaja e Vlors, Ishulli i Sazanit, For-tesa e Boshtovs, Fortesa e Durrsit, Kavaja, Peqini, Elbasani, Pogra-deci, Starova, Tirana, Lezha, Shkodra, Bushati, Spasi..4

Vendet tjera t Arnautllukut t cilat i ka prshkruar elebiu n Sejahatname sot jan n Kosov, Maqedoni, Greqi, n Mal t zi, etj., dhe nuk jan objekt i ktij kontributi.

Ky udhprshkrim i Evlija elebiut i afron opinionit shkencor nj pasqyr pr gjendjen se si i gjeti ai vendet e prmendura. Ai ktu jep t dhna pr objektet me rndsi strategjike, fetare, kulturore si jan: kalat, xhamit, shkollat, hamamet, pazaret, madje paraqet edhe veorit etnografike dhe etnologjike t ktyre viseve.

Ktu jam prqendruar t paraqes nj pasqyr t objekteve t rndsishme t infrastrukturs fetare, arsimore e kulturore, madje edhe strategjike, t cilat i ka prshkruar Evlija elebiu n kt pjes t Ar-nautllkut t shekullit 17.

Ai ka prshkruar edhe veshjen dhe sjelljet e popullats pr t cilat un nuk do t flas por, gjithsesi sht me interes pr opinionin shkencor n prgjithsi, sidomos pr studimet etnografike dhe etnolog-jike.54 Muhabet Dhil-li Dervishi (Evlija elebi) Shqipria para tre shekujsh, prkthye nga Sali Vuiterni, Tiran, 2000. Botimi i par ka qen n vitin 1930. 5 Un kam shfrytzuar, pr kt rast edhe dy botimet n gjuhn shqipe: T Sali Vuiternit ... botim i vitit 2000, Tiran, dhe botimin e prgatitur nga Robert Elsie,


Duhet sqaruar paraprakisht se n Ballkan dallimi ndrmjet xhamis dhe mesxhidit sht se n mesxhid nuk falet namazi i xhumas as namazi i Bajramit. Pr dallim nga vendet tjera islame, ktu mesxhidi sht nj objekt m i vogl se xhamia dhe me funksion t kufizuar.

N vazhdim do t shihet si i gjeti Evlija elebiu kto vende dhe si ka prshkruar n Sejahatnamen e tij.

Kalaja e Delvins - kishte nj xhami pa minare mesxhid.6 Kur del nga kalaja, n ann e djatht sht xhamia e Hunqarit, e vogl por e dobishme.7

Delvina - kishte edhe disa xhami, si edhe mesxhide ku nuk falet xhumaja. Ktu kishte tri medrese.8

Kalaja e Gallats - kishte vetm shtat shtpi dhe nj mesxhid.9

Kalaja e Zhulatit, kishte nj xhami. Xhami kishte edhe jasht kalas por ajo ishte e rrnuar.10

Kalaja e Kardhiqit, kishte nj xhami me nj minare t vogl.11

Gjirokastra, brenda kalas ndodhet xhamia e Pajazit Hanit, e mb-uluar me rrasa.

N Gjirokastr ndodhet gjyqi i sheriatit q sht i vendosur n pallatin q sht vakaf i Memi Beut.12 Kishte edhe kryemyfti... Ka tet xhamia. Ajo e Hzr agait dallohet me nj minare t bukur prej guri. Afr kurse n gjuhn shqipe e ka prkthyer Abdurrahim Myftiu. N vazhdim do t`i radhis : Vuiterni.... 2000; Elsie... 2008. 6 Mesxhid n trojet shqiptare ka kuptimin e nj objekti q shrben sikur xhamia, ku falen t gjitha namazet ditore, por nuk falet namazi i xhumas dhe namazi i ba-jrameve. N botn arabe Mesxhid i thuhet xhamis.7 Vuiterni... fq. 21; Elsie... fq. 46.8 I njjti burim.9 Vuiterni... fq. 24; Elsie... fq. 47.10 Po aty: fq. 26; 11 Po aty, fq. 28;12 Po aty, fq. 31;


banjs sht xhamia Haxhi Murat; pastaj xhamia e Teqes pa minare; xhamia Memi Pasha. elebiu ktu prmend edhe xhamiat Nermi efendi, Vutosh dhe Allaj Beg.13

elebiu ktu gjeti tri medrese, si thot ai pr dijetar14 dhe pes shkolla fillore. Jan t njohura Medresja Memi Pasha dhe shkolla fillore Pajazit, pran xhamis Pajazit. Ktu kishte tri teqe dhe tri kisha t vog-la. Deri n moshn 80 vje nuk ka njeri me mjekrr.

N Gjirokastr ka vjershtor t njohur, si Bukai, Figani, Sukuni, Fitragi, sidomos Naleshi sht i pakrahasueshm. Ka gra fisnike q mund t krahasohen me Rabija Adevijjen.

Peshkpia, rrz nj mali t Gjirokastrs, ka nj xhami t re dhe t bukur, e cila quhet xhamia Memi Pasha. Ka nj minare sikur xhamia Aksa.15

Delvinaku ka dhjet kisha. Ktu shqiptart jan t gjith t krishter.

Libohova, kishte 200 shtpi shqiptare muslimane. Ktu kishte nj xhami, nj mesxhid, nj hamam dhe nj han. 16

Tepelena, kalan e Tepelens e mori nn sundim Gedik Ahmet Pasha m 897(1491). N kala kishte 40 shtpi t vogla dhe nj xhami me minare t ult q e kishte ndrtuar Pajazit Veliu. Jashta kalas ka edhe 6 dyqane t vegjl dhe nj xhami.17

Kalaja e uditshme e Skraparit, ka prbrenda 45 shtpi dhe nj xhami. Xhamia Pajazit Han.18

13 Po aty, fq. 3314 Sipas ktij dallimi q bn elebiu: medrese pr dijetar dhe shkolla fillore, len t kuptohet se ktu kishte edhe medrese t rangut t lart.15 Po aty, fq. 41.16 Po aty, fq. 42.17 Po aty, fq. 46. 18 Po aty, fq. 48.


Kalaja e Prmetit, jasht kalas ka nj xhami t vogl, nj mesx-hid, nj medrese, nj shkoll, nj teqe dhe nj han. Ka edhe disa hamame familjare.

Katundi Roshnik, gjysm ore larg Prmetit pron e vezirit Mehmet Pasha Kopryliu, ka nj xhami, nj mesxhid, nj shkoll, nj teqe dhe nj hamam t ri t rregulluar mir.19

Berati, - Belgradi shqiptar20 Kalaja lidhet me rrugn para xhamis s ndrtuar nga Hysen Pasha, n lagjn Murat elebi. N kala sht nj xhami e kohs s Pajazitit.

Jasht kalas ka rreth 200 shtpi. Ktu sht xhamia e Pajazit Hanit, e mbuluar me tjegulla. sht xhami e vjetr e madhe, por pa xhe-mat.

Berati ka 5 mi shtpi, 30 lagje, nga t cilat njra quhet Lagja e xhamis s Bardh. Ktu ka edhe 10 lagje t krishtera dhe nj ebreje. Administrimin e jets islame e ushtrojn kadiu, shejhu-l-islami dhe nj nekibu-l-eshraf.

E. elebiu n Berat ka gjet xhamit n vijim: Xhamia Uzkurli, xhamia Gazi Murat Pasha, Xhamia Hynqar, e cila quhet edhe Fet- hije, dhe ndodhet n kalan e siprme, xhamia elebi Hysen Pasha, s cils i kushtoi edhe nj vjersh: dhe Xhamia e Mushks.

Ktu gjeti edhe disa mesxhide. N lagjn Vakuf, tre mesxhide; e pastaj n lagjen Murat elebi, Kadi baba, Pashmakxhi, Lagja e Bardh, Jezulli si edhe tet mesxhide tjer.

Ka tri medrese: M t njohura jan: ajo e Sulltan Pajazit Veliut dhe ajo Uzkurli. Ktu msohen t gjitha shkencat, edhe ajo pr kndimin e kur anit.

Ka edh shkolla fillore nga t cilat jan t njohura ajo e Pajazit 19 Po aty, fq. 49.20 Beratin kshtu e quan edhe Sami Frashri edhe autor tjer t periudhs Osmane, pr ta dalluar nga Beogradi.


Hanit, Uzkurli, Sheh Aziz, e Teqes, etj.21

Berati sht vend i poetve dhe ktu ka pes hane pr udhtart.

Kanina, Kalan e Kanins e ndrtoi Sulltan Mehmeti, ku ndrtoi edhe nj xhami t mbuluar me tjegulla dhe me nj minare t bukur. Afr xhamis sht pallati i Gazi Sinan Pashs. N jug t kalas sht xhamia Gazi Sinan Pasha me nj minare shum t bukur.

Kalaja e Vlors - ka disa lagje. elebiu i prmend me emr: lagja e xhamis s Hunqarve, lagja e xhamis s Tabakve, laga e Hy-sen Agait, lagja e Mehqemes, lagja e Tregut, me nj mij shtpi. Ktu nn administrimin e kadiut prfshihen rreth 100 katunde. N Vlor ka 50 faltore, m e njohura sht xhamia Sulltan Sulejmani, me kube guri mbuluar me plumb. ka edhe nj kronogram. sht ndrtuar n vitin 949 h.(1542, m.), pastaj vjen xhamia e Hysen Agait, te Tabakt. Ka tri me-drese, pes shkolla fillore, tri teqe. Funksionon gjyqi i sheriatit. Ka ktr hane dhe disa kroje si ai i Iljaz Pashs.22

Kalaja e Boshtovs - ka rreth 50 shtpi pr ushtart dhe nj xhami me tjegulla..23

Falaja e Durrsit - ktu gjendet xhamia e Pajazit Veliut.24

Kavaja - i ka 400 shtpi dhe ka familje fisnike sikur ajo e Harizve dhe e bijve t Pashs. Ktu banon kadiu i Durrsit. Ktu ka katr lagje me katr xhami me minare dhe katr mesxhide. Ka dy me-drese, tri shkolla fillore e dy teqe. Bijt e Hazir Agait kan ndrtuar nj banj publike.25

Peqini - n kala ka nj xhami t vogl pa minare, kurse qyteti Peqin ka katr xhami. Tri prej atyre jan me minare t larta. M e njohura sht xhamia Abdurrahmnan Pasha. sht e bukur dhe ka shum xhe-21 Po aty, fq. 64.22 Po aty, fq. 70.23 Po aty, fq. 79.24 Po aty, fq. 80.25 Po aty, fq. 83.


mat. sht e prmendur edhe xhamia Hariz zade. Ka edhe 7 mesxhide, tri medrese, pes shkolla fillore dhe dy teqe.26

Elbasani ka nj kala t madhe. Ktu funksionin kadiu dhe shejhu-l-islami.27 Ka 18 lagje islame dhe 10 lagje t krishtera. sht e njohur xhamia e Hynqarit q ka edhe nj sahat-kull shum t bukur. Qyteti Elbasanit ka 46 xhamia, m e vjetra sht xhamia Fatih q ndodhet prmbi kala. Pastaj numrohen: xhamia Gazi Sinan Pasha, xhamia te Tregu, xhamia Hasan Balli, xhamia e agait, xhamia Biakxhizade me minare shum t bukur, xhamia e Lepurit, xhamia Sinan Beg.

Ktu ka edhe 20 mesxhide. Ka shkoll t hifzit dhe shum shkol-la fillore. Ka 11 teqe, nga t cilat m e njohura sht Teqja e xhamis Hynqar. Ktu elebiu ka gjet 47 mjek, tri barnatore dhe tre kirurg. Ka tri banja publike, Banja Sinan Pasha, banja e Tregut, si edhe 16 banja pri-vate npr pallate t familjeve bujare. sht djep i shum dijetarve; ka poet e njerz me kompetenc n dije. elebiu pr Elbasanin ka dhn edhe kt shnim shum interesant q dshmon pr bujarin e ktyre njerzve: .... n kt qytet e kan pr turp t mbajn portn t mbyllur e t hahet buka pa mik n sofr. Asnjri nga kta zotrinj nuk dshiron t i mungoj miku a udhtari i rastit. Ata nuk mrziten nga miku, i cili mund t ket me vete edhe shrbtor e kuaj e t qndroj nj muaj rresht. Po t q llojn ditt e vitit ri, ata i dhurojn mikut edhe nj pal rrobe t reja.

