1

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

PUNIM DIPLOME

Tema: NDIKIMI I POLITIKAVE FISKALE DHE DOGANORE

NË ZHVILLIMIN E BIZNESEVE Në KOSOVË

Mentori: Studentja:

Prof. Dr. Ali Sylça Merita Kelmendi

Janar 2010

2

Përmbajtja

Parathënje .................................................................................................................................... 4

Hyrje ............................................................................................................................................ 7

I. Politikat Fiskale ....................................................................................................................... 8

1.1 Fondi monetar ndërkombëtar (FMN) ................................................................................ 9

1.2 Agjencioni multilateral për sigurinë e investimeve - MIGA ............................................ 11

1.3 Eurozona .......................................................................................................................... 12

II. NVM-të shtyllë e konomisë ................................................................................................... 13

2.1 NVM-të në Europë .............................................................................................................. 14

2.2 NVM-të në Kosovë ............................................................................................................. 15

2.3 Pse NVM-të? ....................................................................................................................... 18

III. Kosova dhe Marrëveshjet e Tregtisë se Lirë ........................................................................ 19

3.1 Kosova dhe Marrëveshjet e Tregtisë se Lirë ....................................................................... 20

3.2 Misioni i MTL-ve ............................................................................................................ 20

3.3 Përfitimet nga MTL- të .................................................................................................... 21

3.4 Kërkesat apo kriteret e kërkuara ...................................................................................... 22

3.5 Rregullat e origjinës se mallit .......................................................................................... 22

IV. CEFTA .................................................................................................................................. 23

4.1 Çfarë është CEFTA? ........................................................................................................... 24

4.2 CEFTA - Barrierat Teknike dhe Masat Sanitare dhe Fitosanitare ................................... 27

4.3 CEFTA- Rregullat e origjinës.......................................................................................... 29

4.4 Çfarë është origjina e mallit? ........................................................................................... 29

4.5 Pse është koncepti i origjinës së mallit i rëndesishëm? ................................................... 30

4.6 Si përcaktohet origjina e mallit? ...................................................................................... 31

4.7 Çfarë benefitesh konkrete sjell CEFTA nëpërmjet Rregullave të Origjinës? ................. 31

3

4.8 Cilat janë rregullat e origjinës në Marrëveshjen e CEFTA-s dhe si ndryshojnë ato nga

rregullat e përdoruara në Marrëveshjet Bilaterale? ............................................................... 32

4.9 CEFTA – Anti-dumping-u............................................................................................... 34

4.10 CEFTA – Liberalizimi gradual i sektorëve te Shërbimeve, Investimeve dhe

Prokurimeve Qeveritare ......................................................................................................... 35

4.11 CEFTA – E Drejta e Pronësisë Intelektuale .................................................................. 35

4.12 Si ndërlidhet CEFTA me Marrëveshjet Bilaterale te Tregtisë së Lirë? ......................... 36

4.13 Cilat janë përfitimet e CEFTA-s? .................................................................................. 37

4.14 Çfarë do të përfitojnë bizneset e Kosovës nga CEFTA? ............................................... 40

4.15 Deklaratat e bizneseve rreth CEFTA-s .......................................................................... 41

Përfundim .................................................................................................................................. 42

4

Parathënje

Domosdoshmëria e fillimit të përmirësimit të gjendjes ekonomike duket se

është reduktuar në nevojën e përmbushjes së standardit për ekonominë, i cili më

pas bashkë me zgjedhjen e statusit, si me një shkop magjik do të zgjidhë të gjitha

problemet ekonomike e sociale të Kosovës.

Zhvillimi i mirëfilltë ekonomik nuk ka qenë kurrë në rend të ditës, kurse

gjendja keqësohet nga dita në ditë. Si shtresa të përkrahura institucionalisht më se

52 mijë familje që marrin ndihma sociale, qindra mijëra pensionistë dhe mijëra

anëtarë të familjeve të dëshmorëve jetojnë në prag të varfërisë, me më pak se dy

dollarë në ditë. Kosova jo vetëm që po mbetet pas vendeve të rajonit, ajo për me

keq, po stagnon në të gjitha sferat e ekonomisë.

Kosova është vendi me shkallën më të ulët të investimeve të huaja direkte në

Evropë - rrjedhimisht pa investime nuk ka as transferim të dijes e teknologjisë

moderne, nuk ka kapital të freskët, vende të reja të punës e prodhim vendor.

Përkundër ekzistimit të një legjislacioni relativisht stimulues dhe

angazhimeve sporadike të UNMIK-ut dhe institucioneve të Kosovës për të bërë diç

më shumë në ndryshimin e kësaj gjendje alarmante, Kosova ende mbetet larg

shijimit të përparësive që sjellin investimet e huaja. Evitimi i krizave më të thella

dhe krijimi i bazës për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik në Kosovë duhet të

bëhet përmes forcimit të strukturës së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe

përmes stimulimit të prodhimit industrial, përfshirë këtu edhe sektorët e tjerë.

Në ekonomitë e tregut sektori privat është një sektor dinamik në saje të energjisë

ndërmarrëse dhe interesit të investitorëve , e të cilat ndihmojnë rritjen e punësimit

dhe përmirësojnë produktivitetin.

5

Sot sektori privat dhe në rastin e Kosovës, sikurse edhe në shumë vende të

zhvilluara dhe në tranzicion është burimi kryesor i gjenerimit të vendeve të reja të

punës dhe rritjes së të ardhurave. Prandaj, sektori privat është afirmuar si forcë

motorike e rritjes dhe transformimeve në mbarë ekonomitë, me treg, përfshirë edhe

vendet e regjionit

Kosova tani kalon nëpër periudhën e tranzicionit të vonuar , ku zhvillimi i

sektorit të ri privat luan dhe do të luajnë një rol vendimtar në rimëkëmbjen dhe

zhvillimin e ekonomisë së saj. Kjo mund të ilustrohet me faktin se shumica e

iniciativave private si ato të bizneseve familjare, përjetuan një ekspansion të

shpejtë në këto vite të tranzicionit, posaçërisht në sektorin e tregtisë. Kjo nuk ishte

rezultat i kushteve të favorshme dhe mjedisit të përshtatshëm, por më tepër si

veprim i ndërmarrësve Kosovar në sektorin në të cilën me investime më të vogla

mund të realizohen fitime, dhe për shkak të xhirimit të shpejt të kapitalit. Zhvillimi

i NVM private më shumë në fushën e tregtisë dhe shërbimeve dhe më pak në

sektorët prodhues dhe eksportues është edhe pasojë e kushteve jo të favorshme që

shkaktuan politikat makroekonomike (taksat, tregu i kredisë dhe shërbimet

publike) të cilat nuk ishin të favorshme për industritë e reja dhe MVM emergjente.

Periudha 10 vjeçare e okupimit dhe pastaj lufta la pasoja të mëdha në

ekonominë e vendit. Por, edhe menaxhimi joprofesional dhe i papërgjegjshëm i pas

luftës i shumë ndërmarrjeve shoqërore, rezultoi me jo efiçiencë dhe shkatërrim të

tyre, për të cilat privatizimi ka mbetur shpresa e vetme se shoqëria do të përfitoi

diçka. Kjo shihet edhe nga përkeqësimi i vazhdueshëm i situatës ekonomike-

sociale. Ndërmarrjet private në Kosovë edhe pse shtohen në numër vazhdimisht

nuk po arrijnë të kalojnë kufijtë e mikro apo ndërmarrjeve të vogla, shumica e

programeve të këtyre ndërmarrjeve nuk është e orientuar nga koncepti

komplementar i sektorëve të qëndrueshëm ekonomik në Kosovë si energjetikë,

miniera, minerale, post-telekom etj, me këtë total dhe këtë orientim zhvillimi

6

ekonomik i Kosovës nuk mund të mendohet, alternativat duhet parë në

privatizimin sa më të shpejtë të ndërmarrjeve të mëdha, minierave dhe mineraleve

dhe thithjes së investimeve të jashtme si dhe ngritjen e menaxhimit të

ndërmarrjeve publike duke krijuar një bosht të qëndrueshëm të partneritetit mes

sektorit publik dhe atij privat.

