Qeybulla Ramazan Oğlu

Qeybullayev

İxtisHsca iaşaat mühəndisi,

iqtisad elmləri doktoru, profes-

sor, Beynəlxalq Ekoenergetika

Ukrayna İnşaat, Beynəlxalq

Kadrlar Akademiyalarının həqiqi

üzvü-akademikidir. Uzun müd-

dət inşaat kompleksinin müxtəlif

sahələrində-istehsalat, layihə, el-

mi-tədqiqat, idarəçilik struktur-

larında çalışmışdır. I97l-ci ildən

hələ Moskvada oxuyarkən, təd-

rislə bağlı olmuş, l975-ci ildən 1993-cü ilə qədər əvəzçiliklə,

İ993-CÜ ildən tamamilə Azərbaycan Mühəndis-İnşaat Universite-

tində pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur.

Geniş maraq dairəsinə malikdir, 20-dən çox çap edilmiş

monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaitinin, çoxsaylı ixtiraların, elmi əsərlərin

müəllifidir.

GIRIŞ Tohsil bütün öyrəniloalər unudulduqdan

sonra qalana deyilir.

M.PIank

MüstoqiIUk aidə etdikdən sonra ölkəmizdə camiyyəlin inkişafındakı

sosial-iqtisadi amillarin dəyişməsi şəraitində ixtisas hazırlığının keyfiyyətinin

Hilırıhnası tədris prosesinin təşkili üzıə yeni foıma və metodların axtarışım, bazar

iqtisadiyyat! şəraitində qabaqcıl tədris-tə ’Um texnologiyasının tətbiqini zəruri edir.

Buna müvafiq olaraq tədris prosesi-ictimai inkişaf meyllərinə və gənclərin

psixologiyasına, tədris prosesinin foıma və metodları isə tələbə-müəllim sistemində

demokratiya, akademik azadlıqlar, ədalət, rəqabət, hərtərəfli nəzarət və özünənəzarət,

intizam və mə ’suliyyət, əməkdaşlıq pedaqoqikasının və psixologiyasının prinsiplərinə

əsaslanmalıdır.

Umumən ixtisas hazırlığının keyfiyyətinin artırılmasında ən əsas şərt- tədıisin

keyliyyətinə və tə ’limin nəticələrinə nəzarətin forma və metodlarının inkişafı və

təkmilləşdirilməsidir. Mə’lum olduğu kimi; mürəkkəb və çoxamilii sistem olaraq,

tədris prosesi tələbələrin hilik səviyyəsinin qayıdış əlaqə foımasmda e’tiharlı

diaqnostikası ilə (tədıis prosesinhn gedişinə və nəticələrinə nəzarət yolu ilə) həyata

keçirilir.

Nozaıət prosesində təkcə tələbələrin bilik səviyyəsini tə ’yin etmək tələb olunmur.

İləm də onların nələri bilmədiyini və bacarmadığım dəqiqləşdirmək və bunu necə

aradan qaldırmağın yolunu araşdnmaq lazımdır. Bu zaman tədris-təlim prosesinin

əsas məqsədi və son nəticəsi olan konket ixtisas dairəsində hərtərəlli elmi bilik,

bacarıq və vərdişlərin əldə olunması əsas götürülməlidir, tədris planı iizıə fənlərin

’‘keçirilməsi” və qiymət qoyulması yox.

Bu cür nəzarət konsepsiyası həyata keçirilərkən təhsil sistemindəki həmin vacib

çoxamilii komponent cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafının konkret şəraitində daha

böyük səmərəyə nail olmaq üçün tədris prose.sini operativ idarə etmək imkanı

yaradacaqdır.

Oxuculara təqdim edilən bu kitabça hazırlanarkən dövlət qanunvericilik

aktlarından, hər il keçirilən kafedralara baxış üzıə qabaqcıl təcrübədən və yeni

tədris-tə’lim texnologiyasından, universitetin ümumdiinya əməkdaşlıq nəticələrindən,

həmçinin dövlət milli Təhsil konsepsiya.sı, qanunu və proqramından istiladə

olunmuşdur.

Bu vəsait universitetlərin bütün kafedra, fakültə və bölmələrində ixtisas hazırlığı

keyfiyyətini düzgün müəyyən etmək üçün istifadə oluna bilər.

Müəllif dəyərli tövsiyələrinə və istifadə üçün

verdiyi materiallara görə p.e.d.. Beynəlxalq kadılar

akademiyasının həqiqi üzvü, prof L. P.Oderiyə

dərin minnətdarlığını bildirir.

§1. ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ ÇOXPİLLƏLİ TƏDRİS

VƏ TƏ’LİMİN TƏŞKİLİ AH məktəbin xüsusiyyəti ondadır ki, o

həmişə elmi tam həll olunmayan bir problem

olaraq təqdim edir və buna görə də onu daim

tədqiq edir. V.HumboIdl

Azərbaycanda dövləlyiliyin, miisloqilliyin, bazar təsərrüfalının formalaşması şəraitində universitetlər qarşısında heç də sadə olmayan mə’sLiliyyətli vəzifələr durur - milli iqtisadiyyatın həm Azərbaycan, həm də dünya təsərrüfat tələblərinə, bizim üçün yeni olan iqtisadi münasibətlər növünə cavab verən kadrlarla tə’min olunması.

Buna gör^) də “Təhsil haqqında” dövlət Qanununa müvafiq olaraq 1993-cü ildən universitetlər çoxpilləli təhsil sisteminə keçdilər - bakalavr, magistr və aspirant (doktorant) hazırlığına başladılar.

Ali məktəbin çoxpilləli qunıluşunun əsasını müxtəlif təhsil-ixtisas tədris proqramlarının yaradılması təşkil edir. YUNESKO onları ümumdünya' təhsil standartının əsas təsnifat vahidi sayır. Ayrıca bir sahə və ya bilik istiqamətində yerləşən fənlərin müəyyən miqdarı tədris proqramı adlanır. Ümumtəhsil, baza iqtisadi və sosial iqtisadi fənlərin nisbətindən asılı olaraq mühəndis, iqtisadçı və s. hazırlığına dair üç təhsil-ixtisas proqramı formalaşır. Bu proqramlar ali məktəblərin üçpilləli (birinci pillənin özünün iki pilləli olması nəzərə alındıqda) quruluşunu şəraitləndirir və tələbələrin müvafiq olaraq, natamam baza və tam ali təhsil əldə etməsini tə’min edir.

Birinci bakalavriat pilləsi özü iki pillədən ibarət olur. İlkin pilhənin proqramı iki formada olur. Birinci formaya yalnız humanitar istiqamətli ümumtəhsil lənləri aid edilir və iki il üçün nəzərdə tutulur. I.azımi qabiliyyət və maraq göstərməyən, yaxud təhsilini davam etdirmək imkanı ohuayan tələbələr tə’limi başa vurur və natamam ali təhsil haqqında şəliadətnamə ala bilir. Orta ixtisas təhsili (texnikum) həcmində texniki-ixtisas və iqtisadi fənlər silsiləsi əlavə edilən ikiillik ümumtəhsil hazırlığı birinci pillə proqramının ikinci (tam) formasını təşkil edir. Belə proqramı mənimsəyən tələbə natamam ali təhsil haqqında diplom alaraq, texniki iqtisadi biliklərin konkrent bir sahəsində kiçik mütəxəssis kvalifikasiyası əldə edir.

İkinci ilkin pillə üzrə proqram (bakalavriat) tələbələrin baza ali mühəndis, iqtisadi təhsil - gələcəkdə çoxvarianth konkret ixtisas seçiminin əsası - ahıiasma istiqamətlənir. O, ikiillik ümumtəhsil fənləri silsiləsi, mühəndis və iqtisadi hazırlığın fundamentallığını (mühəndis və iqtisadçının professional biliklərin əsası) tə’min edən fənlər

komlcksi vo ləlobənin seçdiyi xüsusi texniki, ixtisas va iqtisadi fənlər silsiləsi əsasında formalaşır.

Bə’zi universitetlər, istiqamətlər (ixtisaslar) üçün bu proqrama mə’zünlara məktəbdə, peşə məktəbində və texnikumda texniki, ixtisas və iqtisadiyyatdan dərs demək imkanı verən bir qrup psixoloji-pedaqoji fənlərin daxil edilməsi vacibdir. İkinci ilkin pillənin proqramını mənimsədikdən sonra tələbələr bakalavr diplomu - onun ixtisasını, keçdiyi fənni göstərən mütəxəssis və müəllim diplomu alır.

Bakalavr professional biliklərin əsasına yiyələnmiş olduğu üçün işə başlaya, müst.əqil olaraq biliyini artıra və yaxud şərti üçüncü pillənin (əslində ikinci əsas pillənin) proqramına yiyələnərək konkret ixtisasa sahib ola hilər.

İkinci əsas pillənin proqramı (magistratura) bakalavrı müstəqil praktiki, pedaqoji və elmi -tədqiqat işinə hazırlamağa istiqamətləndirir. Magistr - təkcə fıındamental və xüsusi biliklərə dərindən yiyələnmiş, onları tətbiq etməyi bacaran deyil, həm də müstəqil iş üçün lazımi qədər praktiki vərdişlərə malik olan bir ustadır.

Bu pillənin proqramı iki il üçün nəzərdə tutulur. İki illik to’lim kursuna müəssisə ilə müqavilə bağlamrş və təhsilinin maliyyəteşdiriLməsi- nə razılıq almış bakalavrlar, həm də dövlət sifarişi ilə tə’yin edilən yerlər üçün müsabiqədən keçmiş şəxslər, ən nəhayət özü-özünü maliyələş- dirən şəxslər daxil edilir. Bu kurs ixtisasdakı və iqtisadiyyatdakı dəyişikliklər və sifarişçinin istəyi nəzərə alınmaqla diplomlu mütəxəssis hazırlığı üzrə mövcud proqramların əsasında formalaşır. Burada gələcək mütəxəssislərin praktiki hazırlığına böyük diqqət verilir. Mə’zun konkret ixtisas göstərilməklə tam ali təhsil haqqında magistr diplomu alır.

İkiillik magistr proqramı fundamental və xüsusi ixtisas və iqtisadi elmlərin daha dərindən öyrənihməsinə, nəzəri hazırlığın praktiki vərdişl.ərlə sıx əlaqəsinə, əldə edilən istehsalat təcrübəsinin yaradıcı surətdə ümumiləşdirilməsinə istiqamətlənir. Burada başlıca olaraq fərdi tə’lim, istehsalatda geniş staj keçməyin həcmi və işin elmi-tədqiqat xarakteri nəzərdə tutulur.

Bu proqramı mənimsəyən bakalavr biliyini təkmilbşdirdiyi ixtisas göstərilməklə müvafiq ixtisas elmləri magistri diplomu alır.

Universitetdə mühəndis, iqtisadçı və s. hazırlığının çoxpilləli sistemi üzrə əsas müddəalar 1976-cı ilin iyununda YUNESKO-ntın 35-ci konfransı tərəlindən tövsiyyə edilmiş “Təhsilin ümumdünya standart təsnifatı”, sonrakı tövsiyələr, həmçinin Azərbaycan Respublikası təhsil nazirliyinin ümumdünya standartları əsasında hazırladığı digər sənədlər nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır. Əsas müddəaların layihəsində İqtisadi və sosial elmlər institutunda iqtisadçı hazırlığı (Ahnaniya, Qallen şəhəri). .A-vropa və Amerikanın universitetlərində biznes üzrə bakalavr və magistr hazırlığına dair təcrübə və proqramlarda nəzərə alınmışdır.

§2. AÜ MƏKTƏBLƏRDƏ TƏDRİSİN KEYFİYYƏTİNƏ

NƏZARƏTİN MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Kadr hazırlığının keyfiyyətinə ali məktəb daxili nəzarət sistemi tədris

prosesinin bütün növlərini əhatə edir və ümıımdünya standartları nəzərə

alınmaqla (şəkil 1) təhsil sahəsində dövlət qanıınveridliyinə müvafiq olaraq

vahid meyar və metodlar əsasında həyata keçirilir.

Şakil I. Tədris prosesi sisteminin qunıhış sxemi.

Ali məktəb daxili nəzarət sisteminin məqsədi - qabaqcıl təcrübənin

ümumiləşdirilməsi və yayılması, tədris prosesinin toşkilindəki qüsur və

çatışmamazlıqlarm aşkar olunması və aradan qaldırılması, intizamın

möhkəmləndirilməsi və fəaliyyətinin nəticəsinə görə tələbə və əməkdaşların,

müəllimlərin mə’sııliyyətinin artırıhması yolu ilə tə’lim- tərbiyə,

ehni-metodiki və təşkilat işinin fasiləsiz olaraq təkmilləşməsidir.

.A.1İ məktəblərdə kadr hazırlığının keyfiyyətinə nəzarət sisteminin əsas

vəzifələri aşağıdakılardır:

- tələbələrin bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini və tədris

materialının mənimsənilmə keyfiyyətini müəyyən etmək;

- professor-müəllim və tədris-göməkçi heyyətdə tə’limin keyfiyyəti və

xidməti borcunun yerinə yetirilməsi üçün mə’suliyyət hissi tərbiyə etmək;

- in’limin məzmun, forma, metod və üsullannın kvaüfıkasiya

xasiyyəlnaməsinə müvafiq olaraq mütəxəssis hazırlığının məqsəd və

vəzil'ələrinə uyğun ühnasına qiymət vermək;

- tədrisin elmi, metodiki və təijkil səviyyəsini tə’yiıt etmək;

- öyrədilənbrin qavrama fəallığını artırmaq;

- tələbələrin,müstəqil, fərdi işinin səmərəliliyinə qiymət vermək;

- qabaqcıl texnologiyalar əsasında tədris prosesini təkmilləşdirməklə

kadr hazırlığının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq haqqında təkliflər hazırlamaq və

həyata keçirmək.

Eyni zamanda kadr hazırlığının keyfiyyətinə nəzarət sistemi bu tələblərə

cavab verməlidir;

- maksimum obyektivlik;

- gerçəklik;

- müqayisə olunan bölmələrdə nəzarətin apanima şərtlərinin identik

olması;

- xeyirxahlıq və nəzakətlilik;

- nəticələrə vahid me’yarlar əsasında qiymət vermək.

Bundan başqa, nəzarət operativ, sistemli, tə’sirli olmalı,' keyfiyyət

xasiyyətnamələri onların miqdar ifadəsi ilə mümkün qədər tam və dərindən

aşkar etməlidir.

§3. ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ TƏDRİS PROSESİNƏ

NƏZARƏTİN NÖVLƏRİ VƏ FORMALARI

Ta ’limdo tam biliJcdoa daha çox tam

anlamağa can atmaq garəkdir.

Dcmokrit

buisas üzrə kadr hazırlığım daha səmərəli idarə elmək üçün

univcrsitellərdə tədris prosesinə nəzarət tələbə və müəllimin birgə ləaliyyəti

olaraq həyata keçirihnəlidir. Buna görə də nəzarətin vacib elementləri tədrisin

keyfiyyəti və mütəxəssis hazırlığının keyfiyyəti sayılır. “Keyfiyyət”

anlaynjina mütəxəssisin professional fəaliyyətində istifadə etmək üçün bilik,

bacarıq və vərdiijləri sistemini mənimsəməsinə dair kompleks göstəricilər aid

edilir.

Biliyin yoxlanması və qiymətləndirihnəsi tədris prosesini idarə etməyə,

oıutn ləkmilləijdirihnəsi istiqamətlərini tə’yin etməyə, bütövlükdə lə’limin

səmərəliliyini artırmağa imkan verir. Tə’limin nəticələrinə nəzarət tədrisin

keyfiyyətinə nəzarətlə sıx şəkildə bağlıdır və bir ali Pıəktəb çərçivəsində

müqayisə edilən gerçək nəticələr əldə elmək üçün, tədris prosesinin təşkilini

bütövlükdə və ali məktəbin ayrı- ayrı bölmələrində (fakııllə, kafedra, məktəb,

lilsey və kolleclərdə) (şəkil 2) obyektiv təhlil etmək və qiymətləndirmək üçün

vahid metodika üzrə aparmaq lazımdır.

ğakH 2. Ta 'liırıin (tədrisin) keytiyyəlinə nəzarətin quruluq- sxemi.

T.xli'is-tə’lim prosesinin keyliyyətino nnzarətin e’tibarlı metodlarının

tstbiqi mütəxəssis iıazırlığmın səviyyəsini artıraıağa və bazar iqtisadiyyatı

şəraitində müəllimlərin əməyinə qiymət verilərkən faktiki “bərabəriəşmə”ni

aradan götürməyə imkan verir. • Giriş nəzarəti yeni fənni keçməyə başlamazdan qabaq tələbələrin onu

qavramağa hazır olub-olmadığım müəyyən etmək məqsədi ilə aparılır. O, test şəklində, yeni tədris materialını başa düşmək üçün vaeib olan əvvəllər öyrənilən fənlərin məzmunu üzrə keçirilir. I kurs tələbələri ilə orta məktəb həemindəki material üzrə aparılan giriş nəzarəti SI lil' nəzarət adlanır.

• Cari nəzarət müəllim, kaledra və fakültə səviyyəsində tədris

materialının mənimsənilmə keyfiyyətini, hər növ tədris məşğələsində tə’lim

prosesinin effektivliyini tə’yin etmək məqsədi ilə şifahi və ya yazılı formada,

texniki tə’lim vasitələri ya da hesablama texnikasından istifadə olunmaqla

həyata keçirilir. Nəzarət tədris planı və proqramlara müvafiq olaraq

müntəzəm şəkildə aparılır.

('ari nəzarətin nəticələri müəllimlər, kafedra və fakültələrin dekanları

tərəfindən müəllim və tələbələrin ahəngdar tədris prosesini tə’min etmək,

kursda qavrayış üçün çətin ola biləcək böimərəri vaxtında aşkar etmək və

müvafiq şəkildə tədris prosesinin təshih etmək, geri qalan tələbələri aşkar

edərək onlara kömək göstərmək, məsləhətlər təşkil etmək, daha hazırlıqlı

tələbələrlə fərdi yaradıcılıq işi aparmaq üçün istifadə olunur.

• Ilüdüd nəzarəti cari nəzarətin bir forması kimi iş planına uyğun olaraq

proqram materialının və ya kursun müvafiq blok-modullarını işlədikdən sonra

həyata keçirilir.

• Yekun nəzarət konkret fənn və bütövlükdə ixtisas üzrə kadr hazırlığının

keyfiyyətini' artırmaq məqsədilə tədris prosesini vaxtında təshih etmək üçün

tə’limin nəticələrini aşkar etmək və qiymətləndirməkdən ötrü aparılır. l>u

nəzarət kafedra, fakültə, rcktorluq səviyyəsində təşkil edilir və müxtəlif

formalarda: semestr zaçot və imtahanları, hesabatların qəbulu, kurs və diplom

işlərinin müdafiəsi, ixtisas üzrə dövlət imtahanlarının qəbulu, konkret fənn

üzrə, kurs üzrə öyrənilənlərə, bütövlükdə tədris proqramının yerinə

yetirilməsinə dair testləşdirmə formalarında həyata keçirilir.

• Ekspert nəzarəti kadr hazırlığının keyfiyyəti haqqında obyektiv

informasiya almaq, qabaqcıl təcrübəni və yeni tə’lim texnologiyasını yaymaq

üçün aparılır.

Fiu nəzarət qohum, ixtisaslaşmış və buraxılış kafedralarının təcrübəli

müəllimləri, həmçinin ali məktəbin elmi-metodiki şurasının və yaradıcı

birliklərin üzvləri tərəfindən həyata keçirilir. Belə nəzartə formasında mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün

texniki vasitələrdən (videomaqnitofon, trenajor və s.) istil'adə etmək olar.

• Kadr hazırlığının səviyyəsinə inspektor nəzarəti ali məktəb təfti:;

edilərkən təhsilin standartı və qəbul olunmu;; qanunlara müvaliq olaraq onun

lə’yin olunması (akkrcditasiya) məqsədilə həyala keçirilir.

• Tə’limin keyfiyyətinə rektor nəzarəti tələbələrin tədris materialım nə

səviyyədə öyrənmələrini və müəllimlərin zaçot və imtahan zamanı biliyinə nə

qədər obyektiv qiymət verməsini tə’yin etmək üçün həyata keçirilir.

Nəzarəti başda tədris işləri üzrə prorektor olmaqla, beş il ərzində bütün

tədris olunan fənlər üzrə tələbələrin biliyi yoxlamhnaqla, scmestr qrafiki

əsasında komissiya aparır. Yazılı kontrol iş və yaxud test formasında həyata

keçirilir. Konkret fənn üzrə tapşırığı tədris semestrinin başlanğıcında, tədris

proqramına uyğun olaraq, müvaliq kafedra hazırlayır və o, tədris-metodika

şö’bəsində saxlanılır. Tapşırığın həcmi onun orta qabiliyyətli tələbə

tərəfindən iki saat ərzində yerinə yetirilə bilməsinə hesablanır. Böyük

potoklarda həmin fənni öyrənən tələbələrin 30% yoxlamadan keçir.

Müvayiq qiymət meyarını tə’min etmək üçün bir fənn üzrə kontrol işlərin

yoxlanmasını komissiyanın müəyyən bir üzvünə həvalə etməklazımdır.

Yoxlamanın nəticələri dckanhğın təqdim etdiyi semestr imtahanlarının

nəticələri ilə birlikdə cədvəl - siyahıya daxil edilməli və sonrakı gündən gec

olmayaraq komissiya sədrinə təqdim olmalıdır. Sonra kontrol işlər təhlil və

fənnin tədrisinin təkmilləşdirilməsi üçün kafedralara verilir.

Rektor nəzarətinin nəticələri kafedra və fakültələrdə tədris prosesinin

vəziyyətini öyrənmək və onu idarə olunmasını

yaxşılaşdırmaq üçün komissiya tərəfindən ümumiləşdirilir.

Ali məktəbdə pedaqoji nəzarətin mükəmməl forması yoxdur. Buna görə

də tə’limin və nəzarətin müxtəlif formalarından istifadə həm müəllimin

kvalilikasiyasının, həm də bütövlükdə tədris prosesinin təşkili səviyyəsinin

mühüm göstəricilərindən birinə çevrilir.

Adları çəkilən ənənəvi nəzarət formalarının bir çox qüsur və

çatışmamazlıqlan da yox deyil, ilk növbədə bu - tə’limdə fərdi yanaşmanın

olmaması, tə’limin nəticələrinə görə tələbənin şəxsi mə’suliyyət daşımaması,

biliyə qiymət verilərkən subyektivizmə yol verilməməsidir. Buna görə də son

illər aparıcı ölkələrin bir çox ali məktəblərində tə’limə nəzarətin

qeyri-ənənəvi formaları tətbiq olunmağa başlamışdır, ilər şeydən öncə biliyə

nəzarətin test üsulundan və reytinq sistemindən istifadə olunmasından söhbət

gedir. Bu, qiymət şkalasını genişləndirməyə, tə’limi fərqləşdirməyə. lə’limin

nəticəsinə görə tələbələrin şəxsi mə’.sulliyətini artırmağa imkan verir, həmçinin müəllimə tələbələri biliyə görə seçməkdə kömək edir.

§4. AU MƏKTƏBL ƏRDƏ MÜTƏXƏSSİS HAZIRLIĞININ

KEYFİYYƏT GÖSTƏRİCİLƏRİ

Şagirdia başı doldurulmalı boru yox,

yandırılmalı məş ’sidir.

Plutarx

Ali mokləbdaxili nəzarDtin gedişində kadr hazırlığının keyfiyyətinin

müoyyəıi'Olunması tə’limin vəziyyətinin və ali məktəbdə tələbənin bilik

səviyyəsinin inleqral göstəricisidir.

“Keyfiyyət” məhfumuna bir çox əlamətlər daxildir:

« bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminə yiyələnmək;

« onlardan gələcək elmi və professional fəaliyyətində istifadə edə bilmək.

Nəzarət zamanı göstərilən xüsusiyyətlər dörd istiqamət üzrə bölünür:

1) idrak istiqaməti;

2) elmi-metodiki istiqamət;

3) psixoloji istiqamət;

4) ləşkilati istiqamət.

1. idrak istiqaməti tələbədən:

• elmin insan tərəlindən konkret bir sahədə nəzəri və praktiki fəaliyyətin

inkişaf amilli olaraq dərk olunmasını;

• öyrənilən predmetin mahiyyətini, dünya anlamının fundamental

qanunauyğunluqları ilə onun əlaqəsini bilməsi və anlamasını;

• elmi və texniki dilə inamla yiyələnməsini;

• öyrəndiyi predmətə dair ədəbiyyatdan istifadə edə bilməsini tələb edir.

2. Elmi-metodiki istiqamət tələbədən:

• elmi metodları anlamasını, nəzarət və praktiki fəaliyyətində onlardan

istifadə etmək vərdişlərinin olmasını;

• alqoritmlərdən, qaydalardan, elmi müddəaların formullarından istifadə

etmək bacarığını;

» tədris materialının şərhi zamanı məntiqi ciddiliyin və elıui

əsaslandırmanın ohuasını, əsas fikri ayıra bilmək bacarığını;

• biliyində və elmi görüşlərində inandırıcı ohuağı, onları müdafiə edə

bihrıək və praktikada tətbiq etmək bacarığını;

• konspekt. plan, rcferal tərtib edə bilmək, ehui-texniki və istehsalat

obyektlərinin təsvirini verə bilmək bacarığını tələb edir.

13

3. Psixoloji istiqamət təlobodən:

• müəyyən ebııi təfəkkür məktəbinin formalaşmasını;

• bilik əldə etməyin daha səmərəli yolunu seçə bilmək və qoyulan

məqsədə çatmaq üçün optimal həll yolu axtarmaq bacarığını;

• lazımınca inkşaf etmiş məkan anlayışına, bədii təsəvvürə, emosiyalara

malik olmağını;

• müasir təfəklcür və modelləşdirmə təşkil metodlarından istifadə edə

bilmək bacarığını;

• elmi və professional müşahidə vərdişləri və bacarığının ohnasmı tələb

edir.

4. d’əskilati istiqamət tələbədən:

• öz ixtisasına dair informasiya selini seçmək, təsnifat aparmaq və təhlil

etmək bacarığını;

• gələcək professional fəaliyyətinin əsas ideya və meyllərinə dair biliyə

malik olmağını;

• iqtisadiyyatın konkret sahəsində elmi-texniki və iqtisadi vəziyyəti

qiymətləndirə bilmək və onun inkişafını proqnozlaşdırmaq bacarığını;

• ehn və istehsalat sahələrində əməyin elmi təşkilinin metod, forma və

vasitələrini bilməyini;

• müstəqil şəkildə və kollektivdə elmi, istehsalat və təşkilati məsələləri

həl! edə bilmək bacarığını;

• gündəlik əməyini, ictimai işini və istirahətini təşkil edə bihnək

vərdişlərinə malik olmasını tələb edir.

İxtisas hazırlığının bu keyfiyyət göstəriciləri tələbələrdə ali məktəbdə

tədris-tə’limin bütün dövrü ərzində formalaşır.

§S. KVALİFİKASİYA XASİYYƏTNAMƏLƏRİ

iMiitəxossis hazırlığının keyfiyyət meyarı - cəmiyyətin elmi-texniki və

sosial inkiijafına dair praktiki vəzifələr kompleksini müvəffəqiyyətlə həll

etməyə hu mütəxəssisin hazır olması və ona qabil olmasıdır. Kvalifıkasiya

xasiyyəlnamələri xalq təsərrüfatının mo'zunların bilik, bacarıq və vərdişlərinə

verdiyi tələbləri əks etdirir ki, bu da tədris prosesini mütəxəssislərin

professional fəaliyyət şərtlərinin diqtə etdiyi tə’limin konkret məqsədləri ilə

uzlaşdırmağa imkan yaradır (şəkil 3),

iiəkilJ. Mühondis FƏ iqtisadi proFIIi mütaxəssishr qarğısında qoyulan

kvaliUkasiya tnhhhrinin quruluş sxemi.

Kvalifıkasiya xasiyyətnaməsinin yox vacib bir hissəsi - mütəxəssis

qarşısında qoyulan kvalillkasiya tələblərinin hazırlanmasıdır: ümumi - geniş

profilli mühəndis və iqtisadçı üçün; xüsusi - konkret bilik sahəsində çalışan

mühəndis və iqtisadçı üçün. Ümumi kvalilikasiya tələbləri bütün ixtisaslı

mühəndis və iqtisadçılar qarşısında qoyulur, Onlar ictimai-siyasi ümumtəhsil

fənlərinin, riyaziyyat tsikli, texniki və ümumi ixtisas və iqtisadi fənlərin

öyrənilməsi prosesində, texniki- iqtisadi praktikanın gedişində işlənib

hazırlanır. Xüsusi kvalifıkasiya tələbləri profil fənlərin öyrənilməsi

nəticəsində, texniki-iqtisadi və istehsalat praktikasının gedişində yaranır.

Ali texniki və iqtisadi təhsilli mütəxəssislər aşağıdakıları bilməlidirlər: • müvafiq istiqamət və ixtisas üzrə texniki və ixtisas fənlərini;

• iqtisadi qanunların hərəkət mexanizmini, cəmiyyətdə onların tətbiq

prinsipləri ni;

15

• iqtisadi coğra.nyanı və ölkədə istehsal qüvvələrinin yerləşməsi;

• təsərrüfatın təşkili, planlaşdırılması və idarə olunması sistemini;

• xalq təsərrüfatı sahələrinin texnologiya sistemlərini;

• müəssisə və təşkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə dair iqtisadi

təhlilin əsaslarını;

• operativ, statistik və mühasibat uçotunun və hesabatının təşkilini;

• maliyyə və ki'editin təşkilini;

• mülki və əmək qanunvericiliyin əsaslarını;

• planlaşdırmanın iqtisadi-riyazi metodlarını;

• avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri tətbiq edilməklə iqtisadi

informasiyanın mexanikləşdirilmiş təhlilinin əsaslarını;

• mühəndislik və iqtisadiyyat sahəsində tətbiqi ehni tədqiqatların

aparıhna metodikasını.

Ali texniki və iqtisadi təhsilli mütəxəssislər bunları bacarmalıdır:

• peşə sahəsində işlərin məhsuldar təşkilini və daima işlərin

yaxşılaşdırılması üçün təkliflər verməyi;

• təsərrülat praktikasının, iqtisadi işin metodikasının

təkmillaşdırilməsinə dair, konkret iqtisadi göstəricilərin hesablanma

metodikasına aid elmi cəhətdən əsaslandırılan təkliflər verməyi;

• müqavilə layihələri və prokuratura, məhkəmə, arbitraja ünvanlanan

digər hüquqi sənədlər tərtib etməyi;

• iqtisadi məsələləri həll edərkən riyazi aparat tətbiq etməyi, hər növ

iqtisadi-riyazi model qurmağı;

• qabaqcıl sənaye texnologiyalarına dair biliklər əsasında iqtisadi

məsələləri həll etməyi;

• yeni texnologiyaların tətbiq edilməsini tə’min elməyi;

• iqtisadi informasiyanın maşınla təhlili şəraitində iqtisadi vəzifələri həll

etməyi;

• müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etməyi,

çatışmamazlıqlann aradan qaldırılması və ehtiyatlardan istifadə olunmasına

dair təkliflər işləyib hazırlamağı;

• informasiyanın statistik təhlilini aparmağı.

§ 6. ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ TƏDİMİS

KEYFİYYƏTİNİN QİYMƏT MEYARLARI

Konkret fənn üzrə yaxud bötüvliikdə ixtisas üzrə tə’limin keyfiyyəti hər

bir tələbənin müəyyən müddət ərzində (semestr, kurs) işinin nəticəsi

qiymətləndirihııəklə müəyyən olunur. Bu zaman əldə olunan nəzəri bilikləri,

yaradıcı təfəkkürün inkişaf səviyyəsini qiymətləndirmək, müstəqil iş

vərdişlərinə yiyələnmək, alınmış bilikləri sintez etmək və onları praktiki

məsələlərin həlli üçün tətbiq etmək məqsədi güdülür. Nəticədə, kadr

hazırlığının keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün meyarlar hazırlayarkən üç

əsas komponenti nəzərdə saxlamaq lazımdır: • tələbənin bilik səviyyəsi; • müstəqil iş görmək vərdişləri;

« biliyini praktikada tətbiq etmək bacarığı.

Bu meyarlar işlənərkən hər üç komponentin izahına aid vahid yanaşma

tə’min olunmalıdır.

1. “Biliyin səviyyəsi” məhfumunun mə’nası ayırd edilərkən bunlar

nəzərə alınmalıdır:

• biliyin dərinliyi və möhkəmliyi;

• təfəki<üıiin səviyyəsi;

• ayrı-ayrı mövzular üzrə bilikləri sintez edə bilmək bacarığı;

• tədris materialının quruluş təhlilinin olması;

• geniş cavab tərtib edə bihııək bacarığı;

• dəqiq formullar verə bilmək və anlayış aparatından düzgün istifadə edə

bihnək;

• cavab mədəniyyəti (dil savadı, izahın məntiqliyi və ardıcıllığı);

• praktiki tapşırıqlar yerinə yetirihnəsi vərdişlərinə və üsullarına malik

olmaq. .

2. “Mütəxəssisin profili nəzərə alınmaqla müstəqil iş vərdişləri”

məhfıimunun məzmunu bunlardır:

• lazımi ədəbiyyatı axtara bilmək vərdişi;

• seçilmiş ixtisas üzrə informasiya selində səmt tapa bilmək, ədəbiyyat,

sorğu nəşrlərinin əsas növlərini bilmək;

« kitabxanada ədəbiyyat axtara bilmək vərdişi;

• oxunulmtışları ümumiləşdirməklə və nəticələri dürtist ifadə etməklə

dinamik oxu texnikasına malik olmaq;

» qeyd aparmaq vərdişi (sadə və geniş plan, konspekt, referat, mə’ruzə

tərtib etmək);

17

• həmçinin dmi-lədqiqal işi vərdişləri.

