OSNOVI MORALA

U odgovoru na pitanje šta je moral, koji su njegovi koreni, kakva je njegova krajnja svrha, šta ga uslovljava i determiniše, postoje različiti odgovori i različiti pristupi. Oni se mogu u najkraćem svesti na religiozne i racionalne odgovore i stanovišta, odnosno one koji osnov morala nalaze u:

a) nadnaravnom, duhovnom, transcendentnom, apsolutnom, božjem nadahnuću; b) čoveku kao svesnom, duhovnom, praktičnom, samodelatnom biću i c) u društvu i društvenim odnosima;

Pristup koji zagovara da je koren morala u spoljnjim silama i principima – u bogu, božjem glasu, božjem nadahnuću ili religiji, polazi od jedne duboko ukorenjene i rasprostranjene zablude i uverenja da je osnov morala religiozna svest, a da moralni zakoni potiču od večnog nadljudskog bića – boga. Ovakvom shvatanju put su utrli filozofi, objektivni idealisti kakav je bio Platon u IV veku p.n.e.

Platon je verovao da postoje večne, nepromenljive od čovečanstva nezavisne ideje, koje tvore idealni poredak sveta. Neke od tih ideja su etičke ideje a najviša među njima je ideja dobra. Da bi ljudi postali moralna bića, smatra Platon, moraju spoznati i prihvatiti etičke ideje. (kada čovek upozna ideju hrabrosti postaje hrabar).

Platon sam moral i etičke ideje ne vezuje za bogove, veru u njih ili za religiozna osećanja uopšte, jer su stari grci i bogove smatrali čak i nemoralnim. Međutim ono što je doprinelo kasnijem vezivanju morala za veru u boga, bilo je uverenje da je poreklo morala van samog čoveka ili društva, u nekoj nadnaravnoj i večitoj sferi ideja.

Most od Platona ka hrišćanstvu i teološkom tumačenju morala bio je neoplatonizam (III vek p.n.e.) koji je povezivao različite večne ideje u mističko Jedno, i koje je u stilu srednjevekovne hrišćanske mistike, zahtevao od pojedinca asketski život i samoporicanje, da bi se samoočišćenjem od zemaljskih slabosti, na drugom svetu, doživeo sjedinjenje s Jednim i apsolutni mir.

Hrišćanstvo je zamenilo apstraktnu Platinovu ideju Jednog ličnim bogom. Tako po velikom hrišćanskom misliocu Avgustinu (IV vek) moral je moguć samo na osnovu hrišćanske vere jer je čovek u biti rođen grešan – nakon Adamovog greha čovek se udaljava od boga usled stalnih telesnih želja i čežnji. Zato samo čvrsta vera i božanska milost mogu pojedinca učiniti moralnim. Tako moralnog dobra nema bez potpune poslušnosti božanskom autoritetu.

Aristotel nasuprot ovoj dogmi smatra da da je osnov morala u čoveku, u potrebama i sposobnostima ljudske prirode. Aristotel smatra da čovek poseduje prirodne potencijalne sposobnosti koje ako se ostvare u životu na uravnotežen, racionalan i harmoničan način, čovek postiže ličnu sreću i moralno dobro. Za Aristotela moral je nešto objektivno, društveno, vezano za ljudsku prirodu i ljudski um, dakle za nešto univerzalno ljudsko.

Aristotel smatra da je svaka moralna vrlina sredina između dve krajnosti (hrabrost je sredina između viška i potpunog odsustva straha; pravednost je zlatna sredina u raspodeli dobara; umerenost kao vrlina je prisutna kod onih koji jedu i piju umereno).

Za razliku od teologa koji moralno dobro vide samo u individualnoj veri, pobožnosti, potčinjavanju božanskoj volji i sl. za Aristotela je u moralu bitan odnos pojedinca prema zajednici, jer samo u društvu čovek može biti moralan i samo društvo može da izgradi moralne norme i merila vrline. Ali to ne znači da se pojedinac odriče sebe i da podređuje svoje potrebe društvu. To nije ni potrebno jer se potrebe pojedinca i zajednice usaglašavaju i harmonizuju zahvaljujući mudrosti.

Na taj način Aristotel uvodi značajan pojam Praktične Mudrosti. Praktički mudar je čovek koji je svestan moralnih zahteva, složene situacije u kojoj se nalazi, ume da tačno zaključi šta u toj situaciji da učini i koji to što je zaključio i učini. Međutim ovaj ispravan Aristotelov etički pristup je zaboravljen usled propasti antičke kulture.

Građansko društvo koje se rađa od XVI veka, sa Galilejom, Njutnom, Bekonom i Dekartom nastojalo je da oslobodi nauku od teologije, tako da je moral bio manje značajan. Tvorci moderne nauke nastojali su da naučno znanje oslobode od vrednosnih sudova (kako teoloških tako i moralnih), da ga učine pozitivnim tj. vrednosno-neutralnim i zasnovanom na iskustvenim činjenicama i logičkom mišljenju. Zato je sfera morala skoro do danas ostala vezana za religiju.

Etičari modernog doba od Loka i Hjuma do Mila i Mura, vezivali su moral i njegove korene za emocije. Tako je dobro bilo ono što je moralni subjekt doživljavao kao osećanje odobravanja, dok je zlo bio doživljaj neodobravanja. Na taj način je moral sveden na ličnu emotivnu sferu na nešto subjektivno i

1

relativno. Tako je onima koji su moral doživljavali i tumačili kao nešto objektivno i opšteljudsko religija ostala jedini mogući koren morala.

Odvajanje znanja od morala i nauke od etike dalo je loše posledice. Lišena moralnih uvida i odgovornosti nauka je omogućila razvoj tehnologije koja ugrožava ljudski opstanak.

MORAL

Reč moral potiče od grčke reči mos što znači običaj, vladanje, navika. Danas reč moral ima više značenja i sve razlike se mogu razvrstati u tri velike skupine.

Prvu čine razlike s obzirom na obim pojave koja se označava tom rečju, tj. širi i uži krug pojava.Drugu skupinu čine razlike s obzirom na vrstu pojave označene ovom rečju – ili norme ili

ponašanja.Treću skupinu razlika čine one koje potiču iz obuhvatanja rečju moral oblika (forme) ili sadržine

pojave koja se njome označava.

Obim pojave ili pojava obuhvaćenih rečju moral može biti veoma širok i veoma uzak. Tako se u najširem smislu rečju moral obuhvata sve što se tiče ocenjivanja čoveka uopšte, odnosno sve što je za njega korisno i što dovodi do njegovog blagostanja. Nešto uže tumačenje reči moral ograničava na ono što se može ceniti kao dobro ili zlo. Takođe moral se često shvata kao sve što se tiče regulisanja ljudskog ponašanja, sve vrste društvenih normi izuzev prava. Pisci međutim morala shvataju mnogo uže, određujući ga pomoću pojma dobro (zlo) ili osobenom unutrašnjom sankcijom – grižom savesti.

Kad je reč o obimu ispravno je se reč moral mora uzeti u što užem značenju a to se postiže ako se kao karakteristika morala uzme ili dobro ili griža savesti.

Kada je reč o vrstama pojava koje se označavaju rečju moral razlikuju se dve takve vrste. To su:1. Ljudsko ponašanje2. Skup normi o ljudskom ponašanju

Pod moralom se ne može razumeti svako ljudsko ponašanje već samo jedna vrsta ponašanja jer se ponašanje deli na moralno i nemoralno. Pritom kada se izdvoji ono ponašanje koje je moralno uočava se da je ono vezano sa nekom normama o ponašanju. Zato norme uvek čine sastavni elemenat morala.

Može se zaključiti da rečju moral treba nazvati samo jedan određen skup normi o ljudskom ponašanju. Nikakva ljudska ponašanja ne treba zvati moralom jer ponašanje može biti po moralu ili se ocenjivati na osnovu moralnih normi.

U najopštijem smislu moral označava specifičnu svest koja ima za cilj usađivanje vrlina. u nešto drugačijoj interpretaciji pod moralom se podrazumeva elan, polet, pregnuće. U vojnoj terminologiji moral je sinonim za hrabrost Vuko Pavićević: moral je oblik ljudske prakse, delatnog praktičnog odnošenja čoveka prema

svetu, drugima i sebi. On se manifestuje u vrednosnom procenjivanju ljudskih postupaka i htenja kao pozitivno ili negativno vrednih, pri čemu se prvi odobravaju, žele, zapovedaju a drugi zabranjuju i osuđuju.

Radomir Lukić: Moral je društvena pojava. Moral je društvena duhovna tvorevina, odnosno skup društvenih procesa opštenja među

članovima društva pomoću materijalnih znakova koji svojom trajnošću i usled društvenog pritiska omogućavaju da ovi procesi imaju uvek relativno istu sadržinu.

Moral je sistem društvenih normi.

Proizilazi da je moral vrlo složena društvena, duhovna i kulturna pojava, tj. ona je

1. PLURIDETERMINISANA (ima više uslova, više razloga koji je obrazlažu i više uzroka koji je uzrokuju)

2. MULTIKONTIGENTNA (višesadržajna)

2

3. MULTIPLIKOVANA (sa mnoštvom posledica)

MORAL je skupina specifično obavezujućih društvenih normi ili pravila koja regulišu ljudska ponašanja i društvene procese među ljudima, tj. usmeravaju pojedince, društvene grupe i društvo na život, ponašanje i međusobne odnose sa drugim ljudima u skladu sa moralnim dobrima i vrednostima, odnosno rukovode ih da izbegavaju lično i društveno zlo. Taj skup društvenih propisa sankcionisan je specifičnom unutrašnjom sankcijom koju sam subjekt primenjuje na sebi i drugima u slučaju moralnog prekršaja.

Moral se manifestuje:1. Kroz formulisanje, saznavanje i usvajanje moralnih normi i principa2. Kroz moralni habitus (vladanje, postupanje i držanje)3. Kroz procenu usklađenosti svog i tuđeg ponašanja i vladanja sa moralnim normama4. Kroz sankcionisanje moralnih propisa.

Moral se kao društvena pojava može odrediti sadržinski i formalno

SADRŽINSKI POJAM MORALA

Sadržinski moral predstavlja sistem normi kojim se određuje šta je dobro a šta je zlo i na taj način reguliše ljudsko ponašanje odnosno ljudske odnose. Sadržinski moral se može najbolje odrediti pojmom čoveštvo (ili čojstvo, čovečnost, čojstvenost, ljudskost, ljudskoća).

Određivanje morala pomoću pojma dobro je nedovoljno precizno usled različitog shvatanja samog pojma dobro.

Prvo, na različite načine se shvata kako dobro utiče na čoveka. Tako skoro sve antičke teorije tumače moral kao neku vrstu uputstva koje pokazuje čoveku težnju i cilj u životu kao vrhovno dobro. To vrhovno dobro se obično shvata kao sreća i zadovoljstvo koje čovek sam po sebi i svojoj prirodnoj sklonosti teži da ostvari. Otuda proizilazi da dobro nije nikakva obaveza i dužnost koju nameće moral već ona samo pokazuje šta je dobro. Po ovakvom shvatanju moral nema imperativan obavezujući karakter već je indikativan. U ovakvim shvatanjima dolazi do izražaja i tumačenje morala kao instinkta, prirodnog zakona i sl.

Drugo, dobro nije nešto čemu čovek sam prirodno teži, već je to nešto što on mora nametnuti sebi, što oseća kao teret s obzirom da se ostvarenju dobra opiru prirodni elementi čoveka, tako da on mora voditi borbu sa samim sobom kako bi ispunio moralnu dužnost. Time moral nameće obavezu, dužnost, oštru i bezuslovnu, apsolutnu, kategoričnu dužnost da se čini dobro.

Treće pojam dobro se shvata različito u zavisnosti od toga kako se shvata njegov odnos prema stvarnosti. U tom smislu dobro može biti shvaćeno normativno i indikativno. Normativno određenje dobra je da je dobro ono što odnosni pisac smatra i shvata kao dobro bez obzira da li neko u stvarnosti osim njega ima takvo određenje, shvatanje ili mišljenje.

Indikativno određenje dobra je kada se utvrđuje šta se u datom društvu ili čovečanstvu smatra stvarno dobrim.

Odatle proizilazi da ni pojam dobro ni pojam moralno dobro ne mogu tačno sadržinski odrediti. Stoga ostaje da se moral odredi formalno.

FORMALNI POJAM MORALA

3

Moral je skup društvenih normi i to skup obaveznih, imperativnih normi a ne preporuka ili uputstava. Prema tome genus proksimus morala je norma, a jedna njegova differentia specifica je obaveznost.

Moralnu obaveznost je potrebno odrediti bliže zato što se ona razlikuje od drugih takođe obavezujućih normi (prava, običaja, pristojnosti i dr.).

Moralna obaveznost je dvostruka.

1. Moral je obavezan društveno, spolja, heteronomno i 2. Individualno, unutrašnje autonomno.

Unutrašnja, autonomna moralna obaveznost je specifičnija crta morala nego njegova spoljašnja tj. društvena obaveznost. Moralni subjekt oseća da je moralno obavezan, da sam sebi izdaje određenu moralnu zapovest, i ne oseća nametanje te zapovesti od nekog drugog spolja. Zato je moral pounutrašnjen više od nekih drugih pounutrašnjenih normi.

Glavna (formalna) obeležja i karakteristike (unutrašnje) moralne obaveznosti su:1. Bezuslovnost i samociljnost (kategoričnost i apsolutnost)2. Vrednost3. Dobro kao vrhovna moralna vrednost4. Posebno moralno osećanje5. Trenutačnost6. Pritisak na ljudsku prirodu7. Ljudskoća

1. Bezuslovnost i samociljnost (kategoričnost i apsolutnost) je najosobenija crta morala a sastoji se u tome što moralna norma obavezuje po sebi i samom sobom a ne kao sredstvo za ostvarenje nečeg drugog. Drugim rečima moral je cilj samom sebi a moralna norma se poštuje isključivo zbog poštovanja morala kao takvog. (Ako neko spasi davljenika iz samilosti, radi nagrade ili pohvale ili slave a ne iz osećanja moralne dužnosti onda on nije postupio zato što je poštovao moralnu normu, zato što mu je norma bila cilj već da bi ostvario nešto drugo, neki cilj koji je van morala). Kant i Dirkem su isticali da je moral obavezan sam po sebi, prosto zato što je obavezan.

2. Vrednost Moral je obavezan jer se njime ostvaruje jedna vrednost – moralna vrednost. Drugačije rečeno, moral je sam po sebi jedna vrednost, i to samostalna, autonomna, samonikla vrednost, vrednost koja nije izvedena ni iz kakve druge vrednosti kojoj bi služila kao sredstvo. Čovek poštuje moral zato što je ovaj sam po sebi vrednost.

3. Dobro kao vrhovna moralna vrednost – svaka norma ostvaruje neku vrednost, odnosno neko dobro. Vrhovna moralna vrednost je dobro kao takvo. Zato se ljudi ocenjuju kao dobri ili rđavi, a nasuprot dobru je zlo. Vezivanje morala za dobro i zlo je samo jedna od formalnih obeležja morala kao posebne vrste društvenih normi a nikako njegovo sadržinsko obeležje.

4. Posebno moralno osećanje - Obaveznost moralne norme se uviđa razumom, ali se ona još i oseća osećanjem. Ona nije samo saznata razumom – ona se oseća celim osećajnim bićem čoveka. Tu dolazi do izražaja i iracionalnost moralne norme. Čak i kada bi se razum protivio moralu, kada bi dokazivao da da je nerazumno da se postupi po moralu, postojalo bi moralno osećanje kao manifestacija norme u ljudskoj psihi, koje bi se opiralo razumu.

Ova crta morala najbolje se uočava ako se posmatra kako teče postupak njegove primene u praksi. Kada moralni subjekt u moralnoj situaciji dođe u priliku da primeni moralnu normu, on oseća njenu bezuslovnu obaveznost i bez razmišljanja da li moral tu obavezuje ili ne. Međutim kada se pređe na samu primenu moralne norme čiju obaveznost oseća, on počinje da razmišlja kojima će najbolje ispuniti svoju moralnu dužnost. (Kad se neko davi osećamo moralnu dužnost da ga spasimo ali kada pređemo na spasavanje razmišljamo o načinu).

5. Trenutačnost - Osobina moralne obaveze je da se ona oseća trenutačno, čim čovek dođe u moralnu situaciju, bez potrebe da se o njoj razmišlja.

4

6. Pritisak na ljudsku prirodu – Moralna obaveza je autonomna, ona se oseća kao zapovest koju čovek sam sebi izdaje. Moralna obaveza je pritom teška, ona vrši pritisak na čoveka da postupi po njoj i on po njoj postupa uz napor kojim suzbija svoje prirodne hedonističke sklonosti. (Id, Ego, Super – ego)

7. Ljudskoća morala – Moralnu obavezu uvek prati jedno posebno osećanje subjekta da je on jedno osobeno biće, čovek, te da zato mora da poštuje moral. Zato je tu njegovu osobinu najbolje nazvati čoveštvo ili ljudskoća, kako bi se možda mogao nazvati i moral uopšte. To osećanje je ono što moral odlikuje i odvaja od svih drtugih normi. To je osećanje moralnog subjekta da je moral specifično ljudska obaveza čijim se izvršenjem ostvaruje čovek kao osobeno i jedinstveno biće u svetu.

Nemoralno ponašanje se oseća kao neljudsko, nedostojno čoveka, kao poricanje čoveka u sebi, gubljenje ljudskog identiteta I nemoralnost je ljudska osobina jer su životinje amoralne (bezmoralne).

Moralnost je ono što čoveka čini čovekom i to je najviša ljudska osobina.Griža savesti kao sankcija – Autonomnost morala ogleda se naročito u unutrašnjoj sankciji, griži

savesti. Griža savesti je potpuno autonomno osećanje koje se pojavljuje automatski automatski čim se prekrši moralna norma, bez obzira na volju odnosno i protiv volje počinioca. Ta sankcija je autonomna, nju sam izriče i sam je na sebi primenjuje moralni subjekt koji je prekršio moralnu normu. To svojstvo je izazivalo i divljenje i strahopoštovanje pa se stoga smatra da je to »božiji glas«, refleks božijeg duha.

Savest je jedna od najistaknutijih ljudskih osobina kakvom ne raspolažu druga živa bića.Griža savesti je složena psihička pojava i sastoji se iz osećanja kao što su: stid zbog učinjenog

prekršaja, strah zbog spoljašnjih i unutrašnjih posledica, osećanja gađenja. prezira i samoosude, bola, potištenosti, želje za samokažnjavanjem koja može dovesti do samoubilaštva.

MORALNA SVEST

Moralna svest je sposobnost razlikovanja dobra i zla. To je zapravo normativna svest za razliku od saznajne. Drugim rečima to nije svest o onome što jeste, što postoji bez obzira na nas, već je svest o onome što treba da bude, o onome što treba da činimo.

Moralna svest je uvek vezana za društvo jer je oblik socijalizacije pojedinca.Amoralnost je posledica nedovoljne socijalizacije pojedinca gde on nema jaku svest o pripadnosti

zajednici i nedovoljno brine o dobru celog društva. Amoralan pojedinac sledi pretežno svoje lične, sebične interese.

Nemoralnost je osobina pojedinca kao i njegovo ponašanje koje direktno šteti drugima ili zajednici.

Moralna ličnost teži da uskladi svoje lične želje i svrhe sa javnim dobrom, s interesom celog društva, a u određenim okolnostima (ratovi, katastrofe) stavlja opšte dobro iznad svog ličnog.

U prvobitnoj zajednici usled uključenosti pojedinca u zajednicu on nije imao svest o svom identitetu pa su moralna pravila postojala kao objektivna društvena pravila slična običajima. (neke je stvari trebalo činiti - biti hrabar, vredno raditi, poštovati roditelje, starije). Zajednica je i osuđivala neke postupke i ponašanja (lenjost, kukavičluk, nepoštovanje).

Na višem stupnju razvoja pojedinac postaje svestan svog ja, pa mopralna svest iz objektivne prelazi u subjektivnu sferu. Objektivni oblik je Moralnost a subjektivni se zove Moral.

Socijalizacijom se Dobro interiorizuje u svest (šta treba činiti) i pretvara u snažno osećanje dužnosti tj. savest.

Razlika između običajne i lične moralnosti je što kod običajne sankciju sprovodi kolektiv a u drugom sam moralni subjekt grižom savesti.

Etika se razvija na visokom stupnju društvenog razvoja i zahvaljujući njoj znamo da postoje razni morali. U konfučijanskoj i kineskoj etici osnovno dobro je korisnost pojedinca u zajednici; U indijskoj je naglašena samilost, kod grka harmonično ostvarenje čovekovih sposobnosti, hrišćana ljubav prema bližnjem i strahu od boga. U modernoj utilitarističkoj etici moralno načelo je smanjenje patnje i realizacija zadovoljstva.

Etički zakoni nisu objektivni kao prirodni već imaju svrhu da unesu poredak i sklad.

KOMPONENTE I FUNKCIJE MORALA

Moral kao društveni propis ima tri komponente:

5

1 Moralnu normu - koja sadrži iskaz o poželjnom ponašanju u datoj situaciji, o tome šta je dobro a šta zlo. Moralne norme se od drugih razlikuju trajnošću, efikasnošću i autonomnoću.

2 Moralni sud sadrži procenu ponašanja špojedinca ili društvenih grupa i ukoliko to ponašanje nije u skladu sa moralnom normom ispunjeni su uslovi za preduzimanje moralnih sankcija

3 Moralna sankcija se ostvaruje u zavisnosti od toga da li se primenjuje prema pojedincu ili grupi. Kada je u pitanju pojedinac onda se ona ostvaruje kroz grižu savesti ili kajanjem. Ukoliko se sankcija primenjuje prema grupi ona se manifestuje kroz bojkot, prekor.

FUNKCIJA morala je:

1 opstanak društva; 2 društvena regulacija

Društvena regulacija ima dva aspekta:

Kroz regulisanje društvenih odnosa postiže se opstanak društva, vrši se socijalizacija individue i njeno uključivanje u društveni život

Drugi aspekt je moralna kontrola koja se sprovodi kroz kažnjavanje ili pohvale.

SPOLJAŠNJA OBAVEZNOST MORALA

Spoljašnja društvena obaveznost morala je obeležje koje je zajedničko i moralu i drugim društvenim normama jer su sve društvene norme obavezujuće. U slučaju njihovog kršenja društvo primenjuje određene sankcije. Kada je reč o moralu društvo primenjuje sankcije nezavisno od unutrašnje sankcije moralnog subjekta ili mišljenja subjekta da nije učinio moralni prekršaj.

Vrste moralnih društvenih sankcija su brojne i raznovrsne. Ali postoji i specifično moralna društvena sankcija – dakle ona koja se primenjuje samo na moralni i ni na jedan drugi prekršaj.

Razlikuju se dve vrste moralnih sankcija: 1. SPECIFIČNE i 2. NESPECIFIČNE.

SPECIFIČNE moralne sankcije su: a) moralni prezir i b) moralno gađenje

Moralni prezir se sastoji u poricanju moralnog subjektiviteta tj. u poricanju osnovne ljudske specifičnosti počinioca. Moralni prezir se prema tome sastoji u oceni prekršioca kao nižeg bića, nečoveka i može biti jači ili slabiji, blaži ili oštriji, zavisno od težine prekršaja ali i moralnog društvenog suda o vrednosti odnosne norme. Moralni prezir povlači za sobom i odgovarajuće držanje prema prekršiocu.

Moralno gađenje je druga vrsta specifične moralne sankcije koja je posledica moralnog prezira. Gađenje nije sud vrednosti kao što je prezir, već je specifično osećanje neprijatnosti pri samoj pomisli na prekršioca koje se pojačava kada se on vidi ili se stupa sa njim u dodir. To moralno gađenje slično je gađenju koje izazivaju odgovarajuće fizičke pojave (prljavština, rugoba, nakaznosti) ali je po intenzitetu mnogo jače. Moralni prezir i gađenje izazivaju druge društvene sankcije koje nisu specifične samo za moral. Ove se sastoje u smanjenju dodira, odnosa i veza sa prekršiocem i koje može dovesti i do njihovog potpunog prekida. Ova sankcija može prekršiocu biti izuzetno teška posebno ukoliko nije u mogućnosti da iz date sredine ode.

Druge nespecifične društvene sankcije su: javno izražavanje prezira, ukora i osude, ali i preduzimanje radnji protiv imovine (paljenje, oduzimanje), tela i života prekršioca (Prekršilac može biti pretučen, ubijen, linčovan ili mu se nanose teške telesne povrede) – žigosanje (odsecanje jezika, ruku,

6

mučenja), proterivanje i dr. Ukratko primenjuju se najraznovrsnija sredstva nasilja, po pravilu na grub, surov, nemilosrdan i nagao način.

Na osnovu ovoga moral se može definisati: Moral je skup društvenih normi koje subjekt, kao sopstvenu bezuslovnu, samociljnu obavezu, zasnovanu na dobrom, kao samostalnoj vrhovnoj vrednosti, u moralnoj situaciji oseća trenutno, celim bićem, a ne samo uviđa razumom, koja često vrši pritisak na njegove prirodne sklonosti i ostvaruje njegovo čoveštvo, a za čiji prekršaj on oseća grižu savesti, dok društvo na njega primenjuje spoljašnje sankcije uz istovremeni zahtev da on oseća grižu savesti.

VIDOVI MANIFESTOVANJA MORALNOSTI (rasuđivanje, delanje i prosuđivanje)

Moralnost je sposobnost čoveka da se pridržava moralnih normi, da se moralno ponaša, moralno rezonuje, ocenjuje i sam sebe moralno kažnjava. Antropolozi pod moralom podrazumevaju dispoziciju ljudske vrste i smatraju je svojstvom svih pripadnika ljudske vrste. Psiholozi moralnošću smatraju psihičke funkcije, funkciju ljkudskog mozga i funkciju ličnosti. Tek nakon dužeg procesa sazrevanja ličnosti se može govoriti o pretvaranju psihičke dispozicije i predispozicije u funkciju.

Postoji tri vida moralnog rasuđivanja kao načina donošenja moralnog suda. To su:1. moralni sud2. moralni zaključci i 3. moralne odluke

Moralno rasuđivanje je donošenje suda o određenim vrednostima koje su istorijski, klasno i aktuelno vrlo relativne i teško se definišu. Sa stanovišta forme moralno rsuđivanje je način prenošenja moralnog suda. Ovi načini su univerzalni određeni ili predodređeni pripadnicima ljudske vrste.

Kao osnovne orijentacije moralnog rasuđivanja mogu se navesti:1. Egocentrično (hedonističko) rasuđivanje koje je usmereno na Ego. Ne postoji altruizam niti

žrtvovanje već su moralni i misaoni procesi usmereni ka samozadovoljstvu. Egocentrično rasuđivanje ne daje nikakve visoke moralne rezultate.

2. Socijalno (adaptivna) usmerenost ka socijalnim normama, privrženost društvu i društvenim orjentirima. U osnovi ove orijentacije je težnja za poštovanjem autoriteta i ne daje moralno visoke rezultate.

3. Intuitivno (iracionalno) gde se moralni subjekt u donošenju moralnih odluka rukovodi automatizmom. Moralni principi se znaju i po njima se postupa bez prethodnog razmišljanja, odnosno automatski se spoznaje šta je moralno i tako rasuđuje i postupa.

4. Moralno rasuđivanje vođeno emocijama je prisutno kod moralno nezrelog subjekta (deca).5. Racionalno saznajno – kognitivno gde je moralni subjekt svestan ponašanja i vrednosti

moralnih principa. On selektivno prihvata ili odbacuje ideje rukovođen principima racionalizma. Istovremeno ovo je najvernija orijentacija sa moralnog stanovišta, Moralni subjekti koji na ovakav način rasuđuju pokazuju potpunu moralnu zrelost.

Egocentrično i socijalno rasuđivanje moralnog subjekta jeste rasuđivanje rukovođeno motivima, dok su intuitivno, emotivno i racionalno-saznajno rasuđivanje po načinu na koji se odvija proces rasuđivanja.

MORALNE VRLINE I MANEDo moralne zrelosti dovode različiti bio-psiho-socijalni procesi. Moralna zrelost se ispoljava

kroz stavove i ponašanja i kroz vrline i mane.Moralne vrline su pozitivne osobine ličnosti koje su neophodne za ispoljavanje moralnosti,

za njegov razvoj i zrelost.

Opšte vrline su: čovekoljublje (humanost), altruizam (okrenutost i prema interesima drugih) solidarnost, sklonost samopoštovanju, skromnost, iskrenost, samokritičnost, pravičnost i autonomnost.

7

Opštedruštvene vrline su: građanska hrabrost, rodoljublje, patriotizam, tolerantnost, druželjubivost, neosvetoljubivost, ljubaznost, solidarnost, sklonost ka kolektivu.

Profesionalne vrline su: radnost, samoprekor, disciplina, odgovornost, samoinicijativnost, samokontrola, nepotkupljivost, kooperativnost.

Moralne mane su negativne osobine. Eksplicitno negativne osobine su: zloba, pakost, zavist, agresivnost, mržnja, sadizam, cinizam, sarkazam, moralna ravnodušnost, polepa, lakomost, sujeta, prepotencija, obest, arogancija, bahatost...

