Qasje e hapur në universitete dhe insitute hulumtuese

Qasja e hapurIrina Shumadieva

Fondacioni Metamorfozis

www.metamorphosis.org.mk 1

Ç’është qasja e hapur?


● Lidhja e një tradite të vjetër me teknologjinë e re – e mira e përgjithshme

Dëshira për publikim pa kompensim financiar +

Interneti =

distribuimi elektronik i literaturës nga revistat shkencore-hulumtuese, qasje pa pagesë dhe pa

kufizim

• Me qasje të hapur në literaturë nënkuptohet dispozicioni i saj i përhershëm, pa pagesë në Internetin publik, me leje për shfrytëzuesit që të lexojnë, të marrin, të kopjojnë, të distribuojnë, të shtypin, të kërkojnë ose të vendosin lidhje deri te tekstet e plota të këtyre artikujve, të njëjtët të indeksohen nga kërkuesit, të shtohen si të dhëna në softver ose të shfrytëzohen për çfarëdo qëllimi legal, pa bariera financiare, ligjore apo teknike, përveç atyre që janë të pandashme nga vetë qasja në Internet.


Ç’është qasja e hapur? (2)

● Autori dhe pronari i të drejtave autoriale japin:‒ të drejtë qasjeje pa pagesë, të pakthyeshme, të disponueshme në

masë të gjerë dhe të përjetshme në punimin shkencor‒ licencë për kopjim, shfrytëzim, distribuim, bartje dhe paraqitje

publike të punimit shkencor‒ të drejtë për të përgatitur dhe distribuar vepra të përfituara në

çfarëdo mediumi digjital, për çfarëdo qëllimi të përgjegjshëm‒ të përshkruhet autorësia në mënyrë të përkatëse‒ të drejtë për të bërë një numër të vogël të kopjeve të shtypura

për përdorim personal● Versioni i kompletuar i punimit shkencor dhe të gjitha materialet

plotësuese, së bashku me kopjen e lejes në format standard dhe të përshtatshëm elektronik, dorëzohet menjëherë pas publikimit, në më së paku një depo on-line.


Ç’do të thotë publikimi me QH?

Çka nuk është qasje e hapur?• Nuk është botim i pavarur• Nuk është mënyrë për t’i anashkaluar

recensionet dhe publikimet• Nuk është botim i klasit të dytë dhe i pavlerë• Nuk e nënkupton literaturën për të cilën

autorët presin që të paguhen


Fillimet e qasjes së hapur• Iniciativa për qasje të hapur – konferencë në

Budapest organizuar nga Instituti për shoqëri të hapur, dhjetor 2001.

një nga momentet më të rëndësishme historike dhe vendimtare në historinë e lëvizjes për qasje të hapur

• Deri në tetor 2006 – 375 organizata 4 241 persona

• Sot: 512 organizata dhe 5 127 persona


Cila literaturë duhet tëketë qasje të hapur?• Nga revistat shkencore-hulumtuese• Punime shkencore të parecensuara, para

shtypjes• Rezultate nga hulumtime shkencore• Të dhëna të papërpunuara ose meta-të dhëna• Materiale burimore• Paraqitje digjitale të materialeve vizuele grafike• Materiale multimediale


2 strategji për qasje të hapur


Fotografia: Eduardo Muriedas

http://www.flickr.com/photos/reedco/

Ç’është depo/arkivë? • Përmban rezultate nga hulumtimet• Ka protokol për publikim të artikujve• Institucionale

– Mbi 1 400 depo në botë – Në 3 vitet e fundit numri rritet mesatarisht për 1 në

ditë– Statistika dhe lokacionet në:

http://roar.eprints.org и http://www.opendoar.org

• Të centralizuara – të bazuara në lëmi


http://roar.eprints.org/

http://www.opendoar.org/

Harta e të gjitha depove

www.metamorphosis.org.mk 10http://maps.repository66.org

DSpace• Softver me kod të hapur• Mbi 700 përdorime në mbi 70 vende• Makinë e lokalizuar virtuale

www.metamorphosis.org.mk 11http://metamorphosis.mk/dspace

Kërkimi i përmbajtjeve me QH• Google dhe kërkues të tjerë• Kërkim i një depoje të caktuar sipas

autorit apo parametrave të tjerë• Lidhje deri tek web-faqe dhe blog-e të

shkencëtarëve/hulumtuesve


Përparësitë e qajes së hapur• Dukshmëri - ndikim• Kërkim• Citim• Lexueshmëri më e madhe• Kursim i kohës• Kursim i parave• Gjasa më të vogla për plagijaturë• Mirëmbajtje afatgjate• Përparim i veprimtarisë shkencore


Kush përfiton nga QH?• Shkencëtarët/hulumtuesit• Institucionet hulumtuese• Fondet e jashtme hulumtuese• Shkenca dhe studentët• Populli• Shoqëria