Kam dyzet vjet q udhtoj e shetis, dhe nj virtyt t ktill si t zotrinjve elbasanas nuk ma kan par syt, prvese te Hazir Agai aga i jenierve - n Tarabulus t Siris.28

Pogradeci - ka katr lagje dhe 4 xhami, nj medrese, dy shkolla fillore, nj teqe, tre hane, nj hamam.29 26 Po aty, fq. 84.27 Elbasani, sipas ktij prshkrimi t elebiut, duket ka qen qendr shum e rnd-sishme e kulturs Islame. Kishte medrese t hifzit dhe shum objekte tjera t infra-strukturs islame. Mirpo pozita e shejhu-l-islamit duhet hulumtuar se mund t jet hiperbolizim pr Elbasanin.28 Po aty. Fq. 95.29 Po aty, fq. 119. elebiu pas Elbasanit prshkruan edhe disa venede tjera, t cilat nuk


Starova - kishte katr lagje, dy muslimane e dy krishtera. Ka dy xhami dhe dy mesxhide, nj teqe, nj medrese, nj shkoll, tre hane, nj banj publike dhe shum banja private.30

Tirana - ka shum xhami, hane, banja dhe dyqane.31

Shkodra - ra nn sundimin osman n vitin 883,(1478 m.), pas nj rrethimi 40 ditsh dhe iu dorzua n administrim Jusuf Beut. N kala ka pak shtpi dhe vetm nj xhami. Ktu ka shejhu-l-islam dhe gjygj t sheriatit. Shkodra ka 1800 shtpi, 10 xhami dhe 15 lagje.

Dallohet xhamia Pajazit, e cila ka edhe shum xhemat. Pastaj vjen xhamia Hysen Beg, xhamia e lagjes Ali Beg, xhamia Kara Hysen. Ka edhe 70 mesxhide.32

Bushati - ka nj xhami, nj mesxhid, nj banj publike dhe nj han. Ktu gjendet pallati i Jusuf Begollit.33

Spai ka nj xhami, nj han e nja dhjet dyqane.34

Objektet q gjeti Evlija elebiu n Shqipri n vitin 1672

jan prfshi n kt kontribut timin pr shkak t prkufizimit territorial n Shqiprin e sotme - politike. Qytetet Ohri, Struga, Prespa q jan prshkruar aty, aktualisht jan n territorin e Maqedonis.30 Po aty. Fq. 120.31 Po aty, fq. 135.32 Po aty, fq. 140.33 Po aty, fa. 143.34 Po aty, fq. 149. Prej ktu Evlija elebiu kalon n Gjakov.


Vendi Kala Xhamia Mesxhide Medrese Teqe Kisha

Kalaja e Delvins 1 1

Delvina, Disa disa 3

Kalaja e Gallats 1 1

Kalaja e Zhulatit 1 2

Kalaja e Kardhiqit 1 1

Gjirokastra 1 8 3+5 3 3Peshkpia 1 Libohov, 1 Tepelena 1 1+1 Kalaja e Sk-raparit 1 1

Prmeti 1 1 1 1+1 1

Berati 1 4 disa 3+disa

Kanina, 1 2

Kalaja e Vlors 1 50 3+5 3 Kalaja e Bosh-tovs, 1 1

Kalaja e Durrsit 1 1 Kavaja 4 4 2+3 2

Peqini 1 1+4 7 3+5 2 Elbasani 1 46 20 disa 11 Pogradeci 4 1+2 1 Starova 2 2 1+1 1


Tirana, disa Shkodra 1 1+10 70 Bushati 1 1 Spai 1

Gjithsej: 16 149+ 107+ 47+ 25 3

Prfundim

Ktu hulumtuesi do t shoh se si e gjeti Evlija elebiu kt pjes t trojeve shqiptare, gjegjsisht t Shqipris s sotme.

Jam prqendruar t jap nj pasqyr t objekteve m t rnd-sishme, t cilat i prmend dhe i ka prshkruar Evlija elebiu n shekullin 17, si jan xhamit, mesxhidet, teqet, medreset, shkollat fillore, shkolla pr hafiz, hamame, etj. Jan prezantuar edhe kalat, banjat publike, sahatkullat, kishat dhe shnime tjera t rndsishme pr historin n prgjithsi, veanrisht pr historin e shqiptarve.

Prshkrimi i Evlija elebiut dshmon pr nj shkall t zhvillimit t shqiptarve nga pikpamja arsimore, fetare, kulturore, si edhe pr pozitn strategjike q zen ky vend n Evrop.

Literatura:

Evlija elebi Sejahatnamesi, 7-8. dal neriyat, Istanbul, 1978.

Evlija elebi, Putopis, Sarajevo, 1973 ( Hazim Shabanoviq)


Shqipria para tre shekujsh, Tiran, 2000 Besa prktheu Sali Vuiterni. Hern e par u botua n vitin 1930.

Evlija elebiu n Shqipri dhe n viset fqinje: Kosov, Mal i Zi, Ohr, Tiran, 2008, Shtpia Botuese 55. Prktheu Abdurrahim Myftiu (e prgatiti nga dorshkrimi autograf: Robert Elsie) Faqe 210, me faksim-ile)

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran, 1985.

Sami Frashri, Kamus al alam, ikinci cild, Istanbul, 1889, s.v. Evliya elebi.

Popularna Enciklopedija, Beograd, 1976, s.v. Evlija elebi

kran Kurdakul, airler ve yazarlar szl, Ankara, 1973, s.v. Evli-ya elebi.


Political Albania in the Seyahatname of Evlija elebi


Summary

The time when Evlija elebiu visited Arnautllkun (Albania) Albanian state was not on the borders where it can be found on maps of the world today.

Albanian countries that Evlija elebiu describes in the 17th century are ethnic Albania. In my contribution to this case, I will present Albanian state in the political boundaries that is found today. These limits are set according to the interests of European political forces in the early 20th century.

Officially it is known as the state with the name Albania but scientifically more accurate is to be called political Albania, because it doesnt involve the Arnautllk that Evlija elebiu described in his work. Here the researchers will see how did E. elebiu find this part of Alba-nia political Albania.

Political Albania - which today is known as Albania - is only one part of the Arnautllk of Evlija elebiu . Political Albania (1913) had its board-ers with the rest of its people that the First and the Second War left to it.: Greece, Macedonia, Serbia and Montenegro.

I will concentrate to give an overview of the most important objects, which E. elebiu has found and has described in his Arnautllk in the 17th century.

He describes the hamams, mosques, bridges, castles, masjids, and in some cases he also provides data on the population and their religion.


He has described his vicissitudes during his travels in Albania. His vicis-situdes will be part of this paper.

Keywords: Evliya elebi, Seyahatname, Albania

Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit 31

KDU 28:94(496.51)(091)

Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit1

Salih Trako

N periudhn e deprtimeve t para t osmanve n hapsirn ball-kanike, n gjysmn e dyt t shek. XIV gjer te Beteja e Kosovs n vitin 1389 n Ballkan kan ndodhur shum ngjarje t rndsishme, t cilat, secila n mnyrn e vet, ka qen vendimtare pr kt hapsir, si dhe pr zgjrimin e pushtetit Osman, edhe m tutje n Europ. Kjo ishte periu-dha e forcimit t shpejt e sulltanatit Osman, e njkohsisht e rrnimit t Perandoris Bizantine dhe shteteve tjera feudale ballkanike, pikrisht pr shkak t mosrregullimit t shtjeve t brendshme politike dhe sho-qrore. Burimet e vjetra historike osmane i kushtojn pak hapsir ktyre ngjarjeve. Vetm historiograft pararends t Idriz Bitlisit shkruajn pak m gjrsisht dhe m qart. Mirpo, as kta nuk jane te knaqshme per te sqaruar t gjitha ato ngjarje. Kshtu, p.sh. Ashik pasha Zade dhe Anonimusi shkarazi e prmendin Betejn e Marics; Mehmed Neshriu, i cili ishte bashkkohanik i Bitlisit dhe i cili shpesh shkruan m gjrsisht se Bitlisi, n historin e tij Kitab-i Xhihan-numa, vetm nnt rreshta ia kushton ksaj beteje. Mirpo, Bitlisi, i cili n historiografin osmane konsiderohet si burim i dors s par dhe si i till sht vlersuar dhe shfrytzuar, Betejs s Marics i kushton gati pes faqe. Ne ktu do t afrojm n prkthim prshkrimin e ngjarjeve m t rndsishme para Betejs s Kosovs nga dorshkrimi i poemes se Bitlisit Hesht Bihisht, i cili ruhet n arkivin shtetror n Zagreb, do ti permbahemi ashtu si i ka pershkruar ky historiograf, duke i lene anash ato pjes t tekstit, q paraqesin barr stilistike e t cilat nuk e zgjrojn as nuk e ngushtojn prmbajtjn e tekstit.1 POF, nr. XX-XXI/1970-71, Sarajevo, 1974, fq. 159.

32 Salih Trako

Fjal Kye: Beteja e Kosovs, Hesht Bihisht, Idris Bitlisi

N periudhn e deprtimeve t para t osmanve n hapsirn ballkanike, n gjysmn e dyt t shek. XIV gjer te Beteja e Kosovs n vitin 1389 n Ballkan kan ndodhur shum ngjarje t rndsishme, t cilat, secila n mnyrn e vet, ka qen vendimtare pr kt hapsir, si dhe pr zgjerimin e pushtetit Osman, edhe m tutje n Evrop. Kjo ishte periudha e forcimit t shpejt e sulltanatit Osman, e njkohsisht e rrnimit t Perandoris Bizantine dhe shteteve tjera feudale ballkanike, pikrisht pr shkak t mosrregullimit t shtjeve t brendshme politike dhe shoqrore. Burimet e vjetra historike osmane i kushtojn pak hap-sir ktyre ngjarjeve. Vetm historiograft pararends t Idriz Bitlisit shkruajn pak m gjersisht dhe m qart. Mirpo, as kta nuk jan t knaqshme pr t sqaruar t gjitha ato ngjarje. Kshtu, p.sh. Ashik pasha Zade dhe Anonimusi shkarazi e prmendin Betejn e Marics; Mehmed Neshriu, i cili ishte bashkkohanik i Bitlisit dhe i cili shpesh shkruan m gjersisht se Bitlisi, n historin e tij Kitab-i Gihan-numa, vetm nnt rreshta ia kushton ksaj beteje. Mirpo, Bitlisi, i cili n historiografin osmane konsiderohet si burim i dors s par dhe si i till sht vlersuar dhe shfrytzuar, Betejs s Marics i kushton gati pes faqe. Ne ktu do t afrojm n prkthim prshkrimin e ngjarjeve m t rndsishme para Betejs s Kosovs nga dorshkrimi i poems s Bitlisit Hesht Bihisht, i cili ruhet n arkivin shtetror n Zagreb, do ti prmbahemi ashtu si i ka prshkruar ky historiograf, duke i ln anash ato pjes t tekstit, q paraqesin barr stilistike e t cilat nuk e zgjerojn e as nuk e ngushtojn prmbajtjen e tekstit.

N dy punimet e mhershme t ksaj vepre {Prshkrimi i Bit-lisit pr gadishullin ballanik, POF XII-XIII dhe Beteja e Kosovs n v. 1389 n historin e Idriz Bitlisit POF XIV-XV} sht thn se vepra prmban tet bihishte-kapituj, n t cilt sht shkruar pr periudhn e pushtetit t tet sulltanve t par Osman dhe jan ofruar edhe t dhna tjera t domosdoshme pr autorin dhe veprn e tij. Ktu dshirojm t konstatojm, se shtruarja e ngjarjeve, q kan lidhje me Ballkanin, fillon n bihishtin e tret t historis s Bitlisit, q flet pr ngjarjet gjat peri-


udhs s sundimit t sulltan Muratit t par (1360-1389), q tregon pr ngjarjet q kan ndodhur n prag t Betejs s Kosovs t prshkruara n t njjtin kapitull prej faqes 284-337.