8

POLICIJSKA KULTURA

Policijska kultura predstavlja naročiti sistem vrednosti, stavova, i uverenja koji policajci usvajaju u odnosu na svoj posao, rukovodstvo, građane, sudove, pravo i različite pojave u društvu od uticaja na njihov posao. Taj sistem vrednosti, stavova, i uverenja naziva se policijskom kulturom ali vrlo često i policijskom potkulturom.

Policijska profesija praćena je policijskom kulturom koja je potencirana osećanjima socijalne izolovanosti, rizicima posla, specifičnim ovlašćenjima i odgovornostima, nužnošću međusobne solidarnosti u zajedničkim akcijama, kontaktima sa devijantnim ponašanjima, karakterističnim (uglavnom tajnim) informacijama koje se koriste u radu i sl. Prema tome policijska kultura je pogled policajca na njihov posao i svet prouzrokovan njihovim poslom.

KARAKTERISTIKE POLICIJSKE KULTURE

1. POSVEĆENOST MISIJI

Kao centralna kategorija u policijskoj kulturi se pojavljuje osećanje dužnosti, odnosno svest da rad u policiji nije običan posao, već nešto više od

9

toga, nešto kao način ili stil života. Policijski posao i policija čuva društvo od haosa, ona je jedna od retkih institucija socijalne kontrole čiji se pripadnici žrtvuju radi zaštite imovine i života građana. Bez angažovanja policije društveni poredak bi vrlo brzo zapao u krizu i propadanje.

2. CINIZAM

Prenaglašeni osećaj važnosti društvene misije koju obavljaju vremenom dovode policajce do ciničnioh pogleda na stanje javnog reda i mira u društvu i pesimističkih vizija u odnosu na poboljšanja stanja u društvu. Izlažući sebe rizicama policajci skupljaju gorčinu i osećaju se kao manjina koja treba da se suprostavi snagama nereda.

3. SUMNJA

Potreba da se stalno zapažaju neuobičajeni znaci i ponašanja u okruženju kao i signali nevolje i opasnosti utiče na razvoj vanredne sumnjičavosti među policajcima. Sumnja predstavlja zdrav policijski stav, ukoliko je kontrolisan i ne suviše očigledan. Sumnja je posebno potencirana elementima opasnosti u policijskom poslu. Zato policajac treba da razvije osećaj za prepoznavanje različitih znakova u okruženju koji ukazuju na nedozvoljena ponašanja ili na opasnosti koje mu lično prete. Opasnost nastaje ukoliko policajac neopravdano počinje sumnjičiti čitave socijalne grupe, tipove pojava i aktivnoti što može prerasti u paranoično ponašanje.

4. SOCIJALNA IZOLACIJA I SOLIDARNOST

Pojave socijalne izolacije i potreba međusobne zaštite u akcijama dovode do razvoja jake solidarnosti među policajcima. Tako se policijska solidarnost prema spoljašnjem okruženju manifestuje kao snažna i jedinstvena. Ali policijska solidarnost mora imati svoje granice u poštovanju moralnih a posebno pravnih propisa koji regulišu policijski posao.

5. KONZERVATIVIZAM

10

Moral i društveni pogledi policajaca su često konzervativno obeleženi, što je objašnjivo ulogom policije u društvu (očuvanje vrednosti konvencionalnog morala i utvrđenog društvenog poretka), hijerarhijskom strukturom, disciplinom i sl. Sledstveno tome policijska kultura je protiv naglih i krupnih promena u društvenom životu i moralu, protiv je narkomana, lica drugačije seksualne orijentacije, hipi i sličnih pokreta.

11

ETIKA POLICIJSKE PROFESIJE

Pod profesionalnom etikom se podrazumeva skup društvenih načela i normi o dobru kao naročitoj vrednosti, koje pripadnici određene profesije usvajaju kao lične kriterijume ili pravila ponašanja s obzirom na njihovo profesionalno svojstvo.

Na stvaranje profesionalne policijske etike utiču:

1. Ovlašćenja za upotrebu sredstava prinude i2. Korišćenje diskrecione vlasti prilikom donošenja odluka od značaja za građane.

Ta dva momenta imaju svoje nesumnjive moralne aspekte koje pravo ne može uvek da obuhvati i efikasno kontroliše.

Etika policijske profesije se razlikuje od jedne do druge zemlje. Pored uslovljenosti društvenim moralom, etika policijske profesije može biti uslovljena i etičkim normama širih sistema kojima policija pripada. To se odnosi na etiku javnih službenika i etiku sistema krivičnih organa koji su u pojedinim zemljama pojavljuju kao jedinstveni (sudovi, tužilaštva, policija i korekcione ustanove-zatvori, vaspitno popravni domovi i dr.).

Profesionalna policijska etika postoji u svakoj zemlji u vidu kodeksa policijske etike i organa koji se staraju o poštovanju tih kodeksa.

Kodeksi policijske etike predstavljaju skupove sistematizovanih i pismeno formulisanih etičkih normi koje obavezuju pripadnike policije kako u privatnom životu tako i u toku vršenja službenih poslova.Sadržinu profesionalne policijske etike čine načela i norme o odnosu policajca prema svom radu, organizaciji, građanima i društvu u celini.Poseban naglasak u kodeksima se stavlja na moralnim dužnostima policajaca da služe građanima, da čuvaju njihov život, imovinu i njihova prava i slobode, da budu humani, nepristrasni, trpeljivi, i pre svega pošteni, da se beskompromisno bore protiv zločina i prekršaja nikada se ne koristeći nepotrebnom silom i nasiljem, da vode primeran privatni život i da se potpuno posvećuju ciljevima i idealima svoga posla. Takve moralne dužnosti čine i sadržinu svečane obaveze (zakletve), koja se u mnogim zemljama polaže prilikom stupanja u policiju.

ETIČKI ODNOS POLICAJCA PREMA SVOM POSLU

Etička načela u kodeksu policijske etike ističu obavezu intenzivnog interesovanja za posao i stručno usavršavanje, dužnost potpune predanosti radu i poverenim zadacima kao i poštovanje pravnih i moralnih normi u društvu.

Odnos policajca prema svojoj organizaciji mora se zasnivati na usvajanju i poštovanju opštih ciljeva i merila vrednosti koja u njoj važe, pozitivan odnos prema pojedinim zadacima i metodama rada, kao i pošten i pravilan odnos prema kolegama.

Policajac ne može imati negativan odnos prema ciljevima svoje organizacije, niti može zauzimati kritički stav prema merilima i vrednostima u organizaciji. Takođe policajac ne može odbiti da prihvati pojedine zadatke ili metode rada zato što mu se ne dopadaju ili zato što prema njima ima negativan stav.

Profesionalna policijska etika dozvoljava i podržava konstruktivnu kritiku, unošenje novih ideja, inicijativnost i kreativnost, ali je stara istina da onaj koji sve kritikuje više govori o svom karakteru nego o predmetu kritike.

12

Sastavni deo profesionalne policijske etike je osećanje pripadnosti organizaciji, odnosno lojalnost službi. Međutim, ta lojalnost ne znači zatvaranje očiju pred očiglednim povredama prava i morala, niti obavezu ćutanja o greškama kolega kojima se recimo povređuju prava građana. Dakle lojalnost organizaciji se mora pomiriti sa lojalnošću čitavom društvu, a profesionalna etika nastoji da pruži kriterijume za razlikovanje te dve vrste lojalnosti. Ona govori da se policija i svaki njen pripadnik nalaze u službi interesa društva i građana, a ne nekih otuđenih i samostalnih interesa ili ciljeva organizacije.

Kolegijalnost kao etički zahtev podrazumeva drugarski odnos u službi, međusobno pomaganje, razumevanje i uvažavanje, usvajanje normi kulturnog ponašanja u međusobnoj komunikaciji, poštovanje starijih, pravilan stav prema osobama drugog pola, rase, vere, nacionalnosti. Pri tome se misli ne na spoljašnje forme pristojnosti i učtivosti koliko na uspostavljanje suštinskih etičkih međusobnih odnosa u kolektivu. Takvim odnosima štete preterana ambicija, karijerizam, favorizovanje pojedinih radnika u odnosu na druge prilikom podele poslova, ocenjivanja rezultata rada, unapređenja, nagrađivanja i sl.

POVREDE PROFESIONALNIH OBAVEZA, GREŠKE I NEODGOVARAJUĆA PONAŠANJA

Policiji se vrlo često upućuju zamerke na račun uspešnosti, načina rada, troškova, broja zaposlenih, politizacije i birokratizacije, ali i zbog korumpiranosti njenih pripadnika, prekoračenja i zloupotrebe ovlašćenja i drugih povreda pravnih i etičkih standarda. Često su ove zamerke rezultat ne rada policije već šireg nezadovoljstva građana koje je uzrokovano, primera radi, nastankom ekonomske ili socijalne krize u jednom društvu. Pritom policija predstavlja samo jedan segment socijalne kontrole i ne može biti odgovorna za opšte stanje u društvu posebno kada je reč o drastičnom porastu kriminaliteta.

Mnogobrojne zamerke na rad policije od strane građana su najvećim delom zasnovane na činjenici sazrevanja građanske svesti o nužnosti i neophodnosti poštovanja dostojanstva svakog čoveka, zaštiti ljudskih prava i vrednosti i posebno zakonitosti u radu i poštovanju opštedruštvenih moralnih i etičkih načela i standarda.

Povrede profesionalnih obaveza policije se dele na:

1. Povrede dostojanstva i prava građana 2. Povrede profesionalnih obaveza

13

Postoje mnogobrojne povrede interesa i prava građana i društva u celini kada je reč o policiji. Najčešće je reč o različitim neuljudnostima prilikom kontakata sa građanima pa sve do onih postupaka pripadnika policije koji se graniče sa pravno sankcionisanim težim povredama u radu. Zato svaka povreda prava ili dostojanstva građana mora biti jasno obeležena i odgovarajućim sankcijama (moralnim i pravnim) sankcionisana kako unutar tako i izvan policijskog kolektiva, kako ne bi postala uobičajena pojava ili služila kao predvorje težih povreda.

Neke od pravnih i moralnih prekršaja i povreda dostojanstva i prava građana su: arogancija, bezosećajnost, beskorisna sitničavost, birokratska nepopustljivost, grubost i bahatost, drskost, dramatizacija, zloupotreba ovlašćenja i položaja, ignorantnost, koristoljubivost, lopovluk, nasilnost, nametljivost, netaktičnost,neučtivost, nehumanost, podmitljivost, predrasude, uzurpacija i sl.

Neke od povreda profesionalnih obaveza su: aljkavost, beznačajan rad, birokratizacija, varanje, spletkaraenje, preterani karijerizam, drskost u ophođenju sa kolegama i starešinama, neizvršavanje ili nedovoljno kvalitetno izvršavanje radnih obaveza, zloupotreba ovlašćenja, izbegavanje odgovornosti, kriminogenost, lažno optuživanje, malverzacije, neaktivnost, nedisciplina, nezakonitost, neekonomičnost, nepažnja i nemar, nepotizam, nepravednost, neprivrženost službi, nesaradljivost, nehumanost, odbijanje pomoći i saradnje, podmitljivost i pokvarenost, politizovanost, predrasude, preuveličavanje, prividno poštovanje starešine, sabotiranje, sebičnost, uzurpacije, ...

Između različitih oblika povreda prava građana i profesionalnih pravnih i etičkih standarda izdvajaju se:

1. KORUPCIJA i2. PREKORAČENJA I ZLOUPOTREBE OVLAŠĆENJA

KORUPCIJA

Korupcija je univerzalna, istorijska i svetska pojava. Pojava korupcije je prevashodno povezana sa moralnim stanjem u jednom društvu tj. sa

14

postojanjem moralne osude te pojave ali i sa postojanjem različitih socijalnih, ekonomskih i političkih kriza.

Korupcija nastaje u susretu novca i vlasti, čime je mogućnost njenog razvoja karakteristična za sve one oblasti u kojima jedna strana želi laku zaradu ili je spremna da novcem i uslugom lakše ostvari neki nematerijalni interes, a druga strana ima ovlašćenje da odluči o uslovima postizanja te zarade, odnosno ostvarenju takvih interesa. Delatnost političara, javne uprave, komunalnih službi, ustanova nadzora i kontrole pa time i policije kao i delatnosti u oblasti privrednog ugovaranja, spoljne trgovine, usluga i prometa, predstavljaju tipične delatnosti u kojima je mogućan razvoj korupcije.

Kao glavni uzroci pojave korupcije u jednom društvu izdvajaju se:1. protekcionaška kadrovska politika2. prinadležnosti službenika koji donose važne odluke na značajnim

nivoima3. koncentracija moći u rukama neodgovornih pojedinaca4. situacije koje omogućuju da se izvesne stvari i poslovi obavljaju

»ispod ruke«,5. manjkavost u dokumentovanju bitnih službenih radnji,

Kada je reč o policiji ovim uzrocima svakako treba dodati i raspolaganje značajnim ovlašćenjima koja se primenjuju uz diskrecionu vlast i susret sa ljudima niskog morala koji se bave nezakonitim poslovima ( šverc, droga, siva ekonomija, prostitucija i sl.).

Akt korupcije ima tri bitna obeležja:

1. zabranjen je pravom, internim propisima organizacije ili etičkim normama

2. stoji u vezi sa zloupotrebom položaja, odnosno službenog svojstva policajca

3. uključena je neka stvarna ili očekivana materijalna nagrada ili činjenje kao protiv usluga

Oblici korupcije su raznovrsni: prihvatanje sitnih usluga i koristi, primanje mita, iznuda, prisvajanje nezaštićene imovine prilikom pretresa

15

objekata ili skidanje (uzimanje) sa žrtava, pružanje zaštite ilegalnim aktivnostima radi profita i neposredno uplitanje u takve aktivnosti, lažiranje i nameštanje, interna podmićivanja u službi...

Prema svojoj težini pojedini oblici korupcije mogu biti krivično sankcionisani ili podlegati disciplinskoj odgovornosti, a drugi takvi da za njih nisu predviđene kaznene mere već samo moralne sankcije. Ti oblici se nazivaju korupcijom autoriteta, a obuhvataju nekažnjiva prihvatanja sitnih usluga i malih koristi (npr. besplatno piće, hrana i seks, slobodan ulaz na javne manifestacije i sl.). Takvi oblici korupcije dovode do kvarenja opšte slike o policiji kao službi koja ima integritet i obavezu borbe protiv svake korupcije.

PREKORAČENJE I ZLOUPOTREBA OVLAŠĆENJA

Prekoračenje i zloupotreba ovlašćenja su u tesnoj vezi sa sklonošću da ljudi poverenu vlast ne vrše na propisani način i u svrhe radi koje im je ta vlast poverena. Za razliku od korupcije, društveni moral je generalno mnogo strožiji i javnost neuporedivo osetljivija na svaki vid prekoračenja i zloupotrebe ovlašćenja nosilaca javne vlasti. To posebno važi u slučaju policije, čija su ovlašćenja takve prirode da mogu ljudima najviše i naškoditi ukoliko se prekoračuju i zloupotrebljavaju, a pre svega, ugrožavanjem života i zdravlja građana i njihove privatnosti.

Prekoračenje ovlašćenja postoji u slučajevima upotrebe sredstava prinude ili drugih sredstava i tehnika, na način koji nije saglasan pravilima o njihovoj upotrebi (npr. kada se vatreno oružje ili drugo sredstvo prinude upotrebe izvan slučajeva i načina propisanih zakonom, neovlašteno prisluškuju telefonski razgovori i sl.).

Zloupotreba ovlašćenja postoji u slučajevima upotrebe pojedinih ovlašćenja u one svrhe koje nisu dopuštene propisima, odnosno kada je cilj upotrebe ovlašćenja suprotan interesima službe (npr. kada se neko ovlašćenje upotrebi radi pribavljanja imovinske ili neke druge koristi). Slučajevi zloupotrebe ovlašćenja su u tesnoj vezi sa pojavom korupcije.

Kao karakteristični oblici prekoračenja ovlaštenja i zloupotrebe ovlašćenja ističu se: prekomerna i nezakonita upotreba smrtonosne sile, nezakonita lišenja slobode i zadržavanja u policiji, sprovođenje nasilja nad

16

licima lišenih slobode, licima u pritvoru, neovlašćena zadiranja u privatnu sferu građana (narušavanje nepovredivosti stana, pisma i drugih sredstava opštenja) upotreba podataka o ličnosti van zakonske namene, kao i svi drugi vidovi fizičkog ili psihičkog maltretiranja građana. Ovome svakako treba dodati i diskriminaciju policajaca prema pojedinim etničkim ili verskim grupama kao i negativistički odnos prema pojedinim grupama devijantnih lica (alkoholičari, skitnice, narkomaniu i sl.). Takve pojave predstavljaju njihovo šikaniranje, maltretiranje, ponižavanje, fizičko maltretiranje i sl.

Imndividualni uzroci koji dovode do prekoračenja ili zloupotrebe ovlašćenja policije su skopčani najčešće sa mogućim greškama proceni pojedinih situacija, rasuđivanju i donošenju odluka. Takva vrsta grešaka nisu iste u svim profesijama. Greške policajca upravo mogu proizvesti veoma značajne posledice za druge građane i to je onaj momenat koji ovu profesiju mora da čini sposobnijom za izbegavanje pogrešaka.

PRINCIPI DELOVANJA POLICIJE U DEMOKRATSKOM DRUŠVU

Osnovni principi na kojima se zasniva profesija policajaca u demokratskim (građanskim) društvima su pored poštovanja ljudskih prava i dostojanstva svakog člana zajednice bez obzira na rasnu, etničku ili versku pripadnost i:

- Ustavnost i zakonitost- Zaštita građanskih prava, sloboda i imovine- Humanost i pružanje pomoći građanima- Objektivnost (nepristrasnost)- Preventivno delovanje- Poznavanje zajednice- Javnost rada- Temeljitost i upornost- Brzina i operativnost- Metodičnost i planiranje- Depolitizacija- Permanentno profesionalno usavršavanje

17

NAJZNAČAJNIJI MEĐUNARODNI INSTRUMENTI O POLICIJSKOJ ETICI

1. Kodeks ponašanja za lica odgovorna za primenu zakona - Rezolucija OUN iz 1979. godine

2. Rezolucija br.690 Parlamentarne skupštine Veća Evrope - Deklaracija o Policiji iz 1979 godine

3. Evropski kodeks policijske etike donet od strane Saveta Evrope iz 2001 godine

4. Uputstvo o policijskoj etici i načinu obavljanja poslova policije republike srbije od 15.04.2003 godine

KODEKS PONAŠANJA ZA LICA ODGOVORNA ZA PRIMENU ZAKONA

Usvojen od strane Generalne skupštine OUN 1979. godine

Član 1

18

Lica koja su odgovorna za primenu zakona uvek moraju svoje dužnosti izvršavati onako kako zakon nalaže, služeći zajednici i štiteći svako lice od nelegalnih radnji, u skladu sa visokim stepenom odgovornosti koji zahteva

profesija.

Član 2 Lica odgovorna za primenu zakona moraju u izvršavanju svojih dužnosti,

poštovati i štititi ljudsko dostojanstvo, braniti i štititi osnovna prava svakog lica.

Član 3Lica odgovorna za primenu zakona mogu pribegavati upotrebi sile samo

kada je to striktno neophodno i u meri koju zahteva izvršavanje funkcije.

Član 4Obaveštenja poverljive prirode koja poseduju odgovorni za primenu

zakona moraju biti držana u tajnosti, osim ukoliko izvršavanje zadataka ili potrebe pravosuđa apsolutno zahtevaju suprotno.

Član 5Nijedno lice odgovorno za primenu zakona ne sme narediti, podsticati ili

tolerisati akt torture ili kakvu drugu surovu, nehumanu ili ponižavajuću kaznu ili postupanje, niti se radi opravdanja za torturu i druge surove, nehumane i

ponižavajuće kazne i postupke može pozvati na naređenje pretpostavljenih ili na vanredne okolnosti kao što je ratno stanje ili pretnja ratom, ugrožavanje

nacionalne bezbednosti, unutrašnja politička nestabilnost ili bilo kakvo drugo vanredno stanje.

Član 6Lica odgovorna za primenu zakona moraju voditi računa da zdravlje lica

koje čuvaju bude u potpunosti zaštićeno, a naročito da odmah preduzmu mere da se tim licima ukaže lekarska nega kada god se za tim ukaže potreba.

Član 7Lica odgovorna za primenu zakona ne smeju počiniti nikakav akt

korupcije. Isto tako, oni se moraju energično suprostavljati svim radnjama te vrste i boriti se protiv njih.

Član 8Lica odgovorna za primenu zakona moraju poštovati zakon i ovaj kodeks.

Oni su takođe dužni da spreče svako kršenje zakona i ovog kodeksa i da se tome suprostave energično i svim svojim kapacitetom.

Lica odgovorna za primenu zakona, kada imaju razloga da misle da je ovaj kodeks prekršen ili se priprema njegovo kršenje, treba da sa tim upoznaju svoje

pretpostavljene, i kada je to potrebno, druge organe i instance nadležne za kontrolu i žalbe.

19

REZOLUCIJA 690 PARLAMENTARNE SKUPŠTINE VEĆA EVROPE:

DEKLERACIJA O POLICIJIusvojena 1979 godine

Skupština Saveta Evrope je 1979 godine usvojila Deklaraciju o policiji kao akt kojega se moraju pridržavati sve članice EZ. Skupština je pomenuti akt usvojila polazeći od:- punog korišćenja ljudskih prava i temeljnih vrednosti građanskog društva koje

garatuje Evropska konvencija o ljudskim pravima- činjenice da dužnosti policije postaju mnogo teže ukoliko pravila ponašanja za

njene pripadnike nisu precizno i jasno definisana- činjenice da kao policajci ne mogu biti zaposlena lica koja su kršila ljudska

prava kao pripadnici policije- činjenice da bi zaštita ljudskih prava bila unapređena ukoliko bi postojala

opšteprihvaćena pravila vezana za profesionalnu etiku policije

DEKLERACIJA O POLICIJIETIKA

Službenik policije mora ispunjavati dužnosti koje pravo stavlja u prvi plan štiteći svoje sugrađane i zajednicu od nasilnih, otimačkih i drugih štetnih postupaka koje je pravo odredilo.

Službenik policije mora raditi pošteno, nepristrasno i dostojanstveno. Policajac se mora uzdržavati od svih oblika korupcije i odlučno im se suprostavljati.

Preka smaknuća, mučenja ili drugi oblici nečovečnog, ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja su zabranjena u svim okolnostima. Službenik policije dužan je ne poslušati ili zanemariti sve naredbe koje uključuju takve mere.

Službenik policije treba da sprovodi naredbe koje mu izdaje njegov nadređeni u hijerarhiji, ali se mora uzdržati od sprovođenja ma koje naredbe za koju zna ili bi trebalo da zna da je nezakonita.

Službenik policije mora se uvek usprotiviti kršenju prava. Ukoliko bi omogućavanje da se prekršaj dogodi rezultiralo neposrednom ili nepopravljivom ili ozbiljnom štetom, on u okvirima svojih mogućnosti mora smesta delovati.

Ukoliko ne preti neposredna ili nepopravljiva ili ozbiljna šteta, on mora nastojati da spreči posledice tog prekršaja, ili njegovo ponavljanje, podnoseći o

20

događaju izveštaj svojim pretpostavljenim. Ukoliko se na taj način ne postignu rezultati, on može podneti izveštaj višoj instanci.

Ne smeju se pokretati nikakvi krivični ili disciplinski postupci protiv službenika policije koji je odbio da izvrši nezakonitu naredbu.

Službenik policije ne sme učestvovati u praćenju, hapšenju, čuvanju ili sprovođenju lica koja su, unatoč odsustvu sumnje da su počinila nezakonito delo pritvorena, ili progonjena na osnovu svoje rase, veroispovesti ili političkog uverenja.

Službenik policije mora biti lično odgovoran za svoje postupke, za izdata naređenja ili za nezakonite propuste u radu.

U policiji je nužan jasan lanac komandovanja. Neophodno je da postoji mogućnost utvrđivanja koji je nadređeni konačno odgovoran za postupke ili propuste službenika policije.

Zakonodavstvo mora pružiti pravnu sigurnost i sredstva protiv svake štete koja nastane usled policijskih postupaka.

Pri obavljanju svojih dužnosti službenik policije mora upotrebiti svu neophodnu odlučnost kako bi postigao zakonski potreban ili dopušten cilj, ali nikada ne sme koristiti više sile nego što je razumno potrebno.

Službenici policije moraju primati jasna i precizna uputstva u pogledu načina i okolnosti u kojima mogu koristiti oružje.

Službenik policije pod čijim je nadzorom osoba kojoj je potrebna medicinska njega mora joj osigurati takvu pomoć medicinskog osoblja i ukoliko je nužno, preduzeti mere za očuvanje života i zdravlja te osobe. Dok predaje pritvorenika medicinskoj službi on mora slediti uputstva lekara i drugog medicinskog osoblja.

Službenik policije mora držati u tajnosti sav poverljivi materija do kog bude došao osim ako izvršenje dužnosti ili zakonske odredbe ne zahtevaju drugačije.

Službenik policije koji deluje u skladu sa odredbama ove deklaracije uživa aktivnu moralnu i fizičku podršku zajednice kojoj služi

U ovoj knjizi autor pretresa tzv. akademska pitanja predmetne teorijsko-saznajne discipline. Njihovo postavljanje i obrada predstavljaju, zapravo, bazičnu pretpostavku njenog zasnivanja u pravom smislu.

21

Knjigom se odgovara na već stasalu potrebu za temeljitom i sistematskom teorijsko-saznajnom obradom predmetne problematike. Samim tim, ona je nastala i radi zadovoljavanja potreba koje iziskuju odgovarajuća pedagoško-didaktička nastojanja u ovoj oblasti; zapravo, ona ide u susret i potrebi za udžbeničkom literaturom koja bi pokrivala gradivo odgovarajućeg nastavnog predmeta kakav je primeren višem i visokom obrazovanju policijskih kadrova. Takva potreba je i formalno utvrđena u Policijskoj akademiji, kao najvišoj ustanovi za profesionalno obrazovanje policijskih kadrova u nas. Materija tretirana u knjizi predstavlja, dakle, i građu zasebnog nastavnog predmeta koji se izučava u njoj; odnosno, ona je direktno u funkciji savlađivanja njegovog programa.

Kao što i svaki drugi "uvod" - tretirajući "akademska" ili "prethodna" pitanja neke problemske celine - ima metodološko-teorijski zadatak da samo naznači osnovnu fizionomiju odgovarajućeg teorijsko-saznajnog, odnosno pedagoškog izlaganja, i u ovoj knjizi neće biti iscrpno tretirana i ukupnost konkretne saznajne građe koju obuhvata disciplina "policijska etika"; to jest, u samu sadržinu policijskog morala autor će ovde zalaziti uglavnom samo egzemplarno, u funkciji naznačenog osnovnog zadatka.

Pri realnom stanju nedovoljne razvijenosti ove teorijsko-saznajne discipline (pošto je završnica njenog konstituisanja još u toku), autor sebi uzima pravo na pretencioznost da svoju knjigu smatra rezultatom prve u nas sistematske obrade ove problematike (pri čemu, ako bi reč bila samo o njenoj koncepciji, ni drugde nije - prema njegovom znanju - mogao imati adekvatnog preteče).

Ali, imajući u vidu naznačeni limitirani doseg u zahvatanju predmetne problematike, koji je određen ciljem i namenom ovog rada, kao i autorovu samokritičnu procenu sopstvenih moći da u formi udžbenika adekvatno prikaže makar i samo gore naznačene probleme predmetne discipline koja je tek u završnoj fazi svoje geneze, njemu bi trebalo ostaviti i pravo na ličnu nepretencioznost; takvu, naime, da smatra da njegovo tretiranje predmetne problematike, koje je izlozeno u ovoj knjizi, spada samo u početne korake ka uopšteno naznačenom cilju, čije dosezanje bi značilo izgradnju ove discipline u dovršenom statusu.

Ova knjiga namenjena je prvenstveno čitaocima sa višim saznajnim potrebama i kapacitetima, kakve zasigurno predstavljaju studenti Policijske akademije. Takav karakter knjige proizilazi iz solidne utemeljenosti zahvatanja pojedinih pitanja, iscrpnosti analitičo-sintetičkog zadiranja u zahvaćenu materiju (i in extenso i in profundo), odnosno, vođenja računa o širokoj društveno-istorijskoj kontekstualnosti i tangentnosti razmatranog fenomena, pažnje posvećena konceptualnoj koherenciji, pažnji koja je posvećena teorijsko-metodološkim pitanjima, po stilu izlaganja koji je mestimično i vrlo teorijski, tj. zasnovano na visoko uopštenim iskazima interpretiranje činjenica

Međutim, sadržaj knjige "Uvod u policijsku etiku" u stanju je svakako da odgovori i opštijem zanimanju za ovu problematiku; to jest, ona bi mogla biti korisna i drugima koji iskazuju znatiželju kada je u pitanju ova problematika.

U V O D

1. POLICIJSKA ETIKA KAO SAZNAJNO-TEORIJSKA DISCIPLINA

22

Policijska etika je mlada teorijsko-saznajna disciplina. Sve komponente njenog identiteta još uvek nisu konačno uobličene. Stoga se ona, kao i druge discipline koje nisu dovršile proces svog formiranja, u znatnoj meri oslanja na rezultate i metode drugih teorijsko-saznajnih disciplina. Moze se uzeti da to predstavlja važan uzrok njenog još uvek dosta eklektičnog (kompozitnog, mozaičkog) karaktera. činjenica da ona još uvek u značajnoj meri prihvata i objedinjuje pristupe, ciljeve i rezultate više raznih disciplina, odreduje, dakle, i naglašenu polivalentnost njenog identiteta.

