,.

~ -• • .'flll' .,i;'

WILLIAM JAMES (1842-1 910) ve DIN .PSIKOLOJISINDE . TECRÜBE MERKEZLi BİR YAKLAŞil\1

William James: An Experience Based Approach in Psychology of Religion

Ali Ayten* Özet

Bu makale, din psikolojisinin kurucusu olarak kabul edilen William James'in bu alandaki kalkılannı incelemektedir. James'in gerek psikoloji gerekse din psikolojisinde takip eıti!)i metodoloji üzerinde dunılmaktadır. Makale, James'in din ve Tann konusundaki tecrübe merkezli yaklaşımı hakkında genel bir bakış açısı sunmaktadır. Aynca bu makale, onun dinin birey ve toplum hayatındaki fonksiyonu ve mistik tecrübeye dair görüşlerini degerlendirilıneyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

William James, Dini Tecrübe, işlevselcilik, Mistik Tecrübe, Bireysel Din

Giriş

Din psikolojisinin kuruculanndan biri olarak kabul edilen WiUiam James'in Dini Teciiibenin Çeşitliliği (The Varieties of Religious Experience) isimli eseri, aslında "doğal din" başlığıyla sunduğu konferanslar dizisinden oluşmaktadır. Tarihe Gif~ord Lectures Ismiyle geÇen bu konferanslan James, 1901-1902' yıllan arasında Edinburg Üniversite­si'nde vermiştir. "Konferanslar" ismini spansor ko­numundaki Lord Gifford'dan almıştır. Gifford Konfe­ranslan'nın o yıllardaki temel problemini "diı1in po­zitif bilim çatısı alhnda çalışılıp çalışılmayacağı" soru­su oluşturmaktadır. James'i~ bu soruya vereceği ce­\·ap elbette olumlu olacaktır. James bu kitabında bir­çok dini fenomen, mistisizm, dua, din değiştirme (conversion), din ve ruh sağlığı gibi"konulan ele ala­rak din psikolojisi araştırmalanna yön verir. Her şey­den önemlisi James, din psikolojisinin emprik (de­neye dayalı) bir disiplin olarak gelişmesi için gerekli temelleri atar. James ile birlikte bu dönemde Edwin Starbuck, George Coe, James Pratt, James Leuba ve George Stratton gibi öncüler de bu disiplinin gelişmesi yolunda önemli katkılarda bulunurlar. ı

James'i kendisinden sonra gelen ve din psikolo-

• Araş. Gör., M.Ü: ilahiyat Fakültesi, aliayten@mynetcom

~ı David A. AakoU, "A History of Method in PSYchology of Religion ı 900-1960", Current Pe.rspectives in the Psycho/O!Jy of Religion (Ed. H. Newton Malony), William B. Erdmans Publishing Company, Michigan .ı977, 79-81.

Abstract

This paper studies William James' contributions to psychology of rellgion. lt gives point to his method in both psychology and psychology ol religion. The paper gives a general view of his experience based approach. Additionally this article aims to explain his thoughts about functions of religion on individual and society, and mystical experience.

Key Words

William James, Religious Experience, Funclionalism, Mystical experience, lndividual Religion

jisinin büyük teorisyenleri olarak nitelenen Freud ve Jung gibi psikologlardan ayıran en önemli özellik, dini fenomenleri emprik bir yaklaşımla incelemesi ve dinin kökeninden çok fonksiyonlan, yani birey ha­yabndaki pratik faydası üzerinde durmasıdır.' Onun psikolojisinde dinin olmazsa olmazı, bireysel "inziva tecrübesi"dir. James, dini incelerken isa, Muhammed ve Buddha gibi din kuruculannın birey­sel dini tecrübelerindeki temel etmenleri ve motivleri ele alır. Onlann bireysel tecrübelerini dinin anlaşıl­masında merkezi bir konuma yerleştirir. Adı geçen psikologlann ortak yönü, dini ve dindar . bireyin davranışlannı incelerken tek boyutlu bir yaklaşım ~ergilemeleıidir. Freud dinin kaynagını oedipus komplekste, Jung kolektif bilinç dışında ararken, James ise onu bireysel tecrübede bulur.2

Dini çoğulculuk, demokratik din, mistik ve dini tecrübe gibi konularla bugün de adından bahsedilen James'in din ve Tann görüşlerini konu edinen bu makalede James'in din ve tann konusundaki faydacı

