POZITA JURIDIKE E MINORITETEVE NË SHQIPËRI

GJATË VITEVE 1920-1930

Dorëzuar

Universitetit Europian të Tiranës

Shkollës Doktorale

Në përmbushje të detyrimeve të programit të Doktoratës në

Shkenca Juridike, me profil e Drejtë Publike, për marrjen e gradës shkencore

“Doktor”

Punoi: doktorant Marenglen Çobo

Udhëheqës shkencor: prof. as. dr. Erjona Canaj

Numri i fjalëve: 52. 500

Tiranë, shtator 2018

ii

DEKLARATA E AUTORËSISË

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar

ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të

veçanta të tij. Punimi nuk përmban materiale të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç

rasteve të cituara dhe referuara.

© Copyright:

Marenglen Çobo 2017. Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit.

iii

ABSTRAKT

Minoritetet në Shqipëri kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kulturës

dhe formimin e një shteti me administratë të strukturuar sipas modelit të shteteve të

Evropës Perëndimore. Rëndësia e tyre do të përforcohej akoma më shumë në momentin e

pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, kur anëtarësimi i vendit në këtë organizatë

do të kushtëzohej me garantimin nga shteti shqiptar i një regjimi të minoriteteve. Impenjimi

që do të merrte vendi rreth kësaj çështjeje do të siguronte mbështetjen e komunitetit

ndërkombëtar, jo vetëm në miratimin dhe aprovimin e një legjislacioni sipas modelit

evropian por, sidomos, në dërgimin e Komisionit Ndërkombëtar që do të hetonte gjendjen e

popullsisë dhe do të ofronte ndihmë në zhvillimin ekonomik. Me stabilizimin ekonomiko-

politik të vendit, shteti ndërmerrte një sërë reformash të cilat kishin si qëllim promovimin e

parimit të barazisë përpara ligjit të gjithë nënshtetasve pa dallim race, gjuhe apo besimi

fetar. Forcimi i shtetit shqiptar bënte të mundur përqëndrimin e vëmendjes së tij edhe mbi

problemet dhe vështirësitë me të cilat përballej popullsia minoritare. Të rëndësishme në

këtë drejtim ishin ligjet e aprovuara, që kishin të bënin me përmirësimin e sistemit arsimor

dhe me përforcimin e lirisë së ndërgjegjjes fetare. Të dyja këto tematika shteti mundohej t’i

trajtonte sipas standardeve të kohës të vendosura nga komuniteti ndërkombëtar.

Masat apo reformat që ndërmerrte shteti shqiptar, siç ishin shtetëzimi i shkollave

apo mbështetja e madhe që i jepej krijimit të Kishës Autoqefale Shqiptare, do të ngjallnin

kundërshtime të popullsisë minoritare dhe kishës greke. Shpesh herë këto kundërshtime do

të ishin në një farë mase të drejta pasi me ndërhyrjet e tij, shteti në disa raste, do të cënonte

në mënyrë të kufizuar të drejtat e kësaj pjese të popullsisë. Pavarësisht miratimit të këtyre

reformave, të drejtat e minoriteteve në Shqipëri gjatë viteve 1920-1930, do të garantoheshin

nga legjislacioni i brendshëm në përputhje me standardet e vendosuara nga komuniteti

ndërkombëtar.

Fjalë kyçe: Minoritetet,legjislacion, shteti shqiptar, parimi i barazisë, Lidhja e

Kombeve.

iv

ABSTRACT

Minorities in Albania have played a crucial role in the country’s culture and in the

structuration of the state’s administration according to western models. Before joining the

league of Nations in 1921, Albania would have had first to guarantee the respect of the

national minorities living in its territory. It is in this occasion that minorities become more

and more important to the new state. The acceptance and the respect of these minorities

would gain Albania the approbation of the international community. This would lead to the

formation of European style legislation and the presence of an International Committee.

The Committee was to investigate the situation of the population and would also help in the

economic development of the country.

As a result of the economic and the political stabilization of the country, the state

would start a series of reforms to promote the equality of all the Albanian citizens without

distinctions of race, language or religion. The consolidation of the state allowed Albania to

give more attention and concentrate more than ever before on the problems faced by

minorities. Very important in this direction was the approbation of laws that aimed the

improvement of the teaching system and the enforcement of the religious freedom. Both

these were handled according to modern international standards.

The measures and the reforms undertaken by the state in the nationalisation of the

teaching system or in the creation of the Albanian Orthodox church faced the opposition of

both the minorities and the Greek Orthodox Church. This aversion was justified because, in

some points, the Albanian state restricted the freedom of these minorities. However, despite

these reforms, in 1920-1930 the rights of the Albanian minorities were fully guaranteed by

a legislation that was in accordance with international standards.

Keywords: Minorities, legislation, Albanian state, equality, League of Nations.

v

PËRMBAJTJA E LËNDËS

KAPITULLI I: HYRJE DHE BAZIMI TEORIK

1.1. HYRJE.....................................................................................................1

1.2. RËNDËSIA E STUDIMIT…………………………………………………..…………3

1.3. OBJEKTI I STUDIMIT………………………………………………………………...3

1.4. HIPOTEZAT DHE PYETJET KËRKIMORE…………………………………………5

1.4.1. Hipotezat kërkimore…………………………………………………………..5

1.4.2. Pyetjet kërkimore……………………………………………………………..5

1.5. METODOLOGJIA DHE METODAT E KËRKIMIT…………………………….……6

1.6. KUFIZIMET E STUDIMIT…………………………………………………………….7

1.7. PËRMBLEDHJA DHE STRUKTURIMI I STUDIMIT………………………………8

KAPITULLI II: SISTEMI NDËRKOMBËTAR DHE PËRPJEKJET

PËR AFIRMIMIN E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE

2.1. FORMIMI I SHTETIT-KOMB DHE MINORITETET………………………………12

vi

2.2. LIDHJA E KOMBEVE DHE SISTEMI I GARANCIVE TË MINORITETEVE NË

ARENËN NDËRKOMBËTARE………………………………………………….……….18

2.3. PËRKUFIZIMI I PAKICAVE KOMBËTARE ………………………………………24

2.3.1. Pakicat etnokulturore......................................................................................25

2.3.2. Minoritetet fetare…………………………………………………………….26

2.4. MINORITETI KOMB…………………………………………………………..….…27

2.5. MINORITETI I FUQISHËM…………………………………………………………28

2.6. MINORITETI I PAFORMUAR………………………………………………………29

KAPITULLI III: ÇËSHTJA E MINORITETEVE NË KONFERENCËN

E PAQES

3.1. FORMIMI I IDENTITETIT KOMBËTAR DHE KONFERENCA E PAQES………30

3.2. MINORITETI GREKOFON DHE RIVENDIKIMET TERRITORIALE TË SHTETIT

GREK………………………………………………………………………………...…….33

3.3. NJOHJA E MINORITETEVE NGA QEVERIA SHQIPTARE NË KONFERENCËN E

PAQES……………………………………………………………………………………..41

3.4. ÇËSHTJA “VORIO-EPIRIOTE” NË KONFERENCËN Ë PAQES…………….…..47

vii

3.5. FUQITË E MËDHA DHE PËRCAKTIMI I KUFIRIT TË SHQIPËRISË SË

JUGUT……………………………………………………………………………………..51

KAPITULLI IV: MINORITETET NË SHQIPËRI GJATË VITEVE

1920-1930

4.1. MINORITETI KOMBËTAR GREK………………………………………………...59

4.2. MINORITETI KOMBËTAR MAQEDONAS………………………………………64

4.3. MINORITETI KOMBËTAR SERBO-MALAZES………………………………….66

4.4. MINORITETI ETNOKULTUROR ARUMUN……………………………………..67

4.5. MINORITETI ETNOKULTUROR ROM…………………………………………...70

KAPITULLI V: ANËTARËSIMI NË LIDHJEN E KOMBEVE DHE

HETIMET E KOMISIONIT NDËRKOMBËTAR NË SHQIPËRI

5.1. PËRPJEKJET PËR KONSOLIDIMIN E INSTITUCIONEVE KOMBËTARE DHE

KONGRESI I LUSHNJËS…………………………………………………………………72

5.2. STATUTI I ZGJERUAR I LUSHNJËS DHE SANKSIONIMI I PARIMIT TË

BARAZISË TË QYTETARVE PËRPARA LIGJIT………………………………………75

5.3. ANËTARËSIMI I SHQIPËRISË NË LIDHJEN E KOMBEVE……………………78

viii

5.4. DEKLARATA MBI MBROJTJEN E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE NË

SHQIPËRI………………………………………………………………………………….80

5.5. KOMISIONI NDËRKOMBËTAR DHE HETIMET MBI POPULLSINË NË

SHQIPËRI………………………………………………………………………………….88

5.5.1. Kryengritja e fiseve katolike të Mirditës kundër monopolit të pushtetit

mysliman të Tiranës………………………………………………………………..93

5.5.2. Lëvizja patriotike dhe mungesa e minoritetit grek në Korçë………………..96

5.6. SITUATA POLITIKE NË SHQIPËRINË E JUGUT………………………………102

5.7. PROTESTAT E POPULLSISË HIMARIOTE KUNDËR REFORMAVE TË

SHTETIT SHQIPTAR……………………………………………………………………105

5.8. TË DHËNAT KONTRADITORE MBI POPULLSINË DHË VËSHTIRËSIA NË

PËRCAKTIMIN E PAKICAVE………………………………………………………….111

5.9. PËRFAQËSIMI I POPULLSISË NË POLITIKË DHE PUNËSIMI I SAJ NË

ADMINISTRATËN LOKALE SIPAS BESIMIT FETAR………………………………114

5.10. REKOMANDIMET E KOMISIONIT NDËRKOMBËTAR MBI ÇËSHTJEN E

MINORITETEVE……………………………………………………………………….119

ix

KAPITULLI VI: REFORMA ARSIMORE DHE BESIMET FETARE

NË SHQIPËRI

6.1. GJENDJA E ARSIMIT NË SHQIPËRI……………………………………………..124

6.2. UNIFIKIMI I SISTEMIT ARSIMOR DHE SHTETËZIMI I SHKOLLAVE……..127

6.3. SHKOLLAT E MINORITETIT GREK NË SHQIPËRINË E JUGUT……………..133

6.4. PROTESTAT E GREQISË KUNDËR REFORMËS ARSIMORE…………………141

6.5. SHKOLLAT E MINORITETIT MALAZEZ NË SHQIPËRINË E VERIUT……...147

6.6. SITUATA E SHKOLLAVE TË MINORITETIT ETNOKULTUROR ARUMUN NË

SHQIPËRI………………………………………………………………………………...150

6.7. BESIMET FETARE NË SHQIPËRI………………………………………………...155

6.8. LAICITETI I SHTETIT SHQIPTAR SI GARANCI E TË DREJTAVE TË

MINORITETEVE FETARE………………………………………………...……………160

6.9. STATUTI LEGAL I KOMUNITETEVE FETARE…………………………………163

6.10. KRIJ IMI I KISHËS AUTOQEFALE SHQIP TARE NËN FRYMËN E

RESPEKTIMIT TË MINORITETEVE…………………………………………………..166

x

PËRFUNDIME.............................................................................................175

BIBLIOGRAFIA………………………………………………………….186

xi

LISTA E TABELAVE

Tabela nr. 1. Numri i deputetve të ndarë sipas përkatësisës fetare të llogaritur me

popullsinë e çdo prefekture në viti 1920. 116

Tabela nr. 2. Numri i përgjithshëm i shkollave në Shqipëri gjatë vitit 1921. 124

Tabela nr. 3. Popullsia në krahinën e Korçës e ndarë sipas qeverisë greke në shqiptarë dhe

grekë. 142

Tabela nr. 4. Popullsia në krahinën e Gjirokastrës e ndarë sipas qeverisë greke në shqiptarë

dhe grekë. 142

Tabela nr. 5. Popullsia në një pjesë të krahinës së Janinës e ndarë sipas qeverisë greke në

shqiptarë dhe grekë. 142

Tabela nr. 6. Shkollat arumune në Shqipëri përpara 1912 të paraqitura në bazë të numrit të

nxënësve dhe personelit për çdo lokalitet. 152

Tabela nr. 7. Shkollat arumune në Shqipëri pas 1927 të paraqitura në bazë të numrit të

nxënësve dhe personelit për çdo lokalitet. 154

Tabela nr. 8. Popullsia e ndarë në prefaktura sipas përkatësisë fetare në Shqipëri në vitin