Istaćićemo, najpre, da ona inkorporira težnje, saznanja i metode: sociologije, psihologije, psihologije morala, sociologije morala, pravnih nauka (ustavnog prava, međunarodnog javnog prava, policjskog prava, krivičnog procesnog prava), zatim, upravne nauke, policiologije, kriminalističkih disciplina, kao i veceg broja još uvek više virtuelnih nego potpuno diferenciranih i osamostaljenih disciplina poput: sociologije profesije, sociologije policije, psihologije policije, penologije, viktimologije i još nekih drugih, ovima bliskih disciplina. Naravno, najširi oslonac daju joj naučna i filozofska etika (moralna filozofija), pri čemu, naučna etika svoj predmet (moral) zahvata na indikativan način, dok se filozofska etika bavi i vrednosnim, kritičkim i normativnim aspektima tog fenomena.

Kada je reč o ovoj zadnjenavedenoj, u pitanju su: kako opšta ili metafizička etika, koja ovu problematiku tretira na najvišem niovu uopštavanja, tako i primenjena etika koja, kroz više svojih diferenciranih poddisciplina tretira moralne probleme raznih domena društvene stvarnosti, i to pretežno u indoktrinativnom pristupu, na način karakterističan za tzv. behavior making disciplines (discipline koje grade ponašanje)1. Naravno, policijska etika, kada su u pitanju njena tematika i osnovni rezoni, najviše crpi iz posebnih, primenjenih etika sebi srodnijih oblika profesionalne/službene prakse, onih s kojima, dakle, deli neke zajedničke karakteristike2

Neke od gore pomenutih disciplina doprinosile su više uobličavanju njenih indikativnih usmerenja (sociologija, psihologija sa odgovarajućim njihovim poddisciplinama), teorijska etika i dr., dok su uobličavanju njenog vrednosno-kritičkog i normativnog usmerenja više doprinosile pravne nauke, upravna nauka, te, naravno i pomenute primenjene etike srodnih sluzbi ili oblika profesionalne prakse.

Međutim, razmatrane činjenice dijahronijskog reda nisu jedine koje čine da identitet ove discipline nije monolitan i jednoznačan. Ovu disciplinu ce, kada bude prevazišla svoj aktuelni status koji je impliciran uslovnostima njenog dosadašnjeg razvitka, tj. čak i kada bude postigla svoju punu zrelost i samobitnost, koja ce morati nužno da bude izražena i odgovarajućim, višim stepenom njene sintetičnosti - karakterisati svojevrsna šarolikost njenog identiteta. Naime, on će takav biti kako zbog prirode i složenosti predmeta koji ova 1    ? Primenjena etika je, tokom nekoliko poslednjih decenija, doživela pravi procvat, tako da se za moralnu filozofiju, uzetu i samo kroz to njeno obličje, moze reći da se danas razvija u jednu od najznačajnihih filozofskih disciplina.2    ? Takve su, na primer: etika medicinske službe, etika pravosudne službe, etika vojne službe, etika novinarske i naučničke profesionalne delatnosti itd. Jer, policijska služba sa medicinskom službom deli humani karakter (s obzirom na predmet delanja), humanistički karakter (s obzirom na ciljeve), humanitarni karakter (s obzirom na neke delatne metode); sa pravosudnom službom deli više karakteristika (s obzirom na ciljeve i metode, kao i zajedničku pripadnost aparatu drzavne vlasti i dr.); vojnoj službi policijsku službu približavaju neki zajednički ili srodni ciljevi, njeno organizaciono ustrojstvo i dr.; sa novinarskom i naučničkom profesionalnom delatnošću policijska je srodna s obzirom na bazičnu vezanost obeju za informacije, odnosno, baratanje njima itd.

23

disciplina zahvata, tako, još više, i zbog višeslojnosti njenih ciljeva koji će joj nalagati da neguje i veći broj raznorodnih pristupa. To jest, ona će i nadalje morati da kombinuje: naučne, filozofske i ideološko-doktrinarne saznajne elemenate; i, moraće podjednako da neguje i reflektivne i empirijske metode; ona će obuhvatati i visoko teorijski uopštena znanja i biće istovremeno i konkretno primenljiva saznajno-teorijska disciplina.

Ako imamo u vidu da će ona obuhvatati saznajno-teorijske sadržajno koji su različiti po disciplinarnoj određenosti, možemo zaključiti da će njena sudbina po svemu biti da predstavlja jednu vrstu naučno-teorijske interdiscipline; koja će svakako morati da prevlada raniju praksu samo sporadičnog zanimanja za ovu problematiku i njihovog samo fragmentarnog i nesistematičnog saznajnog tretmana.

Dakle, policijska etika će se ipak, i pored toga što će ostati još uvek u tesnoj vezi sa srodnim disciplinama koje su pomogle njeno rađanje, sve jasnije profilisati kao samostalna saznajno-teorijska disciplina. Ona ima dobru perspektivu za konstituisanje svog zasebnog disciplinarnog identiteta i faktički ga i gradi, precizirajuci sopstvene ciljeve, razvijajući sopstveni konceptualni aparat i sopstvene, specifične pristupe svom predmetu. Od svih tih pojedinih disciplina s kojima ostaje u vezi, izdvajaće je ponajpre: njena jasno delimitirana predmetna oblast, sadržajima dovoljno bogat predmet i specifično, koncentrisano i sistematsko zanimanje za njega.

Ako se ima u vidu raznovrsnost disciplinarnih komponenata, odnosno, orijentacija i inspiracija koje pomenute discipline ovoj etici pružaju, može se reći da će bazu (jezgro, dominantan sastojak) njenog, po tom osnovu složenog identiteta, ipak da čini etika. Ova je u tom identitetu prisutna kroz svoje standardne izvode: kao teorijska (filozofska i naučna) etika i kao tzv. normativna ili praktička etika.3 Policijska etika pripada ogranku te praktičke etike koji je označen kao profesionalna etika. Dakle, možemo zaključiti u najkraćoj formi da policijska profesionalna etika kao saznajno-teorijska disciplina ima za svoj predmet etičku dimenziju policijske službe u savremenom demokratskom društvu, tj. da ona, ako imamo u vidu težište njenog identiteta, predstavlja uopšteno i organizovano, etičko mišljenje i znanje o moralnoj dimenziji profesionalne prakse u policijskom domenu. Saznajno nastojanje u njenim okvirima očituje se kao: etičko posmatranje, opisivanje, objašnjavanje, vrednovanje, obrazlaganje i preporučivanje specifičnog profesionalnog morala policijske sluzbe.4 (Na razne segmente njenog predmeta naročitije cemo ukazati u tekstu pôglavlja u kojima ćemo se baviti strukturom i tematikom policijskog morala.).

.

Ciljevi ove saznajno-teorijske discipline određeni su kognitivnim i izvankognitivnim (društvenim) interesima. Prvi se ostvaruju kroz otkrivanje, formulisanje, uopštavanje i

3    ? Ona je praktička već i zbog same činjenice da predstavlja konkretni izraz ili operacionalizaciju - u normativnom vidu - ošte, teorijske etike. (Inače, i saznajna nastojanja same teorijske etike su, već od njenog nastanka, bila motivisana i vrlo neposrednim praktičkim interesima. Stoga je ona tradicionalno označavana i pseudonimom "praktička filozofija".).4    ? Naravno, policijsku etiku treba shvatiti i sasvim konkretno (to jest, ne samo kao etiku policijske profesije koja se, kao apstrakntni realitet, ne može izraziti konkretnim pojmom). Nju treba shvatiti kao etiku konkretnog delanja njenih konkretnih delatnika - policajaca, te i kao etiku konkretnih oblika aktivizma i komunikacije svojstvenih društvenim grupisanjima po tom osnovu, kakve predstavljaju: policijska institucija, policijska radna organizacija, policijski kolektiv.

24

sistematizovanje indikativnih i vrednosnih saznanja, tj. ukazivanje na odgovarajuće suštinske veze i zavisnosti, strukture, sadržaje i dinamiku. Odnosno, kroz uopštavanje tih saznanja do najviših nivoa - naučnih zakona, naučnih teorija i filozofskih učenja.

Društveni ciljevi se, preporučujuci određene vrednosti i postavljajući odgovarajuće norme, kao idejna podloga i putokaz - vršenjem uticajem na relevantna ponašanja (da njihovim upodobljavanjem, doprinosi integrisanju policije u društvo.

Oba ova cilja, a naročito društveno-integeativni, ostvaruju se u pravom smislu putem pedagoško-didaktičkog posredovanja ove materije, posebno kroz obrazovno-vaspitnu paraksu u okviru zasebnih nastavnih disciplina koje se izučavaju u ustanovama za obrazovanje policijskih kadrova. (O tome će biti više reči u odgovarajućem poglavlju ove knjige.). Od dvaju ciljeva, ovaj izvansaznajni bio je od pretežnog uticaja na formiranje ove saznajno-teorijske discipline; nesumljivo je da on pretežno određuje i njen dalji razvoj. To indirektno potvrđuje i činjenica da se danas grada ove discipline najtemeljitije interpretira upravo kroz njen pedagoško-didaktički tretman, u raznim oblicima obrazovanja za policijsku profesiju.

.

Najopštiji teorijsko-metodološki pristup koji koristi ova disciplina jeste onaj koji je danas zajednički vecem delu filozofskog promišljanja i naučnog izučavanja. Reč je o dijalekičkom metodu, i prvenstveno o dvama njegovim bazičnim konstituensima: onome koji nalaze da se sve pojave u svetu prate u njihovom kretanju (kao prirodnom stanju njihovog postojanja) i onome koji nalaže da one budu sagledavane u njihovoj povezanosti s drugim pojavama. Kada je reč o dinamičkoj ili "istoričnoj" crti ovog najopštijeg metodskog pristupa, ima se u vidu i to da su glavni determinizmi kretanja u pojavnom svetu - unutrašnji (tj. da ove predstavljaju njihove sopstvene protivrečnosti). Primena ove komponente ovog pristupa daje solidne rezultate u refleksiji o mnogim pitanjima koja su bitno odredena protivrečnostima. Bez nje, takva pitanja bi ostajala bez valjanog rešenja, tj. zadržavala bi karakter neobjašnjivosti paradoksalnog. Na primer, bez korišćenja dijalektičkog metodskog uputstva o kome je reč bilo bi nemoguce razrešiti protivrečnost izmedu humanističke svrhe policijske sluzbe i njenog legitimnog ovlašćenja da fizički prinuđuje čak i na najgrublje načine.

Posebniji društveno-teorijski metodski pristupi i postupci ove discipline su oni koje ona deli sa većim brojem srodnih disciplina koje se bave saznavanjem društva i čoveka. Pre svega, reč je ovde je o istorijskom materijalizmu, u njegovom opšte, teorijsko-metodološkom izvodu.

U pojedinim fazama postupka naučno-teorijskog istrazivanja (u projektovanju saznajnih poduhvata, prikupljanju podataka, njihovoj obradi, analizi, uopštavanju, kategorizaciji, sistematizaciji i prezentaciji) ova disciplina koristi većinu standardnih reflektivnih i empirijskih saznajnih postupaka, kao i logičko-metodoloških operacija. Naravno, oni mogu biti primenjivani i diferencirano, tj. kao specifično primereni njenom predmetu i ciljevima. Prirodno je da u svemu ovome ima mesta i za sasvim specifične metodske postupke koji treba da odgovarju samo pojedinim posebnostima njenog predmeta i ciljeva.

O metodološkim odrednicama ove naučne discipline, posebno o onima najopštijim, biće više reči u odgovarajućem poglavlju ove knjige.

25

.

Iz gore već iznetog, jasno je da se razvijeno saznajno-terijsko interesovanje za moralnost policije moglo javiti, i njegovo sistematsko izučavanje moglo otpočeti, samo u slobodnim, demokratski ustrojenim i idealima humanizma inspirisanim društvima; kao što je, uostalom, i sam taj moral dozreo i, kao relevantan, došao u središte širokog zanimanja, najpre u takvim društvima. O toj korelaciji između naglog javljanja interesovanja za moralne aspekte bića policije, te i za njihovo saznajno-teorijsko izučavanje i promišljanje, s jedne strane, i novije evolucije najnaprednijih liberalno-demokratskih društava (koja je donela sve glasnije isticanje opšteg zahteva za poštovanje humanih načela i za što potpuniju ljudsku emancipaciju), s druge strane, biće dosta reči u posebnom poglavlju ove knjige.

Kada je u pitanju efektivno saznajno-teorijsko bavljenje ovom problematikom, ustanovićemo da su ove teme u poslednjih 40-tak godina obrađivane gotovo isključivo u sredinama koje su snažnije potvrđivale svoj liberalno-demokratski identitet, a zanemarljivo malo u ostatku sveta.5

.

Osvrnućemo se i na aktuelno stanje i perspektive daljeg razvoja ove saznajno-teorijske discipline.

Generalno ćemo ustanoviti da se ona danas ubrzano konsoliduje, pre svega, obogaćujući se saznajnom građom koju produkuju sve intenzivnija istraživanja i refleksija. Ova nova discicplina razvijana je ponajviše u naučno-istraživačkim ustanovama koje se bave problematikom policije (kao i državne uprave, državne organizacije, te i društvenih struktura i kretanja uopšte) i u ustanovama za više i visoko obrazovanje policijskih kadrova. Značajan doprinos procesu daljeg uobličavanja policijske etike daju, naravno, i napori subjekata koji saznajno-teorijski deluju izvan ovih struktura; kao što su ti napori bili od velikog značaja i za njeno funidranje.

Izučavanje ove problematike je i danas najrazvijenije u nekolicini visokorazvijenih zemalja sa najduzom liberalno-demkratskom tradicijom, odnosno, sa najdublje ukorenjenim demokratskim sistemom. Ali saznajno-teorijsko interesovanje za ovu problematiku, te i njeno prilično intenzivno sistematsko i organizovano tretiranje, uočljivo je od nedavno i drugde. Posebno upečatljivu sliku pruza aktuelnost te prakse u novodemokratskim evropskim zemljama čiji društveni sistemi su u procesu tranzicije od socijalističkih ka kapitalističkim. U tim sredinama etička problematika postaje sve više preokupacija naučno-teorisjkih nastojanja, i značajni rezultati su postignuti za relativno kratko vreme, iako se u ovoj materiji startovalo praktički od nule.

Dakle, u tim bivšim socijalističkim zemljama, praksa saznajno-teorijskog tretiranja policijskog morala razvija se u pravom smislu tek po usvajanju vrednosti i obrazaca

5 ? Ukoliko je i u tom nedemokratskom svetu bilo saznajno-torijskog interesovanja za etički aspekt policijske prakse, njegovim razmatranjem bavili su se uglavnom potisnuti, i često ilegalni subjekati; budući da je to bilo gotovo isključivo kroz kritičke diskurse (primedbe i osude loše moralne prakse policije). Bilo je to u okviru kritika vladajućih političkih faktora, rezima, vladajućih partijsih struktura, politika i ideologija, kojih je policija predstavljala izvršioca, odnosno, neposrednog garanta. Ako je bilo ičega izvan tog negativističkog pristupa, onda je to retko bilo i sasvim direktno usmereno na policiju i njenu moralnost; zapravo, uglavnom je bilo adresirano na državu, državnu upravu... ("Doprinos druš. nauka)*?"

26

liberalne demokratije. Prvu pretpostavku ispoljavanja većeg intersovanja za policiju kao takvu, i pogotovu njenog ozbiljnijeg naučnog istrazivanja i teorijskog promišljanja (uključujuci i problematiku njenog profesionalnog/službenog morala) predstavljalo je oslobađanje kritičkog mišljenja o društvenim ustanovama, procesima, idejama. To oslobađanje bilo je jedna od dveju prvih i najznačajnijih promena koje su izvođene u zemljama tranzicije, čime su ove postajale novim demokratijama. Drugu su predstavljale promene vršene u samoj policiji (u njenom statusu, organizaciji, načinima delovanja, njenom odnosu prema društvu i gradanima). Te promene su činjene i posredstvom odgovarajucih izmena policijskog zakonodavstva. (čak je i u Republici Belorusiji, koja se od svih bivših socijalističkih zemalja u Evropi najsporije kretala putem pomenute tranzicije, već u martu 1991. godine donet poseban Zakon o policiji koji je formalno bio u duhu opštih promena. On je, pored ostalog, eksplicitno nalagao i poštovanje etičkih načela. Vidne promene u tom smislu desile su se i u najzaostalijoj zemlji Evrope - Albaniji.6

kao elementa države organizacije, odnosno, javne vlasti Razvitak i uobličavanje saznajno-teorijske discipline o kojoj je reč značajno su

podsticale - kao i kad je reč o razvijanju i usavršavanju odgovarajuceg obrazovanja - stručne policijske asocijacije, kao i udruzenja drugih profesionalaca, delatnika u drugim, srodnim oblicima prakse, u meri u kojoj su ta njihova praksa i s njom u skladu razvijana etika, bile od značaja i za policiju7. Takođe, su od velikog uticaja bili i podsticaji i preporuke organizacija koje imaju opštije osnove formiranja, odnosno, ciljeve. Pogotovu onih međunarodnih. Među takvim organizacijama saznajno-teorijski rad u ovom polju posebno su ohrabrivali Savet Evrope i Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS).

Angažovanju i usmeravanju ukupnog rada na razvijanju policijske etike (kao, uostalom, i njenom ustanovljenju u formi zasebne saznajno-teorijske discipline - doprinose svi oni činioci koji su promovisali i promovišu i sam policijski moral. Razvijenost ove discipline danas je jedan od važnih pokazatelja etičke smosvesti policije, kao i društvene pažnje prema policijskoj službi, kojoj ova ide u susret. Ona, u krajnjoj instanci, i vredna pokazatelj naprednog karaktera društva u kom se razvija.

.

Pokušaćemo, najzad, da obeležimo mesto policijske etike u sistemu saznajno-teorijskih disciplina, i posebno onih koje su zastupljene u obrazovanju budućih policajaca.

Najopštije posmatrano, ona pripada korpusu naučnih i filozofskih disciplina koje za predmet proučavanja imaju društvo i čoveka. Uze posmatrano, ona je - iako predstavlja

6 ? Bilo je, naravno, u tim zemljama, i dok su još bile socijalističke, nekih pokušaja ili bar nagoveštaja sistematskog teorijskog bavljenja problematikom policijskog morala. Takav slučaj je, na primer, bio u DR Nemačkoj. Takode - čak i izrazenije - u SFR Jugoslaviji. Od jugoslovenskih teoretičara koji su se posebnije bavili ovom problematikom, pomenućemo: Eugena Pusića, Jovana Đorđevića, Leona Gerškovića, Slavoljuba Popovića, J. Perko-Šeparovićevu, Slovenca*?. Ipak to uglavnom nije činjeno i sasvim direktno i specifično, budući da je uglavnom bivalo u kontekstu razmatranja ukupne državne i upravne problematike (u nas se, tako, češće govorilo o "službeničkoj etici", o "moralu upravnih radnika", o "dostojanstvu javne funkcije" i na slične načine, a samo u redim slučajevima, i manjim delom, direktno i izričito o moralu policije, odnosno, milicije).7 ? Glani promotori takvog zanimanja bila su razna stručna i profesionalna udruzenja. (U nas je, na primer, takvu ulogu imalo Udruženje za upravnu nauku i praksu). Razna nacionalna i međunarodna okupljanja u svojim zaključcima eksplicitno su ohrabrivala naučno-teorijsko tretiranje ove problematike. Takav je slučaj i sa značajnim medunarodnim skupovima posvećenim pojedinim pitanjima koja ulaze u korpus ove problematike. Takav je slučaj i sa Svetskim kongresom posvećenim temu o korupciji i sl.

27

konglomerat raznih disciplinarnih ciljeva, znanja i pristupa, te zbog toga ima karakter interdiscipline - svojom glavninom: etika. Zapravo, ona je jedna primenjena etika. Odnosno, kao njena konkretizacija, ona je - etika jednog oblika profesionalne prakse i grupisanja. Ona obuhvata i proizvodi uopštena i sistematizovana saznanja o moralu u jednom domenu ili segmentu društvene stvarnosti, u onome u kome je situirano biće policije. Njen karakter profesionalne (primenjene, praktičke) etike ne isključuje njenu tesnu povazanost sa opštom, teorijskom etikom.8

Kada je u pitanju njeno mesto među saznajno-teorijskim disciplinama koje su zastupljene - kroz odgovarajuće nastavne predmete - u obrazovanju budućih policajaca, za policijsku etiku se može reći da ima dvojnu pripadnost: i empirijskim i teorijskim disciplinama.

S obzirom na značajno oslanjanje na empirijske izvore saznanja (tj. na značajnu primenu induktivnog metodskog postupka u prikupljanju činjeničke grade), s obzirom na njene normativno-preskriptivne saznajne ciljeve, te direktno vaspitne izvansaznajne ciljeve (da podstiče prihvatanje odredenih vrednosti, da privodi k njima), kao i s obzirom na značajan udeo u njenom saznajnom fondu sadržaja koji su u skladu sa takvim, društveno-integrativnim ciljevima, policijska etika spada u empirijsko-doktrinarne, proaktivne discipline. Ali, budući da joj jezgro čini etička refleksija, ova disciplina se moze okarakterisati i kao teorijska; odnosno, kao pretežno takva. činjenica je da ona takvom mora biti čak i kada, kreirajuci svoje normativne sadržaje, prema ciljevima te aktivnosti, biva uveliko praktička.

Iz drugog ugla posmatrano, policijska etika je jedna od disciplina u korpusu policioloških disciplina. U tom svojstvu, ona je često odredivana kao dopunska ili pomoćna policiološka disciplina. Oba ova određenja su problematična, tj. diskutabilna. Ono, međutim, što ne treba da bude sporno, jeste to da je ova naučna disciplina neophodna za sveobuhvatno razumevanje bića policije, odnosno, za unapređivanje rezultata njenog delovanja.

.

Pošto smo u prethodnom izlaganju u označavanju policijske etike dosledno izbegavali upotrebu termina "naučna disciplina", ispravno je zaključiti da se uzdrzavamo od pridavanja ovoj disciplini jednoznačnog, naučnog karaktera, tj. da je ne smatramo odredenom isključivo tim atributom. To stanovište zauzimamo iz više razloga, od kojih su neki i pomenuti. Sasvim precizno odredivanje njenog identiteta u tom smislu, ne smatramo, bar za sada, ni toliko bitnim.

vidi:bači u "n-teorijska disciplina": produbljeno , analitičko, "knjiško" izučavanje

2. - RAĐANJE POLICIJSKOG MORALA

8 ? Naravno, ona nije samo etičko znanje o moralu policijske profesije već je i o moralu čitavog jednog slozenog sklopa institucionalno organizovane društvene prakse, delanja, društvenog grupisanja i komunikacije, kojoj služi ta profesija (kao oblik delovanja i društvenog grupisanja po tom osnovu).

28

O policijskom moralu kao relativno izgrađenom fenomenu univerzalizovanih obeležja govori se tek u novije vreme. Njegovo istinsko, tj. intenzivno i skrupulozno problematizovanje postalo je aktuelno, odnosno smisleno i neophodno, tek sa skorije ostvarenom potpunijom diferencijacijom i usložavanjem njegovih sadržaja, kao i sa dozrevanjem i poopštavanjem svesti pripadnika policije o velikom značaju moralne komponente sopstvenog profesionalnog identiteta. Taj skorašnji proces kojim je dovršavano nastajanje policijskog morala - a koji je bio pracen i živim zanimanjem najšire javnosti za moralne aspekte i problematiku policijske prakse - otpočeo je onda kada su u njegovih protagonista, kao i u društvenom okruzenju, jasno uobličena i eksplicitno iskazana odgovarajuca znanja, težnje, htenja, namere, ciljevi i norme, pošto su prethodno bile prihvaćene određene selekcije moralnih vrednosti i načela.

Pomenuta široka proetička svest - taj amalgam posebnih moralnih uverenja koji se, zasnivajuci se na određenim indikativnim idejama, iskazivao, dakle, i kroz odgovarajuće kritičke ocene, očekivanja, zahteve, predloge, naloge...- jasno je diferencirana tek pošto je uspostavljen, tj. počeo da dejstvuje slozeni deterministički sklop koga je gradio veci broj društvenih i profesionalnih uslova, uzroka i razloga. Dakle, policijska etika kao specifičan i zaokruzen normativni korpus, nastala je onda kada su pojedini pravci opštedruštvene evolucije rezultirali pogodnom opštom klimom, a razvoj policije (njenog bića i kulture) neophodnim profesionalnim kontekstom. Za policijski moral današnjih svojstava može se reći da je konačno uobličen do kraja sedamdesetih godina prošlog veka.

Više tokova novijeg društvenog, političkog, idejnog, kulturnog i profesionalnog razvoja, koji su determinisali proces skorašnjeg agilnog etičkog osvešcivanja policije, predstavljaju rezultante dejstva mnoštva strukturnih i sadržinskih činilaca. Stoga je, dakle, taj društveni i profesionalni kontekst u kome je nastajao ovaj fenomen uputno posmatrati i u sinhronijskoj i u dijahronijskoj perspektivi; zapravo, potrebno je imati u vidu kako genezu i evoluciju njegovih strukturnih pretpostavki, tako i fluktuiracije odgovarajućih empirijskih (kontingentnih, konjunkturnih, incidentnih) činilaca.

2.1. - DRUŠTVENO-ISTORIJSKE I IDEJNE PRETPOSTAVKE UOBLIčAVANJA SAVREMENOG POLICIJSKOG MORALA

Od mnoštva društveno-istorijskih i idejnih činjenica koje su doprinele današnjem uzmahu proetičke samosvesti o kojoj je reč, odnosno, predstavljale podlogu uobličavanja savremenog policijskog morala, u tekstu koji sledi osvrnucemo se na: uspostavljanje svojevrsnog progresističkog društvenog konteksta, na postojanje izvesnih ranijih ishodišta policijskog morala, na delovanje opšteg pokreta za unapredivanje kvaliteta produkovanih dobara i usluga, te i s tim povezani opšti procvat tzv. primenjenih etika, na formulisanje skupine novijih društvenih stavova u vezi s policijom, na relevantnu skorašnju evoluciju bića i duha policijske institucije i policijske profesije/službe, na doprinos međunarodnih činilaca, i najzad, na revnosni medijski tretman moralnih aspekata policijske prakse.

2.1.1. Progresistički ideološko-politički i političko-kulturni kontekst

Dominantnu političku činjenicu novije opštedruštvene situacije u kojoj je nastajao fenomen o kome je reč, predstavljao je snazan uspon demokratskih i emancipacijskih

29

procesa, a markantnu kulturnu činjenicu tog opštedruštvenog konteksta činio je opšti uzmah duha i prakse tolerancije, pacifizma, humanizma i solidarnosti.

Iz jasnog razumevanja naznačene determinističke veze izmedu pomenutih odrednica opšteg političkog i kulturnog konteksta i dovršavanja procesa geneze policijskog morala, sledi i zaključak da je svaki iole afirmativan govor o policijskom moralu u autokratskim, totalitarnim i militarizovanim, odnosno, neslobodnim i nehumanim društvima - načelno bespredmetan. Zaista, strukture i sadrzaji ovog fenomena mogu se razviti, i široko zanimanje za njega može biti iskazano, samo u društvima razvijene demokratije, koja su prožeta slobodarskim i humanističkim idealima i težnjama. To jest, tek u meri u kojoj su društveni uslovi takvi, može biti legitiman zahtev za striktnu i viševrsnu odgovornost državne vlasti, pa time i policije; a ovima, tek tada je moguće da u punoj meri i u pravom smislu budu prožete i etičkim stremljenjima. Dakle, za genezu policijskog morala kao razvijenog normativnog sistema bilo je od primarne relevancije dosezanje određenog stepena demokratskog, emancipacijskog i humanističkog društvenog razvoja.

Temelji ovog fenomena, shvaćenog u značenju i obimu koji ovde imamo u vid, upostavljani su već prvih godina po završetku Drugog svetskog rata. Time je tada, u naprednim društvima, uporedo sa svim drugim njihovim menama, ostvarivana i početna opšta senzibilizacija za moralnu problematiku policijskog rada, u krilu koje je ubrzo došlo i do vidnih (prvih tako velikih) pomaka u pravcu specifičnog moralnog osvešcivanja delatnika policijske profesionalne službe. Već smo napomenuli da se može uzeti da je taj proces dovršen nekih tridesetak godina kasnije.