3. Biliyi praktikada tətbiq etmək bacarığı seminar, praktiki məşğələ,

laboratoriya işlərində, məsələlərin həllində, istehsalat praktikası zamanı (ərdi

tapşırıqların yerinə yetirilməsində, kurs layihələri və diplom işlərinin

hazırlanmasında əks olunur.

Göstərilənlər kaledralar zaçot və imtahan keçirihiiəsinə hazırlaşarkən,

həmçinin qiymətləndirmənin forma və metodlarını nəzərə alaraq (ən’ənəvi

və yeni sistemlər), hər bir tədris l'əııni üzrə müvaliq qiymət me’yarı

hazırlanarkən diqqətdə saxlanmalıdır.

Bilik, bacarıq və vərdişlərin yoxlanmasında daha səmərəli vasitə - test

üsulu və reytinq sistemidir.

18

§7. ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ TƏDRİSİN KEYFİYYƏTİNƏ . NƏZARƏT

Ali məktəblərdə mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətini səmərəli şəkildə

idarə etmək üçün tə’limin nəticələrinə nəzarət haqqında tək bir informasiya

azdır. Tədris prosesi tələbə və müəllimin müştərək fəaliyyətində realizə

olunduğuna görə tədrisin keyfiyyəti nəzarətin bölünməz bir elementi olmalıdır

(şəkil 4).

Tədrisin keytiyyotinə nəzarət

Mərhələlər Kafedra Dekanlıq Rektorluq Tormalar Bir-birinin dərsində Nəzarətedici Nəzarətedici iştirak etmək iştiraklar iştiraklar Nəzarətedici iştiraklar Kafedralararası açıq Nümunəvi Açıq məşğələlər məşğələlər mühazirələr l'ədris- metodiki Tələbələr arasında Tələbələr arasında materiallara rə’y keçirilən anket keçirilən anket verilməsi sorğusu sorğusu Müəllim və tələbələr Testiəşdirmə Testiəşdirmə arasında anket Ekspertiza Ekspertiza sorğusu Təftiş Təftiş Testloşdirmə

Hk.spcrtiza Təfti.ş

Müsabiqələr Müsabiqələr

Metodlar Şifahi, yazılı, maşınla, qarışıq

Şəkil 4. Tədrisin keyiiyyətinə nəzarət sisteminin qınvluş sxemi

Çox vaxt kadr hazırlığının keyfiyyətinə nəzarət avtonom olaraq aparılır.

Yə’ni aynea olaraq tələbələrin biliyi yoxlanır, ayrıca da - tədrisin keyfiyyəti.

Xüsusən də, rektor nəzarəti səviyyəsində tələbələrin bilik səviyyəsi bir

fakültədə yoxlanılır, tədrisin keyfiyyəti isə - digər bir fakültədə. Belə olarkən

bütövlükdə tədris prosesinin keyfiyyətini obyektiv və gerçəkliyi ilə təhlil

etmək mümkün olmur, yə’ni tədrisin keviivYƏlinə nəzarət tə 'limin nəlicəlorinə nəzarətlə uzlaşmalıdır.

Ali məktəb pedaqoqikasının və psixologiyasının müasir inkişaf

səviyyəsində tədrisin keyfiyyətinə nəzarət - tə’Ura prosesinin ən az işlənmiş

problemlərindən biridir. Bu problemin həlli əməyə görə haqq prinsipinin

ədalətlə həll olunmasına yardım edəcəkdir; tədrisin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsinə aid e’tibarlı metodların olmaması müəllimlərin əməyinə

qiymət verərkən faktiki “bərabərləşmə”yə gətirib çıxarır. Həmin problemi

lıəll etmək və müvafiq normativ aktları qanunlaşdırmaq cəhdləri isə

“bərabərləşmə”nin sərf etdiyi şəxslərin müqavimətinə səbəb olur. İqtisadi

çətinliklər şəraitində isə bu qarşıdurmaya da gətirib çıxara bilər.

19

§8. ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ TƏDRİSİN KEYFİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏ MEYARLARI

Uşaqları onlann manitnftəyo bildikləri yox,

özünün istədiyi ölçüdə öyrətməyi lazım bilən

şəxs tamamilə ağılsızdır.

Y.Komenski

Todris. seminar, praktiki, laboratoriya moşğololorinin, mühazirənin keyfiyyətini qiymətləndirmək - pcdaqoqika elmindəki və praklikadakı ən mürəkkəb problemlərdəndir. Onun müvəffəqiyyətli həlli hər bir tədris məijğələsinin növü üzrə dəqiq keyfiyyət və miqdar meyarlarının olması və onlardan düzgün istifadə olunmasından asılıdır. Toplanmış qabaqeıi təeriibə ümumiləşdirilməklə, mühazirələrin keyfiyyətini qiymətləndirmək üyün fıkı-imizcə aşağıdakı əsas meyarlardan istifadə etmək tövsiyə oluna bilər;

]. Mühazirənin məzmunu: • elmi səviyyə; • iqtisadiyyat elminin və təsərrüfat praktikasının ən son nailiyyətlərinə

uyğunluğu;

• ümumiləşdirmələrin olması;

• elmi inandırıcılıq;

• mübahisəli məsələlərin əks olunması;

• elmi problemlərin qoyulması;

• mühazirənin məzmununun proqrama və tədris planına uyğun olması

və tərbiyəvi rolu, 2. I’cşəkarlıq istie^aməti: • mühazirədə tələbənin peşəkarlıq dünyagöriişünün formalaşması; • onun sosial biliyinin genişlənməsi;

• ixtisasına sevgi hissinin tərbiyə olunması, yəni şərh olunan materialın

xalq təsərrüfatı üçün mütəxəssis hazırlamasına dair peşəkar maraqla əlaqəsi.

3. Mühazirənin metodiki səviyyəsi:

• mühazirə zamanı tələbənin idrak fəaliyyətinin fəallaşdırılmasının üsul

və metodlarının tətbiq olunması;

• mühazirənin məzmununun artıq keçilmiş və sonra keçiləcək fənlərin

materialı ilə əlaqələndirilməsi;

• aralıq kursların tələblərinin nəzərə alınması. 4. Mühazirənin quruluşu: • mühazirədə mövzunun və qoyulmuş məqsədin dəqiq formulu

verilməklə girişin olması; • məntiqi düzüm;

2Ü

• müluızimnin ayn-ayn hissolan arasında qarijilıqlı əlaqə; • mühazirənin məzmununun ardıcı! izahı verilməklə plandakı hər bir

məsələnin qeyd olunması; • mühazirənin planının olması; • istifadə edilən ədəbiyyatın siyahısının olması; • bütövlükdə mühazirəni anlamaq üçün, onun əsas ideyasını qeyd

etməyə kömək edən giriijin və nəticənin olması; » müstəqil iş üçün tapşırığın olması. 5. Mühazirənin stili: • fikrin ifadəsində aydınlığın, dəqiqliyin, anlaşıqlılığın olması;

» material şərh edilərkən onu konspektləşdirməyə imkan verən sür’ətin

seçilməsi;

« əyani vasitələrdən optimal istifadə, onların forması və tələbələr

tərəfindən qəbul olunması;

• texniki tə’lim vasilələrindən istifadə;

• auditoriya ilə ünsiyyət;

» şilaiü şərhlə lövhədən istifadənin səmərəli birliyi.

6. Mühazirəçinin ustalığı:

e materiala maliklik səviyyəsi;

« emosiyalılıq;

» nitq mədəniyyəti;

• xarici görünüş;

• tələbələrə qarşı hörmətli və ədəbli münasibət;

• mübahisə zamanı və tələbə suallarına cavab verərkən təmkinlilik;

• auditoriyada gərginlik və yorğunluğu yox edə bihnək bacarığı. Sadalanmış göstəricilər mühazirənin keyfiyyət xarakteristikasını tam

şəkildə əks etdirir. Həm meyar üzrə miqdar qiyməti üçün aşağıdakı şkaladan istifadə etmək olar:

9-8 bal - meyarın bütün tərkib hissələri üzrə keyfiyyət aşkar edilir; 7-6 bal - keyfiyyət tez-tez aşkar edilir, lakin meyarın bütün tərkib hissələri

üzrə yox; 5-4 bal - keyfiyyət meyarın tərkib hissələnnin 50 faizi üzrə aşkar edilir; 3-2 bal - keyfiyyət seyrək olaraq və meyarın təkcə bir neçə ayrı-ayrı

təi'kib hissəsi üzrə aşkar edilir; ! bal - keyfiyyət meyarın heç bir tərkib hissəsi üzrə aşkar edihnir. Bütün meyarlar üzrə balların cəmi və orta balın lə’yin olunması

mühazirənin ümumi miqdar qiymətini təşkil edir. Bu yolla müxtəlif müəllimlərin mühazirəsini müqayisə etmək, konkret mühazirəyə aid tələbələrin və müəllimlərin qiymətini tutuşdurmaq, belə qiymətlərin subyektivliyinin müəyyən hissəsini nəzərə alaraq zaman ərzində mühazii'ənin keyfiyyət dinamikasını təhlil etmək olar.

§9 ALİ MƏKTƏBDƏ TƏDRİSİN KEYFİYYƏTİNƏ

NƏZARƏTİN SƏVİYYƏ VƏ FORMALARI

Söz müoIUmə

yalırlmaq üçün yox,

oyatmaq üçün verilib.

öz fikrini

özgoniakini

V.KIyııçevski.

Müəllim SQVİyyəsindQ nozardl kolleqaların təcrübəsini öyrənmək

(bir-birinm dərsində iştirak etmək yolu ilə) və giriş nəzarətin nəticələrinə görə

konki'et biliklərin tələbə tərəlindən aşağı səviyyədə mənimsənilməsinin

səbəblərini aşkar elmək üçün aparılır. Əvvəllər öyrənilən fənn müəllimlərinin

dərslərdə iştirakın sayı bu fənlər üzrə tələbələrin biliyinə olan iddiadan

asılıdır.

Bir-birinin dərsində iştirakın nəticələri kafedra iclaslarında müzakirə

olunur və kafedra jurnalında öz əksini tapır.

KäTcdra. səviyyəsində nəzarət tədrisdə qabaqcıl təcrübəni aşkar

etmək, təcnlibə mübadiləsi etmək, tədrisin keyfiyyətinin tə’limin nəticələri ilə

əlaqəsini aşkar etmək, konkret məşğələlərin təşkili üzrə metodiki göstərişlərin

və iş proqramının yerinə yetirilməsi səviyyəsini qiymətləndirmək üçün

həyata keçirilir.

Nəzarət nümunəvi və açıq məşğələlər keçinnək, kafedra müdirinin

dərslərdə oturması yolu ilə yerinə yetirilir. Bu tədbirlərin dövriliyi kafedra

müəllimlərinin pedaqoji ustalıq səviyyəsindən asılıdır. Kafedra müdirinin

tapşırığı ilə aparıcı müəllimlər nəzarət üçün dərslərdə iştirak edirlər.

Rektor nəzarəti müxtəlif müəllimlərin və müxtəlif kafedralarda tədrisin

keyfiyyəti ilə tə’limin nəticələri arasındakı əlaqəni aşkar etmək, həmçinin

qabaqcıl təcriibəni öyrənmək və baxış-müsabiqələrin gedişində onu yaymaq

üçün, aparılır.

Adətən hər hansı müəllim yenidənseçilmə üzrə müsabiqə tədbirləri

dövründə hər beş ildə bir dəfə rektor nəzarəti keçir. Burada dekanlar, metodik

şuranın üzvləri və aparıcı mütəxəssislər iştirak edir.

Nazirlik nəzarəti tədrisin keyliyytinə ali məktəblər yoxlanılarkən

müəllimlərin pedaqoji ustalığını qiymətləndirmək, Təhsil Nazirliyinin

elmi-metodiki komissiyalarının iş planı üzrə qabaqcıl təcrübəni

ümumiləşdirmək üçün həyata keçirilir. Burada ali məktəblərin aparıcı

metodistləri və Təhsil Nazirliyinin tədris-metodika idarəsinin mütəxəssisləri

iştirak edir. Nəzarətin forması məqsədə, vəsaitin və qüvvələrin olmasına

müvafiq olaraq tə’yin edilir.

22

Nozarolin bir turması olan acıq moijğələlər profeüsor-müoilim lıcyotinin

pedaqoji ustalığının tnkmilbşmnsino könıok edir. Burada kafedranın bütün

müəllim heyəti i.'jtirak etməlidir.

Nümunə mossQİohri məijğələnin bir növü) kafedra müdiri və təcrübəli

metodistlər tərəfindən keçirilir. Məqsəd - konki'el bir auditoriyada mə.'jğələ

keçirilməsinin yeni metodik priyomlarını aşkar və müzakirə etməkdir.

Aztəcrübəli müəllimlər müstəqil olaraq bu priyomları aşkar edə bilmədiyi

üçün onların daha təcrübəli kolleqalarının vəzifəsi bundan ibarət olur ki.

istifadə olunan priyomun mahiyyətini konkret şəraitdə təqdim etsinlər. Açıq

məşğələnin rolu pedaqoji ustalıq məktəbi olaraq bundan ibarətdir.

Adətən müəllimlərin çoxu yeni elmi informasiyanın məzmununa diqqəti

yönəldərək, bu informasiya ilə bağlı tələbənin idrak fəaliyyətinin təşkili

metodikasını nəzərdən qaçırır. Bə’zən əsas diqqət məşğələnin ikincidərəcəli

təşkilati çatışmamazlıqlarına (lövhədən qeyri- səmərəh istifadə, qeydlərin

qeyri-dəqiq olması) yönəldilir və əsas metodik priyomlar unudulur.

Açıq məşğələlərdə müəllimlər həmin tədris məşğələsinin konkret

şəraitində tə’lim prosesinin qabaqcıl təşkil metodlan və priyomlarım ayırmağı

öyrənirlər.

Bir-birinin dərsində intirak etmək qarşılıqlı nəzarətin və qarşılıqlı

tə’limin ən çox yayılmış bir forması, kolleqaların təcıiibəsini öyrənməyin,

pedaqoji ustalığı artırmağın səmərəli formasıdır. Burada iki yol mövcuddur:

1) daha təcrübəli müəllim daha az təcrübəlisinin dərsində oturur ki, ona,

metodiki kömək göstərsin;

2) gənc, yeni işə başlamış müəllim daha təcrübəlinin məşğələlərində

iştirak edir ki, tədris prosesini təkmilləşdirmək üçün ondan yeni priyom və

met()dlar öyrənə bilsin.

Kafcdralararası və regional səviyyədə açıq məşğələlərin keçirilməsi və

bir-birinin dərsi,ərində iştirak etmək professor-müəllim heyətinin pedaqoji

ustalığının daha da təkmilləşdirilməsinə yardım edir.

Məşğələdə nəzarət üçün iştirak etmələr (rektorluğun tapşırığı ilə) bir

mütəxəssis tərəfindən əvvəlcədən xəbərdarlıq elmədən keçirilir və bir qrup

tələbə arasında tə’limin nəticələrinə nəzarətlə yanaşı və ya ehıai ada təqdim

edilməzdən bir az əvvəl (professor, dosent) aparılır. Kollektiv nəzarət forması

da mövcuddur. Məşğələnin gedişi stenoqrafık maqnilolön yaxud videoyazı

vasitəsi ilə qeydə alına bilər və sonra təhlil

23

edilir, Nəlicəbr müəllimlə və kafedra müdiri ilə, yaxud da rektorluqla

ümumiləşdirilir.

İnspckloı nəzäwti ali məktəb təftiş edilərkən həyata keçirilir.

İjıspeksiyanın rəhbəri nəzarətin metodikasını və şərtlərini müəyyən edir.

Ekspert nəzarəti adətən müəllimin işi ilə bağlı yaranmış münaqişə

vəziyyəti yaranarkən apardır, Həmin kafedranın, digər kafedj-alann

müəllimləri, ali məktəbin metodiki şurasının üzvləri, təhsil nazirliyinin

nümayəndələri tərəfindən, məşğələ texniki vasitə ilə qeydə alıqmaqla

keçirilir.

Anket sorsusu sosioloji tədqiqat metodu olaraq, müxtəlif səviyyələrdə

(müəllim, kafedra, rektorluq, nazirlik) tədris prosesinin keyfiyyətini

qiymətləndirmək məqsədi ilə tətbiq olunur.

Müəllim səviyyəsində anket sorğusu tə’lim metodikasının səmərəliliyini

qiymətləndirmək, mürəkkəb tədris informasiyasının mənimsənilmə

səviyyəsini aşkar etmək, tələbənin müstəqil işə sərf etdiyi vaxt haqqında

məlumat əldə etmək və tədris informasiyasının mənimsənilmə keyfiyyətinə

tə’sir göstərən digər amillərə qiymət vermək üçün həyata keçirilir. Anket

sorğusunu məşğələləri aparan müəllim özü təşkil edir, aparır, təhlil edir və

aldığı informasiyadan istifadə edir.

Kafedra, rektorluq (dekanhq) səviyyəsində anket sorğusu tədrisin

keyfiyyətinin tələbəni qane etmə dərəcəsini qiymətləndirmək məqsədi ilə

keçirilir. Alınan mə’lumat çox zaman anketin keyfiyyətindən, qrupların

tərkibi və nəzarətin şərtlərindən asılı olur. Anketin forması nəzarətin

məqsədindən asılı olur və aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

• anket cavab üçün rahat olmalı (20 dəqiqəyə qədər);

• ankeldəki sualların mahiyyəti birmənalı xarakter daşımalı;

• cavablar ikili kodda nəzərdə tutulmalı (hə, yox);

• mürəkkəb sual üçün mümkün cavab variantları verilməli (üçdən çox

olmayaraq);

• nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, tələbə həmişə öyrənilən inlbrmasiyanm

professional dəyərini qiymətləndirə bihnir;

• pedaqoji takta riayət edərək, tədrisin keyəliyyəti haqqında birbaşa

suallar qoymaq məsləhət deyildir;

• suallar tələbə şəxsiyyətinin formalaşmasında müəllimin rolunu

aydınlaşdırmağa yardım etməlidir.

24

Kafedra, reklorluq (dekanlıq) səviyyəsində anket sorğusunun keçirilməsi üçün böyük hazırlıq iiji aparılmalıdır: anketlərin iijlənib hazırlanması, tələbə və müəllimlərin anket sorğusu keçiriləcəyi haqda xəbərdar edilməsi, cavabların tərtibinə dair tələbələrin tə’ümatlandırılması, sorğu aparanlann lə’limatlandıniması. Bir qayda olaraq müəllim anket sorğusu metodunu digər nəzarət mctdları ilə birləşdirir. Tədrisin keyfiyyətinə aid anket sorğusunu ildə bir dəfə keçirmək tövsiç’yə olunur.

Tədris prosesi sistemi nəinki onun tərkib elementlərinin birgə işini, həmçinin gözlənilən nəticələrlə təsdiq olunan optimal fəaliyyətini tələb edir, yəni ki, onun vəziyyətinə, tələbələrin biliyinin və tədrisin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə, həm də bütövlükdə tə’lim sisteminə müvaliq nəzarət vacidir.

Nəzarət nəticəsində əldə edilmiş nəticələri müxtəlif metodlarla təhlil etmək mümkündür, lakin bir ali məktəb çərçivəsində təhlilin metodikası vahid olmalıdır.

Göstərilən metodikalar üzrə nəzarət nəticələrinin təhlili ali məktəbdə lə’limin təşkili haqqında inandırıcı və obyektiv fikir yürütməyə, bu prosesin idarə olunması yollarını daha da yaxşılaşdırmağa, bütövlükdə lə’lim sisleminin səmərəliliyini qiymətləndirməyə və müvafiq olaraq, müxləlil'səviyyələrdə metodiki işi lə.shih etməyə imkan verir.

Pedaqoji ustalığa malik olmaq üçün aşağıdakılara riayət etmək gərəkdir: • müntəzəm olaraq öz metodikasını öyrənməklə məşğul olmadan,

pedaqoji ustalığı təkmilləşdirmək mümkün deyil, necə ki, onu ləkmjiləşdirmək məqsədi qoymadan metodikanı öyrənmək mümkün deyil;

• kolleqalarin təcrübəsini öyrənindən öz ustalığını təkmilləşdirmək mümkün deyil;

• öz metodikasını və yoldaşlarının metodikasını yahuz praktiki fəaliyyətdə öyrənmək mümkündür;

• iş yoldaşının metodikasını yalnız ona kömək etməklə ,əsil mə’nada öyrəni nək müml<ündür;

• pedaqoji ustalığı “qara yeşiyə” istiqamətlənməklə təkmilləşdirmək mümkün deyil;

• müəllimin təkmillə.şmə və özünüləkmilləşdirməsinin sərh.əddi voxdur.

§10 NƏZARƏTİN NƏTİCƏLƏRİNƏ GÖRƏ KADR

HAZIRLIĞININ KEYFİYYƏTİNİN KOMPLEKS TƏHLİLİ

Fodrisin V3 tnlimin keyfiyyətinə nə/arətin nəticələri əsasında ijəkil 5- də

verilən sxemə müvafiq olaraq, hər-bir tədris fənni, kafedra, fakültə və

bütövlükdə ali məktəb üzrə kadr hazırlığının vəziyyətinin kompleks təhlili

aparılır.

!?okil 5. Konkrci kwıı üzro təlimin keykiyyotinə nid nəznrətin nəticələrinin

kompleks təbim sxemi

Girin ımzäfolin nəticaləri 'W'əmm tədris fənnini öyrənməyə başlamış

tələbələrin ilkin hazırlıq səviyyəsini xarakterizə edir: o aşağı olduqca,

tələbənin tədris materialını mənimsəmə müvəffəqiyyəti də zəifləyir və

əksinə. Buna görə də kompleks təhlilin hər səviyyəsində/müəllimdən

rektorluğa qədər/ giriş nəzarətin nəticələrinin düzgün təyin olunmasına

xüsusi diqqət yetirmək gərəkdir. Səciyyəvi xüsusiyyətlər bunlardır:

I kursda-məktəb attestatındakı orta qiymət; qəbul imtahanlanndakı

qiymətlər; fiındamental fənlər üzrə “sıfır” nəzarətindəki qiymətlər;

II və sonrakı kurslarda - əvvəlki semestrdə verilən imtahanların

nəticələri; təminedici tədris fənləri üzrə rektor kontrol işlərinin nəticələri.

Bütün kafedralar öz fənləri üzrə təminedici tədris /əvvəlki semestrlərdə

öyrənilməli olan/ fənlərinin siyahısını dəqiq təyin etməlidir. Təminedici

fənlərin lazımi ardıcıllığına riayət edihnəzsə, yaxud onlar üzrə giriş nəzarətin

nəticələri aşağı olarsa, kafedra tədris

26

planına müvafiq dəyişikliklərin edilməsini vo həmin fənlər üzrə tələbə

hazırlığının keyfiyyətinin artırılmasını tələb etməlidir. Düzdür bu hələlik

bizim mövcud psixologiyamızla üzlə.şmir, ancaq nəticə belə olmalıdır.

Tədrisin keyfiyyətinə nəzarətin nəticələrini bütün səviyyələrdə təkcə

absolyut yox, həm də qarşılıqlı əlaqədə təhlil etmək lazımdır. Qiymətlərin

,/gəstəricilərin/ uyğun gəlib-gəhnədiyini həmin fənnin tədrisinin keyfiyyətinə

nəzarətin bütün səviyyələrində təyin etmək və imtahan sessiyalarında, rektor

nəzarətinin gedişində aşkar olunan tələbələrin bilik səviyyəsi ilə təshih

prosesində konki'cl tədris fənni üzrə tələbə hazırlığının keyfiyyətinə ümumi

qiymət vermək, onun səviyyəsini artırmaq üçün lazımi təkliflər işləyib

hazırlamaq mümkündür.

Həmin ixtisasa dair əsas tədris fənləri üzrə tələbə hazırlığının vəziyyətini

təhlil edərkən bu ixtisas üzrə kadr hazırlığına ümumi qiymət verilir, tədris

prosesindəki zəif halqalar aşkar edilir və tədris ilinə yekun vurularkən onların

aradan qaldırılması üçün tə’sirli tədbirlər işlənir.

27

§11. QABAQCIL TƏ’LİM TEXNOLOGİYALARI

Iznh olunanın vaxtı keçdi. Hər şeyə

səbəb tapmaq lazım gəlir.

V.Şekspir

Bazar miinasibətlorinə keçid şəraitində xalq təsəniifatı üçün yüksək

ixtisaslı ali məktəb kadrlarının hazırlanması sisteminin yenidən quRilması

tələbələrin aldığı biliyin keyfiyyətinin real olaraq artmasını təmin etməlidir.

Ali məktəbin passiv informasiya təlim prinsipləri əsasında tədris prosesinin

mövcud təşkili kütləvi şəkildə “ortabab” mütəxəssis hazırlanmasına

istiqamətlənmişdi. Bu son 20-25 ildə belə olmuş və hal-hazırda da

qalmaqdadır. Böyük zaman itgisi tələb edən irihəcmli şifahi sorğunun

gedişində köhnələn beş bal qiymət şkalasından istifadə olunması buna

yardım edirdi. Beləliklə, tədris prosesində təlimin müxtəlif vasitə, forma və

üsulların axtarışı və onlann tətbiqinə, tələbənin öz əməyinin nəticəsi üçün

məsuliyyətini artırılmasına ehtiyac yaranır.

Tədris prosesi elə təşkil olunmalıdır ki, demoki'atik prinsiplər

gözlənilərək, tələbə məcburiyyət obnadan biliyini sistemli, fəal şəkildə,

müstəqil olaraq artırmağa çalışsın, Belə olarsa, o, öz hazırlığının vəziyyətini

real qiymətləndirə, biliyin mənimsənilməsinin minimum səviyyəsini tə’yin

edə, təTim prosesində müsbət emosiyalar hiss edə bilər. Buna tədris

prosesinə yeni, qabaqcıl təTim texnologiyaları, o cümlədən kadr hazırlığının

reytinq keyfiyyət sistemini tətbiq etməklə nail olmaq mümkündür. Bu

texnologiya tədris prosesində çevik tədris pionlarından istifadə olunmasına

yardım edir, təhmi fərdiləşdirməyə, tələbənin müstəqil işinin hüdudlarını

genişləndirməyə, tədris prosesinə real yarışhq daxil etməyə, əməkdəşhq

pedaqoqikası əsasında müəlim-tələbə sistemindəki qarşılıqlı təsiri kökündən dəyişməyə imkan yaradır, /şəkil 6/.

Şəki! 6. A !i məktəbdə təlim prosesinin quruluş sxemi.

28

To’liinin keyliyy.itino nozarəiin yeni formalarından istifadənin aktuallığı

ı^oxpilləli ali təhsil sistem çərçivəsində mütəxəssis hazırlığına keçidlə sübut

olunur /Bakalavr-mütoxəssis-magistr/.

Kollektivin və ayrı-ayrı şəxslərin peşəkar fəaliyyətinin onların kəmiyyət

və keyliyyət iş göstəriciləri tam əhatə olunmaqla reytinq qiymətləndirilməsi

mə’lumdur. Bu sistemin xaricdə və bizim ali məktəblərin praktikasında tətbiqi

qeyd olunmuşdur. Bu, hər bir fənn üzrə tələbə hazırlığının səviyyəsini daha

düzgün qiymətləndirməyə imkan verir, çünki tədris proqramının hər bir

bölməsi üzrə mənimsəmə dərəcəsini nəzərə alır. Şübhəsiz ki, bu da hər bir

məşğələdə tədris materialının hər blokunu onu sistematik şəkildə öyrənərkən

qiymətləndirihnəsinin rolunu artırır.

Reytinq-tələbənin semeslr, tədris ili və bütünlükdə təlim dövrü ərzində

konkret fənn üzrə bütün məşğələ növləri və müstəqil işin nəticələrini nəzərə

alan kompleks kəmiyyət göstəricisidir. Reytinq göstəricisində tələbənin hər

hansı fəaliyyət formasını, məşğələlərdə özünü aparmasını, auditor və müstəqil

işlərinin keyfiyyətini, təfəkkür s.əviyyəsini, intellekt potensialını, onu

praktikada reallaşdırmaq bacarığını nəzərdən keçirmək olar.

fənnin keçildiyi bütün vaxt ərzində ballann miqdarının təyin olunmasına

əsaslanmış, tələbə biliyinin reytinq qiymətləndirmə sisteminin tətbiqi üz

reytinqinin artırıhrıası üçün tələbədə marağı artırır; tələbənin cari

müvəffəqiyyətini nəzərə alır ki, bu da onun işini olduqca fəallaşdırır.

Qiymətləndirmənin geniş bal şkalası tələbənin biliyini daha obyektiv və dəqiq

qiymətləndirməyə, onu bilik səviyyəsinə görə ayırmağa imkan yaradır, yekun

qiymət çıxarılarkən təsədüf və subyektivliyi praktiki olaraq istisna edir.

Bu sistem üzrə texnoloji fənlər kafedrasındakı çoxillik iş təcrübəsi tələbə

biliyinin ən’ənəvi formalarla qiymətləndirilməsi ilə müqayisədə

üstünlüklərini təsdiq etdi və tikinti- iqtisad fakültəsində oxunan bir sıra

iqtisadi və texnologiyalar sistemi kursunun spesifikasına şamil edilməklə

reytinq sitslemi modeli üzrə metodika işləməyə inücan verdi. Burada fənnin

öyrədildiyi dövr ərzində biliyin daha yüksək qiymətləndirmə şkalasına və

bütün parametrlər üzrə biliyə kəmiyyət qiymətinə keçməyi nəzərdə tutulur.

'fələbənin semestr ərzində işini qiymətləndirməyin rahatlığı üçün

öyrənilən fənn ayrı-ayrı blok-modullara bölünür /şək.7,8,9/. Hər modula

bir-biri ilə mə’na məzmunu ilə bağlı olan bir neçə istinad mövzular daxil edilir

və balla qiymətləndirilir.Modul daxilində təl.əbənin əsas tədris iş

elementlərinin hamısı balla qiymətləndirilir

29

30

!^nkil 8. Mövzunun modul qurulubu.

“Texnologiyalar sistemi” Ibnnində iş proqramının məqsədinə müvalıq

'olaraq altı əsas blok qeyd olunur.

1. ıMetrologiya, liziki həcm vahidləri sistemi.

2. Maddələrin nomenklaturası.

3. Texnoloji prosesin maddi balansının hesablanması /hazır məhsulun

çıxış norması, xammal və enerji xərcləri/.

4. Texnoloji prosesin parametrlərinin onun intensifıkasiyasına təsiri.

5. Texnoloji prosesin texniki-iqtisadi göstəriciləri.

6. Texnoloji sistemlərin nəzəri əsaslan.

İlər bir məşğələdə testləşdirma zamanı hər tələbə sonrakı təhlili,

ümumiləşmə və geridə qalanlar üçün əlavə məsləhətlə birlikdə ikidən beşə

qədər qiymət /səviyyə/ alır. Burada əsas diqqət proqramın hər bir bloku ü/.rə

hər bir tələbənin biliyinə dair konki'et problemlərə verilir. Sonrakı testlər,

tələbə özünün ali məktəbdə oxıımusının məqsədini anlayırsa və arzu edirsə,

ona reytinq sistemi tətbiq olunmağa başlayan vaxtdan şüurlu surətdə öz

geriliyini aradan qaldırmağa kömək edir. Hər blok üzrə bal səviyyəsinin cəm

ölçüsü bütövlükdə (ənn üzrə reytinq həcmini təşkil edir.

Müvafiq olaraq 50 ballıq sistem tətbiq edilərsə:

21-30 bal -kafi;

31-40 bal -yaxşı;

40 baldanyuxan -əla.

Son illər ərzində bir sıra aparıcı universitetlərdə “xalq təsərmlatı

sahələrində texnologiyalar sistemi” fənninin öyrənihməsinin reytinq

sisteminin tətbiqi aşağıdakı pozitiv nəticələri təsdiqə yetirdi; kursun

mənimsənilməsi üçün tələbəninsistemli müstəqil işinin təmin

olunması; bilik səviyyəsinin vəonun praktikada tətbiq etmək

31

bacarığının artırılması; tə’limdə mühüm stimul olan cari müvəl'fəqiyyotin son

nəticəyə tə’sirinin formalaijması; tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində

obyektivliyin daha da artırılması. Bu zaman ən’ənəvi tə’lim sistemindən

fərqli olaraq tələbələrin bilik səviyyəsinə görə inandırıcı şəkildə bölünməsi

tə’min olunur.

Göstərilən nəticələr tələbələr arasında aparılan anket sorğusu və iki

sistemin paralel istifadəsinin nəticələrinin təhlili ilə təsdiq olunmuşdur,

/cədvəl 1/

Cədvəl I.

1995/96-cı tədris ilində MİF üzrə anket sorğusuna əsasən stasionar I kurs tələbələri

iqtisadiyyat, fizika fənni üzrə reytinq sisteminə aşağıdakı

səbəblərə görə üstünlük

vermişlər, (faizlə)

s/s

№

Səbəb Faiz.

1 Biliyin obyektiv qiymətləndirilməsi 96

O Biliyin möhkəmliliyin artması 93

3 Semeslr ərzində vicdanlı ritmik i.şin həvəslondirilməsi 81 4 Psixoloji yükün azalması, stress situasiyalarının istisna

edilməsi

89

5 Daha yüksək qiymət almaq imkanı; təsadüfi qiymətalmanın istisna edilməsi

90

6 Semeslr ərzində materialın mərhələ-mərhələ verilə bilməsi 88

7 Tələbələrdə fəallığın artması 87

8 Hər nö\’ məşğələlərdə iştirakın yaxşılaşması 73

9 Mühazirələrdə şax.sən iştirak etmək 4

10 Cari məşğələlərə hazırhqsı/. olmaq -

11 Köçürmək imkanı 20

12 Hazırlığa sərf olunan vaxtın azalması 92 13 Şəxsiyyətin -daha geniş surətdə özünü göstərə bilməsi:

intizamın artması və işin nəticələrinə görə mə’suliyyətin artması

94

14 Tə’limin yanşhlığı 97

15 Sistemin demokratikliyi 84

16 Müntəzəm “müəllim-tələbə’' qayıdış əlaqəsi 95 17 I kursda ali məktəb həyatına daha yaxşı uyğunlaşmağa

kömək edir.