1923. 155

Tabela nr. 9. Popullsia shqiptare e ndarë në tre krahina sipas përkatësisë fetare dhe

përqindja që zë çdo besim fetar në secilën nga këto krahina. 156

xii

LISTA E SHKURTIMEVE DHE E FJALORIT

FM - FUQITË E MËDHA

GJPDN - GJYKATA E PËRHERSHME E DREJTËSISË NDËRKOMBËTARË

KASH - KISHA AUTOQEFALE SHQIPTARE

KH - KOMISIONI HETIMOR

KLK - KËSHILLI I LIDHJES SË KOMBEVE

KNK - KOMISIONI NDËRKOMBËTAR I KONTROLLIT

KQ - KONFERENCA E PAQES

LK - LIDHJA E KOMBEVE

MA - MINISTRIA E ARSIMIT

MPB - MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME

MPJ - MINISTRIA E PUNËVE TË JASHTME

1

KAPITULLI I: HYRJE DHE BAZIMI TEORIK

1.1. Hyrje

Minoritet kanë zënë një vend të rëndësishëm gjatë shek. të XX, në formimin e

shteteve kombëtare, sidomos, në Gadishullin e Ballkanit. Prezenca e kësaj pjese të

popullsisë brenda territoreve të shteteve ballkanike, shpesh herë është përdorur për të

justifikuar shpërthimin e konflikteve të armatosura, të cilat kishin si qëllim të vetëm

zgjerimin territorial të këtyre shteteve në kurriz të shteteve fqinje. Shqipëria është shteti i

fundit në Ballkan që fitonte pavarësinë nga Perandoria Osmane. Pushtimi pothuajse pesë

shekullor i vendit linte shumë pasoja që do të ndikonin negativisht në krijimin e një ndjenje

kombëtare shqiptare. Por, dobësimi i kësaj ndjenje bënte të mundur krijimin e një shoqërie

ku diversiteti etnik, gjuhësor dhe fetar ishin të pranuara nga popullsia shqiptare. Mungesa e

zhvillimit të nacionalizmit, ndryshe nga shtetet e tjera ballkanike, nuk arrinte të garantonte

krijimin e një shteti të fortë e të pavarur, të mbrojtur nga ndërhyrjet e jashtme, të cilat

kishin si qëllim kryesor shpërbërjen e Shqipërisë.1 Prezenca e popullsisë minoritare në

territoret e shtetit të ri shqiptar, kufijtë e të cilit do të vendoseshin padrejtësisht nga Fuqitë e

Mëdha, do të vërtetohej nga të dhënat statistikore që ofronin fillimisht Perandoria Osmane e

më vonë Austro-Hungaria dhe Italia. Kjo ndodhte pasi administrata e shteti shqiptar që do

të formohej nuk ishte në gjendje të bënte regjistrimin e popullsisë sipas përkatësisë

kombëtare. Por pavarësisht gjendjes të brishtë në të cilën ndodhej shteti dhe rreziqet e një

1 Albert Mousset, Shqipëria përball ë Europës (1912-1929), “Dituria”, Tiranë, f. 32.

2

coptimi të territoreve që i vinin nga vendet fqinje, Shqipëria nuk do të ndërmerrte asnjë

vendim diskriminues kundër minoriteteve që jetonin brenda kufijve të saj.2 Këtë qëndrim

miqësor e vërtetonte prezenca e shkollave që i përkisnin pakicave, ku fëmijët mund të

mësonin lirisht gjuhën e tyre amtare dhe të trashgonin identitetin e tyre kombëtar.3 Shteti

shqiptar do të mbante gjithmonë një qëndrim tolerues në drejtim të këtyre popullsive dhe do

t’u jepte mundësinë të zhvillonin lirisht kulturën e tyre. Gjithashtu, shteti do të ndiqte një

politikë të mosndërhyrës edhe në lidhje me besimin fetar. Në Shqipëri liria e ndërgjegjjes

fetare dhe predikimi ishin të garantuara4 dhe çdo besimtari i njihej e drejta të ndërronte fenë

sipas rregullave të vendosura nga komunitetet fetare.

Shteti shqiptar, ndoshta duke u ndikuar edhe nga kushtetutat e vendeve evropiane, lidhur

me të drejtat e nënshtetasve do të vinte në themelet e veta parimin e barazimit përpara ligjit.

Ky parim do të ishte një e drejtë kushtetuese që do t’u garantohej të gjithë nënshtetasve që

jetonin në territorin e vendit.

Pavarësisht faktit që termi “minoritet” nuk përmendej në Kushtetutë (ose siç quhej

ndryshe Statuti Themeltar) parimi i barazisë vlente edhe për këtë pjesë të popullsisë. Një

shtytje vendimtare në fushën e të drejtave të minoriteteve Shqipëria do ta merrte në

momentin e pranimit në Lidhjen e Kombeve. Ky është një nga momentet më domethënëse

në historinë e shtetit, pasi siguronte pavarësinë dhe njohjen e tij në arenën ndërkombëtare.5

Anëtarësimi në këtë organizatë detyronte qeverinë të firmoste Deklaratën mbi të Drejtat e

2 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, “Guttenberg”, Tiranë, 2014, f. 48. 3 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi kombëtare në Shqipëri (1912-1924), Qëndra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historis, Tiranë, 2013, f.319 4 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Luarasi, Tiranë, 1999, f. 109. 5 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, Akademia e Shkencave, Tiranë, 2003, f. 348

3

Minoriteteve. Ky akt me karakter ndërkombëtar do të përbënte bazën mbi të cilin do të

zhvillohej regjimi i minoriteteve. Duke u nisur dhe marrë parasysh këto konsiderime, ne do

të zhvillojmë dhe të trajtojmë çështjen e pozitës juridike të minoriteteve.

1.2. Rëndësia e studimit

Në fokusin e këtij studimi qëndron afirmimi i pozitave juridike të të drejtave të

minoriteteve gjatë viteve 1920-1930, nëpërmjet dokumenteve zyrtare të kohës dhe studimit

të autorëve të ndryshëm shqiptarë dhe të huaj. Studimi i jep përparësi të drejtave të

minoriteteve në një periudhë shumë të rëndësishme për krijimin e shtetit shqiptar, i cili po

luftonte për pavarësinë dhe mbijetesën e vet.Vështirësitë e arritjes së pavarësisë së

Shqipërisë bënin që për këtë periudhë thelbësore për të ardhmen e vendit, studiuesit e

ndryshëm të anashkalonin disi çështjen e minoriteteve, duke e lënë atë në plan të dytë.

Punimi risjell në qendër të vëmendjes të drejtat e minoriteteve dhe ndikimin që kishin jo

vetëm në afirmimin e të drejtave të qytetarëve në vend gjatë kësaj periudhe por, edhe

rëndësinë që patën ato në njohjen e Shqipërisë si shtet i pavarur nga Lidhja e Kombeve.

1.3. Objekti i studimit

Ky punim ka si objekt studimi pozitën juridike në të cilën ndodheshin minoritetet në

Shqipëri gjatë viteve 1920-1930. Në këtë periudhë, falë reformave dhe aprovimit të një sërë

ligjesh, vërehej një përmirësim i ndjeshëm i kushteve socio-politike të minoriteteve që

4

jetonin në territorin e shtetit shqiptar. Ky përmirësim bëhej i mundur duke u garantuar të

gjithë nënshtetasve shqiptarë një mbrojte të plotë të jetës dhe lirisë së tyre, pa dallim

lindjeje, kombësie, gjuhe, race dhe feje. Kjo mbrojtje sigurohej nëpërmjet statuteve

themeltarë të miratuara gjatë këtyre viteve, ku në plan të parë do të vihej parimi i barazisë

përpara ligjit dhe gëzimi i të gjitha atyre të drejtave civile e politike për çdo nënshtetas.

Synimi kryesor i punimit është që nëpërmjet dokumenteve zyrtare të arkivave të

Ministrisë së Punve të Jashtëme dhe studimeve të bëra mbi minoritetet gjatë këtyre viteve,

të analizojë evolimin e ligjit të të drejtave të minoriteteve që jetonin brenda territorit të

Shqipërisë. Gjithashtu, synim tjetër i punimit është të hedhë dritë mbi rëndësinë që ka

patur impenjimi i Shqipërisë në arenën ndërkombëtare, jo vetëm për evolimin e këtyre të

drejtave por, mbi të gjitha për garantimin dhe zhvillimin e një regjimi të minoriteteve.

Një tjetër synim i këtij punimi është të paraqesë në mënyrë të detajuar masat që do

të marrë shteti shqiptar në aprovimin e një sërë ligjesh që kishin si qëllim ruajtjen dhe

trashëgimin e identitetit kombëtar të minoriteteve. Kjo paraqitje do të bëhet nëpërmjet

analizimit të ligjeve mbi arsimin dhe ligjeve që konfirmonin pavarësinë e komuniteteve

fetare nga shteti. Si përfundim, synimi i këtij punimi është që me anë të të dhënave dhe

dokumenteve zyrtare, të paraqes në mënyrë të detajuar minoritetet prezente në Shqipëri

gjatë viteve 1920-1930. Kjo paraqitje do të bëhet, jo vetëm me anë të analizimit të të

dhënave të mbledhura nga dokumentat historike por, duke paraqitur edhe të dhëna

statistikore mbi numrin e secilës prej komuniteteve minoritare që jetonte në territorin e

Shqipërisë.

5

1.4. Hipotezat dhe pyetjet kërkimore

1.4.1. Hipotezat kërkimore

Duke u bazuar në studimet e autorëve të cilët kanë trajtuar të njëjtën temë dhe

premisat teorike, hipotezat që ngremë për këtë punim janë si më poshtë:

Hipoteza 1. Të drejtat e minoriteteve në Shqipëri gjatë viteve 1920-1930 janë

respektuar në përputhje me ligjet ekzistuese në vend.

Hipoteza 2. Parimi i barazisë përpara ligjit është zbatuar edhe për atë pjesë të

popullsisë, e cila për nga etnia, gjuha, feja dhe kultura përbënte minorancën.

Hipoteza 3. Lidhja e Kombeve kishte një rëndësi të madhe në imponimin e

Shqipërisë për respektimin dhe garantimin e të drejtat e minoriteteve që jetonin brenda

kufijve të saj.

Hipoteza 4. Komuniteteve minoritare u është lejuar pjesërisht zhvillimi dhe

trashëgimi i identitetit, pasi shteti, nëpërmjet reformave arsimore, do të kufizonte çeljen e

shkollave të minoriteteve.

1.4.2. Pyetjet kërkimore

Duke hedhur një vështrim historiko-juridik sistemit ligjor të vendit tonë, që

rregullonte regjimin e minoriteteve gjatë viteve 1920-1930 dhe duke analizuar rëndësinë që

këto ligje kishin, jo vetëm për mbrojtjen e kësaj pjese të popullsisë, por edhe për

6

trashëgimin e vlerave, të kulturës e identitetin kombëtar të tyre lindin disa pyetje

kërkimore:

A janë respektuar plotësisht të drejtat e minoriteteve në Shqipëri gjatë viteve 1920-1930

sipas atyre pak ligjeve që ekzistonin në vend?

A është respektuar edhe për popullsinë minoritare parimi i barazisë përpara ligjit që

garantohej nga statutet e ndyshme të aprovuara gjatë atyre viteve?

A janë respektuar detyrimet ligjore të marra nga Shqipëria për minoritetet gjatë momentit të

firmosjes së “Deklaratës mbi mbrojtjen e minoriteteve”, akt juridik ndërkombëtar ky që

vendoste krijimin e një regjimi të pakicave?

Deri në çfarë mase u është lejuar komuniteteve minoritare zhvillimi dhe trashëgimi i

identitetit të tyre, duke patur si synim të drejtën e çeljes së shkollave dhe lirinë e predikimin

të besimeve fetare nga shteti shqiptar?

1.5. Metodologjia dhe metodat e kërkimit

Metodologjitë kryesore të zgjedhura për të kryer këtë kërkim janë historike,

analitike dhe përshkrimore. Është zgjedhur metoda përshkrimore duke qenë se “qëllimi

kryesor i kësaj metode është të përshkruaj faktet, ngjarjet, statusin e të dhënave ashtu siç

kanë qenë gjatë kohës që fokusohet studimi. Duke qenë se në thelb të këtij hulumtimi është

raportimi i ngjarjeve historiko-juridike, i afirmimit të të drejtave të minoriteteve, i

grumbullimit të të dhënave, i efekteve që projektimi ka në procesin e zhvillimit të identitetit

minoritar si dhe i faktorëve që ndikojnë kryesisht duke u bazuar edhe në rishikimin e

7

literaturës kombëtare dhe të huaj , por pa influencuar në këta variabla, e bëjnë këtë kërkim

të tipit përshkrimor. Në kapitullin e katërt, të pestë dhe të gjashtë, në të kundërt është

përdorur metoda analitike, ku të dhënat e grumbulluara, ligjet, faktet, informacionet e

mbledhura, analizohen duke bërë një vlerësim kritik të tyre.

Për përgatitjen e kapitullit e dytë dhe të tretë metoda e kërkimit është bazuar

kryesisht në literaturën dhe studimin e të dhënave të kryera më herët, kështu që burimi i të

dhënave kanë qënë të llojit parësor, sekondar, por edhe tercian, duke qënë se këta kapituj

bazohen kryesisht në shpjegimin e termit “minoritet” dhe zhvillimeve historike në Shqipëri.

Gjithashtu, nëpërmjet këtyre të dhënave shpjegohen faktorët kryesor që kanë ndikuar në

afirmimin e të drejtave të pakicave.

Për realizimin e kapitujve të tretë e të pestë kërkimi është bazuar kryesisht në të

dhënat primare ku janë marrë në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe në

koleksionet e Bibliotekës Kombëtare.