Kada je u pitanju ukupni taj politički i kulturni kontekst iz kog je konačno iznedrena savremena policijska etika, moguce je identifikovati nekoliko markantnih doprinosa njegovom uspostavljanju. Najpre je moguće uočiti bar tri procesa faktičke demokratizacije, emancipacije i humanizacije naprednih društava, koji su se odvijali fazno. Reč je o procesima rekonstrukcije liberalnih struktura odmah po završetku Drugog svetskog rata, zatim, o praksi socijaldemokratske političke dominacije (zasnovane na ideji tzv. socijalnog kapitalizma u državi blagostanja) i najzad, o procesima koje je nosio skorašnji talas neoliberalizma. Pored ovoga, kao značajne doprinose formiranju konteksta o kome je reč, treba pomenuti i masovno, intenzivno i konstruktivno društveno zanimanje za demokratsko-emancipacijsko-humanističku problematiku, ispoljavano tokom dva snazna talasa tzv. nove levice (pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka), kao i ono u okviru tzv. novih društvenih pokreta karakterisanih tzv. post-modernom društveno-političkom kulturom (aktivnih od kraja šezdesetih). Njihovo zanimanje efektuirano je kroz isticanje predmetnih vrednosno-kritičkih i normativnih stavova (tj. sugestija, predloga, zahteva), te i kroz snazan praktički politički i društveni aktivizam.

Dok se u političkim i kulturnim procesima tokom pomenutih sukcesivnih faza, glavni doprinos progresističkom razvoju o kome je reč iskazivao kroz sistemsko i zvanično uspostavljanje institucionalnih struktura, procesa i odnosa, koji su činili pretpostavke i okvire praktikovane demokratije, slobode i humanizma, dotle je doprinos simultane prakse u pomenutim sinhronim razdobljima (delimitiranim prema kulturno-političkom merilu) bio ispoljavan samo kroz odgovarajuću nedržavno organizovanu (pretežno neformalnu, spontanu i difuznu) politizaciju i aktivizam.

30

Dakle, razna shvatanja, težnje, projekti, nastojanja, institucije i praksa, kojima se mogu odrediti svi ti razni vidovi i stupnjevi razvoja pomenutih demokratskih, humanističkih i emancipacijskih procesa, na svoj način su doprinosili snazenju ukupnog fonda proetičkih potencijala o kojima je ovde reč.

2.1.1.1. Rekonstrukcija liberalizma po završetku Drugog svetskog rata

Pretpostavke proetičkog osvešćivanja o kome je ovde reč, odlučno su postavljene sa procesima liberalno-demokratske obnove i modernizacije po završetku Drugog svetskog rata. Zapravo, tada su u Zapadnom svetu snazno reafirmisane sve tradicionalne vrednosti liberalno-demokratske ideologije i agilno su rekonstruisane i dalje razvijane institucionalne i druge pretpostavke neophodne za uspešno funkcionisanje mehanizama liberalne demokratije.

Inače, kao što je to poznato iz istorije, dugotrajni i značajni procesi zrenja demokratske i slobodarske svesti osnovnih političkih subjekata naprednih gradanskih društava (institucionalnih političkih faktora, javnog mnjenja i gradana), znatno su prethodili9

njihovoj obnovi i unapređivanju u gore datiranom razdoblju, u kome su začete pretpostavke koje će imati presudan značaj za potonje moralno osvešcivanje policije, odnosno, za dosezanje njeno kritičnog praga svesti u prilog policijskog morala uzetog u njegovom današnjem značenju.

Na opštu progresističku senzibilizaciju naprednih društava u razdoblju o kome je reč, veoma su uticala tadašnja, još uvek sveza sećanja na tragična istorijska događanja tokom prvih decenija 20. veka, koja su kulminirala "krvavim ludilom" dvaju svetskih ratova. Najneposredniji uticaj na dominirajuću ideološko-političku svest i političku kulturu razvijanu u tom vremenu imalo je sveopšte odlučno distanciranje u odnosu na porazavajuće učinke genocidnog naci-fašizma i praksu čudovišne represije sprovodene od strane apsolutističke moci ideokratskog staljinizma (o kojoj su se tek tada počela šire probijati potpunija saznanja). Snazan žig u toj svesti i kulturi otisnuo je opšti, krajnje negativni odnos i prema raznim drugim, tada aktuelnim oblicima brutalne autoritarne (autokratske i totalitarne) prakse kakve su predstavljali: kolonijalističko ugnjetavanje, rasistički i slični

9    ? Istorijski gledano, ti procesi su otpočeli već sa uspostavljanjem rudimentarnih idejnih organizacionih i proceduralnih pretpostavki liberalne demokratije. Relevantnim mogu biti smatrane gotovo sve temeljne liberalno-demokratske indikativne, vrednosne i normativne postakve; počevši od onih zapisanih u političko-filozofskim delima klasika liberalne misli (Dž. Loka, Š. Monteskjea, Dž. S. Mila i dr.), kao i u znamenitim dokumentima pravno-političke istorije kao što su: "Velika povelja sloboda" ("Magna Charta Libertatum"), iz 1215. godine, "Peticija prava" ("The Petition of Rights"), iz 1628. godine, "Habeas Corpus Act", iz 1679. godine i "Povelja sloboda" ("Bill of Rights"), iz 1689. godine (svi nastali u Engleskoj), zatim, američka "Deklaracija nezavisnosti" ("The Declaration of Independence"), iz 1776. godine i francuska "Deklaracija prava čoveka i gradanina" ("La déclaration des droits de l'homme et du citoyen"), iz 1789. godine (u ovom nabrajanju zadržavamo se samo na najmarkantnijim reperima kojima je obeležena univerzalna istorija potraživanja i osvajanja ljudskih prava, sloboda i demokratije). U središtu tog liberalno-demokratskog idejnog korpusa su: ideje o prirodnim, urođenim čovekovim pravima, odnosno, ideje o neprikosnovenosti ljudskog integriteta i dostojanstva kao osnovnih prerogativa inherentnih svakoj ličnosti, kao i ideje koje su nudene za razrešavaje problema iz političkog odnosa koji se uspostavlja izmedu vlasti i društva, odnosno, vlasti i pojedinca (ideje o političkom pluralizmu i slobodnom političkom takmičenju, o demokratskoj pravnoj drzavi, o premoći građanskog društva u odnosu na javnu vlast, o potrebi demokratske kontrole aparata državne vlasti, tj. njenog obuzdavanja ili svođenja na najmanju moguću meru, a sve to, u korist suverene ličnostii gradanskog subjekta i dr.).

31

pogromi, nasilje i nečovečnost aparthejda, pojave masivnog drzavnog terorizma raznih vojnih hunti i egokratskih despotija i strahovlada... U svoj toj dehumanizujućoj praksi veoma naglašenu ulogu imala je upravo policijska represija. Ona je bila jedan od najvažnijih faktora sprovođenja tzv. državnog nasilja10, te je, zbog toga, prema policiji direktno usmeravana i značajna kritička paznja najšire javnosti; to jest, ka njoj su upućivane javne primedbe, zahtevi, predlozi. Sve to pratila je i odgovarajuća formalno uobličena politička i pravna praksa; to jest, na tada aktuelizovanoj progresističkoj tematici, polazeci od široko potvrđenih etičkih vrednosti, načela i normi, usvajani su na nacionalnom i na nadnacionalnom planu razni politički standardi i izgradivani razuđeni sistemi pravne regulative.

Svoje delovanje su tih godina razvijali i međusobno povezivali (kroz razne oblike saradnje) mnogi međunarodni subjekti. Osim zvaničnih međunarodnih organizacija i organa koji su osnivani s ciljem da štite i unapređuju vrednosti te nove političke kulture, u tome su učestvovali i nezvanični medunarodni subjekti - razne međunarodne nevladine organizacije i interesne grupe. Mnoge od njih, razvijale su svoje delovanje u cilju vršenja neformalne kontrole i pritiska prema državama i njihovim naoružanim formacijama kao glavnim protagonistima masivne represije, tj. kao glavnim kršiteljima garantovanih ljudskih prava i sloboda i demokratskih i humanistikih načela. Ti formalni i neformalni međunarodni subjekti11, koji se pojavljuju, dakle, u ulozi vrlo aktivnih nadnacionalnih "bičeva" društvene savesti koja je bila u osnovi narastanja tog opšteg progresističkog duha, sticali su veliki politički i moralni autoritet i kredibilitet i kao takvi vršili su veliki uticaj na snaženje nastajuće opšte proetičke orijentacije. Tako je, na primer, Nirnberški sud, potvrđujući najopštija načela humanističke etike, uveo u sistem medunarodnog krivičnog prava novu inkriminaciju - "zločin protiv čovečnosti". Pomoću nje će se ubuduće pravno štititi ljudsko svojstvo u najopštijem smislu od najtežih oblika njegovog ugrožvanja. Godine 1948., Generalna skupšitna Ujedinjenih nacija usvojila je Univerzalnu deklaraciju o pravima čoveka, čiji ce sadržaji imati velike implikacije u materiji za koju se ovde zanimamo. Oslanjajući se na nju, Savet Evrope je 1950. godine usvojio Konvenciju o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda, koja dodatno precizira definicije pojedinih prava, tj. razrađuje njihov sadržaj. Ona, takođe, uspostavlja i mehanizam međunarodnog nadzora nad poštovanjem obaveza koje države preuzimaju potpisivanjem tog dokumenta12. Kao izraz

10    ? po čemu su zemlje u kojima je ono redovno primenjivano označavane kao "policijske države"11    ? Kao zvanične medunarodne subjekte koji tada aktivno deluju na promociji i primeni načela humanosti, nenasilja, ljudskih prava i demokratske pravne drzave pomenućemo, pre svih, univerzalne organizacije - Međunarodni komitet crvenog krsta (koji je započeo svoje delovanje još u 19. veku) i Organizaciju ujedinjenih nacija (osnovanu 1945. godine); takode, i regionalnu organizaciju evropskih država - Savet Evrope (osnovan 1949. godine); značajnu ulogu odigrao je, jednokratno, i Međunarodni vojni sud koji je 1945. i 1946. godine u Nirnbergu sudio nacističkim glavešinama za počinjene ratne zločine i zločine protiv mira. Od nezvaničnih subjekata, pomenućemo tada vrlo aktivne i prestižne organizacije kao što su: Međunarodna demokratska federacija žena i Svetska federacija demokratske omladine (osnovane 1945. godine), Međunarodno udruženje demokratskih pravnika (osnovano 1946. godine), Međunarodna konferencija bivših ratnih zarobljenika i Svetski savet crkava (osnovani 1948. godine), Svetska federacija bivših boraca (osnovana 1950. godine), Međunaroda federacija učesnika pokreta otpora (osnovana 1951. godine), zatim, i Međunarodna liga za ljudska prava i oslobađanje naroda, Međunarodna federacija ljudskih prava i dr.12    ? Taj mehanizam za zaštitu ljudskih prava, sve do nedavne institucionalne reforme ove međunarodne organizacije, činili su, osim Ministarskog komiteta Saveta Evrope i Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava.

32

narasle opšte humanističke svesti, 1949. godine je usvojena zenevska konvencija o zaštiti žrtava rata, što predstavlja zajednički naziv za tri posebna dokumenta: za Konvenciju o poboljšanju sudbine ranjenika, bolesnika i brodolomaca u oruzanim snagama u ratu, za Konvenciju o postupanju s ratnim zarobljenicima i za Konvenciju o zaštiti građanskog stanovništva za vreme rata. Univerzalizaciji vrednosti koje su se našle u težištu te nove ideološke, političke i kulturne klime, doprinosile su i prestižne institucije međunarodnog zračenja, poput Nobelovog komiteta koji je, od tog vremena, svoju godišnju nagradu za mir počeo učestalije da dodeljuje i zaslužnicima čija nagrađivana aktivnost nije više bila usmerena samo i striktno na poboljšavanje međunarodnih odnosa, nego i na zaštitu i promociju opštih političkih i moralnih vrednosti kao što su: kolektivna i lična prava i slobode, demokratija, solidarnost i humanost međuljudskih odnosa kao takve.

Ukupno to duhovno strujanje bilo je praćeno i snažnim razmahom kritičke, emancipatorske i humanističke socijalne filozofije i teorijsko-etičke misli. Toj opštoj političko-kulturnoj senzibilizaciji i osvešćivanju, veoma značajan doprinos davalo je i direktno (praktičko) etičko angazovanje znamenitih političara, drzavnika, duhovnika, filozofa, umetnika i drugih ličnosti od velikog ugleda. Sve to zajedno, potpomognuto i brzim razvitkom masovnog medijskog (posebno elektronskog audio-vizuelnog) komuniciranja, izlučilo je, vec krajem prve decenije po Drugom svetskom ratu, jednu široku kulturu slobode, demokratije, humanizma, formalnog građanskog egalitarizma, prava i pravičnosti, tolerancije, pacifizma, nenasilja, znatnog altruizma i solidarnosti... Kada je o humanističkoj orijentaciji reč, ona se zgodno moze izraziti konstatacijom da je tih godina u naprednom svetu došlo do vidnog snižavanja praga opšte tolerancije na ljudsku patnju, pogotovu onu koja je posledica prinuđivanja, odnosno, nasilja13. Sve to skupa doprinosilo je (više ili manje direktno) dozrevanju i moralnih dispozicija i stavova specifičnih za razvijeni policijski moral. O takvoj evoluciji moralne svesti policije svedoči, na primer, i podatak da je Međunarodna organizacija kriminalističke policije (Interpol), već 1949. godine, na svom 18. zasedanju u Bernu, usvojila jednu rezoluciju u kojoj je tretiran i moralni aspekt policijskog rada.14 Inače, vec tom prilikom bila je pokrenuta i inicijativa za stvaranje univerzalnog kodeksa policijske etike (koji će se pojaviti trideset godina kasnije, kao dokument Generalne skupštine UN).

2.1.1.2. Socijaldemokratija i "socijalni kapitalizam" "države blagostanja"

Pedesetih godina, političku scenu jednog broja zapadnih zemalja vec značajno je obelezavala socijaldemokratija. Pošto su zemlje u kojima se ova ideološko-politička orijentacija učvrstila na vlasti uspešno prevladale opšti zastoj izazvan svetskim ratom,

13    ?

Naravno, ne treba zaboraviti ni to da su najrazvijenije zemalje, u kojima je ta kultura imala najveći polet, uporedo razvijale i praksu koja je vrednosti i načela te kulture često dovodila u pitanje, tj. grubo ih gazila; naročito, u medunarodnim odnosima i to kroz razne forme neokolonijalizama i hegemonizma, grubih mešanja u unutrašnje procese drugih zemalja, kroz razne vrste pritisaka, vojno-imperijalističkih intervencija i sličnih postupanja.14    ? Njen tekst sadžao je i sledeći stav: "Svako delo nasilja ili nečovečnosti, tj. delo koje je u suprotnosti s ljudskim dostojanstvom, a izvrše ga policajci u službi sudske ili kriminalističke policije, mora se prijaviti pravosuđu." Nadalje je u tekstu te rezolucije preporučeno i "da se u svim školama za obrazovanje policijskih kadrova posveti naročita paznja celovitom izučavanju prâva koje ima svako lice osumnjičeno za krivično delo, kao i bilo koje drugo lice, tj. prâva da se s njim postupa na častan i čovečan način.".

33

krenule su, od početka sledeće decenije, putem snažnog ekonomskog razvitka, koji će nešto docnije njihova društva učiniti društvima relativnog izobilja i solidne društvene stabilnosti. Ta stabilnost u tim "državama blagostanja" zasnovana je na kvazi-generalnom društvenom konsenzusu o tzv. socijalnom kapitalizmu.15 Taj konsenzus podrazumevao je priznavanje dominacije privatnog vlasništva, slobode preduzetništva i tržišta, neprikosnovenosti ljudskih prava i sloboda i pluralističke liberalne demokratije, ali i prihvatanje neophodnosti znatnog korigovanja nepravde u raspodeli društvenog dohotka inherentne kapitalističkom sistemu, posredstvom mehanizma drzavnog retransfera materijalnih dobara i socijalnih prava od viših ka nižim društvenim slojevima. Sistem "socijalnog kapitalizma" hibridne je prirode, jer se on zasniva, zapravo, na kompromisnoj primeni glavnih postulata liberalnog kapitalizma i socijalizma.

Socijaldemokratsko prevladavanje liberalnog obrasca predstavlja plod kritičkih uvida u razne njegove nedostatke, odnosno, htenja da se ovi učine blažim. Te kritike i njima kosekventne normativne intencije socijaldemokratija je, inače, preuzela od tradicionalne levice, sa kojom je, zapravo, delila i kritiku sistema liberalnodemokratskog organizovanja ljudskih sloboda i prava. Sam liberalni koncept tih sloboda i prava smatra se apstraktnim i restriktivnim, a ostvarivanje tih vrednosti - parcijalnim, neefikasnim, pa i iluzornim. Bezrezervnu liberalnodemokratsku afirmaciju takvog koncepta i prakse oni označavaju čak i kao vrstu hipokrizije.16

Stoga, da bi bili prevladani važni konstitutivni defekti i praktičke manjkavosti društvenog bica zasnovanog na liberalnom obrascu, tj. da bi bio prevladan, pre svega, deficit distributivne socijalne pravde (oličen u velikim socijalnim razlikama), socijaldemokratska orijentacija otelovljena u "državi blagostanja" teži izvesnom ujednačavanju realnih pretpostavki proklamovane jednakosti prava članova društvene zajednice. Tome, zapravo, ona tezi kroz proširivanje liste garantovanih ličnih i političkih prerogativa, odnosno, kroz dodavanje tradicionalnim ljudskim pravima i onih novije formulisanih, čija glavnina je uobičajno nazivana "pravima solidarnosti". Uspostavom tih raznih ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, sloboda i pogodnosti (koje su garantovane posredstvom primene gore pomenutih ekonomsko-političkih i socijalno-političkih instrumenata) realizovana su, zapravo, razna, novije zasnovana socijalno-ekonomska, demokratska, emancipacijska i humanistička potraživanja koja su, inače, u ime defavorizovanih društvenih slojeva, izvorno artikulisana projektima tradicionalno-levičarske (socijalističke i komunističke) inspiracije.17

15    ? Društvena praksa obuhvaćena konceptom "socijalnog kapitalizma" predstavlja skorašnji, visoko evoluirani oblik ispoljavanja državno-kapitalističke tendencije koja je začeta tridesetih godina.16    ? Sa stanovišta socijaldemokratije (kao i tradicionalne levice) ukazuje se da je klasično liberalno potrazivanje i garantovanje ljudskih prava ograničeno, jer se svodi samo na pitanje telesnog integriteta, ekonomske samobitnosti i duhovne nezavisnosti, ili se, pak, u javnom zivotu, svodi samo na pitanje mogućnosti korišćenja skučenih mehanizama tzv. formalne demokratije institucija i procedura; ostavljajući, istovremeno, sasvim po strani probleme života ili sudbine čoveka u konkretnoj životnoj situaciji; to jest, zanemarujući pitanje istinske moći ljudi za ostvarivanje tih prava, koje su, pre svega, društveno determinisane. Tako, ova kritika razotkriva da u liberalnom sistemu, ni ona proklamovana i garantovana ljudska prava nemaju istu efektivnost za sve ljude; budući da je njihovo efektuiranje na različite načine ograničavano i uslovljavano (njihovo uzivanje je čitavim kategorijama ljudi delimično ili u potpunosti uskraćivano). Sve to se smatra, sa ovog kritičkog stanovišta, solidnom potvrdom zaključka o nerealnoj jednakosti apstraktnih ljudi (kojima se u okviru liberalne koncepcije, eto, samo uopšteno pridaju podjednake inherentne prerogative ili predodređenosti).17    ? Naravno, ta praksa državnog kapitalizma, kojom se omekšavaju izvorna kapitalistička načela, predstavlja i imperativ reprodukcije kapitalističkog društva u savremenoj fazi njegovog razvitka. Široko će,

34

Formalno i uopštenije posmatrano, socijaldemokratska koncepcija učinila je otklon u odnosu na tzv. negativno i pasivističko shvatanje ljudskih prava; da bi favorizovala njihovo tzv. pozitivno i aktivističko shvatanje. Time bi "prava na slobodu od..." sve više ustupala mesto "pravima i slobodama za...".

Budući da u zemljama sa socijaldemokratskom vlašću, čija je državna politika uveliko zasnovana i na solidarističkom načelu, obezbedivanje (re)distribucije pomenutih prava i pogodnosti nužno zahteva intervenciju države, u njima su snažno ispoljavana razna očekivanja građana od nje. Svojom naraslom pretencioznošću i revandikacijama, u sveopštoj plimi potraživanja i pružanja prava i pogodnosti, ovi insistiraju, zapravo, na maksimiranju društveno-uslužne funkcije i karaktera državnih organa.

Socijaldemokratskim prevazilaženjem ograničenosti liberalnog koncepta organizovanja ljudskih prava zaista je unapređen sistem njihovog potraživanja i garancije. Time je u određenoj meri preobražena i sama svrha vlasti, kao i sam globalni politički odnos. Umesto da se vlast obuzdava, suspreže, išlo se ka tome da se ona proširi; ali, uz njeno obavezivanje da sve direktnije i pažljivije deluje u prilog sve pretencioznijih članova građanske zajednice.18

Valja ovde pomenuti još jednu važnu tekovinu socijaldemokratije u domenu ljudskih prava, koja će, takođe, značajno određivati pravce koje će, nadalje, u tom problemskom polju, slediti socijalna i politička filozofija, ideologija, etika. Reč je o isticanju kolektivnih prava raznih ljudskih zajednica.

Pomenute orijentacije u potraživanju i garantovanju ljudskih prava, naravno, ne znače i potiranje tradicionalne liberalne orijentacije. Kroz ostvarivanje socijaldemokratskih obrazaca u okviru "države blagostanja", tradicionalne vrednosti liberalne političke ideologije i političke kulture (osnovne lične i gradanske slobode i prava) zapravo su revitalizovane i konsolidovane u jednom novom kontekstu. Povećana je opšta osetljivost za njih, uvećana su odgovarajuća očekivanja i zahtevi za njihovo poštovanje, odnosno, spremnost za njihovu zaštitu. Deo ovoga može se izraziti i drugačije: pomenuto pomeranje u smislu potrazivanja "prava i sloboda za", niukoliko ne znači slabljenje pretencioznosti prema pravima na "slobodu od"; nego, upravo, njihovo sinergijsko, tj. još čvršce potvrđivanje.

Sve u svemu, maksimalno ispunjenje rastućih očekivanja gradana u sve većem broju oblasti života pod kontrolom države, smatra se prvenstvenom političkom svrhom državnih delatnosti. Što potpunije ispunjenje raznovrsnih potreba članova društvene zajednice postalo je njihovom osnovnom deontološkom normom19. To je, naravno, slučaj i kada je u pitanju policija. Osim ostvarivanja maksimalne bezbednosti za svakog pojedinog pripadnika gradanskog društva uz najviše garancije u pogledu poštovanja njegove ličnosti, i njegovo viševrsno usluzivanje postalo je prvorazrednim ciljem policijske delatnosti, te i jednom od

stoga, biti prihvatano da novoustanovljena prava "tu ne predstavljaju (samo, M.J.) lične prerogative, već društvene funkcije koje označavaju mesto svakog ponaosob u sistematično organizovanom i neosporivom poretku.". (z. Muržon: "Ljudska prava", Plato, Beograd, 1998, str. 51)18    ? Od osporavanja države i vlasti, od pružanja otpora njima u interesu prava i sloboda ličnosi, ova orijentacija upućuje na očekivanja, revandikacije i dobijanja od njih. U vezi sa ovim, pomenuti z. Muržon zapaža: "S nepovredivosti fundamentalnih prerogativa ličnosti prešlo se na zadovoljenje egzistencijalnih potreba pojedinca." (ib idem, str. 60).19    ? U poslednje vreme, za označavanje specifičnog morala raznh oblika ljudske prakse sve češće se koristi i termin "deontologija". Taj termin skovao je britanski filozof Džeremi Bentam (Jeremy Bentham) koji je živeo u 19. veku, od dveju grčkih reči: "deontos" koja znači duznost, i "logos", koja u ovom slučaju označava ustrojeno znanje, odnosno, nauku.

35

glavnih normi etike njenih službenika. Takva očekivanja i potraživanja članova društvene zajednice od države i policije, te i raspoloživost ovih da njima idu u susret, značajno su, dakle, doprinosila završnici procesa uobličavanja policijske etike; u najmanju ruku, to se zbivalo kroz doprinošenje njenom tematskom bogacenju, ali još više i značajnije - kroz unapredivanje njenih svojstava.

O prethodnom se može zaključiti i opštije: sa opisanim razvojem u okviru socijaldemokratije, tj. sa ukupnim snaženjem demokratskog, slobodarskog, humanističkog i solidarističkog duha pod njenim okriljem, dalje su osnazene opšte političko-kulturne pretpostavke razmaha etičke refleksije u vezi s delovanjem policije, tj. značajno su favorizovani njena etička orijentacija i pristupi.

.

Afirmaciji i usavršavanju vrednosti i načela opšte progresističke društveno-političke kulture u ovom razdoblju obelezenom uspesima socijaldemokratije, značajno su doprinosili i stavovi i delanja više zvaničnih medunarodnih organizacija i foruma. Ovi subjekti stvarali su i dokumente nadnacionalnog važenja, ili takvog odjeka. Kao produkte zvaničnih subjekata pomenućemo: Međunarodnu konvenciju o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, usvojenu od strane Generalne skupštine OUN 1965. godine20, zatim, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, usvojen od strane istog tela 1966. godine (sa odmah potom usvojenim Fakultativnim protokolom uz taj međunarodni dokument21) i, najzad, Završni akt konferencije o bezbednosti i saradnji u Evropi, koja je otpočela u Helsinkiju 1973., a okončana u zenevi 1975. godine (posebno je bila značajna njegova tzv. treca korpa, koja je sadržala materiju ljudskih prava). U ovom razdoblju su usavršavani i neki ranije usvojeni međunarodi dokumenati. Tako je tekst pomenute Konvencije o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda, usvojene 1950. godine od strane Saveta Evrope dopunjen dvama protokolima koji su stupili na snagu 1970. i 1971. godine. Takođe dvama protokolima, 1971. godine su dopunjene i pomenute ženevske konvencije iz 1949. godine ("Dopunskim protokolom uz ženevsku konvenciju iz 1949. o zaštiti žrtava međunarodnih oružanih sukoba" i "Dopunskim protokolom uz ženevsku konvenciju iz 1949. godine o zaštiti žrtava nemeđunarodnih sukoba"). Ta dva dokumenta predstavljaju najopštiju međunarodno-pravnu verifikaciju do tada dostignute evolucije humanih ideja u ovoj oblasti; očigledno je da je ovaj drugi protokol i posebnije relevantan za policiju, tj. za njenu etiku.

Međutim, u istom razdoblju, na međunarodnom planu su usvojeni i značajni dokumenti koji se još neposrednije odnose na policiju i njenu etiku. Pomenućemo: Standardna minimalna pravila za postupanje sa zatvorenicima, prihvaćena na Prvom kongresu UN o prevenciji zločina i postupanju s prestupnicima, odrzanom u ženevi 1955. godine i Deklaraciju o zaštiti svih lica od torutre i drugih oblika okrutnog, nehumanog ili ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja, koju je usvojila Generalna skupština OUN 1971. godine. U svim pomenutim aktivnostima značajno je učestvovala Komisija UN za ljudska prava.

20    ?

Ne treba zaboraviti da je u tom vremenu stremio svojoj kulminaciji i proces oslobađanja naroda i zemalja od kolonijalne zavisnosti, i da je on bio u središtu zanimanja napredne javnosti, tj. predmet njene masivne podrške.21    ? stupio na snagu 1976. godine

36

Razvoju ovde opisane progresističke kulture u šezdesetim i sedamdesetim godinama, osim aktivnosti zvaničnih medunarodnih subjekata, doprinosile su i aktivnosti nedržavnih, nacionalno i međunarodno utemeljenih organizacija i oblika interesnog okupljanja. Kao njihov najpoznatiji primer pomenućemo međunarodni lobi poznat pod imenom Amnesty International. Odgovarajuću, vrlo značajnu ulogu odigrai su i tzv. društveni ili etički tribunali, animirani od strane uglednih ličnosti (kao što su bili, na primer, filozofi i knjizevici B. Rasl i ž.-P. Sartr).

Na ukupnu fermentaciju tog novog duha, tada je uticala i živa društveno-teorijska (kritička i humanistička) misao, kao i angazovana umetnost. Najzad, od značaja je pomenuti i vrlo široko medijsko pracenje svih tih ideja, aktivnosti i procesa.

2.1.1.3. Talas neoliberalizma

Jedan broj najrazvijenijih zemalja zahvaćen je sredinom sedamdesetih godina još jednim velikim talasom reafirmacije liberalizma. Tadašnje obnavljanje ove političke ideologije, tj. organizovanje odgovarajuce društvene prakse s pozicija državne vlasti, najšire je poznato pod nazivom "neoliberalizam", a popularno je nazivano i "reganizam" i "tačerizam"22. Oživljavanje ove liberalno-konzervativne orijentacije javilo se, prema njenom sopstvenom tumačenju, kao reakcija na neke nepozeljne aspekte socijaldemokratske "države blagostanja"; posebno na njene metode "preteranog institucionalnog zbrinjavanja i kontrole građana". Zapravo, neoliberali kritikuju "zagušujuću svemoć države" koja posredstvom svog ekspertsko-tehnokratskog sistema vlasti reguliše sve sfere i pore života i o svemu se tutorski stara. U toj praksi veoma naglašene javne kontrole potreba građana, sa tendencijom zadiranja čak i u njihovu privatnost, oni vide klicu proliferacije opasnih tendencija: oligarhijske, totalitarne, egalitarističke, kolektivističke, anti-trzišne (državno- ekonomske)...; koje, inače, smatraju potpuno neprihvatljivim, budući da one favorizuju premoć kolektivnog i autoritarnog nad ličnim i slobodnim, tj. da ih radikalno poriču.23

Neoliberalna tendencija je, dakle, inicirana u cilju rehabilitovanja i obnavljanja ugroženog individualizma. Ona teži restauraciji uslova procvata slobodnih i odgovornih ličnosti, kojima ce prava samo biti garantovana, a ne i dodeljivana.