Bihishti i tret, i cili kryesisht flet pr ngjarjet n Ballkan para Betejs s Kosovs, mban titullin Dastan-i sulltan gazi Murat-Tregimi pr sultan Muratin. Fillon me poemn prej 48 vargjeve (faqe 248-263), pas t cilve pason prmbajtja (ketibe) e ktij bihishti. Pas ktij (faqe 249-263) pason: parathnia (talia) n t ciln bhet fjal pr transferimin e pushtetit tek sulltani i tret Osman, Murati i par (1369-1389); hyrja e par (muqaddime-i ula), ku bhet fjal pr celebrimin n fron t sulltan Muratit; hyrja e dyt (muqaddime-i thaniyah), n t ciln bhet fjal pr sundimtart bashkkohor t huaj. Pas ktyre hyrjeve vie dastani i par (dastani-i evvel)-ekspoze pr tradhtin e sundimtarve bizantin (n Azi t Vogl), pr fushatn e Muratit kundr tyre dhe pushtimin e qytetit En-kuriye (Ankara) dhe qyteteve tjera. N dastanin e dyt, prmbajtja e t cilit ktu po me intereson m shum, fillon me ekspozen pr at se ka n ato kohra, kishte ndodhur n Ballkan ( faqe 263).

DASTANI II (n dorshkrim faqe 263-266)

Pr fushatn e par t sulltan gaziut (Muratit t I) n pushtimin e vendeve t pabesimtarve; pr suksesin dhe pushtimin e shum kshtjel-lave dhe qyteteve t Rumelis me ndihmn dhe mshirn e Zotit.

Pas dymbdhjet vargjeve, n t cilat e lavdron sulltanin, Bitlisi ekspozen e vazhdon kshtu:

Pasi sulltani e stabilizoj gjendjen me kundrshtart n Anadoll, pasi i ndshkoi hipokritt, vmendjen e vet e drejtoi n luftn kundr pabesimtarve kokfort t Rumelis.

Dimrin e v. 763 ( 1361-62) e kaloi n kryeqytet, n Burs, kishte lshuar fermane dhe i kishte prcjell npr t gjitha viset q t behn pr-gatitjet pr luft kundr pabesimtarve. N ditt e para t pranvers sul-ltan gaziu, n fronin fatlum, sipas planit t paraprgatitur nga kryeqyteti u nis pr n luft. N fillim t ksaj ekspedite t prfunduar me sukses u

34 Salih Trako

dha ushtarve n llogore, disa urdhra dhe plane me qllim q urdhrat dhe ligjet t zbatohen drejt dhe t zbatohet sheriati, udhrrfyes i sho-qris njerzore, past bekimin e Zotit. S pari, n periudhn e paraard-hsve t tij nuk ka qen e zakonshme caktimi i kazaskerve n ushtri. Zgjidhja e kontesteve ligjore n seciln fushat ushtarake ka qen n kompetencat e kadiut t kryeqytetit, i cili gjendej n radht e ushtris. Tjetra, q nga koha e gjyshit t tij Osman beut, daton caktimi i njrit, nga m trimat e bijve t sulltanit pr kryekomandant t ushtris (emi-ru-ul umara ve beglerbegi). Kshtu,n periudhn e pushtimeve t Os-man beut n at pozit ishte Orhan beu, kurse n periudhn e sundimit t Orhanit-Sylejman pasha. Mirpo, meq asnjri djal i Sulltan Gaziut nuk ishte n moshn madhore, u pa e nevojshme q pozita e kryekoman-dantit ( emiru-ul umera dhe sipehsalara) t zgjidhet. Po ashtu, qndrimi i kadiut n istikamet ushtarake pr zgjidhjen e shtjeve kontestuese nuk ishte i prshtatshm, andaj q ta kt kujdesin e plot rreth zbatimit t urdhrave dhe normave ligjore n ushtri, u emrua n pozit t kazaskerit Mevlana Halil Xhandarlu, i cili ishte kadi i kryeqytetit-Burss e kon-tributet e t cilit pr kt dinasti q nga koha e gjyshit t tij (Osmanit) dhe babait, boshtit t perandoris (Orhanit), Lala Shahini, i cili q nga lindja deri n vdekje ishte n shrbim t sulltanit dhe gjithmon kishte treguar prkushtim, kurse n fushn e betejave sht dalluar nga t tjert dhe kshtu fitoi pozitn e kryekomandantit. Ai ishte i veant n raport me t tjert q ti organizoj formacionet ushtarake dhe ti rregulloj nevojat luftarake t lufttarve trima. Q n fillim t ktij aksioni t sulltanit, sulltani mori komandn. Q t kaloj ushtria e madhe e Gaziut nga Anadolli n Rumeli prmes kalimit n Galipol, sulltani urdhroi q t prgatitn anijet e mdha dhe krkoi dhe kaika (barka) t shpejta. Edhe pse ushtria ishte numerikisht e madhe, q dukej si shum engjj m e madhe se pikat e ujit n det dhe m e shpejt se era e mngjesit, me lehtsi kaloi prmes atij shtegu dhe vendet e Rumelis i bn istikame t Gaziut, qendr t ushtris s zotit t botrave, dhe si prcaktime t fatit, urdhrat e sulltanit i udhhoqi dhe i zbatoi n mesin e komandantve t ushtris.

Pasi arriti sulltani n trevn ku gjendej varri i vllait m t vjetr


t tij, princi fatlum Sylejman pasha, shpejton pr ta vizituar varrin e vl-lait me turban dhe teqen (buka). Pr shpirtin e vllait t vet urdhroi q rreth varrit t vllait t tij t ndrtohen institucione t ndryshme publike bamirse si dhe objekte tjera q kishin qllim t prhershm (. . . )

Pushtimet e vendeve t pabesimtarve i kishte n qytetin e fortifi-kuar t quajtur Nitur n t njjtn rajon. Ky vend kishte pasur drejtues t pavarur ( tekur) dhe sundimtar (hakim), por zemrn e tij e kishte kapluar frika nga forca e ushtris s sulltanit. E kishte kuptuar se kshtjella dhe qyteti i tij nuk do t jen n gjendje pr ti br ball nj ushtrie aq t madhe t sulltanit. Mirpo, pr shkak t menuris s tij, modestis dhe pamundsis, para se t niste lufta, krkon mshir nga prfaqsuesit e sulltanit dhe dorzohet, sepse trsisht ishte mbshtetur n humanitetin dhe zemrgjersin e sulltanit t mir dhe t mshirshm. Pas dorzimit pranoi vasalitetin dhe nga sulltani priste falje, e mshir, gj q u gzua shum. Kshtjella dhe qyteti (kala ve hisar) ran n duar t prfaqsuesit t sulltanit dhe kjo trev hyri nn shtetin islam. Gjith roja dhe t paaftit fituan mbrojtjen dhe sigurin e dshiruar.

Pasi i mori kto treva u nis pr t pushtuar kshtjelln (hisar) dhe qytetin Qorlu. Mkmbsi dhe sunduesi kokfort dhe pabesimtar, vendosi t luftoj me ushtrin myslimane. Edhe pse njerzit i propozuan rrugn e paqes, t pranoj pagesn e harait dhe pozitn vasale, ai nuk i pranoi; sikur n veshin e tij shurdhimi ishte shtuar, andaj nuk mund t dgjonte kshillat e dobishme, dhe sikur e kishte t lindur verbrin pr mos ti par pasojat dhe nuk mendonte pr at se ka sht e mir ( . . . ) Syri i mpreht kishte vrejtur n fytyrn e mrrolur se me siguri po plotsoheshin fjalt e Kuranit: Ai i ka br t shurdht dhe t pamurit u sht vrbuar. Verbria e trurit t tij, kishte treguar fundin e tij fat-keq. Kshtu, nj dit sulltan gazi kishte urdhruar Sot kur ushtria myslimane t filloj ta merr n shenj kshtjelln e pabesimtarve tua bllokoi daljen dhe ti hapin dyert e qytetit() Prnjher n at betej gjashtdhjet ushtar u vrsulen mbi rebelt dhe nj shigjet mkm-bsin e qllon n sy. Vetm pas pendimit pr sjelljet e veta, krkoi falje pr mashtrimin dhe tradhtin, krkon siguri , kshtu q ajo shigjet ishte

36 Salih Trako

paralajmruese pr pushtimin e qytetit. Pa dyshim, sulltani n baz t prcaktimeve kuranore: Prkrahni ushtart mysliman n luft, pr-caktim t cilit duhet nnshtruar, urdhroi kompensimin pas pushtimit t kshtjells dhe n kt mnyr i trimroi lufttart e asaj beteje. Pas ksaj, ushtria myslimane menjher u ngjit n muret e kshtjells. N at kshtjell q i ngjante nj bjeshke u ngjitn me litar t fort. Vashat q i ndeshn, e sidomos t rinjt i lidhen me zinxhir robrish. Thesarin, pre t ndryshme, bizhuterin dhe ngarkesa me vler t mdha i morn nga kshtjella. Sulltani i preu kokn komandantit t kshtjells dhe e drgoi q ta shohin komandantt tjer pabesimtar.

Pas pushtimit t qytetit dhe kshtjells at fortifikim t pabesim-tarve e rrnuan me themel, idhujt ,tempujt dhe kishat t pabesimtarve kokfort i bn rrafsh me tok. Nga ajo krahin e pabesimtarve, e cila u fut nn pushtetin mysliman, u drejtuan kah kshtjella (hisar) Misilli. Pasi ushtria myslimane i ngriti tendat n kufi me rajonin e atij sundim-tari, mkmbsi (tekur) duke marr msim nga rasti fatkeq i mkmbsit t kshtjells (Qorlu), menjher i hap portat e qytetit dhe t kshtjells s vet para ushtris s sulltanit dhe vullnetarisht ua dorzon prfaq-suesve t sulltanit elsat e thesarit dhe elsat e fshatrave dhe qyteteve. N kt mnyr e shptoi jetn, nderin dhe pasurin e vet ( . . . )

Pasi realizoi pushtim, u nis pr t pushtuar edhe kshtjelln (kala ve hisar) Burgas, q gjendej nj dit udhtim larg nga Qorlus, dhe ti zhduk pabesimatrt e atyre viseve. Paria e kshtjells Burgas largohet nga kshtjella duke ln kshtjelln e boshatisur, njjt si trupi pa zemr dhe shpirt pa fe. Kur ushtria myslimane arriti n kshtjell, e gjeti t zbrazur, sikur q n Kuran thuhet: Ato trsisht jan t rrnuara dhe t braktisura. Sulltani menjher urdhroi q at kshtjell trsisht ta rrnojn dhe tia humbin gjurmt nga faqja e dheut. Po ashtu edhe shtpit ti rrnojn , n mnyr q at rajon ta zbukurojn me flamuj dhe simbole myslimane dhe ta zbukurojn me ligjet e drejtsis.

DASTANI I III (f. 266-272)

Pr fushatn e Sulltan Gaziut pr pushtimin e viseve t shumta


serbe n luftn e madhe pr t ciln kishte marr vendim; pr suksesin e pushtimit t qyteteve Edrene dhe Dimotik, n t njjtn fushat fitim-tare.