1.6. Kufizimet e studimit

Pavarësisht se punimi është i përcaktur mirë në një kontekst kohor dhjetëvjeçar,

fakti që analizohet një periudhë ku shteti shqiptar sapo kishte filluar të konsolidonte

strukturat e veta, nuk të jep mundësinë të kesh një kuadër të plotë mbi legjislacionin e

brendshëm që trajtonte të drejtat e minoriteteve. Gjatë kësaj periudhe pushteti ekzekutiv

dhe ai ligjvënës ishin të përqëndruar në hartimin e një sërë ligjesh, që kishin si qëllim

konsolidimin dhe ndarjen e pushteteve. Kjo bënte që garantimi i të drejtave të minoriteteve

8

të dilte në plan të dytë. Ato do afirmoheshin në mënyrë jo të drejtëpërdrejtë në parimet e të

drejtave të përgjithëshme politike dhe sociale të nënshtetasve që garantoheshin në Statutet

Themeltare.

Gjithashtu, mungesa e një institucioni kombëtar, të krijuar posaçërisht për

mbledhjen e të dhënave statistikore mbi popullsinë me kombësi shqiptare në përgjithësi dhe

asaj minoritare në veçanti, që jetonte brenda kufijve të shtetit shqiptar, e bën të vështirë

paraqitjen e një punimi me të dhëna statisktikore të sakta dhe të larmishme mbi nënshtetasit

që përbënin komunitetet minoritare. Një tjetër kufizim është fakti që ky punim paraqet

pozitën juridike jo vetëm të popullsisë së një minorance në veçanti por, të popullsisë të të

gjitha minoriteteve që jetonin në Shqipëri gjatë viteve 1920-1930. Kjo lloj paraqitje

vështirëson zhvillimin e një studimi më të detajuar të secilës pakicë, duke bërë që here pas

here disa aspekte ose karakteristika të minoriteteve të mos vihen në dukje në detaje.

1.7. Përmbledhja dhe strukturimi i studimit

Ky kërkim është konceptuar në gjashtë kapituj kryesor, të ndjekur nga përfundimet,

ku kombinohen gjatë gjithë punimit kriteri historik me atë juridik. Disertacioni është

menduar në pjesë të cilat trajtojnë një çështje të rëndësishme, siç ishin të drejtat e

minoriteteve, gjatë një hapësire kohore themltare për formimin e shtetit të pavarur shqiptar.

Hulumtimi i grupuar në gjashtë kapituj kyesorë lidhet me gjashtë tema thelbësore:

Kapitulli I: Hyrje dhe bazimi teorik. Ky kapitull përbën pjesën e paraqitjes

së punimit, të punës së bërë për realizimin e tij, të rëndësisë së studimit dhe objektit të

9

studimit, hipotezat dhe pyetjet kërkimore të parashtruara, metodologjia dhe metodat e

përdorura për realizimin e këtij punimi dhe si përfundim ndalet në kufizimet që punimi nuk

ka arritur të shprehë.

Kapitulli II: Sistemi Ndërkombëtar dhe përpjekjet për afirmimin e

të drejtave të minoriteteve. Ky kapitull bën një analizë të mënyrës se si lindte çështja

e minoriteteve dhe si trajtohej në arenën ndërkombëtare. Gjithashtu, me zhvillimin e

punimit në këtë kapitull trajtohet përkufizimi juridik i këtij termi nga Gjykata e Përhershme

Ndërkombëtare e Drejtësisë dhe përcaktimi i sistemit të garancive të minoriteteve nga

Lidhja e Kombeve. Së fundimi vijohet me klasifikimin e minoriteteve, ku renditen

minoriteti komb, minoriteti i fuqishëm, minoriteti i paformuar dhe pakicat etno-kulturore.

Kapitulli III: Çështja e minoriteteve në Konferencën e Paqes. Në

këtë kapitull bëhet një përshkrim i zhvillimeve historike që karakterizoheshin nga

vështirësitë e afirmimit të gjuhës shqipe, e cila do të ndihmonte në formimin e identitetit

kombëtar shqiptar. Më pas punimi trajton ballafaqimet që Shqipëria do të kishte me

Greqinë në Konferencën e Paqes, ku në qendër të diskutimit do të ishte minoriteti grek në

jug të vendit dhe njohja për herë të parë, në një konferencë ndërkombëtare, nga shteti

shqiptar i popullsisë minoritare.

Kapitulli IV: Minoritetet në Shqipëri gjatë viteve 1920-1930.

Kapitulli i katërt bën një analizë të detajuar të të gjitha minoriteteve prezente në territorin e

shtetit shqiptar, duke i paraqitur ato një nga një të veçuara nga njëra-tjetra. Fillimisht

analizohet minoriteti kombëtar grek, i cili ishte edhe më rëndësishmi, duke vazhduar me

10

minoritetin kombëtar maqedonas dhe atë serbo-malazes. Së fundmi, kapitulli mbyllet me

analizimin e minoritetet etnokulturor arumun dhe atë rom gjatë viteve 1920-1930.

Kapitulli V: Anëtarësimi në Lidhjen e Kombeve dhe Komisioni

Hetimor në Shqipëri. Ky kapitull i dedikohet përforcimit të strukturave të brendshme

të shtetit pas Kongresit të Lushnjës dhe anëtarësimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve.

Ky hap që merrte shteti i ri në planin ndërkombëtar lidhej ngushtë me firmosjen e

Deklaratës mbi të Drejtat e Minoriteteve, e cila ishte baza për krijimin e një regjimi të

pakicave në vend. Gjithashtu, kapitulli bën dhe një analizë të operimit të Komisionit

Hetimor në Shqipëri, i cili kishte si detyrë përcaktimin e vijës kufitare të shtetit, duke u

bazuar në një hetim të detajuar të popullsisë që jetonte në territorin e vendit.

Kapitulli VI: Reforma arsimore dhe besimet fetare në Shqipëri.

Kapitulli i gjashtë bën një analizë të gjendjes së sistemit arsimor në Shqipëri, duke

paraqitur një kuadër të hollësishëm me të dhëna statistikore të shkollave shqiptare dhe

shkollave që i përkisnin minoriteteve. Kjo paraqitje e shkollave shoqërohet edhe me

analizimin e ligjeve të ndërmarra nga shtetit shqiptar për reformimin e sistemit arsimor, të

cilat do të kundërshtoheshin përpara Lidhjes së Kombeve nga Greqia. Pjesa e dytë e

kapitullit i dedikohet besimeve fetare në Shqipëri dhe parimit të laicitetit të shtetit si garanci

e minoriteteve fetare. Ky parim afirmohej në Statutet Themeltare që aprovoheshin në

Shqipëri gjatë vite 1920-1930 dhe shërbente për të përcaktuar ndarjen e pushtetit shpirtëror

ndaj atij shtetëror. Si përfundim, kapitulli i dedikon një hapësirë krijimit të Kishës

11

Autoqefale Shqiptare, e cila në statutin e saj nuk nguronte të garantonte të drejtat e

pakicave ortodokse (greke, malazeze dhe maqedonase), ku parashikonte që për këtë pjesë të

popullsisë shërbimet fetare të kryheshin në gjuhën e tyre amtare.

Përfundimet: Jepet një sintezë e të gjitha fakteve dhe dukurive që zbulohen gjatë

trajtimit të tyre në kapitujt dhe nënçështjet e veçanta. Gjithashtu, paraqiten edhe problemet

dhe çështjet e hapura e të shtruara për shtjellime dhe interpretime të mëtejshme.

12

KAPITULLI II: SISTEMI NDËRKOMBËTAR DHE PËRPJEKJET

PËR AFIRMIMIN E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE

2.1. Formimi i shtetit-komb dhe minoritet

Koncepti i minoriteteve nuk është aspak i ri. Ai prej kohësh ka shqetësuar paqen

botërore dhe ka qenë një motiv përplasjesh në marrëdhëniet ndërmjet shteteve të ndryshme.

Koncepti i minoriteteve ka përcaktuar gjithashtu konflikte të shumta, të justifikuara apo jo,

të cilat kanë shkaktuar luftra në një pjesë të madhe të komunitetit ndërkombëtar. Çështja e

minoriteteve ka lindur si pasojë e afirmimit të shtetit komb,6 pasi gjatë kësaj periudhe

përforcohej bindja, që një shtet të ishte legjitim dhe solid duhej të formohej nga një popullsi

me histori, gjuhë dhe tradita të përbashkëta. Mbi bazën e këtij soliditeti historik dhe kultural

populli duhej të ndihej pjesë e një kombi.7 Formimi i shtetit-komb presupozonte

ndërthurjen e disa elementeve, siç ishin, territori i mirëpërcaktuar dhe mbi të prezencën e

një popullsie që zgjidhte t’i përkiste të njëjtit shtet. Kuptohet që formimi i shtetit-komb

varej nga vullneti i popullsisë që ekzistonte dhe jetonte në atë territor. Problemi lindte kur

një pjesë e popullsisë nuk ndihej e përfaqësuar në këtë komb. Kjo pjesë e popullsisë që për

nga ana numerike ishte më e pakët në numër në krahasim me popullsinë që jetonte në

territorin e shtetit-komb do të përbënte minoritetin. Historia e mbrojtjes së minoriteteve do

të niste me përpjekjet e ndërmarra për të siguruar mbrojtjen e pakicave fetare nga konfliktet

6 Émile Chanoux, Mémorie de licence, delle minoranze etniche nel diritto internazionale, l’Universita di Torino, 1927-1928, f.2. 7 Claudio Cerreti, Minoranze etnico-linguistiche, Enciclopedia dei ragazzi, 2006, f. 2, http://www.treccani.it/enciclopedia/minoranze-etnico-linguistiche_(Enciclopedia_dei_ragazzi)/

13

që kishin si baze diskriminim fetar. Por, me lindjen shtetit-komb, i cili përmblidhte në

vetvete individë që kishin të njejtën racë, flisnin të njëjtën gjuhë dhe tentonin të formonin

një entitet të përbashkët politik, shfaqej koncepti i minoritetit etnik. Ky koncept

përmblidhte një kompleks individësh që ishin subjekte politike të një shteti me kombësi të

ndyshme nga ata. Ndryshe nga shumica që kishte një projekt politik dhe mund ta realizonte

nëpërmjet parimit të vetvendosjes, falë edhe sigurimit të territorit, minoritetet kishin si

objektiv aktivizimin e një qëndrese kolektive kundër asimilimit gjuhësor, kulturor dhe

social të grupit. Me këto premisa, problematika e minoriteteve do të zinte një vend të

rëndësishëm në debatet ndërkombëtare me firmosjen e Traktatit të Versajës, akt ky që

dekretonte mbarimin e Luftës së Parë Botërore. Mbarimi i luftës evidentonte shpërbërjen e

perandorive të mëdha dhe formimin e shteteve kombëtare të cilat përfshinin brënda kufijve

të tyre politikë popullsi që konsideroheshin të ndryshme nga shumica për nga raca, nga

gjuha dhe feja.8

Duke marrë parasysh aspektet politike, ekonomike dhe strategjike, shtetet trashëgimtare

të perandorive të mëdha përfshinin brenda kufijve, krahina të banuara nga popuj me

kombësi ose fe të ndyshme9. Për të lehtësuar disi regjimin e këtyre popullsive të shkëputura

nga trungu kombëtar, sidomos për të shmangur tendencat separatiste, Fuqitë Aleate

përcaktonin disa detyrime për trajtimin e këtyre popullsive. Këto detyrime binin mbi ato

shtete të cilat kishin popullsi minoritare brenda kufijve të tyre. Mënyra si zbatohej

përcaktimi i kufive dhe parimi i kombësisë linte jashtë kufijve etnike pothuajse 40 milionë

8 Dhimitër Berati, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve, “Husi Borshi”, Tiranë, 2007, f. 32. 9 Emile Chanoux, Memorie de licence delle minoranze etniche nel diritto internazionale, l’Universita di Torino, f. 2.

14

persona.10 Homogjeniteti i popullsisë që synohej të arrihej në shtetet evropiane mbetej

relativ, sidomos në gadishullin Ballkanik, për shkak të numrit të madh të përzierjeve së

popullsisë, gjë që e bënte të pamundur ekzistencën e shteteve tërësisht “të pastra” nga

pikëpamja etnike. Pavarësisht vështirësive, disa nga shtetet ballkanike siç ishin: Greqia,

Jugosllavia dhe Turqia, përpiqeshin vashdimisht për të arritur një farë homogjenizimi të

popullsisë së tyre. Mbretëria serbo-kroate-sllovene, e cila falë marrëvëshjeve që Fuqitë e

Mëdha do të arrinin mbi Ballkanin, do të zgjerohej në dëm të popujve të tjerë dhe në 1927

do të quhej Jugosllavi.11

Një nga rrugët e ndjekura për realizimin e synimeve të tyre ishte shkëmbimi i popullsisë

ose thjesht dëbimi me dhunë i minoriteteve nga territori i tyre. Relativisht problemi i

minoriteteve lindte kur këta popuj bëheshin të vetëdijshëm për kombëtarësinë dhe

personalitetin e tyre dhe ngriheshin përpara shtetit ku bënin pjesë, duke kërkuar të drejtat e

tyre për të jetuar. Që kjo popullsi të përkufizohej si “minoritet”, sipas vendimeve

ndërkombëtare apo marrëveshjeve të formuluara pas Luftës së Parë Botërore, në

Konferencën e Paqes në Versajë, duhej të identifikohej si një komunitet njerëzor, pjesëtarët

e të cilit, ishin vendosur kryesisht në mënyre kompakte në një hapësirë gjeografike,

zakonisht e lokalizuar në periferinë kufitare të shtetit mëmë, gëzonin nënshtetësinë e shtetit

ku jetonin dhe shfaqnin karakteristika etnike, kulturore, fetare ose linguistike të veçanta.