Praksa zasnovana na toj koncepciji, koja teži da ukroti ekspanzionizam vlasti i opštu tendenciju apsorbovanja ličnosti od nje, i koja je efektivno redukovala neka u prethodnom periodu osvojena ekonomska i socijalna prava, nije značajnije usavršila tradicionalne liberalno-demokratske vrednosti; ona ih je samo jače istakla, zamenivši klasičnu liberalnu filozofsko-ideološku ideju individualizma novim, konkretnijim, tj. politički, pravno i etički operabilnijim konceptom "ljudskih prava".24

22    ? U kritički intoniranom govoru, katkad je ta praksa označavana i kao "neokozervatizam".23    ?

"Promenivši tako kurs, napustivši nepovredivost ličnih preorgativa da bi prednost bila data izdašnosti socijalnih davanja, potrazivanje prava se srozalo od sna o slobodi do prizemne potrebe za sigurnošću..." Ovaj stav ž. Muržona (op. cit., str. 36) mogao bi, iako je izrečen u jednom drugom kontekstu, sažeti neoliberalnu kritiku socijaldemokratskog "socijalnog kapitalizma".24    ?

Time je taj pojam/termin po drugi put ušao u širu upotrebu. Prvi put je bio masovnije korišćen, mada samo zakratko, po formiranju Organizacije ujedinjenih nacija, 1945.

37

Zaštita tako shvaćenih ljudskih prava, kao od ranije već visoko kotirana norma, postavljena je, u toj neoliberalnoj koncepciji, u rang apsolutnih političkih i moralnih prioriteta, tj. u središte kako strateških, tako i svakidašnjih društvenih ciljeva. To što je ovu ideološko-političku doktrinu najnaglašenije praktikovala najmocnija i najuticajnija zemlja sveta (SAD), otvaralo joj je široke puteve univerzalizacije. Skorašnji uzlet neoliberalizma odigrao je, tako, veliku ulogu u širokoj afirmaciji demokratskih i slobodarskih ideja; u dobroj meri, dakle, posredstvom direktnog uticaja pomenute državne moći na ideje i volju, tj. odluke odgovarajućih visokih međunarodnih foruma i instanci. Uticaj neoliberalnog talasa bio je od velikog značaja i za skorašnji dovršetak procesa formalizacije policijske etike.25

godine; kada je njime bio zamenjen stariji, do tada korišćeni pojam/izraz - "prirodna čovekova prava".25    ?

Takav značaj valja pridati neoliberalizmu, iako se mnogo šta u vezi s njegovom praksom može, s raznih vrednosno-političkih stanovišta (uključujući upravo i progresističko kakvim se ovde bavimo), dovoditi u pitanje. Dakle, doprinos neoliberalizma političko-kulturnom kontekstu koji je omogućio i stimulisao nastanak današnje policijske etike, treba smatrati, generalno uzevši, važnim i pozitivnim, bez obzira na to što ovaj ideološko-politički model ljudsku jednakost shvata prvenstveno kao formalnu ravnopravnost, što apsolutizujući ljudska prava i slobode relativizuje mnoge druge političke i moralne vrednosti; što, na primer, bezrezervno afirmiše sa etičkog stanovišta problematičnu surovost trzišta i golih profitnih interesa (pretpostavljajući sve to po društvenu zajednicu blagotvornoj redistribuciji materijalnih dobara i prava, putem progresivnog oporezivanja i drugih instrumenata ekonomske i socijalne politike, što, inače, podrazumeva i preporučuje znatno humaniji socijaldemokratski model). Njegov doprinos treba dakle visoko oceniti, iako je njegova koncepcija ljudskih sloboda i prava vrlo redukcionistička, te iako se čini da je njegovo akcentovanje tih vrednosti tek u funkciji etičkog korektiva ili protivteže objektivnim i subjektivno željenim, s moralnog stanovišta dubioznim tendencijama, kao što su: bezgranična koncentracija kapitala i globalizacija privrednih i političkih procesa (te tendencije su dubiozne prvenstveno zbog njihove direktne uzročne-posledične povezanosti sa hegemonističkim teznjama najmoćnijih država sveta). U još oštrijoj formi moguće je u vezi sa danas dominirajućim neoliberalizmom iznositi kritičke opaske praktičkog reda. Naime, u pitanju je njegovo, ne tako retko faktičko zloupotrebljavanje problematike ljudskih prava u pokušajima ostvarivanja raznih moralno nelegitimnih ciljeva u međunarodnim odnosima (kao što je, na primer, cilj uspostavljanja hegemonističkog tzv. novog svetskog poretka); što bi, po svom opštem implicitnom smislu, uveliko protivrečilo zalaganju za demokratiju, pravdu, ljudska prava i humanost. Iza raznih njegovih deklarativno progresističkih medunarodnih kampanja kritičniji analitičari otkrivaju upravo prikrivene antiprogresističke namere i ciljeve. Oni ga najkonkretnije sumnjiče zbog vrlo uočljivog nesklada izmedu njegovog snažnog i bezrezervnog opšteg zalaganja za poštovanje ljudskih sloboda i prava, i faktičkih relativizacija tog zahteva, kroz vrlo diferenciran (nejednoznačan) kritički stavov glavnih promotora ove ideološko-političke tendencije prema njihovom kršenju u raznim delovima (geostrateškim regionima) sveta; to jest, zbog paralelizma ekstremne rigoroznosti i ekstremne permisivnosti (indulgentnosti), što nije ništa drugo do etički nepozeljno primenjivanje tzv. dvojnih standarda, odnosno, izraz kompromitujuće nedoslednosti nosilaca tih stavova ili defektnosti njihovog moralnog

38

2.1.1.4. - Dva talasa "nove levice"

Od demokratskih i emancipacijskih strujanja koja nisu imala državno-institucionalne okvire, već su predstavljala opozicione društveno-političke pokrete26, pomenućemo, pre svih, ona koja su predstavljena dvama talasima tzv. nove levice.27 Prvi njen talas snažno je prostrujao razvijenim svetom još ranih pedesetih godina28, a drugi je krenuo krajem šezdesetih.

Težište identiteta nove levice oba talasa predstavlja njeno specifično pozicioniranje unutar ukupnog levog opozicionog bloka. Za razliku od tradicionalne komunističko-socijalističke levice, nova levica iz pedesetih godina je, uporedo sa socijalno-klasnim polazištem, usvajala i glavninu ideja klasične libralno-demokratske emancipacije i prihvatala i socijaldemokratske ideje koje su tada bile već snažnije praktički stavljane u pogon29. Ali, ona je, svojim progresističkim angazmanom težila i da prevazilazi njima svojstvena ograničenja i nedostatke. Stoga, njeni inspiratori i najugledniji protagonisti, i kada su bili bliski radničkom pokretu, nisu uvek bili i njegovi formalni pripadnici; iako su katkad bili ideolozi levičarskih političkih organizacija, oni često nisu bili i njihovi članovi. S naglašenom distancom prema svakoj nedemokratskoj, totalitarnoj i nehumanoj ideji i praksi, i zaokupljeni problematikom tzv. integralne slobode, kritički su istupali jednako protiv dogmatskog marksizma, odnosno, etatističko-birokratskog autoritarizma i totalitarizma

integriteta. Zaključićemo, ipak, da je snažni angažman moćnih faktora neoliberalizma na promociji liberalnih vrednosti, bez obzira na stvarnu meru njihove praktičke doslednosti, objektivno dao veliki doprinos uobličavanju savremene policijske etike.26    ? Manje ili više organizovani ili spontani aktivizm u okviru tih strujanja sastojao se uglavnom od kritičke i protestne politizacije i revandikativnih agitacija.27    ?

Ovde valja istaći da je u uspostavljanju ukupne progresističke klime koja će činiti važnu društveno-istorijsku pretpostavku dozrevanja policijske etike u liberalno-demokratskim društvima, u čitavom posleratnom razdoblju, značajnu ulogu imala i tradicionalna socijalistička i komunistička levica; kako svojim autohtonim emancipacijskim idejama (koje su više ili manje prevazilazile okvire datog, kapitalističkog društvenog sistema), tako i kao unutarsistemska opoziciona snaga (svojim kritičkim ukazivanjima na manjkavo sprovodenje proklamovanih liberalnih ili socijaldemokratskih koncepcija). Tu tradicionalnu levicu treba smatrati opozicionim pokretom, iako je ona katkad bivala i deo državno-institucionalnog sistema, tj. učesnik (makar i samo kratkotrajno ili delimično) u javnoj vlasti. (Naime, već odmah iza rata, njeno delovanje, znatno korespondirajući s delovanjima tada obnavljanog liberalizma i uzrastajuće socijaldemokratije, ostvarivalo je s njima i neku vrstu državno-političkog sadejstva; ugalvnom je to bilo nastavljanje tradicije antifašističkih narodnih frontova).28    ? Kada je u pitanju ovo datiranje u kome se pominje decenija, ali ne i vek, kao i drugim takvim slučajevima kojih će biti u tekstu ove knjige, treba podrazumevati da je u pitanju prošli, 20. vek.29    ?

Inače, sa tim dvema tendencijama, kao i sa tradicionalnom levicom, delila je i celinu kritičkih stavova u vezi sa opominjućim iskustvima tragične dehumanizacije u prethodnom istorijskom razdoblju.

39

socijalističkih sistema Istočnog lagera30, protiv diktatura u Španiji i Portugaliji, kao i protiv prikrivenog autokratizma i represije, tj. neslobode i otuđenja koje su razotkrivali i u liberalno-demokratskom svetu (bilo kao ekscese, bilo kao rutinske nedoslednosti, bilo kao njegove standardne nedostatke). Oštrica njihove kritike bila je uperena i protiv imperijalizma, hegemonizma, blokovske trke u naoružavanju (posebno nuklearnom), protiv ugnjetavanja kolonijalnih naroda (tada još neoslobođenih zemalja i regiona: Alžira, Konga, Indokine...) i brutalnog gušenja njihovih oslobodilačkih (gerilskih) pokreta, primenom brutalne vojne i policijske sile. Ta nova levica aktivno je podržavala ne samo anti-staljinističke, nedogmatske i nebirokratske orijentacije klasno-socijalnog radničkog i sindikalnog pokreta, vec i sva druga emancipatorska društvena nastojanja: pokrete za građanska prava, pokrete ugroženih rasnih i etničkih manjina i zanemarivanih marginalaca, pokret za jednakost polova i slične. I same te razne pokrete, zapravo njihov najveci deo, moguće je uslovno ubrojiti u tu novolevičarsku politizaciju. Tako se može primetiti da su svojevrsne doprinose tom tadašnjem "novolevičarskom" slobodarskom, demokratskom i humanističkom aktivizmu davali i neki sasvim autohtoni pokreti, kakvi su bili, na primer: pokret Crnaca u SAD i pokret poznat pod nazivom "Teologija oslobođenja", predvođen od strane katoličkog sveštenstva u Latinskoj Americi, kritički nastrojenog prema kapitalizmu i grubom odnosu vlasti prema protestima i revandikacijama revoltiranih masa lationoameričkih siromaha (koji ce postati naročito aktivan sredinom sedamdestih31) i slični.

Demokratske i emacipatorske težnje nove levice tog prvog talasa praktički su se iskazivale kako kroz intelektualno-ideološke kampanje, tako i kroz otvorenije, te i masovne, društveno-političke borbe: agitacije, proteste, demonstracije. Idejna strujanja i društvena i politička delovanja u okviru tog talasa bila su obilato podsticana značajnom kritičkom i vizionarskom društveno-teorijskom mišlju koju su razvijale plejade slobodoumnih i angazovanih intelektualaca.

Uznoseći slobodarske i humanističke ideale i temeljeci na njima odgovarajuće revandikacije, sav taj aktivizam značajno je podizao građansku samosvest neophodnu za uzmah opštedruštvenog proetičkog stava; taj stav postaće vrlo relevantan i za odgovarajuću proetičku orijentaciju same policije.

Ukazaćemo, nadalje, i na odgovarajući doprinos nove levice drugog talasa.

2.1.1.5. - Postmoderna politička kultura novih društvenih pokreta

Veliki i specifičan doprinos razvijanju demokratskog, slobodarskog i humanističkog duha, koji će snažno ohrabrivati i uspon opšteg stava u prilog policijske etike, davali su i protagonisti svojevrsne novolevičarske politizacije ili kritičkog, protestnog i revandikativnog aktivizma, začetih sredinom šezdesetih godina, i poznatih pod nazivima: "alternativni", "marginalni", "postmoderni" ili naprosto "novi" društveni pokreti.32 Iz bogate

30    ?

Pripadnici te nove levice tada su bili duboko razočarani već uveliko razotkrivanim represivnim, tj. nedemokratskim i nehumanim aspektima prakse staljinizma.31    ?

čak su i zvanične crkvene organizacije Latinske Amerike, postajale uveliko prozete tim njihovim duhom; pa će tako njihova konferencija održana u Puebli februara 1979. godine, između ostalog, osuditi i "sve vidove tlačenja i porobljavanja".32    ?

40

lepeze tih novih oblika društvenog aktivizma izdvajamo ekologistički, neofeministički, neopacifistički i antinuklearni pokret, kao i razne kontrakulturne i potkulturne pokrete tzv. marginalnih društvenih grupa. (Direktni preteče tih pokreta bili su studentski i omladinski pokreti, hipi pokret i slični aktivizmi začeti u razvijenom svetu sredinom šezdesetih godina.). Ti pokreti se veoma razlikuju od dotadašnjih, tradicionalnih društvenih pokreta, čiju su paradigmu predstavljali radnički i sindikalni pokret. Pre svega, oni izbegavaju da budu ideologizovani i politični u uobičajnom smislu33. Umesto toga oni teže da predstavljaju kulturne činioce u društvenoj areni. Oni ne predstavljaju, dakle, ni standardnu opoziciju državnoj vlasti, već opštiju alternativu postojećim porecima vrednosti, interesnim prioritetima, raznovrsnim institucijama i raznim vidovima poopštene prakse najnaprednijih društava i čovečanstva u celini. Oni ove vide i vrednuju bitno drugačije od vlasti, partija i medunarodnih birokratija i tehnokratija...

Za razliku od pokreta prethodnih generacija, oni ne teže institucionalizaciji i minimalno su organizovani, tj. njihovo delovanje je u najvećoj meri spontano.

Metodi njihovog delovanja su nestandardni; glavna crta im je nenasilnost u postupanju. Moralizovanje, tj. moralni pritisci i ucene su im jedan od glavnih oblika borbe.

Njihova specifičnost je ipak najviše izrazena u domenu tematike i ciljeva. Pod lupom njihove analitičke i kritičke paznje je vrlo razuđena problematika. Kada su u pitanju prâva, slobôde i dostojanstvo čoveka, oni radikalno ispituju stvarne okolnosti, subjekte i instance njihovog ugrožavanja i odbrane. Zatim, zaokupljeni su problematikom i opštijih odnosa pojedinca i društva, tj. problemom društvene dezintegracije po osnovu slabljenja istinske međuljudske komunikacije, odnosno, mogućnostima autentičnog integrisanja pojedinaca u društvenu zajednicu. Oni se zanimaju i za suštinske aspekte legitimiteta društvenih institucija i akcija, za mogućnosti ispunjenja društveno deklarisanog i normiranog stvarnim egzistencijalnim sadržajima, kao i sličnim pitanjima. Ta svojevrsna politizacija i aktivizam kritički se postavljaju prema raznim do sada realizovanim obrascima institucionalnog garantovanja ljudskih prava i sloboda i humanosti u međuljudskim odnosima; to jest, prema nedostacima i nepoželjnim aspektima praktično svih do sada praktikovanih sistema demokratske društvene organizacije. Postmoderni kritički stavovi imaju na meti: društvenu premoc države, vlasti i političkog poretka u odnosu na građansko društvo, prinudnu (heteronomnu) integraciju ljudi u zajednicu od strane političkih i ideoloških faktora, etatizam, totalitarne ideologije (ideokratije), hijerarhije, autoritarnost i autoritete ("sprege patrijarhata i patronata"), zloupotrebe nauke, tehnike i religije, prekomernu institucionalizaciju (preterano institucionalno posredovanje u međuljudskim odnosima i zadovoljavanju ljudskih potreba34), odnosno, otuđenost i

Ovi pokreti nazivani su, takođe, i "građanskim protestima" i "građanskim inicijativama", a u novije vreme se označavaju i kao "nevladine" ili "privatne" inicijative i pokreti.33    ?

Oni sebe smatraju aideološkim i apolitičkim ponajpre stoga sto su kritični prema svim standardno profilisanim političkim opcijama i njihovim ustaljenim metodama.34    ?

Upravo u tom smislu - tj. suprotstavljajući se birokratskom gušenju autonomije građanskog subjekta i kontrolisanju privatnosti i individualnih sudbina posredstvom institucionalnog zbrinjavanja - ovi pokreti predstavljaju jednu od kritičkih reakcija na sistem "drzave blagostanja".

41

kontraproduktivnost društvenih institucija i čitavih društvenih podsistema (zdravstvenog, obrazovnog, saobraćajnog, bezbednosnog...), i uopšte, otuđeni karakter i ukupnu kontraproduktivnost naše civilizacije. Oni savremenu civilizaciju optužuju da rastućim produktivizmom, izrabljivanjem i zagađivanjem prirorde (tj. opasnim narušavanjem prirodnih ravnoteža u životnoj sredini), komercijalizacijom, militarizacijom i ubrzavanjem trke u sve sofisticiranijem naoružavanju, nedemokratskom praksom (tj. manipulacijama i otvorenim i prikrivenim nasiljem i ugnjetavanjem čak i u svetu razvijene demokratije), starim i novim formama diskriminacije..., ugrozava elementarne vrednosti života kao što su: čist vazduh, zdrava hrana, sloboda, biološka raznovrsnost, zdravo potomstvo, duhovnost, bazična ljudska jednakost, etika.

Ti pokreti znatno sadržinski i smisaono proširuju koncepte ljudskih prava koji su bili razvijani u okvirima liberalizma i socijaldemokratije35 i znatno slojevitije motivišu njihovo potraživanje. Oni kompleksnije definišu ljudske slobode i dostojanstvo i ističu ideal savršenijeg humanizma; čime, zapravo, afirmišu načela jednog znatno redefinisanog individualizma. Prava i slobode najnovije generacije koje se pridodaju onima ranije koncipiranim, označavaju se raznim nazivima. Govori se, tako, o pravu na samoodredenje, o pravu na autonomiju u odnosu na javnu vlast i druge društvene moći, o pravu na samoupravnost, samopomoć i samoostvarivanje, o pravu na slobodnu (neheteronomnu) integraciju pojedinca u društvenu zajednicu (tj. na slobodnu asocijaciji autonomnih građanskih subjekata), o pravu na autentično zadovoljavanje istinskih ljudskih (telesnih, duševnih i društvenih) potreba, o pravu na posebnost pojedinaca i manjina, o pravu na slobodu savesti36, lične aktivnosti i ekspresije u najširem smislu, o pravu na višedimenzionalno shvaceni kvalitet svakidašnje ljudske egzistencije...

Njihova koncepcija ljudskih prava i sloboda odražava određenu promenu shvatanja u smislu udaljavanja od tzv. negativnog i pasivističkog ka tzv. pozitivnom i aktivističkom njihovom odredenju; a za njihov postmoderni individualizam moglo bi se reći da predstavlja jednu vrstu novog personalizma. Pomeranje u pravcu većeg potraživanja "prava i sloboda za...", niukoliko ne znači slabljenje pretencioznosti prema pravima na "slobodu od...". Niti postmoderni personalizam neutrališe tradicionalne individualističke zahteve; nego naprotiv: on znači, upravo, njihovo sinergijsko, tj. još snaznije potvrđivanje. Dakle, postmodernističkim duhom nadahnuti društveni pokreti, sagledavajuci mnoge stare, nerešene ljudske probleme iz novih vizura, kroz novu vrednosnu optiku, i ukazujući na novonastale probleme, koji su izraz uspostavljanja novih osnova i osa društvenih podela, polarizacija, napetosti i konflikata37, uveliko prevazilaze repertoar vrednosnih, kritičkih i normativnih koncepata dotadašnjih progresističkih angazmana.

Kritikujući i protestujući, ovi kolektivni subjekati ispoljavaju svoju konstruktivnu (dakako autonomu i originalnu) orijentaciju: formulišući svoja polazišta, razvijajući

35    ? tj. one koncepte koji su ta prava shvatali kao prirodne (urođene) ili stečene prerogative (pravo na život, na slobodno raspolaganje sopstvenim telom, duhom i imovinom) i kao prava na vršenje standardizovanog političkog uticaja na društvene tokove, zatim, kao prava solidarnosti svojstvena socijalnom kapitalizmu "države blagostanja" itd.36    ? to jest, o pravu na uvažavanje tzv. prigovora savesti 37    ?

Ti problemi više nisu sagledavani prvenstveno iz klasno-ekonomske perspektive, što je karakteristično za pristup najznačajnijih tradicionalnih društvenih pokreta. ("Obnova utopijskih energija", zbornik tekstova, CID, Beograd, 1987., passim)

42

sopstvene projekte i upućujući na njima zasnovane predloge, te i ispostavljajući njima korespondirajuće zahteve.38

Po osnovu takvog njihovog interesovanja, tematike, ciljeva, te i načina okupljanja, povezivanja i delovanja, oni predstavljaju autohtonu pojavu u savremenoj društvenoj areni.

Aktivizam novih društvenih pokreta - tj. njihovo kritičko i konstruktivno prevladavaje progresističkih tendencija zasnovanih na ideološkim, političkim i kulturnim matricama liberalizma, socijaldemokratije, socijalizma i nove levice prvog talasa - imao je značenje daljeg iskoraka u pravcu humanizacije i demokratizacije razvijenih društava, osvajanja novih horizonata i kvaliteta ljudskih sloboda i prava, dalje promocije etike i etičnosti kao takvih. Zapravo, uporedo sa uvazavanjem običajnih, tradicijskih, pravnih i dr. vidova legitimisanja ljudskih dêla uopšte, novi društveni pokreti postavili su, kao prvorazredni imperativ, i njihovo etičko legitimisanje. Pod uticajam dejstava i ovih subjekata demokratizacije, oslobađanja i humanizacije vidno su, u savremenom razvijenom svetu, uvećavane aktivnosti odgovarajućih zvaničnih, nacionalnih i međunarodnih činilaca (institucija, organizacija, foruma). Dobrim delom i pod njihovim uticajem, odnosno pritiscima, nastajali su mnogi pravni i politički dokumenti relevantni za probelmatiku o kojoj je ovde reč.

Sve u svemu, ovi "novi društveni pokreti" veoma su doprinosili narastanju svesti društva i svesti same policije u prilog policijske etike visokih standarda.

(Inače, ovi pokreti ce predstavljati društvenu bazu aktivizma nevladinih organizacija i inicijativa tokom 80-tih i 90-tih godina, čija ce proliferacija imati velikog uticaja na dalje usavršavanje u to vreme već dozrele policijske etike.). 2.1.1.6. - Idejno-teorijske pretpostavke progresističkog društvenog konteksta

Ukratko ćemo se osvrnuti i na važnije idejno-teorijske pretpostavke razvitka opšteg proetičkog (demokratskog, emancipacijskog i humanističkog) konteksta o kome je ovde reč; a, time, posredno, i na idejne izvore i inspiracije najznačenih novijih društvenih stavova o policiji, koji ce biti od najdirektnijeg značaja za odgovarajucu, autonomnu evoluciju njenog bića i duha, koja je najdirektnije dovela do skorašnjeg uobličavanja njenog morala kao razvijenog normativnog kompleksa.

U pitanju je vrlo bogat fond ideja koje su nastajale u okviru raznih idejnih orijentacija i polazišta, profilisanih u dužem vremenskom razdoblju. Idejno-ideološki fondovi pojedinih etapa opisanog kulturno-političkog razvoja po pravilu su uključivali, selektivno i kritički, sadrzaje odgovarajućih (istovrsnih) fondova prethodnih etapa, podvrgavajući ih novim tumačenjima, dalje ih razvijajući i dopunjujući.39 Tako je pod

38    ?

Kada je reč o njihovoj konstruktivnosti i originalnosti, valja naznačiti da se ovi pokreti, osim što kritikuju i protestuju, i razvijaju sopstvene stavove, javljaju, uveliko i kao realna društvena praksa. Zapravo, neki od njihovih protagonisa svedoče svoje ideje i primerom sopstvenog alternativnog življenja, u izolovanim zajednicama koje predstavljaju ostrvca civilizacijskih disidenata (otpadnika u odnosu na maticu savremene civilizacije); to jest, na sopstvenim obrascima neposrede demokratije, autentične slobode i humanizma.39    ? Naravno, sa pojavljivanjem novih idejno-ideoloških strujanja, i ona koja su im prethodila produžavala su da, i kao samostalna, deluju. Inače, sva strujanja, prepoznatljiva kao zasebna, međusobno su komunicirala i oplođivala se.

43

okriljem socijaldemokratske koncepcije obuhvaćena, u jednoj plodnoj sintezi, glavnina idejnog fonda liberalne političke filozofije i dobar deo fonda socijalističkih ideja profilisanih i šire rasprostranjenih vec od prvih decenija 20. veka. Idejna tendencija koju smo označili kao postmodernu, ugradila je u svoj progresistički idejni konglomerat veliki deo i liberalnih i socijalističkih i socijaldemokratskih vrednosti.40 Tim idejama prihvaćenim iz ranijih ideoloških sistema (od kojih je istovremeno odbacila značajan deo41) ona je dodavala svoje originalne ideje o autonomiji i samoodređenju građanskog subjekta, o primatu civilnog društva nad državom i slične. Budući da predstavlja najnoviju među značajnim aktuelnim političko-kulturnim tendencijama, ona je, dakle, u sebi objedinila sve ono najvrednije iz do tada postojeće idejno-ideološke građe, dajući mu svoja specifičnija tumačenja i smisaono ga povezujuci sa idejama proisteklim iz njenih sopstvenih, autonomnih promišljanja aktuelne društvene stvarnosti; tako da u tom njenom još uvek fermentišućem idejnom kompleksu, nalazimo pravo mnoštvo ideja kritičko-humanističke i emancipatorske socijalno-filozofske, društveno-naučne, teološke i političko-ideološke misli. U tom konglomeratu su mnoge indikativne, vrednosne, kritičke i normativne ideje koje pripadaju teorijama i doktrinama: prirodog prava i liberalizma, autentičnog (antropološkog, kritičkog i humanističkog) marksizma, anarhizma, samoupravnosti i drugih izdanaka antietatizma, trockizma, egzistencijalizma, personalizma, feminizma, pacifizma, antikolonijalizma, gandizma, naturalizma i dubinskog (sociološko-filozofskog) ekologizma, socijal-hrišćanstva, teologije oslobođenja, frankfurtske kritičke filozofije i sociologije, tzv. kritičke teorije svakidašnjeg zivota, kritičke teorije o kontraproduktivnosti (institûcija) savremene civilizacije... Iz svih tih i drugih, nepomenutih idejnih izvora crpljene su ideje o ljudskoj slobodi i dostojanstvu, neprikosnovenosti ljudske ličnosti, demokratiji, gradanskoj ravnopravnosti, vladavini prava, antiautoritarizmu, neagresivnosti, neprikosnovenosti lične savesti, pravu na kritiku autoriteta i pravu na neposlušnost njima, altruizmu, humanosti, toleranciji, bratskoj solidarnoati među ljudima, dezalijenaciji, ljudskoj autonomiji, antitotalitarizmu i pravu na grupnu i ličnu različitost, najzad i ideja o pravu na autentičnu ličnu ekspresiju i samopotvrdivanje.

Progresisitičku orijentaciju postmodernih političko-kulturnih koncepcija sledila je i glavnina angazovane umetnosti. Ta dva izraza novog duha međusobno su se podsticali.

Predmet živog zanimanja protagonista ove orijentacije nisu bila samo naučna i literalna dela, nego i praktička delanja na javnoj sceni mnogih slobodara i humanista, disidenata savremene "nepravedne", "represivne" i "kontraproduktivne" civilizacije.42

Zaslužuje da bude još jednom podvučena izrazita sklonost protagonista postmoderne društveno-političke kulture da svoje ideje crpe iz starijih izvora. Tako, zahvaljujuci njima, ponovo su pomno iščitavana dela najznačajnijih kritičkih i slobodarskih mislilaca i

40    ? Prihvatala je ideje o neprikosnovenim ljudskim slobodama i pravima, o pravnoj državi, o relativnoj društvenoj jednakosti i pravdi, o humanosti i solidarnosti itd.41    ? Odbacila je, na primer, liberalnu ideju o čistom trzišnom kapitalizmu (zbog etičke neprihvatljivosti takvog "bezdušnosti sistema"), socijaldemokratsku ideju maksimalnog institucionalnog zbrinjavanja (otkrivajući u njoj izvorište prikrivenog totalitarizma i suptilne represije), te i dubioznu socijalističku ideju (koja promoviše apsolutnu premoć kolektivnog interesa nad individualnim) itd.42    ? od kojih treba svakako pomenuti kritičke socijalne filozofe i etičare: M. Rafaela, E. Froma, M. Horkhajmera, A. Bergsona, V. Rajha, D. Rizmana, B. Rasla, J. Habermasa, Đ. Lukača, K. Korša, A. Lefevra, F. Kapru, I. Iliča, A. Gorza...; zatim, knjizevnike: ž.-P. Sartra, A. Kamija, Dž. Orvela, B. Brehta, O. Hakslija, G. Grasa, A. Solženjicina, M. Encesbergera...; takođe, i znamenite praktičke borce za slobodu, pravdu, humanost i druge progresističke vrednosti: M. Gandija, A. Švajcera, R. Valemberga, M. L. Kinga, če Gevaru, Majku Terezu, N. Mendelu, A. Saharova, L. Bofu, R. Debrea, A. Skargila, R. Menču...