Një faktor tejet i rëndësishëm për një veprimtari efikase dhe zhvillim të

efektshëm të sektorit privat, është sigurimi i burimeve të financimi nga jashtë.

Aktualisht në Kosovë ekziston një numër i kufizuar institucioneve dhe i

instrumenteve financiare. Sistemi i financimit të NVM-ve përkundër përpjekjeve të

mëdha, ende është në fazën fillestare. Mbetet kërkesë e vazhdueshme për

financimin e nevojave të NVM. Aktualisht janë 6 banka komerciale të licencuara të

cilat kryejnë veprimtarinë e tyre në Kosovë. Megjithatë kushtet e financimit e

NVM-vet dhe sektorit privat në tërësi përmirësohen shumë ngadalë si pasojë e

konkurrencës ende të pamjaftueshme në sektorin e bankave komerciale.

Përshpejtimi i procesit të privatizimit, dhe krijimi i një sistemi të politikave fiskale

të drejtë dhe transparent, si dhe krijimi i një ambienti stabil në ekonominë e vendit,

është kusht i domosdoshëm për zhvillimin e sektorit privat.

7

Hyrje

Kur folet për ndikimin e politikave fiskale dhe doganore në zhvillimin e

ndërmarrjeve në Kosovë, shpesh dëgjohen vetem ato negativet, shumë rrallë flitet

për anët pozitive.

Dihet që Kosova ka kaluar në periudhë shumë të vështirë, ka përjetuar edhe

luftën me humjen e mbi 20 000 përsonave, por dihet që gjërat kan mundur të jenë

më mirë edhe në ekonomi, sepse shifet që shumë pak është bërë.

Sa i përket politikave fiskale mendoj që edhe doganat në një formë janë

pjesë e politikës fiskale dhe aty do përqëndrohem më shumë.

Në punimin tim do mundohem të ndalem tek ato pikat pozitive edhe pse

edhe në to ka ankesa dhe shpesh vlerësohen si negative për Kosovën, si për

shembull marrëveshja e CEFTA-s, do ceki se çfarë rëndësie ka afatgjatë dhe një

përshkrim nga një këndvështrim të një ”Qeveritari”, por nuk do harroj të ceki edhe

ato të këndvështrimit të një biznismeni.

Në kapitullin e parë bëhet fjalë për Politikat Fiskale, në të dytin për

Ndërmarrjet e Vogla dhe të mesme, të cilat janë shtyllë e Ekonomisë vendore, në

kapitullin e tretë për Marrëveshjet e Tregëtisë së Lirë, në të katërtin për CEFTA-n,

kurse në fund do e përmbyll me një përfundim të shkurtër.

8

I. Politikat Fiskale

9

1.1 Fondi monetar ndërkombëtar (FMN)

Gjatë vitit 2009 Kosova është bërë antare e Fondit Monetarë Ndërkombëtar,

e cila e sjell edhe një siguri shtesë për zhvillim të Kosovës, se çfare është FMN, në

vijim me pak fjalë do mundohemi të sçarojmë.

FMN është organizatë ndërkombëtare financiare e karakterit universal me seli në

Uashington. Ai promovon bashkëpunimin monetar ndërkombëtar, përkrah

ekspansionin e tregtisë ndërkombëtare, promovon stabilitetin e kursit dhe eviton

çrregullimet për shkak të jo stabilitetit të marrëdhënieve në mes të valutave.

Kontrata mbi themelimin e FMN (1944) është përpjekur që të themelojë një

sistem shumëpalësh të pagesave ndërkombëtare për mall dhe shërbime që u

ndihmojnë shteteve anëtare të harmonizojnë problemet e krijuara në bilancin e

pagesave në mënyrë që t’i evitojnë masat destruktive të cilat do ta dëmtonin

prosperitetin kombëtar dhe atë ndërkombëtar.

Në kushtet e reja, pas vitit 1973 FMN shërben si institucion që u jep kredia

afatshkurta shteteve të caktuara, me të cilat financohet pagesa e depozitave që

krijohen me aplikimin dhe këmbimin fiks të valutave. Ky institucion paraqitet edhe

si kreditor afatgjatë i vendeve në zhvillim dhe si këshilltar ekonomik i shumë

vendeve. Po ashtu,mbledh dhe përpunon shënime ekonomike për vendet e veta

anëtare. Veprimtaria e FMN, me palë të tjera, qëndron në lidhjen e kontratave me

të cilat këmbehen valutat, ushtrimi i monitorimit të (mbikëqyrjes), konsultimeve,

funksionin financiar (sigurimi i burimeve financiare) etj,.

Burimet e mjeteve financiare të FMN – së janë depozitimet (derdhjet) –

kuotat (kuotat quhen depozitimet e shteteve anëtare).

Me rregulla të FMN, është paraparë që qëllimi i dhënies së mjeteve të jetë

dhënia e kredive të përkohshme shteteve anëtarë të cilat FMN – së, ia paraqesin

vështirësitë e veta rreth pagesës së importit dhe borxheve të jashtme. Mirëpo, FMN

kushtëzon që ato shtete të pranojnë që të bëjnë reforma të caktuara të brendshme

në mënyrë që ta korrigjojnë debalansin (jo proporcionalitetin) që është thelbi

(esenca) i problemit nga i cili krijohen vështirësitë me pagesa.

10

Marrëdhënia juridike në mes të FMN – së dhe shtetit anëtar, sipas natyrës

juridike nuk është mënyra punës si kredi klasike. Fjala është për aranzhmanin

financiar i cili shprehet në këmbimin e një mase parash me një tjetër. Kur lidhet

kontrata e aranzhmanit në mes të FMN – së, në një anë dhe anëtarëve të tij (shtetit

të caktuar) në anën tjetër, anëtari me valutë të vet ne të vërtetë e blen valutën e

fortë nga FMN – ja e pastaj me te, e blen valutën vet. Në këtë mënyrë shtetit

anëtarë valuta e fortë i shërben si balans me të cilën e paguan mallin ose shërbimet

e blera.

11

1.2 Agjencioni multilateral për sigurinë e investimeve -

MIGA1 (Multilateral Investment Guarantee Agency)

Kur dihet që për thithjen e investime të huaja duhet garanca që investimi

s’do jetë i humbur, Qeveria bashpunon me Agjencioni multilateral për sigurinë e

investimeve (MIGA), se kush dhe çfare është MIGA do mundohem që me pak

fjalë të të bëjmë më të qartë për ju me atë që pason në vijim.

Agjencioni multilateral për sigurinë e investimeve (MIGA)2 është formuar

në vitin 1988 dhe si i tillë është institucioni i fundit i themeluar e që bënë pjesë në

Grupacionin Banka Botërore. Ky agjencion mbështet investimet direkte në vendet

me zhvillim. Këtë e bënë në atë mënyrë që siguron garanci kundër rrezikut

(ndikimit) politik (jo komercial) i cili do t’i shkaktonte dëm investitorit.