. (pragmatik) yaklaşımı ele alınmalrta ve James'in hem psikolojide hem de din psikolojisinde takip ettiği metot, bu aleiniara yapb§ı katkılar ve insan görüşü üzerinde durulmaktadır. Din ve dinin birey üzerinde-

2 Donald E. Capps, "Contemporary Psychology of Religion: The Task of Theoretical Reconstruction", Current Perspectives in the Psyho/Ögy of Re/igion (Ed. H. Newton Malony), William B. Eerdmans Publishing Company, Michigan ı977, 39-41.

isLAMfı\RAşnRMAı.AR DERGiSi,' Ciı.r: i·9: SAYI;·3: iôo6. Sayfa: 457-464, ISSN I300-Ö373, TEK-DA V

1,

-. ---__ ,__.

ALiAYfEN

ki etkisini incelerken nasıl bir metot takip ettiği, din -tanımı, din tasnifi, dini tecrübe, mistik tecrübe ve dinin fÔnksiyonel yönü üzerindeki düşünceleri ince· Jenmektedir. Ruh sağlığı ve din ilişkisi3 , din değiştirme (conversion) gibi konulara makalede yer verilmemektedir. Fakat onun psikoloji ve din •psikolojisine dair düşüncelerine geçmed~n önce hayab, psikolojideki önemi ve eserleri -hakkında kısaca bilgi vermek ya!(irlı olacakbr~

Amerikanın en meşhur filozof-psikologlanndan olan William James, 1842 yılırida Hanry ve Marry James'lann oğlu olarak New York'ta dünyaya geldi. James ailesi varlıklı bir aileydi. Teoloji, Felsefe ve Mistisizm eğitimi alan l:fanry James, geleneksel Hristiyanlıkla bağdaşmayan mistik, demokrcitik ve bireysel bir ,eein anlayışına sahipti. Bu nedenle James'in rahat bir aile ortamında yetiştiği söylenebi­li~. İlk eğitimini öğre&nen olan babasından alan Ja­mes, babasının işleri nedeniyle 1?-30 yaşlan arasın­da Avrupa'rtın çeşitli ülkelerinde Ongiltere, Almanya, İsviçre ve Fransa) bulunur ve bu ülkelerde eğitim gö­rür. Fransız ve Alman düşüncesine ilgi duyan James, bu yıllarda birçok Avrupalı entelektüel ile tanışır.4

James'in Angell, Mary Calkins, William Healy, Edward Thomdike ve Robert S. Woodworth gibi psikoloji tarihinde üne sahip birçok ünlü ismin yetişmesinde büyük emeği geçmiştir. 5 Genelde psikoloji ve felsefe alariında eserler veren· James'in ilk eseri, psikolojiyi felsefeden ayırma çabasının bir ürünü olan ve psikolojisinin temel prensiplerini ortaya koyduğu Psikolojinin ilkeleri-The Principles of Psychology (1890) isimli eseridir. James'in diğer önemli eseri ise genelde din psikolojisi özelde dini tecrübe alanında büyük katkılan olan Dini Tecrübenin Çeşitlilik/eri-The Varieties of Religious Experience (1902) isimli eseridir. James'in felsefe alanında verdiği eserleri ise şunlardır: The Wil/ to Believe and Other Essays-İnanma iradesi ve Diğer Makaleler (1897), Pragmatism-Pragmatizm (1907), A Pluralistic Universe-Çoğulcu Evren (1909), The

3 William James, The Varieties of Religious Experience, The Fontana Ubrary, London 1962, 92-171; Bu konulardan aynnblı bilgi için bkz, Ümit Horozcu, Din Psikolo;lsi Açısından William James ve Gt!riişleri (Yayınlanmaıruş Yüksek Usans Tezi), istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, 32· 76.

4 Celal Tıirer, William James'in Ahlak Anlayışı, Elis Yay., Ankara 2005, 22; William James Earle, 'William James", The Encyclopedia of Plıi/osophy, c. 34, Macmillan, London 1972, 240. ·

5 Robert 1. Watson-Rand B. Evans, The Great Psycho/ogists: A History of Psycho/ogical Thought, 5. Edition, Herper CoUins Publishers, 1993, 365; Duane P. Schultz-Sydney E. Schultz, Modem Psikoloji Tarihi (Çev. Y. Aslay), KııknUs Yay., istanbul 2001, 205.