Pas nj vjershe prej 59 vargjeve dhe hyrjes s shkurt t tekstit, Bitlisi vazhdon ti prshkruaj ato ngjarje si vijon :

Me sakt , n kohn e Orhan beut, sulltani i trimave pr fe, princ Sylejman Pasha, vendin e past n xhenet, kur u nis pr luft n Rumeli, e n prcjellje t tij ishin figurat kryesore t shtetit t Orhanit dhe lidert fetar, disa komandant n z nga suita e Sylejman Pashs, t cilt edhe kur hartoheshin plane dhe ndrmerreshin lvizjet e armatosura, dhe kur sht n pyetje ndihma dhe shrbimi, dhe kur sht fjala pr prpjekjen dhe sakrificn, gjithmon nga vetja jepnin t trn. Ishin dy personalitete, t cilt n mesin e vezirve fisnik dhe naibve, ishin sipas pozits dhe vir-tyteve n vendin e par, kurse n aftsin e pushtimeve, prvojs luftar-ake, planifikimit t matur dhe mendjes s kthjellt n mesin e lufttarve si drita t dituris, njri ishte Haxhi Ilbeu, i cili sipas virtyteve dhe dijs s tij n udhheqjen me shtetin dhe me ushtrin, ishte vrtet simbol i mendjemprehtsis. Ishte br lider n do tubim dhe n shoqri, n plan-ifikim t politiks si dhe n trimri, sepse gjithmon sht gjetur n krye t ushtris dhe me t shpejt, sikur shpata indiane, sulmonte pabesimtart n Rumeli. Tjetri ishte Evrenozi, i cili n gjykimet e drejta, komandimin dhe pushtimin e vendeve ishte kopjee Asaf Salamonit, e n fushata lufte, n pushtimin e qyteteve t pabesimtarve dhe n shkatrrimin e shteteve e kishte tejkaluar Rrustemin legjendar ( . . . ) N kohn kur me Sylejman Pashn kaluan detin pr n Rumeli, sipas planit t mir, kta dy komandant t shkathet , pr do dit duke pushtuar nga nj kshtjell ose trev, i mundn armiqt e fes dhe shtetit. Sylejman Pasha, pr shkak t pushtimeve te viseve t ndryshme t Rumelis, e caktoi pr koman-dant t ushtris myslimane njrin nga kta t dy. Viset malore nga qyteti Malkare, t rrethuara me qytete e kshtjella t forta, ia kishte caktuar pr detyr Haxhi Ilbeut q ti pushtoj. T gjitha vendet bregdetare (vilajetet) nga qyteti (sheher) Ipsala, qytetet e mdha dhe kshtjellat e atyre vendeve ia kishte dhn pr detyr q ti administroj Evrenoz beu. Kshtu, secili

38 Salih Trako

nga ata, nga njra an zgjeronte hapsirat myslimane dhe n betejat pr pushtimin e hapsirave q u ishin dhn pr detyr, kishte plotsuar trsisht detyrn e ixhtihadit. Forca dhe trimria e tyre u ngulitn n zemrat e sundimtarve pabesimtar aq shum sa q edhe pas vdekjes s Sylejman Pashs, me rastin e largimit t sulltanit Orhan nga froni, n periudhn e jostabilitetit dhe kryengritjeve n shtet, si dhe n shtetet tjera t Rumelis, q kishin hyr nn administrimin mysliman edhe krahas asaj q kjo hapsir n krahasim me vendet dhe kshtjellat tjera t pabesimtarve, si dhe nga numri i ushtris myslimane me numrin e ushtrive t pabesimtarve, prbnte vetm t dhjetn e numrit t tyre. Ata vet i kishin ruajtur kto vise myslimane nga e keqja e pabesimtarve. Dhe pikrisht, n at koh shum her i valvitn flamujt e lufts kundr armikut. Prve tjerash, n kohn kur vdiq Sylejman pasha, zhvilluan nj betej t madhe me sundimtart kundrshtar n tok dhe n det. Madje, shkall shkall, n t gjitha ant edhe pse nuk patn kurrfar ndihm nga froni perandorak, sulmuan disa krahina. E n at koh, kur Sulltan Gaziu kishte kaprcyer detrat, pr do dit e pushtonin nga nj kshtjell, e pr do jav pushtonin nga nj krahin. Kshtu, n vitin 762 (1360-61) Haxhi Ilbeu pushtoi nj kshtjell n brigjet e lumit Maric q quhej Burgaz (Baba Eski) dhe at kshtjell e shndrroi n istikame pr ushtrin e vet n at krahin. Pr do nat sulmonte nga nj nahi. Me q ai vet ishte afr qytetit Dimotika, kurse mkmbsi, sa i prket ushtris dhe armatimit, qart ishte m i fort se Haxhi Ilbeu. Q ta lar-gonte Haxhi Ilbeun nga kufijt e vendit t vet do t prgatiste nj plan t mirfillt ushtarak, dhe nj nat, si pabesimtar, ndrmerr nj sulm nga qyteti Dimotik kundr Haxhi Ilbaut dhe ushtris muslimane. Pas ardhjes s ushtris s pabesimtarve me sunduesin e Dimotiks, Haxhi Ilbeu del nga qyteti, fillon luftn me armiqt dhe sunduesi i Dimotiks bie n prangat e robris t ushtris fitimtare Nga frika pr jetn e vet, sunduesi i Dimotiks tregoi prulshmri t madhe dhe iu nnshtrua Haxhi Ilbeut, dhe sipas ligjeve t fes s vet jep betimin solemn, se do ti dorzoj kshtjelln dhe shtetin . Situata ishte e till q si duket Haxhi Ilbeu do ta falte, andaj t ngratin e mori me veti, largoi bllokadn e Dimotiks dhe sipas premtimit kshtjelln dhe qytetin i mori dhe n mnyrn m t leht mbisundoi me krahinn, q pr shum vite disa sulltan ishin


prpjekur ti pushtojn. I hap dyert e thesareve t vjetr t sunduesit t mundur dhe kshtu shtiu n dor pasuri t madhe dhe t llojllojshme. Lufttarve t vet u dha para dhe mall me vler. E informoi sulltanin pr kt pushtim t leht dhe pr kt ngjarje t uditshme. Me q sulltani ishte nisur t pushtoj vilajetin Qorlu dhe Misili. Meq suksesi pr kt dshir t kamotshme t sulltanit ishte si dhurat, ai falnderoi Zotin dhe kt , e komentoi si shenj pr pushtimin e qytetit t Edrenes, sepse dshira kryesore e sulltanit n ekspeditn luftarake n Rumeli ishte n at ndrmarrje luftarake n pushtimin e Edrenes. T gjitha pushtimet tjera pasqyronin prgatitjet pr tu arritur ky qllim. Edhe pse ajo ishte krahin e bukur, por n t sundonin sundimtart pabesimtar, ishte nj kopsht i vrtet. Kullat n muret e qytetit t rrethuar dukeshin si kuror trndafilash t elur, por n duar t pabesimtarve dukeshin si kopsht me hedhurina.

Evrenoz beu ishte caktuar t marr nn sundim Rumelin dhe ai pr do dit pushtonte nga nj qytet ose krahin. Ka ndodhur q n t njjtn koh kur ishte pushtuar qyteti Dimotika nga Haxhi Ilbeu, Evrenoz beu pushtoi qytetin bregdetar Keshen. Sulltani n kt rast ishte nisur drejt Rumelis dhe shpalosi flamujt e fitoreve pr t rregulluar shtjet n t gjitha vendet dhe krahinat q gjendeshin prgjat rrugs s ushtris fituese dhe n t njjtn koh pushtoi vendet Qorlu dhe Misili, qytetin Burgaz, t cilin pabesimtart e kishin ndrtuar, e shkatrroi deri n themel dhe ia vuri zjarrin, kurse idhujt prej druri dhe guri i shkatrroi plotsisht. Nga t dy ant e krahins sipas informatorve arrinin lajme pr pushtime. Lajmin pr pushtimin e qytetit Dimotika, q ishte qllimi kryesor i sull-tanit e kishte dgjuar nga emisari i Haxhi Ilbeut. Posa e pushtoi qytetin, Keshn, Evrenoz beu u ngut t shkoj n audienc te Sulltan Gaziu. Edhe Haxhi Ilbeu, po ashtu, posa e pushtoi qytetin Dimotika, nxiton ta puth pragun e sulltanit. N ato rrethana sulltani urdhroi t kallet kshtjella Burgaz, t dy ato shtylla t shtetit dhe fes, ata dy komandant t ush-tris myslimane arritn tek istikamet e sulltanit dhe atij i solln pasuri t ndryshme t lufts. Sulltani iu gzua shum ardhjes s tyre dhe dhu-ratave, pushtimeve dhe fitoreve. Iden pr pushtimin e Edrens, q ishte qllimi kryesor i ksaj ekspedite e propozoj pr shqyrtim dhe realizim.

40 Salih Trako

Menjher cakton pr kryekomandant Lala Shahinin q me emirt dhe komandantt ushtarak dhe me t gjith ushtart me prvoj t niset drejt Edrenes. Nga qyteti Babaeski, prej nga ishin br t gjitha prgatitjet ushtarake t muxhahidinve, Lal Shahini u nis si skifter. Pasi mkmb-si i Edrenes dgjoi pr lvizjen e Lala Shahinit u nis pr ti dal n prit tek vendi Sazlu-dere me qllim q ti kundrvihet ushtris myslimane. Aty u zhvillua nj betej e madhe n mes ushtris myslimane dhe asaj t pabesimtarve. Gjaku i pabesimatrve dhe myslimanve sikur mishi dhe gjaku i t afrmeve. Nga gjaku i myslimanve dhe pabesimtarve krijohet przierja sikur mjalti i lezetshm dhe helmi vdekje prurs. N kt betej heroike, papritmas fillon nga ana e myslimanve t fryj era e fitores dhe pluhurin e lufts e drejton n syt e armikut, duke mos gjetur rrugdalje tjetr prve arratisjes dhe e kthyen fytyrn e pafat n ann e shkatrrimit. Mkmbsi i Edrenes largohet nga beteja me njmij dredhia dhe vrapon drejt kshtjells n Edrene. Mbar ushtria e tij iku e therur, e lar n gjak. Lufttart fitues e ndoqn deri te portat e Ksht-jells. Muxhahidint, shum lufttar t armikut n ikje e sipr i vran duke i futur nn kmbt e kuajve t shpejt. Nga ai vend Lala Shahini i hipur mbi gomar e prcillte kryekomandantin e kalorsis s pabesim-tarve si lajm t gzueshm t ushtris myslimane dhe pushtimeve t saj dhe disfats s pabesimtarve. Me t njjtn ushtri fituese i drejtohet Edrenes, t ciln e rrethojn nga gjasht an dhe e lajmrojn sulltanin pr pozitn pa rrugdalje t mkmbsit t Edrenes. Q ta realizoj qllimin e dshiruar e lut sulltani q t vij para mureve t Edrenes. Sulltani sipas tradits s asaj kohe, me kshilltart e vet arritn te Lala Shahini. Kur flamujt e ushtris myslimane u valviten pran portave dhe mureve t kshtjells.

N at pranver lumi Maric ishte rritur mjaft. Mkmbsi i Ed-renes fshehurazi i kishte prgatitur barkat . At nat familjen e vet dhe pasurin i kishte ngarkuar n anije, hipi n t dhe e la vendin. N mngjes, posa morn vesh pr arratisjen e mkmbsit, banort e qytetit dhe t kshtjells e pranuan pozitn e t nnshtruarit dhe krkuan falje nga ushtria myslimane dhe ksaj ushtria ia hapin portat e qytetit dhe kshtjells. Ushtria rrmbeu plaka dhe pasuri t mdha. Qyteti i pasur, i


zbukuruar me vasha t bukura dhe t rinj, pushtohet dhe bije nn admin-istratn e Sulltan Gaziut. Flamurin fitimtar e bart nga qyteti Dimotike n Edrene dhe aty e shpalos Lala Shahini q u shprblye me mshirn dhe kujdesin e sulltanit. Sulltani e cakton Edrenen vendqndrim t Lala Sha-hinit dhe ushtris myslimane. Pas ksaj vendos t vizitoj qytetin Dimo-tike dhe at krahin t bukur. Kur pa se Dimotika sht vend i bukur dhe trheqs e cakton at vend seli t vetn dhe t hilafetit. Ky ishte vendi i par n Rumeli q u shpall kryeqytet. Qyteti Edrene akoma nuk ishte aq i pasur dhe i rregulluar. Mirpo, n kohn e sundimit t ksaj dinastie sulltanore pas Dimotikes qyteti i Edrenes u b kryeqytet i sulltanatit osman. Nn mbrojtjen e ktyre sulltanve u b vend me shum banor. Me q mkmbsi i Edrenes, q la pushtetin dhe iku quhet Enderun dhe pr shkak se ai vend shpesh quhej sipas mkmbsit mori edhe emrin sipas tij. Ky emr sht nga koha e ktij mkmbsi pabesimtar q psoi disfat. Pr shkak t qndrimit armiqsor ndaj shtetit mysliman e shtyri vetn n pozit t palakmueshm prgjithmon.