Investitorët, kur sigurojnë mbrojtjen e MIGA – t, janë me të gatshëm për të

investuar në vende të cilat, sipas mendimit të vet investuesit, nuk janë mjaft të

sigurta për të investuar në projekte.

Pra me këtë bashpunim, Qeveria ka bërë një hap tutje që të kemi investime

të huaja, ku dihet se ato në një formë janë edhe “katalizator” i ekonomisë.

1 http://www.invest-ks.org/?cid=2,63

2 Dr. Armand Krasniqi, Konventat në Ekonomi dhe Turizëm

12

1.3 Eurozona

Marrja pjesë e Kosovës në Eurozonë, i ndihmonë shumë në bërjen e tregtisë

si dhe në investimet që bëhen këtu, pasi që eliminohen mundësia e rreziqeve në

ndrimin e valutave.

Eurozona3 është një bashkim valutor i 16 vendeve të BE-së të cilat kanë

adoptuar euron si valutë të vetme zyrtare. Momentalisht përbëhet nga Austria,

Belgjika, Qipro, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia,

Luksemburgu, Malta, Holanda, Portugalia, Sllovakia, Sllovenia dhe Spanja.

Ndërsa tri mikroshtete Evropiane – Monako, San Marino dhe Vatikani –

kanë lidhur marrëveshje me Bashkimin Evropian, duke i lejuar ato të përdorin

euron si valutë zyrtare dhe të shtypin atë, ato nuk formojnë Eurozonën.

Andorra, Mali i zi dhe Kosova janë mes atyre që përdorin euron si valutë të

vetme pa kurrfarë marrëveshje.

Varësisht nga kurset e këmbimit e përdorura, Eurozona është ekonomia më e

madhe ose e dytë më e madhe në botë. Politikat monetare të vendeve të BE-së

brenda zonës janë përgjegjësi e Bankës Qendrore Evropiane, megjithëse nuk ka

përfaqësim të zakonshëm, qeverisja e politikave fiskale për unionin valutor.

3 http://sq.wikipedia.org/wiki/Eurozona

13

II. NVM-të shtyllë e konomisë

14

2.1 NVM-të në Europë

Shtyllë kryesore e ekonomisë moderne janë sot ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme (NVM). Në Bashkimin Evropian rreth 99% e të gjitha ndërmarrjeve janë

NVM dhe punësojnë rreth 65 milionë njerëz4. Këto ndërmarrje janë bërthama e

inovacionit dhe bazë e zhvillimit të ekonomisë së një vendi. Ato i përshtatën

shumë më lehtë ndryshimeve të jashtme dhe paraqesin bazën kryesore të

targambledhjes. NVM-të janë ato që bartin barrën e zhvillimit të sektorëve të

veçantë të ekonomisë dhe pak nga pak absorbojnë masat e gjera të të papunëve.

Për këto arsye, shtetet e Bashkimit Evropian ofrojnë programe të shumta të

përkrahjes profesionale e financiare të këtyre ndërmarrjeve.

4 Kujtim DOBRUNA Udhëzues mbi themelimin e ndërmarrjeve të reja në Kosovë

15

2.2 NVM-të në Kosovë5

Zhvillimi i Sektorit Privat në Kosovë mund të karakterizohet si zhvillim i

NVM-ve për faktin se ato përbëjnë rreth 99 % të numrit të përgjithshëm të

ndërmarrjeve, ndërsa privatizimi deri vonë ka qenë i neglizhuar dhe ende efektet e

tij në ekonomi nuk janë të dukshme.

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme promovojnë zhvillimin ekonomik, dhe

kjo mund të vërehet përmes ndikimit dhe kontributit të tyre në punësim dhe në

rritjen e bruto produktit vendor (GDP).

Kosova në periudhën e pasluftës ka shënuar një progres të madh në

plotësimin e infrastrukturës ligjore sidomos në fushat ku atakohen bizneset e vogla.

Qeveria e Kosovës në bashkëpunim me institucionet tjera vendore dhe

ndërkombëtare ka përgatitur një pako të ligjeve disa nga të cilat janë aprovuar e

disa prej tyre janë në procedurë parlamentare të aprovimit. Megjithatë, mungesa e

infrastrukturës së mirëfilltë ligjore që rregullon mënyrën e themelimit dhe të

funksionimit të NVM në Kosovë, mungesa e makro-politikave ekonomike që

mbështesin zhvillimin e sektorit privat dhe në veçanti NVM, po e pengon edhe më

tutje funksionimin e qetë dhe zhvillimin normal të NVM-ve, një pjesë e të cilave

edhe ashtu me shumë vështirësi dhe investime të rrezikuara kishin mbijetuar vitet e

’90.

Barrierat kryesore te adresuara nga sektori privat janë: mungesa e

institucioneve të mirëfillta financiare-bankare, mungesa e sistemit të kontrollit,

5 http://www.sme-ks.org/repository/docs/StrategjiaeZHSP.pdf

16

kolapsi i ish ndërmarrjeve të mëdha shoqërore, zgjatja e procesit të privatizimit dhe

politikat diskutabile operacionale.

Sektori privat gjithashtu ballafaqohet edhe me probleme tjera si mungesa e

energjisë elektrike, konkurrenca jo fer, probleme lidhur me transport dhe

telekomunikacion, edukim dhe aftësi menaxheriale, etj.

Përkundër këtyre pengesave, gjatë periudhës së pasluftës sektori i NVM-ve

ka treguar rritje të vazhdueshme. Kështu, deri ne fund të vitit 2003 ishin të

regjistruar 27,920 biznese, nga të cilat 26,399 biznese individuale, me pronar të

vetëm, ndërsa deri në fund të vitit 2004 numri i bizneseve arriti në 39.257. Në fund

të dhjetorit 2005, në Kosovë kishte 50,591 biznese të regjistruara.

Në fushën e tregtisë, Kosova po përjeton një epokë të liberalizimit. Kosova

ka nënshkruar dhe është duke zbatuar deri tani marrëveshje të tregtisë së lire me

vendet e rajonit Shqipërinë, Maqedoninë, Kroacinë dhe Bosnje e Hercegovinën.

Gjendja e prodhimtarisë industriale në Kosovë po ballafaqohet me probleme

të mëdha të cilat janë pjesë përbërëse e një ekonomie të re e cila tani po lind. Duhet

të theksohet se industria shoqërore në Kosovë edhe para vitit 1999 ishte shumë e

pa zhvilluar (industria private ishte e papërfillshme dhe me shumë artizanate)

ndërkaq struktura e saj nuk përshtatet fare tani më rrethanat e reja ekonomike të

krijuara në Kosovë. Marrë parasysh humbjen e tregjeve potenciale, shkatërrimin e

bazës materiale dhe financiare gjatë luftës dhe para saj, mungesën e investimeve,

administrimin dhe keq menaxhimin gjatë dy dekadave, në ditët e sotme kjo industri

është e paralizuar prandaj ndikimi i saj në zhvillimin ekonomik të Kosovës është i

papërfillshëm dhe shpëtim për të është procesi i privatizimit dhe ndërrimi i titullarit

të saj.

17

Deri tani, nga Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit (që zotëron personalitet të

plot juridik dhe njëkohësisht menaxhon dhe e kontrollon procesin e privatizimit te

ndërmarrjeve shoqërore dhe publike) janë shpallur 16 raunde të privatizimit, ku

janë privatizuar 235 ndërmarrje shoqërore dhe publike.