458

Meaning of Truth-Hakikatin Anlamı (1909), Some Problems of Philosophy-Felsefenin Bazı Problemleri (1911), Essay in Radical Empricism-Radikal Deneyeilik Üzerine Makaleler (1912).6 James yazdığı bu eserlerde kendi psikoloji ve felsefesinin temellerini ve din ve dini hayata dair görüşlerini açık­lamakla birlikte yeni eğitim anlayışının kaynaklannı ortaya koymuştur. Aynı zamanda onun düşünceleri 1930'lardan itibaren sosyoloji ve Hukuk alanında da etkili olmuştur. Din sahasında görüşleriyle etkili olan James, aynı zamanda bu görüşleriyle yeni teoloji­terin gelişmesine katkıda bulunmuştur. 7

Genel olarak felsefe ve psikoloji bilimleriyle ilgile­nen James felsefede pragmatik (yararcı) yaklaşımı benimser. Onun bu yaklaşırruna göre eylemler, ancak sonuçlanna göre "iyi" ya da "kötü" şeklinde değerleJ!direbilir. Değerlendirmede ölçüt _ise, eylemin getirdiği faydadır. Basitçe bu şekilde ifade edilebilen bu yaklaşımını James psikolojiye ve din psikolojisine de aktanr. Ona göre din ve dini tecrübe de bireye pratik bir fayda sağlıyorsa değerlidir ve anlamlıdır. 8 James'in psikoloji ve din psikolojisi alan· lanndaki yaklaşımını burada kısaca özetledikten sonra onun psikoloji alanındaki görüş ve katkılan, metodolojisi, insan görüşü, dinveTann konulaona dair düşüncelerine geçebiliriz.

L Psikoloji Anlayışı: Görüş ve Katkılar

Amerikan psikolojisinin gelişiminde önemli bir yere sahip olan James, Almanya'da Watson ön­cülüğünde gelişen deneysel psikolojiye Harvard'da verdiği seminerlerle dahil olmuştur. Özellikle Amerika'da psikoloji, James öncesinde teoloji, ahlak felsefesi ve zihin felsefesi içerisinde değerlendirili­yordu. Alman psikolojisinde deneysel ·metodun uygulandığı bir çağda James, psikolojiyi teoloji, ahlak ve zihin felsefesinden ayırmaya çalışmıştır. Fakat James psikolojideki sorulara cevap ararken de felsefi bakış açısını kaybetmemiştir. 1890'da Psikolojinin İlkeleri başlığıyla yayınladığı kitabında bu bakış açısı, bariz bir şekilde görülmektedir. James, filozoftarla psikologlar arasında bir bağlanb ve iletişim kurmaya çalışmışbr. Bu yüzden hiçbir zaman tam olarak deneyel bir psikolog olamrnışbr. Birçok eleştiri almasına rağmen zihinsel ve psişik olaylarla

6 James'in eserleri ve James üzerine yapılan çalışmalar için bkz. Earle, a.g.md., 248-249; Margarel Knight, William James: A Selection From His Writings on Psycho/ogy, Penguin Books, London 1950, 20-50.

7 Türer, a.g.e., 84-86.

8 James, The Varieties of Re/igious Experience, 483; Richard R. Niebuhr, "William James on Religious Experience", The Cambridge Companian to William James (Ed. Ruth Anna Putnam), Cambridge University Press, Cambridge 1998, 219.

,.

ilgilenmeye devam etti ve bütün bunlan felsefenin gerilemesine karşılık deneysel psikolojinin itibar kazanmaya başlad@ bir dönemde yapmışbr. 9

James'in söz konusu kitabında belirttiği şekliyle psikolojinin öncelikli görevi, zihinsel durumlann yapılannı mümkün olduğunca açık bir şekilde ortaya koymaktır. Bu amaçla James, fiziksel durumlardan bağımsız olarak ortaya çıkan zihin durumlanyla da ilgilenir. Fiziksel ile zihinsel arasındaki düalizm (ikilik) sorununu bilinen radikal determinist (gerekirci) ve mekanik modelden farklı bir fiziksel doğa görüşü geliştirerek çözer. Ona göre zihin, çevre ile müca­dele esnasında kendini ortaya çıkaran taktik bir güç­tür ve zihnin sınırlan belirsizdir. Gelecekte ulaŞılmak istenen hedeflere götürecek araçlann tercihini nere­de buluyorsak zihin araCia vardır ve hedeflerin önün­deki engeUeri giderece~ çözümler bulmaya çalışır) O