DASTANI I KATR ( faqe 272- 276)

Pr pushtimin e krahinave dhe kshtjellave nga mkmbsit e Rumelis, pr fitoret e komandantve t sulltanit, sidomos pr pushtimin e qyteteve Pllovdiv, Zagore, Gumulxhine dhe krahinave pr rreth si dhe pr hyrjen e tyre n kuadr t shtetit mysliman.

Pas njzet rreshtave t hyrjes s tekstit, ekspozimi rrjedh kshtu:

Shkurt, tregimi i vrtet pr ndrmarrjet e sulltanit t prmendur t ksaj perandorie sht ky: Kur filloi fushatn n Rumeli arriti t push-toj Edrenen dhe Dimotiken, t gjith titullart e shtetit t tij nxituan n ndonjrn krahin t pabesimtarve me qllim q n rrugn e Zotit t luftojn dhe pushtojn. Prpjekja dhe sukseset e titullarve t cekur, ishin elsi pr pushtimin e qyteteve dhe vendeve tjera .

Sulltan Gaziu e cakton Dimoteken pr kryeqytet dhe secils njsi ush-tarake i cakton komandantin dhe i drgoi pr t pushtuar ndonj vend.

42 Salih Trako

Tradita dhe praktika e ksaj ushtrie fitimtare ka qen q kur vendosnin t pushtonin ndonj vend, s pari prgatitnin ushtrin pr plakitjen e atyre vendeve. Kt ushtri e quanin ushtria e akinxhinjve. Pushtimet n kt mnyr n rend t par dobsonin kundrshtarin. Ata disa her gjat nats sulmonin vendet e kundrshtarve, plakitnin dhe rrnonin. Pastaj, niseshin q t pushtonin qytetet dhe kshtjellat. Pr kt shkak Sulltan Gaziu, q ta rregullonte dhe forconte pushtetin, vitin q e push-toi Edrenen, Dimotiken dhe kshtjella tjera, qndroi n ato vende dhe njkohsisht shkall shkall pushtonte vende tjera q ishin n thumb t pushtimeve. Pr kt arsye i drgonte titullart dhe ushtrit kah veriu i Rumelis dhe n viset malore, sikur q ishte vilajeti i Zagors dhe i Pllovdivit. Kryekomandant kishte caktuar Lala Shahinin. Disa t tjer i drgoi n at pjes t Rumelis, pran brigjeve detare, sikur q ishte Gumulxhina dhe rrethina e saj. Evrenoz beun me fermanin e mhershm e kishte caktuar komandant t ksaj ushtrie. Secila prej ktyre ushtrive sipas tradits, s pari sulmonte dhe plakiste kto krahina. Komandantt robruan shum t rinj dhe vasha t reja e t bukura si hna e plot dhe mjaft pasuri ari dhe argjendi.

N v. 763 (1361-62) Evrenoz beu pushtoi qytetin e Gumulxhins dhe n kt qytet me rrethin , t gjith banort kryene pabesimtar i zhduk, kurse rajs s nnshtruar i cakton pagesn e harait. N secilin vend ku e krkonte nevoja i caktonte njerzit e besueshm, muhafizt q ta ruajn qytetin dhe kshtjelln, ndrmerr nj varg veprimesh t mira pr fen dhe punt botore. Gjat atyre pushtimeve t vendeve armiqsore arrin q n to t prmendet pr t mir. Kshtu, nga insti-tucionet bamirse t tij disa edhe sot ekzistojn pr udhtart nevojtar. Nj institucion sht n qytetin Gumulxhine, kurse nj tjetr n vilajetin e Vardarit. Kto institucione ua trheqin vmendjen shum udhtarve. Edhe sot n ato institucione shprbhet ushqim si pr myslimant edhe pr pabesimtart. Pr do vit shum njerz ushqehen n ato institucione. Pasuria aq e madhe e vakefnuar pr shprblim n botn tjetr sht e mjaftueshme pr shprblim edhe pr t edhe pr trashgimtart e tij ( . . . )


Njkohsisht Lala Shahini me nj grup lufttarsh, q kishin shkuar n ann veriore, pushton qytetin Zagori dhe rrethinn e tij, i cili sht njri ndr qytetet m t bukur dhe m atraktiv dhe m i pasuri. Ky qytet dhe rrethina e tij me nj klim t but, me uj t pijshm, me shum pem dhe prodhime bujqsore dhe me mjete t shumta pr jet, sht pasqyr e mshirave t mdha t Zotit dhe dhuntive t Tij. Vashat e bukura dhe t rinjt t atij vendi jan m shum lule n trndafila dhe n lulet e pemve. Kur Lala Shahinit dhe shoqris s tij u shkoi prdore ta nnshtrojn kt krahin t pasur dhe atraktive dhe kur caktoi garnizonin n kshtjell, t ciln duhet ta ruante, Lala Shahini niset pr t shkuar te sulltani me nj sasi t madhe prfitimi, me shum robresha t bukura dhe robr. Meritat ushtarake t Lala Shahinit iu paraqitn n mnyrn m t mir sulltanit. Fuqia e ushtris myslimane dhe pasuria e titullarve u b aq e madhe sa sundimtart e asaj kohe ia kishin zili. Pr shkak t fitor-eve ndaj armiqve t fes, Sulltan Gaziu n shenj mirnjohje pr sukseset e kishte falnderuar Zotin ( . . . )

Fitimin nga lufta, nj pjes t mir ua ndan alimve-njerzve t ditur.

Njri ndr shkenctart bashkkohor me emrin Kara Rrustem, i cili kishte njohuri t gjer n shkencat e sheriatit dhe shtjet juridike, duke dgjuar pr bamirsit e sulltanit dhe dashurin e tij ndaj dijetarve, nga vendi Karaman niset pr tek selia e sundimtarit t bots. Nj dit ua sheh pr t madhe administratorve shtetror pr pakujdesin ndaj dhnies s nj t pests, sulltanit pr thesarin shtetror, e cila sht e obli-gueshme sipas ajetit kuranor: Dine, kur n luft arrini te plaka, Zotit i takon nj e pesta nga ajo. N baz t ksaj, kishte zhvilluar nj dialog t ashpr me kazaskerin e sulltanit ( me gjykatsin suprem) Mevlana Kara Halilin, dhe q tua hedh fajin atij dhe gjith gjykatsve shtetror pr nj t pestn e plaks s lufts, ofron argumente nga Kurani dhe hadithi. Kt shtje t bazuar n ligj dhe mendimin logjik, do t pranohej n Kshillin sulltanor. Sulltani lshon fermanin t bazuar n fjalt e Kuranit dhe Muhamedit a.s dhe kshtu Mevlana Kara Rrustemi e vendos n kom-petenc, q pr arkn e sulltanit t ndahet nj e pesta e plaks s lufts. Me q ather plaka e lufts ishte e lir dhe me q kishte me bollk,

44 Salih Trako

kshtu q nj t pestn t nj robi ose robreshe e caktonte shumn prej njzet e pes ake, e kjo ishte vlera e pesdhjet e nj e drahms s argjend, n baz t ksaj norme sht e mundshme t krahasohet, se n far mase ka pasur plak t shumt. Kur nj rob i ri i fuqishm ose robresh me bukuri t rrall sht shitur n ankand pr nj sasi t pa konsiderueshme t parave, mund t kuptohet se malli tjetr kishte mim t lir, se sa leht lufttart arrinin t plaka, pr shkak t shum fitoreve n beteja.

Shkurt, pasi sulltani gjat ksaj kohe kishte qndruar n ven-det e Rumelis deri n fillim t v.764 (1362-63), at dhe ushtrin e tij i kishte marr malli pr shtpit e tyre, dshironin t ktheheshin n Burs. T gjith ushtart, pasi ishin pasuruar me fitime lufte, dshironin t shkonin n vendin e vet q ti vizitojn familjet e tyre dhe t pushojn. Edhe sulltani, sipas proverbit pak luft pak aheng mezi priste t kthe-hej. Me q konsideronte se vendi sht i sigurt nga ana e Rumelis, ai komandantt ushtarak Lala Shahinin, Evrenoz beun dhe Haxhi Ilbeun i caktoi q ti zhvillojn operacionet luftarake, kurse ai me ushtrin u kthye n Anadoll. Lala Shahinin e kishte urdhrua q ta merrnin nn pushtim qytetin dhe vilajetin e Pllovdivit, kurse komandantt tjer po ashtu i urdhroi q t sulmojn ndonj krahin.

Kur sulltani kaloi detin dhe kur fatmirsisht u vendos n fronin e halifatit n Burs, t gjith ushtart q me sulltanin u kthyen n shtpit e tyre me shum fitime lufte, ishin t gzuar. Pas shkuarjes s sulltanit n Anadoll, Lala Shahini, sipas urdhrit t sulltanit grumbulloi ushtrin e Rumelis dhe u nis pr ta pushtuar qytetin Pllovdiv. Mkmbsi i ktij qyteti quhej Filipol q do t thot mik i madh. Emri Pllovdiv ishte nxjerr nga emri i tij. Me q ushtria myslimane ishte shum e fort, kundrshtari nuk mundi ti kundrvihej, andaj u strehua n kshtjell. Pas rrethimit t gjat, kur u bind n forcn e ushtris, Filipoli drgoi nj emisar te Lala Shahini dhe pranoi, deshi apo nuk deshi t dorzohet, me kushte q me Lala Shahinin t bj nj marrveshje me t ciln do t mbrohet jeta dhe pasuria e tij dhe familjes. Lala Shahini e pranoi kt kusht dhe Filipoli hapi dyert e kshtjells dhe me suitn e vet doli nga


kshtjella pasi u lejua pr t shkuar n vilajetin e Serbis, sepse ashtu ishin marr vesh q ai mund t zgjedh se a don t qndroj n mesin e myslimanve, ose t shkoj vet me familjen dhe popullin. Kshtu, atij iu lejua t shkoj dhe gjith kjo krahin u pastrua nga pabesimtart dhe u b vend i myslimanve ( . . . ).

Lajmi pr kt pushtim t Lala Shahinit, prmes shrbtorve i shkoi sulltanit, e Lala Shahini la nj repart ushtarak q t mbaj rendin n kshtjell, kurse ai me komandantt tjer kthehet n Edrene. Ishte v. 765 (1363-4) kur kt krahin t pasur e pushtuan dhe ia bashkngjiten tokave myslimane.

Ky qytet dhe krahina jan n qendr t Rumelis. sht me plot vendbanime dhe toka t gjra t punueshme. T gjith fshatrat e saj jan prplot me pem dhe fruta tjera. Fusha e gjer shtrihet n mes dy bjesh-kve. N at hapsir t gjitha tokat jan t punueshme, t mbjella me lloj lloj t lashtash. Lumi i madh me emrin Marica rrjedh prmes qytetit. Pr shkak t ujrave t mira dhe vetit e ktyre fushave rreth lumit, n sasi t mdha kultivohet orizi. Gjith Rumelia furnizohet me oriz nga kto fus-ha t plleshme. Kshtu, t ardhurat e sulltanit nga prodhimtaria e atyre fushave orizore arrijn dyzet her, njqind mij ake osmane. Nga vjelja e tatimeve, sulltani ktij qyteti i dhuron nj ur q lidh brigjet e Marics n mes t qytetit, e q sht vshtir t prshkruhet kjo ur me pak fjal. Shkurt, gjatsia e urs sht sa dy shenja shigjete, kurse gjersia e saj sht sa dy qerre me ngarkes q mund t kalojn lirshm. Pr mirm-bajtjen e ksaj ngrehine kishte vakefnuar, disa familje shrbtorsh dhe robrish, dhe kishte caktuar kontributin vjetor pr mirmbajtjen e urs. Kishte caktuar mbikqyrsin pr gjetjen e materialit ndrtimor. Kjo sht vetm njra prej dshmive pr veprat e mira t shumta t tij ( . . . ).