Kosova ka mungesë të praktikumit dhe aplikimit të mekanizmave dhe

instrumenteve të ndryshëm financiar. Të vetmit mekanizma që NVM-ve iu japin

qasje në financa përveç burimeve informale janë institucionet mikro-financiare dhe

linjat kreditore të bankave komerciale të cilat edhe më tutje janë të shtrenjta dhe

shpesh herë shumë burokratike. Plotësimi i kërkesave të sektorit të NVM-ve për

kredi nga ana e bankave komerciale edhe pse po përmirësohet në krahasim me

vende tjera ende është i vogël, kjo gjendje edhe më shumë rritë koston e një kredie

biznesore në Kosovë.

18

2.3 Pse NVM-të?

Besimi ne idenë dhe në forcat vetanake, gatishmëria për të rrezikuar

kapitalin, dëshira për pavarësi individuale, aftësia për të krijuar kontakte,

motivacioni dhe zellshmëria dhe aftësia për të menduar dhe krijuar janë vetëm disa

nga karakteristikat e një ndërmarrësi të suksesshëm. Krahas kësaj, suksesi i

ndërmarrësisë së mirëfilltë ndërlidhet drejtpërdrejt edhe me kualifikimet

profesionale të themeluesit dhe me dituritë e tij në lëmin e biznesit. Pikëmbështetje

qenësore e ndërmarrësve të suksesshëm është mbështetja nga miqtë dhe familja në

realizimin e idesë. Andaj kërkon mbështetje dhe përkrahje nga rrethi familjar, gjë

që ndihmonë në realizimin e ideve.

Krijimi i një ndërmarrje të suksesshme paraqet njëherësh edhe një bazë

sigurie financiare për ndërrmarrësin dhe familjen e tij.

19

III. Kosova dhe Marrëveshjet e Tregtisë se Lirë

20

3.1 Kosova dhe Marrëveshjet e Tregtisë se Lirë6

Kur flasim për politikat fiskale dhe doganore dhe ndikimin e tyre ne

ekonomi, nuk duhet lënë pa përmendur edhe marrëveshjet e tregtisë së lirë që

Kosova ka nënshkruar me shtetet fqinje.

Disa nga ato janë:

• Kosovë –Shqipëri (Qershor 2003), hyri ne fuqi Tetor 2003

• Kosovë- Maqedoni (Gusht 2005), hyri ne fuqi Shkurt 2006

• Kosovë – Kroaci (Shtator 2006), hyri ne fuqi Nëntor 2006

• Kosovë – B. Hercegovina Tetor 2006, hyri në fuqi Dhjetor 2006

3.2 Misioni i MTL-ve

Disa nga qëllimet e marrëveshjeve të lira janë:

• Ambient i ri ekonomik

• Konsolidimi i reformave te filluara

• Bilanc tregtar te përmirësuar

• Këmbim tregtar pa barriera te tepërta

• Nxitje të eksporteve, dhe mbështetje te mëtejshme me politika

fiskale 6 http://www.food-ks.org/repository/docs/CEFTA_shqip.pdf

21

* Për prodhuesit vendore

* Eksportuesve potencial

* Industrive te reja te sapokrijuara, me potencial eksporti,

apo substituimi të importit

• Këmbim tregtar në interes reciprok (kombinim efikas)

3.3 Përfitimet nga MTL- të

Se cilat janë përfitimet nga këto marrëveshje për tregti të lirë do i cekim në

vijim:

• Tregu i furnizuar mire

• Konkurrenca e rritur

• Ulja e çmimeve

• Nxitje për përsosjen e teknologjisë

• Ulje kontrabandës

• Nxitje pre rritjen e investimeve te huaja prodhues

• Nxitje për eksport

22

3.4 Kërkesat apo kriteret e kërkuara

• Parimi i mos diskriminimit

• Aplikimi i ligjeve jo diskriminuese

• Ati-Dumpingu

• Mbrojtje te konsumatoreve

• Politika te reja tregtare

• Ndalon monopolet shtetërore me karakter tregtar

• Eliminon taksat te eksportit apo taksave tjera me efekt ne eksport

• Eliminon dallimet e thella ne tarifa doganore normale, sidomos për

produktet bujqësore.

3.5 Rregullat e origjinës se mallit

Statusin e origjinës e përfiton produkti atëherë kur:

• Produkti tërësisht prodhohet në vend

• Produkti i nënshtrohet proceseve/përpunimeve shtesë

23

IV. CEFTA

24

4.1 Çfarë është CEFTA?

CEFTA (Central European Free Trade Agreement) është një marrëveshje e

tregtisë së lirë në të cilën marrin pjesë tetë vende të rajonit të Ballkanit

Perëndimor: Kosova, Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Bosnja dhe

Hercegovina, Kroacia dheMoldavia.

Marrëveshja e parë e CEFTA-s u nënshkrua nga Polonia, Hungaria, Çekia

dhe Sllovakia ne Dhjetor 1992 dhe hyri ne fuqi ne Korrik 1994. Nëpërmjet

CEFTA-s këto vende pjesëmarrëse u mobilizuan për t’iu qasur institucioneve

politike, ligjore dhe ekonomike te Bashkimit Evropian, duke forcuar ne këtë

mënyrë demokracinë dhe ekonomitë e tyre te tregut. Sllovenia iu bashkua CEFTA-

s ne 1996, Rumania në 1997, Bullgaria në 1999, Kroacia në 2003 dhe Maqedonia

në 2006.

Meqenëse në 2007 te gjitha palët e mëparshme te CEFTA-s kishin hyrë ne

Bashkimin Evropian dhe kishin dalë nga CEFTA, u vendos që CEFTA të shtrihej

në pjesën e Ballkanit të mbetur jashtë BE-se. Në këtë kohë Kosova, Shqipëria,

Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia dhe Moldavia

kishin nënshkruar një numër te madh marrëveshjesh bilaterale te tregtisë se lire ne

kuadrin e Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore. Këto u zëvendësuan nga një

marrëveshje e vetme multilaterale - CEFTA. Në shtypin dhe media e Kosovës

kohet e fundit është folur shumë për CEFTA-n dhe për ndikimin e saj në

ekonominë e Kosovës. Përgjithësisht diskutimet janë përqendruar ne aspekte te

shkëputura te CEFTA-s, sidomos në liberalizmin e tarifave doganore me vendet e

rajonit. Mirëpo ne te vërtete, duke qene një marrëveshje me një natyrë shumë-

dimensionale, CEFTA është shume me tepër sesa thjesht një marrëveshje për

25

tarifat doganore. Në ketë aspekt, është shumë e rëndësishme që CEFTA të shihet

në një kontekst më të gjerë dhe nga këndvështrime të ndryshme në mënyrë që të

kuptohet për atë fare ajo është ne te vërtete. Si fillim është i nevojshëm një

shpjegim i shkurtër i përmbajtjes dhe qëllimit te CEFTA-s.

Nga këndvështrimi politik, CEFTA është pjesë e përpjekjeve të vendeve të

rajonit dhe Bashkimit Evropian (BE) për te krijuar një treg rajonal qe mundëson

zhvillimin ekonomik dhe që do e kontribuoje eventualisht në rritjen e sigurisë dhe

stabilitetit politik ne Ballkan.

CEFTA është vetem një element i integrimit ekonomik rajonal. Elemente po

aq të rendesishem të ketij integrimi janë iniciativa në fusha të tjera si Komuniteti i

Enegjisë, Zona e Përbashket e Aviacionit, Memorandumi i Europes Juglindore ne

fushen e Transportit, Iniciativa e Evropes Juglindore në fushën e

Telekomunikacioneve dhe Internetit, Kompakti i Investimeve, etj. Të gjitha këto

iniciativa synojnë krijimin e një tregu të përbashket rajonal që në një fazë të

mëvonshme do të integrohet në tregun e madh Europian.