“Sa më shumë vepra shkencore që vendosen në depo dhe sa më

shumë shkencëtarë që i shfrytëzojnë ato, aq më tepër, koha ndërmjet vendosjes së artikullit dhe citimit të tij nga të tjerë, zvogëlohet

në mënyrë dramatike nga viti në vit.“

- Tim Brodiwww.metamorphosis.org.mk 15

Ndikimi i qasjes së hapur

Ndikimi në përqindjen e citimit• Qasja on-line pa pagesë e ka rritur për tre herë

shkallën e citimit të veprave shkencore nga lëmia e shkencave kompjuterike – Steve Laërence, 2001

• Qasja e hapur mund të rrisë lexueshmërinë për dy herë– Мichael Curts, studim për literaturë nga astronomia

• Rritje e shkallës së citimit të veprave nga më shumë diciplina (filozofia, shkencat politike, inxhinjeria elektrike dhe elektronike, matematika, ekonomia, matematika e zbatuar, sociologjia, ekologjia), studime të ndryshme



Përqindja e rritjes së citimit me qasje të hapurDiapazoni = 36%-200%

(Të dhënat: Stevan Hamad dhe bashkëpunëtorët)

Fizikë

Pikologji

Arsim

Biznes

Biologji

Sociologji

Drejtësi

Menaxhment

Ekonomi

Shk. shëndet.

Shkencat pol.

Nëse nuk keni depo institucionale...

www.metamorphosis.org.mk 18http://www.depot.edina.ac.uk

PYETJE DHE PËRGJIGJE


?

Cili është dallimi në mes të literaturës me QH dhe literaturës digjitale, që është në dispozicion pa pagesë?

• Literatura digjitale, që është në dispozicion pa pagesë nuk vendos pengesa financiare, por vendos kërkesa për regjistrim, kufizime me të drejtat autoriale dhe me licenca, mospasej e të drejtës për rishfrytëzim...

• Nëse ju kërkohet që të regjistroheni, të jepni adresë IP ose të pranoni licencë, kjo nuk është qasje e hapur.


A është qasja e hapurkompatibile me të drejtat e autorit?

• Plotësisht– Ligji për të drejtat e autorit, pronarit të së

drejtës së autorit ia jep të drejtën, që qasjen ta bëjë të hapur apo të kufizuar.


Nëse artikujt kanë qasje të lehtë, a do të thotë kjo se plagjiatura do të behet më e lehtë?

• Përkundrazi – Qasja e hapur bën që kryerja e plagjiaturës të

bëhet më e rrezikshme. – Edhe pse qasja e hapur e lëhtëson kryerjen e

plagjiaturës, ato plagjiate rrjedhin vetëm nga burime me qasje të hapur.

– Plagjiaturat nga burime të tjera, ndoshta edhe nuk do të zbulohen.

– Kryerja e plagjiaturës nga burime me qasje të hapur, është gjithashtu edhe më lehtë për t’u zbuluar.


A është QH kompatibile me botimin e shtypur?

• Plotësisht– Qasja e hapur është qasje on-line, por ai nuk e

përjashton qasjen te botimet e shtypura të këtyre veprave.

– Qasja e hapur është falas për lexuesit, por nuk e përjashton qasjen me pagesë për botime të shtypura të këtyre veprave.

– Për disa botues, qasja nëpërmjet botimeve të shtypura mund ta përjashtojë qasjen e hapur, por për të kundërtën, asnjëherë nuk paraqitet nevoja.


A është QH kompatibile me standardet e larta dhe kualitetin e lartë?

• Plotësisht– Faktorët e njëjtë që kërkojnë standarde të

larta dhe kualitet të lartë për botimet tradicionale shkencore, mund të barten me të njëjtat efekte në literaturën me qasje të hapur.


A është e vështirë të vendoset artikull në depo?

• Aspak– Procedura është shumë e thjeshtë– Disa hapa: plotësimi i të dhënave për: emrin

e autorit, institucionin, llojin e artikullit, a është i recensuar e të ngjashme, dhe vendosja e dokumenteve

– Hulumtuesit konsiderojnë se procesi është relativisht i lehtë

– Zgjat disa minuta


Metamorfozis dhe QH• Në të kaluarën:

– Prezentime, iniciativa, udhëzues, ngjarje

• Sot: – Prezentime– Përkthim dhe adaptim i resurseve teknike për vetë-

edukim në gjuhën maqedone dhe shqipe– Trajnime për shfrytëzim të softverit për arkivim të

dokumenteve me qasje të hapur

• Qëllimi: zbatim konstruktiv i teknologjive digjitale për rritjen e kualitetit dhe kuantitetit të e-përmbajtjeve në Maqedoni


JU FALEMINDERIT PËR VËMENDJEN!

www.metamorphosis.org.mk [email protected]

mailto:[email protected]

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.5/mk/

Qasje e hapur në universitete dhe insitute hulumtuese

Education

Transcript of Qasje e hapur në universitete dhe insitute hulumtuese