-

18 Laqeyd münasibət

.32

On qrupda əıı’onavi formada kc(,;irilon imtahana nozaratin noticolərinin

müqayisəsi reytinq sisteminin cavablan ilə tam uyğun gəldiyini təsdiq eldi.

Hyni /amanda qruplarda və bütövlükdə potokda əmək intizamı olduqca

artdı. Praktiki mə.'jğələləri, laboratoriya işlərini, kontrol testi hey bir tələbə

üzürlü səbəb olmadan buraxmamışdı. Mühazirələrdə azad iştirakın yol

verilməsinə baxmayaraq, tələbələrin olduqca yaxşı iştirakı qeyd olunurdu.

Bununla yanaşı mühazirələrdə işin fəallaşması, tədris materialını başa

düşmək, təhlil elmək, mənimsəmək marağı, buraxılan səhvlərə qarşı diqqətin

aılması, yoxlu sualların meydana gəlməsi, tələbələrlə aparılan fərdi işin

yaxşılaşması müşahidə olunurdu.

Reytinq sistemi 1 kurs tələbələrinə ali məktəb təliminə daha asan

uyğunlaşmağa imkan verir. Əsasən də məktəbdə yaxşı oxuya bilən və vicdanlı

olanlarla, hansı ki, 1 kursda işini başqa cür qura bihnəyib, üstəlik də

təcrübənin ohnaması və öyrənilən materialın böyük həcmi və tempi onlarda

öz qüvvəsinə inamı yox edərkən.

Blok-modul sistemində isə materialın kiyik dozalarla öyrənməsinə

nəzarətin olması və onun qiymətləndirilməsi onlara təcıübə və özünə inam

hissi əldə elməyə imkan yaradır -onlar müvəffəqiyyətlə bal toplayır, yüksək iş

qibiliyyətini, sonrakı kurslarda da yüksək fəallıq səviyyəsini saxlayaraq,

müvəffəqiyyətlə imtahan verirlər. Belə sistem tələbələrdə böyük maraq

oyatdı, .ənənəvi imtahan formasında biliyə m.əeburi yekun n.əzarəlin

götürülməsinə imkan verdi, tələbənin l.ədris materialını mənimsəməyə

s.ərl'eldiyi vaxt büdcəsini azaltdı.

Bundan başqa, ali məktəb məzunlarının plan üzrə bölüşdüıülməsi

sisteminin artıq özünə doğınltması və mütəxəssis .əmək bazarına keyid də,

onların hazırlığı və rəqabət qabilliyi qarşısında yeni tələblər qoyur. Qabaqcıl

ləlim texnologiyası olaraq, reytinq sistemi özü dərin və möhkəm bilik əldə

etmək, müstəqil yaradıcılıq vərdişləri və bacarığı üçün, ş.əxsiyyətin

intellektual potensialını daha tam açmaq üçün əsas yaradır. Reytinq

sisteminin bütün təlim dövrü ərzində tətbiqi üzi'Ə xarici və ölkə t.əcrübəsi

mütəxəssis hazırlığının daha yüksək keyfiyyətini sübut edir. Bu isə bazar

iqtisadiyyatının yeni şəraitində ali məktəblərin işində fəal ləlim formalarının

demokratikləşməsinə kömək edir, /əlavə 3-20/.

lial-hazırda texniki ali m.əkt.əblərin bir qismində eksperiment şəklində

kredit sisteminin tətbiqinə başlanması məhz bununla

əlaqədardır.

33

§12 TƏLƏBƏLƏR ARASINDA APARILMIŞ ANKET

CORĞUSUNUN BƏ ’Zİ NƏTİCƏLƏRİ

Adi müollim boqiqətləri söyləyir, yaxşı

müəllim isə onları tapmağı öyrədir.

A.Disld-vcq

1997-1998-ci lədris ilbrindo 1 kurs təbbobri arasında universitetdə tədris

prosesinin təşkili və reytinq sisteminin tətbiqi haqqında aparılmış anket

sorğusunun nəticələrinə dair və anonim şəkildə söylənmiş bə’zi cavablar:

1. Ali məktəbdəki təlim ölkənin iqtisadiyyatında və ictimai həyatındakı

vəziyyəti əks etdirməyə bilməz. Vəsait və tədris vəsaitləri çatışmır. Yəqin ki,

tələbə və müəllimlər arasındakı münasibətlər daha demokratik olmalıdır.

2. Təlim prosesinin təşkili az və ya çox şəkildə razı salır. Amma bəzi

məsələlər həll olunsa, daha yaxşı olardı: mühazirələrdə azad iştirak -mövzunu

sonradan yenə vermə bilmək imkanı ilə/, imtahan problemləri-onlar, bir

qayda olaraq, əsil biliyi .əks etdirmir /imtahan fənləri üzrə reytinq

sistemindən istifadə etmək/ sonrakı “avtomat”la yəni tələbənin arzusu ilə

verilən imtahan /daha obyektiv olardı/ tədris prosesinin seçilən ixti.sasın

spesifikasına maksimum yaxınlaşdırılması.

3. Hesab edirəm ki, əgər universitet tələbə qəbulu ilə məşğuldursa, onları

bütün lazım olanlarla təmin etməlidir. Yaxşı olar ki, qəbul azalsın, lakin

tələbələr bütün fənlər üzrə yaxşı ədəbiyyatla təmin edilsin/. Mütləq pullu

qruplar olmalıdır /onların da hesabına aztəminatlı tələbələrə dotasiyanı

artırmaq mümkündür /.Əgər belə qmpda tələbə üzürsüz səbəbə görə

qeyri-kali oxuyursa, onu institutdan çıxarmaq, müəyyən pozuntulara görə isə

ondan və yaxud onun sponsorundan bütün təlim kursu üçün ödənişi almaq

lazımdır. Bir sözlə, təlim sistemindən razıyam, amma müəllim bey’ətindən -o

qədər də yox.

4. Ümidvaram ki, ixtisaslı mütəxəssis olmaq üçün ali məktəb mənə

lazımi s.əviyy.ədə bilik verəcək, və mənim təhsil səviyyəm ümümdünya

standartlarına müvafiq olacaqdır. Ali məktəbdə təlim necə olmahdır? flansı

tə’lim l'omıasının daha yaxşı olduğunu deməyə çətinlik çəkirəm. Heç

fikirləşmirəm də ki, kimsə mövcud Ibrmanı dəyişdirər bu yaxınlarda, lap elə

yaxşı təkli İlər olsa da. Hələ mən universitet haqqında az şey bilinəm. Hələlik

bir şey aydındır: mən çox yavaş yazıram və mühazirələrdə çox az qeydlər

apara bilirəm, həm də axı bu, mənim problemimdir.

.5. Ali məktəb tələbələri 7-8 il qabaq doğma kommunist partiyası nəyi lazım

bilirdisə, onu öyrənirdilər. Tələbənin gələc.ək ixtisası ilə

34

birbaşa olaqəsi olan fonlarin öyrənilmasiıra yox az diqqət yetirilirdi.

Clürünür. bizim ali məktəbdə ,son illər ərzində mühüm dəyişikliklər baş

verib, amma hey də hər şey istənilən qədər yaxşı deyil. Biz əvvəlki kimi,

iqti.sadyı ixtisasına heç bir aidiyyəti olmayan l'ənlər keçirik. Bizdə hələ də

beş bal sistemi qalıb, baxmayaraq ki, aparıcı ölkələrdə ali məktəblərdə, hətta

respublikada bə’zi özəl ali məktəblərdə, artıq reytinq sistemi tətbiq olunur.

Mənə elə gəlir ki, bu forma tələbələr üçün daha əlverişlidir, zaçot yaxud

imtahanda “avtomat” almağa imlean verir.

6. Ali məktəbdə, indi ölkədə olduğu kimi, köklü dəyişikliklər baş

verməlidir. Bə’zi l'ənlər üzrə bizi elə öyrədirlər, elə bil ki. 20 il əvvəl olduğu

kimi “inkişaf etmiş so.sializm”də yaşayırıq, yəni təlim sistemi köhnəlib.

Mənə elə gəlir ki. hazırda kompüter texnikasına daha böyük diqqət vermək

lazımdır ki yəni hər bir məzun BHM haqqında təxmini təsəvvürə malik

olmasın, o. bu texnika ilə işləyə bilsin. İndiki zamanda lazım olan yəni

fənlərin öyrənilməsi gərəkdir, məsələn: bazar

iqtisadiyyatı şəraitində pul tədavülü, marketinq və s., yəni bizə “həyata

atılarkən” ilk növbədə lazım olanlar, yalnız bundan sonra fəlsəfə, rivaziyyat

keçirilməlidir. Həmçinin biliyə nəzarət gücləndirilməlidir, məsələn, testlərin

kianəyi ilə. Reytinq haqqında deyə bilərəm ki, bu - biliyi yoxlanəaq üçün ən

səmərəli formadır, lakin onu daha ciddi keçirmək lazımdır ki, lı,ərə özü

fikirləşə bilsin.

7. Universiletdə prblem çoxdur, flər hansı birinci kurs tələbəsi sıxıntı

keçirir ki, universitetin kollektivində təzə adam olmasına baxmayaraq, ona

likir verilmir. Dərsliklərlə vəziyyət çox pisdir. Müxtəlif səbəblər üzündən hər

dəfə oxu zalına girib orana hazırlaşmaq mümkün olmur. Mən problemi onda

görüj'əm ki, bütün fənlərə eyni cür diqqət vermək mümkün deyil. Aşağı

müvəffəqiyyətin səbəbi də ola bilsin ki. bundadır. Bundan başqa, bütöv bir

semestr bizim ikinci növbədə oxumuğımız da bizim universitet haqqında

təsəvvürümüzə müsbət təsir göstərmədi.

8. Ali məktəbdə oxuyark.ən əsas diqqət məsələnin kəmiyyət yox,

keyfiyyət t-ərəfınə verilməlidir. Bizim ali məktəbə gəldikdə, tədris

proqramlarını müasir cəmiyyətin aktual problemlərinə müvafiq olaraq

dəyişdirmək, həm də dünyada təlim üzrə toplanmış təcrübəni nəzərə almaq

vacibdir. Tədris prosesini yaxşılaşdırmaq üçün təklif edirəm:

-professor-müəllim heyətini təzələmək;

-prolil fənləri dərindən öyrənməklə bir neçə tə’lim mərhələsi nəzərdə

tutmaq;

-tələbələri müasir t.ədris-metodiki ədəbiyyatla, texniki təlim vasitələri ilə

iə’min etm.ək;

3.5

-universitetin nəzdində təbbəbrin eyni vaxtda öz maddi voziyyətini

yax^ılışdıraraq, praktiki-professional vardişbrə yiyəbnn bibcəyi strukturlar

yaratmaq;

-tələbə və müəllimlərin xaricdə stajkeyməsi imkanlarını nəzərdə tutmaq;

-məcburi kurslardan baijqa, əlavə kurslar da daxil etmək və tələbələrin

aralıq ixtisaslar üzrə iştirak üçün fənn və müəllim seçə bilmək /qismən də

olsa/' imkanını nəzərdə tutmaq;

9. 'l’ədris prosesində çox şeyi dəyişdirmək lazımdır, Fəlsəfəni belə

öyrətmək olmaz. Kompüter texnikasının əsaslarını yalnız imitasiya

adlandırmaq olar. Bu absurddur /təkcə notları oxumaqla pianinoda çalmağı

öyrənmək olmaz. İqtisadi nəzəriyyə, fizika və riyaziyyat fənlərini necə

öyrətməklərindən xoşum gəlir, İmtahanların test üsulu ilə keçirilməsini

bəyənirəm. Bu, həmişə formada olmaq üçün əlavə stimul verir.

10. Əgər səni oxumağa göndərən müəssisə tələb qoyursa ki, tələbə

konkret fənn üzrə bilik qazansın, qoy bu fənni tədris etmək üçün xərc ödəsin.

Ali məktəbdə hüququn tədrisinə, insanlarla ünsiyyət mədəniyyətinə, düzgün

sənəd tərtib etməyə daha çox diqqət verilməlidir,

11. İqtisadiyyat üzrə seminarlarda təlim üsulu mənə xoş gəlir, çünki

burada həmin seminarda nəyi bilməyin lazım olduğunu özləri həll edir, həm

də kiçik testlər üzərində tələbə öz biliyini göstərə bilir. Reytinq sistemini

daha da cəsarətlə tətbiq etmək gərəkdir.

12. İqtisadiyyat kursunun proqramında əsasən praktiki istiqaməti olan

ayrı-ayrı konkret blokların nəzərdən keçirilməsini müsbət sayıram. Məm də

hər bir mövzünün mahiyyətini qısa, eyni zamanda dəqiq və konkret şəkildə

şərh olunması məndə xoş təsir oyadır. Reytinq sistemində onu müsbət

sayıram ki, burada müstəqil hazırlıq təklif olunur və fikrimcə, bu olduqca

səmərəlidir.

13. İqtisadiyyat olduqca maraqlı fənndir. Məşğələlərin reytinq

formasında keçirilməsi də xoşuma gəlir. O, bilik səviyyəsini tə’yin etməyə

imltan yaradır və böyük diapazonda biliyini tətbiq elmək üçün yaxşı şans

verir.

14. Ümid edirəm ki. seçdiyim mühəndis iqtisadçı ixtisasına

yiyələnməkdə universitetdə baza biliyi əldə edəcəyəm. Əlbəttə, demək olmaz

ki, universiteti qurtaran kimi mən birincidərəcəli mütəxəssisə çevriləcəyəm.

Bundan ötrü ixtisas üzrə işləmək və lazımi təcrübə qazanmaq lazımdır.

36

'i’olim daha sadə olmalı, yoni sadə formada izah olımmalıdır. Belə hesab

edirəm ki, bəzi fənlər üzrə azad iştirak imkanı olmalıdır. Hər bir tələbə

işləyəcəyi istiqaməti seçməli və lazımi təcrübə qazanmaq lazımdır.

15. Biz uzun zaman biznesin qızıl sayılan bir qaydasını unutmağa

çalışmışıq ki, bütün bazar iqtisadiyyatı onun üzərində qurulur; “kadr hər şeyi

həll edir”. Biz elə bunun üçün çalışmalıyıq. Ali məktəbi qurtardıqdan sonra

biz iqtisadiyyatımızda işlərin vəziyyətinin bizdən asılı olduğunu hiss

etməliyik. Təlimə gəldikdə isə, yaxşı olardı ki, ali məktəbin daha stabil maddi

bazası olsun; düşünürəm ki, yaxın zamanda bizim universiteti Qərbdə də

tanıyacaqlar.

16. Yüksək keyfiyyətli xalq istehlakı

malları buraxmaq üçün xammal və qabaqcıl texnologiyalar gərəkdir. Birinci

ilə problcmlcmimiz olmasa da, ikinci -praktiki olaraq bizdə

yoxdur.Təsadüfi deyil ki, MDB üzrə ən iri birjalardan birinin fəaliyyət

obyekti müəssisəni iqtisadiyyatın ön mövqelərinə çıxara bilən mütəxəssislərə

yüksək texnologiyaların alış-satışıdır. Buna görə də qabaqcıl texnologiyalar

sisteminə malik olmalıdır.

17. Ali məktəbdə mən seçdiyim xalq təsərrüfatı sahəsində işləmək üçün

ixtisaslı hazırlıq alacağıma ümid edirəm ki, mənim professional keylıyətlərirn

və bilik səviyyəm məni işsiz və yaşamaq üçün təminatsız qoymasın. Ali

məktəbdə tədris necə oünalıdır? Bu suala cavab verməyə çətinlik çəkirəm,

çünki hələlik ali məktəbdəki təlim sistemi ilə yaxşı tanış olmamışam. Amma

hər halda nəzəriyyə praktika ilə uzlaşmalıdır.

!K. İstəyirəm ki, birinci dərəcəli iqtisadçı maliyyəçi, yaxud bankir olum,

Azərbaycanın iqtisadiyyatını qaldırmaqla və bazarı əlverişli qiymətlər üzrə

yaxşı malla zənginləşdirərək bol da pul qazanım. Ümimiyyətlə

universitetimizdən xoşum gəlir. Və elə düşünürəm ki, bütün fənn müəllimləri

təklif olunan reytinq sisteminə keçməli, ondan seminarlarda istifadə

etməlidir. Belə olarsa, hamı sorğuda iştirak edər, müəllim də tələbələrin hər

biri haqqında təsəvvürə malik olmaq imkanı qazanar.

19. Ali məktəbdə mən hər şeydən əvvəl ümumi inkişaf səviyyəmi

artırmaq ümidindəyəm. İstirdim ki, dörd il oxuyandan sonra buradan

hazırlıqlı bir mütəxəssis- kimi çıxım ki, yenidən oxumağa düşməyim. Dn çox

informasiyanı mühazirə və praktiki məşğələlərdə almaq lazımdır, 'fəlim yaxşı

oxuyan tələbə üçün nəzərdə tutulmalıdır. Mümkün qədər az zaçot və imtahan

olmalıdır. Tələbənin oxuyub- oxumadığı məşğələ prosesində özünü biruzə

verir. Imlahan isə bəxt

37

gətirmoyə nazardə tuUilub va asab sisteminə pis təsir göstərir. Reytinqin

köməyi ilə qiymətləndirmə -düzgün və maraqlıdır.

20. Man pesimistam və bu yaxınlarda ölkəmizin iqtisadi vəziyyətinin

yaxşılaşacağına inanmıram. Ona görə də konkret təkli İlərim yoxdur. Amma

hesab edirəm ki, buna o vaxt nail olmaq mümkündür ki, lıərə üz işi ilə məşğul

olsun. Ali məktəbdə mən abstrakt bilik əldə etməyə çalışmıram. Ümidvaram

ki, konkret və lazımi şeylər öyrənəcəyəm. Bu müvəffəqiyyətin 50 faizi

müəllimdən asılıdır. Əsası odur ki. müəllim mühazirə oxuyarkən materialı

aydın izah etmək və onun tələbə tərəfindən mənimsəniləcəyi haqqında

düşünsün.

21. Ali məktəbi qurtarıb, inşaatda və iqtisadiyyat sahəsində yaxşı bir

mütəxəssis olmaq, sənətimi sevmək istərdim. Hesab edirəm ki, tələbələr

mühazirələrdə azad iştirak etməli, tələbə özünə müəllim seçməlidir.

22. Ali məktəbdə gələcək professional fəaliyyətim üçün bacarıq əldə

elmək, yəni lazımi informasiya ehtiyatı almaq istəyirəm. Düşünürəm ki,

lədi'is dəyişkən siyasətə yox, öz fikrinə arxalanmalıdır. Həmin profilli digər

ali məktəblərin, xarici ölkələrin ləcräbəsindən istifadə etmək olar.

23. 'l'exniki və iqtisadi universitetlər yüksəktəhsilli mütəxəssislər

hazırlamalıdır. Təlimin səviyyəsi əvvəlki illərdən yuxarı olmalıdır. Hazırda

Azərbaycanın mühəndisləri və iqtisadçıları öz qüvvələrinə arxalanmalı,

“yuxan”dan göstəriş gözləməməlidirlər. Azərbaycan nəinki digər ölkələrlə,

həm də MDB dövlətləri ilə fəal surətdə rəqabət aparmalıdır. Buna görə də

gələcək mütəxəssislərin hazırlığını yaxşılaşdırmaq vacibdir. Müasir

mühəndis, iqtisadçıya tətbiqi istehsalatın səviyyəsinin yüksəldən

texnologiyalar sisteminə dair biliklər lazımdır.

24. Şübhəsiz ki, Icst-kontrol sistemi imtahana yaxşı hazırlaşdınr. Fizika-

lazımi səviiyədə məktəb biliyi, ümumi inkişaf səviyyəsi olmasına əsaslanan

bir fənndir. Təbii ki, mühazirələr bu materialı vermir. Bunu nəzərə ahııaq

olmazmı?

25. Ali məktəbdə təlim sisteminə dair təklillar: pullu təhsil olmalı,

mühazirələrin sayını azaltmalı, tələbələrin müstəqil gyrənə biləcəyi

mövzuların sayını artırmalı.

26. Ali məktəbdə oxuyanda bir çox tələbələrdə təlimə qarşı maraq azalır.

Buna səbəb bəzi müəllimlərin qeyri-tələbkar olmasıdır. Müəllimin əsas

vəzifəsi, məncə, öz fənninə qarşı tələbədə maraq oyatmaqdır. Bir çox

müəllimlərdə bu çatışmır. Fizika təlinə forması məni qane edir, o, biliyə

müntəzəm nəzarət olunmasına təsir edir.

38

27. Ali məktəbdə ləlim məni tam qane edir. İstədiyim yeganə bir

!jcy-ləhsi!in pullu olmasıdır. Belə olanda tələbə, təhsil haqqı ödədiyi üqün bu

və ya digər sahədə mütəxəssis diplomu almağa ən yüksək səviyyədə maraqlı

olaeaqdır.

l'ənnə gəldikdə, belə dLU'jünürəm ki, belə mürəkkəb bir fənni

keqməyə baijlama/dan əvvəl li/ika və kimya üzrə bilikləri beynimizdə

bərpa elməliyik.

28. Ali məktəbdə təhsil almaq yeni və həemi getdikcə artan materialın

əldə olunmasını nəzərdə tutur. Dünyada inlbrmasiyanın həemi hər 5-8 ildə iki

dələ çoxalır və bu etir böyüklükdə bilik həcmini mənimsəmək dedikeə

mürəkkəb bir i.'jdir. Bunun üçün də təlim prosesində bizə daha çox bilik əldə

etmək metodları öyrətməlidirlər, nəinki hazır bilik verməli. Tə’lim sistemi

intellektual əməy'i həvəsləndirməlidir.

29. Texnologiya iqtisadçıya lazım olan çox vacib bilik sahəsidir.

Seminarlardakı reytinq məijğələ sistemi mənim xoşuma gəlir. Hesab edirəm

ki, test kontrolun həcmi daha balaca olmalı və 15 dəqiqə vaxt aparmalıdır.

Qalan vaxtda biz məsələlərin həllinə, formalların, Sİ vahidlərinin təkrarına

diqqət yetirməli, buraxılan sahələri təhlil etməliyik.

30. Mən belə hesab edirəm ki, bu mərhələdə ali məktəbdə təlimin

səviyyəsi lazımi qədər deyil. Oxumaq maraq doğurmur, fənlərin çoxu artıqdır.

Filaimcə, xarici dilə, iqtisadiyyatın nəzəriyyəsinə və kompüterin

öyrənilməsihə diqqəti artırmaq lazımdır. Düşünürəm ki, texnologiyalar

sistemi lazımlı fəndir, amma praktiki məşğələlərdə məsələ həll edilməsini

vacib saymıram.

31. Hər bir abituriyent üçün tələbə olmaq böyük sevincdir. Və deyildiyi

kimi, sən ilk sessiyanı verəndən sonra əsil tələbə olursan. Onu vermək isə çox

da asan bir iş deyil. Mən təklif edirəm ki, biliyin yoxlanılmasının imtahan

formasından tam imtina edək. İmtahan təsadüf deməkdir. Mən təklif edirəm

ki, yekun qiymət tələbənin semestr ərzində neeə oxumasından asılı olaraq

qoyulsun. İmtahan -tələbə üçün lazımsız əsəb gərginliyi, yuxusuz gecələrdir.

Bundan başqa, xarici dilin öyrənilməsinə diqqəti artırmaq lazımdır, çünki

müasir mütəxəssisə bu çox lazımdır.

32. Mexanika bloku -rahat fənlərdən deyil. Amma kimyanı və fizikanı

rahat öyrənənlərdən ötrü isə bu çətin olmayacaq. Hələlik bu fənnin nə qədər

lazım olduğunu deyə bilmərəm. Lakin köməyi ilə bu iənni öyrəndiyimiz yeni

metod mənim xoşuma gəldi. Mən bu üsulla məşğələlərin keçirilm.əsi

lərəldanyam. ancaq bu lənn üzrə imtahanın

39

aparılmasının nleyhinnynm. GoloL'ək mütəxəssis üy-ün fənni lazımlı

sayıram. Məlum deyil, mən harada iıjləyəcəyəm. ola bilsin, bu fənnə dair

aldığım bilik mənə kömək edəcək. Axı əsas qiymət yox, bilikdir.

.13. Ali məktəbdə təhsil alarkən xoşa gələn ixtisası seymək, sənə xoş

gələn, gələcəkdə lazım olacaq fənləri seçmək imkanı adamı cəlb edir.

Məktəblə müqayisədə ali məktəbdə müstəqil işə daha böyük diqqət verilməsi

/bu təşəbbüs göstərməyə imkan yaradır/ də müsbət haldır, l akin öyrənilən

fənlərin sayı əsassız dərəcədə çoxdur. Biz profil fənlərin zərərinə və

praktikada heç qarşı laşmayacağımız şeyləri öyrənirik. Deyirlər ki, bunlar

dünyagörüşü genişləndirmək üçün lazımdır, axı mən dünyagörüşümü

artırmaq istəsəm, bunu elə müstəqil şəkildə də edirəm. Bundan başqa, bəzi

müəllimlərin tələbkarhğı aşağıdır, oı1a tələbə üçün nəzərdə tutulub. “3”lə

oxuyan adam bura niyə daxil olurdu ki? Bizlərdən kim istəyər ki, “Üç”lə

oxuyan cərrah onun üzərində əməliyyat aparsın? Bəs indi iqtisadiyatı kim

idarə edir, dünənki xalq təsərrüfatı institutunun “üç”lə oxuyub qurtaranlar

deyilmi?

34. İqtisadiyyatın öyrənilməsinə dair təklillər: birincisi, reytinq nəzarət

sistemi özünü doğnıltmuşdur -imtahanqabağı yalnız təkrar etmək qalır.

İkincisi, biz müxtəlil'texnoloji prosesləri öyrənirik, özü də olduqca səthi

şəkildə.Praktiki fəaliyyətdə isə hərə bir yaxud ikidən çox olmayan saydakı ilə

işl.əyəc.ək və aldığı biliklər onun üçün az olacaq .dəlisilə nə qədər vicdanla

yanaşsa da?. Təklif edirəm; hər kəs özü üçün gələcəkdə ixtisaslaşacağı

texnologiya istiqaməti seçsin. Dünya proletariatının rəhbəri demişkən, “az

olsun, yaxşı olsun”. Yalnız onda iqtisadiyyatı öyrənərəkən anlaya biləcəyik

ki, bu bizim üçün lazımdır, ümumi inkişafımız üçün yox. Dks halda institutlar

mütəxəssis deyil, geniş dünyagörüşlü dilentantlar buraxacaqdır /buraxmışlar

və buraxırlar/.

35. İqtisadiyyat olduqca vacib bir fənnlər, çünki effektiv

texnologiyalardan istifadə olunması ölkəmizi böhrandan çıxarmağın

yollarından biridir. Tədrisə mənim sözüm yoxdur. Anıma reytinq sorğuları

tətbiq olunursa, niyə “avtomat”lar qoyulmur.

36. Fəal təlim forması təşkil etmək məqsədəuyğundur: öyrənilməli

materialın həcmini vermək və müddət qoymaq. Suallar varsa, məsləhət

saaatları təşkil etmək. Hesab edirəm ki, mühazirə və seminarlarda azad iştirak

tətbiq edilməlidir. Tələbə özü bilir, biliyində nə çatışmamazhqlar var və hansı

məşğələdə iştirak etməlidir, hansını isə buraxmaq olar. Bir də hesab edirəm

ki, tələbə hansı kursu öyrənəc.əvini özü seçməlidir.

40

37. Mon hesab edironı ki, mövcud ali iDİısil sistemi müasir tələblərə

cavab vermir. Bizə heç lazımsız fənnlər keçilir. Məsələn, siyasi tarix. Bü elə

həmin S0V.IK.P tarixidir. Təkcə adı dəyiijib. Ya da azərbaycan, rus dili. Biz

ki onu məktəbdə 10 il öyrənmi.'jik. Yenidən onu öyrənmək nəyə lazımdır?

Əgər bir adam onu on ildə mənimsəməyibsə,şübhə edirəm ki, belə ali

m.əkləbdə oxusun. Əgər tələbə digər köhnə Sovet respublikasından, yaxud

ölkədən gəlmişsə, başqa xalqın dili onun nəyinə lazımdır? Müasir mütəxəssis

ingilis dilini bihriəlidir və onun öyrənilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

Hesab edirəm ki, ixtisasla əlaqəsi olmayan Fənləri proqramdan çıxarmaq və

bunun hesabına profil Fənlərin öyrənilməsi üçün saatların sayını artırmaq

lazımdır. Belə olsa, ali məktəbdə təhsilin müddəti azalar və mütəxə.ssis

hazırlığının səviy7əsi daha da artar.

38. İnstitutda oxumaq mənim xoşuma gəlir. Xarici dilin öyrənihnəsiııə

və bədən tərbiyəsinə az likir verilir. Kabinetlər pis təchiz olunub. Amma

ümumilikdə götürəndə tədrisin səviyyəsi pis deyil. Hesab edirəm ki,

mühəndisə və iqtisadçıya xalq təsərrüFatinin əsas sahələrində texnologiya

sistemlərini bilmək vacibdir. Bu fənn üzrə təlimin sistemi məni qane edir.

39. Universitetdə təlim sistemi başqa ali məktəblərdən daha yaxşıdır,

təqaüd eynidir. Amma düşünürəm ki, universitetdə çox Fənlərin keçilməsi

bizmühəndislərə və iqtisadçılara lazım deyil. l-3ıı - tarix, FəlsəFə, siyasi

iqtisaddır ki, onlar iqtisadi planda heç nə vermir və parklikada çox az təsdiq

olunan doğmalardan iibarətdir. Ryni zamanda ingilis dilinin /həftədə cəmi iki

qoşasaaü, inlbrmatikanın/iki həftədə bir mühazirə və bir qoşasaal/

öyrədilməsinə az fikir verilir.

'I'exnoloji xətləri görməyin mümkün olduğu zavodlara, sərgilərə

ekskursiyalar təşkil elmək lazımdır. ,'\xı çoxları heç vaxt nə zavodda, nə sexdə

olmayıb, d.əzgah və maşın görməyib. Təfsilatına varmayaraq, bu və ya digər

maddələrin istehsal texnologiyasının ə.sas xüsusiyyətlərini /əsaslan/ daha çox

öyrənmək və bunun hesabına daha çox sayda sahələrin texnologiyası ilə tanış

olmaq lazımdır.

40. Universitetdə cəmi bir semestr oxumuşam və hələlik mənim üçün

təlim sisteminin səmərəliliyi haqqında söz demək çətindir. Mən belə hesab

edirəm ki, keçdiyimiz bəzi Fənlər bizə lazım deyil. Bazar iqtisadiyyatının və

hazırda iqtisadiyyatda baş verən hadisələrin öyrənilməsinə daha böyük diqqət

yetirməlidir. Xarici dil daha dərindən liyr.ədilnəəlidir. İqtisadiyyatı öyrənmək

lazımdır, çünki sənayenin müxtəlif- sahələrinə aid olan müəssisələrin necə

işlədiyini bilmək

41

vacibdir. Məncə o qabaqcıl təlim metodlarına diqqəti artırmaq lazımdır ki, bir

neqə il sonra biz institutu qurtarıb işləməyə başlayanda onlar yüksək inkişaf

səviyyəsinə çatacaqdır. Bir də bizim öyrəndiklərimizin praktikada necə

olduğunu görmək istəyərdim: müəssisələrə getmək, texnologiyanı iş zamanı

müşahidə etmək.

41. İnstitutda oxuduğum ilk aylarda elə bil ki, həv.əsdən düşmüşdüm.

Əsasən bu, tədrisin təşkili ilə, fənlərin tematikası və tədrisin metodikası ilə

bağlı idi. Bu vaxt ərzində mən başa düşdüm ki, təhsildə əsas rolu şəxsi təhsil

oynayır. Məncə, müəyyən tələbə kontinqentinin “xəlbirlənməsi” bilik

səviyyəsinin armasına və ali məktəbi qurtaran mütəxəssislərin əsil hazırlığa

malik olmasına təsir edəcək.

İqtisadiyyat fənni üzrə təlim sistemi mənə görə əlverişlidir, xüsusən də

təst nəzanət sistemi və qiymətləndirmə rəğbətə-layiqdir, lakin nəzərdən

keçirilən suallann tematikasının dəyişməsi yaxşı olardı. İstərdim ki,

konkretlik olsun və mövzudan çox da dərin aralanmalara yol verihnəsin.

Əyani blok-sxemlər şəklində materialın verilməsini müsbət hesab edirəm.

42. Hesab edirəm ki, milli iqtisadiyyat - hər hansı iqtisadçı ixti.sası üçün

vacib olan bir fənndir. Müəllimlərin diqqətini bu məsələlərə yinıəllmək

istərdim: l'ənn proqramında yeni istehsalat texnologiyaları, elmi keşllərlə

bağlı məsələl.ər daha geniş açılsa; fənn daxilində patentliyə girişə aid kurs

oxunsa, yaxud bu məsələ işıqlandırılsa, yaxşı olardı.

4.1. Məşğələlərin təşkili məsələsinə aid onu deyə bilərəm ki, biz başqa

korpusa keçmişik və məşğələləri saat 9-da başlamaq olar. Arzu edirəm ki,

qoşasaatlar arasında tənəffüs 15 dəqiqə, yarımsaatlar arasında isə 10 dəqiqə

olsun. Onda məşğələləri saat 14^”-da qurtarmaq olar.

l’ədris prosesinin təşkilinə gəldikdə -seminar və mühazirələrin

təşkilindən xoşum gəlir. İmtahanları isə ildə bir dəfə vermək /yayda/ yaxşı

olardı.