Në fakt, CEFTA është një instrument i para-hyrjes (pre-accession) në BE. Çdo

vend i ish-bllokut komunist që është bërë anëtar i BE-së sot, ka qenë mepare anetar

i CEFTA-s. Në të njejtën mënyrë, çdo vend që është në procesin e hyrjes ne BE,

është bere sot anëtar i CEFTA-s. Hyrja eventuale e Kosovës në BE kërkon

përgatitje në aspektin institucional dhe në atë të administrimit të marrëdhënieve me

vendet e tjera anëtare. Me specifikisht, hyrja e Kosoves në BE do të thotë

liberalizim dhe intensifikim i marrëdhenieve tregtare me vendet e BE-së. Nga ky

këndveshtrim, CEFTA i ofron Kosovës një mundësi për tu ushtruar dhe për tu

mësuar me rregullat e lojes në një treg rajonal në mënyrë që procesi i integrimit në

26

BE të përballohet me sukses. Të gjitha vendet e tjera ishkomuniste kanë kaluar në

këtë proces.

Nga kendveshtrimi ekonomik, CEFTA do te ndihmoje zhvillimin ekonomik

në rajon me anë të liberalizimit dhe zhvillimit të tregtisë. Eksperienca botërore e ka

provuar se vendet që ia mbyllin dyert tregëtisë ia mbyllin dyert zhvillimit.

Shqipëria e viteve të komunizmit dhe Koreja e Veriut e diteve të sotme janë

shembuj tipikë të dështimit të politikave të izolimit dhe mbylljes së dyerve. Që në

kohët e lashta, shkëmbimet tregtare kanë qene faktori më i rendesishëm i zhvillimit

kulturor dhe ekonomik të rajoneve, shteteve e perandorive.

Mënyra se si CEFTA do të lehtësoje zhvillimin e tregtise është nëpërmjet

bashkëpunimit më të ngushtë midis vendeve pjesëmarrëse në nivele politike dhe

teknike; harmonizmit te politikave, institutcioneve dhe rregullave që lidhen me

tregtinë; liberalizmit të tarifave doganore; eleminimit të barrierave jotarifore;

dhe, aplikimit te rregullave të favorshme të origjines.

Siç e ceka edhe më lart, është e rëndesishme të kuptohet që zbatimi i

CEFTA-s nuk lidhet vetem me liberalizimin e tarifave doganore në tregtinë me

vendet e rajonit. Perkundrazi, tarifat doganore janë vetem një pjesë e vogël e asaj

çka përfshin CEFTA. Në vijim nuk do të ndalem në hollësitë teknike të asaj çka

përmban CEFTA por do të perpiqem të përqendrohem në elementet më të

rëndesishme.

27

4.2 CEFTA - Barrierat Teknike dhe Masat Sanitare dhe Fitosanitare

Një nga fushat më të rëndësishme që prek CEFTA është ajo e Barrierave

Teknike dhe Masave Sanitare dhe Fitosanitare. CEFTA do ti mundesoje vendet

pjesëmarrëse të harmonizojnë standartet teknike dhe masat sanitare dhe fitosanitare

që ato perdorin për të siguruar shëndetin e njerezve, kafsheve dhe

bimeve te tyre. Shpesh standartet teknike dhe masat sanitare dhe fitosanitare

përdorën për të penguar tregtine e lirë të mallrave ose për të diskriminuar mallrat e

nje vendi te caktuar. Nëpërmjet krijimit të një forumi të përbashkët, CEFTA do të

bëje të mundur që këto masa të mos bëhen pengese kundër tregtise së lirë dhe të

përdoren vetem atëherë kur janë shkencërisht të justifikueshme. Ky element i

CEFTA-s është shumë i rëndesishem për tregtaret Kosovarë. Është fakt që gjatë

viteve të fundit tregtarët Kosovarë janë perballur me lloje të ndryshme barrierash

jo-tarifore. Për shembull, në disa raste atyre nuk u është njohur origjina e mallit të

tyre, në raste të tjera nuk u jane njohur tabelat e automjeteve, shumë herë u është

ndaluar eksporti i prodhimeve ushqimore për shkak të mosnjohjes së certifikateve

sanitare, kurse herë të tjera janë mbajtur për procedura doganore në doganat e

vendeve fqinje për ditë të tëra duke iu shkaktuar humbje te mëdha financiare.

CEFTA ofron një forum ku këto probleme të diskutohen në nivel rajonal dhe

të zgjidhen efektivisht.

Më parë institucionet kosovare kanë qenë të detyruara ti ngrenë këto

probleme në mënyre bilaterale. Në forume bilaterale fuqia e Kosoves ka qenë e

kufizuar, jo pak edhe për shkak të Statusit te paqarte që deri vonë kishte Kosova.

28

Ky problem eleminohet nëpërmjet CEFTA-s. Në këtë forum multilateral

fuqia e Kosovës rritet për shkak se mbi vendin që thyen rregullat e përbashketa dhe

bllokon tregtinë e lirë në mënyrë diskriminuese ushtrojnë presion të gjitha palët

bashke. Është e rëndësishme të theksohet që CEFTA i mundëson Kosovës

zgjidhjen e problemeve tregtare me Serbine, gjë e cila deri me sot ka qenë

praktikisht e pamundur për shkaqe që dihen.

29

4.3 CEFTA- Rregullat e origjinës

Një tjetër element i rëndësishëm i CEFTA-s janë rregullat e origjinës.

CEFTA i lejon prodhuesve Kosovarë të importojnë lënde të para nga vendet

pjesëmarrese të CEFTA-s dhe ti përdorim ato për përftimin e prodhimeve kosovare

pa e rrezikuar origjinën Kosovare të prodhimit përfundimtar. Me fjalë të tjera, çdo

lëndë e parë e importuar nga vendet e CEFTA-s mund të përdoret sikur të ishte

prodhim Kosovar dhe produkti përfundimtar mund të eksportohet me tarifë

doganore zero (trajtim preferencial) në secilin vend të CEFTA-s. Në marreveshjet

bilaterale të tregtise së lirë ky përfitim nuk ishte i mundur. Për të mos e rrezikuar

origjinën e prodhimit të tij, një prodhues kosovar ishte i detyruar të përdorte vetëm

lëndë të para nga vendi ku do ta eksportonte prodhimin përfundimtar.

Ndërsa CEFTA i lejon këtij prodhuesi të importoje lëndë të parë nga cilido

vend i CEFTA-s dhe ta eksportoje produktin perfundimtar ne cilindo vend te

CEFTA-s.

4.4 Çfarë është origjina e mallit?

Ashtu si çdo njeri i përket një vendi të veçantë, edhe mallrat kanë një

origjinë të caktuar. Në rastin kur malli prodhohet krejtësisht në një vend, origjina e

tij është e qartë. Për shembull prodhimet bujqësore, blegtorale, pyjore, minerale (ne

përgjithësi lende te para) marrin automatikisht origjinën e vendit ku prodhohen.

Por një pjesë e madhe e mallrave (kryesisht ato të përpunuara) prodhohen duke

30

përdorur inpute ose pjesë të importuara nga një vend tjetër. Për shembull, lëngu i

frutave i prodhuar në Kosove mund te jete përftuar duke përdorur ekstrakte te

frutave të importuara nga Maqedonia dhe sheqer të importuar nga Turqia. Në ketë

situate, pyetja që shtrohet është: “lëngu i prodhuar ne Kosove a do te ketë origjinë

Kosovare, Maqedonase apo Turke”? Vendosja e kritereve të qarta për përcaktimin

e origjinës së mallrave i jep përgjigje të saktë kësaj pyetjeje.