“Sistemi i Versajës” më 1919, parashikonte që shtetet fituese të nënshkruanin traktate me

shtete, të cilët kishin qënë aleatët e tyre gjatë luftës ose me ato shtete të sapo formuar me

10 Dhimitër Berati, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve, “HUSI BOROSHI”, Tiranë, 2007, f. 32. 11 Koço Danaj, Shqipëria natyrale, “ERIK”, Tiranë, 2006, f. 25.

15

mbarimin e luftës. Të tillë ishin traktatet e St-Germain, Trianon, Neuilly-sur-Seine dhe

Sevres, të cilëve përveç pjesëve që përcaktonin firmosjen e paqes, do t’u shtohej edhe një

kapitull që trajtonte mbrojtjen e minoriteteve.12

Këta lloj traktate që firmoseshin nga Polonia, Çekosllovakia, Jugosllavia dhe Rumania,

përmbanin pothuajse të njëjtat dispozita. Gjithashtu, edhe traktaktet e paqes të nënshkruara

me shtetet humbëse parashikonin kapituj për mbrojtjen e minoriteteve të mbetura brenda

kufijve të tyre. Të tilla traktate do të firmoseshin me Austrinë, Bullgarinë, Hungarinë dhe

Turqinë.13 Po ashtu në vazhdimësi, do të firmoseshin edhe disa deklarata të njëanshme që

kishin si subjekt mbrojtjen e minoriteteve. Kështu mund të përmenden deklaratat unilaterale

të firmosura nga Shqipëria më 2 tetor 1921, Lituania më 12 maj 1922, Letonia më 7 korrik

1923 dhe Estonia më 17 shtator 1923, në momentin e pranimit në Lidhjen e Kombeve.14

Këto deklarata ishin të rëndësishme jo vetëm për faktin se përbënin një nga kushtet për

pranimin e shteteve në LK, por sepse do të jenë baza e regjimit të mbrojtjes së minoriteteve,

i parashikuar nga sistemi i Versajës që synonte t’u garantonte personave që u përkisnin

pakicave, të gëzonin de jure dhe de fakto, të drejtat elementare që shtetet u njihnin të gjithë

shtetasve të vet. Traktatet e lartpërmendura mund të klasifikohen në tre kategori:

- Kategoria e parë përfshinte ato traktate që u imponoheshin shteteve humbëse të

Luftës së Parë Botërore, siç ishin: Austria, Hungaria, Bullgaria dhe Turqia.

12 Emile Chanoux, Memorie de licence delle minoranze etniche nel diritto internazionale, l’Universita di Torino, f. 4. 13 Berati Dhimitër, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve, “Husi Borshi”, Tiranë, 2007, f. 32. 14 Po aty, f. 15.

16

- Kategoria e dytë kishte të bënte me shtetet e reja, të krijuara nga territoret e mbetura

pas tërheqjes së Perandorisë Osmane si dhe me shtetet, kufijtë e të cilave kishin

ndryshuar sipas parimeve të paraqitura nga presidenti amerikan Wilson

(Çekosllovakia, Greqia, Polonia, Rumania dhe Jugosllavia).15

- Në kategorin e tretë përfshiheshin ato traktate të përbëra nga një numër klauzolash

të veçanta dhe disa deklarata të njëanshme të nënshkruara pas anëtarësimit të

shteteve të lartpërmenduara në LK.

Dy kategoritë e para të traktateve përfshinin të drejtën e barabartë në trajtimin e

mosdiskriminimit, të drejtat për qytetarët, të drejtat e pakicave për të krijuar dhe për të

kontrolluar institucionet e tyre, detyrimin shtetëror për të ofruar mbështetje financiare të

arsyeshme në mirëmbajtjen e shkollave minoritare, ku mësimdhënia në klasat e para duhej

të zhvillohej në gjuhën e pakicave dhe shkollat duhej të ishin të mjaftueshme në numër.16

Në disa raste për pakicat parashikohej edhe një farë shkalle autonomie territoriale. Këto

traktate ishin dokumenta komplekse, që ndonjëherë brenda artikujve të tyre përfshinin

njohjen e të drejtave të barabarta dhe mosdikriminimin e çdo personi, pavarësisht se ai

mund t’i përkiste një grupi pakicash ose jo.17

Në çdo traktakt përfshiheshin edhe klauzola të përgjithshme që siguronin mbrojtjen e

jetës, të lirisë dhe ushtrimin e lirë të besimit fetar për të gjithë banorët e një shteti, pa dallim

kombësie, race, besimi fetar ose gjuhe. Qytetarët duhej të gëzonin të drejta politike e civile

dhe të ishin të barabartë përpara ligjit, pa dallim race, gjuhe apo besimi fetar. Këto të drejta

15 Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f.48. 16 Po aty, f.48. 17 Po aty, f.48.

17

dhe liri ishin në mënyrë të dukshme individuale, pavarësisht nga statusi i pakicës. Traktatet

e nënshkruara përfshinin dy lloje kryesore masash që shtetet fitimtarë duheshin të

ndërmerrnin. Së pari, individët që u përkisnin pakicave gjuhësore, ndërmjet të tjerave,

duhej të vendoseshin në barazpeshë me shtetasit e tjerë që përbënin shumicën e një shteti.

Së dyti, duhej të siguroheshin mjetet për të ruajtur veçoritë raciale dhe karakteristikat

kombëtare të pakicave, përfshirë këtu dhe mësimin e gjuhës.18 Do të ishte Gjykata e

Përhershme Ndërkombëtare e Drejtësisë ajo që do të kishte të drejtën e interpretimit të

klauzolave të këtyre traktateve. Gjykata deklaronte se këto dy masa ishin të lidhura

ngushtë, sepse nuk mund të kishte barazi të vërtet ndërmjet shumicës dhe pakicës nëse kjo e

fundit do të privohej nga institucionet e saj dhe për pasojë, do të detyrohej të braktiste atë të

cilën krijonte thelbin e vërtetë të qenurit pakicë. Kjo nënkuptonte se, qytetarët që i

përkisnin pakicave, duhej të gëzonin të njëjtin trajtim ligjor edhe në praktikë si e gjithë

mazhoranca.19

Barazia ligjore fokusohej në veçanti, në të drejtën që kishin pakicat për të krijuar

shkolla dhe institucione me shpenzimet e tyre. Sa për qytetet dhe rajonet ku pakicat

përbënin një numër të konsiderueshëm në raport me pjesën tjetër të popullsisë, duhej që ato

të siguronin e të gëzonin një ndarje të arsyeshme me pjesën tjetër të popullsisë, të fondeve

publike, të cilat ishin të destinuara për arsimin dhe qëllime të tjera fetare apo bamirësie.

Këto të drejta që traktaktet duhet të garantonin nuk arrinin të zbatoheshin dhe sistemi i

minoriteteve në një farë mënyre dështonte.

18 Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f.49. 19 Po aty, f. 49.

18

2.2. Lidhja e Kombeve dhe sistemi i garancive të minoriteteve në arenën

ndërkombëtare

LK u krijua nga Fuqitë e Mëdha fituese më 28 prill 1919 dhe hyn në fuqi në janarin e

vitit tjeter. Presidenti Amerikan Woodrow Wilson, arrinte të fuste në traktatin themelues

një paragraf, në bazë të të cilit, shtetet e reja si kusht për njohjen e pavarësisë së tyre, duhej

të impenjoheshin të garantonin një trajtim të barabart të minoriteteve kombëtare ose racore

që jetonin brenda kufijve të tyre. Vetë presidenti i SHBA do t’ua impononte më vonë këtë

paragraf edhe vendeve që do të anëtarësoheshin në të ardhmen në LK. Këto detyrime

shiheshin me pakënaqësi nga shtetet e vogla, që nga momenti kur u kërkohej të firmosnin

traktaktet për mbrojtjen e minoriteteve. Ata protestonin kundër asaj që quajtën një kufizim

të pavarësisë, e cila lindte si pasojë e një trajtimi të ndryshëm që u bëhej në krahasim me

shtetet e mëdha.20 Kundërshtimet e ngritura nga të ashtuquajtura “shtete të vogla”, rreth

mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve, kaloheshin duke detyruar shtetet anëtare të mbanin

një qëndrim standard kundrejt ndalimit të çfarëdolloj diskriminimi racor, gjuhësor ose

fetar.21

Adoptoheshin gjithashtu, edhe disa masa që kishin si qëllim ruajtjen e identitetit

kombëtar dhe vlerave të grupeve të veçanta kundër çdo rreziku asimilimi që mund të vinte

si pasojë e ndryshimeve kufitare. Vështirësia e adoptimit të këtyre masave qëndronte në

20 Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f.50. 21 Catello Avenia, Tutela internazionale delle minoranze,

f.12,http://www.altalex.com/documents/neës/2012/07/12/tutela-internazionale-delle-

minoranze

19

faktin se disa nga këto shtete ishin të lidhura midis tyre me traktakte të veçanta bilaterale

dhe e kishin të vështirë zbatimin e tyre. Pothuajse të gjitha shtetet evropiane kishin përfshir

në territoret e tyre grupe pakicash. Rëndësi të veçantë kishte rezoluta e LK e 21 shtatorit

1922, në të cilën theksohej, jo vetëm e drejta e mbrojtjes e minoriteteve nga çfarëdolloj

forme shtypjesh, por dhe detyra e pjesëtarëve të këtyre grupeve që të bashkëpunonin si

nënshtetas besnikë të shtetit ku bënin pjesë. Rezoluta duhej të garantonte edhe ndryshimin e

ri territorial të vendosur nga Konferenca e Paqes më 1919, e cila parashikonte një zgjerim

të territoreve të Serbisë, Rumanisë dhe Greqisë, dhe përcaktonte kufijtë e Polonisë dhe

Çekosllovakisë. Këto marrëveshje kishin krijuar një numër të madh grupesh që për nga

tradita kulturore, gjuhësore dhe fetare, gjendeshin në një pozitë minoriteti, të cilët duhet të

mbroheshin me firmosjen e traktate të minoriteteve mes Fuqive të Mëdha Aleate dhe

shteteve humbës të luftës.22 Në vija të përgjithshme, regjimi i ri parashikonte që mbrojtja e

të drejtave të minoriteteve nga këto traktate të përqëndrohej në: barazinë përpara ligjit në

lidhje me të drejtat civile dhe politike, lirinë e besimit, të drejtën e anëtarëve të minoriteteve

të përdornin gjuhën e tyre, të drejtën për të pasur institucionet e tyre fetare dhe arsimore.

Gjithashtu, përfshihej edhe e drejta për të zhvilluar mësimin në gjuhën minoritare në zonat,

ku pakicat përbënin një numër të konsiderueshëm në krahasim me popullsinë mazhoritare.23

Mbrojtja ndërkombëtare e minoriteteve vinte në dukje parimin e mosdiskriminit, i cili

në thelb u garantonte anëtarëve të një minoriteti të gëzonin njëlloj të drejtat civile dhe

politike me antarët e shumicës së popullsisë. Mbi parimin e mosdiskriminimit shprehej

edhe GJPND. Ajo argumentonte se qëllimi i këtij parimi ishte parandalimi eventual i

22 Mimoza Agalliu, Mbrojtja ndërkombëtare e minoriteteve, “Marin Barleti”, Tiranë, 2013, f. 11. 23 Po aty, f. 11,

20

trajtimit jo të barabartë dhe garantimi i një regjimi që të ndalonte burimin e një trajtim të

privilegjuar. Sipas qëndrimit që mbante gjykata, kuptohej që dispozitat mbi të drejtat e

personave, të cilët u përkisnin minoriteteve kishin karakter negativ, sepse ato kufizoheshin

në ndalimin e çdo lloj forme të diskriminimit. Parandalimi i diskriminimeve të

minoriteteve, ishte një detyrë që i përkiste shteteve anëtare të LK, të cilët nëpërmjet

legjislacionit të brendshëm duhet të ndërhynin që të garantonin të drejta të barabarta. Një

rast i tillë mund të vihej në dukje kur, në ato pjesë të territorit, ku minoritetet përbënin

shumicën e popullsisë, shteti duhej të ndërhynte jo vetëm për sigurimin e zhvillimit të

mësimit në gjuhën e minoritetit por, edhe në ndarjen e drejtë të fondeve publike.24

Dispozitat e traktateve të përfunduara në atë periudhë, kishin si objekt anëtarët e

minoriteteve dhe jo minoritetet si komunitet. Nga ky këndvështrim dukej qartë qëndrimi i

Fuqive Aleate, të cilat kërkonin të garantonin një autonomi politike të minoriteteve, duke

shmangur kështu me çdo kusht ngritjen e një shteti brenda shtetit. Sistemi ndërkombëtar i

krijuar nga LK kishte si qëllim të shkonte përtej këtyre traktateve, pasi parashikonte

ekzistencën e një “regjimi të pakicave” edhe në rastet kur, pa pasur traktate konkrete, të

zbatoheshin të drejtat e pakicave. Me fjale të tjera, do të ishte ky organizëm ndërkombëtar

që për herë të parë do të përpiqej t’u siguronte minoriteteve një status të vërtet të njohur

ndërkombëtarisht.25 LK do ta ushtronte funksionin e garantimit nëpërmjet një praktike të

shqyrtimit të peticioneve.26 Këto peticione mund të paraqiteshin në emër të minoriteteve,

kur këto pretendonin se po u shkeleshin të drejtat e tyre. Ankesat i drejtoheshin Sekretarit të

24 Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f. 49. 25 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi kombëtare në Shqipëri (1912-1924), Qëndra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historis, Tiranë, 2013, f.14. 26 Po aty, f. 49.