Süreç düşüncesi ve bilincin mahiyeti-ne dair açık­lamalanyla psikolojiye katkılar saglayan James'in bilinç ırmağı (stream of consciousness) adını verdiği teori, hala etkisini sürdürmektedir. Bu teoriye göre, bilinç oluşum halinde olan bir yapıdır ve sürekli değişmektedir. Bireyin bir durum ve düşünceyi ilk şekliyle tekrar yaşaması mürrıkün degildir. Örneğin bir nesneyi birkaç defa düşünebiliriz; ancak düşündüğümUz her an diğerinden farklıdır. Kısacası bilinç birikimli ve değişim gösteren bir süreçtir. ll Özetle psikoloji tarihinde özellikle bilinç, zihin, kendilik (se! O gibi konulara getirdiği yorumlar ve kul­landığı metotlarla önemli bir yere sahip olmasına rağmen James, sistematik ve uzun soluklu bir psikoloji ekolü (Freud'un psikanalizi, Maslaw'un Hümanist psikolojisi vb.) oluşturmamışbr.

2. Metodolojisi: Farklı Metotların

Buluşması

James gerek felsefe ve psikolojide gerekse din psikolojisi alanlannda yapbğı çalışmalannda temel ·alarak pragmatik (yararcı) ve forıksiyonalist (işlevsel­ci) bir yaklaşıma sahip olmakla birlikte, kendisini tek bir ekol ve metotla sınırlandırmamaktadır. Zaman içerisinde farklı alanlaı:da, çalışbgı konulara uygun olarak değişik metot ve teknikler kullanır. James, bazen eylemlerin, olgulann ve bireysel tecrübelerin Uzerinde yoğunlaşarak varoluşsal metot, bazen olgu­lan tanımiayarak betimsel metot ve bazen de olgular konusunda felsefi yorumlamalan içeren felsefi metot

9 Virginia Staudt Sexton, "American Psychology and Philosophy 1876-1976: Alienation and Reconciliation", Psychology of Religion: Personalities, Problems, Possibilities (Ed. H. Newton Malony), Baker Book Hause,

• Michig~ 1991, 21-22. 10 Earle, a.g.md., 243; Niebuhr, a.g.m., 217. 11 Schultz-Schultz, a.g.e., 208. -

WIWAM JAMES (1842-1910) ...

kuUanmaktadır.12

James psikolojide felsefedeki pragmatik yak­laşımının bir devamı olarak nitelenebilecek fonksi­yonalist (işlevselci) bir yaklaşımı 15enlm_ş~rniştir. Bu yaklaşıma göre psikolojid~ amaç, algılama, düşün­me, duygulanma ve irade gibi içsel eylemlerin bireyin yaşamıntla karşılaşbğı zorluklan ve problem­leri çözmede ne tür bir katkısının olacagını açıkla­makbr. Daha özet bir ifadeyle işlevselcilik, eyleme ve faydaya yöneliktir. İşlevselcilikte iç gözlem (introspection).dahil, tüm bilimsel araştırma metot­lannı kuUanır. Bu çerçeved.e ilk çalışmalannda James de, birtakım eksiklikleriıiJ kabul etmesine rağ­men iç gözlem telmigini kullanmıştır. Fakat giderek Watson'un geliştirdiği davranışçılık, katı bilimsei teknikler ve deneyselcilik, psikolojide hakim olmaya başlamışbr.l3 James psikolojideki gelişmelere para­lel'olarak, psikolojiye olan yaklaşımını ve psikolojide takip ettiği metodur:ıu değiştirmiştir. Psikolojinin ilkelen'nde daha çok felsefi psikoloji yaparken Dini Tecrübenin Çeşitliliği isimli kitabında emprik bir yak­laşım takip etmiştir.

James, herhangi bir fenarneni teorik olarak tanımlamakla kalmaz onu emprik alanda da gözlem­ler. James özellikle Dini Tecrübenin Çeşitliliği isimli kitabında bu tUr bir ·metot benimsemektedir. Dini davranışlar hakkında teorik yorumlarta yetinmez bireysel dini tecrübeleri "de gözlemler. Bunu yaparken biyografik ve otobiyografik anlab ve anketlerden yola çıkarak dirıi hayabn boyutlan hakkında bilgi toplaT. Basit. ve karmaşık korelasyon teknikleri kullanarak yorumlamalar yapar. Dini figür­ler dsa, Buddha vb.) seçerek bunlan dini tecrübeyi ve dindar bireyin yaşadıklannı a·çiklamakta kullanır. 14