4.5 Pse është koncepti i origjinës së mallit i rëndesishëm?

Koncepti i origjinës së mallit bëhet i rëndësishëm në rastin e trajtimit

preferencial që një vend i bën prodhimeve të një vendi tjetër. Për

shembull,nëpërmjet sistemit te “Preferencave Tregtare Autonome”, Bashkimi

Evropian i lejon prodhimet Kosovare të hyjnë në tregun e përbashkët Evropian pa

ndonjë tatim doganor. Nga ana tjetër, prodhimet Kineze, për shembull, nuk e

gëzojnë ketë trajtim preferencial. Në këtë situatë, për Bashkimin Evropian është e

rëndësishme që vetëm mallrat Kosovare të përfitojnë nga ky trajtim. Mallrat e

importuara në Kosovë nga Kina nuk duhet të hyjnë ne BE duke përfituar nga

trajtimi preferencial qe i është akorduar vetëm Kosovës. Gjithashtu, mallrat e

importuara nga Kina dhe që nuk kanë pësuar ndonjë përpunim apo transformim të

rëndësishëm në Kosove (p.sh. vetëm paketim dhe etiketim) nuk mund të hyjnë në

BE duke përfituar trajtimin preferencial që i përket Kosovës. Për këto arsye është e

nevojshme të përcaktohet qartë se cilat mallra do të njihen nga BE si mallra të

Kosovës. Kjo heshtje zgjidhet me anë të konceptit të “rregullit të origjinës”.

31

4.6 Si përcaktohet origjina e mallit?

Siç u përmend edhe më lart, kur malli është prodhuar në një etapë të vetme

ose përftohet krejtësisht në një vend të vetëm, atëherë origjina e tij është relativisht

e lehtë për tu përcaktuar.

Në rastet kur malli është prodhuar duke përdorur materiale ose pjesë të

importuara nga një vend tjetër, për të përcaktuar origjinën e tij përdorën rregullat e

origjinës.

Këto rregulla përcaktojnë metodën qe përdoret për të vlerësuar nëse malli në

fjale ka pësuar përpunim të mjaftueshëm ose i është nënshtruar një transformimi

thelbësor në mënyre që të marrë origjinën e vendit ku u krye ky përpunim ose

transformim.

4.7 Çfarë benefitesh konkrete sjell CEFTA nëpërmjet Rregullave të Origjinës?

Cili përpunim është i mjaftueshëm dhe sa thelbësor duhet të jetë

transformimi në mënyre qe malli të marrë origjinën e vendit ku është bërë

transformimi?

Për këto përdoren disa kritere që masin shkallen e transformimit.

Fatkeqësisht, nuk ekziston një rregull origjine i thjeshtë, standard dhe universal për

te gjitha vendet.

32

Në praktikat tregtare zakonisht përdoren tre metoda kryesore për të

përcaktuar nëse përpunimi ka qenë i mjaftueshëm dhe transformimi thelbësor:

• Ndryshimi i klasifikimit tarifor sipas Nomenklatures Doganore;

• Sasia minimale e vlerës se shtuar (përqindja e vlerës);

• Një proces i caktuar i përpunimit;

• Kombinimi i metodave te mësipërme.

Asnjë nga këto metoda nuk është superiore. Secila ka te mirat dhe dobësitë e

veta. Disa marrëveshje të tregtisë përdorin vetëm një metode për të gjitha llojet e

mallrave.

4.8 Cilat janë rregullat e origjinës në Marrëveshjen e CEFTA-s dhe si ndryshojnë ato nga rregullat e përdoruara

në Marrëveshjet Bilaterale?

Në marrëveshjet bilaterale të tregtisë së lirë përdoren të tgjitha llojet e

metodave te përmendura me lart për të përcaktuar origjinën. Çdo marrëveshje ka

një listë shumë të gjatë prodhimesh dhe grupprodhimesh për të cilat specifikohet

qartë metoda që përdoret për përcaktimin e origjinës.

Akumulimi qe aplikohet ne këto marrëveshje është ai bilateral. Mënyra se si

funksionon ky lloj akumulimi mund te shpjegohet me një shembull konkret.

33

Një prodhues Kosovar mund të blejë pëlhurë nga Maqedonia dhe të prodhojë

rroba. Nëse nuk do të aplikohej akumulimi bilateral me Maqedoninë, rrobat e

prodhuara në Kosovë nuk do te përftonin origjinën Kosovare sepse përpunimi i

bërë në Kosovë nuk do të ishte i mjaftueshëm (transformimi i mjaftueshëm do të

ishte nga fill në rroba). Në ketë rast ky mall do të hynte në Maqedoni me tarifën jo-

preferenciale qe aplikon Maqedonia.

Mirëpo me anë të marrëveshjes bilaterale, Kosova e akumulon origjinën me

Maqedoninë. Kjo do të thotë që pëlhura e importuar nga Maqedonia konsiderohet

me origjine Kosovare. Në ketë mënyrë plotësohet kushti i transformimit të

mjaftueshëm dhe rrobat e përftuara marrin origjinën Kosovare dhe mund të

eksportohen përsëri në Maqedoni me tarifë zero. E njëjta gjë ndodh me vendet e

tjera me të cilat Kosova ka marrëveshje bilaterale (Shqipëria, Bostia, Kroacia).

Megjithatë është e rëndësishme të kuptohet që nëse prodhuesi Kosovar e

blen pëlhurën në Maqedoni, ai nuk mund ti eksportoje rrobat me tarife zero ne

Shqipëri sepse origjina nuk akumulohet kur lënda e parë (pëlhura) është blerë

jashtë Shqipërisë. Domethënë akumulimi bëhet vetëm midis dy palëve (Kosove –

Maqedoni, ose Kosove – Shqipëri, ose Kosove – Mal i Zi, etj.).

Marrëveshjet bilaterlate te tregtisë se lire tashme janë zëvendësuar nga

marrëveshja e CEFTA-s. Në baze të kësaj marrëveshje, prodhimet me origjinë

Kosovare kanë mundësi të hyjnë me tarife zero në vendet anëtare të CEFTA-s

(Maqedoni, Shqipëri, Serbi, Mal i Zi, Bostia dhe Hercegovina, Kroaci

dhe Moldavi).

Në ketë marrëveshje, të gjitha metodat e përmendura më lart përdoren për të

përcaktuar origjinën e mallrave. Lista e metodës që përdoret për secilin produkt ose

grup produktesh është shumë e gjatë. Akumulimi që aplikohet në ketë marrëveshje

34

është ai diagonal. Mënyra se si funksionon ky lloj akumulimi mund të shpjegohet

me një shembull konkret.

Një prodhues Kosovar mund të blejë pëlhurë nga një vend i CEFTA-s, p.sh.

Maqedonia, dhe të prodhoje rroba. Pëlhura e importuar nga Maqedonia

konsiderohet me origjinë Kosovare dhe transformimi në rroba është i mjaftueshëm

për të kënaqur rregullin e origjinës. Rrobat e përftuara marrin origjinën Kosovare

dhe mund të eksportohen me tarife zero jo vetëm në Maqedoni (siç ishte rasti i

marrëveshjeve bilaterale) por në çdo vend tjetër anëtar te CEFTA-s.