21

Përgjithshëm të LK dhe në rast se ato konsideroheshin të pranueshme, Këshilli ngrinte një

Komitet ad hoc të Minoriteteve, i cili synonte një zgjidhje paqësore të çështjes.27 Në ato

raste kur përpjekjet për një zgjidhje paqësore të çështjes midis LK dhe shtetit kundrejt të

cilit pretendohej se kishte dhunuar të drejtat e parashikuara në traktat dështonin, Këshillit i

njihej e drejta për ta referuar çështjen për shqyrtim përpara GJPND. Një rast i tillë ka qënë

dhe shqyrtimi nga ana e Gjykatës të çështjes së shkollave minoritere në Shqipëri, e ngritur

nga shteti grek.28 Bëhej fjalë për një vendim të marrë nga qeveria shqiptare për shtetëzimin

e shkollave private që ndodheshin në territorin e saj.

Gjykata synonte të jepte një zgjidhje këtyre mosmarrëveshjeve, duke u përpjekur nga

njëra anë, t’u siguronte pakicave të drejtat e caktuara në traktat, në mënyrë që të ruanin

personalitetin dhe, nga ana tjetër, për arritjen e këtyre të drejtave, pakicat nuk duhej t’i

kundërviheshin shtetit ku bënin pjesë. Në kuadrin e LK mundohej të krijohej një sistem

garancish. E rëndësishme është të nënvizohet se, traktaktet e përfunduar gjatë kësaj

periudhe përbënin një hap drejt mbrojtjes së minoritetetve dhe njohjen e të drejtave të

njëriut. Rëndësia themelore e tyre qëndronte në faktin se, e drejta ndërkombëtare publike

nuk kishte objekt të saj vetëm marrëdhëniet ndërmjet shteteve, por edhe ruajtjen e

garantimin e të drejtave të individit, ndonëse në një mënyrë të kufizuar.29 Për herë të parë

komuniteti ndërkombëtar ndërgjegjësohej për individët që i përkisnin pakicave, të cilët

jetonin pa një mbrojtje ligjore në kuadrin e së drejtës së brendshme të shteteve. Nevojitej që

këta individë të kishin një garanci shtesë për gëzimin dhe ushtrimin e të drejtave të tyre

27 Mimoza Agalliu, Mbrojtja ndërkombëtare ... vep. e cit., f. 12. 28 Po aty, f. 13. 29 Po aty, f. 14.

22

themelore nga një organizatë ndërkombëtare. Ky sistem garancish, që në vështrim të parë

dukej koherent dhe mjaft liberal, do të dështonte për arsye më shumë politike se juridike.

Kjo sepse, traktaktet e ndryshme u kërkonin angazhime kryesisht shteteve të mundura në

Luftën e Parë Botërore dhe këto përpiqeshin të çliroheshin nga angazhimet e marra përpara

LK. Ishte e domosdoshme universalizimi i rregullave të miratuara nga sistemi i traktakteve.

Detyrimet në fushën e minoriteteve nuk përfshiheshin në Statusin e LK, por u ngarkoheshin

vetëm shteteve të lidhur me këto detyrime në traktatet e paqes. Pavarësisht këtyre arritjeve,

e drejta ndërkombëtare nuk ofronte një mbrojte efikase për minoriteteve. Në radhë të parë

nuk ofrohej një mbrojte juridike kolektive, por vetëm një mbrojtje individuale e atyre

personve që gëzonin statusin e minoritetit. Një aspekt tjetër negativ ishte fakti se sistemi

mbrojtës ndërkombëtar i formuar për minoritetet, parashikonte vetëm masa që garantonin

liritë e tipit negativ. Këto ishin ato liri që njiheshin dhe garantoheshin nga Kushtetuta e çdo

shteti anëtar si të padhunueshme, të cilat kishin si kërkesë të brendshme një sjellje

mosndërhyrëse nga ana e shtetit. Ato shfaqeshin si një interes i mbrojtur drejtpërdrejt nga

rendi juridik shtetëror.30

Për garantimin e lirive negative, mund të merreshin disa masa të tilla si: adoptimi i

parimit të mosdiskriminimit dhe detyrimi i shteteve firmues të zbatonin parimin e barazisë.

Duhet kujtuar gjithashtu se LK ishte një iniciativë e presidentit amerikan Wilson por,

fatkeqësisht SHBA nuk do të bëhej shtet anëtar e kësaj organizate ndërkombëtare. Qëllimi

kryesor i LK ishte ruajtja e paqes dhe sigurimi ndërkombëtar dhe shtetet anëtare ishin të

detyruara t’i zgjidhnin konflitet ndërshtetërore nëpërmjet një arbitrimi, ose duke ju drejtuar

30 Luan Omari, Aurela Anastasi, E Drejta Kushtetuese, “ABC”, Tiranë, 2010, f. 93.

23

Këshillit të Asamblesë.31 Sistemi i normave të mbrojtjes së interesave të pakicave

kombëtare, i përpunuar nga LK, dëshmonte për një varg pasaktësish, paqartësish dhe

boshllëqesh serioze që iu linin shteg shteteve të ndryshme të abuzonin në kurriz të pakicave

kombëtare, duke vënë në pikëpyetje vetë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare.32 Pra dalja në

planë të dytë në arenën ndërkombëtare dhe sistemi jo i saktë i normave që mbronin

interesat e pakicave, ishin motivet që çështja e të drejtave të minoriteteve nuk arrinte të

përmbushej me sukses. Edhe pse, pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore dhe krijimit të

një regjimi të vërtetë ndërkombëtar nën kudesin e LK, nuk ekzistonte një definicion juridik

detyrues dhe universalisht i pranuar rreth konceptit të minoritetit, do të ishte GJPND e LK,

që, nëpërmjet në vendimi këshillues më 31 korrik 1930, në lidhje me çështjen e ngritur nga

komuniteti bullgaro-grek, jepte një përkufizim. Ajo e përcaktonte si:

një bashkësi individësh që jetojnë në një vend ose lokalitet të caktuar, që kanë të njëjtën

racë, të njëjtin besim, të njëjtën gjuhë e tradita dhe janë të bashkuar nga identiteti i kësaj

race, i këtij besimi, i kësaj gjuhe dhe i këtyre traditave në një ndjenjë solidarizimi, me

qëllim që të ruajnë traditat e veta, të mbajnë besimin e vet, të sigurojnë mësimin dhe

edukimin e fëmijve të tyre në përputhje me shpirtin dhe traditat e racës së vet dhe të

ndihmojnë njëri-tjetrin në mënyrë të ndërsjelltë.33

Me fjalë të tjera që një grup personash të konsiderohej dhe të gëzonte statusin e

minoritetit duhej të zotëronte disa karakteristika të përbashkta kombëtare, etnike dhe

gjuhësore. Gjithashtu, termat si minoritet etnik, gjuhësor dhe fetar duheshin trajtuar si një

nënkategori e minoritetit kombëtar, ku elementi komb përfshinte në vetvete karakteristikat

31 Catello Avenia, Tutela internazionale delle minoranze, f. 11,

http://www.altalex.com/documents/neës/2012/07/12/tutela-internazionale-delle-minoranze.

32 Elona RIzo, Vështrim historik mbi përpjekjet për përcaktimin e përkufizimit të minoriteteve, Jus &Justicia 1, Nr. 1, Tiranë, 2008, f. 112. 33Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.16.

24

e lartpërmendura. Ruajtja e këtyre karakteristikave kërkonte një formë qëndrimi kolektiv, i

cili krijonte një identitet dhe në njëfarë mënyre tregonte një ndjenjë solidariteti ndërmjet

pjesëtarve të grupit kundër aksioneve që mund të çonin drejt asimilimit gjuhësor, fetar ose

kulturor. Vetë e drejta për identitet presupozonte, nga njëra anë aksionin e pjesëtarve të

grupit minoritar e finalizuar për njohjen e të drejtave të veta dhe ruajtjen e identitetit, nga

ana tjeter ndalimin e atyre aksioneve të shteteve që çonin drejt genocidit dhe spastrimit

etnik. Nga konsiderimet e mësipërme mund të quajmë minoritet: një komunitet personash,

numerikisht inferior në numër nga pjesa tjetër e popullsisë në shtetin në të cilin banojnë, e

lidhur me këtë të fundit nga një raport shtetësie dhe zotëron disa karakteristika kombëtare të

përbashkëta si, etnike, gjuhësore dhe fetare, e vendosur në një pozicion jo dominant,

pjestarët e të cilit, vendosin disa forma qëndrese që kanë për qëllim të ruajnë të drejtën e vet

të identitetit. Nisur nga këto përkufizime vihen në dukje tre lloje minoritete: minoritet etnik,

minoritet etno-kulturor dhe së fundmi minoritet fetar.

2.3. Përkufizimi i pakicave kombëtare

Një popullatë gëzon statusin e pakicave kombëtare kur pjesëtarët e saj shfaqin

karakteristika etnike, kulturore, fetare dhe gjuhësore të veçanta nga pjesa tjeter e

popullsisë.34 Jurisprudenca ndërkombëtare në përcaktimin e pakicave kombëtare bazohej në

kriterin subjektiv dhe atë objektiv. Kriteri subjektiv nënkupton të drejtën e çdo individi për

të shprehur lirisht identitetin e tij kombëtar apo etnik. Kriteri objektiv i referohet atyre të

drejtave të proklamuara, jo vetëm nga dispozitat ligjore të një shteti por edhe nga

34 Arqile Bërxholi, Minoritetet në Shqipëri (Studim Demografik), Tiranë, 2005, f.30.

25

dokumentet ndërkombëtare që rregullojnë çështjet e pakicave. Është e qartë që të dyja këto

kritere janë të lidhura ngusht ndërmjet tyre në të kundërt do të kishim një paqartësi të

madhe, e cila do të çonte drejt një instrumentalizmi të rrezikshëm politik të pakicave.

Pakicat kombëtare janë pjesë të një kombi të caktuar brenda territorit shtetëror të një vendi

tjetër, ku shumica e popullsisë përbëhet nga kombi autokton. Këto pakica të njohura janë të

vendosura në territorin e tyre, flasin gjuhën e vet, pjestarët e tyre kanë të njëjtën fe dhe

kulturalisht janë të ndryshëm nga shumica. Por kjo nuk do të thotë që ata

domosdoshmërisht ndihen një komb dhe duan të formojnë një shtet të vetin.

Megjithatë, prezenca e kësaj pakice mund të ndihet si një kërcënim nga ana e

shumicës, në kuptimin që shumica nuk ka besim tek minoriteti, ndërkohë që, në anën tjetër,

pakicat mund të ndihen të marxhinalizuara dhe të diskriminuara. Kontrasti ndërmjet këtyre

dy grupeve bëhet më i fortë kur pakicat kanë si projekt formin e një kombi, ose më saktë

kur pretendojnë të formojnë një shtet-komb të vetin në territorin ku jetojnë, duke u

shkëputur nga shteti ku bëjnë pjesë, i cili është i dominuar një shumicë e ndryshme.35

Formimi i situatave të tilla në Evropë dhe jashtë saj, kanë qënë shkak i shumë konflikteve

të cilat shpeshherë kanë përfunduar në luftëra të dhunshme. Shumë herë etnia është

përdorur si pretekst, ndërkohë që arsyet e vërteta që kanë çuar në shpërthimin e konflikteve

kanë qënë kontrolli i territorit ose shfrytëzimi i pasurive nëntokësore. Por nuk duhet harruar

që konfliktet e shpërthyera kanë pasur rrënjë të thella historiko-politike, fetare ose etno-

kulturore.