James felsefe alanında yapbğı çalışmalannda kul­lanmamasına rağmen din psikolojisini, idiografik (idiographic) metot Uzerine kurmuştur. Bu metoda göre insan davranışlanyla ilgili genellemelerden yola çıkmak yerine belirli bireylerin özgün davranışlan Uzerine yoğuntaşarak sonuçlar üretmek esastır. Örneğin James dini tecrübe konusunda seçtiği bazı

12 Niebuhr, a.g.m., 220; David M.Wulff, Psychology of Religion:Ciassic and Contemporary Views, 2. Edition, John Wiley&Sons, New York 1997, 479.

13 Earle, a.g.md., 243; Feıiha Baymur, Genel Psikoloji, lnkılap Y~y., Istanbul 2000, 290; Sexton, a.g.m., 22-23:

14 James W. Fowler, "Piuralism and Oneness in Religious Experience: WU!iam James, Faith·Development TheofY and Clinical Practice", Religion and· the Clinical Practice of Psychology (Ed. Edward P. Shafranske), American Psychology Assodation, Washington 1997, 177; Paul W. Pruyser, "Some Trends in the Psychology of Religion", Current Perspectives in the Psyhology of Religion (Ed. H. Newton Malony), William B. Eerdmans Publishing Company, Michigan 1977, 56.

459

' ·

-· --------

ALİAYTEN

Başka bir ifadeyle yaşadıklannı gözden geçirir ve zihinseJ ·bir dönüşüm gerçekleştirir.34 Bu dönUşüm de ya mistik bir yönelim içerisinde gerçekleşir ya da dini dönüşüm-conversion (bireyin ihmal ettiği dine dönmesi veya başka bir dini inanca yönelmesi) şek­linde gerçekleşir. Aralıklı gelişen ve düzenli gelişen şekliyle rnistisizrni elinin merkezine yerleştiren ve özel bir önem atfeden James, onu elinin anlaş~ması yolunda anahtar bir ·konu olarak değerlendirir.

4.2. Dini tecrübe ve Din!ı:ı Özellihleri

Hakikate manbksal ve teorik argümanlarla ulaşılamayacağını savunan James, ona ancak tecrübenin verilerinin incelenmesiyle ulaşılabileceği­ni söylemektedir. Bu bağlamda dinin hakikati ve dini bilince giden kral yolu pa bireyin yaşadığı dini tecrü­belerciir. Faka1 dini tecrübeleri incelerken araşbrma­cı, bilimsel modelleri•kullanarak tecrübeleri onlara uyduiT(lak yerine, modellerden bağımsız şekilde tecrübeleri iç hayabn bir ifadesi olarak değer­

lendirmelidi;. 35 James'e göre dini tecrübeyi ve genel tecrübeyi anlamak için, bilinç psikolojisi ve gerçeklik ile bilinç arasındaki ilişki. üzerinde duran felsefi düşüncenin bakış açılanyla konuya yaklaşmak gerekir. Bu •disiplirllerden herhangi biri tek başına yeterli değUdir. Ona göre dini tecrübenin kaynağını ve yapısını anianiada psikolojik tanımlamayla birlik­te felsefi yaklaşım da kullanılmalıdır.36

Dini tecrüb~ye din psikolojisi anlayışında merkezi ·bir konum atfeden James, Dini Tecrübenin Çeşitli­liği isimli kitabında dini tecrübenin gerçek bir tecrübe olduğunu; insan bilincinin yapısı içerisinde düşünüldüğünde böyle bir !ecrübenin makul olduğunu söyler. Fakat bu tecrübi gerçeklik psikolo­

.jik temele indirgenemez. O daha önce zihni psikolo­jik olarak analiz edilebilen bir obje olarak görürken daha sonra bireyin anlamlı bir şekilde yaşadığı tecrübenin değerini ve doğasını açıklama teşeb­büsüne girişmektedir.37 James dini tecrübe üzerine yapbğı bu çalışmalar sonucunda diriin . üç farklı özeliğini tespit etmektedir:38

34 James, a.g.e., 94-95, 172. James, bir kez do{}ma (the once·bom) ve iki kez do{} ma (the twice bom) kavramlan nı Francis W. Newman'dan alır. James"ın dogal hayalta gerçek öiUmden önce kişinin kendini öldü kabul ederek yeni bir ba~langıç yapmasını, yani ikinci kez dogma anlayışını Tasawuftaki "ölmeden önce ölme" anlayışına benzet e biliriz.