4.9 CEFTA – Anti-dumping-u

CEFTA merr në konsiderate edhe rastet e mundshme kur tregu i një vendi

dëmtohet nga importet e një vendi partner në marrëveshje. Për ti krijuar vendeve

pjesëmarrëse mundësi për ti mbrojtur sektorët ose aktivitetet e tyre, CEFTA lejon

përdorimin e instrumenteve te Anit-dumping-ut dhe Masave Mbrojtëse. Anit-

dumpingu, për shembull, është një politike qe lejon ngritjen e tarifave doganore

ose vendosjen e kufizimeve ne import kur vihet re qe prodhimi i një vendi te

caktuar shitet në tregun e Kosovës nën çmimin real të prodhimit. Kjo mund të

ndodhe në rastin kur në një vend partner ka prodhim shume të madh të një produkti

të caktuar dhe e hedh prodhimin e tepërt nëe Kosove duke e shitur nën koston e

prodhimit. Në këtë rast, nëse ne mund të provojmë se ky prodhim i importit po

shkakton dëmtime serioze te prodhimit vendor, kemi të drejtë të kufizojmë

përkohësisht importet nga vendi ne fjale nëpërmjet tarifave më të larta ose kuotave

të përkohshme.

35

Masat mbrojtëse përdoren në mënyre të ngjashme si anit-dumpingu, por ato

ndërmerren edhe kur çmimi i importit është mbi koston e prodhimit - e

rëndësishme është të provohet se importi po shkakton dëmtim serioz te sektorëve

te caktuar.

4.10 CEFTA – Liberalizimi gradual i sektorëve te Shërbimeve, Investimeve dhe Prokurimeve Qeveritare

Element tjetër i rëndësishëm i CEFTA-s është liberalizimi gradual i

sektorëve te Shërbimeve, Investimeve dhe Prokurimeve Qeveritare. Në këto

sektorë synohet hapja ndaj konkurrencës se lire ne rajon dhe eliminimi i

diskriminimit te investitorëve rajonale. Ky liberalizim do ti mundësoje bizneset

kosovare të veprojnë në tregjet e vendeve partnere në mënyrë të barabartë e të pa

diskriminuar.

4.11 CEFTA – E Drejta e Pronësisë Intelektuale

Në fushën e të Drejtave të Pronësisë Intelektuale CEFTA synon mbrojtje me

efektive të këtyre të drejtave. Qëllimi është tërheqja e investimeve të huaja dhe

promovimi i investimeve reciproke ndërmjet vendeve anëtare duke mbrojtur

pronësinë intelektuale të investitorëve në mënyre uniforme përgjatë gjithë rajonit.

36

4.12 Si ndërlidhet CEFTA me Marrëveshjet Bilaterale te Tregtisë së Lirë?

Kosova gjatë gjashtë viteve të fundit, nën kuadrin e Paktit të Stabilitetit

(iniciative kjo e promovuar nga Bashkimi Evropian), ka negociuar dhe nënshkruar

katër Marrëveshje Bilaterale të Tregtisë së Lirë me vendet fqinje: Shqipëria,

Maqedonia, Bostia dhe Hercegovina, dhe Kroacia.

Qëllimi i këtyre marrëveshjeve ka qene përmirësimi i bashkëpunimit tregtar

dhe rritja e shkëmbimit të mallrave me këto vende. Nga aspekti tarifor, me

Shqipërinë dhe Bosnjën është bere liberalizmi i plotë i tregtisë, ndërsa me

Maqedoninë dhe Kroacinë është arritur një liberalizim asimetrik, qe do te thotë që

produket e Kosoves hyjnë pa detyrim doganor në keto vende, ndërsa disa prodhime

sensitive të Kosoves janë të mbrojtura me anë të aplikimit të detyrimit doganor në

Kosovë.

Nen kuadrin e Paktit të Stabilitetit, të gjitha vendet e rajonit kanë nenshkruar

marreveshje bilaterale të tregtise midis tyre. Pas një ekperience të suksesshme disa-

vjecare me marreveshjet bilaterale, gjatë vitit 2006 vendet e rajonit ranë dakord që

ta zëvëndësojnë rrjetin ekzistues te marrëveshjeve bilaterale (mbi 30 marrëveshje

te tilla) me një marrëveshje te vetme (CEFTA). Epërsitë e në marrëveshje të vetme

ndaj rrjetit të marrëveshjeve bilaterale janë te shumta. Disa prej këtyre epërsive

janë si vijon:

• Marrëveshja e vetme do të sjellë uniformitet rregullash dhe

politikash, në vend të rregullave dhe politikave të ndryshme për

secilën marrëveshje bilaterale.

37

• Marrëveshja e vetme do të përmirësoje transparencën për

kompanitë që operojnë midis kufijve. Domethënë një kompani që

vepron në disa vende të rajonit do të ndeshet me të njëjtat rregulla

dhe politika, si në Kosovë ashtu dhe në Maqedoni ose Shqipëri.

• Marrëveshja e vetme e bën më të lehtë zbatimin për qeverinë. Në

vend të një numri të madh marrëveshjes bilaterale, qeveria

implementon vetëm një marrëveshje të përbashkët.

• Marrëveshja e vetme përmirëson bashkëpunimin rajonal. Të gjitha

vendet negociojnë se bashku. Për Kosovën për shembull, kjo

marrëveshje paraqet një mundësi për të zgjidhur problemet tregtare

me Serbinë, gjë e cila nuk mund të bëhej në mënyre bilaterale.

• Është e rëndësishme të theksohet se regjimi tarifor (përfshi edhe

mbrojtjen e siguruar për prodhimet sensitive) i arritur në

marrëveshjet bilaterale do të mbartet plotësisht në CEFTA.

4.13 Cilat janë përfitimet e CEFTA-s?

Për një vend pa qasje në det, integrimi rajonal në përgjithësi, dhe

marrëdhëniet e mira tregtare me vendet fqinje në veçanti, marrin një rendësi të

veçante. Tregtia e lire është e domosdoshme për Kosovën sepse jo vetëm që i

mundëson importimin e lendeve te para dhe prodhimeve te gatshme që nuk mund

të prodhohen në vend, po i siguron edhe qasje në tregje me potencial për eksportet

e saj.

38

Gjithashtu, është e rëndësishme te kuptohet qe investitorët e mëdhenj nuk

janë aq te interesuar për tregun 2 milionësh të Kosovës, sa janë të interesuar për

tregun rajonal prej 20-30 milionësh ku mund të shfrytëzojnë fuqinë punëtore dhe

tregun e lëndëve të para dhe ku mund të shesin më pas prodhimet e tyre.

Gjithashtu, këta investitorë e shohin ketë treg rajonal edhe si mundësi për t’iu

qasur në mënyrë preferenciale tregut gjigant Evropian. Ky treg rajonal nuk do të

materializohet nëse CEFTA nuk zbatohet efektivisht. Tregtia e lirë është

instrumenti me i rëndëesishëm qe përcakton dimensioned e një tregu.

Megjithatë duhet te kuptohet qe CEFTA nuk ofron zgjidhje magjike, por

mundësi për të zgjidhur probleme. Me fjalë të tjera, nëse mundësitë që ofron

CEFTA nuk shfrytëzohen efektivisht, përfitimet biznesit, sipërmarrësit dhe

shoqëria në përgjithësi i kuptojnë obligimet dhe përfitimet e CEFTA-s dhe

bashkëpunojnë për të arritur Qeveria e Kosovës dhe në veçanti Ministria e Tregtisë

dhe Industrisë në bashkëpunim me institucionet e tjera partnere ndërkombëtare

janë duke punuar në mënyre që të ngrihet infrastruktura e nevojshme institucionale

në mënyre që ti përgjigjemi efektivisht sfidave të CEFTA-s dhe për të rritur në

maksimum përfitimet e Kosovës.