Seminarda iş mənim xoşuma gəlmir, mühazirələr isə maraqlıdır /amma

həmişə yox/. Məsələ burasındadır ki, mən nə fizikanı, nə də kimyanı

bilmirəm. Buna görə də fikirləşirəm ki, bəlgə onlara az vaxt sərf etmək

lazımdır? hntahanı niyə 2-ci semestrdə veririk? Bu çoxmu vacibdir?

42

§13 TƏDRİS PROSliSİNİN TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ

OLUNMASINA DAİR TLRMİNOLOJİLÜĞƏT

1. /VBİ'ITJRİYHNT - /la(, Abilurientis -getməyə hazırladan/ -ali məkləbə daxil olmağa hazırladan orla məktəb mə’zunudur.

2. ALİ 'I'ƏHSİL - ali məktəb mə’ztmuna nəinki praktiki fəaliyyətin xüsusi və elmi sahəsindəki məsələlər, vəzifə və problemlərindən bad çıxarmağı, həmçinin öz ideyalarını, təklillərini verə bilmək, həll və müdafiə etmək və ümumiləddirmək iml<anı verən sistemli ümumi və xüsusi elmi bilik, baearıq və vərdidlərin məcmusudur

3. AL.İ TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN AKKREDİTASIYASI - /lat. accredo- etibar edirəm/ -onlann dövlət tələbləri və təhsil standartları səviyyəsində fəaliyyətini həyata keçirmək hüququnu rəsmi olaraq lamnmasıdır ki. bu haqda muvaliq sertifakt verilir.

4. y\NALİZ - predmetin, hadisə və ya anlayidin ayrı-ayrı hissələrə, cəhəllərə, xüsusiyyətlərə fıkrən bölünməsi və bu komponentlərin seçilməsidir.

5. ANKL'l’ SORĞUSU - /fran, -enquele- araddırma/ -konki'et sosial tədqiqatın əsas texniki vasitələridən' biridir; sosial-psixoloji, iqtisadi, pedaqoji, demoqrafik tədqiqatlarda tətbiq olunur. Hər bir dəxsə sorğu anket kağızı formasında qoyulan suallara cavab vermək təklif olunur.

6. ASPİRANT /lal. aspirantis - can alan, cəhd edən/ -ali tədris müəssisəsində və ya elmi-tədqiqat institutunda elmi və yaxud pedaqoji fəaliyyətə hazırladan dsxsdir.

7. ASSİSTLNT /lal, assistentis - idtirak edən, kömək edən/ -elmi id, əməliyyat yerinə yetirərkən, imtahan qəbul edərkən professora, müəllimə, həkimə kömək edənə deyilir; ali məktəb müəllimlərinə verilən kiçik elmi dərəcədir.

8. ATTESTASİYA /lal. attestatio - d^hadətnamə/ - idçinin və ya dagirdin kvalilikasiyamn, bilik səviyyəsinin tə’yin olunmasıdır; onun qabiliyyəti, idküzar və digər keylıyyətləri haqqında rə’ydir.

13 L B.AKALAVR /lat. baccalarius - vassal - xüsusi imtahan verib, bəzən də

həcmcə böyük olmayan referativ dissertasiya müdafiə edib universitet yaxud dəgər ali məktəb qurtaranlara verilən ilk elmi dərəcədir.

2, BACARIQ - insanın əldə etdiyi, özünün xüsusi bilik və vərdidləri ilə praktiki, nəzəri və yaradıcılıq fəaliyyətindən yaradıcı d^kildə, məqsədəuyğun istifadə etmək qabiliyyətidir. Müxtəlif üsullarla, maddi, nitq və əqli formalarda, bilik və vərdişlərin əsasında lörmalaşır.

43

3. BİLİK - insanların ətrafdakı hadisələri və əşyaları, təbiət və cəmiyyətin qanunlarını dərk etməsinin məhsuludur. Şifahi yaxud yazılı şəkildə, dilin köməyi ilə möhkəmlənən biliklər nəsildən nəslə keçir və nəzəri ya da praktiki tə’lim prosesində mənimsənilir. Möhkəm, dərin, sistemli informativ biliklərin ohnası lazımi bacarıq və vərdişlərin yaranması üçün, yəni biliyin praktikada tətbiqi üçün bazadır.

4. BİLİYƏ NƏZARƏTİN 1’LXNİKİ VASİTƏLƏRİ - biliyə nəzarət prosesinin ayn-ayn elementlərinin avtomatlaşmasını tə’min edir.

5. Bl.üK-MODlJL - tədris proqramına uyğun olaraq ümumi məntiqi c.əhət və fənnin məzmunu ilə birləşən, bir neçə qohum mövzuların aid edildiyi kursun müstəqil tərkib hissəsidir.

V 1. VERİLƏN PROFİLLİ MÜTƏXƏSSİS MODELİ - qarşılıqlı əlaqəli

üç sistem: istehsalat və müəyyən profilli mütəxəssisə verilən tələblər; mütəxəssisə verilən tələblər müəyyən əşya məzmunundan keçməklə; əşya məzmununun ali məktəbin tədris prosesindən keçməklə öyrənilmə yollarım nəzərdə tutur.

2. VƏRDİŞ - şəxsiyyətin xüsusiyyəti olaraq, məqsədyönlü hərəkətləri onlara xüsusi diqqət yönəltmədən, lakin şuurun nəzarəti altında azad şəkildə yerinə yetirmək qabiliyyətidir. Vərdişlər əqli (lələkkür, yaddaş), sensor (qəbuletmə vərdişləri), hərəkət (psixomotor) və iradəyə dair olur. Vərdişlər mənimsənilən biliklərin əsasında xüsusi tapşırıqları verinə yetirilməklə formalaşır.

QABAQCIL TƏ’LİM 'fEXNOLOGlYALARl - şəxsiyyətin yaradıcılıq imkanları və xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsinə yönəlmiş tə’lim və tərbiyə prinsiplərindəki dəyişikliklərə müvafiq gəlir. Təhsilin fundamenlallaşdırılması və fənlərarası inteqrasiya; auditoriya məşğələləri azaltmaqla tədris prosesinin strukturunun dəyişməsi; tələbənin müstəqil işinin genişlənməsi və tə’limin kompyüterləşməsi; bazar iqtisadiyyatı şəraitində tədris prosesinin məzmun və formalarının seçilməsində ali məktəbin hüquqlarının genişlənməsi; tədris əməyinin yarışlılıq və rəqabətliliyinin artması, qabaqcıl təTim metodikalarının tətbiqi ilə seçilir.

D 1. DEDUK'fİV FİKİR /deduksiya/ - ümumi fikirlərdən tək-tək,

xüsusilərə keçmə prosesidir.

2. DF.KAN /lat. decanus - onbaşı, qədim Roma ordusunda - on əsgərin rəisi/ - ali məktəbdə fakültənin başında duran şəxsdir.

3. DElCANA'f - dekanın rəhbərlik etdiyi, fakültənin inzibati - tədris idarəsidir.

44

4. 1)()RSLİK - lodris İbnııiniıı V.T ya onun bir hissosiniıı sistemli ̂ r»kiidn ,'fOriıini verən, tədris proqramına uyğıııı olan və həmin növ nəşr olaraq rəsmi .şəkildə təsdiq olunan tədris nə.şridir.

5. DİD.AK’I'İICA - pcdaqoqikanın təhsil, tə’lim və tərbiyə nəzəriyyəsinin işləndiyi bir hissəsidir. Didaktikanın tədqiqat predmeti - lə’limin məqsədi, mə/munu, qanunauyğunluqları və prinsipləridir. Ali məktəb didaktikası tə’lim prosesinin qanunayuğunluqlan və prinsiplərini aşkar edir, mütəxəssis hazırlığında müxtəlif forma və üsullardan müvəffəqiyyətlə istilada olunma şərtlərini əsaslandırır, həmçinin lə’limin təşkili və metodikasının məzmununu və inkişafını proqnozlaşdırır, tövsiyyələr hazırlayır, tədris prosesi sisteminin təkmill.əşdirilmə yollarını tə’yin edir.

6. DİDAKTİK. MHTOD - müəyy.ən dairəli məsələləri həll etmək üçün tətbiq edilən və qoyulmuş didaktik məqsədə nail olmağa gətirən, müəllim və şagirdin dialektik olaraq qarşırıqlı əlaqəli və qarşılıqlı tə’sirdə olan fəaliyyətinin pedaqoji qaydalar və requlyativ prinsiplər sistemidir.

7. DİDAK'fİK PRİYOM - tə’limin metodu ilə şərtlənən, müəllim və tələbənin konkret məqsədə çatmaq və xüsusi tə’lim tapşırığını həll etmək üçün konkret olaraq başa çatmış hərəkətidir.

8. Dİ.SKUSSİYA /lat. diseussiı.' - tədqiqat, ayırd etməlo' - iclasda, mətbuatda. ş,əxsi söhbət zamanı hər hansı mübahisəli məsələnin müzakirə olunması.

9. Dİ.SPirr /lat. disputare - likir yürtitmək, seçmək, mübahisə elmək/ - elmi, ədəbi və digər mövzular üzrə açıq mübahisədir.

10. DOSKNT /lat. doCentis - öyrədən/ - adətən elmlər namizədi elmi adı olan, ali məktəb müəlliminin elmi dərəcəsidir.

1 1. DÖVl.D’l'T()l İSİL STANDAR'fl - təhsil .sahəsində dövlətin öz vətəndaşları qarşısında və vətəndaşların da dövlət qarşısında öhdəliklərini əks etdirən ə.sas siyasi sənəddir. Dövlət öz vətəndaşlarından mü.əyyən təhsil səviyyəsi tələb edir - sosial verilmiş mütləq bilik, bacarıq və vərdişlərin həcmini - və öz növbəsində bundan ötrü lazım olan təhsil xidmətləri səviyyəsinə zəmanət verir. Belə standartların köməyi ilə dövlət təhsilin bütün səviyyələrində onu idarə edir, lıər bir şagirdə onu çatdıra bilir. Sosial-pedaqoji planda dövlət təhsil standartına dövlətin öz vətəndaşlarına zəmanət verdiyi çıxış bilik səviyyəsi kimi yanaşmaq lazımdır.

E PirfİYAC - həyat şəraitinin yaxşılaşması və inkişafı üçün lazım olan

ŞƏIİİƏ1İ əldə etməkdən ötrii həxsiyyətin cəhd etməsinin psixi əksolunma hadisəsidir. Məqs.ədə nail olmağın mümkün variantı motivlər əsasında seçilir.

45

ə ƏYANİLİK - əsas didaktik tə’lim prinsiplərindən biridir; lə’Iimdə

konkretdən abstrakla, varlıqdan fikirə, əlamət və təsvirlərdən anlayış və tə’yinlərə keçid şərti kimi nə/ərdən keçirilir. Əyaniliyin fiınksiyalan: informasiya /bilik,/ mənbəyi, illüstrasiya vasitəsi, hadisələr, əşyalar, anlayışlar arasındakı əlaqəni dərk etmək üçün əsasdır.

ƏMƏK - insanın təbii və sosial qüvvələri ehtiyaca görə dəyişdirməsi və mənimsəməsinə aid məqsədyönlü fəaliyyətidir. Əmək - şəxsiyyətin, onun qabiliyyətinin, düşüncəsinin, əqli və mənəvi keyfiyyətlərinin, insanın fiziki qüvvəsinin formalaşmasının həlledici şərtidir.

/ 1. İDARƏETMƏ - müəyyən informasiya əsasında seçilmiş və mövcud

proqrama /aiqoritmə/ müvafiq olaraq obyektin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına və ya qorunmasına yönəldilən yaxud fəaliyyət göstərməsi məqsədi ilə seçilmiş hərəkətlər məcmusudur. Bu, bir çox texniki sistemlərin, canlı orqanizmlərin və sosial qurumların mövcudluğunun ə.sasıdır.

2. İZA11EDICİ-SÖVQEDİCİ TƏDRİS METODU - təlim prosesində izahedici metodun problem məsələlər, sual və situasiyaların, dərketmə məsələlərinin verilməsi və həll olunması ilə birləşməsindən ibarətdir. Ali məktəbdə daha təcrübəli müəllimlər tərəfindən istifadə edilir.

3. İ7,A11EDİCİ 'fƏDRİS MEl'ODU - müəllimin tədris informasiyasını ətraflı izah və təsvirlə, yeni hadisənin, anlayışın, predmetin mahiyyətini açmaqla, əyaniliklə və auditoriyada müvafiq emosional ab-hava yaratmaqla şərh etməsidir. Bu metoda müəllimin izahının başa düşülməsi və biliyin başa düşülərək qəbul edilməsinin bildirən reproduktiv təlim metodu uyğun gəlir.Bu metod ali məktəb müəllimləri arasında ən çox yayılmışdır.

4. İMTA1IAN /lat.examen - sınaq/ - təlim sistemində tələbənin həmin fənni başa düşüb-düşmədiyini və müəyyən ixtisas hazırlığını bilmək məqsədi ilə onun əldə eldiyi bilik, bacarıq və vərdişləri qiymətləndirmək yolu ilə yekun sınaqdan keçməsidir. Semestr, kurs və dövlət imtahanları mövcuddur.

5. İNDUK'fİV NƏTİCƏ /induksiya/ - tək-tək, xüsusi fikirlərdən ümumilərə keçid prosesidir.

ö.İNS'fİTU'f /lat. institutum - öyrədən/ - ictimai qunıluş forması, ictimai münasibətlərin hər hansı sahəsində hüquq normalarının məcmusudur; bəzi ali tədris müəssisələrinin, elmi-tədqiqat idarələrinin, cəmiyyətlərin adıdır.

T.'İNSTRUKd-rV-PR/MCTİKİ 'fƏDRİS METODU - öyrədilənlərin praktiki hərəkətlərinin idarə olunması ilə birbaşa bağlıdır. Bu, konkret praktiki hərəkətlər vərdişini nəzərdə tutan produktiv-parktiki metoddur.

46

8.İNTİİLL1.İKT /lal. inlcllcctııs - ağıl. düijüiKo.idraky - insanın fikri qabiliyvntidir.

y.İNİ-ORMASİYA VERİLMƏSİNİN T1İXNİK.İ VASİTƏLƏRİ - miixləlil' hissiyal orqanlarına lo’sir göslnrorok, tədris informasiyasının öyrədilənlorə çatdırılmasını tə’min edir

10. İNl'ORMASİYA - ÜMÜMİLƏŞDİRİCR TƏDRİS MHTODU - müəllim lərəlindən fakt və nəlicələrin lazımi dərəcədə izah verilmədən, ümumilə.şdirmə və sistematizasiya olmadan ijərh olunmasıdır. Bu metoda öyrənmənin icra metodu uyğun gəlir.

11. İXTİSAS /lat.specialis - xüsusi; species-növ, cins/ - xüsusi hazırlıq və iı; təcrübəsi yolu ilə əldə olunmuij, sənət üçün lazım olan /in.'jaalçı mühəndis, mexanik-mühəndis, mühəndis-texnoloq, iqtisadçı mühəndis, iqtisadiyyat bakalavrı, marketinq magistri və s./bilik, bacarıq və vərdifjlərin kompleksidir.

12. İX'fİSAS YÖNÜMİ.I - ijəxsi xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla gəncləri sənət seçməyə hazırlamaq məqsədi güdən, elmi cəhətdən əsaslandınlmı.'j tədbirlər sistemi; gəncələrə sənət üzrə öz müqəddəratını təyin etməkdə və iijə düzəlməkdə göstərilən köməkdir.

13. İX'fİSAS TDHSİLİ - ali, orta ixtisas və texniki sənət məktəblərində, həmçinin xüsusi kurslarda ləlim keçərək alınan təhsildir.

14. İŞCİUZAR OYUN - aktiv təlim metodu olaraq, a.'jağıda göstərilən əsas xüsusiyyətlərlə səciyyələnir; sosial-iqtisadi sistemin idarə olunma problemlərinin mövcudluğu; oyun kollektivlərinin ümumi məqsədinin mövcudluğu ilə; rolların mövcudluğu və iijguzar oyun iijtirakçılarının bu rollara ləyin olunması ilə; iştirakçıların maraqlarının müxtəlifliyi və qeyri-müəyyənlik şərtləri nəzərə alınması ilə; müxtəlif mərhələlərdə oyun prosesində müəyyən qərar ardıcıllığının qəbul olunması və həyata keçirilməsi; həvəsləndirmə sisteminin mövcudluğu ilə; oyunun nəticələrinin qiymətləndirilməsində obyektivliklə. İşgüzar oyunlardan tədris prosesini aktivləşdirmək, kadrları attestasiyadan keçirərkən, onların səriştəliliyini, t.ədqiqat məqsədləri və q.ərar qəbul edilməsini yoxlavark.ən istifadə olunur.

V 1. YADDAŞ - onun fəaliyyətdə təkrar istifadə olunmasını mümkün edən,

keçmiş təcrübənin təşkili və saxlanması prosesl.əridir. 2. YEKUN MUVDFFDQİYYD'f - konkret proqram üzrə verilmiş vaxt

ərzində bilik, bacarıq və vərdişlərin keyfiyyətini xarakterizə edir. K

1.1<.(,)LLF(' /lal. college/ - .əsası İngiltərə, ABŞ-da və bəzi digər ölkələrdə qoyulan ali və yaxud orta t.ədris müəssisəsidir.

2. K.()İd,OK.VİUM /lat. colloqulum - danışıq, söhbət/ təhsil silemində tələbənin biliyini aşkar və inkişaf etdirmək məqsədi ilə keçirilən t.ədris m.əşğ.əl.əsinin növüdür.

47

3. KONKIİRS /lat. concıırsııs/ - işlırak^ılar arasında on layiqlisinin elm.ok imkanı vcron, hor hansı sahodəki yarı.';, lodqiqatdır.

mosolon, ali moklobo daxil olmaq üçün konkurs/. 4. KONSPF'KT /lal. conspcctııs - xülasə/ - qısa yazılı ini;a; hansısa bir

in.';anın xülasəsi, mühazirə nitq, çıxış üzrə qcdlərdir. 5. KONTİ'NGRNT /lat. conlingens - payına düşən/ - müəyyən

kateqoriyalı şəxslərin tərkibi; son hədd sayı, nəyinsə normasıdır. 6. KC.Wd'RAK l' /lal. conlractus/ - müqavilə, razılaşmadır.

L !. LİSHY /yun. Likeion - Qədim Yunanıstanda, Afinada, Likey Apollonu

məbədinin yanında, Aristotel tərəfindən əsası qoyulan fəlsəfə məktəbidir/ - inqilabdan qabaqkı Rusiyada imtiyazlı kişilər üçün ali və ya orta tədris müəssisəsidir; Qərbi Avropanın bəzi ölkələrində orta tədris müəssisəsidir.

2.LLSHNZİYA /lat. licentia-icazə/ - mal gətirmək və aparmaq üçün ıc.ızə; patentdən istifadə üçün, hər hansı məhsulu istehsal etmək, tədris mü.əssisəsi aemaq hüququna dair verilən ieazədir.

M MAGİSTR /lat. maqister - ə’yan. müdir, müəIlinV ingilis-amerika ali

təhsil sistemli ali tədris müəssisələrində verilən ikinei akademik dərəcədir.Ikı

dəıvəcə universiteti qurtardıqdan sonra /akademik bakalavr dərəcəsi ilə/, 1-2

il ərzində əlavə kurs keçən, xüsusi imtahanlar verən və dissertasiya müdafiə

edən şəxslərə verilir.

2. MET()Dİ1<Ğ 'l'ÖVSİYYƏLƏR VƏ GÖSTƏRL'jLƏR - tədris

hərəkətlərinin yerinə yetirilmə metodikasının, tədris-lərbiyyə prosesinin

həyata keçirilməsi şərh olunan yaxud da müəyyən tapşırıq yerinə yetirilərkən

edilən hərəkətlərin xarakterinin izah edildiyi tədris nəşrləridir. Onlar fənnin

ayrı-ayra mövztılan, bilmələri üzrə, intizama dair məsələlərin, fəaliyyətin

növü və qismi üzrə aydınlaşdırınalardan ibarət olur. Metodiki göstərişlər

tələbələr, hazırlıq şöbələrinin dinləyiciləri üçün, metodiki tövsiyyələr isə

-müəllimlər, ixtisasartırma kurslarının dinləyiciləri, aspirant və stajkeçənlər

üçün nəzərdə tutulur.

3. MƏQSƏD - subyektin bu ya digər tələbatını ödəmək üçün

köməyindən istifadə etdiyi predmetə istiqamətlənən fəaliyyətin nəzərdə

tutulmuş nəticəsidir. Konkret fənn üzrə təlimin son nəticələri təyin edilərkən,

məqsəd bu fənnin mütəxəssisin formalaşmasındakı rolu və yerinə müvafiq

olaraq konkretləşdirilir.

4. Mc)NİMSc)Mt) - yeni təcrübənin əvvəlki ilə.yeni informasiyanın - .əvvəl başa düşülənlə birləşməsidir. Mənimsəmə prosesinin elementləri: qavrayış, dərketmə, anlama, ümumiləşmə, möhkəmlənmə və tətbiqdir.

48

5. M()I)U[, /moıuiqi .blok-qurulU!j/ - h.ımiiı l'undamenlal məhilımu, ypıni hadis;^ni. qaıuııuı, qurulu.ş planını vo ya qohum məsolnlər qrupunu öyronon müsloqil kurs bölməsidir (yaxud mövzudur). .

6. MüNOQRAl'lYA - bir probitmin ya da mövzunun bir vo ya bir ncço müəllif torolindən lam vo hərtoroni tədqiqindən ibarət olan, kitab yaxud bro.şura .'jəklindəki ulmi nə,'jrdir.

7. MO'l’İV /fran, motif / - təşviq edən səbəb, hər hansı hərəkətə bir ləkan.

məktəb müəllimi nəinki tələbələrə tədris bilik əldə edilməsi yollarını, forma və

təyin edir. O həm də tələbələrin elmi və istiqamətləndirir, onların ixtisas üzrə

fəal iştirak edir. Pedaqoq, mütəxəssis və alim uzlaşması- ali məktəb müəllimi üçün vaeib olan

8. .VIÜDLLİM - ali informasiyasını çatdırır, vas i təl əri n i. me tod lari n ı yaradıeılıq axtarışını formalaşmasında xüsusiyyətlərinin şərtlərdəndir.

9. ML'TDXDSSİS ,'fran. spécialiste/ - müəyyən sənətə aid bilik və vərdişləri müvafiq əmək fəaliyyəti sahəsində istifadə edil.ən şəxsdir.

10. MIJTDXOSSİS 1 IAZİRI.K'Ü SDVİYYƏ.Sİ ixtisas fəaliyyətində istifadə üçün bilik və bacarıq siteminə yiyəl.ənməni xarakterizə edən kompleks xüsusiyyətlərdən ibarətdir.

I 1. kdÜMAZlRƏNİN MƏTNİ - lazımi iörntullarla, nəticə və qalik materialarla məsələlərin tamamlanmış şərhini verən, kursun daha aeib və çətin bölmələri /mövzuları/ üzrə tədris nəşridir.

12. MÜflAZİRƏNİN PAR'l'İTURASI - müəllimin mühazirə prosesində müxtəlif müəllimlərin mühazirələrinin keyfiyyətini kəmiyyət sarıdan qiymətləndirmək üçün vaxta görə geniş, qeydə alınan hərəkətləridir.

l.T MÜHAZİRƏLƏRDƏ 'fƏFƏlCKÜRÜN AK'flVLƏŞMƏ PRİYOM

VƏ MLTODLARI - problem situasiyalarının yaradılması vo həlli,

aktivləşdirici problem sualların həlli, tələbənin müstəqil işinin təşkili üçün

şəraitin yaradılması, oyun situasiyaları elementlərindən istifadə olunması,

t.ədris informasiyasının ucadan söyləməklə şərhi, mühazirədə şüurlu şəkildə məqsədyönlü səhvlərdən istifadə olunmasıdır.

NƏZARƏT /İran, contrôle / - tədris prosesinin ən mühüm komponenti olaraq, müxtəlil’ formalarda /cari, vaxaşırı, yekun/, bütövlükdə t.ədris prosesinin təşkilini təkmill.ə.şdirmək məqsədi ilə, bilik, bacarıq və vərdişlərin səviyyəsini ləvin etmək üeün aparılır.

' o ' OYLN - əşya hərəkəll.ərinin həyata keçirilməsi üsullarında qeydə alınan

ictimai təcrübənin yaradılması və mənimsənilməsinə yönəlmiş.

49

şorti situasiyalardakı fəaliyyot formasıdır, Bu zaman insanın mənovi keyfiyyotbri formalaşır; o, bir şəxsiyyət kimi psixoloji cəhətdən formalaşır;,

OXU - mətbu informasiyası vasitələri ilə müxtəlif ehtiyacların /mənəvi, ixtisas, estetik və s./ ödənilməsinə istiqamətlənmiş kommunikasiya-idrak fəaliyyətinin növüdür,

Ö ÖYF^ONMc) - təlimin tərkib hissəsi olaraq, müəyyən məhlumlann,

vərdiş və bacarıqların, təfəkkür üsullarının və emosiya-şəxsi ünsiy>'ət

təeaibəsinin mənimsənilməsi prosesidir. P

P.AYLAŞD1R.IC1 MATERİAL auditoriyada və müstəqil tədris işi üyün lazımi şəraiti təmin edir. Kitab, broşura, albom, sxem, şəkil, Vertyoj, cədvəl, tədris mətnləri və s. şəklində buraxılır.

PEDAQOQİKA - insanın formalaşmasına dair xüsusi təşkil olunan, məqsədyönlü və sitemli fəaliyyət haqqında, təhsilin, tərbiyə və tə’limin məzmunu, liıi'ma və metodları haqqında elmdir.

PEf)AQO.Iİ TEST - öyrədilənlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin quruluşunu keyfiyyətli səviyyədə qiymətləndirməyə, səviyyəsini ölçməyə imkan verən spesifik formalı, müəyyən məzmunlu, çətinləşməyə doğru gedən tapşırıqlar sistemidir.

PEDAQO.Iİ USTALIQ - pedaqoq şəxsiyyətinin yüksək inkişaf etmiş keyfiyyətləri ilə əlaqədə tədris-tərbiyyə məsələlərini səmərəli şəkildə həll etməyə imkan verən, psixoloji-pedaqoji təfəkkürün, müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərin, emosional, iradə ifadə vasitələrinin sintezidir. Pedaqoji ustalığın ümumi cəhətləri: möhkəm və dərin bilik, inkişaf etmiş bacarıq və vərdişlər, elmi-tədqiqat, istehsalat və metodiki fəaliyyətdə avtoritet, geniş dünyagöıüş və təlimin məqsədinə nail olmaq üeün səmərəli metod, priyom və üsullar tapa bilmək bacarığıdır.

' PRAKTİKİ VƏRDİŞLƏRİN AŞILANMASINDA TEXNİKİ VASİTƏLƏR - sənətə uyğun olaraq, parktiki iş vərdişlərinin aşılanmasını və möhkəmlənməsini təmin edir.

PRAKTİKUM - öyrənilmiş materialın möhkəmlənməsinə və biliklərin yoxlanmasına tapşırıqlar və məsələlərdən ibarət tədris nəşridir.

PRİNSİP /lat. prineipium - icazə, başlanğıc/ - hər hansı bir ehnin, nəzəriyyənin əsas ilkin vəziyyəti, insanın daxili inamı, ətraf haqqında fikridir.

PROBLEM - didaktik məntiqin kateqoriyası olaraq, bilməmək haqqında bilik kimi, elə bir sual növü kimi təyin edilir ki, onun cavabı yığılmış bilikdə yoxdur və buna görə də yeni bilik əldə etmək üçün müvafiq hərəkətlər yerinə yetirməyi tələb edir.

mənımsənməsınə,

təsir edən praktiki

50

l’RORI.BM SİTUASİYA - do bir ijoraitdir ki, təbbo artıq malik olduğu bilik vo təcrübə əsasında qərar qəbul edə bilmədiyi yeni ıjərllərlə və ınibı-masiya ilə qar.şılaijir. buna görə də yeni informasiya axtaru;! və yeni təhrübə əldə etməyə aid hərəkətlər etməlidir.

PRüBl.UiVlLİ TƏ’LİM - təfəkkür prosesinin qanunauyğunluqlarının və biliyin mənimsənilmə ijərtlərinin, yaradıcılıq qabiliyyətinin inki.'jafına dair müəyyən aalaijmaya əsaslanan, tələbələrin idrak, yaradıcılıq, nə/əri və praktiki fəaliyyətinin optimal idarəolunma.st sistemidir.

PROQNOZ /yun. prognosis / müəyyən məlumata əsaslanan qabaqcadan görmə, qabaqcadan söyləmədir.

PROQRESS /lat. proqrcssu.s/ - yeninin, qabaqcılın inki.'jafı, daha yüksək inkiijaf səviyyəsinə, daha mükənrməl vəziyyətə doğru hərəkət, yaxıjilığa doğru dəyiQklikdir.

PROPliDliVTİKA /yun. propaideuo - qabaqcadan öyrətmək/ - siicmli ijəkildə, qısa və elementar formada ijərh edilmi.'j, hər hansı elmə hazırlıq, giri.'j kursudur.

PRORHKTOR /lat. pro - yerinə/ - rektorun müavini , köməkçisidir. PROSHS /lat. processus - irəliyə inki.'jaf/ - hər hansı hadisənin,

vəziyyətin ardıcıl, məqsədyönlü dəyiijməsidir. Hər hansı nəticəyə nail olmaq üçün ardıcıl hərəkətlərin məcmusudur, məsələn, tədris prosesi.

PROİ'HSSOR /lat. professor - rəhbər, müəllim/' - ali tədris müəssisəsində müəllimin, yaxud ehni müəssisədə əməkdaijin vəzifəsi, elmi adıdır. Termin ilk dəfə Roma imperiyasında iifladilməyə ba.'jianmı.şdır/eramızdan əvvəl 1-5 əsrlər/.

R RUY'fİNQ /ing. Raitinq - qiymət, ranq, ijkala/ - semestr ərzində, tədris ili

və təlim dövrü ərzində universitetdə keçilən fənlər üzrə tələbənin bütün mə.'jğələ nüvələri və müstəqil i.'ji üzrə nailiyyətlərini nəzərə alan kompleks göstəricidir. Reytinq gösUəricisində tələbənin hər hansı fəaliyyət formasını, dərslərdə özünü aparmasını, auditoriya və müstəqil iQnin keyliyyətini və ümumi baza hazırlığını nəzərə almaq olar.

RTK'fOR /lat. reetor - təsərrüfatı idarə edən/ - ali tədris mü əss i s Əs i n i n rəh bəri.

RBYTİNQ SİSTUMİ - tam təlim dövrü ərzində tələbənin bilik səviyyəsinin müəyyən balla qiymətləndirilməsinə əsaslanan biliyə nəzarətdir /tədris reytinqi/. Çoxpilləli təhsilə keçərkən bu sitem daha möhkəm və dərin bilik, müsətəqil yaradıcılıq vərdiijləri əldə etmək, ijəxsi qabiliyyətini daha geniij göstərə bilmək üçün əsas yaradır, ənənəvi imtahan sessiyasından imtina etməyə, əmək bazarı ijəraitində mütəxəssis hazırlığının spesifikasını nəzərə almağa imkan verir.

RUSUNZİYA /lat. rcccnsio - qiymət/ - elmi , bədii əsərə, kinolılmə

vci'ilən tənqidi qiymətdir; belə qiyməti bildirən qəzet məqaləsidir.

51

R1?,FERAT /lat. relcrre - məlumat vermək, xəbər vermək/ - elmi isjin, kitabın, məqalənin qısa şifahi yaxud yazılı şərhidir: ədəbi və digər mənbələrin xülasəsinə əsaslanan hər hansı mövzu üzrə mühazirədir.

RBFORMA /lat. reformare - yenidən yaratmaq/ - nəyinsə dəyişməsi, yenidən yaranmasıdır; reformalar əsaslı və qismi ola bilər; ictimai quruluşun əsaslarına toxuna bilər, proqressiv və ya reaksion xarakter daşıva bilər.

SESSİYA /lat. sessio - iclas/ nümayəndəli orqanın, məhkəmənin, elmi müəssisənin yaxud da ietimai təşkilatın vaxtaşırı keçirdiyi iclaslardır /məşğələlər/; tədris müəssisələrində zaçot, imtahan dövrüdür /imtahan sessiyası/.

SERTİFİK.AT /fran, certillcat/ - vəsiqə, yazılı şəhadətnamədir, məsələn, malın keyfiyyəti, yaranması haqqında və s. dövlət orqanlarının borc maliyyə öhdəliçiyidir.

SƏNƏT/lat. professio - rəsmi göstərilən məşğələ ixtisas; profıteor- sözündədir -öz işim elan edirəm/ -xüsusi hazırlığın, iş təcrübəsinin nəticəsində əldə olunan xüsusi nəzəri bilik və praktiki vərdişlərin kompleksinə malik olan insanın əmək fəaliyyətinin növüdür; sənət işin və ya xidməti funksiyaların xarakteri və məzmunu, tətbiq olunan əməkvastələri və əşyaları ilə təyin edilir.

SİNTEZ /yun. synthesis - birləşmə/ -əşyaların, hadisə və anlayışların ayrı-ayrı iıissələrinin fıkrən bir bütöv olaraq birləşməsidir.

SON QİYAMƏT/mütəxəssisin hazırlıq keyfiyyətinə/ -onun həmin ixtisas üzrə mə’zun modelinə müvafiq olaraq kvaliftkasiya tələblərinə elmi, professional, psixokıji, ictimai və təşkilati uyğunluğunu ifadə edir.

STANDART /ing. Standard/ - xammala, məhnıılata və hazır məhsula

qoyulan vahid dövlət normaları və tələblərin təyin olunmuş nümünəsi.

norması, sənədidir.