DASTAN I V (FAQE 276-281)

N faqen e 276 t ekzemplarit Zagrebas t Hesht Bihishtit, prsh-kruhet beteja e Marics si vijon:

Pr sulmin e sundimtarve pabesimtar n aleanc me despotin, sundim-

46 Salih Trako

tarin e Serbis, me qllim q ta shkatrrojn qytetin e Edrenes dhe ta largojn ushtrin myslimane nga Rumelia; Pr suksesin e lufttarve mysliman gjat kundrvnies se sulmit, dhe ti shkatrrojn ata sun-dimtar satrap me nj sulm t befasishm nate, pr ardhjen e sulltanit nga Bursa n ndihm ushtris s Rumelis si dhe pr pushtimin e ksht-jells Bige n t njjtn ekspedit luftarake t sulltanit.

Zoti xh.sh. ka thn, e fjalt e Tij jan t vrteta, e t folurit e Tij sht i sinqert, n Librin e Tij t qart: N qoft se tentojn t t mundin ata q nuk besojn, (nse tentojn) t t fyejn, ose t t vrasin, ose t t largojn, ata do t dshironin t mashtrojn Zotin, por Zoti ata do ti mund, e Ai e di se si do ti pengoj.

sht e qart se n mes karakterit t vrazhd dhe t but, t veseve t shmtuara t pabesimtarve dhe idhujtarve dhe prbuzjes s tyre ndaj myslimanve, si raport i pajtueshmris s shpirtit dh trupit. shpirtat jan sikur ushtria mercenare, nse n mes veti njihen ata afrohen, e ata q nuk njihen largohen.

Gjithsesi, ndihmsi i tymnajs s injorancs dhe idhujtaris gjithmon krkon aleanc me zemrat e ngurta t pabesimtarve dhe bhet e papastr dhe ik nga zemrat e ndritura t besimtarve. Dihet q secili anon kah lloji i vet. Kjo u dshmua edhe n rastin e mkmbsit t Pllovdivit me Lala Shahinin kryekomandantin e sulltanit; kjo gjeti shprehje t plot n luftrat e pabesimtarve dhe Fes s ndritur. Kshtu, as pas paqes dhe amnistis t vrtetuar n mes komandantit t ushtris myslimane dhe t mkmbsit t Pllovdivit, ky mkmbs personalisht nuk i kishte pranuar ato marrveshje dhe obligime dhe nuk kishte pran-uar ti bashkngjitet ans s sulltanit. Pas pak kohe t kaluar, n mesin e myslimanve krkon leje, dhe me familjen e vet dhe me gjith pa-surin largohet nga prkujdesja e sullanit dhe kalon tek sundimtari i t mashtruarve-sundimtari i Serbis, i cili ishte despot dhe ecte rrugs t t njjts fe q n Kuran theksohet me fjalt: Kjo sht pr at se pr shok kan marr shejtanin si dhe pr mbrojts, n vend t besimtarve. Posa kishte arritur te despoti, kishte filluar ta akuzoj Lala Shahinin dhe me qllim t krkoj mshir dhe ndihm q t strehohet nn mbrojt-


jen e despotit. Fanatizmi barbar e nxiti despotin ti ofroj mbrojtje. Nga despoti mori obligimin q n aleanc me sundimtart tjer pabesimtar t marr pjes n luft kundr lufttarve mysliman dhe njzri ven-dosn q t shkatrrojn ushtrin myslimane. Q ta shtrijn fen e tyre t gabuar, t gjitha vendet e fuqishme, Bosnja, Vllahia dhe Hungaria, ksaj radhe u bashkuan dhe bn marrveshje, duke u mbshtetur n forcn e vet, kishin konsideruar se sht shum leht ta mundin Lala Shaihin dhe ta largojn nga Rumelia. Me pajtueshmrin e sundimtarve t ktyre vendeve, at ndrmarrje e konsideronin t realizueshme. Mirpo, pasi mshira e Zotit ishte n ann e lufttarve mysliman, Zoti gjithmon e kishte ndihmuar kt an.

Shkurt, n v. 766 (1364-65) despoti me t gjith sundimtart pabesimtar prgatiti nj ushtri t madhe q ti kundrvihet rregullim-it botror, ti zhdukin myslimant nga krahinat e Rumelis dhe q ta przn ushtrin e sulltanit prtej n Anadoll. Ulrima e tyre dhe zhurma e tupanve shkonin deri n qiell.

Posa kuptoi Lala Shahini pr kt grumbullim t pabesimtarve dhe pasi u interesua pr numrin e ushtarve pabesimtar, konstatoi se numri i ushtarve mysliman prbnte nj t dhjetn e numrit ushtris s pabesimtarve. Ai nuk kishte forca t mjaftueshme q ti kundrvihet dhe t luftoj me at ushtri, por edhe vendin nuk mund ta linte pa mbrojtje. Pr kt arsye krkoi ndihm nga sulltani, kshtu q n Edrene priste ardhjen e ushtris s sulltanit. Vrtet, edhe syri q qart shikon rendin e ligjit, traditn, edhe atyre q jan me mendje t verbt e nuk mund ti shikojn bazat e fatkeqsis dhe lumturis, u ishte dukur e pamundshme t jen humbs ata lufttar t fort, t pa frik dhe n dyluftime lufttar me prvoj. Mirpo, sipas rregullit dhe tradits, myslimant ishin mbshte-tur n ndihmn e padukshme t Zotit dhe n mshirn e Tij dhe secili lufttar me kujdes kishte dgjuar zrin e bamirsis dhe mshirs.

N kohn e Lala Shahinit arriti lajmi se ushtria e armikut t mys-limanve ka arritur shum afr, se sht larg dy dit udhtimi deri n Edrene n brigjet e lumit Maric. Aty i kan ngritur tendat e mdha dhe se gjat ktyre dy tre ditve do t sulmojn qytetin Edrene, si e keqja nga

48 Salih Trako

qielli, sepse ishin prgatit me mjete pr rrnimin e mureve t qytetit dhe se qytetin Edrene do ta rrafshojn me tok. Po q se ushtria myslimane mbyllet brenda mureve t qytetit dhe n qoft se i rrethojn pabesimatrt gjakpirs dhe sulmojn me gjith forcat, ather nuk do t jet e mundur q t shptohet me arratisje, as q do t mund t gjej far shtegu nga ajo gjendje e rnd. Pasi sulltani akoma nuk e kishte kaluar detin e n kt katrahur ndihma e tij ishte vetm dshir e kot dhe mendim i largt, an-daj erdhn n prfundim: dalja nga kjo situat sht q t pajtohemi dhe me kt ushtri myslimane, q numronte 10.000 lufttar, ta largojm t keqen e ktij konfuzioni dhe kt ngjarje s bashku ta zgjidhim duke u mbshtetur te Zoti, me ndihmn e pajtimit dhe miqsis, sepse thuhet:

Vjersha: Kur prjeton ditt e lufts

Shpata dhe mburoja t jen vllezr

Njeriu i vetmuar prjeton t keqe t madhe

Vllezrit i ndihmojn dhe e shptojn

Edhe komandantt edhe ushtart n at u pajtuan, Lala Sha-hini n pajtim t gjith komandantve zuri pozicionin n qendr ( . . . ) Pasi Haxhi Ilbeu ishte komandant n at krahin, kurse n betejat fitimtare dhe n vendimet strategjike ishte m i menuri nga t gjith, komandantt tjer vendosen q ai me repartet e veta ushtarake t niset si pararoj, nga armiku t robroj spiun, ti drgoj vzhguesit q n vende t prshtatshme t vzhgojn, ti drgojn lajmin pr do gj q atij i duket me rndsi q do ti ndihmonte ksaj ushtrie t vogl ti treg-ohet:

Vargu:

Shum rez pr t cilat mund t gjendet elsi

Hapn edhe ather kur njeriu nuk shpreson.


Haxhi Ilbeu shaloi mbi kalin e shpejt dhe me ndihmn e Zotit arriti deri t kufijt e istikameve t ushtris s pabesimtarve. E shikon grupin e ashpr dhe t zi si terri i nats, m shpesh se flokt kaurrela t armikut. Shum ushtar. Mjete luftarake t njerzve t lajthitur e kalon-te numrin e ushtris myslimane katrcipisht, i tejkalonte dhjetra mija, kshtu q sikur t gjith ata, supozojm, nj nat do ti merrte gjumi i thell dhe sikur t gjith t ishin lidhur me zinxhir, ky grup I vogl i lufttarve mysliman nuk do t ishte n gjendje ti vriste pr disa dit. Q ti kundrvihesh me sukses nj force t tille nuk ishte e mundur n asnj mnyr.

Pas nj analize t thell, vendosi t prmbahet dhe t vuaj, i mbshtetur vetm n ndihmn dhe mshirn e Zotit dhe nxiton n mbro-jtjen e Tij.

Vargu: Pa mbshtetje te Zoti, dorzim Atij dhe knaqsi me T

Edhe n shqetsim edhe n paq, e gjitha sht mashtrim dhe dhimbje

Kujdesi sht shqetsim pr shkak t vshtirsive dhe t keqes

Kthehu, mbshtetu te Zoti, sht mbshtetja m e mir

Gjith ditn dhe natn kishte vzhguar nga vendvzhgimi pozitat e ushtris armike, duke menduar pr trimrin dhe luftn. Befas fry-mzimi i futet ne zemr mendim. Kjo ushtri e armiqve t ashpr dhe i sunduesve t fort, sht e bindur se ushtria myslimane sht e dobt dhe numerikisht e vogl, dhe me shkurtpamsi vlersimin e vet e bri n baz t mjeteve reale, konkludoi se jan fitues t sigurt dhe pr shkak t shfrenimit dhe pasuris i rrmben mendjemadhsia pr forcn e vet ashtu si thuhet n harmoni me fjalt kuranore: Njeriu bhet i dhun-shm kur sheh se sht dikush. Ata tr natn kishin notuar n mkate, d.m.th. sipas tradits s pabesimtarve, natn pinin alkool e ditn bjn tetshe (t dehur). E vrtet e ktij sekreti t fsheht. Kujt Allahu nuk i ka dhn drit, ai edhe nuk mund ta ket, prputhet me at vlersim, sepse vendimi q bazohet n mendim t gabuar, patjetr duhet t psoj disfat. Duke shpresuar n ditn e fitores, ata pr do nat knaqeshin

50 Salih Trako

duke pir alkool dhe duke u zbavitur, andaj sipas proverbit popullor: ata gjithsesi, qet, t lodhur dhe pa gajle, do ti z gjumi n shtretrit e tyre. Ky ishte momenti i duhur, q n rastin e prshtatshm, me ndihmn e Zotit do ta sulmojn kt ushtri. sht e mundshme q n rrugn e fes, n kt nat t errt ta realizojn qllimin ( . . . ) dhe me gjallrin e sulmuesve t nats para nesh t tregohet rruga e fitores. N at moment t rndsishme Haxhi Ilbeu bn prgatitjet dhe i ndan ndihmsit e vet n gjasht njsi, dhe secila njsi drgohet n nj an nga gjasht ant e istikameve t armikut. Ndodhi q nata t jet e errt. Shiu, era, klithjet e lufttarve, t gjitha u bashkuan q t tregojn nj nat fatkeqe dhe t errt t pabesimtarve. Vransirat e errta ishin ndihm e vetme sepse i fshihnin lufttart mysliman, e pabesimtarve ua kishin mbyllur syt. Pabesimtart kokfort me fat t fjetur, t dehur dhe t lodhur, befas t zgjuar nga klithmat e lufttarve mysliman, t dehur, u zgjuan nga gjumi pa mend e t hutuar. Dgjonin zrat e trubave t lufts nga gjasht ant.

Pr shkak t errsirs s madhe nuk e shikonin njri tjetrin. Seci-li mendonte se armiku nga ana e tyre po sulmon. Ai q ishte trim dhe kishte shpatn, sulmonte duke mos kursyer asknd q haste para vetit. Ata q nga frika e madhe nuk kishin forc q t luftonin, ose hidheshin n lumin Maric, ose me kuaj apo n kmb iknin q t shptonin. Njri tjetrin e vrisnin me shpat duke menduar se ishin ushtar armiq. Kta lufttar fatzinj vrisnin njri tjetrin e nuk e dinin se ka n t vrtet po ndodhte. Haxhi Ilbeu me at numr t vogl t lufttarve vzhgonte is-tikamet e armikut nga kodra, dhe ai dhe luftetart e tij pan grumbull t vrar t pabesimatrve t shtrir n istikame, kurse dora e myslimanve as q kishte prek dorzn e shpats. Shum lufttar u vran duke u hedhur n lumin Maric, kurse shum te tjer iknin n an t ndryshme. Ushtart mysliman gjetn shum plak. Kuaj, mushka t ngarkuara ,kalors, qerre me material t ndryshm, qndronin pa zot, pa roje dhe e gjitha ishte ln. Ushtart mysliman t befasuar nga ndihma e Zotit i kafshonin gishtat me dhmb.