35 Crapss, a.g.e., 133. . 36 Gary T. Alexander, "'Psychological Foundations of

WUiiam James's Theory of Religious Experience", Journal of Re/igion, sy. 59, 1979, 433.

37 Alexander, a.g.m., 433-434. 38 Crapps, a.g.e., 133-138; C. H. Cook, 'William James'

Varielies of Religious Experience and Jungian Varielies of Human Nature: tlie nature of the relationship between

462

1. Kişisel Yön (Personal): Din tarifinden de anlaşıldığı üzere James'e göre din kişisel bir olgudur. içsel/ruhsal bir dindarlık dinin en sade ifadesidir.39 Dinin bireysel yönüne vurgu yapan James bu yak­laşımıyla, hümanist yaklaşıma paralel bir gönlş ortaya koyar. Erich Fromm ve Abraham Maslow da benzer görüşler ortaya koyarlar. James' e göre teolo­jiler, felsefeler ve dini kururnlar bireye özgü olan dini tecrübeden gelişir. ·

2. Duygusallık (Emotiona1ity): James dini tecrübeden hareketle dini duygu üzerinde fazlaca durur. Ona göre dini duygu bir dine bağlanan bireyin zihinsel yapılannı şekillendiren bir temeldir. Dinin temelinde duygular olduğu için bütün dinler genel manada duygulan ve bu duygular neticesinde ortaya ç.ıkan duygusal ifadeleri paylaşırlar. James elinin duygu boyutuna yapbğı vurgulamalarla, duygu ve iradeyi reddederek bütün psikolojik olgulan zihinsel olaylara yani fikirlere indirgeyen zihinselciliğin {intel­lectualism)40 soğuk ve kalıplaşmış yorumlaona karşı çıkmaktadır. Ona göre bireyler, harici kuşabcı bir Tann inancını yaşamak yerine kendi içlerindeki "inanma istemlerini (will to believe) tecrübe etme­lidirler. Bireyler kendi sezgi, duygu ve iç görülerini rehber edinerek insani potansiyelleri.ni bulmada kul­lanabilirler. Böylece rutin doktrinler ve kurumsal onaylarnalann gizlediği gizemleri de keşfedebilirler.

3. Çeşitlilik (Variety): James'e göredinin diğer bir özelliği de çeşitliliktir. Aslında bu özellik diğer iki özellikle birlikte düşünülmelidir. Kişisel olan ve duy­gusal temele dayanan bir din anlayışında çeşitliliğin olması doğal bir sonuçtur. Çünkü bireylerin kişilik­leri, dini algılayış şekillerindeki farklılık, dini görüşler ve dindarlık tipierindeki çeşitliliği beraberinde getirmektedir. ·

4.3. Mistik Tecrübe ve Özellikleri

James'e göre mistik tecrübeler ve dolayısıyla

mislisizin bireysel elinin önemli bir yönünü oluşturur ve bu mistik haller din olgusunun sağlıklı parçalandır. Ona göre rnistisizm, dinin özünde bulu­nan, büyük bir varlıkla buluşma ve onunla birleşme isteğinden doğan büyüme hissinin en son halidir. Mistik haller insan ruhunda olumlu fonksiyona sahiptir. insanda derin etkiler bırakarak hayabm olumlu yönde değiştirmesinde katkıda bulunurlar. Bütün bu bilgilerden de anlaşıldığı üzere James'in burada kastettiği mistisizm dini mistisizmdir. Mistik

religious experience, belief and psychologiı:al type", Journal of Be/iefs and Values, c. 24, sy. 2, 2003, 142-145.

39 James, 71ıe Varieties of Re/igious Experience, 50. 40 James Drever, A Dictionary ·o/ Psychol~, Pengı.ıin

Books, Bal~more/Victoria, 1967, 141.

tecrübe'yi fonksiyonalist yaklaşımla ele alan James, onu birey üzerindeki etkisine göre olumlu ve olum­suz olmak üiere ikiye ayınr. Birey üzerinçle olumlu etkisi olan dini mistik tecrübe yanında birey üzerinde sıkıntı ve kötümserlik etkisi yapan ve bazı psikoz hal­leriyle de b_enzerlik gösterebilen şeytani veya alt düzey mistik tecrübe de vardır.41