STİMUL /lat. stimuİLis - deşən, qovan/ - insana təsir edən və cavab reaksiyasına səbəb olan hadisədir. Əgər şəxsiyyət tərəfindən “həzm olunarsa”, onun şüurunda əks olunarsa, stimul motivə çevrilə bilər. Buna görə də eyni bir stimul müxtəlif şəxslərdə ayrı-ayrı motivlər kimi əks oluna bilər.

SUAL - yerinə yelirihnəsi təlimdən tutmuş onun nəticələrinə olan nəzarətə qədər müxtəlif mərhələlərdə təlim keçənlərin təsviredici fəalivyətini nəzərdə tutan tapşırıq formasıdır.

T 'lAPŞlRlQ - müəyyən şəraitdə verilən, bu şəraitin bəzi hərəkət

/əməliyyat/ toplusu ilə dəyişdirilməsiylə əldə oluna bilən fəaliyyət məqsədidir.

TERMİ'NOl.O.Iİ LÜĞƏ'f - müəyyən bilik sahəsindəki terminlərin mənasının qısa şərhi verilməklə lüğətidir.

52

'I’HS r/ing. test - sınaq/ - insanın əqli inkİ!;alinı, xüsusi qabiliyyətini, inıdəlilik keyfiyyətlərini və digər ijəxsi xüsusiyyətlərini təyin etmək məqsədi ilə tətbiq edilən, standart formalı tapşırıqdır /söz xarakterli və ya şəkilli/,

TRXNİK..İ TDf.İM VASİTƏLƏRİ - tətbiqi ona. müvafiq texniki vəsaitlər kompleksinin mövcudluğu ilə şərtlənən təlim vasitəsi növüdür.

Tl/XNOLOGİYA/yun. techne - incəsənət, ustalıq, bacarıq və ioqos- ebm' - hazır məhsul ahnaq üyün istehsalat prosesində tətbiq edilən xammal, material və yarımlabrikatın yenidən emalı, hazırlanması, vəziyyətinin, xüsusiyyətlərinin, İbrmasının dəyişmə metodlarının məcmusudur; emal olunan obyektin keyfiyyət dəyişikliyi üçün müvafiq istehsalat vasitələrinin köməyi ilə xammala, materiallara, yarımfabrikallara təsirclmə üsulları haqqında elmdir.

'fDDRİS - bilik verməyə və tələbənin müstəqil işinə rəhbərliyə dair müəllimin fəaliyyətidir.

'I'DDRİS VƏSAİ'fİ - qismən yaxud tamamilə dərsliyi əvəz edən və ya onu tamamlayan, həmin növ nəşr olaraq təsdiq olunmuş tədris nəşridir.

'fDDRİSİN MR'fODİKASI - məşğələlərin əsaslandırılmış şəkildə quruluşu və lə’lim pro.sesində tələbənin təfəkkür fəaliyyətinin optimal istiqamət sistemidir, 'fədris işinin metodlarını və tə’limin ümumi məqsəd və vəzifələri, fənnin öyrədilmə xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla bu metodların hər bir tədris fənninə uyğunluğunu ləyin edir.

'I'ƏDRİC-ME'I'ODIKA VƏLSAFIİ tədris fənninin, onun hissəsinin tədrisi metodikası üzrə yaxud də tərbiyə metodikasına aid materiallardan ibarət tədris nəşridir.

'I’DDRİS - METODİKA SƏNƏDLƏRİ - fənn daxilində öyrənilən faktlar, hadisə və təzahürlər haqqında informasiyadan ibarəl yardımçı materiallarla tədris prosesini lə’min elmək üçün nəzərdə tutulmuş nəşrlərdir; bütövlükdə tədris fəaliyyətinin səmərəli təşkilinə təsir edir. Ilu sənədlərə: proqramlar, tədris tapşırıqları, tədris planları, iş dəftərləri, laboratoriya və praktiki məşğələ jurnalları, seminar planı, tədris işlərinin qrafiki, paylama materialı və s. aiddir.

'I’DDRIS Pl.ANI - ali məktəbdə tədris prosesi sisteminin əsas ifadə formasıdır. Bu, tədris işinin məzmununu, formalarını /növlərini/, rejimini, tədris fənlərinin öyrənmə vaxtını, həmçinin tələbələrin biliyinə qiymət verilmə üsullarını və biliyə nəzarət yollarını tə’yin edən dövlət sənədidir.

l'DDRİS PRQRAMI - müəyyən bir tədris fənninin və ya onun hər hansı bihnəsinin məzmununu, həcmini, həmçinin öyrənilmə qaydasını və tədris qaydasını lə'yin edən tədris nəşridir.

'I'DI.)RİS PROSITSİ - tə’limin əsas qanununa əsasən, qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün müəllim və tələbənin qarşılıqlı əlaqəli

53

ləuliyyətidir. Birgə fəaliyyətin hər bir i.'jtirakçısından müəyyən bilik, bacarıq, vərdişlər, ustalıq və öz vəzifəsinin yerinə yetirmək sistemi tələb olunur.

'I’DDRİS REYTİNQİ - tələbənin inteqral gösətrieisi olaraq, tə’limin müxtəlil'pillələrində attestasiya sistemindəki obyektiv me’yardır.

1’ƏDRİS FƏNN PROQRAMLARI - keçilən fənlərin məzmununun, təlimin növlərinin ifadə forması və məşğələ metodları və vasitələrinin tətbiqi formasıdır.

'fƏI.ƏBƏ /lat. studentis - canfəşanlıqla işləyən, məşğul olan/ -ali tədris müəssisəsinin şagirdidir. Qədim Romada, orta əsrlərdə idrak prosesi ilə məşğul olan bütün şəxsləri belə adlandırırdılar. XII əsrdə universitetlər təşkil olunandan sonra bu termin burada oxuyanlara aid edilməyə başladı.

TƏİT)BƏNİN MÜSTƏQİL İŞİ - əsas məqsədi təlim keçən subyektin müstəqilliyinin formalaşması olan xüsusi təlim fəaliyyəti növüdür. Həmin subyektin hilik və vərdişləri isə hər növ tədris məşğələlərinin məzmunu, forma və metodlarının köməyi ilə formalaşır.

'l'Ə’LİM - pedaqoji prosesdir ki, onun nəticəsində müəllimin rəhbərliyi altında tələbə müəyyən biliklərə yiyələnir və onda xüsusi bacarıq və vərdişlər sistemi əmələ gəlir; şəxsiyyətin vacib keyfiyyətləri inkişaf edir. d'ə’Iimdə aparıcı başlanğıc - onun əməklə və praktika ilə əlaqəsidir. Əgər müəllimin fəaliyyəti öyrənənlərin idrak imkanlarına uyğun gəlirsə, yaxud biliyin mənimsənihnəsi ardıcıl və sistemlidirsə, fəal müstəqil iş aparılırsa, təlim səmərəli olur.

TƏ’LİM ALQORİTMİ - tələbənin təfəlekür fəaliyyətini qısa tərkib hissələrinə bölməklə bütün tədris tapşırıqlarının həll olunması, qarşıda qoyulan vəzifənin optimal stınıktunınun tə’yin olunması və onun həlli üçün səmərəli hərəkətlər ardıcıllığının tətbiqi, tədris əməliyyatlarının müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirihnə.si haqqındakı dəqiq göstərişdir.

TƏ’LİM VASİTƏLƏRİ - tə’lim prosesinin müəyyən didaktik funksiyalara malik maddi vəsaitlə tə’min olunmasının məcmusudur.

TƏ’LİM METODLARI - müəllim və tələbənin birgə iş üsullarıdır ki, onların köməyi ilə öyrənənlərdə müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlər formalaşır. Hər bir metod - qarşılıqlı tə’sir göstərən və qarşılıqlı əlaqədə olan üsulların bitgin sitemidir: tədris materialının şifahi şərhi; öyrənilən materialın müzakirəsi; nümayiş etdirilmə; tapşırıqlar; praktiki və müstəqil iş.

TD’LİMİN MƏZMUNU - biliklər siteminin fəaliyyət üsullarının, yaradıcılıq iş təcrübəsinin bacarıq və vərdişlərin öyrədən tərəfindən öyrənənə verilməsi və ətraf mühitə qarşı münasibətin formalaşmasıdır.

'fƏ’LİMİN OP'fİMALLAŞMASl - Müəllimə tədris prosesinin təşkilində öyrənilən fənnin məzmununun müvafiq həcmi və dərinliyi, materialın keçilməsində ardıcıllığı və məntiqi əlaqəni tə’yin etmək,

54

lo’lim mclodlan VD vasilələrinin soniDroliliyini əsaslındırmaq, öyrənilən elmi müddəaların və lazımi biliklərin intensiv və baija düijülərək mənimsənilməsi yollarını, onların praktikada tətbiqi üzrə möhkəm vərdişlərə yiyələnmək yollarını tə’yin etmək imkanı verən sistemli yanaşmadır,

'I'Ə’LİMİN PRİNSİPLƏRİ - tə’limin məqsədi ilə bağlı olub özündə bu prinsipləri birləşdirir; tə’lim prosesində hərtərəHİ inkişaf; elmilik və ıləf oluna biləcək çətinlik; şüurluq və məllimin rəhbərliyi altında tələbənin yaradıcılıq fəallığı, tə’limin əyaniliyi və nəzəri təfəkkürün inkişafı; sistemlilik və sistem tələbi; ləlimin həyatla əlaqəsi; təlim nəticələrinin möhkəmliyi və öyrənənlərin idrak bacarığının inkişafı; təlim fonunun müsbət emosinallığı; təlimin kollektiv xarakteri və fərdi xüsusiyyəlləriıı nəzərə alınması.

'fƏ’Lİ.MİN Sük4()RƏLİI.,İYİ - və onun nəticələri müəyyən bir vaxt əıyində təhsilin məzmununun keyliyyəti və mənimsənilməsinin dərinliyi ilə ölçülür ki, bu da lə’limin forma, metod və vasitələrinin düzgün seçilməsindən asılıdır, yeni biliyin keyfiyyəti və dərinliyi üzrə bərabər nəticələr alınmaqla, tədris vaxtına qənaət edilməsi həmin tə’lim rnelodıınun və bötövlükdə tədris prosesinin səmərəlilik göstəricisi rolunu oynayır.

TDRBİYc) - ictimai, istehsalat və mədəni həyalda fəal iştiraka hazırlamaq üçün şəxsiyyətin məqsədəmüvaliq, sistemli şəkildə formalaşması prosesidir. Əsas tərbiyə metodları: inandırma, nümunə, tapşırıq, yarış, həvəsləndirmə, tənqid, özünütənqid və s.

TƏSƏVVÜR - ətraf mühildəki əşya və hadisələrin sözlə ifadə olunmuş elə mühüm xüsusiyyətləridir ki, o, ətraf mühitin ümumiləşmiş obrazını yaradır.

'fƏl'ƏKKl.iR - psixologiyada və pedaqogika ən ydiksək özünüdərketmə bacarığı və bizdən ayrı mövcud olan dünyanın dərk olunmasıdır. Bu, qəbul olunmuş inlcırmasiyanın yenidən işlənməsi, onun təsnifatı və məqsədə aparan qərarların qəbul olunması prosesidir. Üç növ təfəkkür vardır: aktiv, müstəqil və yaradıcı.

'Tül İRİICLDİCİ tədris metodu - tələbələrin müstəqil həll etmələri üçün problem tapşırıqlarının qoyulmasına aid edilir. Müəllimin rolu - tələbənin hərəkət məntiqi ilə, qərar axtarışı metodları ilə təchiz etmək, lakin onun yerinə qərar qəbul etməməkdir. Bu metod tələbənin iıəi'əkəılərinin maksimum müstəqilliyi ilə seçilir.

TDIISİl. - insanın' müəyyən səviyyədəki idrak ləhəbalı və qabiliyyətinin inki.şalimn və onun praktiki fəaliyyətə hazırlığını lə’min elmək məqsədilə bilik sisteminə yiyələnməsi, bacarıq və vərdişlərlə lə’min edir. Xüsusi təhsil ümumiyə əsaslanır və insanı proffesional fəaliyyətə hazırlayır.

55

TƏl-lSİLİN Kf;Yl-İYYƏT STANDARTI - insanın tnhsil səviyyəsini qiyməlləndirmək ücün etalondur,

U UYĞUNLAŞDIRILAN 'FƏ’LİM SİSTEMLƏRİ - a,sağıdakı

xüsusiyyətlərlə səciyyələndirilir: proqram üzrə həyata keçirilən tə’limin tə’sir ardıcıllığı hər bir şagirdin tə’linı tarixinin fıınksiyası kimi dəyiijir; öyrədici proqramın təijkili kurs başa çatdıqdan sonra şagirdlərin cavablan qeydə alınan zaman aşkar edilən çatışmamazhqlar nəzərə alınmaqla avtomatik şəkildə öz-özünü dəyişmə imkanına əsaslanır.

UNİVERSİTET (lat. Universitas - məcmu) - müxtəlif bölmələrində (fakültələr) ehni biliklərin əsasını verən fənlərin cəmləndiyi, həmçinin clmi-lədqiqat işinin aparıldığı ali tədris müəssisəsidir.

F EAKULTATİV - mümkün olan, vacib olmayan, seçilə bilən, arzu ilə.

məsələn, ali tədris müəssisəsində fakultativ mühazirə kursudur.

FAKÜLTƏ (lat. Fakultas - imkan, qabiliyyət) - hər hansı bir bilik

sahəsinə aid olan fənlərin öyrədildiyi ali tədris müəssəsəsinin şöbəsi, onun

hissəsidir.

FƏALİYYƏT - İnsanlarda müəyyən tələbat yaranarkən qoyduğu

məqsədə çatmaqdan ötrü onun mühitlə ləal qarşılıqlı tə’siridir. İnsanın

aşağıdakı fəaliyyət növləri mövcuddur; ünsiyyət, oyun, əmək və öyrənmə,

ilər hansı fəaliyyət çoxsaylı və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan hərəkətlərlə

həyala keçirilir,

FDALİYYDTİN NƏTİCƏSİ - bu, məqsədə uyğun olaraq, bilik, bacarıq,

vərdişlər, əxlaq sistemində şəxsiyyətin münasibətlər sistemində və

istiqamətində yeni yaranmadır, yə’ni şagirdin müəyyən bir təcrübə əldə

etməsi.

FƏALİYYƏTİN FREDMETİ - hərəkətin gedişində dəyişənə deyilir.

FƏALİYYƏTİN PRODUKTU - fəaliyyət predmeti üzərində hərəkətlər

nəticəsində alınandır.

FƏALİYYƏTİN SUBYEKTİ - özünün ehtiyaclarını ödəmək üçün

məqsədyönlü iş görən fərddir. (qrup). Əgər onun praktiki və ya təfəkkür

l'əaliyyəli hərəkət obyektinə (predmetinə) istiqamətlənirsə fərd subyektə

çevrilir.

FƏALİYYƏTİN ŞƏRTLƏRİ - mühit, vasitədir ki, onlarda və onların

köməyi ilə bu və ya digər hərəkətlər icra olunur.

FƏAL TƏ’LİM METODLARI - Tədris - idrak fəaliyyətinin ənənəvi

metodlarla müqayisədə ləTimin yüksək aktivliyini tə’min edən, ixtisas vərdişləri əldə etməyə kömək edən təşkil və idarə olunmasının məcmusudur.

Tədris prosesində yeni məşğələ növləri tətbiq olunarkən ımitasiya oyun

metodları, ənənəvi məşğələlərdə isə qeyri-imitasiya metodlarından istifadə

edilir.

56

FƏNN - (lal. Disciplina - elm) - ebni biliyin aynea bir sahəsi, bir kı.)llekuvin biilün üzvləri üçün məcburi olan elmdir; ciddi qoyuhmış qaydaya labc olmaq, ləmkin, möhkəm qayda vərdiijidir.

b'ƏNN UZRƏ Fl.Mİ Mli'rODİKİ KOMPLHlvS - həmin lənn üz-rə lədris prsesinin ləijkili, planlaşması, və həyata keçirilməsinin digər l'ənlərlə lünksiunal əlaqədə lə’yin edən, normativ, təşkil və metodik sənədlər məcmusudur. Bu kompleks kvalilikasiya xasiyyətnaməsi, tədris planı və tədris proqramının əsasında, öyrənilən fənnin metodiki tə’minatının yaxşılaşdın hnası, tə’limin səmərəliliyi və biliyin kcyliyyətinin artırılması, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi, tə’limin məqsədinə nail olmaq üçün tələbə və müəllimlərə kömək məqsədilə hazırlanır.

XUSLİSİ TƏ’t.İİV! MH'rODİl<LASl - konlo'ct bir fənn keçirilərkən qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün tələbə və müəlimlərin lədris və öyrədici fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarından ibarətdir.

XÜSUSİ TƏ’LİM - ixtisas üzrə işi yerinə yetirərkən lazım olan sistemli bilklərin və praktiki vərdişlərin məcmusudur.

II HƏRƏKƏT - fəaliyyət elementidir ki, onun nəticəsində daha konkret,

sadələrə bölünməyən, d.ərk olunmuş məqsədə nail olunur. Hər bir hərəkəlin ö/

təşkil-psixoloji strukturu vardır. C

('.XRİ ıVUJVƏl'FƏQİYYƏT - ayrı-ayrı mövzuların, bölmələrin, fənlərin

öyrənilmə keyfiyyətinin və nəticə olaraq gələcək mütəxəssisin idrak metodiki,

psixoloji və təşkilali qabiliyyətlərinin göstəricisidir.

ŞDXSİ TƏ1ISİİ,İN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİ - sonradan biliyin

mənimsənilməsinə şəxsi nəzarət elməklə, müəyyən proqram üzrə (iyrədilənin

lədris informasiyası anlayışını tə’min edir.

57

MƏHFUM VƏ TERMINLƏRIN SİYAHISI

Abituriyent

Adaptasiya tə’lim sistemləri

Ali təhsil

Anali/

Anket sorğusu

Anlayıq

Anlama

Aspirant

Assistent

Attestasiya

Bakalavr

Bacarıq

Biliyə nəzarətin texniki vasitələri

Biliklər

Blok-modul

Verilən profilli mütəxəssis modeli

Vərdiij

Dcdtıktiv nəticə

Dekan

Dckanat

Dərs vəsaiti

Dərslik

Didaktika

Didaktik metod

Didaktiki priyom

Diskussiya

Disput

Dissertasiya

Dosent

Dövlət təhsil standartı

Ehtiyac

Əyanilik Əmək

İdarəetmə

Izahedici-sövqedici tədris metodu

58

İ/ahctlici lodris melodu

İmtalıan

İnduktiv tikil'

İnsliUıl

Irısirukliv-prukliki lədris metodu

İjılctlekl

İnlurmasiya verilməsinin texniki

vasitələri Inlbrmasiya-xəhərveriei tədris

metodu İxtisas

İxtisas yönümü İxtisas təlisili /ai' oyun

Yaddaij

Yekun qiymət

Y e к u n m ü v ə İTəq i у у ət

Kollee

KollokvİLim

Konkurs

Konspekt

Kontingent

Kontrakt

lasey I üsen/iya

Metodiki tıivsiyyələr və gösləriijlər

Məqsəd

Mənimsəmə

Modul

Monoqraliya Motiv ıVlüəllim M

ütəxəssis

Mütəxəssis liazırlığının keyliyyəti

Müliazirənin mətni Müha/irənin

partilurası

Nəzarət

Oyun Oxu

59

Öyfnnmə

Paylajjdmcı material Petiaqoqika l’edaqoji test

Pedaqoji ustalıq

Praktiki vordi.şbrin aşılanmasında texniki vasitəlar

Praktikum

Prinsip

l’roblem

Problemli situasiya

Problemli ts’lim

Proqnoz

Proqress

Propedevtika

Prorektor

l’rosess

Professor

Reytinq

Reytinq sistemi Rektor Resen/iya Referat Re forma

Sertifikat

Sessiya

Sonot

Sintez

Standart

Stimul

Sual

Tapşırıq

Terminoloji lüğət fest

'fexiıologiya

Texniki to’lim vasitələri

'fədris

Tədris-metodiki vəsait 'fədris-metodiki sənədlər

60

l'odris plam

l'odris proqramı

l'ədris proscssi

l'odris Conn prtjqramları

l'odrisin reytinqi

1'o lohn

l'ə’lim

l'o’limin aiqorilmi l'o’limin

vasilobri f'o’hsilin keyllyyəl

standartı Ib’limin metodikası

ToMimin metodları r'ə’limin

mozmtmtı l'olobonin müstəqil

iiji 1 ' ə ’ 1 i m i n o p l i m a I l a . - j d ı r ı i m a s ı i’ə’limin

prinsipləri I'ə’limin səmərəliliyi

Tərbiyə Təl'əkkür Təhsil

Universitet

Fakultativ

T'akııltə

l'əaliyyət

Fəaliyyətin məhsulu Fəaliyyətin

nəticəsi T'əaliyyətin prcdmcti

T'əaliyyətin subyekti

Fəaliyyətin ijərtbri Fəal təlim

metodları T'ənn

T'ənnin tədris-metodiki

kompleksi I hərəkət

('ari müvəTəqiyyət

Səxsi təhsilin texniki vasitələri

61

İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI

1. .^зенк Г.Ю. Проверьте свои способности - М: Педагогика- пресс,

1992.

2. Аксенова Е. В. Оболенская Т.В., Шаранов А.Д. Активизация

обучения в экономическом ВУЗ-е УМКВО,1991

3. Алексюк А.Н., Власова.Е,И., Кошин. С. А Некоторые вопросы

эффективности подготовки педагогических кадров в условиях

модульного об^'чения (тезисы докладов Всесоюзного научно -

методического совещания. Соотношения фундаментальной и

специальной падгатовки спецалистов- химиков в университетах

страны). Львов, 1990

4. Методические рекомендации. Рейтинговая система оценки

слушателями учебных курсов (лекций) преподавателей института /Сост.

В.Х Ар\тюнов. А.М.Кравченко. В.П.Тронь-К: ИГУС КМ Украины, 1993

5 Архангельский С.И.Лекции по теории об>^чения в высшей

школе-М, 1974.

6. Аткинсон Р. Человеческая память и процесс обучения (Пер. с

англ -М; Прогресс, 1980)

7. Бойд Д.П, Хелфонд Дж. Обучения менеджменту в Америке:

прошлое, настоящее и будущее. Вестник Московского Университета.

Сер. экономика -1992, -№4

8. Буга П, Корнов В. Технология обучения в высшей школе.

Вестник высшей школы -1991,-№11

9. Георгива Т.О. Высшая школа США на современном этапе - М:

Внеш.шк, 1989

10. Ковалев Ю.И. Подготовка специалистов в Будапештском

экономическом универстете-М: Высш.шк,1992

11. Материалы 43-й сессии Международной Конференции по

образованию ЮНЕСКО, сентябрь, 1992

12. Питерс Т,Готермен Р.В поисках эффективности управления

(опыт лучших компаний)-М: Высш.шк 1991

13. Рыжов В А. Прогрессив ориентация и подготовка кадров в

Великобритании -М: Высш.шк. 1991

14. Соколинский В. Подготовка экономистов в j'HHBepcHTerax

ФРГ // Вестник высшей школы-1992-№1

15. Толкачева Л.А. Активизация обучения в системе высшего

образования США-Л.,1986.

16. Высшее техническое обраование: взгляд на перестройку; Научно-.методическое пособие Кост.В.Е. Шукшунов, В.В.Ленченко,

E.V1. Тарасова, А.Г.Никитенко-М; 1990

62

63

əlavə 1 Kiyev dövlət iqtisad ımiverstetində reytinq qiymət sistemi haqqında

Ə s a s n a m ə (Nümunə olaraq)

/. ÜMUMİ MÜDDƏALAR 1. “Kiyev dövlət iqtisad ııniversilctində tədris prosesinin təşkili haqqında

Əsasnamə”də müəyyən lə’lim mərhələrindən sonra potok və ya yekun nəzarət kimi kontrol tədbirlərin keyirilməsi nəzərdə tutulur. Kontrol tədbirlər müəyyən dövr ərzində tələbənin tə’lim prosesində həqiqətən nail olduqlarının ölçülməsini və qiymətləndirilməsini tə’min edir.

2. Tə’limdə qiymət obyekti olaraq hər tələbənin laboratoriya praktik və seminar məşğələlərindəki fəaliyyəti, fərdi və müstəqil iş həm də müəyyən dövr ərzində (həftə, ay, semestr, il və s.) bu fəaliyyətin nətieələri götürülə bilər.

.1. Nəzarət mərhələləri və obyektlərini, tə’limin qiymət me’yarlannı kafedra lənnin iş proqramında (“potok və yekun nəzarətin forma və metodları’ bölməsi) müəyyən edir.

4. Tə’limin qiymət sistemi tədris, tərbiyyə, inkişaf etdirici, prolılaktik-xəbəredici və idarəetmə lünksiyalannı yerinə yetirməlidir ki, bu da yalnız tələbənin tədris fəaliyyətinə dair sistemli, müntəzəm və ardıeıl yoxlanış şəraitində mümkün ola bilər. Göstərilən şərt və əlamətlər tə’limin reytinq qiymət sisteminə aiddir.

5. Reytinq sistemi potok yaxud yekun nəzarət nəticələrinin balla qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Hütün toplanan ballar cəmlənir və tələbənin fərdi indeksini təşkil edir. Tələbənin məqsədi - fənni öyrənərkən müəyyən dövr ərzində maksimum bal toplamaqdır.

6. Bir qayda olaraq, reytinq sistemi tədris fənnlərinin modul quruluş prinsipinə əsaslanır.

Tədris modulu - fənnin iş proqramının bir hissəsi olaraq, mənimsənilməsi vacib olan və nəzarət altında olan müəyyən qohum anlayışlar, hadisə və qanunlar qrupundan ibarətdir.

2. RL' YTİNQ NƏZ A R ƏTİN İN 7 'ƏŞKİLİ A. Kafedrada qabaqcadan görülən iş. 1. Tə’lim nəticəsində mənimsəniləcək fənn üzrə bilik bazası müəyyən

edilir. .Mənimsənilməli olan bilik, bacarıq və v.ərdişlər kompleksi gələcək mütəxəssisin tədris fəni üzrə konkret bilik sahəsində fəaliyyətinin model blokunu təşkil edir.

2. Fənn üzrə bilik bazası sahəyə, (fənnə) dair əsas bilik elementlərinin siyahısı şəklində, onların mənimsənilmə .səviyyəsi də müəyyən olunmaqla, təqdim edilir. Bilik bazasının əsas elementlərinin və onların mənimsənilmə səviyyələrinin siyahısı fənnə dair bilik bazasının mənimsənilmə modelini, onun tə’lim standartını təşkil edir.

'fə’lim modelinin mümkün forması aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

64

I'ənlər ü/r.T muJul ııozarəti übyekllsrini kai'cdra seçir. Onların həyala keçirilmə formaları qəbul olunduqdan sonra onların məzmunu iijlənib hazırlanır.

4. Modul nəzarəl üçün tapşırıqların lest forması dünya slandartlanna cavab verən sayılır. Bu bölmənin 2-ci maddəsini yerinə yetirməmişdən lestiəri hazırlamaq mümkün deyil.

5. Nəzarət obyektlərinin qiymət sistemini və qiymətlər şkalasını kafedra müsi.əqii şəkildə işləyib hazırlayır.

6. Nəzarət obyeklərinin liazırlanması tam həcimdə bütün tapşırıqların tə’limə başlayana qədər çap olunması ilə; lazımi metodiki lə'nəina- tm. həmçinin hər bir tələbə üçün konkret kafedranın reytinq sistemindəki xüsusiyyətlər haqqında yaddaşın çap olunması ilə başa çatmalıdır.

7. Kafedranın müəllimləri tərəfindən reytinq sisteminin həyala keçirilməsi texnologiyasının işlənməsi, əlavə yüklənmə, kafedra üçün t.əşkilali-melodiki sənədlərin (təlanklar, cədvəllər, aiqoritimlər, hesablar və s) liazırlanması kafedra reytinq-nəzarət konsepsiyasının əsasında həyala keçirilməlidir.

K.Semeslrlərin birində kafedra sisteminin aprobasiyası bu bölmənin 1- ei bəndlərini dəqiqləşdirmək və fakültəyə reytinq-nəzarət sisteminin ilk

variantını təklif elmək imkanı verir. d. Fakültə qabaqeadan reytinq-nəzarətin konsepsiyasını, modul nəzarətin

texnologiyasını, he.sablama işlərinin avlomatlaşdırılmasını, onların tə.şkilali-metodiki tə’minatını. planlaşdırma, təbliğat və ızahcdiei iş. sosioloji tədqiqatların planlaşdırılmasını və aparılmasını və s.-nı hazırlamalıdır.

if. Modul nəzarəti: ümumi lövsiyyəiər. K). Modul nəzarəti modulların t.ədris materialları üzrə bu modullara aid

olan mühazirə və praktik məşğələlər başa çaldıqdan sonra aparılır. Modul nəzarəti planlaşdırılarkən və aparılarkən, həmçinin onun nəticələri qiymətləndirilərkən laboratoriya işləri nəzərə alınmaya da bilər.

Modul nəzarəti bu nəzarətdə nəzərdə tutulan faktiki modul materialına dair biliyin və tapşırıqların yoxlanması üçün suallardan ibarət olan (lest şəklində) kontrol tapşırıqlar formasında aparılır.

Konkret tədris fənni üzrə modul nəzarəti üzrə kontrol tapşırıqlar bütün tələbələr üçün eyni ola. yaxud eyni cür çətinliyə malik ola bilər. Baza hazırlıq səviyyəsinin konkret istiqaməti üçün onları vahid şəklə salmaq gərəkdir. Tapşırığın strukturu, nəticələrin qiymət me’yarları və sistemi müvafiq kafedra tərəfindən işlənib hazırlanır.

Kontrol tapşırıqların nəticələrinin qiymət me’yarları semestrin əvvəlində və modul nəzarəti keçirilməzdən əvvəl tələbələrin nəzərinə çaldırı l ır .

11. Modul ırəzarəti semeslr ərzində iki-üç dələ, tələbələr tədris məşğələlərindən boş olan \axllarda (sonradan modul nəzarəti həftələri) aparılır. Həmin vaxt potok tədris ili üçün rektorun əmri ilə müəyyən olunur.

66

12. Konki'ei tədris fənləri üzrə modul nəzarətinin hansı gün, hansı vaxt və hansı yerdə keçirilməsi dekanhğın tərtib etdiyi qrafıklə müəyyən olunur. Bir gün üçün tələbə yahıız bir fənn üzrə modul nəzarətindən keçə bilər. Modul nəzarətinin müddəti - dörd akademik saata qədər ola bilər.

13. Modul nəzarəti həmin fəndən mühazirə oxuyan müəllim, bir qayda olaraq, müvatiq praktik və yaxud laboratoriya məşğələləri aparan müəllimlərin köməkliyi ilə keçirir. Modul nəzarəti apanlarkən otaqda ikidən az ohnayaraq müəlhm olmahdır.

Kontrol tapşırıqlar hər bir tələbəyə verilir, yaxud mühazirəçi tərəfindən lövhəyə yazılır. Tapşırıqlar paylanandan sonra, onları yerinə yetirməyə başlamazdan qabaq tələbə orada olan müəllimlərdən birinə tapşırığın mə’nasını izah etməsi üçün müraciət edə bilər. Tapşırığın yerinə yetirilməsinə nə zaman başlamaq lazım gəldiyini mühəzirəçi e’lan etməlidir. Kontrol tapşırıqların yerinə yetirilməsinə ayrılan müddət onun e’lan olunması vaxtından sayılır.

14. Kontrol tapşırıqlan hər bir tələbə cədvəl üzrə kontrol tədbirin həyata keçirilməsi üçün ayrıhnış vaxta və yerə nəüvafıq olaraq yerinə yetirir. Kontrol tapşırığı yerinə yetirərkən tələbə kafedranın icazə verdiyi yardımçı materialdan, yaxud vəsaitlərdən istifadə edə bilər. Kontrol tədbir zamanı tələbəyə hər hansı bir formada digər tələbələrlə inl'ormasiya mübadiləsi etmək və yaxud icazə verilənlərdən savayı, başqa material və vəsaitlərdən istifadə etmək qadağan olunur.

Orada iştirak edən müəllimlər tələbənin öz tapşınğını müstəqil şəkildə yerinə yetirməsinə və kontrol tədbirin müəyyən edilmiş qaydada yerinə yetirilməsinə nəzarət etməhdir. Qaydanı pozan aşkar olunarsa, həmin tələbə bu nəzarətdən azad edilir və onun modul nəzarət nəticəsi sıfır balla qiymətləndirilir.

15. Kontrol tapşırıqları mühazirəçi müəllim və həmin fənn üzrə seminar və yaxud laboratoriya məşğələləri aparan müəllimlər yoxlamalıdır. Yoxlanışın nəticələri modul nəzarəti keçirilən günün sonrakı günü tələbərin nəzərinə çatdırılır.

16. Qiyməti ilə razı ohnayan tələbə qiymət oxünandan sonra appelyasiya verə bilər. Tərkibinə həmin fənn üzrə mühazirə deyən müəllim və kafedra müdiri, yaxud kafedra müdirinin tə’yin etdiyi müəllim daxil olan komissiya tələbənin ərizəsinə onun iştirakı ilə baxmalı və qiymət barəsində son qərar qəbul etməlidir. Appelyasiyamn nəticəsi yerinə yetirihniş kontrol tarşırığın mətnindəcə qeyd olunur və komissiya üzvhərinin imzaları ilə təsdiq edilir.

Əgər tələbə müəyyən olunan vaxtda appelyasiya verməsə, qoyuhnuş qiymət son qiymət hesab olunur.

17. Mühazirəçi (aparıcı müəllim) modul qiymətləri tələbənin potok müvəffəqiyyəti üzrə qeyd curnalına və modul nəzarəti üçün fənn cədvəlinə yazır.