44

humanista iz 19. veka.43 U idejno-ideološkom kompleksu postmodernizma, odnosno čitavog tog novog duha kome je postmodernizam najširi okvir i najadekvatnija paradigma, lako je prepoznati i ideje mislilaca iz starijih epoha, koje su budile svest o vrednosti ljudske ličnosti i tezile da uzvise njeno dostojanstvo, koje su pledirale za demokratsku jednakost i širile duh slobodarstva, humanizma i solidarnosti.44

Sve te socijalno-filozofske, političke i etičke ideje vrlo različitih provenijencija, u

postmodernom idejno-ideološkom konglomeratu su fermentisale, ukrštale se i medusobno oplođivale; tako da će ta idejna smeša - koja najpotpunije izražava novu duhovnu klimu koja je bila u temelju društveno-istorijskog konteksta koji je favorizovao rađanje policijske etike - sve više težiti da postane idejni amalgam, pa čak i originalna idejna sinteza.

2.1.2. Ranija ishodišta savremenog policijskog morala

Na osnovu izloženog uputno je još jednom zaključiti da tek u društvima u kojima vlada demokratska, slobodarska i humanistička klima moze nastati opšte raspoloženje u prilog jednog razvijenog policijskog morala; to jest, da se tek u takvim uslovimamože javiti istinsko zanimanje za etičke aspekte policijskog bića, te i da može biti oportuno i razložno isticanje odgovarajućih etičkih ciljeva, zahteva i naloga prema policiji; kao što, s druge strane, tek tada može postati zrelom i volja njenih pripadnika da se, usvajajući odgovarajuće vrednosti, načela i norme, autonomno ponašaju shodno svim tim podsticajima, tj. da im iskreno idu u susret.

Sve ovo, međutim, ne znači da se i ranije, u preddemokratskom dobu, nisu javljali i pojedini elementi ili aspekti policijske etike (kao što ne znači ni da ovih uopšte nema i u gradanski nedovoljno emancipovanim i demokratski nedovoljno razvijenim društvima današnjeg doba). Pojedine policijske vrline, načela i dužnosti, kojima se može pridati i etički karakter i značaj, ispoljavali su se praktično od kada postoji policija, odnosno, policijsko zanimanje. Tako su još u najstarijim vremenima policajci bili obavezivani i na odredeni etički odnos prema poslodavcu (tj. državi ili nekoj drugoj moći koja ih je angažovala), a najkonkretnije prema njihovim neposrednim nalogodavcima. Taj odnos bio je iskazivan uglavnom kroz kategorije odanosti i poslušnosti (koje su izražavale neretko i sasvim autonomne stavove delatnika policijske službe). Tako su, dakle, još tada policajci i moralno reagovali na jedan bitan interes i njemu odgovarajuća očekivanja poslodavaca i nalogodavaca. Od davnina su bili razvijani osobito pojedini elementi i aspekti radnog morala. U okviru njega posebno su bili cenjeni: radna disciplina i radni elan. Davno su, takođe, stvarani i elementi specifičnog morala policijskih kolektiva (koji je regulisao međusobne odnose pripadnika profesionalnih skupina policajaca); isto tako i moral koji je 43    ? na primer, dela: Š. Furijea, Dž. S. Mila, D. H. Toroa, klasika marksizma, M. Bakunjina...44    ? Osim gore već pomenutih, bile su to i ideje ranijih socijalutopista, prosvetitelja, predstavnika prirodno-pravne filozofije i teoretičara društvenog ugovora, racionalista, ideologa protestantizma, renesansnih humanista, predstavnika judeo-hrišćanske samarićansko-solidarističke etike, kao i mnoge druge ideje koje su proklamovale primat pojedinca nad ustanovljenim autoritarnim i dogmatskim porecima svetovne ili crkvene vlasti, preporučivale nepokornost, osporavanje i otpor i upućivale na potrebu emancipacije od političkih i verskih autoriteta, odnosno, potrebu podredivanja ovih neprikosnovenoj čovekovoj ličnosti. Mnoge od tih ideja su činile da su ti autoriteti počinjali i faktički da se "sudaraju sa veličanstvenošću ličnosti". Predmet paznje posvećenika političke kulture o kojoj je ovde reč, bila je i slobodarska, etička ili naprosto pobunjenička misao čak i zaista drevnih preteča: Hamurabija, Meng-Cea, Mojsija, Platona, Antigone (tj. Sofokla), Spartaka...

45

regulisao odnose u hijerarhijskom poretku policijskih organizacija. Već i u ranijim epohama bio je razvijan i element policijskog morala usmeren na zaštitu vrednosti samog policijskog zanimanja i ličnosti policajca, izražavan obično kroz kategoriju profesionalne časti.

Moral državnih službenika, pa time i policije, bio je prilično razvijen u doba prosvećenog apsolutizma 18. i 19. veka.45 Naime, tadašnji državni službenici pridavali su veliki značaj tradicionalnim vrlinama svoje sluzbe, kao što su; odanost njenim ciljevima i načelima i poslušnost prema višim hijerarhijskim instancama; te i vernost vrlinama morala radnog procesa, kao što su: objektivnost, tačnost, azurnost, savesnost, korektnost, marljivost, nepodmitljivost, etikecija...). Tada su već primenjivana i neka osnovna načela korektnog odnošenja prema strankama s kojima se sluzbeno postupalo.46

U meri u kojoj je policija vršila i paravojnu funkciju, policajci su u ulogama koje su proisticale iz nje, cenili i potvrđivali i vrline vojničkog morala; u svojim oružničkim poduhvatima ispoljavali su srčanost (odvaznost, hrabrost), viteštvo47, etikeciju48 i dr.

Tako su, na primer, u Pruskoj, u 19. veku, kada su ukupni tamošnji politički ambijent značajno obelezavale militarističke vrednosti, i elementi tadašnjeg morala policije bili najviše određivani njima. (Ta tradicija će se ponovo javiti kao vrlo izražena karakteristika i jedne docnije, neslavne kanonizacije policijskog morala; naime, njome će biti prožeta do srži pravila postupanja nemačke policije u doba nacionalsocijalizma.). čak su i u vreme apsolutne monarhije, iako u tom završnom obliku feudalne drzave nije bilo ni osnovnih pretpostavki za neki razvijeniji policijski moral49, ipak za personalne činioce razvijenog drzavnog mehanizma, pa i one koji su oličeni u policijskim i drugim snagama unutrašnje bezbednosti ili prinude, važila i neka pravila morala i etikecije u njihovom odnošenju prema osobama s kojima se službeno postupalo.50 Inače, uspostavljanje izvesnih standarda objektivnosti pri ophodenju državnih službenika prema osobama koje su pripadale privilegovanim staležima, prirodno se uklapalo u društvena pravila koja su izvođena iz tadašnje klasno-slojevne strukture. Ukoliko je, međutim, te objektivnosti bivalo i u ophođenju prema politički još nepriznatom građanstvu, to je nalagala jedna činjenica opštepolitičkog reda: teznja državnog aparata (pod upravom monarha) da svoju dominantnu poziciju nad trima staležima (svetovnim i duhovnim plemstvom i građanskim staležom) obezbedi podržavanjem ravnoteže njihove moći, između ostalog i posredstvom što veće neutralnosti izvršno-upravne vlasti. Dakle, takva pozicija te vlasti omogućavala je i određenu meru objektivnosti policije pri arbitriranjima u njenom delokrugu.

45    ? na primer, u Nemačkoj i Austro-Ugarskoj; u Nemačkoj je i u vreme potonje ustavne monarhije bio vrlo izrazen tzv. duh javne službe46    ? O tom "duhu javne službe", koji je bio izraz jednog tradicionalnog, preddemokratskog mentaliteta, i kojim je bila prožeta i policija, pisao je u 19. veku pravni teoretičar Rudolf Jering, a sociolog Maks Veber će taj duh uzeti za jedu od važnih sadržinskih odrednica svog normativnog koncepta "impersonalne vlasati", kao nepristrasne i racionalne administracije.47    ? tj. držali su do viteške časti, "fer pleja", plemenitosti (u smislu samilosti i oprostivosti prema poraženom i slabijem; makar to bilo i samo sporadično i/ili samo kapriciozno) i sl. vrlina48    ? Tu crtu ispoljavali su ne samo u praksi svog paravojničkog zanata, nego i u raznim situacijama javnog i privatnog zivota (recimo, u ophođenju s damama i kroz druga slična ponašanja)49    ? budući da su državni organi bili prosti izvršioci volje apsolutnog monarha koji je bio i posednik suverene i nedeljive vlasti50    ? U Nemačkoj je toga bilo znatnije od kada su se već u to doba dogodile tri značajne, zakonom regulisane institucionalne promene: odvajanje policije od sudstva, uspostavljanje kontrole sudstva nad policijom i nametanje policiji određenih ograničenja u upotrebi sredstava prinude.

46

Istoriografija je sačuvala tragove izvesnog etičkog normiranja policijske delatnosti u gotovo svim ranomodernim evropskim državama u razdoblju između 15. i 18. veka. O kanonima policijske prakse u tim vremenima, pa i onima etičke vrste, moguće je obavestiti se uvidom u razne pravilnike i priručnike koje su u to vreme policajci koristili u svom radu.

Veoma važna institucionalno-politička pretpostavka za rano javljanje pojedinih elemenata policijske etike stvorena je tek sa obrazovanjem državne organizacije na principu trojne podele vlasti, tj. s nastankom modernog, profesionalnog, kontrolisanog i odgovornog državno-upravnog aparata prema liberalnom obrascu pravne države. Ta pretpostavka je iskazala svoj deterministički značaj vec i u uslovima još uvek nedovoljno razvijene i poopštene demokratije. Međutim, tek u zemljama znatnije razvijene liberalne demokratije, bilo je čak i u prvim decenijama 19. veka uistinu značajnih nastojanja usmerenih na kanonizaciju policijske etike. Tako je u policiji Velike Britanije vec od 1829. godine bilo u upotrebi nešto slično etičkom kodeksu. Taj dokument nosio je naziv "Pouke za prestoničku policiju" ("Instructions to Metropolitan Police"). U njemu su osim stručnih, bile izlozene i etičke pouke. Docnije je taj kvazi-kodeks bio prihvacen i u nekim prekomorskim britanskim zemljama. U Australiji su, na primer, njegove ideje bile izložene u dokumentu objavljenom 1870. godine pod nazivom "Gesla opšteg vladanja članova policijskih snaga" ("Maxims for the General Guidance of Members of the Police Force").

To rano raspoloženje za podvrgavanje policijske delatnosti standardima morala građanskog društva izraz je svesti da je policija jedan od najvažnijih činilaca u obezbeđivanju uslova za ostvarivanje temeljnih liberalnih i demokratskih vrednosti, kao i saznanja da ona, s druge strane, može predstavljati i njihove najveće narušioce; te da njena odgovarajuća etička obavezanost veoma ohrabruje njeno iskazivanje, u prvom, a zaprečava iskazivanje, u drugom svojstvu; odnosno, da policija ne samo svojom delatnošcu, nego i moralnošću tog delanja bitno doprinosi, ostvarivanju ljudskih prava i sloboda; da upravo tim putem ona najdirektnije štiti građansku privatnost i obezbeđuje građane od arbitrernosti vlasti. Sve u svemu, već tada je postajalo jasno da i moralnost policije značajno pomaže održavanje sistema slobode i demokratije.

Tamo gde policija, u razdoblju ranog, autentičnog liberalizma, nije bila izgradila sopstveni, koherentnije kanonizovani moral, na usluzi su joj bili moralni kanoni razvijani u srodnih i tangentnih zanimanja: u profesionalnih pripadnika vojske, u službenika državne uprave, sudija, advokata...51

Znatno uočljivije tragove policijskog morala moguće je otkriti u decenijama između dvaju svetskih ratova. O značajnom stepenu njegovog razvitka u tom periodu, svedoče razni dokumenti, a pre svih, policijski etički kodeksi i priručnici. Na primer, u SAD je 1928. godine izraden prvi policijski kodeks, pod nazivom "Naš pozornički kodeks" ("Our 'Square deal' code"). Njime obuhvacenu materiju sadržao je, inače, i odmah potom objavljeni priručnik u kome su, osim striktnih smernica profesionalnog (autoritativnog, korektnog i efikasnog) postupanja, bili rigidno definisani i standardi ukupnog ponašanja policajca. Godine 1937., u SAD je objavljena Svečana zakletva policajaca Ef-Bi-Aj-a ("FBI Pledge for Law Enforcement Officers"); u formi postera koji je bio vidno istaknut u policijskim stanicama širom te zemlje.

51    ? U Nemačkoj je, na primer, osnova za formulisanje zasebnog policijskog morala stvorena tek posle jasnijeg diferenciranja policije od vojske. Taj proces postao je uočljiviji tek od početka 20. veka, kada se otpočelo i sa specifičnijim normativnim uredivanjem policijskog delovanja.

47

U savremenim nedemokratskim zemljama, ukoliko je i bilo zanimanja za moralni habitus policijske profesije - tj. ukoliko je bilo odgovarajućih etičkih razmatranja (konstatacija, kritika i osuda), te i zalaganja za unapređivanje morala policije kroz privilegovanje onih njegovih komponenata koje se iskazuju prvenstveno kroz odgovarajući odnos policajaca prema osobama s kojima oni službeno dolaze u dodir - to zanimanje i ti zahtevi efektuirani su uglavnom samo poluglasno, od strane ilegalnih i potisnutih opozicionih činilaca; što je, inače, značajno podsticano, kao i kada je tamo bilo u pitanju potrazivanje demokratskih sloboda i prava uopšte, iz spoljašnjih liberalno-demokratskih sredina. Međutim, ta zanimanja i nastojanja bila su okrenuta ne toliko prema samoj policiji, koliko prema najvažnijim političkim subjektima, faktorima i instancama (državi, političkoj vlasti, aktuelnom režimu), kojih je ona predstavljala komponentu, odnosno, čijih je funkcija ili politike bila najneposredniji izvršilac. Dakle, sve to bilo je prvenstveno u sklopu političkih borbi za demokratske promene, a tek onda - tj. u funkciji toga - i deo teznji za menjanje duha same policije.

U zemljama tzv. realnog socijalizma pitanje morala policije bilo je uveliko zapostavljeno, tj. sekundarno u odnosu na pitanje tzv. moralno-političke (čitaj: ideološko-političke) podobnosti (pravovernosti, odanosti). To ipak ne znači da i tamo nije bilo i znatnijeg zanimanja za tu stranu policijskog bića. Naime i u tim zemljama razvijani su pojedini elemenati morala policije. O tome se može suditi i na osnovu toga što je jedan deo etičke problematike policijskog delovanja, onaj koji se uklapao u opštu socijalističku etiku52, bio obuhvatan i programima obrazovanja policijskih kadrova.

Sklonost ka razvijanju policijskog morala bila je izraženija u onima od ovih zemalja koje su ostvarivale veći stepen tzv. socijalističke demokratičnosti.53 Tako je policijski moral bio od nešto veće relevancije za jugoslovensku policiju, i to od vremena uvođenja samoupravnog sistema (posebno, sistema tzv. integralnog samoupravljanja), koji je u odnosu na ostale socijalističke sisteme bio znatno manje autoritaran i totalitaran, a znatno više (na svoj specifični način) pluralistički i sa pretenzijom da ispoljava svoj "humani lik". Naše društveno mnjenje i policija mogli su u vecoj meri biti zaokupljeni ovom problematikom naročito od kada je u okviru tog sistema bilo otpočelo svojevrsno podruštvljavanje funkcije bezbednosti; naime, sa počecima primenjivanja koncepta tzv. društvene samozaštite. Ostale socijalističke zemlje u kojima nalazimo tragove nešto razvijenijeg policijskog morala, za tu činjenicu uglavnom duguju oslanjanju njenih obrazaca i sadržaja na izvesne njihove demokratske i slobodarske tradicije iz vremena kada u njima još nije bio uspostavljen socijalističi sistem. Najznačajnije takve tradicije imale su Poljska, čehoslovačka i DR Nemačka. Generalno uzevši, u meri u kojoj je u socijalističkim zemljama postojala direktnija veza s takvim tradicijama (tj. u kojoj su očuvana secanja na kraće ili duže etape demokratskog razvoja u ranijem, predsocijalističkom periodu), bilo je i intenzivnijih zanimanja i zalaganja za policijski moral i na načine koji su u obzir uzimali odnos policije prema gradaninu pojmljenom i u liberalno-demokratskom smislu. Valja istaći i to da, ukoliko je u socijalističkim zemljama bilo moralističkih i političkih zalaganja za upodobljavanje policijske prakse etičkim zahtevima koji proističu iz brige za gradanska 52    ? za koju je društvo predstavljalo glavnu adresu moralom štićenog interesa; pri čemu je ono, inače, bilo shvatano uglavnom kao: drzava, politički poredak, vladajući režim53    ? Naravno, politički sistemi svih tih zemalja u osnovi su - uprkos manje ili više naglašenom narodno-demokratskom ili klasno-demokratskom karakteru (odnosno, takvom njihovom samorazumevanju) - po svojoj prirodi ipak bili monistički i dosta autoritarni i totalitarni.

48

prava i slobode, da su takva zalaganja poticala54 uglavnom od strane u ilegalu potiskivanih opozicionih subjekata, koji su, inače, značajno bili ohrabrivani od strane inostranih faktora. Kritike stanja relativne političke obespravljenosti gradana u monističkim sistemima tih tzv. partijskih drzava, kao i moralistička i politička potrazivanja tih prava, intenzivirane su naročito od kada su, od 1975. godine, te drzave formalno prihvatile čvrstu međunarodnu obavezu poštovanja ljudskih prava, koja je uspostavljena završnim helsinškim aktom Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS); bilo je to u vreme kada je u državama liberalno-demokratskog pluralizma tematsko središte policijskog morala već uveliko bila zauzela problematika ljudskih prava, sa jasno uočljiovm tendencijom da to bude nametano kao odgovarajući standard i u međunarodnoj perspektivi.

Međutim, tek sa početkom velikih društvenih promena u bivšim socijalističkim zemljama krajem osamdesetih godina - koje su značile njihovo odstupanje od modela dirigovane planske privrede, političko-ideološkog monizma, monolitizma i monopolizma i usvajanje ideja trzišne ekonomije i liberalne pluralističke demokratije, kao i značajne promene u držanoj organizaciji i policiji55 - počelo je da se razvija i intersovanje za policijski moral u aktuelnom smislu i otpočelo je njegovo ubrzano konačno uobličavanje. Saglasno uzoru iz sveta razvijene liberalne demokratije, on je za svoju tezišnu problemsku komponentu usvojio - odgovarajući odnos prema građanskom subjektu.

(Analizom iskustava iz opisanog razvoja u zemljama u tranziciji moguće je jasno sagledati korelaciju između procesa njihove demokratizacije i procesa dozrevanja moralnog profila njihovih policijskih organizacija; odnosno, moguće je i na osnovu tog primera zaključiti da je javljanje težnje ka kanonizaciji jednog razvijenog policijskog morala primereno i moguće tek u društvima koja teže razvijenoj demokratiji liberalnog tipa.56). Dakle, tek u demokratkoj i slobodnoj, te i time određenoj humanističkoj atmosferi, mogle su nastati i snažno se izražavati pretencioznost i samosvest neophodne za kanonizaciju jednog razvijenog policijskog morala, tj. mogle su biti legitimno isticane odgovarajuće društvene vrednosti, ciljevi, zahtevi i nalozi. Odnosno, tek u takvim uslovima mogla je biti izražena težnja za podsticanje tog aspekta bića policije; a, takođe, i volja same policije da se ponaša u skladu sa odgovarajućim zahtevima i nalozima. Stoga je - budući da je tek u skorašnjem vremenu uspostavljena u punijoj meri ta opštedruštvena pretpostavka - policija u formiranju svog specifičnog morala istorijski kasnila, u poređenju sa nekim drugim, takođe starim zanimanjima, odnosno, profesijama.

Značaju ulogu u ranijoj kanonizaciji policijskog morala, u njegovom građenju i učvršćivanju - kao, tada, mestimično već prilično složenog i uređenog normativnog sistema - imala su i nastojanja i napori značajnih pojedinaca, uglavnom pripadnika policije. Radi primera, ukazaćemo na neke od tih ličnosti. Pomenućemo pre svih Roberta Pila (R. Peel) koji se, kao britanski ministar unutrašnjih poslova, još početkom 19. veka zalagao za utvrđivanje preciznih načela policijske prakse (među kojima su značajno mesto imala

54    ? kao što je to bio slučaj i u nedemokratskim sistemima nesocijalističke suštine55    ? kojima je policija prestajala da bude svođena na vrlo grubo sredstvo očuvanja tih društvenih i političkih sistema56    ? Ovde ipak treba napomenuti i to da su na ranije uobličavanje pojedinih komponenata ili dimenzija policijskog morala u nekima od ovih zemalja uticali i drugi, sasvim specifični činioci. Tako je, na primer, u Poljskoj, znatan podsticaj tome dala i vrlo solidno razvijena opšta teorijsko-etička misao (dobra tradicija teorijske etike iz predsocijalističkog razdoblja bila je očuvana i u socijalističkom razdoblju).

49

upravo etička načela). Pod njegovim presudnim uticajem, 1829. godine je donet i gore pomenuti prvi etički (kvazi)kodeks koji je bio na raspolaganju pripadnicima britanske prestoničke policije, a potom i policajcima u drugim krajevima imperije. Inače, na njegov predlog je te iste godine bio donet i Zakon o prestoničkoj policiji, što se danas smatra jednom od glavnih prekretnica u procesu uspostavljanja policijske organizacije modernog tipa.

Prva značajnija interesovanja za policijsku etiku u Francuskoj budio je, u osvit 20. veka, poznati policijski prefekt Selesten Anion (Célestin Hennion). On je posebno zaslužan za razvijanje osetljivosti francuske policije na javnu percepciju njene misije. Između ostalog, presudno je podstakao jedan broj reformi u cilju poboljšavanja obrazovanja policajaca, čija je kruna bilo osnivanje prve prave policijske škole u Francuskoj - "Praktične profesionalne škole aktivne sluzbe policijske prefekture", 1910. godine. Na njenom otvaranju Anion je održao znamenito slovo o policijskom moralu.

Ougst Volmer (August Wollmer) i njegov sledbenik A. V. Vilson (A. W. Wilson) bili su glavni arhitekti procesa profesionalizacije američke policije dvadesetih godina prošlog veka. Vilson je, u sklopu projekta svog inspiratora Volmera, 1928. godine izradio gore pomenuti prvi kodeks američke policije i poznati priručnik koji su koristili policajci širom Sjedinjenih Američkih Drzava.

Ministar unutrašnjih poslova Nemačke Viljem Frik (Wilhelm Frik) objavio je 1935. godine deontološki kodeks namenjen nemačkoj policiji pod nazivom: "Osnovna načela policije". Medutim, doprinos tog dokumenta kanonizaciji policijskog morala, i pored određenih njegovih vrednosti, krajnje je problematičan; i to upravo sa etičkog stanovišta, buduci da se u njemu mogu prepoznati i neke ideološke postavke nacional-socijalizma koji je u to vreme započinjao svoju političku dominaciju.

Veoma zanimljivo etičko naslede našoj policiji je ostavio Tasa Milenković, delujući krajem 19. i početkom 20. veka kao prvi profesionalno školovani policajac u Srba.

Iz prethodno izloženog dâ se zaključiti da savremeni policijski moral ima znatne istorijske korene; odnosno, da je njegovo uobličavanje do njegove današnje, razvijene forme teklo pošavši od elemenata nasledenih iz morala ranijeg policijskog zanimanja. To jest, da je, praktično, još u okviru tog tradicionalnog policijskog zanimanja (shvacenog kao stadijum i forma nedovršene policijske profesije), uporedo sa njegovim dozrevanjem koje će mu tek u novije vreme omogućiti dosezanje profesionalnog statusa, dosta dugo uobličavana prepoznatljiva policijska potkultura, čiji su značajan deo predstavljali odredeni obrasci i sadržaji normativnog korpusa koji će se tek nedavno, s kristalizacijom odgovarajućeg društveno-istorijskog konteksta, uobličiti kao razvijeni policijski moral. S druge strane, može se reći da je sâmo, relativno skorašnje finale geneze policijske profesije, u značajnoj meri obeleženo upravo dozrevanjem njenih moralnih svojstava, odnosno, pretpostavki; upravo do nivoa jednog razvijenog profesionalnog morala. 2.1.3. Opšti pokret za unapređivanje kvaliteta produkovanih dobara i usluga. "Bum" praktičnih etika

Osim opisane političke i kulturne klime, opšti društveni kontekst u kome je dovršavano uobličavanje današnje policijske etike gradile su još i neke druge značajne društvene činjenice.

50

Povezano sa zaoštravanjem tržišne konkurencije u savremenoj fazi razvitka kapitalističke privrede naprednih društava - koja koincidira sa uspostavljanjem socijal-demokratske "dražve blagostanja" kao najopštijeg institucionalnog zastupnika interesa i potreba građana, odnosno, važnog činioca (ili garanta) njihovog odgovarajućeg zadovoljavanja - nicao je i jedan opšti društveni pokret za unapređivanje kvaliteta proizvoda i usluga pružanih građanima. U timdruštvima relativnog izobilja i solidarnosti otpočelo se, negde od 70-tih godina prošlog veka, i sa osmišljenim i sistematskim razvijanjem nacionalnih strategija unapredivanja kvaliteta najrazličitijih delatnosti, odnosno, njihovih rezultata. Ta nastojanja počivala su na opštoj saglasnosti da kvalitet produkata i usluga koji proističu iz raznih procesa i odnosa u gotovo svim područjima društvenih delanja i interakcija - u ekonomsko-trzišnom, u državno-političkom, u upravno-administrativnom, u zdravstvenom, u obrazovnom, u uslužno-humanitarnom, u bezbednosnom...) - neizostavno podrazumeva i primenjivanje visokih etičkih standarda u njihovom proizvođenju i pružanju.

Opšta nastojanja u prilog podizanja kvaliteta tržišno i institucionalno distribuiranih dobara i usluga nalazila su svog praktičkog izraza kroz razna manje ili više spontana kolektivna delovanja gradana (kroz pokrete i inicijative potrošača), kao i kroz razne oblike organizovanog i institucionalnog delovanja koja su imala za cilj da promovišu i štite taj kvalitet.

Kritični uspon policijskog morala dogadao se u doba kada su razni praktički morali, a s njima i opšti profesionalni moral, vec bili prisno usvojili pomenuti normativni koncept kvaliteta. Zapravo, on se vremenski poklapao s počecima njihovog skorašnjeg procvata. Taj uzlet obeležavalo je agilno učvršćivane tradicionalnih vrednosti tih morala, opšte podizanje njihovih dužnosnih standarda, produbljivanje racionalizâcija njihovih načela, intenzivno tematsko obogaćivanje i univerzalizovanje njihovog važenja; što bi se sve moglo sažeto predstaviti i kao revnosno pružanje odgovora na opšti zahtev prema kome rad u okviru svake, a pogotovu razvijene profesionalne delatnosti, mora biti povezan, između ostalog, i sa striktnom moralnom odgovornošću. Time je, dakle, kada su u pitanju razne vrste delanja, tradicionalnim merilima njihove efikasnosti sve više pridodavano i merilo njihove moralnosti.

Danas su mnogi nacionalni i nadnacionalni, državni i nedržavni činioci zaokupljeni praćenjem, kontrolom i podsticanjem unapređivanja raznih vidova i segmenata praktičkog morala. Kao primer značajnog nadnacionalnog entiteta uopšteno nadleznog za pitanja praktičke etike (deontologije), pomenucemo Međunarodni etički savez koji je baziran u SAD. Takođe u svrhu primera, iznećemo da je značajno zanimanje na međunarodnom nivou iskazivano za deontološku problematiku delovanja upravnih službi; te i da je i u SFR Jugoslaviji svojevremeno održan jedan značajan stručni medunarodni skup posvećen toj problematici57. Primena opštih etičkih načela u raznim sferama ljudske prakse došla je u središte interesovanja i aktivnosti i mnogih filozofa58, naučnika, sveštenika, lekara, pedagoga, pravnika... Oni su delovali samostalno, ili u okviru raznih neformalnih krugova okupljanih oko pojedinih ličnosti od velikog relvantnog renomea, tj. nespornog moralnog autoriteta i medunarodnog prestiža. Od takvih ličnosti, koje su bile prvenstveno zainteresovane za etiku

57    ? Okrugli sto, održan u Cavtatu 1976. godine, u organizaciji Međunarodnog instituta upravnih radnika iz Brisla58    ? Normativna etika, kao praktički orijentisana grana opšte etike, danas spada u najpropulzivnije filozofske discipline.