Din olgusunun · anlaŞılmasında mistik hallere önem atfeden James, Dini Tecrübenin Çeşitliliği isimli kitabında bu konuya öz.el bir bölüm ayıiır. O, sadece Hıristiyanlıktaki mistik unsurlar üzerinde dur~ makla yetinmez, Hinduizm, Budiiın ve İslam dinin­deki mistik motiflerden sık sık bahseder. AZize Teresa, el-Gazali, Jacob Boehme ve Aziz John gibi mistik karakterlerin yaşantılanndan örnekler verir.42 James mistik halleri diğer olgulardan ayırmak için dört kıstas belirlem~ktedir. 43

Tarif Edilemezlik {İneHabi/ity): Miı.ıtik tecrübe ya­şayan birey, yaşadığı duyguyu başkalanna anlatmak istediğinde bunu anlaşılır bir şekilde ifade edemez.

Anlamsal Nitelik Taşıması (Noetic Quality): Bu tür tecrübeler yaşayan bireyler, hakikat hakkında derin bir bilgiye sahip olurlar. Bu bilgi, akli olmaktan öte anlamsal bir değer ve sezgisel/ilhami bir nitelik taşır.

. . Geçicilik (T ransiency): Bu tür tecrübeler uzun

süre devam etmezler. Yanm saati pek geçmezler.

Edilgenlik (Passivily): Mistik tecrübe yaşayanlar edilgenlik hissi yaşarlar. Üstün bir güç tarafından kuşatıldıklan ve kontrol edildikleri hissine kapılırlar.

4.4. Din ve Tanrı: Fonksiyon ve Gelecek Açısından

James din ve Tannnın gerçekliği konusuna zaman zaman değinmekle birlikte bu konulardaki temel yaklaşımı fonksiyonalisttir. Din ve Tannrun pragmatik bir yönünün olduğunu açıkça ifade eder. Ona göre Tann hayatımıza ne kazandınr? sorusu Tann var mıdır? sorusundan dalia önceliklidir. Tannnın faydası ile ilgili soruya olumlu cevap veren James, Tannrun varlığını sosyal düzenin korun­masının bir garantisi olarak görüı,. 44

Din ve T annnın yok olduğu ş~klindeki gör:üşlere katılmayan James'e göre din hala varlığını devam ettirmekte ve gelişmektedir. Çünkü onun, insaniann kişisel ihtiyaçlanna cevap vermek gibi önemli bir fonksiyonu vardır. Din, hayatını düzenleme çabası içerisinde olan bireye varlığıyla destek olur. James, Leuba'dan millhem dinin devamlı var olan fonksiyo-

41 Fuller, a.g.e., 24.

42 James, a.g.e.", 387-390, 400; Wulff, a.g.e., 482-485. "' 43 ~ James, a.g.e., 367-368; Crapps, a.g.e., 334-335.

44 James, a.g.e., 483-493.

• • 0 4 •

WIWAM JAMEŞ (1842-1910) ...

nunu ifade ·etn:ıek için iman evresi (fa~tlı-state) kavra­mını kullanır. İman evresi, bireyin canlanan yaşam­sal güçlerinde var olatt biyolojik ve psikolojik bir du­rurı:ıdur. O hayatın devamını gığlayan, hayata tat ve anlam veren duygusal b\r durum~r..:-Bu evrenin var­lığı Insanın yaşamını Elestekleyen kuwetlerden biri­nin varlığı aıı!amında gelir, yokluğu da onlardan biri­nin göçmesidir. Dini sistemler iman-evresi üzerinde pozitif ve entelektüel destek sağlar. İşte ins.anlann en aynntılı inanç esasianna tutkuyla bağlanmalanrun sebebi budur.45 Çünkü iman esaslannın savunul­ması eniann fonksiyonunun savunulmasıdır ve bun­lar, insanı hayata bağlayan~ hayatı .onun için anlam­lı kılan duygusal enerjinin 13esleyicileridir.