35 Claudio Cerreti, Minoranze etnico-linguistiche, Enciclopedia dei ragazzi 2006, f. 3. http://www.treccani.it/enciclopedia/minoranze-etnico-linguistiche_(Enciclopedia_dei_ragazzi)/

26

2.3.1. Pakicat etnokulturore

Në këtë rast bëhet fjalë për një popullsi që është në minoritet në krahasim me shumicën,

e cila përdor gjuhën e vet në të gjitha dimensionet dhe nivelet, po ashtu ka një kulturë të

vetën dhe jetojnë zakonisht në zona kufitare. Pakicat etnokulturore janë pakica, të cilat nuk

përbëjnë një pjesë të një kombi që është shkëputur mekanikisht nga shkaqe historike për të

mbetur në një vend fqinj, sepse këto pakica i janë nënshtruar një metamorfoze ndryshimi

historik, si pasojë e kohës së gjatë dhe largësisë nga vendi i origjinës.

2.3.2. Minoritetet fetare

Përkatësia e një minoriteti fetar nënkupton të drejtën e çdo individi të besojë ose jo apo

të ndryshojë përkatësinë e tij fetare. Për përcaktimin e këtyre pakicave merret si bazë

karakteri subjektiv, i cili është i lidhur me të drejtën e çdo indivi që të shpreh lirisht

orientimin e tij fetar. Gjithashtu, këto pakica nuk janë shumë të lidhura me territorin ato

kanë si bazë botën shpirtërore, pra të mirat jo materiale.36 Shumë studiues janë përballur me

vështirësi të shumta në përcaktimin e atyre grupimeve që mund të gëzonin statusin e

minoriteti. Por, duke vlerësuar strukturën e tyre sociale, natyrën e raporteve me shtetin dhe

shumicën e popullsisë, prezencën dhe prirjet e potencialit të tyre në politik, ata përpiqen të

ofrojnë një tipologji që të lehtësoj këtë klasifikim. Mbështetur në kriteret e ofruara nga disa

burime, studiuesit arrinin të përcaktonin tre kategori, të cilat ishin të diferencuara si për nga

struktura e tyre sociale, nga raportet e tyre me shtetin si dhe nga prirjet e potencialit të tyre

36 Arqile Bërxholi, Minoritetet në Shqipëri, vep. e cit. , f.23.

27

socio-politik.37 Këto tre kategori janë: minoriteti komb, minoriteti i fuqishëm dhe minoriteti

i pa formuar.

2.4. Minoriteti komb

Disa studiues e quajnë “minoritet etnik vendas” dhe është i lidhur me rastet kur

atdheu i banorëve autoktonë është i shkëputur dhe këta banorë janë shtetas të një shteti

tjetër, ndarë me kufij shtetërorë nga shteti i tyre mëmë.38 Kështu mund të quheshin

shqiptarët e Kosovës në raport me Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene ose si do të quhej më

vonë Jugosllavia.

Kjo kategori përfaqëson një popullsi të konsiderueshme, që mund të llogaritet deri

në disa milionë, e cila në trojet e veta dallohet për popullim numerikisht dominues të

hapësirës. Sociologjikisht ata përmbajnë elemente dhe ruajnë funksione si të një shoqërie

kompakte, por brenda një shoqërie tjetër kulturalisht të ndryshme. Qeverisja e tyre

zakonisht realizohet mbi bazën e pavarësisë territoriale në raport me shtetin ku bëjnë pjesë.

Njëherësh tërësia e elementeve sociologjikë të saj janë të ngjashëm me ato të shtetit mëmë.

Karakteristikë e veçantë e minoritetit komb është se ai kurrsesi nuk mund të asimilohet,

përkundrazi ka rritje të vazhdueshme të kontigjentit dhe mund të jetë në gjendje të asimilojë

elementë të shumicës që ndërfuten në përbërje të tij.39

37 Arqile Bërxholi, Minoritetet në Shqipëri, vep. e cit. , f.23. 38 Po aty, f.23. 39 Po aty, f. 23.

28

2.5. Minoriteti i fuqishëm

Ky grup përbëhet nga dy nëngrupe: minoriteti i fuqishëm dhe minoriteti i ngushtë,

të ndarë sipas origjinës, raportit me shtetin mëmë dhe numrit të banorëve. Minoriteti i

fuqishëm formohet atëhere kur e njëjta popullsi ndahet nga trungu mëmë me kufij zyrtarë

shtetërorë, ose kur popullsia e një shteti është larguar gjatë historisë e vendoset brenda

kufijve zyrtarë të një shteti tjetër.40 Vendosja e tyre hapësinore zakonisht është periferike

përgjatë kufirit me shtetin mëmë. Kur ky minoritet formohet si pasojë e copëzimit të

hapësirës siç ishte rasti i çamëve në Greqi, apo të trevave shqiptare në Mal të Zi e

Maqedoni, popullata e tij shtrihet kompakte në mjedise të caktuara dhe formojnë një

shoqëri të dalluar qartë nga shumica, madje, krijojnë edhe një shtresëzim social lehëtësisht

të dallueshëm. Ndaj kësaj popullsie vrehet më së shumti integrimi se asimilimi. Normalisht,

minoriteti i fuqishëm gëzon të drejtën e ushtrimit të forcës së administrimit lokal dhe atij

rajonal, dhe shpesh herë mund të ndodh që të formojnë edhe partitë e tyre.41Minoriteti i

ngushtë është i përbërë nga një pjesë të popullsisë së një shteti tjetër, larguar historikisht

dhe të vendosur në shtetin ku konsiderohet si minoritet.Vendoset kryesisht në pjesët

periferike dhe popullon zakonisht mjediset fshatare ose ndonjë qendër urbane lokale. Si

rregull ky lloj minoriteti gëzon të drejtën e forcës së administrimit lokal në hapësirat

kompakte, shpesh mund të ndodh që të formojnë edhe parti politike. Brenda grupit

themelor minoriteti i ngushtë nuk njeh asimilim. Ky proces mund të ndodh kur individë apo

40 Arqile Bërxholi, Minoritetet në Shqipëri, vep. e cit. ,f. 23. 41 Po aty, f. 23.

29

grupe të vegjël largohen nga këto mjedise.42 Lidhur me realitetin shqiptar me një

përkufizim të till mund të njehësojmë minoritetin grek.

2.6. Minoriteti i paformuar

Ky lloj minoriteti në disa raste mund të quhet edhe “minoritet etnik” ose “grup etnik”.

Etiketim i kësaj natyre, megjithëse ndonjëherë merrë kuptim përgjithësues, lidhet me

popullsi të vendosura në përbërje të shteteve të ndryshëm, të cilët në evoluimin e tyre

etnologjik arrin deri tek formimi i etnosit, në vendin e tyre të origjinës dhe fazat e tjera të

kombësisë dhe kombit i kanë kaluar në kuadër të një mjedisi tjetër social. Këto etni siç

mund të kuptohet nuk kanë një “komb mëmë” ose “shtet mëmë”.43 Diferencimi kulturor i

kësaj popullsie në raport me shumicën është i larmishëm. Mund të vrehen grupime të cilat

janë plotësisht të diferencuara, grupime të tjera që këtë diferencim e kanë të pjesshëm,

vetëm në kuadrin familjar, por evidentohen edhe grupime të integruara deri në asimilim.44

Grupimet e diferencuara formojnë kryesisht komunitete rurale dhe thellësisht tradicionale,

kurse grupimet e integruara lokalizohen në zonat urbane. Për vetë tendencës dhe

përpjekjeve të tyre drejt integrimit me shumicën, këto pakica shfaqin indiferentizëm

kundrejt përpjekjeve për të fituar statusin përkatës të minoritetit. Minoritete të tilla gjithnjë

e më shumë janë të ekspozuara drejt asimilimit, duke bartur më vete edhe rrezikun e

shuarjes. Për sa i përket realitetit shqiptar, mund t’i referohemi minoriteteve arumune dhe

rome, të cilat përmbushin karakteristikat e kësaj kategorie.

42Arqile Bërxholi, Minoritetet në Shqipëri, vep. e cit. ,f. 24. 43Po aty, f. 24. 44Po aty, f. 25.

30

KAPITULLI III: ÇËSHTJA E MINORITETEVE NË KONFERENCËN

E PAQES

3.1. Formimi i identitetit kombëtar dhe Konferenca e Paqes

Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore në 11 nëntor 1918, Shqipëria gjendej në një

pozicion shumë delikat pasi territori i saj ishte bërë fushë beteje për fqinjët dhe objekt

këmbimi për Fuqitë e Medha. Kështu, pjesa më e madhe e Shqipërisë ishte e pushtuar nga

trupat italiane: në qarkun e Korçës gjendeshin francezët dhe Shkodra ishte e uzurpuar nga

një fuqi ndërkombëtare e përbërë nga ushtarë francezë, anglezë dhe italianë, nën komandën

e gjeneralit francez de Furtu. Komandanti i ushtrisë franceze në Ballkan, gjenerali Franchet

d’Esperay, kishte lejuar ndërkohë trupat serbe të zinin një vijë strategjike në veri të Liqenit

të Pogradecit, e cila ndodhej brenda kufirit shqiptar të vendosur në vitin 1913. Në këtë

gjendje kaq delikate, në fund të dhejtorit 1918,45 mblidhej në Durrësin e pushtuar nga

italianët një kongres prej 53 delegatësh, i cili krijonte një qeveri të përkohshme, nën

kryesinë e Turhan Pashë Përmetit.46 Kryediplomati do të ngarkohej të mbronte kauzën

shqiptare në Konferencën e Parisit. Kongresi vendoste krijimin e një qeverie të përkohshme

me karakter mbarëkombëtar, çka shënonte pa dyshim një hap përpara në rrugën drejt

rimëkëmbjes së Shqipërisë së pavarur.47 Gjithashtu, vendosej krijimi i një Pleqësie,

kompetencat e së cilës ishin të përcaktuara në mënyrë të përgjithshme. Ato ishin vetëm

shqyrtimi i veprimtarisë së qeverisë dhe dhënia e orientimeve për ta ndihmuar atë, si për

45 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes Shqipetare 1878-1926, Akademia e Shkencave, Tiranë 2003, f.275. 46 Georges Castellan, Historia e Ballkanit, “Çabej”, Tiranë, f. 450. 47 Luan Omari, Sistemi parlamentar, Lindja dhe evolucioni i parlamentarizmit, Bot. 4, “Elena Gjika”, f. 160.

31

çështjet e politikës së jashtme ashtu dhe asaj të brendshme. Me fjalë të tjera, Pleqësia ishte

një organ këshillues i qeverisë dhe, për më tepër, i varur nga kjo e fundit. Ndërsa Qeveria e

Durrësit kishte një detyrë sa të vështirë dhe aq delikate, të mbronte interesat e kombit

shqiptar, në Konferencën e Paqes që do të zhvillohej në Paris.

Konferenca e Paqes do të bëhej skenë e përplasejes së orekseve kontradiktore të Italisë,

Jugosllavisë e Greqisë për territoret e veriut dhe të jugut.48 Hapi i parë që ndërmerrte

Qeveria e Durrësit ishte përgatitja dhe paraqitja i një memorandumi për mbrojtjen e

kërkesave shqiptare në Konferencë. Për këtë qëllim, në Paris delegacioni ishte i kryesuar

nga vetë kryetari i Qeverisë Turhan Pasha, i cili kishte shërbyer si ambasador i Turqisë

pranë Carit të Rusisë.49 Në përbërje të tij kishte personalitete të shquara si Mihal Turtulli,

Mehmet Konica, Mid’hat Frashëri e Luigj Bumci, të cilët së bashku mbulonin përfaqësinë e

katër besimeve shqiptare.50 Në Memorandum renditeshin pak a shumë kërkesat dhe

rivendikimet e qeverisë shqiptare. Në këtë dokument, Qeveria e Durrësit mbështeste tezën

se Shqipëria nuk ishte ndër shtetet humbës, përkundrazi ajo ishte gjendur e përfshirë në

luftë si rezultat i shkeljes së neutralitetit të saj të garantuar nga Fuqitë e Mëdha.51

Ajo çka përmbante Memorandumi përfaqësonte variantin maksimal të Lëvizjes

Kombëtare Shqiptare. Rivendikimet që i parashtroheshin Konferencës së Paqes kishin si

objekt jo vetëm rikthimin e tokave shqiptare sipas vendimeve të 1913-ës, por edhe ndreqjen

e padrejtësive që ishin bërë në dëm të kombit shqiptar me vendimet e Kongresit të Berlinit

48 Georges Castellan, Historia e Ballkanit (shekulli XIV-XX), “Çabej”, Tiranë, 1996, f. 450. 49 Tajar Zavalani, Historia e Shqipnis, “PHOENIX”, Londër, 1996, f. 254. 50 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi etnik, Fuqitë e Mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare, Botime Pegi, Tiranë, 2012, f. 197. 51 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes Shqipetare 1878-1926, Akademia e Shkencave, Tiranë 2003, f.276.