51

praktikovanu od strane država i vlasti u njihovom odnošenju prema građanima i njihovim skupinama, pomenućemo britanskog filozofa Bertranda Rasla i francuskog književnika i filozofa žan-Pol Sartra. Oni su predstavljali stožerne ličnosti posebnih međunarodnih etičkih sudbenih foruma (tzv. društvenih ili etičkih tribunala), naročito aktivnih 70-tih godina. Slične aktivnosti preduzimali su i razni etički forumi nobelovaca i drugih uglednika.

2.1.4. Noviji društveni stavovi u vezi s policijom

Značajnu idejnu komponentu opisanog društvenog konteksta koji je presudno doprinosio fermentaciji proetičke i etičke svesti o kojoj je ovde reč, činili su i razni noviji društveni stavovi koji se neposredno odnose na policiju (neki od njih i sami su imali neposrednije etički karakter). Ti stavovi iskazivali su čitavu lepezu skorije formulisanih indikativnih, vrednosnih i normativnih ideja o svrsi, ciljevima i funkcijama policije, o ulogama i zadacima njenih delatnika, o mestu policije u mehanizmu državne vlasti, o njenom odnosu prema društvu i građanima. Može se reći da celina tih stavova ishodi zahtevom za odgovarajuće menjanje opšteg karaktera policije i preporukama pravaca tih promena, radi upodobljavanja njenih svojstava potrebama i zahtevima proisteklim iz opisane novije opšte političke i kulturne evolucije. Pomenucemo neke od tih ideja koje su najtešnje povezane sa stavom koji afirmiše policijsku etiku.

Pre svega, to su ideje koje izražavaju težnju ka podruštvljavanju bitnih komponenata i odrednica bića policije. Tako bi, prema ovim idejama, policijska dejstva u funkciji društvene službe trebalo da preuzmu primat nad dejstvima u ostalim njenim funkcijama; posebno, nad funkcijama prinudne primene zakona u svojstvu organa državne vlasti. Iz tog pomeranja naglaska ka funkciji jednog opšteg društvenog servisa, trebalo bi da proističu i glavne uloge pripadnika policije. Policajci bi, u skladu s društveno-uslužnim karakterom policijske delatnosti, u prilog koje pledira ova normativna koncepecija, morali sve više da deluju u ulozi pružalaca zaštite, pomoći i usluga građanima59, pri čemu bi trebalo da ispoljavaju i posebne - takvoj funkciji ove sluzbe, odnosno odgovarajućim ulogama njenih vršilaca primerene - vrline i stavove: čovekoljubivost, solidarnost, predusretljivost, prijateljski stav; što sve čini, po sebi, osnovu jedne visokovredne humanističke moralnosti. Ova normativna ideja, koja na nov način akcentuje funkcije policije, u smislu slabljenja njenih drzavno-prinudnih prerogativa, i koja suštinu ove vidi kao svim građanima jednako dostupnu društvenu službu, od direktnog je pozitivnog značaja za modernu koncepciju policijske etike; već i stoga što, najkonkretnije se tičući delikatnih odnosa policije prema službeno tretiranim osobama, upućuje na afirmativan stav prema njihovoj ličnosti, ljudskim pravima, integritetu, dostojanstvu i prema raznim njihovim društveno priznatim potrebama.60 Ideja o kojoj je ovde reč oslanja se, inače, na odredena, još opštija viđenja mesta i uloge državnog aparata u savremenom demokratskom društvu; to jest na njegovo sagledavanje kao subjekta ili instance podređene društvu.

59    ? Na primer, načelo koje sadrzi jedna od deset tačaka dokumenta pod nazivom "Duh policije u Evropi", koji će 1995. godine objaviti poznati nemački istoričar Jozef Nolte, glasi: "zelja da se služi i da se štiti prednjači nad zadatkom sprovođnja zakona".60    ? Za označavanje svojstava, odnosno, težnji policije o kojima je ovde reč, Dž. Skolnik i D. Bejli - smatrajući ove posebno značajnim za policijski rad u lokalnoj zajednici - upotrebljavaju izraz "civilianisation" (što bi se uslovno moglo prevesti kao "gradanizacija"). Dakle, "građanizaciju" oni smatraju jednom od četiri glavne dimenzije pozeljnog rada policije u lokalnoj zajednici. (J. Skolnik, D. Bayley: The New Blue Line: Police Innovation in Six American Cities, N.Y. Free Press, 1986)

52

Radi dodatnog potvrđivanja društvenog karaktera ciljeva i funkcija policije, odnosno, njene opšte i jednake uslužnosti, zahtevana je i njena ideološko-politička neutralnost, tj. nepristrasnost.

Jedan od tih novijih stavova u vezi s policijom izražava se i kroz zahtev za ukidanje njene paravojne (kvazivojne) funkcije i karaktera, tj. kroz zahtev za njenu demilitarizaciju. Prema idejama protagonista tog stava, demilitarizovanu policiju bi, umesto agresivnog, neprijateljskog, naredbodavnog, autoritarnog, konfliktnog, arogantnog, prezrivog, ratničkog, strogog, izuzetnog... pristupa, stava, habitusa..., trebalo da karakteriše neagresivnost, pomirljivost, tolerantnost, permisivnost, blagost, saosećajnost, običnost...61

U cilju maksimizacije poštovanja i zaštite ličnosti gradanskih subjekata od strane pripadnika policije, kao i maksimalnog ispoljavanja tolerancije, solidarnosti i humanosti u njihovom postupanju uopšte, od nedavno se naglašenije pledira i za što veću faktičku usklađenost policijskih metoda sa deklarisanom svrhom policijske službe. Taj zahtev ističe se najčešce u formi zahteva za opšte umanjivanje policijskih ovlašćenja. On se najvidnije izražava kao svojevrsni društveni pritisak u pravcu ograničavanja prava na primenu direktno represivnih metoda (sredstava prinude) i drugih metoda kojima se narušava fizički i psihički integritet policijski tretiranih osoba62; ali i kao zahtev za ograničavanje i drugih ovlašcenja čija primena moze nanositi neopravdane štete njihovim interesima63. Ovi zahtevi za ograničavanje policijskih ovlašcenja - skupa sa onima kojima se potražuju: jednak, tj. nepristrasan tretman, humanost postupanja, poštovanje ljudskih prava i dostojanstva itd. - konkretizuju se kao zahtevi za odgovarajuće, što striktnije upodobljavanje procesnih pravila policijskog angažovanja smislu tih zahteva. Sve u svemu, i zahtev o kome je reč - koji se može najopštije racionalizovati brigom za obezbeđivanje doslednog korespondiranja između sredstava i ciljeva policijskog rada - prvenstveno je istican iz etičkih razloga (čiji je značaj rastao s rastom emancipacijsko-demokratskih teznji i zahteva i sa uzmahom opšteg humanističkog duha).

Stav o potrebi striktne društvene kontrole rada policije predstavlja još jedan značajan noviji opštedruštveni stav u vezi s njom. U naprednim društvima, razni njihovi zainteresovani subjekti i instance smatraju se pozvanim i meritornim da motre na rad policije, tj. da ga prate, razmatraju, prosuduju i kontrolišu. Najopštija zainteresovanost izražavana je za njenu kontrolu s moralnog stanovišta.

61    ? Ovakva ideja zastupana je u pomenutom dokumentu J. Noltea.62    ? Na pomenuto snižavanje opšteg praga tolerisanja prinude i nasilja uticala je senzibilizacija koju je izazvalo obilato izveštavanje sredstava informisanja o okrutnosti postupanja vojnih i policijskih snaga u skorije vođenim ratovima, kao i o brutalnosti raznih drugih agresivnih intervencija protiv pojedinih naroda ili ljudskih skupina, a posebno, protiv oslobodilačkih narodnih pokreta (poput onih u Alziru, Kongu i Vijetnamu). Takva praksa masivne vojne i policijske represije, kao i okrutna postupanja s demonstrantima i političkim opozicionarima u raznim diktaturskim rezimima (poput onih u: Španiji, čileu, Portugalu, Grčkoj, Turskoj, Indoneziji, Burmi,...), zatim, u socijalističkim zemljama koje su kruto primenjivale staljinističke autoritarne obrasce, a katkad i u liberalno-demokratski ustrojenim ili usmerenim zemljama (npr. uloga britanske policije u krvoprolićima za vreme rudarskih štrajkova ili u Severnoj Irskoj, brutalne policijske intervencije u Sjedinjenim Američkim Drzavama, Kanadi i drugde)..., činjeni su vrlo vidnim i upečatljivim posredstvom "zivih" (dokumentarnih) filmskih i televizijskih slika koje su u razdoblju posle Drugog svetskog rata počele da dozivljavaju svoju eksplozivnu ekspanziju, tj. da postaju sve dostupnijim.63    ? Pre svega, to je pravo na diskreciono odlučivanje, koje, ako zadobije formu arbitrernosti, moze škoditi pravnoj sigurnosti policijski tretiranih osoba, i pravo na diskretnost u radu, čije korišćenje može štetiti njihovoj privatnosti.

53

Lako je uočljivo da navedeni normativni stavovi kojima se potrazuju pomenute promene bića i duha policije imaju - manje ili više, na ovaj ili onaj način - i smisao zalaganja za poželjne transformacije policijskog morala; to jest, za vršenje policijske službe ne samo na stručan način i u zakonskim okvirima, nego i u skladu sa sve strozije postavljanim moralnim normama. Ti proetički stavovi predstavljaju, zapravo, polazište, ili bar prvorazredne podsticaje za izgradnju jednog razvijenog policijskog morala. Ali, među njima figurira i stav koji se i najdirektnije tiče policijskog morala. On konkretno ukazuje na neophodnost uspostavljanja pozitivne veze između policijskog rada i moralnosti njegovih vršilaca, na to da policijsko delovanje mora biti povezano sa striktnom moralnom odgovornošću, tj. da mora imati i etički legitimitet.

Direktni stav u prilog moralne samokontrole policije, tj. njene autentične, autonomne moralnosti, često se iskazuje i kroz opšte gledište prema kome bi, pri sagledavanju efikasnosti policijskog rada, uz uobičajne njene pokazatelje, obavezno trebalo uzimati i moralnost profesionalnih metoda, sredstava, tehnika.64 Ovaj direktni proetički stav (kojim se i konkretno preporučuje etičko samoprocenjivanje odnosa policije prema raznim nosiocima interesa koje ona svojim delovanjem tangira), može biti smatran i najznačajnijim u lepezi novijih stavova u vezi s policijom, budući da on bezmalo sumira krajnji smisao i intencije svih ostalih.

U vezi sa tim stavom izražava se još i stav u prilog što potpunijeg kanonizovanja policijskog morala, koji on se najčešce konkretizuje i kroz zahtev za njegovu što striktniju kodifikaciju. Kada je ovo u pitanju, već duže vreme zahteva se da policijski moral bude i nadnacionalno obavezujući, standardizovan, garantovan. Taj zahtev će biti u značajnoj meri ostvaren s pojavom, krajem sedamdesetih godina, triju deontoloških instrumentata, od kojih je jedan univerzalnog, a dva su sveevropskog važenja (o njima će biti reči u izlaganju koje predstoji).

Posredstvom svih ovih stavova koji izražavaju suštinu odnosa savremenog naprednog društva prema policiji, teži se njenim značajnim promenama, koje upućeni analitičari nazivaju "reorganizacijom duha i bića policije", "usvajanjem novih polazišta od strane policije" i na slične načine. Za zeljenu promenu ukupnih njenih svojstava koriste se i termini "profesionalizacija" i "normalizacija"65.

1.5. Skorašnja evolucija bića i duha policijske institucije i policijske profesije - direktna podloga uzmaha njihove proetičke samosvesti

Osim nove, progresističke političke i kulturne klime koja je iznedrila proetički društveni stav u vezi s delovanjem policije, skorašnjem dozrevanju njenog profesionalnog morala najdirektnije je doprinosio i njen sopstveni razvitak; koji je, inače, uveliko sledio shvatanja i naloge iskazivane posredstvom pomenutog društvenog stava. To autonomno sazrevanje, koje će stvoriti odgovarajuću novu samosvest policije, išlo je, dakle, u susret iskazivanim idejama, nastojanjima i podsticajima zainteresovanih društvenih subjekata koji

64    ? Taj stav prema kome je moralnost odrednica ukupe efikasnosti policijskog rada donekle je suprotan ranijem implicitnom shvatanju prema kome su efikasnost i moralnost smatrane njegovim manje ili više protivrečnim svojstvima.65    ? Pod pojmom "normalizacije" neki analitičari podrazumevaju prvenstveno njenu "demilitarizaciju".

54

se, u demokratskom sistemu, kao što smo to već napomenuli, legitimno smatraju za to pozvanim i meritornim.

Policija se najkonkretnije menjala kroz realizovanje raznih eksterno i interno zasnivanih projekata njene restrukturacije i reformisanja, što je često bilo potvrdivano i odgovarajućom pravnom regulativom. Zadate smernice menjanja njenog bića ponajviše su se zasnivale na: osavremenjenoj percepciji njene svrhe, odnosno, novijoj koncepciji njenog mesta u državnom i društvenom sistemu, zatim, i na shvatanjima o nešto izmenjenom redu prioriteta njenih ciljeva i funkcija i kriterijuma pomoću kojih treba meriti njenu delotvornost.

Autonomno menjanje duha policije izražavalo se, pre svega, kroz njeno usvajanje novih ideja o sopstvenoj misiji, kroz izmenjenu percepciju prioritetnih vrednosti, ciljeva i načela, kao i kroz preformulisanje ranijih i razvijanje novih racionalizacija i argumentacija tih ciljeva, težnji, obaveza i potreba. Zapravo, policija je, kroz to novo samorazumevanje, razvijala jedan svoj novi mentalitet, u okviru koga je jednu od središnjih pozicija počinjalo da zauzima njeno zanimanje za sopstveni moralni habitus; što se može smatrati i rezultantom sve te interne dinamike, ishodom koji sumira celinu njenih promena. Dakle, može se reći da je već i sâmo to skorašnje usvajanje redefinisanih koncepata svrhe, ciljeva i funkcija policije, kao i novo akcentovanje onih uloga policajca čijim vršenjem se daje prvenstvo zadovoljavanju bezbednosnih i nekih drugih prvorazrednih potreba gradanina uz maksimalni respekt njegovog subjektnog svojstva, da je to stvaralo solidnu podlogu za uobličavanje jednog visokovrednog policijskog morala.

Policijska institucija i policijska profesija faktički su, na pomenutom idejnom supstratu, evoluirale u više pravaca i značenja. Nove crte, koje su one zadobijale tokom skorašnjeg procesa preobrazavanja njihovog bića i svesti, mogu se uočiti u: organizacionoj, funkcionalnoj (metodsko-delatnoj), idejnoj, motivacionoj... ravni. Razni procesi te evolucije međusobno su povezani, odnosno, prepliću se. Glavni među njima, koji su najviše - mada ne uvek i najdirektnije - doprineli moralnom osvešćivanju policije, jesu: humanizacija metoda, demilitarizacija, scijentizacija i tehnizacija, deetatizacija (odnosno, podruštvljavanje policijske službe i njeno otvaranje prema javnosti), depolitizacija, dezideologizacija.

Ukupnost novosticanih svojstava policije može se uslovno izraziti i sumarnim pojmovima: profesionalizacija i modernizacija. Pod profesionalizacijom se podrazumeva dozrevanje bitnih odrednica profesionalnog identiteta policije, a pod modernizacijom se može podrazumevati dalje, tj. ažurno upodobljavanje ove službe novim praktičkim okolnostima i potrebama.

Sve te interne promene bile su, dakle, najdirektnije u vezi s kritičnim rastom etičke senzibilizacije i osvešcivanja policije. Komponente ili odrednice tog novog profesionalnog konteksta, u kome je policijska etika dosegla svoje današnje obličje, predstavljale su za taj proces: povoljne okolnosti, mogucnosti, neophodne pretpostavke, uslove i uzroke; odnosno, subjektivno gledano, proizvodile su mu odgovarajuće razloge.

Faktička deetatizacija ili podruštvljavanje policije, ogledaju se, osim kroz rečeno njeno ukupno otvaranje prema javnosti i povecanje transparentnosti njenog delovanja (kroz prihvatanje potpune, tj. dvosmerne komunikacije s javnošću zasnovane sve više na obostranom poverenju i na uvažavanju od strane policije stavova javnosti, kao i odgovornosti prema njoj), takođe i kroz izvesno neutralisanje autoritarnog karaktera svojstvenog funkciji prinudnog organa državne vlasti. Jedan od izraza aktuelnog slabljenja državno-autoritarnih crta policije, odnosno jačanja civilno-društvenog karaktera njenog bića,

55

predstavlja i njena demilitarizacija. (Ipak, za tendenciju transformisanja policije u smislu slabljenja oznaka njenog državno-autoritarnog identiteta i istovremenog jačanja njenog karaktera društvene sluzbe66, ovde se mora reći da ona još uvek predstavlja više virtuelnost nego stvarnost; to jest, da predstavljaju nedovršen - i verovatno nikada do kraja dovršiv - proces.). Depolitizacija i dezideologizacija policije predstavljaju njene promene koje su, za razliku od prethodno pomenutog podruštvljavanja, procesi koji se već u velikoj meri praktički ostvaruju. Takve orijentacije imaju izglede da budu i realno ostvarene kao preovlađujuće u njenom karakteru, čak i u zemljama u kojima je ukupna društvena dinamika (svi važni društveni procesi) do nedavno bila izrazito obeležena, odnosno, determinisana monopolom sveprisutne politike i ideologije.

Nepristajanje na potčinjavanje policije interesima aktuelne politike i ideologije pretpostavka je ostvarivanja demokratskog načela objektivnosti i nepristrasnosti, što je, inače, jedna od glavnih odrednica identiteta svake javne sluzbe. Ovo je posebno značajno imajuci u vidu delovanje policije u sprečavanju raznih oblika masovnog narušavanja javnog reda koje ima političko-ideološku pozadinu; isto tako, i s obzirom na njen zadatak predupredivanja nekih političkih oblika narušavanja drzavne bezbednosti. Umesto na politički i ideološki način, policija je danas sve više obavezivana normama prava i svog profesionalnog morala.

Skorašnji razvoj policije sve više je obeležen i trendom humanizacije ukupnih njenih postupanja. Ovaj se ostvaruje najpre kroz težnju za smanjivanje primene policijske prinude, ali i uopšte kroz drugačije, ukupno veće uvažavanje ljudskih vrednosti, odnosno, prerogativa i potreba građana prema kojima je usmereno njeno delanje. To je naročito vidno kada je u pitanju ostvarivanje njenih primarnih, eminentno policijskih funkcija; to jest, kroz vršenje uloga policajaca u suzbijanju kriminalnih delatnosti i održavanju javnog reda i mira. Ali, humanom pristupu policija sve više teži i u aktivnostima koje se razvijaju u okviru funkcije kojom ona izražava svoj identitet društvene službe (pri pružanju građanima raznih vrsta pomoći, zaštite i usluga). Humanizovanost policijske delatnosti, uporedo sa usvajanjem od strane pripadnika policije demokratskih i slobodarskih vrednosti, predstavlja bazično uporište njene zrele moralnosti.

U poslednje vreme, policijska delatnost je snažno zahvaćena procesima scijentizacije i tehnizacije. Ti procesi doprinose uvećavanju njene efikasnosti, ali, s druge strane, policiju stavljaju i pred nove, svojevrsne etičke izazove. Naime, sve veća primena sve savršenijih naučnih i tehničkih znanja i sredstava u operativnom policijskom radu, u stanju je da na nepovoljan način menja karakter ljudske komunikacije u mnogim vidovima i oblicima policijskog rada; pre svega, da ovu čini sve više posrednom, što, u najmanju ruku, moze da vodi ljudskom otuđivanju, zatim, umanjivanju udela legitimnih i poželjnih pozitivnih osećanja u ukupnoj motivaciji policijskih delatnika, tj. njihovom dovođenju u iskušenje da ljudska bića tretiraju bezosećajno (ne kao subjekte, već kao objekte) i sl. Neka od tih sredstava mogu i vrlo ozbiljno atakovati, na svojevrsne načine, na ljudske vrednosti kao što su: integritet i dostojanstvo ličnosti, njena privatnost i slične.

Nalazeći se pred raznim moralnim dilemama koje donosi sve veća primena ovih naučnih i tehničkih znanja i sredstava - zbog njihove moguće problematičnosti sa stanovišta

66    ? što bi bio samo jedan od izraza ostvarivanja danas prisutne intencije transformisanja cele državne egzekutive u smislu značajnijeg gubljenja prerogativa vlasti, radi njenog što neposrednijeg i što potpunijeg stavljanja u službu građana

56

zahteva koje postavljaju ideali humanosti, slobode i demokratičnosti - policija koja deluje u naprednim društvima bila je pozvana da reaguje izoštravanjem svoje moralne refleksije, tj. odgovarajućim usavršavanjem svoje moralnosti.

*

Pomenućemo da su, osim navedenih, još i neke druge skorašnje promene u biću i duhu policije imale uticaja na dozrevanje policijskog morala; to jest, da su direktno doprinosile završnici njegovog uobličenavanja u aktuelnoj formi.

Reč je, najpre, o vidnom jačanju medunarodnog stručnog i društvenog povezivanja nacionalnih policijskih organizacija67 kroz razne oblike saradnje, kao i o rastu tendencije podvrgavanja delatnosti nacionalnih policijskih organizacija nadnacionalno uspostavljenim obavezama i kontroli (pri čemu je značajan deo tih obaveza i kontrole upravo etičkog karaktera).

Kao značajno obelezje novije evolucije policije, valja pomenuti i snažan razvitak sistematske profesionalne edukacije njenih kadrova (u okviru koje će sve vidnije mesto zauzimati obrada etičkih sadržaja).

U poslednjim decenijama 20. veka dovršavana je profesionalizacija policijske delatnosti po svim glavnim linijama odvijanja tog složenog procesa (uključujući i etičku68).

Uporedno s procesom profesionalizacije policijskog rada, a i po njegovom dovršetku, tekli su, odnosno, teku i procesi njene viševrsne modernizacije. I ti procesi - u kojima su značajan udeo imale gore pomenute, ali i razne druge promene bica i duha policije - uveliko su doprinosili dozrevanju njene profesionalne etike.

*

Na uobličavanje stavova policije koji su favorizovali dozrevanje njene moralnosti indirektno je uticala i skorije nastala potreba da ona na novi način, različit od tradicionalnih, stručno reaguje na neke nove, nestandardne vidove ugrožavanja bezbednosti. Od naročitog značaja za formiranje savremenog policijskog morala bile su nove okolnosti i načini policijskog delovanja u cilju sprečavanja nekih novijih vidova narušavanja javnog reda i mira. Naime, policajci su počeli da se suočavaju s dosta izmenjenim zadacima u tom domenu od sredine šezdesetih godina prošlog veka, od kada su u društvenoj areni počele da izbijaju društveno-političke napetosti, te i masivni protesti i sukobi jednog novog tipa, a sa time i novi načini remecenja javnog reda i mira. Reč je, zapravo, o gore pominjanom tzv. alternativnom aktivizmu politizovanih masa, idejno utemeljenom na tzv. postmodernoj tematici, koji je označavan nazivima kao što su: "drugi talas nove levice", "gradanske

67    ? kao što je, na primer, ono ostvarivano posredstvom Interpola, Međunarodnog policijskog udruženja, Međunarodnog saveza viših policijskih službenika, Međunarodne unije policijskih sindikata i sličnih oganizacija68    ? Inače, ovde se valja podsetiti da razvijanje i sistematizovanje specifičnog profesionalnog morala predstavlja jedan od glavnih tokova procesa profesionalizacije bilo kog zanimanja. Prema nekim mišljenjima, uspostavljenost profesionalnog morala kao razvijene strukture, predstavlja krunsko obeležje statusa dovršene profesije.

57

inicijative", "masovne grupe za pritisak", "alternativni pokreti",ili, naprosto, "novi društveni pokreti".69

U najrazvijenijim liberalno-demokratski uređenim državama, ti subjekti su bili protagonisti serija društvenih agitacija, manifestacija, protesta, demonstracija, masivnih akcija građanske neposlušnosti, pobuna..., koji su se, kao što smo to već gore istakli - i po zalogu investiranom u taj aktivizam (tj. po njegovoj tematici, ciljevima i revandikacijama) i po društvenim akterima, i po metodima delovanja - u mnogome razlikovali od ranijih, tradicionalnih oblika društveno-političke i socijalno-statusne (klasno-ekonomske i druge) politizacije i aktivizma.

Policija je, naime, bila prinuđena da na te novonastale okolnosti u svom delokrugu, osim na stručno-operativnom planu (modifikovanjem metoda, tehnika, stilova svog rada), reaguje i odgovarajućim primeravanjem svog morala; to jest da, suočena tada sa potrebom izvršavanja svojih znatno izmenjenih zadataka, aktivira novu profesionalno-etičku tematiku, da ističe nove tematske poente, da definiše nova etička polazišta, da redefiniše i novelira i svoje šire etičke koncepcije.

Uputićemo i nešto precizniji pogled na ciljeve, zahteve i metode tih pokreta. Kao što smo to već naglasili, ciljevi i zahtevi tih kolektivnih subjekata bitno se razlikuju od ciljeva i zahteva tradicionalnih socijalno-klasnih (političkih i sindikalnih) pokreta, ili starijih i novijih radikalnih pokreta (levičarskih i desničarskih, medu kojima i terorističkih). Oni teze da istaknu prvenstveno svoj kulturni profil; to jest, da deluju kao kulturni agensi, da postavljaju i ostvaruju kulturne ciljeve u najširem smislu. Stoga su i metodi njihovog delovanja uveliko specifični. Za razliku od metoda otvorenih političkih ili ekonomskih borbi (demonstracija i štrajkova), karakterističnih za tradicionalne pokrete, ili, pak, od primenjivanja nasilnih (često i terorističkih) metoda od strane radikalnih levičara i desničara, delovanja ovih subjekata imaju nenasilni i uopšte pasivni karakter. Ona se javljaju u velikom broju raznih obličja: kao mirni protestni marševi ulicama gradova, kao sedeći i ležeći protesti, kao blokade strateških saobraćajnica (autoputeva, železničkih pruga, luka i pristaništa) i saobraćajnih sredstava (npr. brodova, vozova i kamiona koji prevoze opasne materijale), kao opsade objekata (npr. nuklearnih elektrana), kao kilometrima dugi tzv. ljudski lanci, kao simbolične predstave (performansi), kao razni hepeninzi i maskarade...

Taj aktivizam, ti socijalni protesti i agitacije - čak i kada su bivali relativno marginalni (prema broju aktivnih učesnika u odnosu na ukupnu populaciju), tj. i kada su njihove interese i ciljeve zastupale izrazite društvene manjine - od najšire javnosti nisu doživljavani kao sektaški (grupno-interesni), budući da su interesi i ciljevi koji su ih pokretali, i tada kada su bivali parcijalni, ipak objektivno bili po svom dubljem smislu i vrlo široki. Kao nešto što je zaista od opštedruštvenog značaja, morali su biti smatrani, na primer: zaštita životne sredine, globalno razoružanje, očuvanje mira, zaštita prava žena i sl. Osim toga, njihove težnje najčešće nisu imale smisao nekakvog radikalnog raskida sa deklarisanim, do tada vladajućim vrednostima, već su uglavnom ishodile zahtevima za njihovo istinsko praktikovanje, odnosno, zaštitu. Time je protestni i revandikativni

69    ?

Njihova plima otpočela je, kao što smo to već naznačili, sa hipi pokretom i omladinskim i studentskim pokretima i širila se sa ekologističkim, neo-feminističkim, neopacifističkim i antinuklearnim pokretom, sa ponovo ozivljavanim pokretima za građanska prava i emancipatorskim pokretima rasnih i etničkih manjina, sa raznim potkulturnim i kontrakulturnim pokretima marginalnih društvenih grupa itd.

58

aktivizam tih subjekata imao uslova da zadobije širok društveni i politički legitimeitet i simpatije. Ni njihovi metodi, za koje smo naznačili da su uglavnom nenasilni, pasivistički, uglavnom nisu imali negativnu percepciju u širokoj javnosti; često, čak i sasvim suprotno od toga: i oni su, pogotovu ukoliko je u njih bilo ulagano i dosta inventivnosti i kreativnog duha uopšte, izazivali i neskrivene javne simaptije.

Dakle, ni ciljevi, ni tematika, ni metodi ovih na opisani način osvešcenih i delujućih društvenih skupina nisu od ostalih građana, koji u njihovim akcijama nisu učestvovali, bili doživljavani kao tuđi, nepoželjni, neprijateljski, netolerabilni; nego su čak, generalno uzevši, izazivali njihovu naklonost. Javnost je, stoga, oštro komentarisala svako oštrije postupanje policije prema njima; čak i kada je ono imalo za cilj sprečavanje ozbiljnijeg remecenja javnog reda i mira čega su oni katkad bivali protagonisti70. Od policije je tada zahtevano njeno maksimalno uzdržavanje od primene fizičke prinude71, što je zatim proširivano i opštijim zatevima za ograničavanje ukupnih policijskih ovlašcenja (uključujuci tu, svakako, i ovlašćenja na diskreciono odlučivanje i diskretni rad).