67

1 8. Modul nəzarətini tələbələr yalnız bir dəfə verə bilər. V. Seracstr nəzarəti 19. Tələbə o vaxt semeslr imtahanına buraxılmış hesab edilir ki, həmin

fənn üzrə scmestr üçün nəzərdə tutulan tədris planında göstərilən bütün işləri yerinə yetirmiş olsun. Həmin fənn üzrə modul nəzarəti olarsa, onun imtahana buraxıhnasının vacib şərti - “kafı”dən aşağı olmayan yekun modul qiymətidir.

20. Semestr imtahanı modul nəzarəti qaydası ilə aparılır. Semestr imtahanının müddəti -4 akademik saatdır. Kontrol tapşırıqlar mühazirə oxuyan müəllim və həmin fənnn üzrə tədris məşğələləri aparan bir-iki müəllim tərəfindən yoxlanılır. Kontrol nəzarətin nəticələrinə görə tələbəyə imtahan qiyməti qoyulur.

İmtahana buraxılmayan tələbəyə sıfır bal qiymət qoyulur və “qeyri- kalı” dövlət imtahan qiyməti qoyulur.

21. hntahana buraxılan və bütün modul nəzarətləri müvəffəqiyətlə vcı-ən tələbə imtahan keçirilməzdən qabaq yazılı şəkildə mühazirəçini xəbərdar etməüdir. Mühazirəçi tədris fənni üzrə imtahan qiymətini yekun modul qiyməti kim, ən yaxın rəqəmə qədər yuvarlaşdıraraq, hesablayır.

22. Modul nəzarəti və semestr imtahanı nəzərdə tutulan tədris fənni üzrə yekun qiymət 3-ci bölməyə müvafiq olaraq hesablanır.

23. Qiymətli zaçot və modul nəzarəti nəzərdə tutulan tədris fənni üzrə yekun qiymət 2-ci bölməyə müvafiq olaraq hesablanır.

24. Zaçot nəzərdə tutulan tədris fənni üzrə yekun qiymət tələbənin biliyinə potok modul nəzarətinin nəticə qiymətləri və onun praktik seminar və laboratoriya məşğələlərində müvafiq işləri yerinə yetirməsinin nəticə qiymətləri əsasında qoyulur.

Qiymətin hesablanması 2-ci bölmədə verilir. 25. Müəllim yekun qiymətləri və yekun dövlət qiymətlərini müvafiq

fənn cədvəllərinə, yekun dövlət “əla”, “yaxşı”, “kafi”, “zaçot” qiymətlərinə isə zaçot kitabçasına yazır və imzası ilə təsdiq edir.

26. Kontrol tədbiri keçirən Icktor, yaxud müəllim yerinə yetirilən və qiymətləndirilmiş tələbə kontrol işlərini kontrol tədbirin nəticələri elan olunan günün sabahı kafedraya saxlanmaq üçün təqdim edir. Bu sənədlər bir semestr (sonrakı) ərzində kafedrada saxlanılır.

27. Modul nəzarəti və semestr imtahanı üçün doldurulmuş fənn cədvəlləri keçirilən kontrol tədbirin nəticələri e’lan olunan günün sonrakı gün dekanata qaytarılmalıdır. Qiymətli zaçot üzrə predmet cədvəli semestr nəzarəti başa çatan tarixdən əvvəl qaytarılır.

Q. Müxtəlif.situasiyalar. 28. Tələbə qrafika (cədvələ) müvafiq olaraq modul nəzarətinin yaxud

imtahanın keçirilməsində iştirak etməyə məcburdur. İştirak etməyən tələbələr silir balla qiymətləndirilir,

Mühüm səbəbdən modul nəzarətini yaxud imtahanı buraxmış tələbə dekanhğa müvafiq sənəd təqdim etməlidir.

68

29. Ozürlü snbəbbrə görə imtahana gəlməyən tələbələr üçün dekanlıq rektorun əmri ilə müəyyən olunmuş zaman çərçivəsində əlavə imtahan vermə müddəti tə’yin edir.

Üzürlü səbəbə görə modul nəzarətini buraxan tələbələr üçün dekan modul nəzarətinin keçirilməsi üçün əlavə müddət tə’yin edir.

Üçüncü modul nəzarətinin keçirilməsi üçün əlavə müddət rektorun əmn ilə müəyyən olunmuş müddət ərzində müvafiq semestr imtahanı verilməzdən qabaq_tə’yin edilir.

REYTİNQ QİYMƏTLƏNDİRMƏ METODİKASI 1. Reytinq sistemində aşağıdakıları nəzarət obyekti hesab etmək

məqsədəuyğundur: a) tələbənin müstəqil iş üzrə tapşırıqlarının, laboratoriya-praktiki və kurs

işlərinin, test cavablarının, yazılı kontrol işlərinin keyfiyyətini; b) tələbənin məşğələ zamanı fəallığı, təşəbbü.skarhğı və müstəqilliyini. 2. Nəzarət obyektlərinin qiymət me’yarlarına: səhvlərin olmaması, testin

suallarına cavab vemıək bacarığı, birtipli məsələləri həll etmək, vəziyyətdən çıxmaq bacanğı, tapşınqların vaxtında yerinə yetirilməsi və s. Aiddir.

3. flər bir nəzarət obyekti üçün kafedra məksimum mümkün bal miqdarı (məsələn, 50-200 bal) müəyyən edb.

4. c)n yüksək bal hər bir tapşırıq üçün maksimum mümkün bal miqdarı ilə müəyyən olunur.

5. Balla qiymətləndirmədən ənənəvi dördballı şkalaya keçmək üçün kafedra hesablama şkalasım təsdiq edir:

“əla” (çox yaxşı - arzu, psixoloji aspekt) - bütün tə’lim dövrü ərzində maksimum mümkün bal miqdarının 80-100 faizindən yuxarı;

“yaxşı” - maksimum mümkün bal miqdarının 63-dən 80 faizə qədəri; “kafi” - maksimum mümkün bal miqdarının 37-dən 63 faizə qədər; “qeyri-kali” (pis, çox pis) - maksimum mümkün bal miqdarının 37faizinə

qədər. 6. Yekun qiymət imtahan cədvəlinə və tələbənin zaçot kitaçasma

dördballı şkala üzrə qoyulur. 4. REYTİNQ NƏZARƏTİNİN PLANLAŞDIRILMASI

1. Nəzarət obyektləri kafedra tərəfindən onun iş proqramının tərkib hissəsi olan fənn üzrə bilik bazasının mənimsənihnəsi modeli əsasında müəyyən olunur.

2. Nəzarət obyektlərinin siyahısı, onun ardıcıllığı. Reytinq sistemi üzrə metod və formaları, nəzarət metodikası və qiymət me’yar fənnin iş tədris proqramı ilə müəyyən olunur.

3. Reytinq sisteminin tətbiqi şəraitində müəllimin tədris yükünün planlaşdırılması Elmi şura tərəfindən təsdiq olunan (21 aprel 1994-cü ildə) “Kiyev dövlət iqtisad universitetində tədris prosesinin təşkili haqqında Əsasnamə”nin 3.2. böhnəsinə müvafiq olaraq həyata keçirilir.

69

olavo 2

İMTAHANLARDA TƏLƏBƏ BİLİYİNİN QİYMƏT

MEYARLARI (NÜMUNƏ KİMİ) İmtalianda qiymət qoymaq üçün əsas-müvafıq fənn üzrə tədris

proqramında nəzərdə tutulan materialın tələbələr tərəfindən mənimsənilmə

səviyyəsidir. Kafedralar həmin fənnin tədris planında nəzərdə tutulan bütün

digər fənnlər arasında və gələcək professional l'əaliyyətindəki rolu nəzərə

alınmaqla, imtahanlarda qoyulan tələblərin obyektivliyini və eyniliyini

tə’min etməlidir.

İctimai, təbiət, texniki və digər nəzəri tə’limin üstünlüyü olan fənlər ü/j-ə

imtahan qiyməti me’yarları bunlardır:

“əla” qiymət tədris-proqram materialını hərtərəfəli, sistemli və dərindən

bilən, proqramda nəzərdə tutulan tapşırıqları müstəqil olaraq yerinə yetirmək

bacarığı olan, proqramda tövsiyyə olunan əsas ədəbiyyatı mənimsəmiş, əlavə

ədəbiyyatla isə tanış olan tələbəyə qoyulur; həmçinin fənnin əsas

anlayışlarının əlaqəsini və ixtisas əldə etmək üçün onların əhəmiyyətini

bilmək, tədris-proqram materialının dərk olunmasında, şərh olunmasında və

istifadə olunmasında yaradıcılıq qabiliyyəti nümayiş etdirmək lazımdır;

“yaxşı” qiymət tədris - proqram materiahnı tam bilən, proqramda

nəz.ərdə tutulan tapşınqları müvəffəqiyətlə yerinə yetirən, proqramda

tövsiyyə edilən əsas ədəbiyyatı mənimsəyən tələbəyə qo>oılur. Həmçinin

fənn üzrə sistemli biliklərə malik olmaq, soıu'dkı tədris işinin gedişində və

professional fəaliyyətdə onu müstəqil olaraq çoxaltmaq və yeniləşdimtəyi

bacamıaq lazımdır;

“Kafi” qiymət gəhəcəkdə tə’limi davam etdirmək üçün və professional

fəaliyyətdə lazım olan həcmdə əsas tədris-proqram materialını bilən,

proqramda nəzərdə tutulan tapşırıqları yerinə yetirən, proqramda tövsiyyə

edilən əsas ədəbiyyatla tanış olan tələbəyə qoyulur. Bir qayda olaraq, “kafi”

qiymət imtahandakı cavabında və imtahan tapşırıqlarının yerinə

yetirilməsində səhvlərə yol verən, lakin müəllimin rəhbərliyi altında bu

səhvləri düzəltmək üçün lazımi biliyə malik olan tələbələrə qoyulur.

“Qeyri-kali” qiymət əsas tədris-proqram materialına dair biliyində

qüsurları olan, proqram tapşırıqlarını yerinə yelirihııəsində prinsipial səhvlər

buraxan tələbəyə qo>aılıır. Bir qayda olaraq, “qeyri-kalı” qiymət tə’lim

davam etdirə və yaxud ali məktəbi qurtardıqdan sonra müvafiq fənn iu-TƏ

əlavə m.əşğələləı-siz professional fəaliyyətə başlaya bilməy.ən tələbələrə

qoyulur.

70

əlavo 4

xususı METODIKA

72

P < O

əlavo X.

“MÜƏLLİM TƏLƏBƏNIN NƏZƏRİNDƏ’

ANKETİ

'l’ələbə iclaroctməsinin inkişafı fonbrin tədrisinin və müəllimin

miihazirəvilik ustalığının keyfiyyəti haqqında tələbələrin fikıinin

öyrənilməsi, həmçinin müəllimlərin attestasiya keçirilərkən və onlar

müsabiqə yolu ilə və/ifəyə keçərkən bu rə’yin nəzərə alınmasını nəzərdə

tutur. Bu məqsədlə təklif olunan anketin suallarına cavab verməyinizi xahiş

edirik. Burada ali məktəb müəlliminin professional və şəxsi keyfiyyətləri

sadalanmışdır. Müəllimlərinizin bu keyfiyyətlərini 9 ballı şkala üzi'ə

qiymətləndirin: 9-8 bal - keyfiyyət praktiki olaraq həmişə bimzə olunur; 7-6

bal - keyfiyyət tez-tez biruzə olunur; 5-4 bal - keyfiyyət 50 faiz səviyyəsində

binizə olunur; 3-2 bal - keyfiyyət seyrək biruzə olunur; 1 bal - keyfiyyət

praktiki olaraq biruzə olunmur; 0 bal - qiymət verə bihnirəm. /Vnketi

imzalamaq lazım deyil.

■‘MÜƏLLİM TƏLƏBƏNIN NƏZƏRİNDƏ ” ANKETI

.s/s №-si göstəricilər Müəllimin adı, a.a. familyası

Müəllimin keyfiyyəti A B C D E F J K L M N P

1. Materialı aydın, anlaşıqlı izah

edir

'■)

Mürəkkəb yerləri izah edir

3 Əsas məqamları ayırır

4 Aidutoriyada öz fəninə qarşı

maraq oyatmağı və onu

saxlamağı bacarır

5 Aidutoriyanın reaksiyasına diqqət verir

6 Suallar verir, diskussiyaya

cəlb edir

7 Şərhində məntiqi ardıcıllığa

riayət edir

8 Nitq mədəniyyəti və dəqiqlik, normal izah tempi nümayiş etdirir

9 Aidutoriyada gərginliyi və yorğunluğu aradan götürə bilir

Ib

77

əlavo 9

KAFEDRALARDA VƏ GƏMC MÜƏLLİM MƏKTƏBİNDƏ

KEÇİRİLƏN ELMİ-METODİKİ

SEMİNARLARIN TÖVSİYYƏ

M Ö V Z U L A R I

(Variant),

təhsil XXI əsr” Dövlət milli proqramının 1. “A/ərbaycaiKİa məzmunu.

2. Universitetdə çoxpilləli tə’lim sisteminə keçid şəraitində mühəndis və iqtisadi profilli mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin aı-tırıİmasının psixoloji və sosial aspektləri.

3. 'l’ədris prosesi sisteminin strukturu. Tə’limin prinsipləri. 4. Mütəxəssis həzırlığının keyfiyyət göstəriciləri: kvalifikasiya

xasiyyətnaməlori, tə’limin keyfiyyətlərinin qiymət me’yarları. 5. Tə’limin keyfiyyətinə nəzarətin məqsədi, növləri və formaları. 6. Müəllimin pe.şəkar ustalığı, 'fədrisin keyfiyyətinə nəzarət. 7. Nəzarətin nəticələrinə görə kadr hazırlığı keyfiyyətinin kompleks

təhlili. 8. Kafedranın tədris-metodiki sənədləri: normativ plan, metodiki, tədris,

hesabat-informasiya. 9. Xüsusi tvƏdris metodikası. Fənn üzrə tədris-metodika kompleksinin

hazırlanması, 10. Ali məktəbdə yeni tə’lim texnologiyaları. 11. Aidutoriya məşğələlərində müəllim və tələbə əlaqələrinin

psixologiyası. 12. 'fələbə aidutoriyasında diqqət problemi. Yaddaşın ehtiyatları və

tə’lim prosesi. Kütləvi tə’lim şəraitində fərdi iş. 13. Tə’lim vasitələri, 'fədris prosesində tədris-tə’lim vasitələri, 14. 'fə’lim prosesində tələbələrin müstəqil işi. 15. İqtisadi ixti.sasların tədris proqramlarının xarakteristikası, ixtisas

hazırlığı və biliyin baza səviyyəsi. 16. Tələbənin ə’la oxuması və müəllimin səmərəli işinin motivasiyası və

stimulları. 17. Pedaqoji eksperimentlər. Kafedralarda tədris prosesində qabaqcıl

təcrübə, Təal tə’lim metodları. 18. Tədris prosesinin demokratik əsaslarının inkişafı. 19. Alternativ tə’lim sistemləri. İqtisadi təhsilin təkmilləşdirmə

yollarının axtarışı.

78

olavə 10

Tohhohr vo voloııda;^lar urnsnıda 1991-1993-cü

Hhrdo AzorhaycHn iqtisadiyyHtınm voziyyoli,

sohobhri vo loklUloro dair kcçirihn ankcl

sorğusunun noticohri.

1. Olkomi/in iqtısadiyyalı yt)X üorin brilıran iyarisindadir.

Cnmi 80 il qabaq indiki Rusiya yiiksnk inkişal' elmiş kapitalist ölknsi idi.

Ilu illnr ar/ihd.T üç inqilab, valonda.ş. lin, yapon, 1 vn II dünya müharibolnri

ba.ş verdi. Ölkənin hər yeni lideri isə iqtisadiyyatı daha eo.x çıxılma/,

və/iyyələ sürükləyirdi. Biz yeni iqtisadi siyasətin, sənayelə.şdirmənin,

mülkiyyətin milliləşdiriiməsinin, prednaloqlann, kolxozların şahidi olmuşuq.

Hu yaralı məsələyə toxunmaq istəmirəm, amma repressiya dövründə

ölkəmizin intellektual elitası məhv edildi. Dahilər aradan götürüldü. Yalnız

orta əqli qabiliyyətə malik; düşünmək, kəşllər etmək, nəyi isə dəyişməkdən

qoı-xan adamlar qaldı. Onlar da Sov.İKP-nin keçirdiyi xəttlə düşünmədən

razılaşırdılar. Durğunluq vaxtı ölk.əyə öz yerini savadlı, təmiz, fəal adamlara

vermək iqtidarında olmayan şəxslər rəhbərlik edirdi. Təşəbbüs

cəzalandırılırdı. Rüşvətxorluq çiçəklənirdi. Hakimiyyət gəlir mənbəyinə

çevrilmişdi. Hakimiyyətə ölkədə vəziyyəti yaxşılığa doğru dəyişmək üçün

yox, varlanmaq üçün can atırdılar. İstehsal üzrə zavodlar yaratmaq əvəzinə

biz xammalı satırdıq. Dünyanın yarısını bir vaxt yedirdən ölkə indi ərzağı

digər cılkələrdən alır. Biz bütün sosialist ölkələrinə l.əmənnasız kömək

edirdik., biz Dlqanıstandakı müharibəyə qatıldıq, bi/ özümüz üçün düşmən

yaratdıq və büdcənin böyük hissəsini hərbi məqsədlərə sərf eldik. Budur

n.əticəsi: biz ac, kasıb və hirsli olmuşuq.

Bu böhrandan çıxmağın yolları hamıya aydındır: torpağın

özəlləşdirilməsi, istehsal vasitələri və ticarətin özəlləşdirilməsi. İnsanlara

sahibkarlıq azadlığı vermək lazımdır, aşağı maaşda qiymətləri azad buraxmaq

yox. Amma hələlik ki, hakimiyyətdə bir çox parlokratlar qalıb, heç bir şey

d,əyişməyacək.

2. Azərbaycanın (bütün MDB dövlətlərində olduğu kimi) iqtisadiyyatı

böhran vəziyyətindədir. Madtli istehsalın aşağı enməsi, hiperllyansiya,

müəssisələr arasındakı əlaqələrin pozulması, müqavilə öhdəliklərinin yerinə

yelirilməməsi, inhisarçı müəssisələr tərəfindən qiymətlərin nəzarətsiz şəkildə

qalxması göz qabağındadır. Səbəb - milli iqtisadiyyatın real idarə

olunmaması, istehsalçıların hüquqlarının müdafiə olunmamasıdır. Bu da bağlıdır köhnə inzibati-amirlik sisteminin iqtisadiyyata nəzarət edə bilməməsi

ilə (lazımi hakimiyyət həcmi yoxdur), bazar vasitələri isə işləyə bilmir, çünki

cmlar sadəcə olaraq voXviur təgər hardasa varsa da. köhnə amirlik-komanda

sistemi

79

onlara qazanmağa mane olur.) Çıxı.'j yolu hazırki mərhələdə (bu dəqiqə

yax.'jila.'jma imleam nəzərdə lutulur) yoxdur.

Bu problemi həll edərkən digər ölkələrin (Yaponiya, Cənubi Koreya və

xüsusən də PoLşa) və təcnibəmizi (YİS (NEP) dövründəki) nəzərə almalıyıq.

İlk addımlar atılıb: milli valyuta tətbiq olunub, mülkiyyət dövlətdən ayrılır.

Torpaq reformasını axıra çatdırmaq, xırda və orta biznesə inki.'jaf elmək

imkanı (kredit və optimal vergi yolu ilə) vermək, ən çox xoş tə’sir rejimi yolu

ilə xarici kapital cəlb etmək lazımdır. Bir də bir şey. Bazar o vaxt və yalnız o

vaxt özünü göstərəcək ki, böyük işsizlər ordusu yaransın. Ancaq işsizlər

ordusu istehsal inkişaf edərək olmamalıdır. Bu, amansız da olsa vacibdir.

Hazırda Azərbaycanın iqtisadiyyatı böhran vəziyyətindədir. Azərbaycan

müstəqilliyini elan edənə qədər respublikanın iqtisadi inkişafı inhisar

mərkəzləşmə əsasında qurulurdu, yəni hər şey mərkəzləşmiş şəkildə

planlaşdırılırdı. Azərbaycan bazar iqtisadiyyatı qurmaq üçün yollar axtarır.

O, bir daha ona görə ağır iqtisadi vəziyyətdədir ki, Rusiya özünü SSRİ-nin

varisi elan edərək, bütün respublikaların əməyi ilə yığılanları mənimsəmək

istəyir. Azərbaycanda qiymətlərin artması MDB qarşısındakı öhdəliklərini

yerinə yetirmək üçün məcburi addımdır (azad qiymətlər tətbiq etmək üçün),

çünki əsil bazar münasibətləri üçün demonopolizasiya, özəlləşdirmə -bə’zi

sənaye istehsallarının xüsusi mülkiyyətə verilməsi lazımdır.

İqtisadiyyatda baş vermiş böhranın səbəbləri-hərbi-sənaye kompleksinin

sisteminə böyük vəsaitin qoyulması, həmçinin konversiyanın yavaş həyata

keçirilməsidir. Alınmış vəziyyətdə ölkənin idarə olunmasındakı

inzibati-komanda sistemi böyük neqativ rol oynadı. Müəssisələr üçün

kooperasiya ərzaq qoyuluşu üzrə uzunmüddətli əlaqələr pozuldu. Əmək

haqqının artım tempi əmək məhsuldarlığının artım tempini ötüb keçdi.

Mənim fikrimcə, böhran vəziyyətindən çıxmaqdan ötrü aşağıdakı

t.ədbirlər görülməlidir:

- xalq istehlakı məlları buraxan müəssisələrin özəlləşdirilməsi;

- istehsalatın artımına təsir edən qanunların qəbulu;

- pul reforması (milli valyuta);

- hər növ mülkiyyət formalı malburaxanlar üçün istehsalatın səviyyəsini

aşağı salmayan optimal vergiqoyma sisteminin tətbiq olunması;

- bu mərhələdə malların ölkədən çıxarılmasını (eyni zamanda ölkəyə

gətirənlərə qoyulan gömi'ük vergiləri götünihnəklə) məhdudlaşdırmaq;

- mal istehsal edən kooperativlərin fəaliyyətinə təkan verən və araçıhq

fəaliyyəti ilə məşğul olan kooperativlərin sayını azaldan müvəqqəti qanunun

qəbul olunması.

SO

4. I lazırda iqlisadiyyalın vəziyyoli olduqca ağırdır. Ölkə .so.siali/mdən

kapilalizmiiı ba.'jlanğıc mərhələsinə keyid düvründədir. Lysi/lik və

yoxsulluğun səviyyəsi kimi məsələlər haqqında düşünmək la/ımdır. Mənim

likrimizcə, buna xidməl edən səbəblər bir neyədir: Birincisi, sosializmin

ümumi yox, konlci'et bir ölkədə, yə’ni Sovul İUilaqında qurulmasına dair

Lenin ideyalarının əsassızlığı; ikincisi, onların qeyri-düzgün izahı, yerlərdə

ilratyılığa yol verilməsi və s.

Məncə, ölkədə iqtisadi vəziyyəti xarici partnyorlarla əməkdaşlıq yolu ilə

və xarici kapital cəlb etməklə düzəltmək olar.

5. İqtisadiyyatın səviyyəsi istehsal vəsaitlərin və xalq istehlakı mallarının

inkişaf səviyyəsi ilə ölyülür. Bizdə bu səviyyə yox aşağıdır. Vəziyyətdən

yıxmağın bir yolu özəlləşdirmədir. Onların konkret sahibi olmalıdır, onda

müəssisədə qayda yaranacaq. İstehsalatı yaxşılaşdırmaq üyün yem

texnologiyalar lazımdır. Onları tətbiq etməklə müəssisələri yenidən qurmaq

olar, yeni texnika lazımdır. Lakin bunun .üyün dövlət pul ayırmır.

Mülkiyyətyi isə qeyri-rentabelli müəsisəni saxlamayacaq. Hazırda, köhnə

SSRİ-nin daha yox respublikaları müstəqillik qazandıqca, iqilisadiyyalın

vəziyyəti pisləşir. Bir yox istehsalat əlaqələri ilir. Onları bərpa elmək və

yenilərini yaratmaq üyün xeyli vaxt tələb olunur. ICənd təsərrüfatı

məhsullarının kəmiyyətini və keyfiyyətini artırmaq üyün də yol var-torpaq

üzərində xüsusiyyət. Amma torpaq o adamın mülkiyyəti olmalıdır ki, o,

torpaqda işləsin.

6. ('əmiyyətimizdə iqtisadiyyatın vəziyyəti olduqca ağırdır. Ölkə dərin

və uzun böhran keyirir. Hesab edirəm ki, böhranın səbəbləri uzun müddət

mövcud olmuş komanda-bürokrat sislemindədir. İqtisadiyyatda bir mülkiyyət

forması var idi - dövlətin, özü də ən eybəcər formalarda.

Bu vəziyyətdən yıxış təkcə müxtəlif mülkiyyət formalarına keyməkdə ola

bilər, xüsusi, qarışıq, səhmdarda daxil olmaqla, və bazar münasibətlərinə

keyməklə. Bütün sivil dünya bu iqtisadi inkişaf yolunu keymişdir və bu

təcrübəni nəzərə almamaq olmaz.

7. Azərbaycanda hey də harmonik olmayan iqtisadi struktur yaranmışdır.

Köhnə ittifaq hökümətinin və ittifaq Nazirliklərinin “mərkəzdən" rəhbərlik

eldiyi vaxt ərzində Azərbaycandan daha yox aparılırdı, nəinki mövcud

istehsalatın texniki cəhətdən yenidən təchizatı üyün qaytarılırdı. Nəticədə

bizim müəssisələrin yoxunun texnoloji səviyyəsi aılıq yoxdan mümkün kritik

göstəricilərdən aşağı düşmüşdür.

Yalnız müəssisənin məhsulun yüksək istch.sal həcmi hesabına islchsal

prosesinə yox sayda zəhmətkeş cəlb elməyə məcbur olmuşdur. Bütün bunlar iqtisadiyyat sahəsində onu bazar münasibərlərinə keçirərək islahatlar

aparmağın obyektiv vacibliyini əsaslandırdı.

Bu islahatları hər şeydən əvvəl özəlləşdirmədən başlamaq lazımdır, onun

formaları müxtəlif ola bilər və əmək kollektivləri tərəfindən seyil-

məlidir. Bundan ölrü müvafiq qanunlar qəbul edilməli, düşünülmüş vergi

siyasəti aparılmalıdır ki, bu əmək kollektivinin müstəqilliyinə xələl

gətirməsin, onların yaranma təşəbbüsünə təkan versin.

Bu günkii gündə bazar infrastmkturunun yaradılması, mütəxəssislərin

məsləhətçi-müəllimlərin iştirakı ilə xaricdə hazırlıq keçməsi böyük

əhəmiyyət kəsb edir.

Bu ondan ötıü lazımdır ki, bazar münasibətlərinə qədəm qoyarkən

bazarın neeə işlədiyini bilmək mümkün olsun.

Bazar münasibətlərinə keçidin növbəti tərkib hissəsi müvafiq pul

sisteminin tətbiqidir. Müstəqil dövlətin öz valyutası olmalıdır. Bunda da bir

çox şərtlərə əməl edilməlidir. Bu həm büdcənin defisitsizliyi, həm də lazımi

mal kütləsinin yaradılması, həm optimal həcmə çatdırılan pul kütləsi, həm də

məhsulun rəqabət bacarığının yaradı hmsıdır.

Bununla belə bizim respublika özünü digərlərindən təcrid etməməlidir.

Xarici kapitalı cəlb elmək üçün müəyyən imtiyazlara malik xüsusi iqtisadi

zonalar yaratmaq lazımdır. Bu hər şeydən qabaq vergi imtiyazları. gömrük

məhdudiyyətlərinin götürülməsi, malların ölkəyə liisum- suz gətirihnəsidir.

Bundan ötıü də müvafiq qanunlar yaratmaq lazımdır.

8. Hazırda bizim iqtisadiyyatımız böhran içindədir. Səbəblər çoxdur.

SSRİ-yə daxil olan respublikalar müstəqillik tələb etdi. Onların hamısında

xammal və lazımi məhsulu buraxmaq üçün təbii ehtiyatlar yoxdur. Bunları

valyutaya alırlar. Respublikalar arasındakı istehsalat əlaqələri pozulub, bu da

iqtisadiyyata mənfi təsir edib. Bu, inllyasiyanın artmasının nəticəsidir. Ilk

növbədə lazım olan mallar çatışmır, onlar artıq delisit növünə çevrihnişlər.

Hərbi-sənaye kompleksinin konversiyası nəticəsində bir çox ixtisaslı fəhlələr

işsiz qalmışdır. Onlar peşəsini dəyişməli olur. Bu və digər səbəblər ölkəmizin

iqtisadiyyatının inkişafını ləngidir.

Bir çox şeylərdə hökümət də təqsirkardır. Bütün rəhbərlər hakimiyyətə

keçəndən sonra öz şəxsi maraqlarını ödəməklə məşğul olur. Bir çox şeydə

işləmək pul almaq istəməyən xalq özü də təqsirkardır.

Mən istehsalat haqqında məsələyə başqa cür yanaşma təklif edərdim,

qurultay və sessiyaları qurtarmaq- axı onlar bir neçə ay davam edir -

deputatların yeri isə boş qalır. Həmçinin insanların hüquqlarını müdafiə edən

qanunlar hazırlamaq lazımdır, və çalışmaq lazımdır ki, onlar qüvv.ədə olsun.

Mən höküməti dəyişməyi təklif edirəm və xalqın dərdinə daha çox qalan

adamları seçməyi t,əklif edirəm.

9. İqtisadiyyatın qeyri-kafı vəziyyətini bir neçə səbəblə izalı etmək olar: rəhbərliyin komanda-amirlik sistemi; xüsusi mülkiyyətin

olmaması; istehsalat vasitələri buraxan sənayenin xalq istehlakı malları buraxan sənayedən üstün ohmısı; daşıyarkən, saxlayarkən məhsul

82

ilkilnrin.") yı»i VLTİlnıosi; duiyallardan Ljcyri-.somərali istii'adn; köhnəlmiş

iL-xnologiyalar. İqtisadi idarnclm.a mclt)dlanna keymak, müasir

texnologiyala]' tətbiq etmək, s.ənayeni ınodernloşdirmok !a/,ımelır.

10. Mənini liki'imeə,.eəmiyyətin inki.şalinın bu mərhələsində səmərəli

iqtisadiyyatın tərkib hissələri bunlar olmalıdır: xüsusi mülkiyyət, bazar və

istehsalçıların rəqabəti. Bə/i səbəblərə görə ölkəmizin iqtisadiyyatı dərin

depressiyadadır. Böhranın əsas səbəbləri arasında mən qeyd edərdim: inzibati

təsərrüfatçılıq metodlarının absolyutlaşması və ölkənin iqtisadi həyatında

dövlətin rolunun artması, idarəetmədə demokratik ba,şlanğıeın. dağılması, hər

hansı təşəbbüsün tapdanması, inzibati idarə apparatının böyüyüb şişməsi;

iqtisadiyyatın bütün sahələrində dövlətin monopoliyası; xalq təsərrüfatının

əsas hissəsinin hərbi- sənaye kompleksi üçün işləməsi; heç nəyə yaramayan

iqtisadi siyasət.

İqtisadiçg/atın böhrandan çıxması üzıə daha vaeib addımlara mən aid

edərdim: parlamentin yeni təşkil və kommersiya stmkturlanmn yaranmasını

tə’miıı edən qanunların işləməsini; istehsal vasitələri və torpağın

özəlləşdirilməsi; müəssisələrin iqtisadi müstəqilliyinin hüdudlanntn

genişlənməsi; səmərəli maliyyə-kredit sisteminin yaradılması; düzgün vergi

siyasəti.

1 lərbi-sənaye kompleksinin konvei'siyasını həyata keçirmək, xırda və orta

biznesə təkan verməklə antiinhisar tədbirlər görmək; xariei iqtisadi əlaqələr

sistemini yenidən qumıaq. o cümlədən, imkan daxilində təkeə xalq istehlakı

malları və ərzaq deyil, daha çox müasir texnologiya və avadanlıq almaq

lazımdır; elmi-texnoloji işləmələri istehsalatda tətbiq etmək üçün hər eür

şərait yaratmaq, əhalinin işgüzarlıq fəaliyyətini həvəsləndirmək lazımdır.

1 1. jqtı.sadiyyatımızın əsas problemi-inllyasiyanın yüksək olmasıdır.

Pulun emissiyası manatın qiymətsizləşməsinə səbəb oldu. Nizamlanmış

sistem, qeyri-proqressiv vergi siyasəti-bütün bunlar ona gətirib çıxardır ki,

istehsalçı mal buraxmaqda maraqlı deyil, istehsal vasitğələrini özəl-

l.əşdiomədən qiymətlərin liberallaşması elə bir nətieə vermir.

Respublikamızda hələ də yerini möhkəm tutmuş, azad qiymət qoyııhəıasına

mane olan nazirlik strukturları vardır və hələlik bu strukturlar inhisarçıdırlar.

İstehsalçının və satıeının birbaşa əlaqədə olması lazımdır.

12. İqtisadiyyatın vəziyyətini qeyri-kafi sayıram. Təəeeiiblüdür ki, hələ

kim isə nə isə edir, hələ iqtisadiyyatımız tam dağılmayıb. Bu vəziyyət bir sıra

səbəblərdən baş verib:

• Ümumi mə’suliyyətsizlik, qiymətli materialların, bə’zən də tam hazır

texnoloji xətlərin, apparatların və s. .sahibinin olmaması;

• bütün iqtisadiyyatımızın yüksək enerji həemi (ABŞ-da olduğundan .K)

faiz artıq);

• personalın m.ədəniyyət və kvalilikasiyanın aşağı olması, istehsalatda

səriştəli mütəxəssislərin az olması;

• hərbi-sənaye kompleksinə çəkilən böyük xərelərlə; 83

• hökümətin peşəkarsızlığı; • Azərbaycan iqtisadiyyatını bu vəziyyətə gətirib çıxaran köhnə

mərkəzin siyasəti.