32

të vitit 1878 dhe të Konferencës së Londrës.52 Vendime këto, që kishin lënë jashtë trojeve

shqiptare një popullsi më të madhe se sa ajo që ndodhej brenda kufijve të saj. Popullsia

shqiptare që ishte përfshirë në shtetet fqinjë ishte, si numër, pakrahasimisht më e madhe se

sa popullsia e etnive të tjera që mbetej në territorin shqiptar. Në mbështetje të kësaj teze

mund të përmendet edhe vepra me titullin “Antologji mbi gjeografinë e Shqipërisë”,

shkruar nga Anton Xanoni, në vitet 1902-1906. Në këtë vepër autori ofronte konsiderata

mbi numrin e popullsisë, vendosjen gjeografike e strukturen sociale në aspektin etnik e

fetar, në një sipërfaqe prej 75000 km².

Në “Antologji” argumentohej se popullsia e Shqipërisë ishte: rreth 2 milion banorë,

prej të cilëve 1.3 milion banorë (ose 65%) ishte popullsi me etni shqiptare dhe rreth 700

mij banorë (ose 35%) ishte popullsi me etni joshqiptare. Nga kjo popullsi me etni

joshqiptare 140 mij banorë ishin vlleh, 150 mij banorë ishin greke dhe 400 mijë banorë

sllave. Duke i qëndruar besnik grupimit bashëkohor etnik të popullatave humane në

Shqipëri, sipas këtij burimi, vërtetohej se në popullsinë e trojeve shqiptare, pakicat

kombëtare zinin 28% të popullsisë tërësore dhe grupi etno-kulturor vllah zinte vetëm 7% të

numrit të popullsisë. Duke u bazur përsëri te ky volum, mund të vështrohet dislokimi

hapësinor i etnive joshqiptare. Sipas saj,“Grekët gjenden në jug të Shqipërisë, në mes të

liqenit të Prevezës e Janinës, në anën lindore të Shqipërisë, prej Kosturit deri në Mitrovicë

banojnë sllavët.Vllehët më e shumta janë vendosur midis vargut të madh malor prej

Manastirit deri në kufi të Greqisë, prej këndej janë shpërndarë deri në Durrës e Shkodër e

në qytete të tjera Berat, Elbasan, Kavajë”.53

Duke parë këto të dhëna, ishte e natyrshme që në Memorandum nuk ngurohej të bëhej

fjalë për territoret që përbënin Shqipërinë etnike dhe historike. Në Konferencëne Paqes

kërkohej të ndreqeshin padrejtësitë e së kaluarës dhe të hidheshin në këtë mënyrë themelet

e një paqeje të qëndrueshme në Gadishullin e Ballkanit.54Arritja e paqes ishte futur në një

rrugë shumë të vështirë, pasi me mbarimin e Luftës së Parë Botërore popujt e Ballkanit

52 Arben Puto, Shqipëria politike 1912 – 1939, Botimet Toena, Tiranë, 2009, f. 226. 53 Arqile Bërxholi, Minoritet në Shqipëri (studim demografik), vep. e cit., f. 63. 54 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 276.

33

kishin dalë të rraskapitur, ekonomit e tyre ishin të rrënuara dhe varfëria mbizotëronte kudo.

Konfliktet e vjetra etnike ishin transformuar në urrejtje dhe afirmimi i identitetit kombëtar

kishte marrrë trajta agresive. Si kudo në Evropë, kishte ardhur koha e nacionalizmit, i cili

në këto vende dukej tepër larg nga pranimi i idesë wilsoniane të vetëvendosjes së lirë të

popujve dhe të demokracisë së tipit anglo-sakson. Kudo i referoheshin modelit francez të

“shtetit komb”, por pas tij fshiheshin kundërvëniet ndëretnike të rënduara edhe më tepër

nga tensionet sociale dhe fetare. Përsa i përkiste Shqipërisë, edhe pse kishte shpallur

neutralitetin e saj gjatë luftës, ajo gjendej e pushtuar nga ushtritë e huaja dhe përpiqej në

betejën e vështirë e rraskapitëse të mbijetesës dhe të ndërtimit të shtetit kombëtar.

3.2. Minoriteti grekofon dhe rivendikimet territoriale të shtetit grek

Ndërkohë që Shqipëria po luftonte për formimin dhe ndërtimin e një shteti sovran,

qeveria greke në Konferencë e Paqes shpaloste rivendikimte e saj mbi Shqipërinë e Jugut.

Këto rivendikime për Greqinë ishin të legjitimuara pasi në jug të vendit, sipas saj, jetonte

një popullsi greke, e cila përbënte shumicën e kësaj zone. Me këto argumenta, pala greke e

kryesuar nga kryeministri Elefteros Venizellos, parashtronte kërkesat e saj territoriale mbi

Shqipërinë e Jugut, ose siç e quante ajo “Vorio Epir”. Kjo zonë sipas historianëve grekë,

shtrihej nga gjiri Ambraqis në jug e deri në malet Llogarasë në veri, ndërsa nga lindja

kufizohej me Thesalinë dhe nga perëndimi me detin Jon.55 Kërkesat e palës greke të

hartuara në një dokument, i cili i shpërndahej delegacioneve që ishin të pranishëm, ishte një

55 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, Neraida, Tiranë, 2009, f. 207.

34

pasqyrë e popullsisë greke brenda dhe jashtë kufive të Greqisë.56 Ajo që tërhiqte vëmendjen

ishte fakti, se në Shqipërin e Jugut, pala greke pretendonte se jetonin rreth 151.000 grekë.

Lidhur me “Vorio Epirin”, delegatët grekë përpara Këshillit të Lartë, pohonin se: Greqia

nuk mund t’i kërkonte këto territore në bazë të parimeve gjuhësore dhe raciale, por në bazë

të përkatësisë fetare. Grekët në këtë mënyrë hidhnin poshtë parimet e lartpërmendura, duke

ngulur këmbë se faktori vendimtar ishte ndërgjegjja kombëtare.57 Por, sipas ideve

mbizotëruese në ato kohë në Greqi, ndërgjegjja kombëtare e çdo populli identifikohej me

fenë.58 Këtë tezë e parashtronte më mirë kryeministri Venizellos, i cili theksonte se as raca,

as gjuha nuk mund të merreshin si bazë për përcaktimin e kombësisë dhe se faktori kyesor

të ishte vetëdija kombëtare. Një gjë e tillë përcaktohej nga feja dhe ndjenja kombëtare, jo

nga gjuha.59 Identifikimi i kombësisë me fenë nuk ishte e mjaftueshme për të përcaktuar që

popullsia, e cila banonte në Shqipërinë e Jugut kishte kombësi greke. Ky qëndrim

vërtetohej edhe nga e Drejta Ndërkombëtare, e cila përkufizonte kombin dhe kombësinë si:

një shoqëri natyrore që ka zanafillë, gjuhë, kulturë, qytetërim, doke, histori, tradita e

shpeshherë edhe vendbanime e besim të përbashkët, e vetëdijshme për këto të përbashkëta,

dëshiron të jetojë bashkarisht për të ruajtur, të mbrojtur e të zhvilluar elementet kulturorë të

saj për një trajtim më të plotë të vetëdijes njerëzore.60

Por, edhe pse teza greke nuk ishte bindëse, këto pretendime gjenim platformën e plotë

të shtrirjes territoriale të Greqisë në drejtim të Shqipërisë së Jugut, që sipas palës greke, nuk

56Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 227. 57 Tajar Zavalani, Historia e Shqipnis, vep. E cit., f. 254. 58 Émile Chanoux, Mémorie de licence, delle minoranze etniche nel diritto internazionale, l’Universita di Torino, 1927-1928, f.17. 59 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 203. 60 Të drejtat e Shqipnisë Ethnike, “Zoja e Paperlyeme”, Shkodër, 1944, f. 6.

35

ishte tjetër veçse thjesht një zgjatim i natyrshëm i Epirit. Përkundrazi, kryeministri

Venizellos kundërshtonte vetë shprehjen “Shqipëri Jugore”. “Epiri i Veriut” ishte, sipas tij,

e vetmja shprehje gjeografike e kësaj zone.61 Menjëherë pas fjalës së Venizellos

përfaqësuesi i Britanisë së Madhe, Lloyd-George, i propozonte Këshillit të Lartë krijimin e

një Komisioni të posaçëm për të analizuar kërkesat e palës greke.62 Komisioni ad hocdo të

caktohej më 4 shkurt 1919 me vendim të Konferencës dhe do të formohej nga 4 antarë, të

cilët ishin: W.L. Westermann për SHBA, Robert Borden, Eyre Crowe për Britaninë e

Madhe, Jules Cambon për Francën, A. de Martino, i asistuar nga kolonel Castoldi për

Italinë. Kishte edhe një byro që kryesohej nge J. Cambon dhe disa funksionarë të tjerë të

lartë të Fuqive.63

Komisioni do të zhvillonte punimet prej 12 shkurtit deri më 21 mars 1919.64 Seanca e

Komisionit hapej me leximin e përkujtesës së Venizellos me pretendimet greke. Në

parashtesën e tij ai vinte në dispozicion me një mori tezash: historike, strategjike e

gjuhësore, të kompletuar me të dhëna statistikore të cilat i paraqiste si autentike. Por siç e

nënvizonte ai vetë, të gjitha argumentet zbeheshin përballë kriterit fetar. Në vijim

kryeministri grek shpjegonte zhvillimin historik të Shqiprisë së Jugut, si një ndarje fetare

dhe konflikti midis myslimaneve dhe të krishterëve. Sipas tij, kur sundimi turk ishte shtrirë

në këto zona shumë shqiptarë konvertoheshin në fenë islame. Për këtë arsye, paraardhësit e

tyre kishin harruar se të parët e tyre ishin shqiptarë nga raca dhe mund të thuhej se ata e

ndjenin veten turq si pasojë e pushtimit të gjatë pesë shekullor. Ai vazhdonte arsyetimin i

61 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 286. 62 Po aty, f. 286. 63 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 230. 64Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f.277.

36

tij duke pohuar se shqiptarët ortodoksë gjatë kësaj kohe e konsideronin veten gjithmonë si

grekë. Ky ishte edhe shpjegimi i antagonizmit të përhershëm midis myslimanëve dhe të

krishterve që karakterizonte shoqërinë shqiptare. Si pasojë, rivaliteti i këtyre dy elementëve

përfundonte në një luftë civile, siç kishte qënë lëvizja vorioepirote e qeverisë së krishterë të

Zografos. Në të vërtet, këto përplasje fetare shtyheshin nga grekët, pasi ata arrinin të

ngjallnin frikën se qeveria shqiptare e mbizotëruar nga myslimanët do të vazhdonte ta

konsideronte elementin ortodoks si inferior ndaj atij mysliman, sikurse kishte ndodhur nën

sundimin osman.65 Por, kriter vendimtar në përcaktimin e kufirit të Shqipërisë së Jugut, e

cila ishte dhe pengesa kryesore në rrugën e realizimit të kërkesave greke, ishte gjuha shqipe

e folur në familje. Disa nga argumentet që pala greke mundohej t’i përdorte në favor të saj,

ishin: Së pari, sipas tyre një shumicë e banorëve të zonave nga Delvina deri në kufirin e

atëherëshëm të Greqisë dhe në drejtim të Gjirokastrës flisnin greqisht. Argumenti i dytë

përforcohej nga numri i madh i shkollave greke që funksiononin jo vetëm për shqiptarët

ortodoksë, por edhe për ata myslimanë.66 Ndryshe qëndronte çështia e lëvizjes për shkollat

e para të gjuhës shqipe, pasi ato shfaqeshin vetëm në gjysmën e dytë të shekullit XIX.67

Deri atëherë autoritet turke kishin lejuar vetëm shkollat greke. Një situatë e tillë rridhte

nga pasojat e sistemit “milet” që kishte qënë në fuqi në Perandorinë Osmane. Për autoritetet

osmane tipari dallues i një populli ishte feja dhe jo kombësia. Shteti ishte i organizuar mbi

bazën e ndarjes fetare dhe bashkësitë jomyslimane quheshin milet. Mileti më i madh ishte

ai grek dhe vetëm ai kishte të drejtën e shkollave në gjuhën greke. Shqiptarët, pushteti i

65 Valentina Duka, Historia e Shqipërisë 1912-2000, “Kristalina-KH”, Tiranë, 2007, f. 63. 66 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f.289. 67 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 234.

37

njihte si turq (turko-shqiptar) dhe atyre u ishte mohuar e drejta e shkollave në gjuhën

shqipe. Kuptohet që mileti grek kishte si udhëheqës shpirtëror patriarkun e Stambollit,

klerikët e të cilit, me kalimin e kohës zinin pozitat më të larta.68 Mileti në vetvete lidhej me

organizimin e bashkësive të veçanta fetare jo myslimane. Me miletet, entitetet e ndryshme

kombëtare që ekzistonin në gjirin e perandorisë mohoheshin: diferencimi i vetëm që njihej

brenda tyre kishte karakter fetar dhe jo etnik apo gjuhësor.69 Falë këtij organizimi,

Patriakana e Stambollit do ta rriste juridiksionin e saj mbi të gjithë ortodoksët si në çështjet

fetare ashtu edhe mbi ato civile. Orientimi i saj privilegjonte vazhdimisht elementin grek

dhe për këtë qëllim në të gjitha rajonet e perandorisë osmane të banuara nga ortodoks kleri i

lartë ishte grek, sikurse gjuha liturgjike zyrtare ishte greqishtja.