Përfitimet e CEFTA-s mund të shikohen nga disa këndvështrime. Me

konkretisht po ndalem në dy këndvështrime për ti shqyrtuar këto përfitime.

Nga këndvështrimi politik është e padiskutueshme se Kosova ka vetëm

përfitime nga CEFTA. Kosova është bërë pjesëmarrëse me sovranitet të plotë në

këtë iniciative rajonale. Kosova nuk ka mbetur vrime e zeze në Ballkan, peng i

zgjidhjes së statusit, por aktivisht e ka shprehur vullnetin e saj për të qenë pjesë

integrale e rajonit. Gjithashtu, duke u bërë pjesë e CEFTA-s Kosova është pjese e

mekanizmit të bashkëpunim rajonal që promovon stabilitetin politik në rajon. Në

39

këtë mënyre, Kosova i zgjidh problemet me dialog dhe bisedime, e jo me

konfrontime e kërcënime. Për me tepër, CEFTA e rrit fuqinë negociuese të

Kosovës përballë vendeve më të mëdha të rajonit. Zgjidhja e mosmarrëveshjeve

që Kosova ka me vendet e rajonit behet pjesë e zgjidhjeve te problemeve të rajonit

ku të gjitha palët ushtrojnë presion mbi palën diskriminuese. Zgjidhja e

problemeve në mënyre bilaterale do te ishte gjithmonë me e vështire për Kosovën,

sidomos me Serbinë me të cilen ne kemi gatur gjithmonë me shumë probleme

tregtare e që kanë qenë gjithmonë të vështira për tu zgjidhur për shkak të mungesës

së vullnetit nga pala Serbe për ti diskutuar këto probleme. Edhe nga aspekti

ekonomik përfitimet janë të shumta. Së pari, Kosova ndërmerr një numër

obligimesh për reforma institucionale në fusha shumë të rëndësishme si:

• Ndihma Shtetërore,

• Konkurrenca,

• Prokurimet Publike, etj.

Këto reforma përndryshe do të ishin shumë të vështira për tu ndërmarrë për

shkak të energjive politike dhe administrative që kërkojnë. Në ketë kontekst,

CEFTA do te shërbeje si nxitëse e këtyre reformave dhe do të na ndihmoje duke na

ofruar zgjidhjet më të mira në rajon. Së dyti, nëpërmjet CEFTA-s rajoni do të beje

harmonizimin e politikave, institucioneve, ligjeve e procedurave. Kjo e bën me

tërheqës rajonin për investitorët e huaj, sepse ata nuk do të preferonin të vepronin

në një treg rajonal ku rregullat e lojës ndryshojnë sa herë që kapërcejnë një kufi.

Po në aspektin ekonomik është e rëndësishme të kuptohen edhe përfitimet e

konsumatorit Kosovar.

40

Mirëqenia e biznesit kosovar është pjese po aq e rëndësishme e interesit

publik sa edhe mirëqenia ekonsumatorit.

4.14 Çfarë do të përfitojnë bizneset e Kosovës nga CEFTA?

Kjo është temë shumë e diskutuar dhe natyrshëm eshë pjesa me sensitive e

debateve mbi CEFTA-n. Shqetësimet qe ngrëne disa biznese mbi konkurrencën me

të cilen ato mund të përballen janë të logjikshme duke qenë se në parim CEFTA

nënkupton liberalizim te tregtisë. Po edhe në këtë pike, përfitimet dhe kostot e

CEFTA-s duhen parë në kompleks dhe jo të ndara nga konteksti i gjerë në të cilin

ajo vepron.

Marrja pjesë në një treg prej 30 milion konsumatorëve, është një pikë e

fuqishme e cila na shtyen që të jemi më të mirë me produktet tona, pasi që dihet që

konkurenca bën të vetën dhe kualiteti ngrihet ose ne falimentojmë.

41

4.15 Deklaratat e bizneseve rreth CEFTA-s

Nuk janë të gjithë me intuziazëm rreth CEFTA-s, Bashkim Osmani7, pronar

i kompanisë për prodhimin e lëngjeve, "Laberion", ka deklaruar se marrëveshja e

CEFTA-së i ka shkaktuar shumë humbje. "Jo, mua s'më ka ndihmuar fare

marrëveshja e CEFTA-s. Më 3 dhjetor të viti 2008, më ka goditur me 2.2 milionë

euro kur Bosnja dhe Hercegovina më ka ndaluar të eksportojë në këtë shtet, ngase

nuk i kanë njohur vulat e Republikës së Kosovës, por vetëm ato të Unmik-ut si

nënshkrues të marrëveshjes në emër të Kosovës", ka thënë ai.

Osmani më tej ka treguar se i është dashur të hapë një kompani për rieksport në

Mal të Zi, për të kaluar mallin nga Kosova përmes Malit të Zi në Bosnjë. "Mallrat

nga Serbia e Bosnja vetëm me një dëshmi të TVSH-së (Tatim mbi Vlerën e Shtuar)

hyjnë në tregun e Kosovës. Ndërsa prodhimi kosovar nuk ka asnjë mundësi të

depërtoj në tregun e tyre. Shpenzimet janë trefishuar, ngase transporti ka kosto të

lartë", ka theksuar ai.

Pronari i ndërmarrjes më të suksesshme për vitin 2009, Bashkim Osmani u

bëri thirrje institucioneve që të vënë masa reciprociteti me vendet fqinje, Serbinë

dhe Bosnjën. Edhe biznesmenët e tjerë kanë deklaruar se CEFTA nuk iu ka

ndihmuar fare.

Burim Piraj8, pronar i kompanisë "Meka", thotë se CEFTA ka qenë e

njëanshme. "Në raport me Kosovën është zbatuar gjithmonë, ndërsa ne s'kemi

pasur mundësi me përfituar fare nga marrëveshja", konstaton ai.

7 EkoBiznesi, nr 16, Janar 2010

8 EkoBiznesi, nr 16, Janar 2010

42

Përfundim

Shumë është bërë, por mbet që edhe më shumë të bëhet. Gjatë hulumtimit

për këtë punim diplome kam hasur në komente të situatave të ndryshme, ku

shfaqen paknaqësitë e bizneseve dhe disa grupeve joqeveritare si te Organizatës

Vetvendosje, me siguri ka shumë gjëra që me të vërtet janë ashtu, por ne shofim që

është bërë shumë në drejtim të duhur.

Këshillat e mia do ishin një politikë më agrare, ku subvencionet do i

mbështetëshin fermerët tanë sepse dihet qe ne nuk jemi një shtet i teknologjive të

avancuara, ne më shumë do mund konkuronim si shtet agrarë e pse jo edhe

tregtarë.

Në fund dua të përshëdes dhe falenderoj FAMILJEN për ndihmën e tyre që

unë të mbrrijë këtu se ku jam sot. Me familje nënkuptoj familjen e ngusht si dhe

mentorin tim Dr. Ali Sylça me kolegët e tij, pa i harruar edhe ata kolegë të cilët

bashpunuan gjatë këtyre viteve të studimeve.

Sinçerisht:

Merita Kelmendi

43

Biblografia

http://www.invest-ks.org/?cid=2,63 Dr. Armand Krasniqi, Konventat në Ekonomi dhe Turizëm http://sq.wikipedia.org/wiki/Eurozona http://www.sme-ks.org/repository/docs/StrategjiaeZHSP.pdf Kujtim DOBRUNA, Udhëzues mbi themelimin e ndërmarrjeve të reja në Kosovë