Böhrandan çıxmağın yollan:

• Hökümətin və prezidentin maddi məhsulun sahələr və müəssisələr

arasında bölünməsi və ona nəzarət üzrə sərt siyasəti;

• bütün növ məmulatların enerji və material həcmini a^ağı salmalı

(xüsusən də maşınqayırmada metal həcmini aşağı salınması);

• ixtisaslı kadrların gərəkli elmi-tədqiqat işində maraqlarının olması

(elmi işçinin maaşı indi qeyri-ixtisaslı fəhlənin əməyindən 3-5 dəfə aşağıdır);

• hərbi-sənaye kompleksində xərclərin rasionallaşdırılması,

konversiyanın tə’min olunması;

• özəlləşdirmə və dövlətin ayırmanın qanunvericilik bazası;

Azərbaycan Nazirlər kabinetinin daha işgüzarı ilə əvəz olunması.

13. İqtisadiyyat dəhşət gündədir. Köhnə iqtisadi əlaqələr qırılır, yeniləri

isə hələ yaradılmayıb. Bu ona görə baş verdi ki, komanda- inzibali sistem

konkret insana istiqamətlənməyib. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün özəlləşdirmə

aparmaq lazımdır, çünki qiymətlərin liberallaşması eyni zamanda

özəlləşdirmə aparılmadan heç bir nəticə verməyəcək.

14. Ölkəmizin iqtisadiyyatı ağlamalı vəziyyətdədir. Buraxılan məhsulun

keyfiyyəti çox aşağıdır. Məsələn, ölkəmizin ən çox neft avadanlığı buraxır,

amma satış bazarı və tətbiqi yeri yoxdur. Qabaqcıl texnologiyalar çox zəif

tətbiq olunur. Əgər zavodda istehsal xətti tikilirdisə o ömürlük olurdu, yə’ni

onu yenidən təchiz elmək, nəyi isə dəyişmək, yeni məhsul buraxmağa

başlamaq çox çətin idi.

İqtisadi vəziyyəti düzəltmək üçün bəzi müəssisələri özəlləşdirmək, vergi

sistemini təkmilləşdirmək lazımdır. Yeni texnologiya tətbiq edən

zavodlardan vergini azaltmaq olar və s.

15. Xalqımızın həyat səviyyəsi olduqca aşağıdır. Hökümət adamları

ərzaqla, digər mallarla tə’min etməlidir. Özü də bazarı öz məhsulları- mızla

yox, xaricilərlə doldurmaq lazımdır. Buna pul buraxmaq lazımdır, sonra bu

xərcini çıxaracaq, amma bazar malla dolu ohnalıdır.

Qiymətlərin liberallaşması ilə bağlı-qiymətlərə nəzarət etmək lazımdır.

“İstəmirsən, ahəıa” -demək olar. Məsələn, ət. Çoxları alır. Amma qiyməti

bazarın diqtə etməsi gərəkdir. Xüsusi kupondan istifadə düzgün olardı.

Xammalın xaricə daşınması azahnalıdır. Tam təhlükəsizlik üçün sərhəddə

vergi qoymaq lazımdır. Ona görə ki, necə adamlar qoyursan, qoy, təmiz,

qeyri-təmiz, maqazində mal olmurdu,

84

VÜnki qiyп^v^tin buraxilması özolləijmo ilə birləşmolidir. Belo olanda bir

yoxları i.'jindon molmım olacaq. Dunu no/on abnaq lazımdır.

Kondo, yardımçı ləsorrü lalda iijlomak istoyon adamlara gcni.^ imkanlar

yaradılmalıdır. Ba/ar .‘jorailinda i.'jçi biləcnk ki, aşağı kcvfıyyoUi mal

buraxarsa, ona lolobal olmayacaq.

Pensiyaçıların vn lolnbnlnrin sosial miidalinsi vacibdir.

Vo ımhayəl. Kiminsə, ö/ sahibkarlarımızdan və hükümətimizdon ba.şqa.

gəlib Azərbaycanı böhrandan çıxaracağı illüziyadan əl üzmək gərəkdir,

llökiiməlin ilk elməli olduğu “ordan” mal alaraq, hər hansı qiymələ də olsa

buraya gəlirməkdir, yoxsa xalq inamını ilirər.

16. İqlisadiyyalımızın vəz.iyyəli krilik vəziyyəldadir. Buna

maqazınlərdə yerli malların olmaması siibuldur. Demək olmaz ki. hər şey var.

amma hansı qiymətlərə? Bəlkə nəhayəl öz istehsalımız yaransa Azərbaycanın

vəziyyəti düzələcək?

17. iqtisadi böhranın səbəbləri çoxdur: düzgün ohnayan qiymət siyasəti;

müəssisə və torpağın çox yavaş sür’ətlə özəlləşməsi; alverçilik; təbii

ehtiyatlardan və enerjidən qeyri-səmərəli istifadə; köhnə təsərmläl metodları;

köhnələn istehsalat vasitələri və s.

Bu problemi həll elmək üçün qiymətlər liberallaşmalıdır; torpaq

özəlləşməsi, təkcə kiçik yox, həm də iri müəssisələrin müəyyən hissəsi

özəlləşməlidir; təbii ehtiyatlara qənaət elmək, onlardan elmi-texniki inkişaf

bazasında səmərəli istifadə etmək, rayonların ekoloji şəraiti nəzərə alınmaqla

istehsalat səmərəli şəkildə yerləşdirilməlidir; xarici kapital və xarici

mütəxəssislər birgə müəssisələr yaradılmaqla işə cəlb edilməlidi; çox sayda

xalq istehlakı malları lazımdır.

18. iqtisadiyyat ağır vəziyyətdədir. Bu vəziyyətin əsil səbəbini axtarıb

tapmaq müşkül işdir, amma onun bə’zi cəhətlərini nəzərdən keçirmək olar.

Birincisi, əməyə marağın olmaması uzun müddət olub və indi də

mövcuddur. İnsan öz əməyinin nəticəsini görmür və nə mənəvi, nə də maddi

məmnunluq hiss elmir. İkincisi, çox vaxt iqtisadiyyata səriştəsiz, və marağı

olmayan mütəxəssislər rəhbərlik edir.

Xammal qeyri-səmərəli istifadə olunur, onun çıxarılmasına, daşınmasına

və emalına çox böyük məbləğlər sərf olunur. Praktiki olaraq tullantılardan

islitadə edilmir, hər .şeydən qabaq məişət zibili - ondan olduqca səmərəli

istiladə etmək olardı. Hnerjidən səmərəsiz istifadə olunur, enerji düzgün

yerləşdirilməyib. İstehsal edilən məhsulun həddindən artıq hisəssi ittifaq

xəzinəsinə göndərilirdi. Rəhbər urqanların şəxsi məsuliyyəti praktiki olaraq

yoxdur. Köhnə avadanlıqdan istifadə edilir, yeni texnologiyalar tətbiq elmək imkanı yoxdur. Bir çox digər səbəblər də vardır ki. hamısı birlikdə iqtisadiN'vatın iıikişalma əngəl yaradan mexanizmi təşkil edir.

85

Konkret təkliflərim yoxdur, çünki tələbələrin yox, ixtisaslı

mütəxəsislərin təklillərinin lazım olduğunu hesab edirəm.

19. Hesab edirəm ki, iqtisadiyyatın indiki vəziyyətinin bir çox səbəbləri

var. Onlardan ikisini ayırmaq istəyirəm;

• təsərrüfatı idarə etmək bacarıqsızlığı. 13u problemi çətin həll olunan

sayıram;

• qeyri-düzgün siyasət, o da ki, iqtisadiyyat ilə sıx şəkildə bağlıdır.

Pessimist olduğum üçün iqtisadiyyatın tez bir zamanda

yaxşılaşacağına inanmıram, təklifim də yoxdur. Hesab edirəm ki, buna o vaxt

nail olmaq mümkündür ki, hərə öz işi ilə məşğul olsun.

20. İqtisadiyyatımız böhrandadır. Bunun səbəbi, fikrimizcə, istehsal

həcminin birdən dirə aşağı düşməsidir. Bu məhsulun qiyməti bir neçə dəfə

qalxıb. Daha çox pul buraxılır ki, onun da miqdarı buraxılan malın

miqdarından çoxdur. İqtisadiyyatın belə kasıb vəziyyətə düşməsinin bir çox

səbəbi də xalq təsərıii latında tarazlığın pozulmasıdır. Azərbaycan ilə MDB

ölkələri arasındakı təsərrüfat əlaqələri pozuhnuşdur. İstehsalatda rəqabəti yox

edən inhisarçılıq kök salmışdır.

Milli məclisin qəbul etdiyi qanunlar yerinə yetirilmir, o cümlədən

müəssisə haqqında qanun. Bütün bu amillər ölkədə icıtisadi mühitə mənfi

təsir göstərir və müvafiq olaraq həyat səviyyəsində də özünü göstərir, İqtisadi

böhrandan çıxmaq olar, əgər əmək məşsuldarlığmın artırılması he.sabına

məhsul istehsalının həcmi artırılsa, elmi-texniki inkişafın nailiyyətlərindən

istfadə olunsa. İstehsalçıların mal buraxmaqda marağını artırmaq üçün vergi

siyasətinə yenidən baxılmalıdır. Çox şey bizim istehsalata xarici kapitalın

qoyulmasından da asılıdır. Xalq təsərrüfatı əlaqələrini bərpa etmək gərəkdir.

21. Azərbaycanda iqtisadi böhranın səbəbləri:

• istehsal vasitələrinin geniş tələbat malları istehsalı üzərində

üstünlüyü ;

• dünya bazarına məhsulun yox, ,əsasən xammalın çıxarıhnası; • xalq təsərıii latında yeni texnologiyaların olmaması ;

• dünya bazarında rəqabət bacarığı olmayan məhsulun istehsalı;

- işin keyfiyyətinin artırmaq stimulunun ohnaması (aşağı maaş, əsil

sahibin olmaması, keyfiyyətli malın buraxılmasına maraq yoxdur);

• buraxılan məhsulun keyfiyyətinin yox, miqdarının dalınca qaçmaq;

• ixtisaslı kadrların olmaması

• əhalinin sayına düşən malların istehsalının aşağı miqdarı;

• cəmiyyətdə onun inkişaf məsələləri yox, partiya ideologiyasının daha

böyük çəkisinin ohuası;

• xammaldan səmərəsiz istifadə olunması.

86

Toklillor: knıul ləsorrüfatinin ftımıcr osaslanna kcçmnsi; dövlətin hər

növ nıüLkiyyət ü/ərində inhisar hakimiyyətinin götürülməsi.

22. indiki mərhəl.ədə Azərbaycan dərin iqtisadi böhrandadır. SSRl

dağıldıqdan sonra respublikalar arasındakı iqtisadi əlaqələr /əiHəməyə

ba.'jladı. bunun ardınca da istehsalat təbii olaraq endi. Ölkənin bazar

iqtı.sadiyyalına doğru atdığı ilk addımları hər birimiz hiss edirik. Vlüəssıəslər

i.şləyənlərin sayını minimuma endirir, bu isə tez bir zamanda işsizlər ordusu

yaradacaq. Bu , kapitalizmin ilk əlamətidir.

Uzun zaman bizi inandırırdılar ki. labriklər, zavodlar bizim

hamımızındır. əslində isə onlara hey kim yiyəlik etmirmiş. Hazırda bazar

iqtisadiyyatının .ə.sas məsələsi-özəlləşdirmə ortalığa çıxıb. Azərbaycan üçün

fransadakı özəlləşdirmə təcrübəsi böyük maraq doğura bilər. 80-cı illərin

ortalarında buradakı dövhət sektoru Qərbi Avropada ən böyük idi.

()zəll,əşdirmə proqramı 5 il üçün nəzərdə tutulmuşdu və 65 kampaniyadan

ibarət idi. fransız özəlləşməsinin əsas prinsipi stabil səhmdarlar qrupunun

(möhkəm əsas) təşkilindən ibarət idi. Praktikada bu əsas rolun xüsusi şəxslərə

deyil, hüquqi şəxslərə afrılması demək idi. Bizim xüsusiyyətlərimizi də

nəzərə almaq lazımdır-biz hələ indi başlayırıq. Qərbdə isə artıq bazar

münasibətləri yaranmışdır. Qərbdə özəlləşmə Azərbaycan əhalisində olmayan

azad pul vəsaitinə əsaslanır. Ölkəmiz böhrandan çıxmağa yardım edəc,ək

bazar iqtisadiyyatının yeni qanunlannm hazırlanmasına ehtiyac duyur.

(lüclü qanunverici məhkəmə və icra hakimiyyəti lazımdır. Hər kəs

anlamalıdır ki, o, bilavasitə bizim-müst.əqil dövlətimizin qurulmasında iştirak

edir və hər birimizin necə işləməsind.ən xalqın rifah halı asılı vəziyyətdədir.

23. Azərbaycanın iqtisadi la'izinin ə.sas səbəbi, mənim fikrimcə,

aşağıdakından ibarətdir: əvvəllər müəyyən iqtisadi istehsal strukturlarına

əsaslanan komanda-inzibati sistem mövcud idi. tndi bu .staıktur- lar dağılmış,

yeniləri isə yaranmamışdır. Bazar münasibətlərinə keçidə idar.əelmə orqanları

mane olur. Müstəqillik qazandıqdan sonra maldə- yişmə pro.sesi

mürəkkəbhə.şmiş, bir çox isteh.salat əlaqələri qırılmışdır.

Hazırda əsas dayağı kənd t.əsərrülatına və istehsalatın elmlə bağlı

sahələrinə elmək lazımdır. Bundan ötrü bütün imkanlarımız var, yalnız köhnə

strukturlardan yenilərinə keçmə mexanizmini düzgün sazlamaq lazımdır.

24. İqtisadiyyata ən böyük zərbə S.SRİ dağılarkən vuruldu, unda bir çox

sahələr illas həddində idi, çünki xammal, yanacaq və detallar başqa

respublikalardan gətirilirdi. Bizim dövlətimiz müstəqillik alsa da, praktiki

olaraq iqtisadiyyat sahəsində heç nəyi həll elmir. İqtisadi vasitələr inzibalilərdən daha güclüdür və iqtisadiyyatımızı və

87

həyatımızı idarə edir. Bə’zi yanacaq növlərini və digər məhsulları biz dünya

qiymətləri ilə alırıq, buna isə Azərbaycan hələ hazır deyil.

Dü/giin ohnayan qiymət islahatı iqtisadiyyata neqativ tə’sir göstərdi.

Xalq istehlakı mallarının buraxılışı azaldı. Çox müəssisələr bankrot oldu,

bunun nəticəsində kütləvi şəkildə işdən azad ohnalar və sonda da işsizlik

yarandı.

Kənd təsərılilatında problem bundan az deyil. Bu, kənddə həyat

səviyyəsinin aşağı düşməsi, kənd təsərüfatı texnikasının bahalı olması, əmək

şəraitinin ağır olması, kənd təsərrüfatı mallarının qiymətinin yox aşağı

olmasıdır.

İqtisadi böhrandan çıxmanın yolları: qeyri-səmərəli ekspoıl

növlərinin azaldılması, sərt qənaət rejiminin qoyulması, Azərbaycan nelii və

qazı üçün ciddi nəzarət sistemi qurubnalı özəlləşmənin inkişaf etdirilməsi,

kommersiya strukturlarının inkişafı, qeyri-istehsal sahəsinin inkişaf

etdirilməsi.

25. İqtisadi böhranın səbəbləri: məhsul aşağı qiymətlərlə satılırdı,

müəssisələr gəlir götürmürdü, dövlət dotasiyası hesabına yaşayırdı. Bunun

nəticəsində-köhnəlmiş avadanlıq. Məhsulun dünya bazarında rəqabət

qabiliyyətinin olmaması, kadrların axıcılığı.

İqtisadiyyat üçün Dövlət Plan komitəsinin və nazirliklərin məhvedici

direktiv və göstərişləri də öz rolunu oynamışdı, çünki burada iqtisadiyyatın

düzgün istehsal planlaşdınhnası haqqında təsəvvürü olmayan şəxslər

otururdu.

dləklillərə gəldikdə elə bilirəm ki, insanlarda öz işinə maraq oyatmaq

lazımdır. Bu - maaşın artırılması, istehsalatda yeni texnologiyaların tətbiqi,

əmək müdafiəsinin tə’min olunmasıdır. Bizim hökümət isə, liki'imizcvƏ,

yeni qanunlar qəbul edir, onların xalqın həyat səviyyəsini

arlırıb-aılırmayacağı haqqında isə heç düşünmür.

26. Azərbaycanın bugünkü iqtisadi vəziyyətinin səbəblərini ətalət

vəziyyətindəki iqtisadi silemdə görürəm, son vaxtlara qədər bizdə bu sistem

mövcud idi; mütəxəssislərin səriştəsizliyi; təşəbbüsün olmaması -

iqtisadiyyatın dağılmasına gətirib çıxaran amillər bunlardır. Əməyin

nəticəsinə marağın olmaması məhsulun keyfiyyətinin aşağı dü.şməsinə səbəb

oldu. Oxumaq istəməyənlər ali məktəblərə girirdilər.

Bu problemlərin həlli yolları hamıya mə’lumdur. Bu, əlbəttə, rəhbərliyin

dəyişməsi, fəhlə kvalilikasiyalarının artınhması, məhsulun keyfiyyətinin

yüksəlməsinə marağın artmasıdır. Lakin hər şeydən qabaq savadlı, təşəbbüskar insanlar gərəkdir. Böyüyən nəslin tərbiyəsinə xüsusi diqqət

verilməlidir. Hansısa bir müəssisədə kiçik pullu dərnək yaradaraq eyni

zamanda yeniyetmələrə aşağı kvalilikasiyah iş verməklə (bu zaman .əmək

haqqının bir hissəsi dərnəyin ödənişinə gedər), yavaş-

88

yava.ş onları maraqlandırmaq,parald sıırolda ixtisas yönümünü də iıəyala

keçirmək olar.

27. Məncə dlkədə iqtisadiyyatın və/.iyyəti son həddədir. Səbəblər

çoxdur: savadlı, təmiz rəhbərlərin olmaması; köhnəlmi.ş avadanlıq;

amortizasiya rondlarından düzgün istifadə edilməməsi; təbii clıliyatlardan

qeyri-səmərəli istifadə; əməyə qeyri-viedanh münasibət yaradan a.şağı maa.'j

və s.

Təkli İlər; ümumi özəlləijdirırıə - bu ictimai istehsalatı qurmağa imkan

yaradacaq; yeni dəzgahlarin istehsalı, təbii eluiyatlardan səmərəli istifadə

edilməsi, isjdə növbəliliyin artırılması.

2K. İqtisadiyyatın böhranına səbəb olan çox fjcy var: rəhbər vəzifələrin

çoxunu iqtisadiyyatın çiçəklənməsində, xalq təsərrüfatının inkiıjalinda marağı

ohnayan .'jəxslər tuturdu; bazar münasibətlərinin olmaması; azad ticarəti,

xüsusi mülkiyyətin, insanların öz əməyinin nəticəsində marağının olmaması.

29. İqtisadiyyatın vəziyyəti çox aijağıdır, daha doğıaısu, biz iqtisadi illasa

tam yaxınlaijiııufiq. Səbəbdər çoxdur, onların ba.'jheası isə əməyə qar;;i hər

hansı ciddi stimulun olmamasıdır. Bundan ba.şqa, u/unmüd- dəlli durğunluq,

hökümətin pe.şəkarsızhğı dı özünü göstərirdi, elmin istehsalatdan geri

qalması, ali lə.ysil səviyyəsinin aijağı olması, iqtisadi problemlərə qaıyı

diqqətsizlik, görünməyən nəiqyasda inllyasiya.

İləli yolları; xüsusi mülkiyyətin tətbiq edilməsi və sadalanan amillərin

aradan götürülriıəsi.

30. Azərbaycanın iqtisadiyyatının müasir vəziyyəti istehsal həcminin

aijağı enməsi ilə, xalqın rifah səviyyəsinin a^ağı düijməsi ilə bir çox texniki

ekoloji və digər problemlərlə səciyyələnir.

Belə v.əziyyolin səbəbləri həm iqtisadi (digər respublikalardan asılı

olmaq, iqtisadi inkiijaf qanunlaina riayət etməmək, çıxarma sahələrinə

üstünlük vermək), həm də siyasi xarakter daijiyır.

Yaranmış vəziyyətdən çıxma yolları;

• sənayenin tədricən yüksək və elmə əsaslanan texnologiyalara

istiqamətlənməsi;

• yerli xammalla iijləyən baza sahələri müəssisələrinin texniki cəhətdən

yenidən təchizatı, gətirmə xammalla isjləyən müəssisələrin bağlanmas;

• iqtisadi islahatlar (maliyyə-pul sistemi, maddi istehsal sahəsində xüsusi

mülkiyyətə yardım edən qanunvericilik, xarici investisiyanın cəlb olunması);

kənd ləsərrüfalınm tam özəllə.şrnəsi və sənayeləijməsi;

• öz qabaqcıl texnologiyamızın yaradılması və xaricdən gətirilmə üzrə

ışın aparılması;

•iqtisadiyyatın xarici bazara səmtlənməsi.

89

31, inamla demək olar ki, burada bir çox amillər və səbəblər var və

onların arasında ən başlıcalarını qeyd etmək olar. Birincisi, bizim

iqtisadiyyatımız ağılsız, elmə əsaslanmayan, metəbər nəzəri işləmərlə

möhkəmlənməmiş iqtisadi eksperiment aparmaq üçün alət rolunu oynayıb.

Tam nəzarətsiz bir mühitdə inqilabın nəticəsində hakimiyyətə avtoritar

rejimin gəlməsi təhlükəsi yarandı. Rusiyanın və onun kənarlarının inkişaü bu

yolla getdi. Nəticədə iqtisadiyyat də daxil olmaqla, insan fəaliyyətinin bütün

sahələri ali diktata tabe etdirildi. Bunun elə həmin iqtisadiyyat üçün nə qədər

zərərli olduğunu demək artıqdır. Bu ikinci səbəbdir. Ölkədə nə qədər rəhbər

olubsa, hamısının istisnasız şəkildə dəhşətli dərəcədə səriştəsizliyi (iqtisadi

məsələlərdə), hələ bundan savayı onlara siyasi rəhbərlik prinsipinin ilk

növbədə əhəmiyyətli olması. Sonra xalq tam unudulmuşdu, o mənada yox ki,

onun tərbiysi ilə məşğul ohmırdular (Xalq isə əsasən özünü inkişafetdirmək

üçün lazımi səviyyədə intellektual ehtiyata malik olmayan sadə fəhlə və

kəndli olaraq qalmışdı). Sadəcə olaraq bu tərbiyyə əsasən partiyanın hansı

siyasətini sözsüz dəstəkləmək təlimindən ibarət idi. Vəd edilən kommunizmə

iqtisadi yox, siyasi yolla çatmağa çalışırdılar. Xalq isə yaradıcıya deyil,

icraçıya çevrilmişdi. Nəticədə biz elə malik olduğumuza malikik,

'fəklitlər? Mümükün qədər tez iqtisadi islahatlar keçirmək. İtgilər olacaq,

onlarsız mümkün deyil. Amma əsas meyar, prinsip - elmilikdir. Başqa bir

istəyim yoxdur.

.32. Hesab edirəm ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının böhran vəziyyətinin

çox səbəblərini sadalamaq olar. Amma onlardan ən başhcasını mən dəqiq

bilirəm: son onilliklər ərzində Azərbaycan xalqına işləməyi unutdunıblar.

İnsan öz fəaliyyətinin nəticəsinə etinasız ona görə olub ki, dövlət onları əsil

mənada həvəsləndirməyib.

Məsələn, texnoloji avadanlığı götürək. Ölkədə adamlar onu kəşf etmək

və istehsalata tətbiq etmək üçün maraqlı deyildi. Hər şey təşəbbüsdən asılı idi,

amma tək bununla iqtisadiyyatı qurmaq olmaz. ,\zərbaycanın iqtisadiyyatını

qaldırmaqdan ötrü hər şeydən əvvəl hər bir adama məhsul buraxmaq, əmək

fəaliyyətindən lazımi qədər gəlir götürmək iiTikanı vermək gərəkdir, onda

dövlət də qazanacaq.

33. Mənə elə gəlir ki, bizim bəlamız bizim sistemizdədir. Bizdə çox ağıllı

və istedadlı insanlar çoxdur, anuna sistem onlara əl-qol açmağa, ideyalarını

həyata keçirməyə imkan vermirdi. Buna görə də ən ağıllı başlar xaricə köçüb

getdi. Yəqin ki, bu yaxınlarda biz inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çata

bihnərik, çünki “yumaq” 70 il yığılıb, və 3-4 ildən sonra onu buraxmaq mümldin olan iş deyil. Azərbaycanın sahibi olmayınca bir iş görə bilməyəcəyik. Nəhayət xalq öz torpağına və ölkəsinə sahib cıxa bilməlidir.

90

.^>4. Bu gün üvün iqtisadiyyalm vnziyyəlini katastrufik adlandırmaq

olar, Dövlal mülkiyyoli :jorailindo bir çnx isldısal sahəlnrinə vn sosial slbraya

dotasiya iazıntdır. Bu vnsait valı^mırdı. Əsil roqabotin olmaması ü/iind,ın

xammalın olmamasına görn isldısalal azalmışdır. İqtisadiyyatı

sağlamia.şdırmaq üçün lodbirlnrdnn biri ticarət VD sənaye müəssisolərini

ö/əlloşdirməklo bazarın formalaşması olardı. Proqnozlara görə belo tədbir

başqalarından daha Icz gözlənilən nəticə verə bilər.

.15. iqtisadiyyatımı/ ağır vəziyyətdədir. Dükanların rəHəri boşdur, çünki

bi/ u/un müddət xammaldan, yanaeaqdan qeyri-səmərəli şəkildə, qənaət

etmədən istiladə elmişik. Sənayedə inanmalı, ekoloji təmiz texnologiyalarımı/

da -yoxdur. Müəssisələrdəki avadanlıq dünya səviyyəsinə uyğun gəlinir, 70

ildən çox müddətdə biz kommunist dövlət qururduq, amma bu gün dilənçi

kökündəyik. Öz təcrübəmizdə gördük ki, bazar iqtisadiyyatı, xüsusi

mülkiyyət dövlətin iqtisadi inkişafı üçün normal bir haldır. İndi, likrimizeə

bütün qüvvələrimizi dövlətdən ayırmağa, özəlləşməyə müxtəlif xüsusi

lırmaların yaradılmasına istiqamətləndirməliyik, İqtisadiyyatımıza xarici

kapitalın tətbiqinə yol açmalıyıq. Özümüzün stabil valyutası olmalıdır.

Azərbaycanın böyük təbii ehtiyatları var. Yüzlərlə istedadlı alim öz

fəaliyyətini ölkəmizin rilahına həsr etməyə hazırdır. Bütün bunlar

iqtisadiyyatımızın inkişafında mühüm nəticələrə gətirəcək.

,36. İndiki şəraitdə iqtisadiyyat ağlamalı səviyyədədir. Böyük pul

kütləsi ola-ola heç nə ala bilmirik, lliperinllyasiya, pul vahidinin qiymətdən

düşməsi...SSRİ-nin zəif iqtisadiyyatı müstəqil dövlətlərin daha da zəif

iqtisadiyyatlarına bölündü. Səbəbi -SSRİ mövcudluğu dövründə düzgün

olmayan iqtisadi siyasətdədir Təşəbbüs kökündəcə boğulmuşdu, sahibkarlıq,

fermcrçilik, icarə podratı kimi anlayışlar isə “xalq düşməni” olmuşdu. Faktiki

olaraq cəmiyyətin və istehsalatın obyektiv qanunauyğun inkişaf prosesi

“plan” təsərrüfatı adlananla əvəz olunmuşdu, özü də nəinki səmərəsiz, həm də

ilgili. Ölkədə hər biri o birisindən asılı olan bütün rayon və regionların uzun

illər davam edən süni inteqrasiyası aparılmışdı. Respublikaların ayrılması

iqtisadiyyatda vəziyyəti bir az da çətinləşdirdi. Təklif vermək mənim üçün

çətindir, çünki lazımi qədər biliyə malik deyiləm. İlər halda daxili bazarı

qorumaq üçün hökümətimizin apardığı siyasəti bəyənirəm. Çəkdiyimiz

çətinliklər bu mərhələ üçün labüddür,

38. Qoyulan vəzifələrin həll olunmasına daha ciddi yanaşmaq gərəkdir,

İqtisadiyyatın tənəzzülün əsas səbəbi fəhlə və qulluqçuların öz əməyinin nəticəsinə marağı olmamasıdır. Mal azdır, onu satmaq üçün araçılar çoxdur,

beləliklə də yüksək qiymətlər yaranır. Dövlət müəssisələrində qiyməti

nizamlanması yoxdur. Bu da qiymətləri qaldırır. Mən hesab etmirəm ki, SSRİ

Azərbaycana lap pis miras

qoyub. Zavodlar var, fabriklər - bu əsasda yax^ı iqtisadiyyat qurmaq olar.

,A.ğılla yanajjilsa. Bundan ötrü mütəxəssislər lazımdır. Dövlət onları

maraqlandırmalıdır. Hər kəs öz işini görəndə, yəqin ki. Milli Məclisin iqtisadi

siyasətində də nəsə dəyişəcək.

.t'Z Azərbaycan iqtisadiyyatında böhrandır, özü də çox dərin. Çıxış

tapmaq o qədər asan iş deyil. Belə vəziyyətin səbəbləri: 70 il nə isə qurmaq

istəyib, nəticədə isə hər şeyi bərbad edən sosializm iqtisadiyyatda dərin iz

buraxdı. Bu günkü iqtisadiyyat - kommersiya budkalarıdır, müəssisələrin

istehsal etdiyi mallar isə aşağı keyfiyyətinə görə və yüksək qiymətinə görə

heç kimə lazım deyil. Bütün bunlar niyə baş verdi? Ona görə ki, qayda yarada

biləcək adam yəqin ki, yoxdur. Hökümətimiz buna qabil deyil. Təklif edirəm

ki, müəssisələr özəlləşdirilsin, onda xüsiısiyyətçi yüksək keyfiyyətli mal

buraxmağa maraqlı olacaqdır. Qiymətlər sistemini və istehsalın strukturanu

dəyişmək, bütün iqtisadi məsələlərin həllini gənc mütəxəssislərin ixtiyarına

vermək lazımdır. Hələ ki, bürokratiya mövcuddur, iqtisadiyyatda vəziyyət

dəyişməyəcək.

40. İqtisadiyyatın mövcud vəziyyətinin səbəbləri: hakimiyyətdə müvafiq

təhsilə malik olmayan insanlar durur; regionlar üzrə inkişaf şərtləri dərk

olunmur; iqtisadiyyata mərkəzləşmiş idarə olunması.

41. Azərbaycanda iqtisadi böhranın nəticəsi - əvvəlki SSRİ-nin digər

respublikaları ilə əlaqələrinin itməsidir. Buradan da lazımi xammalın çatd I rı

İma ması, i n tlyasiya.

Azərbaycanda radikal iqtisadi islahat aparılmalıdır: bazarın xüsusi

müUciyyət təsərrüfat formasına keçirilməsi, əmək məhsuldarlığının

artırılması, məhsulun maya dəyərinin aşağı düşməsi, savadlı, təhsilli, təmiz

rəhbərlər.

42. İqtisadi böhranın əsas səbəblərindən biri-sosialist təsərrüfat prinsipi,

daha doğrusu, düzgün olmayan sosialistprinsipidir. Azərbaycan Rusiyanın

anbarı idi, yə’ni bu ambardan nə götürmək mümkün idisə, götürülürdü. Başqa

bir səbəb - təsərrüfatsızlıq.

Təkli İlər: yüksəkixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq, onları tanınmış

firmaların təcrübəsinin öyrənmək üçün xaricə göndərmək, “hər kəsə

xidmətinə görə” prinsipini tətbiq etmək. Ölkəmizdə hər bir şəxs öz işini

açmaq, dövlətlənmək imkanına malik olmalıdır. Ölkə o vaxt dövlətli olur ki,

orada yaşayan insanlar dövlətli olsun.

43. Mövcud vəziyyətin səbəbləri - əvvəllər, bizim sistemdə

bərabərləşmənin olmasıdır, xalqa ancaq bildiklərini söyləyirdilər, həyat

haqqında, dünya haqqında xəbər verilmirdi. Təklif - yeni nəsil yetişdirmək, işləmək, insanlara təşəbbüs göstərmək imkanı vermək, amma iri həcmdə yox.

92

45. Z.ımiimco A/.ırbaycun iqlisadiyyalıiKİakı voziyyalin səboblori ilk

növbodn bütövlükdə iqtisadiyyat) idarə edənin ki)n olmasındadır. Bizim

iqlisadiyyalyılar xaı-idləıxlən çox ,'jcy öyrənməli, yaxud xai'ici ölkələrin ali

məkləbləıində tələbə ha/ııiığı sistemini qəbul etməlidi)'.

40. A/Ə)'bayean iqtisadiyyatım]! düı^düyü ağır və/iyyətin səbəbləri:

hakimiyyət ba.'jinda bə’/i səri.şləsiz adamlar durur. Onların bii' qismi keçmiş

partiya liderləridir. Sual ortalığa çıxır: inki.şal’ etməkdə olan dövləti idarə

etmək üçün onlarda bu qədər bilik vannı?

• hakimiyyətdə olanlai'in çoxu ondan öz marağı üçün istifadə edir.