Dinin önemini "din insanlık tarihinde anıtsal bir yere sahiptir'' sözüyle ifade eden· James, metafizik, epistemolojik ve t~olojik açıklamalan bir kenara bırakarak dini tecrübenin insan sağlığı, huzuru ve eylemleri üzerindeki etkisinden yola çıkarak analizler yapmaktadır. Din ve dini tecrübenin insanın hayatta daha verimli ve daha çalışkan olması yolunda sağladığı faydalan üzerinde durmaktadır.46

Peki James'in faydacı yaklaşırnma göre Tannnın gerçekliği nedir? Dini tecrübeler sadece psikolojik bir fenomen midir? James dini tecrübelerin psikolo­jik fenomenler olduğunu düşünür. Fakat buna rağ­men daha fazlası için de bir açık kapı bırakır. O din­dar bireyin gerçekliğini kendi ötesinde daha üst bir gerçeklikle özdeşleştirdiğini ve dini yaşarken bjreyin kendinin ötesinde bir kontrolün varlığını hissettiğini düşünür.47 .

_./'"' Kısacası inançlann gerçekliği konusunda--James

net bir fikre sahip olmasa da dinin insan hayatında · temel bir unsur olduğunu ~öyle!'. ·· Ona göre di~ insan hayatını zenginleştirir ve ona neşe katar. Böylece ulaşab:ileceği e!"! mutlu ve ku.Jsal-"hayatı · insana sunar ve .hayatta başka .hrÇ6ir kurumun sağlayamayacağı bir fonksiyonu yerine getirir. Bu fonksiyonlan yerine getirdiği ve "hayatın a.nlamı nedir?" sorusuna cevap verdiği müddetçe din hep var olacaktır.48

Sonuç ve Değerlendirme

William James Dini Tecrübenin Çeşitliliği isimli kitaoında dini tecrübenin farklı görünüml~rine dair yaptığı değerlendirmeler ve kullandığı metotlarla din

45 Crapps, a.g.e., 139-140. 46 Fowler, a.g.m. , 166. 47 Crapps, a.g.e., 140. 48 David M. Wulff, ''The Psychology of Religion: · An

Overview", Religion and the Clinical Practice ol Psychology (Ed. Edward P. Slıafranske), American Psychology Association, Washington 1997, 53; Türer, ,a.g.e., 122-123.

463

'·

-· _____ ,... __

AllAYTEN

psikolojisinde öncü bir rol oynamıştır. Aynca özel- · likle Amerika'da psikoloji alanında yaptı!:jı çalış­malarla ~psikolojinin ahlak ve zihin felsefesinde ayn bir bilim daİı olarak ortaya çıkmasına katkıda bulun­muştur. James bireyin yaşadıgı ferdi dini tecrübeden ve dini duygudan hareketle~. dini hayatveTann konusundaki görüşlerini ortaya koymuştur. Fakat o Freud ve Jung gibi psikoloji ve din psikolojisinde görüşleriyle öne çıkan diger psikologlardan farklı olarak dinin kökeninaen çok meYvesiyle, yani bireyin yaşantısına yaptıgı katkılarla ilgilenmiştir.

Gerek psikoloji gerekse din psikolojisi alanında yaptı!:jı çalışmalarda birbirinden farklı birçok metot kullanan James, zamanla psikolojideki geUşmelere paralel olarak yaklaşımını,. kullandıgı metot ve teknikleri de degiştirmiştir. İnsanı amaçlannı gerçek­leştirebilecek iraçle ve güce sahip bir varlık olarak gören James, aynı ~anda insanda sagduyunun önüne geç~bilen irrasyonel güçlerin de bulundugunu ve bunlanh in~nlann davranışlarında etkili ola-

464

bildigini kabul etmiş ve bu görüşüyle kısmi bir hümanist yaklaşım sergilemiştir. -

Dini, bireysel ve kurumsal olmak üzere temelde ikiye ayırarı ve bireysel din üzerine yogunlaşan James, din konusundaki çalışmalanot ve görüşlerini bireysel din dogrultusunda ortaya koymuştur. Dinin veTannnın gerçekUginden çok insan hayatına sagla- · dıklan fayda üzerinde yogunlaşmış, felsefedeki prag­matik ve psikolojideki fonksiyonalist yaklaşımını din psikolojisi alanında da sürdürmüştür. İnsan hayatına başka hiçbir yerde bulamayacagı kadar önemli katkı­lan oldugunu düşündügü din veT ann inancının gele­cegi konusunda ise olumlu bir tavra sahip olmuştur.

Özetle hem insan görüşil ve metodolojisi hem de din ve Tann görüşüyle çogulcu (plilralist) bir yak­laşım sergileyen James, psikoloji ve din psikolo­jisinde tek bir çizgide ilerlemedigi için söz konusu alanlarda birçok katkısı olmakla birlikte kendine özgil birekol oluşturamamışbr.