Dakle, sve lošije je bila viđena, odnosno, sve manje je bila prihvatana upotreba tradicionalnih prinudnih metoda u održavanju javnog reda i mira koji su od strane tih kolektivnih subjekata - makar to najčešće ili pretežno bilo nenasilnim načinima - ipak narušavani. Za policiju su ti zadaci odrzavanja javnog reda i mira - pri čijem se izvršavanju ona više nije mogla angazovati na neke od starih načina (primenom "razbijačkih" taktika pariranja vinovnicima nereda, odnosno, primenom tzv. žandarmske kriminalistike) - predstavljali ne samo nov operativno-taktički i tehnički problem, na koji se odgovaralo novim načelima, doktrinama i formama stručnog postupanja, nego i nov moralni izazov koji je obavezivao na dodatnu etičku refleksiju i primerene etičke odgovore. Kao reakcija na podsticaje tih novih i delikatnih okolnosti, rezultiralo je, nesumnjivo, i odredeno usavršavanju policijskog morala. Sličan izazov sa stanovišta operativne policijske taktike, ali i proetičke profesionalnosti, predstavljao je i zadatak održavanja javnog reda narušavanog unutrašnjim (međuetničkim, međuverskim i sličnim) sukobima, kakvih je bilo dosta u novije vreme. Takve konfliktne situacije, u uslovima uzmaha nove, napredne političke kulture i novih

70    ?

Dešavalo se, dakako, da je javno delovanje tih postmodernistički motivisanih, politizovanih i delujućih građana - ispoljavajući katkad i izvesne elemente radikalizma i nasilja, te i anarhičnosti uopšte - i na ozbiljniji način dovodilo u pitanje i osnovne društvene vrednosti: javni red i mir, a u nekim ekstremnim situacijama i bitne elemente samog političkog poretka. (Neretko je i sama policija, kao najneposredniji zaštitnik glavnih stratega "represivnog birokratskog društva dirigovane potrošnje" ili glavni zaštitnik državnih protagonista "institucionalno-autoritarne kolonizacije svakidašnjeg života", bivala glavna meta takvih napada.). Njihovo delovanje uzimalo je, dakle, i formu ozbiljnijih građanskih nereda, a katkad je predstavljalo, upravo, i vid ozbiljne opstrukcije rada policije u vršenju njene funkcije održavanja opšteg reda u društenoj zajednici.71    ?

Već su i preteče tog aktivizma - studentski i omladinski protesti - i pored toga što su uspevali da i ozbiljnije narušavaju javni red i mir, bili od najšire javnosti doživljavani kao manifestacija relativno bezazlenih međugeneracijskih i potkulturnih sukoba; te se očekivalo da državna sila prema akterima tih sukoba (kojima je pripisivana logika "sukoba u porodici") treba da se odnosi krajnje pažljivo.

59

stavova u vezi s policijom, takođe su ovoj nalagale, osim solidne stručne, i produbljenu etičku refleksiju. Kada su u pitanju takve situacije, jedna od osnovnih etičkih tema centrirana je oko zahteva za striktno neutralno i nepristrasno postavljanje policije kao organa države, koja se u demokratskom sistemu smatra opštim reprezentantom društvene zajednice, tj. interesa njene celine.

Dalje usavršavanje (istančano prilagodavanje) etičkih standarda policijskog postupanja nalagao je i razvoj nekih drugih antibezbednosnih tendencija. Takvo dejstvo imao je, na primer, aktuelni veliki porast udela kriminalnih ponašanja bez elemenata nasilja u ukupnom kriminalitetu; posebno, onog "u rukavicama" (privredno-finansijskog, korupcionaškog, elektronskog i sl.), prema čijim akterima, u skladu s danas preovlađujućim moralnim uverenjem javnosti, bez obzira na štetnost njihovih nezakonitih dela, takođe nije primereno grubo policijsko postupanje (npr. u cilju iznuđivanja priznanja). S druge strane, i noviji porast brutalnosti kriminalnih akata sa elementima nasilja, bio je od određenog značaja za proces o kome je ovde reč; tako što je potreba da se adekvatno parira i takvim vidovima kršenja zakona, pri rastucem opštem zahtevu za humanost i poštovanje ljudskih prava u policijskom postupanju s građanima72, nalagala preispitivanje, dodatno osmišljavanje i redefinisanje starih, te i razvijanje novih obrazaca i pristupa policijske profesionalne etike.

Dakle, imperativ efikasnosti u suočavanju sa znatno izmenjenim profesionalnim zadacima, pri novoustanovljenim političko-kulturnim i opšteetičkim uslovima, nalagao je čuvarima bezbednosti i reda, osim usavršavanja stručnih metoda, i potrebu usavršavanja moralnih odgovora na mnoga pitanja koja su donosile te nove okolnosti, kako bi ovi mogli biti u skladu sa njihovim specifičnostima.

Dakle, sa određenom evolucijom same policijske institucije, odnosno, policijske profesije/službe73, u bitno izmenjenoj ukupnoj političkoj, kulturnoj i bezbednosnoj klimi, delovanje policajaca je postajalo predmetom sve naglašenije i pažljivije sopstvene etičke refleksije. Shvatajući sve više bitnost i vrednost svoje moralnosti, policajci su se sve više samoprosuđivali, samokontrolisali, samoograničavali. Svest o potrebi formulisanja obrazaca adekvatnog reagovanja s obzirom na pomenute promene, predstavljala je, dakle, prvorazrednu pretpostavku dozrevanja i njihove svesti u prilog njihovog profesionalnog morala. Razni konkretni odgovori koje su iziskivale te razne potrebe, tematski su profilisali korpus policijskog morala.

*

Za proces skorašnjeg kritičnog dozrevanja policijskog mnorala bilo je od značaja i to što su mu, u okviru policijskih organizacija pojedinih zemalja, na razne načine - kroz odgovarajuće projekte, programe i kampanje - davani sistematski i koncentrisani podsticaji. Za dovršetak kanonizacije ovog normativnog kompleksa, od velikog značaja bilo je, osim

72    ? Naime, sve je potrebnija i etička samokontrola pred izazovima i rizicima prekoračenja ovlašćenja i narušavanja prava ili dostojanstva takvih prekršilaca zakona; posebno zbog primene sve sofisticiranijih i specijalnijih tehničkih metoda kojima se parira počiniocima sve tezih i opasnijih zločina (izmedu ostalog i zato zato što su i sami oni korisnici sve savršenijih i rafinovanijih tehničkih mogućnosti i sredstava).73    ? čija se subjektivna strana da sazeto izraziti kao njihovo prihvatanje novih koncepcija sopstvene svrhe, ciljeva, funkcija i zadataka, odnosno, novih vrednosnih prioriteta, normi i obaveza, te i merila u ocenjivanju sopstvene delotvornosti

60

uspostavljanja odgovarajuće obrazovno-vaspitne prakse, i razvijanje odgovarjućeg teorijsko-istraživačkog rada i izdavačke delatnosti, zatim, kodifikovanje policijske etike i zasnivanje policijskih politika koje su posebno isticale pitanje moralnosti policijskog rada; najzad, i uspostavljanje ili konsolidovanje mehanizama unutrašnje kontrole te moralnosti putem aktiviranja disciplinskih i sličnih organa i procedura. Organizovane kampanje unutar policijskih organizacija, u cilju unapredivanja policijske etike, krenule su u nekim zemljama Zapadne Evrope, čak odmah iza Drugog svetskog rata. Dobru ilustraciju takvih nastojanja, odnosno, konkretnih aktivnosti, predstavlja kampanja utemeljivanja odgovarajuće policijske etike u Nemačkoj odmah po uspostavljanju britanske okupacione vlasti u toj zemlji 1945. godine; deo toga predstavljalo je i ustanovljenje etičkog kodeksa, naslovljenog "Sedam policajčevih zapovesti" ("7 Gebote fur den Polizeibeamten").

Praćenjem novijeg razvoja bića policije - koji se, iako je u znatnoj meri bio iniciran i podstican spoljašnjim okolnostima, ipak morao odvijati interno i autonomno - sagledali smo, zapravo, put sazrevanja subjektivnih pretpostavki jedne razvijene policijske etike.

2.1.6. Doprinos međunarodnih činilaca

Za dovršavanje procesa kanonizacije policijskog morala, posebno kroz njegovu nadnacionalnu standardizaciju, iskazivali su, u trećoj četvrtini prošlog veka, vidnu zainteresovanost i razni međunarodni činioci (što se, inače, uklapalo i u globalni procês univerzalizacije medunarodnih odnosa koji je u posmatranom razdoblju već uveliko bio na delu). Još u tom dobu koje je obeležavala podela sveta na suprotstavljene vojno-političke blokove, zahtevi za uobličavanje novog moralnog profila policije postajali su predmetom značajnih medunarodnih saglasnosti i nalazili izraza i u raznim međunarodnim dokumentima čak i univerzalnog važenja.

Ideje koje na nadnacionalnom nivou afirmišu policijski moral dolazile su od raznih međunarodnih subjekata i one su prihvatane od policijskih organizacija u velikom broju zemalja.

Međunarodni faktori delovali su univerzalno, multilateralno, kao i u okviru raznih bilateralnih aranžmana. Delovali su kao zvanični (državni i međudržavni), ili kao nezvanični subjekti (nevezani za države i međudržavne instance, tj. nezavisni od njih). Ovi zadnjenavedeni delovali su i poput međunarodnih interesnih grupa ili grupa za pritisak.

Najznačajnije zvanične medunarodne subjekte koji su iskazivali interesovanje za problematiku policijskog morala, i koji su delovali univerzalno ili regionalno, predstavljale su: Komisija UN za ljudska prava (sa njenim odgovarajućim komesarijatom) i Komisija za ljudska prava Evropskog Saveta. U istom smislu delovale su i međunarodne stručne i društvene policijske organizacije, poput Interpola, Međunarodnog policijskog udruženja, Međunarodnog saveza viših policijskih službenika, Međunarodne unije policijskih sindikata i sličnih oganizacija. Kao značajne nezvanične (neformalne, nevladine) subjekte i instance koje su iskazivale veliko interesovanje za policijski moral, odnosno, odredene njegove komponente ili aspekte, i kojii su vršili značajan uticaj na prihvatanje odgovarajucih međunarodnih standarda, pomenućemo: Amnesty international i tzv. Helsinške odbore za ljudska prava (koji su članice tzv. Helsinškle federacije). Pored njih, neformalno su delovale i razne ad hoc organizacije i grupe. Svi ti subjekti bili su zastupnici ili promotori

61

odgovarajućih ideja, zahteva, podsticaja, moralnih pritisaka, kontrole. Odgovarajući međunarodni standardi uveliko su prihvatani od strane nacionalnih policijskih organizacija kako bi činili okosnicu u njima uobličavanih korpusa policijskog morala. Posmatrano kroz tematsku dimenziju, najvaznije propozicije tih međunarodnih podsticaja ticale su se ljudskih prava.

Možemo zaključiti da je interncionalizacija zanimanja za moralnu problematiku policijskog rada, koja je već uveliko bila prisutna pre kraja sedamdesetih godina prošlog veka, veoma doprinela dozrevanju savremenog policijskog morala.

2.1.7. Revnosni medijski tretman moralnih aspekata policijske prakse

Intenzivnom zanimanju javnosti naprednih zemalja za moralne aspekte bića policije, odnosno, formulisanju odgovarajućeg njihovog proetičkog stava, značajno je tokom poslednjih nekoliko decenija doprinosilo i sve šire i revnosnije pracenje delovanja ove službe posredstvom javnih glasila. Za tu ukupnu pozornost posebno provokativno je bilo obelodanjivanje slučajeva drastičnog ili masivnog kršenja moralnih normi od strane policije. Raznovrsna ogrešenja njenih pripadnika o zakon i moral, pogotovu ona skandalozna (kao što su: izuzetno brutalna postupanja sa službeno tretiranim osobama, velike zloupotrebe ovlašćenja, masivna korupcija i sl.74), te i razne javne optužbe, sporovi i skandalozne afere povodom svega toga neretko su postajale temom dana javnih glasila.75

često je policija izlazila na zao glas i zbog njenog upotrebljavanja za ostvarivanje neprihvatljivih političkih ciljeva. U nedemokratskim zemljama ona je zloupotrebljavana od političkih faktora za pomaganje u ostvarivanju nelegitimnih parcijalnih političkih ili drugih interesa. Opštoj slici o slaboj moralnosti policije doprinosilo je obilato izveštavanje u demokratskim zemljama o tamošnjem njenom angažovanju u ilegalnim uklanjanjima jednih i učvršćivanjima drugih struktura vlasti, u podršci problematičnim dinastijama i režimima, u neprincipijelnim političkim obračunima s protivnicima (pokretima i pojedincima), ili o zauzimanju pristrasne pozicije u građanskim ratovima i sl. sukobima (makar to često bivalo i u funkciji legitimnog suzbijanja secesionizma i terorizma); pogotovu, ako je sve to bivalo uz masivniju upotrebu policijske prinude.

Katkada je takav učinak u javnosti naprednog sveta imalo izveštavanje o problematičnoj autoritarnoj praksi policije i u neautokratskim zemljama (tj. o njenoj ulozi u nasilnom razrešavanju unutrašnjih napetosti, tj. o brutalnom suzbijanju masivnih nereda i neutralisanju ekonomskih i drugih društvenih protesta kojima je, s pravom ili ne, pripisivana i problematična politička pozadina).76

74    ?

Korupcija javnih službi i državnih organa, uključujući i policiju, njihova umešanost u razne nezakonite i nečasne, pogotovu, lukrativne radnje (u okviru čega je bivalo čak i njihovog parcijalnog uključivanja u mreze organizovanog kriminala), postajali su sve aktuelniji sa skorašnjim rastom sveopšte moralne krize.75    ?

Tako se, na primer, može se reći da je u Italiji, i znatno pre 1993. godine (koja će ostati posebno zapamćena), bilo godina koje su bile - s obzirom na tematiku prisutnu u medijima - dobrim delom u znaku problema korupcije državnih sužbi, uključujući i policiju.76    ? Na primer, brutalne mere primenjivane su u SAD protiv protivnika rata u Vijetnamu, u V. Britaniji,

62

Gotovo uvek kada su se, dakle, policijska ovlašćenja efektuirala na pomenute načine, odnosno, u pomenute svrhe, to je privlačilo paznju kritičke (demokratski, slobodarski i humanistički senzibilizovane) javnosti naprednih društava i izazivalo proetičke glasove za ograničavanje policijske moci; pogotovu onda kada se ona izražavala kao gola prinuda.

Dakle, i pomno medijsko praćenje ukupnog ponašanja policije, pogotovu ono sa etičko-kritičkom notom, uveliko je doprinosilo da etičko rezonovanje u vršenju policijske sluzbe dobija na važnosti, tj. da ono postane sve svestranije i intenzivnije.

* * *

Sve prethodno pomenute kao i mnoge druge, novije društvene okolnosti, procesi i odnosi, događanja i aktivnosti, zajedno s promenama same policijske institucije i profesije, doprineli su, dejstvujući direktno i indirektno, da do kraja sedamdesetih godina prošlog veka bude uobličen policijski moral u današnjem, razvijenom vidu. Može se uzeti da njegovo rađanje simbolički označava pojava - 1979. godine - triju dokumenata nadnacionalne važnosti, koji najdirektnije zahvataju njegovo područje, i koji predstavljaju oblike njegove najopštije kodifikacije. To su: Kodeks Ujedinjenih nacija o ponašanju sluzbenika koji primenjuju zakon, Deklaracija o policiji, usvojena rezolucijom Parlamentarne skupštine Saveta Evrope i Primedbe koji je na Deklaraciju učinio Komitet ministara Saveta Evrope.

3. - ULOGA I ZNAčAJ MORALA POLICIJE

U ovom poglavlju bavićemo se funkcionalnošću i svrhovitošću policijskog morala, koje, kao njegova opšta relaciona svojstva, spadaju u njegove bazične odrednice. Njihovo objašnjavanje i dokazivanje, kao i razumevanje i obrazlaganje odgovarajuceg normativnog stava tom moralu u prilog, predstavljaju jedan od najvažnijih i najsloženijih poslova u okviru saznajno-teorijskog nastojanja koje ima taj moral za svoj predmet.

Glavni izvansaznajni cilj izučavanja pomenutih kategorijalnih obelezja jeste davanje kognitivnog doprinosa podsticanju ovog specifičnog morala.

Saznajno-teorijska rasprava o relevanciji morala za policiju, odnosno, moralnosti policije za društvo, predstavlja stoga neizostavni deo svakog kompetentnog diskursa o modernom biću ove specifične i važne javne službe. Inače, znanje o uzrocima i razlozima imperativa moralnosti policije predstavljalo je težišni deo intelektualne komponente svesti u prilog policijskog morala, od samog njenog nastanka.

Zbog naročitog značaja bavljenja ovim pitanjem neophodno je da se pre zalazenja u njegovu srž, ukratko osvrnemo na neke konceptualne i metodološke momente.

Uobičajeno je da se pojam funkcionalnosti zamenjuje dvama pojmovima označenim kao - "uloga" i "značaj".

protiv štrajkača koji su se protivili zatvaranju nerentabilnih rudnika, u Japanu protiv pripadnika antinuklearnih i ekologističkih pokreta. Policija u demokratskim zemljama generalno je ispoljavala znatnu brutalnost u rigoroznom suzbijanju raznih vidova terorizma (kojim je razvijeni svet bio veoma snazno zahvaćen od sredine sedamdesetih do sredine osamdesetih godina prošlog).

63

Prvim pojmom podrazumevano je objektivno svojstvo ove normativne svesti da doprinosi svrsi policijske službe, posredstvom proizvođenja niza intermedijarnih pojava i svojstava. U tom smislu, pošto to svojstvo deterministički povezuje policijsku moralnost sa drugim (impliciranim) pojavama, termin "uloga" mogao bi biti oznaka i za determinističku vezu.

Drugim pojmom, osim što je obuhvaćen sadržaj praktično identičan prethodno iznetom (čime se to svojstvo uzima kao objektivno, tj. kao mera ili stepen neizbeznosti predmetne uloge), podrazumevano je još i to da je ta objektivna uloga, sa subjektivnog interesnog stanovišta, povoljna; to jest, ne samo da je bitna, već da je i vredna, odnosno korisna i poželjna za subjekte i instance u čije ime ili prema kojima je policijska delatnost sprovođena.

Pošto iz razjašnjenja uloge i značaja policijskog morala sleduje, očigldeno, i zaključak da postoji i odredena potreba za njim, tj. da je on neophodan, i to njegovo relaciono svojstvo će predstavljati predmet našeg zanimanja u ovom poglavlju.77 Dakle, saznajni cilj našeg bavljenja predmetnom problematikom sastoji se u objašnjavanju/dokazivanju funkcionalnosti i razumevanju/obrazlaganju neophodnosti policijskog morala.78

Iako se uloga, značaj i neophodnost morala za policiju razlikuju od uloge, značaja i neophodnosti morala policije za društvo, ova dva smisla uglavnom cemo - zbog suštinske i višeznačne povezanosti policije i društva (pogotovu u ravni njihovih najopštijih ciljeva) - uzimati za jednoznačne79; a, sam predmetni koncept imenovaćemo, kao što je to učinjeno i u naslovu ovog poglavlja, naprosto sintagmom: "uloga i značaj morala policije" (podrazumevajuci po pravilu i njegovu neophodnost ili imperativnost njegovog manifesotvanja).

Prethodno pomenute osnovne kategorije koje čine središte ove problematike, nisu jednosmislene. To jest, "uloga", "značaj" i "potrebnost" policijskog morala mogu se poimati na više načina, različito u raznim analitičkim instancama. I to, najpre, kao direktno, ili kao indirektno izražena obeležja. Kada su u pitanju samo prva dva, moguće ih je posmatrati kao obeležja koja su različito temporalno efektivna (tj. aktuelno, instatno, prezentno, ili pak odloženo efektivna), te, takođe, i kao delatna kroz svoj pozitivni, odnosno, svoj negativni izvod (tj. kao preduslovi poželjnog ispunjenja određenih projekcija i finalnih ciljeva, ako su svojom aktuelnošću potvrđena, ili pak kao smetnja tome, ako su manjkava). Sve tri kategorije različito su iskazive i s obzirom na razne nosioce policijskim moralom štićenih interesa (tj. ta svojstva specifično vrede za društvo, za državu, za građane, za samu policiju, kao i za druge subjekte i instance). Ali, osim što se obeležja obuhvaćena tim kategorijama mogu ispoljavati kao obeležja posebnijeg važenja, samo za određene društvene subjekte, instance i situacije, one mogu vredeti i univerzalno i extemporalno. Itd.

77    ? Napomenućemo da se subjektivnim određenjem ovog fenomena pomoću kategorije neophodnosti, već kao takvim, izražava i određeni proetički stav.78    ? Stručni jezik, pomenute opšte metodološke postupke označava i sledećim terminima: "eksplikacija"/"konfirmacija" i "komprehenzija"/"racionalizacija". Stoga je moguće da u tekstu katkad, umesto gore navedenih, budu sinonimno upotrebljavani i ti termini.79    ? Dva pomenuta smisla razdvajaćemo samo kada nam to, u određenom kontekstu, bude nalagala težnja za neophodnom većom preciznošću.

64

Potrebno je ovde učiniti nešto preciznijim i koncept samog morala policije. Predmetni fenomen, čiju funkcionalnost i imperativnost manifestovanja nastojimo da pokažemo, poimaćemo u oba njegova osnovna izvoda ili obličja: kao objektivni fenomen (specifični normativni sistem) i kao fenomen subjektivnog sveta (element strukture ličnosti njegovih protagonista).

Takođe ćemo ga poimati nejednoznačno i u jednom drugom smislu, bez obzira na to da li je shvaćen kao objektivna ili kao subjektivna stvarnost. Naime: kao moral u njegovom osnovnom značenju (tj. kao sistem normi, odnosno, svest na osnovu koje se razlikuje dobro i zlo) i kao radni moral (s mnogo njegovih komponenata, uključujuci i onu voljnu, a koja, pak, sadrži i one elemente koji su od naročite relevantnosti za policijski rad).80

Inače, policijski moral moguce je i na drugačije načine višeznačno poimati. Na primer, uzetog kao kompleksan subjektivni fenomen, moguće ga je tretirati kao svest koja sadrži: racionalnu (intelektualnu) i iracionalnu komponentu/svojstvo.81 Kada je ta normativna svest uzeta kroz njenu racionalno-kognitivnu komponentu, ona se iskazuje kao indikativno, vrednosno i normativno znanje.82 Te se, stoga, i uloga, značaj i neophodnost policijskog morala mogu poimati diferencirano, s obzirom na ta različita njegova iskazivanja.

ovo p-e tamo gde "komprehenzija":vidi: Stavovi koji govore o funkciji i značaju, koji su izrazeni na indikativni i vrednosni način, oni se ekspliciraju, a kada je u pitanju odgovarajuci normativni stav, on se racionalizuje.

*

Prilika je da se ovde kritički osvrnemo i na izvesne tendencije normativnog apsolutizovanja policijskog morala. Naime, on je u odgovarajućim očekivanjima i zahtevima često kvalifikovan kao: "visoki", "prvorazredni", "izuzetni", "maksimalni", "uzorni"... Nalaganjem tako visokih standarda moralnosti, ovoj osobenoj profesiji/sluzbi pridaju se status i svojstva nosioca čak prometejskih, herojski uzvišenih etičkih ideala. Propisuju joj se, dakle, takvi moralni kvaliteti koji bi je, u ekstremnim slučajevima, izdizali do subjekta koji bi predstavljao neku vrstu apsolutne moralne avangarde, tj. pripadnika elitnog ešalona u domenu moralnosti.83 Naravno, u okviru takvih shvatanja, od pripadnika

80    ? Strukturom policijskog morala podrobno ćemo se baviti u odgovarajućem poglavlju ove knjige.81    ? Racionalna (intelektualna) komponenta, uzeta u formi znanja, Iracionalna komponenta podrazumeva odgovarajuća osećanja i volju.

82    ? Inače, etičko znanje jedan je od dva bazična konstituensa opšteg profesionalnog znanja, tj. znanja koje je od primarnog značaja za profesionalni status i delanje (drugi njegov bazični konstituens je stručno znanje). Etičko znanje pripada tzv. društveno-integrativnom znanju, čija je funkcija socijalizacija pojedinaca; to jest, njihovo uvođenje društvo, pošto tim znanjem usvoje za društveni sistem prihvatljive obrasce (vrednosti, norme, težnje, ciljeve...). Specifično profesionalno-etičko znanje, upućujući na svoj opšti način u obavljanje profesionalne duznosti, doprinosi toj opštoj socijalizaciji profesionalaca, ali i onoj u okviru njihove profesionalne skupine. Kao takvo, ono je, dakle, važan činilac stvaranja i održavanja trajnijih društvenih i profesionalnih oblika.83    ? Sasvim u skladu s takvim očekivanjima, rad policije je i vrlo pomno posmatran i strogo moralno prosuđivan. Tako, čak i kakvoj običnoj povredi radne obaveze pripadnika ove delikatne sluzbe, u mnogim slučajevima pridaje se vrlo velika moralna tezina.

65

policije očekuje se da svoju natprosečnu, uzvišenu, maksimalnu moralnost, kojom bi trebalo da su prožeti, moraju svojim habitusom stalno i praktički potvrđivati.84

Očigledno je da sklonost da se ovoj osobenoj sluzbi nalažu tako visoki etički standardi moralnosti, odnosno, da se od njenih pripadnika očekuje kao neophodno visoko razvijeno osecanje moralne dužnosti, proizilazi iz ispravnog razumevanja velike uloge i značaja regulisanosti policijske delatnosti i posredstvom moralnih normi, kako bi bilo što potpunije garantovnao ispunjenje zaista visokih ideala kojima su prožeti njena svrha i ciljevi. Ali, očigledno je takođe da u takvim nalozima i očekivanjima ima i maksimalističkog preterivanja, odnosno, neosnovanih i nepotrebnih idealizovanja; što upucuje, nesumnjivo, i na nerealnost odgovarajućih pretpostavki i polazišta.

Stoga, u vezi sa ovim pitanjem, svakako, valja odrediti realnu meru; kao što i u svakom drugom ozbiljnom promišljanju treba da bude odbačeno svako preterivanje.

Naime, ne čini nam se da je osnovano i legitimno takvu meru moralnosti - povladujući gore pomenutim, očigledno apriorističko-voluntarističkim gledištima - pretvarati u obavezujucu normu. Ne čini nam se ni potrebnim policiju obavezivati idealima nekakvog "nadljudskog" morala. Takav stav zastupa i jedan broj vrlo kompetentnih mislilaca ovog problema. Neki od njih su skloni da previše visoke pretenzije u ovom pogledu (bezrezervno očekivanje stremljenja policije idealu tzv. maksimalne moralnosti) ne smatraju ne samo realnim, nego čak ni moralnim.

Naš nešto precizniji stav o ovom pitanju koji teži da bude i realan, jeste da poželjnom treba smatrati moralnost policije koja je na imaginarnoj lestvici kojom se mere njeni stepeni po kvalitetu, situirana između nivoa na kome je pozicija idealnog (maksimalnog, "herojskog", "prometejskog") morala i nivoa na kome je pozicija prosečnog empirijskog morala društvene sredine u kojoj policija deluje. Dakle, njegovo pozicioniranje nikako ne sme biti ispod nivoa koji obeležava prosek moralnosti date društvene sredine, ali, po našem mišljenju, ni sasvim blizu te linije s njene gornje strane.

Jasno je da se za preporučenu meru očekivane izvrsnosti policijskog morala ipak moze reći da je u dobroj meri subjektivna i relativna. Međutim, ono što ne može biti relativno jeste izvesnost da policiju mora da krasi zadovoljavajuća, vrlo solidna, relativno visoka moralnost. I, da to mora biti autentična, autonomna moralnost. Jer, tek takva moralnost, moralnost u pravom smislu, koja s počiva na interiorizovanim vrednostima, načelima i normama, te i na savesti kao svojoj središnjoj instanci, omogucuje ispravno moralno delanje bez straha od institucionalnih ili drugih autoriteta i kazni.85

Iznećemo uverenje da približno ovakvo shvatanje mere i kvaliteta moralnosti policije prebiva kao većinsko i u samorazumevanju njenih pripadnika86.

Dakle, nivo (kvalitet) moralnosti policije valjalo bi poimati na rečeni način, bez obzira na to što su pripadnici ove osobene humane profesije/sluzbe u stanju da ispoljavaju i po nešto od egzemplarnog moralnog podvižništva, i što to često zaista i čine.

84    ? Takvoj nekritičkoj percepciji mere potrebne moralnosti policije (pri njenom normiranju i praktikovanju), sklona je naročito najšira, laička javnost.85    ? Pseudomoralnost, konstituisana pod spoljašnjom prinudom, za razliku od autentične autonomne moralnosti, naziva se heteronomnom. Kao neautentična, ona je prave moralnosti mnogo manje vredna.86    ? To, naime, potvrđuju i rezultati više anketa vođenih među policajcima.

66