Başaqaları bunu görür və hakimiyyəti ondan alaraq daha yaxşı tətbiq axtarır,

amma ö/ marağı dairəsində;

e hökümətimiz mücərrəd, əhəmiyyətsiz, ikinci dərəcəli məsələlər həll

edir, yax.şı və yaxud pis nəticə verə biləcək hansısa bir qərai' qəbul etmək

məsuliyyətindən qorxur. Ölkənin taleyi höküməti az narahat edir, o

məsuliyyətdən qorxur, nə etsin, bilmir, bilmir, bihıti ki. iqtisadiyyatı necə

bərpa etsin, ləsərrül’atı necə qaydaya salsın. Səbəb-köhnələn “tabeçilik”

psixologiyasıdır, (iösləri.şlə yaşayan insanlar işləyə bilən göstərişlər verə

bilməkdən məhrumdurlar. Ümumilikdə Azərbaycan iqtisadiyyatını qaldırmaq

üçün belə bir plan verərdim: Sənaye

müəssisələrinin .əksəriyyəti, əsasən də avadanlıq istehsal edənləri .30-40 illik

az bir ödənişlə aparıcı xarici konsern kərə aşağıdakı şərtlərə vermək:

• dövlətdə qalan digər müəssisələrdə texnologiyalardan istifadə etmək

hüququ;

• icarə müəssisələrində istehsal edilən məhsulun kiçik bir hissəsini aşağı

qiymətlərlə ala bihnək hüququ;

• icarə müddəti sona çatdıqda müəssisə istehsalat vasitələri ilə birgə

dövlətə keçir, konsernlər isə bu müəssisələri ala bilmək hüququna malik olur;

• icarə edilən istehsalçıların ekoloji təmizliyi. İcarəçiləri

həvəsləndiriüək üçün icar-əyə əlavə şərtlər:

• müəssisənin bütün gəliri icarəçiyə məxsusdur (vergi vəs. çıxmaqla);

• icarə müəssisələri xammal və material aldıqda güzəşt qiymətlər;

• müəssisələr ucuz fəhlə qüvvəsindən istifadə edə bilər, amma onun

təlimi şərti ilə;

• böyük istehsal imtiyazları sistemi hazırlamaq.

/ənnimizcə, bu planla 60 ildən sonra Azərbaycan inkişaf etmiş sənaye və

kənd təsərrüfatına malik ola. bilər, əgər kolxozların torpağı və texnikasını

l'ermerlərə versə.

93

olavə 11

42-Ns-Iİ W.08.93-Cİİ U tarixli

Rusiya Tabsil koınitosinin

qaran na a lava

Rusiya l 'cderasiyasınw çoxpilhli ali tsbsil sistemində magistr

hazırhğj (magistratura) haqqında

ƏSASNAMƏ (nümuaa kimi)

/. MAC,IS'IR HAZIRLIĞINA GİRİŞ

1.1. Rusiya Federasiyasında magistr ha/ırlığı çoxpilləli ali təhsil

strukturunda əsas ixtisas təhsil proqramlarından birini həyata keçirir. Magistr

hazırlığı elmi-tədqiqat və elmi-pedoqoji fəaliyyətə istiqamətlənir.

1.2. Magistr hazırlığı Rusiya təhsil komitəsinin qərarı ilə (Ü7.05.93,№ 3)

təsdiq olunmuş ali təhsil istiiqamətləri üzrə, yüksək keyfiyyətli kadrları və

müasir laboratoriya-tədqiq bazası olan ali tədris müəssisələrində açılır.

Magistr hazırlığı hüququna dair lisenziya (ieazo) Rusiya ali təhsil üzrə Dövlət

komitəsi tərəfindən təhsil müəssisəsinin təsisçisinin ərizəsi əsasında

yaradılan ekspert komissiyanın nəticəsinə müvafiq təqdim edilir.

Orta, alı, ali məktəbdən sonrakı və müvafiq əlavə ixtisas təhsili sahəsində

təhsil fəaliyyəti aparılması hüququna aid lisenziya haqqındakı Əsasnaməyə

uyğun olaraq təqdim edilən sənədlərdən əlavə, ərizəyə həmin ali məktəbdə

tətbiqi nəzərdə tutulan magistr proqramlarının (və onların annotasiyaları)

siyahısı göstərilməklə təhsil müəssisəsinin elmi şurasının qərarı, həmçinin

həmin tədris müəssəsində magistr hazırlığının aparılması imkanı haqqında

müvafiq profilli tədris- metodiki birləşmənin qərarı-magistr hazırlığının

istiqamətləri iizi'o ah məktəbin elmi-tədqiqat xasiyyətnaməsi ilə - əlavə

olunur.

2 MAGİSTRATURAYA QƏBUL, MAGİSTR HAZIRLIĞININ

MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ

2.1. Magistr proqramı üzrə təlim hüququna ali təhsilin əsas təhsil ixtisas

proqramlartndan biri üzrə təlimi müvəfəqiyyətlə başa vurmuş və ali təhsil

haqqında diplomu olan şəxslər malikdir.

2.2. Ali tədris müəssisəsinin magistraturasına qəbul qaydaları ali məktəb

tərəfindən həmin Əsasnamə əsasında və ali ixtisas təhsili müəssisəsi

haqqında nümunəvi Əsasnaməyə (RF Nazirlər Sovetinin

94

adi

ib

qoran i!o losdiq ulunnuı.'jdur - 26.06.93-cü il №597) müvaliq olaraq

lo’yin edilir.

2.. 1. r)gor magi.siraluraya müvafiq istiqamolli, bakalavr diplomu olan

.yoxsloi’ da.xil olur.sa. magıslraUıi'aya qobul .şərlbrıni vo gii'i.ş kontrol

.sınaqlarını (imtahan, trest, müsahibo) siyahısını magistr hazırlığı

aparmaq hüququ veri İon ali moklob to’yin edir.

Müvaliq istiqamol ü/ro bakalavr diplomu olmayan ijoxsbr üyün

magistratura i.stiqamotino müvaliq isliqamot üzrə bakalavr təhsili üı^ün

Rusiya təhsil komitəsinin təqdim etdiyi tələblər həcmində məcburi

imtahan tə’yin edilir.

2.4. Magistraturaya daxil olanlar bu sənədləri təqdim etməlidir:

• magistraturanın istiqaməti və magistr proqramının

(ixlisasla.şma) göstəriIm.əklə rektorun adına ijəxsi ərizə; • təhsil haqqında sənəd;

• ali məktəbin tə’yin etdiyi siyahı ü/rə digər sənədlər.

Təlim üçün magistraturaya daxil olma rektorun əmri

magistraturanın istiqaməti, ixti.sas və tələbənin elmi rəhbəri göstri I mək 1 ə

sən əd 1 ə.',d i ri 1 i r.

2.5. Dövlət ali təhsil müəssisələrində magistr hazırlığının

maliyyələ.şdirilməsi Rusiya federasiyasının Nazirlər Kabinetinin - R.F

hökümətinin 2().06.9.3-eü il, №597 qərarı ilə təsdiq olunan ali ixtisas təhsil

müəssisəsi haqqında Nümunəvi Dsasnaməsində tə’yin olunmu.'} qaydada

həyata keçirilir.

.?. MACi/STR PROQRAMINA VERİLƏN ÜMUMİ TƏLƏBLƏR

3.1. Magistr ixtisas təhsil proqramı müvaliq istiqamət üzrə bakalavr

proqramından və iki, həemeə təqribən bərabər tərkib hissəsi olan-təhsil və

clmi-tədqiqat-üçüneü pillə proqramından ibarətdir. Proqramın təhsil

iıissəsinə ixtisas təhsilinin dərinləşməsinə, müəyyən bilik sahəsinin tarixi və

fəlsəli aspektlərinin öyrənilməsinə yönələn təbiət-elmi və humanitar fənlərin

əlavə fəsilləri, həmçinin xüsusi fənlər aid edilir. Tələbənin elmi-tədqiqat işi

fərdi planla müəyyənləşdirilir.

3.2. .Magistraturada təlim əmək fəaliyyətindən ayrılmaqla yaxud da

ayrılmamaqla h.əyata keçirilir. Dyani ləlim forması üçün 01 səviyyənin

magistr proqramı ü/rə norma təlim müdd,əli iki ildir. Əmək fəaliyyəıindən

ayrılmamaqla ləlim keçərkən müvaliq magistr proqramının

mənimsənilm.əsinə ayrılan t.ədris müddətinin azaldılmasına iea/ə verilmir.

3.. !. 111 pillənin proqramı ü/rə magistraturada ləlim həmin ali

məktəbdə isləvən və elmi dəroe.əyə və elmi ada malik olan elmi

95

rəhbərin rəhbərliyi altında tələbənin fərdi planma uyğun olaraq həyata

keçirilir. Magistr proqramı istiqamətlərin kəsişməsində yerinə yetirilirsə,

elmi rəhbərdən savayı, bir yaxud iki elmi məsləhətçinin tə’yin olunmasına

icazə verilir.

3.4. Magistr proqramı üzrə ləlim tələbənin fəal müstəqil işinə əsaslanır.

Bununla bağlı onun maksimum auditoriya yükü həftədə 14 saatdan çox

ohnamahdır (bütün ləlim müddəti ərzində orta hesabla). Tərdi tədris planının

yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün burada müxtəlif formalarda həyata

keçirilən, tədris planındakı bütün fənlər üzrə cari attestasiya nəzərdə tutulur.

Magistr proqramının III pilləsinin mənimsənmə dövıü ərzində imtahanların

ümumi sayı altıdan az olmamalıdır.

3.5. İmtahanların təqribi siyahısı göstərilməklə magistraturanın ixtisas

təhsil proqramlarının quruluşu və məzmununa dair metodiki göstərişlər

müvafiq tədris-metodiki birləşmələr tərəfindən hazırlanır.

4. MAGISTRATURADA YEKUNATlDSTASiYA

4.1. Magistraturanın son semestrində buraxılış işinin - magistr

dissertasiyasının müdafiəsi və buraxılış imtahanlarının, o cümlədən ali təhsil

istiqaməti üzrə - verilməsi nəzərdə tutulur. Ali tədris müəssisələrinə buraxılış

magistr imtahanlarının ıı.əticələrini aspiranturaya giriş imlahanlarınm

nəticəsi kimi hesab etmək hüququ verilir. Magistr proqramı üzrə oxuyan

tələbələrə namizədlik minimumu imtahanları verməyə icazə verilə bilər.

4.2. Magistr dissertasiyası elmi rəhbərin rəhbərliyi ilə (istiqamətlərin

kəsişməsində yerinə yetirilən işlər üçün bir və ya iki elmi məsləhətçi cəlb

edilməklə) yerinə yetirilən müstəqil ehni tədqiqatdır. Magistr

dissertasiyasının müdafiəsi və dövlət akkreditasiyası olan ali tədris

müəssisələrində buraxılış imtahanlarının verilməsi açıq şəkildə Dövlət

attestasiya komissiyasının iclasında aparılır.

4.3. Müvafiq dövlət akkrcdilasiyasına malik şəhadətnaməsi və magistr

hazırlığı həyata keçirmək hüququ olan ali məktəblərdə ixtisas təhsil magistr

proqramı üzrə fərdi planı tam yerinə yetirən şəxslərə magistr ixtisas

akademik dərəcəsi verilir və dövlət nümunəli magistr diplomu təqdim olunur.

Magistratura məzmununa həmçinin diploma əlavə-magistr dissertasiyasının

mövzusu göstərilməklə zaçot cədvəlindən çıxarış təqdim olunur.

96

3İavə 13.

Azərbaycan Respvblikası Təb si!

Nazirliyinin 27.01.97. tarixli ".S4” saylı

əmri itə tə.scJiq olunmuşdur.

AZƏRBA YCAN RESPUBLİKASI ALİ TƏHSİL

MÜƏSSİSƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİNİN BAKALA VR

PİLLƏSİNDƏ DÖVLƏT ATTESTASİYASIHAQQINDA

ƏSASNAMƏ

ÜMUMİ QA YDALAR.

1. Azorbaycan Respublikası “Təhsil Qanunu”na uyğun olaraq ali təhsil

müəssisələrində ayn-ayn əsas ixtisas fənlərinin (o cümlədən xarici dilin)

tədrisi və ali peşə təhsili proqramları başa çatarkən tələbələrin uyğun olaraq

həmin fənlər üzrə yekun və buraxılış yekun dövlət attestasiyasının (dövlət

attestasiyası) keçirilməsi məcburidir.

2. Mə’zunların dövlət attestasiyası yahıız dövlət akkrcditasiyasından

keçmiş ali təhsil müəssisələrində ali peşə təhsilinin dövlət təhsil

standartlarında nəzrdə tutulan istiqamət və ixtisasları üzrə aparılır və

təlisilin, eləcə də ixtisas dərəcəsinin səviyyəsi haqqında dövlət nümunəli

diplom verilməsi ilə başa çatdırılır.

3. Dövlət attestasiyası ali təhsil müəssisəsində müvafiq baza təhsil

proqramları üzrə təşkil olunmuş dövlət attestasiya komissiyaları tərəfindən

həyata keçirilir.

4. fiövlər attestasiya komissiyasının əsas fıınksiyaları aşağıdakılardır:

- mə’zunlann hazırlıq dərəcəsinin təhsil standaıtlarının tələblərinə

uyğunluğunun kompleks şəkildə qiymətləndirilməsi;

- dövlət attestasiyası nəticələrinə görə mə’zıına müvafiq dərəcə və ali

təhsil diplomu verilməsi haqqında qərar çıxarılması;

- komissiyanın işinin nəticələri əsasında mütəxəsis hazırlığının

təkmilləşdirihnəsi üzrə tövsiyyələrin işlənilməsi;

5. Dövlət attestasiya komissiyaları öz fəaliyyətlərində Azərbaycan

Respublikası ‘Təhsil Qanunu”, “Ali Təhsil Müəssisələrinin Əsasnaməsi”,

el.əcə də digər qanunvericilik aktlarını və bu əsasnaməni əsas tuturlar.

DÖ VLƏT A TTPSTASİYASININ TƏRKİBİ

6. Idövlət attestasiyası aşağıdakı formalar üzrə keçirilə bilər:

- müəyyən fənlər üzrə (əsas ixtisas fənləri, o cümlədən xarici dildən,

həmin fənlərin tədrisi başa çatarkən) yekun dövlət imtahanları;

98

üz\' ola bilər və bir qayda olaraq elmlər doktoru və ya professor olmalıdır.

Dövlət ali təhsil müəssisələrində dövlət attestasiya komissiyalarının

ümumi sədrlərini və buraxılıijin yekun dövlət attestasiyası komissiyasının

sədrlərini ali məktəbin tabe olunduğu idarəetmə orqanı həmin müəsiisənin

təqdimatına əsasən tə’yin edilir.

Dövlət qeydiyyatından keçmiş qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində

dövlət attestasiya komissiyalarının ümumi sədrlərini və buraxılış yekun

dıävlət attestasiyası komissiyalarının sədrlərini isə onların təqdimatı

əsasında təhsil nazirliyi tə’yiıı edir.

Dövlət atestasiya komissiyasının strukturuna daxil olan komissiyaların

sədrləri ümumi sədrin müavinləridir.

9. Dövlət attestasiya komissiyaları ali məktəblərin ehni-pedoqoji

he’yətindən müvafiq idarə v müəssisələrin dəvət olunmuş nüfuzlu

mütəxəssislərindən, eləcə də başqa ali məktəblərin aparıcı müəllimləri və

elmi işçilərindən təşkil edilir.

Komissiyaların tərkibini ali məktəbin rektoru təsdiq edir.

DÖVL ЭТА TTTS['ASİYASININKEÇİRİLMƏSİ QA YDASI

10. Dövlət attestasiyasının keçirilməsi formasını və şərtlərini ali

məktəbin elmi şurası müəyyənləşdirir və onların başlanmasına ən azı azı 4

ay qalmış tələbələrin nəzərinə çatdırır.

Tələbələr imtahan proqramları ilə tə’min olunur, hazırlaşmaq üçün

onlara lazımi şərait yaradılır, məsləhətlər verilir.

11. Əsas peşə təhsili proqramlarından biri üzrə tam təTim kursunu

başa çatdırmış və tədris planında nəzərdə tutulan bütün əvvəlki attestasiya

sınaqlarından müvəffəqiyyətlə keçmiş mə’zunlar istiqamət (ixtisas) üzrə

fənlərarası buraxılış yekun dövlət imtahanlarına və buraxılış işinin

müdafiəsinə buraxılırlar.

12. Buraxılış yekun imtahanlarının verihTiəsi və buraxılış işlərinin

müdafiəsi imtahan komissiyasının açıq iclasında onun tərkibinin ən azı üçdə

ikisi iştirak etdikdə keçirilir.

Dövlət attestasiyasının nəticələri “əla”, “yaxşı”, “kafi”, “qeyri-kafi”

qiymətləri ilə qiymətləndirilir, komissiyaların protokollarında qeyd edilir

və həmin gün c’lan olunur.

13. Dövlət attestasiyasının nəticələrinə görə buraxılış işi üzrə

attestasiya komissiyası mə’zunlara ixtisas dərəcəsi və ali təhsil haqqında

diplom verilməsi' barəsində qərar qəbul edir. Komissiyanın qərarı fakültə

elmi şurasında təsdiq olunur.

'l'əhsil proqramının mənimsənilməsində xüsusi nailiyyətlər əldə etmiş,

təhsil müddətində “yaxşı” qiymətlərinin sayı bütün qiymətlərinin

100

sayının 25%-dnn yux olmamaqla büliin iınlalıanlaalan yalnı/ “yaxiji” və

“ala”, huraxıliij yekun dövlai allesUısiya sınaqlarından isa yalnı/ “əla”

qiyməllər almı.ş mə’/unlai'a l'ərqlənmə dıpioımı verilir.

Ddıvləl a l les lasiya ko misiyyasının və onun s trukturuna daxi l

olan komissiya lar ın qərar lar ı qapalı ic lasda ko missiya ü/vlər inin

sadə səs qoxİLiğu i lə qəbul edi l ir . Səslər bərabərolduqda sədr in

sözü həl ledici sayı l ır .

14. IJövlət attestasiyasına daxil olan bütün sınaqlardan

müvəlTəqiyyətlə keçmiı? məzunlara müvallq ixtisas dərəcəsi və ali təhsil

haqqında diplom verilir. Müəyyən (ənlər üzrə yekun dövlət imtahanlarından

qeyri-müvəlVəq qiymət alan tələbələrə ali məktəbin müəyyən etdiyi vaxtda

bir dələ təkrar imtahanverməsin icazə verilir.

İstiqamət (ixtisas) ü/rə l'ənlərarası buraxılu; yekun imtahanından və ya

buraxılış; isjinin müdafiəsindən qeyri-müvəlTəq qiymət alan tələbələrə

akademik və natamam ali təhsil haqqında arayısj aerilir. Belə mə’zunlar dörd

il müddətində ali təhsil müəssisəsi tərəfindən müəyyən edilmit; qaydalarla

həmin sınaqlara 2 dələ buraxılırlar.

Tələbənin hər hansı yekun sınaqdan “qeyri-kali” qiymət alması unu digər

yekun sınaqlarına buraxılmaq hüququndan məhrum elmir.

15. 0/ürlü səbəbə görə attestasiya sınaqlarından keeməmis; tələbələr

üçün tə’Iim müddəti rektor tərəfindən dövlət attestasiya

komissiyalarının növbəli is; dövrünə kimi, (bir ildən çox olmamaqla) uzadıla

bilər. Belə halda attestasiya sınaqlarının tərkibində edilən sonrakı

dəyiijikliklər bu mə’ztınlara aid olmur.

16. Dövlət alleslasiya komissiyasının iiji haqqında hər il ali

məktəbin (fakültənin) elmi ,-;urasında hesabat verilir. Bu hesabat buraxılı.';

yekun attestasiyası baija çaldıqdan sonra üe ay müddətindən gedc olmayaraq

ali məktəbin tabe olduğu idarəetmə orqanına təqdim olun ur.

Dövlət attestasiya komissiyalarının ləaliyyəli bir təqvim ili müdd əti n ə

müəyyən lə.şdiri i i r.

101

əlavə 14.

Azsrbuycan Respublikası Tahsil

Nazirliyinin 20,04.98-ci tarixli 202 saylı əmri

Hə təsdiq edilmişdir.

Magistrlik di.ssertasiyasımn hazırlanması,

ləqdim olunması və müdafiəsi qaydaları haqqında

ƏSASNAMƏ

/. Ümumi müddoälar

1.1. Əasnamo mədəniyyət, incəsənət və bədən tərbiyəsi sahələrindəki

bə’zı ixtisaslar istisna ohıiaqla “Magistr” dərəcəsinin verilməsi qaydalarını

müəyyən edir.

1.2. “Magistr” dərəcəsi magistrlik dissertasiyalarının müdafiəsi üçün ali

məktəb trəfındən mövcud qaydalara uyğun yaradılmış müvafiq

ixtisasla.şdırıimı.ş şuraların qərarı əsasında verilir.

1.. 2. Magistrlik dis.seıtasiyasım müvəffəqiyətlə müdafiə etmiş şəxslərə

vahid dövlət nümunəli diplom verilir,

II. Magistrlik dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə

ixtisaslaşdırılmış şuralar

2.1. Ali təhsilin magistratura pilləsində təhsilin yekun mərhələsi

magistrlik dissertasiyasının müdafiəsidir, Magistrlik dissertasiyasının

müdafiəsinə tədris planında nəzərdə tutubmış bütün fənləri tam

m.ənimsəyən və müvəffəq qiymət alanlar buraxılırlar, Magistrlik

dissertasiyasının müdafiəsi ixtisaslaşdırılmış şuraların iclasında aparılır,

2.2. İxtisaslaşdırılmış şuralar magistr hazırlığı sisteminin mühüm tərkib

hissələrindən biri olub, bir təqvim ili müddətinə yaradılır və fəaliyyət

göstərir.

2.. 1, İxtisaslaşdırılmış şuraların yaradılması haqqında vəsatəti magistr

hazırlığı proqramını yerinə yetirən kafedraların təqdimatı əsasında həmin

kafedraların daxil olduğu fakültə qaldırır.

2.4. ixtisaslaşdırılmış şuraların yaradılması qaydası Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş müvafiq

(Osasnamə ilə müəyyən edilir.

2.5. İxtisaslaşdırılmış şuralarda magistrlik dissertasiyalarının müdafiəsi

üçün qoyulan tələblərə əməl olunmaması və müdafiə qaydalarının

pozulması halları aşkar edilərsə, ali təhsil müəssisəsinin başçısı şuranın

fəaliyyəti ilə bağlı təşkilati tədbirlər görə bilər.

2.5. İxtisaslaşdırılmış şuraların işinə müəssisəsinin təqdimatı əsasında

Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş sədr rəhbərlik edir.

102

bilor. Məslohətçi ba^jqa tohsil elmi-tədqiqat və lƏsrriifat müəssisələrinin

yüksək ixtisaslı mütəxəsislərindən də seçilə bilər.

3.4. Magistrlik dissertasiyaları yennə yetirməyə baijlanana qədər

magistrin təhkim olunduğu kafedra müvafiq fakültələrlə və magistratura

.'fö’bəsi (magistraturaya mə’sul ijəxs) ilə birlikdə istiqamət üzrə

dissertasiyalara qoyulan məeburi tələbləri müəyyən edən metodiki

göslərİ!}lər hazırlanmalı və magistrləri bu göstərişlərlə tanış elməlidir.

3.5. Magitraturanın elmi rəhbəri:

- magistrlik dissertasiyası üçün tapşırıq verir;

- magistratura disseıtasiyası yerinə yetirilmə doviiiiiü əhatə edən fərdi

iş planın hazırlanmasında köməklik göstərir;

- magistratura dissertasiya işi üçün əsas olan elmi metodik ədəbiyyatı,

mə’lumal və arxiv materialları, layihələri və digər mənbələri lövsiyyə edir;

- magistrantla müntəzəm olaraq fərdi iş planına uyğun söhbətlər aparır,

ona elmi metodik məsləhətlər verir.

3.6. Ndagistrantlar magistrlik dissertasiyasının hazırlanması barədə

elmi rəhbəıiə kaledra qarşısında vaxtaşırı hesabat verirlər. Kafedralar üzrə

hesabatın vaxtını Ikkultə rəhbərliyi müəyv'ən edir. Hesabatın nətieələıinə

görə işin hazırlıq dərəcəsi müəyyənləşdirilir.

3.7. Magistrlik dissertasiyasında şərh olunan mə’lumatların

düzgünlüyü üçün magistrant mə’suliyyət daşıyır.

3.8. Magistrlik dissertasiyası tə’lim dilində yazılır və bu zaman

magistrant istifadə etdiyi materiallara, ayrı-ayrı nəticələrin mənbələrinə və

müəlliİlərinə uyğun qaydada istinad edihnəlidir.

.Müəllifinə və ədəbiyyatına istinad olmadan özgə materiallarından

istifadə edildikdə, dissertasiya müdafiə ilə bağlı istənilən baxılma

mərhələsindən geri qaytarılır.

3.9. Magistrlik dissertasiyası makinada və kompyuterdə intervalla

çap edilməli, əlavələrlə birlikdə həcmi 75 makina səhifəsindən çox

olmamalı və cildlənməlidir. Magistrlik dissertasiyasının titul vər-əqəsinin

və mətnin rəhbəri əlavə Ivə 2-də göstərilən tələblərə uyğun olmalıdır.

3.10. Magistrant müdafiə üçün dissertasiyanın qısa məzmununu əks

etdirən referat tərtib etməlidir. Referatm həcmi 1.5 intervalla yazılmış 2

makina səhifəsindən çox ohnamalıdır,

3.11. Magistrant kafedranın razılığı ilə dissertasiyanın qısa məzmunu

(referatını) xarici dillərdən birində də yaza və müdafiə zamanı həmin xarici

dildə suallara cavab verə bilər.

104

!V. MHgislrUk disscrlasiyasınw

toqdim ohwmast vo müdalıəsi.

4.1. Magislrlik disscrlasiyaımn müclalıasi bir qayda olaraq may-iyun

aylarında təsdiq olunmui; qralik əsasında, keçirilir, Magislirlik

dissertasiyasının miidaliəsi yahu/, iizürlü səbəblər olduqda, müəyyən

olunmu.ş qaydalar əsasında ba.ijqa vaxta keçirilə bilər.

4.2. Magistrant ö/ dissertasiya i.şini bitirdikdən və qoyulan tələblərə

uyğun tərtib etdikdən sonra releratla birlikdə elmi rəhbərə təqdim edilir,

lilmi rəhbər iijini yoxlayıb, bəyəndikdən sonra yazılı rəyi ilə ilkin müzakirə

üçün kafedraya təqdim edir. Rəydə dissertasiyanın bütün bölmələri üzrə

görülmüş i.^ səciyyələndirilir və alınan nəticələrin doğruluğu əsaslandırılır.

Dissertasiya kaicdrada müzakirə olunur və yekun rə’ylə. birlikdə lakültə

dekanına təqdim olunur. I-akültə dekanı təqdim olunmu.ş materialları və

magistr tədris planlarının yerinə yetirilməsini nəzərə almaqla magistrantın

müdafiəyə buraxılması barədə qərar qəbul edir və magistrlik

dissertasiyasının titul vərəqində müvafiq qeydlər aparır.

fakültə dekanı magistrantı dissertasiya müdafiəsinə buraxmağı mümkün

hesab etmədikdə bu məsələyə ehıü rəhbərin iştirakı ilə dekanlıqda baxılır.

4.. 1. Müdafiəyə buraxılmış magistrlik dissertasiyaları müvafiq

kafedra tərəfindən müdafiəyə ən azı 15 gün qalmış rəsmi rə’yçiyə

göndərilir.

Rəsmi rə’yçilər elm və istehsalat sahələrində çalışan aparıcı

ınütəxxəssislər həmin ali məktəblərdə və ya, digər ali məktəblərdə çaalışan

elmi dərəcəyə malik ınütəxxəssislər sırasından lə’yin oluna bilər.

4.4. Rəsmi rə’yçi magistrlik dissertasiyasını araşdıraraq yazılı rə’y

şaz.uiayıb ixtisaslaşdırılmış şuraya təqdim edilir. 1 ləmin rəydə mövzunun

aktuallığı, onun nəticələrinin yeniliyi və işin magistrilik dissertasiyalarına

qoyulan tələblərə cavab verməsi ö/, əksini tapmalıdır.

Rəsmi rə'yçiııin yazılı rə'yləriııin surətləri müdafiəyə ən azı 5 gün

qalmış magistranta verilməlidir. I3u rə‘y mənll olduqda belə, magistrantın

razılığı ilə iş müdafiəyə təqdim oluna bilər. Rəsmi rə'yçi yazdığı rə‘yin

keyliyyəti və obyektivliyi, rə'yin tə'yin edilmiş müddətdə magistranta və ya

ixtisaslaşdırılmış l;)Urdya təqdim edilm.əsi üçün cavabdehdir.

4.5. Magistrlik dissertasiyasının İxtisaslaşdırılmış Işurada müdafiəsi

üçün magistrant müdali.əyə ən azı 3 gün qalmış Şuraya aşağıdakı sənədləri

t.əqdim edir:

105

- ori/0 (dekanın müvafiq dnrkanarı i İn);

- elmi rnhbnrin rn'yi;

- magislrlik dissertasiyası-1 nüsxn (müdaündnn sonra (akullodə

saxlanılır);

- referat ! nüsxənin (müdafiədən soıua fakııltədə saxlanıbr);

- rəsmi rə'yyinin rə‘yi;

- magistrantın fərdi iij planının surəti.

4.6. İxlisaslaşdırılmı;; ıjuranın katibi sənədləri yoxlayıb qəbul edir,

müdafiənin vaxtı və keeiriləeəyi yer barədə referatda müvafiq qeydlər aparı

r.

4.7. Əgər, tələb olunan sənədlər və materiallar magistrant lərəlındən

vaxtında təqdim olunmazsa, müdafiənin vaxtı yalnız üzürlü səbəblər

olduqda müəyyən olunmuş qaydalara uyğun dəyişdirilə bilər.

4.K. İxtisaslaşdırılmış şuranın iclası onun işində təsdiq olunmuş

tərkibin ən azı üçdə iki hissəsi iştirak etdikdə səlahiyyətli sayılır,

4 . 9 . Magistrlik disseı-tasiyasının açıq müdafiəsi elmi müzakirə xarakteri

daşımalı, yüksək tələbkarlıq, prinsipiallıq və ehtıi etikaya riaəl elmək

şəraitində keçməlidir. Bu zaman dissertasiyada olan bütün nəticələrin elmi və

praktiki xarakterli təkliilərin dürüstlüyü və Əsaslandırılması hərtərəili təhlil

edilməlidir.

Himi rəhbər və rəsmi rə'yçilər müsbət rə‘ y təqdim eldikdə müdafiədə

iştirak elməyə bilərlər.

İxtisaslaşdırılmış şurada hər magistrlik dissertasiyasının müdafiəsi

üçün minimum 45 dəqiqə vaxt ayrılır, onun da 10-15 dəqiqəyə qədəri

magistrin məruzəsi üçün nəzərdə tutulur.

4 . 1 0 . Dissertasiyanın müdafiəsi qurtardıqdan ixtisaslaşdırılmış

şuranın üzvləri mövcud qaydada səsvermə keçirir.

Əgər iclasda iştirak edən şura üzvlərinin yarıdan çoxu magistr dərəcəsi

verilməsinin lehinə səs vermişdirsə, ixtisaslaşdırılmış şuranın qərarı ilə

magistr dərəcəsi verilir.

4 . 1 1 . Əgər dissertasiya barədə İxtisaslaşdırıhııış Şura mənfi qərar

qəbul edərsə, onun yenidən müdafiəsinə işdəki çatışmazlılıqlar aradan

qaldırılmaqla, mənfi qərar qəbul edilən gündən ən azı bir ay müddət

keçdikdən sonra icazə verilir. Əgər dissertasiya barədə yenidən mənli qərar

çıxarılsa, onun yeni mövzuda təkrar ( 2 dəfədən çox olmamaqla)

müdaliəsinə növbəti tədris ilinin mə’ztınlanmn dissertasiya müdaftəsi üçün

müəyyən olunmuş müddətdə icazə verilir. 4 . 1 2 . Təkrar müdafiə də müvəffəq olmadıqda, magistranta müvafiq

proqramı dinl.ədiyi haqda arayış verilir.

106

slavə

(alavo 2)

Magistr dissertasiyasının

strukturunun nümunəsi

l.İŞİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

Möv/unun aktuallığı

Tədqiqatın məqsədi

Tədqiqatın prcdmeti və obyekti

Elmi yenilik

Təerübi əhəmiyyəti

İsin strukturu və həcmi

2. İŞİN MƏZMUNU

(jirİ!:jdə əsaslandırır

1 -ci başlıqda baxılır:

2- ei başlıqda baxılır:

3- cü başlıqda baxılır:

Nəticələr

108

MUNDƏRICA T

Giriş

§1 Ali maktəbbrdo çoxpilləli to’lim və tədris təşkili

§2 Ali məktəblərdə tə’lim-tədris nəzarətin məqsəd və vəzifələri

§3 Ali məktəblərdə tədris prosesinə nəzarətin növləri və

formaları

§4 Ali məktəblərdə mütəxəssis hazırlığının keyfiyyət göstəriciləri

§5 Kvalillkasiya xasiyyatnamələri

§6 Ali məktəblərdə tə'limin keyfiyyətinin qiymət me’yar

lari

§7 Ali məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinə nəzarət

§8 Ali məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinin qiymət

me’yarları

§9 Ali məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinə nəzarətin pillə və

foımalan

§10 Nəzarətin nəticələrinə görə kadr hazırlığının kompleks

keyfiyyət təhlili

§11 Qabaqcıl tə’lim texnologiyaları

§ 12 Tələbələr arasında keçirilən anket sorğusunun bə’zi

nəticələri

§13 Tədris prosesinin təşkili və idarə olunmasına dair teıminoloji

lüğət

§14 Məhfum və terminlərin siyahısı

İstifadə olunan ədəbiyyatın

siyahısı Əlavələr (Əlavə I - I 4 )

3

4

7

9

1 5

17

19

21

23

26

30

32

39

49

66

70 72