Pabesimtart q mbetn, u zun rob. Komandantt pabesimtar


q u kapn menjher u ekzekutuan me shpatn hakmarrse.

Nga ai istikam ngarkuan shum kuaj ,mushka dhe i drguan n is-tikamin mysliman. Konstatuan se sasia e fitimit t lufts sht aq e mad-he sa q ushtria numerikisht e vogl dhe suita e Haxhi Ilbaut nuk ishte n gjendje ti bart. Natyrisht, lajmin e gzuar pr kt fitore e plqyen n istikamet myslimane. Gjith ushtrin myslimane e shprblyen nga ky fitim I madh i lufts.

Sado q Haxhi Ilbeu dhe suita e tij ta ken prfolur kt ngjarje e q kishin ofruar shum fakte pr numrin e ushtarve dhe mjetet luftarake t armikut, pjesa tjetr e ushtris nuk mund ta besonte at q nuk ishte e zakonshme t ndodh. T gjith komandantt e ushtris e sidomos Lala Shahini, kryekomandant me do kusht dshironin ta shikonin kt vend fushbetej t fitores. Pr kt u pajtuan, andaj gjith lufttart n krye me Haxhi Ilbeun shkuan n at vend, i cili tani njihet me emrin Serf Sindigi-vend ku u vran serbt. Pan m shum se sa kishin dgjuar go-jarisht. T gjith lufttarve u takoi pasuri e madhe dhe secili shndosh e mir u kthye n shtpit e tyre. Mirpo, kjo fitore e jashtzakonshme, q i takoi nderit t Haxhi Ilbeut ,shkaktoi zili te t gjith komandantt. Edhe pse Lala Shahini n dukje iu gzua, por nga zilia q n kt fitore ai nuk kishte aspak pjesmarrje e prfshiu hidhrimi dhe zilia deri n at mas sa q transmetohet, nga disa njerz t asaj kohe, se Lala Shahini nga zilia e madhe e helmoi Haxhi Ilbeun, dhe kshtu, Haxhi Ilbeu vdes si shehid nga helmimi. E kujtimet e bukura dhe shprblimi i madh n botn e prjetshme e bjn njrin nga ata q Kurani thot: Kurrsesi mos i konsideroni t vdekur ata q kan vdekur n rrugn e Allahut, jo ata jan t gjall dhe e radhitin n mesin e heronjve t rn nga helmimi dhe hyn n rrethin e shoqris s pejgamberit, sepse sipas fjalve t tij: Kush sht vrar pa faj ai sht shehid. (vijon)

Prktheu: Ismail Rexhepi


Events before the Battle of Kosovo in Hesht Bihisht of Idris Bitlis

Salih TrakoSummary

In the first penetrations period of the Ottomans in the Balkan area, in the second half of the XIV century, until the Battle of Kosovo in 1389 in the Balkans have occurred many important events, that each in its own way, has been crucial to this area, as well as for expansion of Ottoman power further into Europe. This was a period of rapid strengthening of the Otto-man sultanate, and also the collapse of the Byzantine Empire, and other feudal Balkan countries, due to not regulated internal political and social affairs. Old Ottoman historical sources devote less space to these events. Only precursor historiographers to Idriz Bitlis write little more widely and more clearly.However, even these are not satisfactory to explain all those events. Thus, for example, Ashik Pasha Zade and Anonimus casu-ally mention Battle of Marica; Neshriu Mehmed, who was contemporary of Bitlis and who often writes at length then Bitlis, in his history book Gihan-numa, only nine lines dedicates to this battle. However, Bitlis, who in Ottoman historiography is considered as first-hand source and as such is valued and utilized, to the Battle of Marica he pays nearly five pages. Here we will offer in translation a description of the most import-ant events before battle of Kosovo from the manuscript of the poem Hesht Bihisht of Bitlis , which is stored in the state archives in Zagreb, will stick to the historiographer as he has described, leaving aside those parts of the text, which represent stylistic burden and which does not expand nor restrict its content.

Keywords: Battle of Kosovo, Hesht Bihisht, Idris Bitlis

Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane 53

KDU 821.222.09

Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane

Prof. asoc. Dr. Isa Memishi

Alfabeti arab formn prfundimtare e mori rreth viti 512 t ers s re, kurse n vitin 540 u pavarsua plotsisht nga alfabeti nabetij, kur mbretria arabe filloi t shtrihej n Basra dhe n Kufe. Shtrirja e alfabetit arab ndr popujt jo arab, sht varur nga shum faktor si jan: niveli kulturor i tyre, prdorimi, apo mos prdorimi i ndonj alfabeti m par tek ata popuj, shkalla e pranimit t islamizmit, ndikimi i gjuhs arabe, n mnyr drejt pr drejt apo trthorazi dhe shum faktor t tjer. Ekzistimi i alfabeteve paraprake te disa popuj, ka ngadalsuar shtrir-jen e alfabetit arab tek ato popuj, si sht rasti i alfabetit pahlevian n Persi, i cili edhe pati ndikim t madh tek alfabeti arab. Dihet mirfilli, se alfabeti arab te shumica e popujve q kan prdorur kt alfabet, ka psuar ndryshime duke e modifikuar secili popull pr nevojat e shkrimit t gjuhs s tyre. Pr ne sht me se e domosdoshme t shohim adaptimet, gjegjsisht modifikimet, q ka psuar alfabeti arab n gjuhn persiane dhe at osmane-turke, pr faktin se edhe gjuht e Ballkanit, t cilat e pranuan kt alfabet, kan qen t ndikuara direkt nga kto gjuh n shkrimet e tyre.

Fjal Kye: Alfabeti arab, prhapja e alfabetit arab, osmanishtja, alfabeti arab i shqipe

Alfabeti arab z fill n veri t gadishullit arabik dhe ka prejardh-jen nga alfabeti nabetij, kurse ky i fundit nga alfabeti aramij, i cili shtri-

54 Prof. asoc. Dr. Isa Memishi

hej n Siri dhe Irak1.

Alfabeti arab formn prfundimtare e mori rreth viti 512 t ers s re, kurse n vitin 540 u pavarsua plotsisht nga alfabeti nabetij, kur mbretria arabe filloi t shtrihej n Basra dhe n Kufe.

Sipas Ibn Nadimit llojet m t vjetra t alfabetit arab jan: mek-kewij, madinawij, basrij dhe kufij.

Qysh para hixhretit t Muhamedit a.s. nga Meka n Medina jan t ruajtura disa fragmente t shkruara t Kuranit. Q nga kjo periudh, aty kah viti 641, kemi edhe disa lloje t alfabetit arab n monedha.

Alfabeti arab, prkundr faktit se, relativisht sht ndr alfabetet e reja dhe me nj sistem jo t prsosur t konsonanteve, dominoi mbi disa alfabete m t vjetra. Sot n mbar botn jan nnt gjuh q shfrytzojn kt alfabet, pavarsisht q nuk kan kurrfar lidhje me gjuhn arabe.

Alfabeti arab n Siri dominoi mbi at grek dhe m von n Irak po ashtu mbi at grek, romak dhe persian.2

Dominimi i alfabetit arab ndr popujt q pranuan kt alfabet, varej nga disa faktor. Fillimisht varej niveli kulturor i atij populli, posedimi, apo mos posedimi i nj alfabeti paraprak, nga masa e islam-izimit t atij populli, apo thn ndryshe arabizmi, apo ndikimi i Ara-bishtes te disa gjuh n mnyr t drejt pr drejt apo trthorazi, nga struktura e asaj gjuhe dhe disa faktor t tjer.

Ekzistimi i alfabeteve paraprake te disa popuj, ka ngadalsuar shtrirjen e alfabetit arab tek ato popuj, si sht rasti i alfabetit pahlevi-an n Persi, i cili edhe pati ndikim t madh tek alfabeti arab.

Alfabeti arab sht dashur t`i prshtatet strukturs fonetike 1 Dr. ajl Muhamed Med xhevir, Nesheu-l-arabijji ve teavuruu aru Ash-Shab, qrshor, 2008. 2 po aty.


t gjuhve q kan huazuar kt alfabet. Ndonse, struktura fonetike e gjuhve huazuese ka qen ndryshe me strukturn fonetike t gjuhs ar-abe. Andaj, popujt q kan huazuar alfabetin arab, shkronjave arabe u kan dhn vlera t reja fonetike n krahasim me gjuhn arabe. Nse kemi parasysh shtrirjen gjeografike dhe prdorimin e alfabetit arab te popujt jo arab, do t vrejm nj sistem unik t grafis arabe. Shum popuj jo arab i kan br ca modifikime, por gjithmon duke u bazuar n grafin e alfabetit arab, pa mos ndryshuar n formn dhe karakteristikat e tij.

N fillim t shekullit t shtat, me shtrirjen e shpejt t Peran-doris Arabe edhe gjuha arabe me alfabetin e saj, fillon shtrirjen e saj bashk me kulturn islame n vendet posa t islamizuara jo arabe.

Gjuha arabe q nga ajo koh doli jasht Gadishullit arabik dhe gjeti nj shtrirje t gjer q nga Spanja e gjer n Azin e Mesme 3 duke prfshir edhe Afrikn Veriore.

Kta popuj m von edhe vet do t jen barts t ksaj kulture t re pr ta. Pjes e pandashme e asaj kulture ishte edhe gjuha arabe bashk me alfabetin e saj. Te disa popuj jo arab, t cilt u bn pjes e perandoris arabe, gjuha arabe zuri vendin e gjuhs vendore, kurse te disa popuj tjer, edhe pse nn sundimin arab, e ruajtn gjuhn e tyre am-tare, por vun n prdorim alfabetin arab, nga fakti se gjer ather pjesa m e madhe e tyre nuk kishin fare alfabet t tyre. Edhe ata pak popuj q kishin alfabetet e tyre paraprake, nj pjes e tyre e prqafuan alfabetin arab si t tyre.

Nj dukuri tjetr q duhet cekur sht edhe ajo se shtrirja e al-fabetit mori edhe nj korpus fjalsh, shprehjesh q n nj mnyr apo tjetr ishin ngusht t lidhura me alfabetin.

Fjalt arabe, t cilat deprtuan n gjuht tjera, pranuan edhe dre-jtshkrimin e atyre huazimeve, por gjithmon n prputhje me strukturn 3 Muhamed Mfak, Ath-Thefeu-l-albnijjeu f-l-ebxhedijjei-l-arabijjei, Kuvaijt, 1983, f. 5. 5.


fonetike t gjuhs marrse dhe duke ndryshuar shqiptimin q m par kishin pasur ato huazime n gjuhn arabe. Por, duhet thn se n t shumtn a rasteve kuptimin semantik nuk e ndryshuan fare.

Sipas shtrirjes gjeografike dhe sipas prdorimit, alfabeti arab z vendin e dyt n bot, pas atij latin.4 Shtrirjen e alfabetit arab e ka ndihmuar prhapja e fes islame. Pranimi i alfabetit arab nga popujt jo arab, sht varur nga shum faktor. Ndr faktort kryesor ka qen ai, se tek ata popuj apo treva, t mos ket pasur fare asnj alfabet n pr-dorim, apo ka pasur nj e m shum t tjer n prdorim.

Alfabeti arab edhe pse relativisht konsiderohet ndr alfabetet e reja, gjithashtu edhe me nj sistem grafie jo t prsosur, ia ka arritur q t largoj nga prdorimi, diku m shpejt e diku m ngadal, disa alfabete shum m t vjetra,5 dhe t arrij nj shtrirje q sot kt alfabet ta pr-dorin rreth 10% e banorve t bots.6

Para se t kalojm n shtrirjen gjeografike t alfabetit arab te popujt jo arab, vlen t theksohet se cilat ishin shkaqet kryesore t pranimit gjegjsisht t prdorimit t tij jasht vendeve arabe.

Shtrirja e alfabetit arab ndr popujt jo arab, sht varur nga shum faktor si jan: niveli kulturor i tyre, prdorimi, apo mos pr-dorimi i ndonj alfabeti m par tek ata popuj, shkalla e pranimit t islamizmit, ndikimi i gjuhs arabe, n mnyr t drejt pr drejt apo trthorazi dhe shum faktor t tjer.

Arabt q n mesin e shekullit t shtat arritn t deprtojn n

4 Pr alfabetin arab te ne sht shkruar fare pak, pr t`mos thn aspak. Nse lm anash ato pak informata q sjellin autort e shum Alifbave dhe gramatikave t gjuhs arabe, t cilat n princip kan t bjn m rregullat e tit arab, etapat e prhapjes te popujt tjer, ndarja e tij n shum lloje e nnlloje, prdorimi i tij kaligrafik dhe shum karakteristika t ktij alfabeti. 5 T. Mufti Arapsko nismo, Sarajevo, 1982, f. 2126 S. Jankovi, Arapski i zgovor s osnovama arapskog Pisma, Sarajevo, 1987, f. 51


Persi dhe me kt, gjuha arabe tre shekuj me radh ka qen gjuh zyrtare n Persi.

Alfabeti arab sot n Azi, pos q prdoret pr shkrimin e gjuhs arabe, prdoret edhe te kto vende: n Persi, e nprmjet persishtes, e cila ka qen gjuh e kulturs n vendet prreth, si n Afganistan dhe Kurid-stan. N Indi, gjat epoks s sundimit t Anglis, gjer n vitin 1831, gjuha persiane, e cila shkruhej me alfabet arab, ka qen gjuh zyrtare.

Persiant paralel ruajtjes s alfabetit, kan ruajtur edhe drejtsh-krimin arab.7 Edhe pse persiant huazuan me mijra fjal me prejardhje arabe, ata prap se prap n mnyr origjinale kan ruajtur mnyrn e t shkruarit t ktyre huazimeve n gjuhn e tyre, por duke br ca modifi-kime pr t prshtatur shqiptimin e disa grafemave n gjuhn persiane.

Dihet mirfilli, se alfabeti arab te shumica e popujve q kan pr-dorur kt alfabet, ka psuar ndryshime duke e modifikuar secili popull pr nevojat e shkrimit t gjuhs s tyre. Pr ne sht me se e domos-doshme t shohim adaptimet, gjegjsisht modifikimet q ka psuar al-fabeti arab n gjuhn persiane dhe at osmane-turke, pr faktin se edhe gjuht e Ballkanit, t cilat e pranuan kt alfabet, kan qen t ndikuara direkt nga kto gjuh n shkrimet e tyre.

Pr t pasur nj pasqyr sa m t qart pr modifikimet q ka pa-tur alfabeti arab n persishte po japim ato konsonante q jan modifikuar:

/p/; // ; /zh/ ; /gj/

Nga rregullat e shqiptimit t alfabetit arab n gjuhn persiane q duhet veuar jan edhe kto:

- konsonanti /dh/ n gjuhn e vjetr persiane sht shqiptuar /z/.

- konsonanti /n/ para konsonantit labial /b/ shqiptohet /m/.

7 . Sikiri Gramatika arapskog Jezika, Sarajevo, 1952.


- vokali kasra , i cili n gjuhn arabe jep ekskluzivisht voka-lin i, n gjuhn persiane mund t lexohet edhe e n rrokjen e fundit t regensit t lidhjes genitive si dhe para konsonantit /h/.

- teshtidi edhe n gjuhn persiane ka t njjtin funksion si n gjuhn arabe.

- Sukuni zakonisht vihet te fjalt t cilat mbarojn me dy konsonante t nj pas njshme dhe vihet vetm n konso-nantin e par.

Nse fjala fillon me cilindo vokal, ather gjithsesi do t filloj me alifi.

Me alfabet arab jan shkruar e dhe disa gjuh tjera me prejardhje nga gjuha persiane. Alfabeti arab, nprmjet fes islame, deprtoi gjer n Kin, Burm, Malezi, Indonezi dhe Filipine.8

Q n shekujt e par t shtrirjes s perandoris arabe n verilindje t Afriks, n vitin 641, arabt e pushtuan Egjiptin. Menjher filloi arabizmi gradual i Koptve, kshtu

q prfundimisht n shekullin nntmbdhjet gjuha arabe zuri vendin e gjuhs Kopte dhe alfabetit t saj. N pjesn tjetr t Afriks veriore, n Libi, Tunis, Maroko dhe n mbar Saharn,9 dhe n shum vende tjera t kontinentit t Afriks. 10

Me deprtimin e arabve n Spanj edhe gjuha arabe bashk me alfabetin arab dominojn n Andaluzi dhe me kt gjuha arabe atkoh, bhet gjuh e shkencs dhe e kulturs n Andaluzi 11 pr tet shekuj me radh.12 Gjat gjith ksaj periudhe gjuha spanjolle u shkrua me alfabet 8 Abdu-l-Feth Ibde, Intishru-l-i-l-arabijji f-l-lemi-sh-sherijji ve -lemi-l-garbijji, 1910, f. 53-58. 9 Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.73 10 Rreth shtrirjes s alfabetit arab shih: Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit.; Dr. Muhammed Sedd,Tru-l-harfi-l-arabijji-l-meb, T. Mufti, vep. cit. f. 210- 228.11 Ahmed Shhn, RihlelailArabijji minelmusnid ilelhthi, Menshrtu itih-dilkutbillarabi, Damask, 2001, f. 32. 12 Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.101


arab dhe ajo krijimtari u quajt alhamiado. Shtirja e gjuhs arabe me al-fabetin e saj shkoi gjer n at mas sa q Bibla u prkthye n arabishte dhe n arabishte lexohej npr kisha dhe katedrale. Gjithashtu, edhe Tevrati i prkthyer arabisht, lexohej npr sinagoga. Me kt letrart, po-ett, historiant dhe artistt e tri feve, filluan q veprat e tyre ti shkruanin me kt alfabet. Me kt alfabeti Kufij deprtoi npr pallate, n xhamia, n kisha katolike dhe n faltoret e ifutve13. Kjo tradit e prdorimit t alfabetit arab n Andaluzi zgjati pr tet shekuj me radh.

Arabt n kt koh nuk u ndaln vetm n Andaluzi, por ata vazhduan t deprtojn edhe n Franc dhe bashk me pushtimet arabe shtrihej edhe alfabeti arab.14

Nj rrug tjetr e deprtimit t alfabetit arab n Evrop gjat epoks s Perandoris Arabe sht nprmjet Sicilis, n jug t Italis. Ndikimi i arabishtes n Sicili ishte aq i madh sa q edhe sot vrehen gjurmt me mbishkrime npr objektet e infrastrukturs, t cilat i kishin ndrtuar arabt atkoh.15

Alfabeti arab gjeti shtrirje n gjuht, q fliteshin n Turqin q i takon kontinentit evropian dhe aziatik, Rusis, pjesa q shtrihet gjithash-tu n kontinentin aziatik dhe evropian, si n Turkemistan, n brigjet e Detit Hazar, Kumas. Gjithashtu me kt alfabet u shrbyen Azbekt, Ta-tart, Turkment dhe Osmanlit.

Osmanishtja,16 gjuh zyrtare gjat sundimit t Perandoris Os-13 Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.3214 Pr prhapjen e alfabetit arab n Franc dshmon edhe mbishkrimi n varrin e Fredrikut II. M gjersisht pr kt shih Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.108. 15 Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.107. 16 Gjuha turke e shkruar me alfabet arab sht quajtur her gjuh osmane, sipas emrit t Perandoris Osmane, e her turko- osmane. Gjuha Osmane n vete ngrthen elemente t tri gjuhve: gjuhs turke, arabe dhe asaj persiane. Sipas Abdu-l-Feth Ibde gjuha osmane, sa i pr ket leksikut, ka kt prqindje: 50 % jan fjal arabe, 15 % jan fjal me prejardhje persiane dhe


mane, pr alfabet kishte alfabetin arab, i cili zuri vendin e alfabetit ujgur q prdorej n ato treva.

Dokumenti m i vjetr i shkruar n gjuhn Osmane me alfabet arab i takon shekullit t XIII, i gjetur n Anadoll.17

Periudha e Perandoris Osmane konsiderohet si e quan nj au-tor arab, periudha e pjekuris s alfabetit arab n shekujt e fundit, dhe si shprehet ai shekujt e art t alfabetit arab18. Autori pr kt numron disa arsye, por ndr m kryesoret po veojm: Ai thot se, Perandoria Osmane ishte perandori me nj siprfaqe shum t gjer dhe n gjirin e saj prfshinte shum popuj me ngjyra dhe gjuh t ndryshme n nj om-brell t vetme, at islame. Sundimi i asaj perandorie zgjati me shekuj dhe ndr t tjera autori thot se kaligrafisti i sulltanit ishte i veant dhe ai paguhej katrqind lira t arta t perandoris osmane pr nj muaj.19

Sa i prket rregullave t prdorimit t alfabetit arab n gjuhn turke, sipas J.H. Kramers, asnjher nuk ka pasur rregulla t prera t drejtshkrimit.20 Mirpo, megjithat Xhevdet Pasha konsiderohet ndr t part q vuri rregulla t gjuhs osmane .21 Edhe turqit, si gjith popujt tjer, gjat prdorimit t alfabetit arab, jan ballafaquar me vshtirsit e njjta. Prkundr faktit se alfabeti arab gjat periudhs s Perando-ris Osmane ka pasur prdorim gjithprfshirs, mungesa e rregullave t prera ka rezultuar me paraqitjen e vshtirsive n drejtshkrim dhe me kt edhe paraqitja e vshtirsive n leximin e teksteve turke-osmane me alfabet arab.

Turqit pr shkrimin e gjuhs turke me alfabet arab, morn t gatshme konsonantet, t cilat q m par i kishin modifikuar persiant pr nevojat e shkrimit t persishtes duke shtuar vetm konsonantin i

pjesa tjetr, do t thot 35 % jan fjal me prejardhje turke.17 T. Muftic. vep.cit. f. 225. 18 Ahmed Shhn, Tarulailarabijji, f. 17. 19 Vep.cit.. f. 17.20 T. Muftiit vep.cit. f. 226.21 Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.41.


cili shqiptohet her n e her k varsisht nga pozita n fjal.

Sa i prket vokaleve t gjuhs turke pos rregullave t gjuhs ar-abe dhe asaj persiane kemi edhe disa rregulla t veanta t t shkruarit t vokaleve t gjuhs turke me alfabet arab.

Shenjat diakritike t arabishtes q prdoren pr shkrimin e voka-leve harekatun n gjuhn turke osmane, nse prdoren e q rrallher prdoren, paraqesin kto vokale:

- fetheja (tur. stn) paraqet aose e ;

- Dammaja (tur. tr) paraqet : o; ; u; .

- Kereja (tur. esre): i; .

Konsonantet , , dhe pos vlers konsonantike prdoren edhe pr shkrimin e vokaleve dhe at jo vetm shkrimin e vokaleve t gjata, por edhe atyre t shkurtrave. Andaj edhe kemi:

- Alifi n fillim t fjals me konsonantin vav merr formn dhe paraqet: o; ; u ; .

- Alifi n fillim t fjals me konsonantin j merr formn dhe paraqet: i; e nganjher edhe e .

- Konsonanti vav paraqet (si n gjuhn arabe) vokalin u: t gjat dhe vokalet e shkurtra: o ; ; u dhe .

- Konsonanti j gjithashtu si n gjuhn arabe paraqet voka-lin i: t gjat dhe i dhe .

- Konsonanti h zakonisht prdoret n fund t fjals e ndon-jher edhe n mes t fjals pr t shnuar vokalet e shkurtra e dhe a.

- Meddi ~ n gjuhn turko-osmane prdoret pr shkrimin e vokalit a t gjat, te fjalt me prejardhje arabe dhe per-

Revista Hikmet Nr.3

Documents

Transcript of Revista Hikmet Nr.3