Gjithashtu, edhe aktet administrative që u përkisnin çështjeve civile me të cilat merrej

kisha ishin hartuar në greqisht.70 Me kalimin e kohës, Patriarku pasi forconte pozitat e veta,

paisej njëkohësisht me pushtet gjyqësor, fiskal dhe administrativ. Ky lloj pushteti, ushtrohej

nga kleri i lartë dhe përfaqësuesit e tij në provincë, të cilët ndërhynin në zgjidhjet e

problemeve të përgjithshme. Në pjesën jugore të Shqipërisë liturgjia zhvillohej në gjuhën

greke, kjo si rrjedhojë e faktit që shqiptarëve nuk u ishte lejuar të krijonin shtetin e tyre dhe

një kishë të pavarur, e cila rrjedhimisht do të përdorte shqipen si gjuhë kishtare. Për më

shumë, Patriakana e Stambollit kërkonte që besimtarët të mësonin greqishten si gjuhë

kishtare dhe shkollore.71 Si rezultat e kësaj politike pothuajse asimiluese, kleri dhe kisha

ortodokse bëheshin themeluesit e kulturës greke në Shqipëri. Ata do të themelonin shkolla

68 Roberto Moroco dela Roka, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944, “ELENA GJIKA”, Tiranë, f. 43. 69 Po aty, f. 44. 70 Po aty, f. 43. 71 Po aty, f. 44.

38

fillore greke gjatë shek. XVII dhe XVIII në rajonin e Zagorisë dhe në provicën e Himarës.

Më vonë, të tjera shkolla do të krijoheshin në Vlorë dhe në Korçë. Kështu, për më shumë se

dy shekuj me radhë, kultura greke do të ushtronte një influencë të fortë mbi shqiptarët

ortodoksë.72 Një impuls të ri kësaj politike i jepte krijimi i shtetit grek, i cili në

bashkëpunim me kishën, do të punonte intensivisht për helenizimin e popullsisë shqiptare

ortodokse. Shkollimi i popullsisë në këtë territor kryhej me tekste mësimore që vinin nga

Athina. Vet kisha, me mbështetjen e vazhdueshme të shtetit grek, tentonte me çdo mënyrë

që të ndalonte përdorimin e gjuhës dhe kulturën folklorike shqiptare.73 Kuptohet që

objektivi i kësaj politike ishte eleminimi i identitetit kombëtar të ortodoksve shqiptar.

Politikën helenizuese e kishin kuptuar rilindasit shqiptarë, të cilët theksonin se krijimi i

Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare ishte një nga objektivat kryesore. Sami Frashëri e

radhiste atë të dytën pas gjuhës shqipe për nga rëndësia.74 Diplomacia greke e kishte të

qartë se elementi i gjuhës ishte pika më e dobët në platformën politike të hartuara nga

Greqia, prandaj ajo nuk konsiderohej si element thelbësor në përcaktimin e ndërgjegjjes

kombëtare. Përsa i përkiste argumenteve statistikore, pala greke paraqiste disa të dhëna të

pavërteta, ku pretendohej se “Epiri i Veriut” banohej nga 230.000 veta, nga të cilët rreth

150.000 ishin grekë; dhe se, po të përjashtoheshin ato pjesë të kazave të Tepelenës dhe

Përmetit që gjendeshin në veri të Vjosës dhe kazaja e Starovës, mbetej një rajon i banuar

nga 120.000 grekë dhe 80.000 shqiptarë të mpleksur në mënyrë të pandashme.75 Territoret e

banuara nga shqiptarë sipas Greqisë duhej t’i liheshin shtetit të ri shqiptar që ishte

72 Roberto Moroco dela Roka, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944, vep. e cit., f. 44. 73 Po aty, f. 44. 74 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 40. 75 Joseph Swire, Shqipëria: ngritja e një Mbretërie, Williams&Norgate Ltd, Londer, 1929, f. 141.

39

parashikuar që të krijohej nga Konferenca e Paqes. Për të përforcuar pretendimet e

delegacionit helen, në vitin 1919, Shtabi Madhor i Përgjithshëm Grek do të publikonte

Hartën Etnografike të Epirit të Veriut, në vitin 1913. Statistikat e dhëna ishin tërësisht

tendecioze dhe të ndërtuara sipas parimit se çdo ortodoks ishte grek. Sipas kësaj harte,

Korça me tre kazatë e saj (kazaja e Korçës, Starovës dhe e Kolonjës) kishte 44.468 grekë

dhe 53.684 shqiptarë.76 Ndërsa për sa i përkiste Gjirokastrës, ajo ishte e përbërë prej gjashtë

kazash (Kazaja e Gjirokastrës, Himarës, Delvinës, Leskovikut, Tepelenës dhe ajo e

Përmetit) dhe paraqiteshin këto të dhëna: 66.870 grekë dhe 53.500 shqiptarë. Pak a shumë,

këto ishin të dhënat që qeveria greke i kishte paraqitur vite më parë Konferencës së

Ambasadorëve të Londrës në një memorandum për kufijtë e Epirit, të cilin e kishte pajisur

me një tabelë statistikore, të hartuar sipas të dhënave otomane të vitit 1908.77

Por në të vërtet, sipas të dhënave statistikore të pakontestueshme, të përpiluara nga

Byroja e Komisionit Francez në Korçë dhe në Starovë, në këto dy kaza banonin 122.315

persona, nga të cilët 82.245 ishin myslimanë dhe 40.070 ortodoksë. Sipas regjistrimit të

popullsisë në pjesën tjetër të “Epirit të Veriut” (Gjirokastra, Tepelena, Përmeti, Delvina,

Kurveleshi, Kolonja, Leskoviku), të bërë nga qeveria turke dhe Komisionit Ndërkombëtar,

rezultonin 76.651 kristianë dhe 91.846 myslimanë. Popullsia totale ishte 168.497.78 Duke

shtuar edhe popullsinë e Korçës dhe të Pogradecit dilte që popullsia totale ishte 290.812

banorë.79 Nga këta, 117.721 banorë i përkisnin fesë ortodokse, një shifër e përafërt me atë

që paraqiste qeveria greke në memorandumin e saj. Këto shifra binin në kundërshtim me

76 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 242. 77 Po aty, f. 242. 78 Po aty, f. 242. 79 Po aty, f. 242.

40

numrin e popullsisë të paraqitur nga pala greke në Konferencë, që siç u ilustrua më lart

ishte 230.000. Ishte e qartë që këto dhëna reduktonin me qëllim numrin e popullsisë

myslimane, për të cilën pretendohej se ishte 80.000 banorë. Por në të vërtet po të zbriteshin

prej shumës totale popullsia e krishterë që ishte 120.000, atëhere mbetej që popullsia

myslimane të ishte 170.812 banorë.80 Me qëllim që të sigurohej një shumicë ortodokse, pala

greke mendonte të ndante në mënyrë arbitrare rajonin e Epirit. Nga “Epiri i Veriut” sipas

saj, mund të shkëputeshin, rajonet e Kurveleshit, një pjesë e kazasë së Tepelenës dhe të

Përmetit, të vendosura deri në veri të lumit Vjosë dhe të kazasë së Starovës, që gjendet në

veri të Devollit, popullsia e të cilave ishte pothuajse shqiptare.81 Mirëpo duke vepruar në

këtë mënyrë, injorohej fakti se shkëputja e këtyre territoreve nga rajonet me të cilat

formonin një të tërë të pandashme nga pikëpamja ekonomike, etnike dhe gjeografike ishte e

pamundur dhe do të kishte pasoja të rënda.

Pretendimet e palës greke, të cilat ngriheshin duke marrë për bazë vetëm kriterin e

besimit fetar binin ndesh me të dhënat që zotëronte Franca. Edhe pse Franca kishte

parapëlqyer gjithmonë të përkrahte aspiratat greke ndaj atyre shqiptare, një hartë e nxjerrë

më 1915 nga Ministria Franceze e Luftës, që shënonte shpërndarjen e racave dhe të feve në

Shqipëri, tregonte që “Epiri i Veriut” konsiderohej shqiptar në një shumicë dërrmuese dhe

kryesisht mysliman.82 Kryeministri Venizellos me cilësinë e kryetarit të delegacionit grek

në Konferencën e Paqes, e pranonte se e gjithë kjo popullsi ishte me origjinë shqiptare dhe

gjuha e saj e folur ishte shqipja. Ai e injoronte vlerën që kishte ky fakt për të provuar

80 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 242. 81 Po aty, f. 244. 82 Joseph Swire, Shqipëria: Ngritja e një Mbretërie, vep. e cit., f. 144.

41

kombësinë shqiptare të këtyre banorëve, duke supozuar se Fuqitë Aleate nuk mund të

pranonin ndonjë kriter tjetër, përveçse atë të ndërgjegjjes kombëtare.83 Ky qëndrim largohej

shumë nga koncepti gjerman në përcaktimin e kombësisë së asaj kohe, i cili i referohej mbi

të gjitha, idesë së kombit, në kuptimin e një përkatësie gjuhësore dhe kulturore, gjë që

nënkuptonte se minoriteti për të qenë i mbrojtur, duhet të ishte i lidhur pas një kombi më të

madh të shndërruar tashmë në shtet ose në një pjesë federative të një shteti federal.

Delegacioni grek mbyllte ndërhyrjen e tij pranë Komisionit duke nënvizuar se çështja e

shifrave rreth numrit të popullsisë nuk ishte kryesorja, rëndësi kishte të dihej se çfarë

përfaqëson një grek dhe çfarë është një shqiptar.84 Ajo që tërhiqte vëmendjen në

Konferencën e Paqes, ishte fakti se delegatët helenë për përcaktimin e kombësisë së

popullsisë në Shqipërinë e Jugut bazoheshin në kriterin fetar duke anashkaluar në këtë

mënyrë elementë të rëndësishëm siç ishin etnia, gjuha dhe kultura.

3.3. Njohja e minoriteteve nga qeveria shqiptare në Konferencën e Paqes

Përballë një komisioni të krijuar posaçërisht për të mbështetur rivendikimet

territoriale të Greqisë, të bazuara në prezencën e një popullsie minoritare, të krijohej

përshtypja se çështja shqiptare ishte e pashpresë.85 Aq më tepër që vetë çështja e

pjesëmarrjes dhe e dëgjimit të delegacionit shqiptar në debat vihej në dyshim, pasi delegati

francez dhe ai britanik gjykonin se nuk ekzistonte një qeveri shqiptare e njohur.86 Qëndrim

83 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 245. 84 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 291. 85 Po aty, f. 292. 86 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 236.

42

komplet të kundërt mbante delegati amerikan, i cili kundërshtonte qëndrimet e delegatëve

anglezë dhe francezë, dhe kërkonte që delegacioni zyrtar i Shqipërisë të dëgjohej. Si

kundërpërgjigje të qëndrimit amerikan, delegati francez kërkonte që përpara komisionit të

dëgjoheshin edhe përfaqësuesit e “qeverisë vorio-epiriote”. Seanca e 27 shkurtit 1919 i

kushtohej e gjitha dëgjimit të palëve dhe koha e mbledhjes ndahej midis delegacionit

shqiptar dhe atij “vorio-epiriot”.87 Kërkesat shqiptare mbroheshin nga Turhan Pasha, si

kryetar i qeverisë së Durrësit, Mihal Turtulli dhe Mehmet Konica.88

Rëndësia e ndërhyrjes së delegacionit qëndronte në faktin se ky ishte një ndër hapat

e parë në angazhimin diplomatik të faktorit shqiptar për rimëkëmbjen e shtetit pas Luftës së

Parë Botërore. Turhan Pasha, në fjalimin hyrës të tij, hidhte poshtë statistikat greke lidhur

me Shqipërinë e Jugut, sipas të cilave, banorët që jetonin atje në shumicë ishin grekë, ku

pjesa më e madhe e të cilëve ishin bujq migrues që punonin tokat e zotëruara nga

shqiptarët.89Ai vashdonte me ndërhyrjen e tij duke argumentuar se në një tërësi prej

240.000 banorë që kishte Shqipëria e Jugut, vetëm 16.500 ishin grekë.90 Lidhur me qytetet

e kontestuara nga Greqia, Korça dhe Gjirokastra, Turhan Pasha deklaronte se aty nuk kishte

as edhe një grek të vetëm. Më pas, fjalën e merr Mihal Turtulli, i cili ishte nga Korça dhe i

përkiste besimit fetar ortodoks. Duhet rikujtuar se gjithë arsyetimi i kërkesave dhe

pretendimeve greke bazohej në kriterin fetar. Ndërkohë që nuk duhej harruar fakti, se

Shqipëria Jugore ose “Epiri” kishin pasur gjithmonë të njëjtat zakone dhe ndjenja

87 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 293. 88 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, “Guttenberg”, Tiranë, 2014, f. 47. 89 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 201. 90 Po aty, f. 201.

43

shpirtërore, si gjithë pjesa tjetër e Shqipërisë. Gjuha e folur ishte e njëjtë me gjuhën e të

gjithë shqiptarëve si në Jug ashtu dhe në Veri.91 Dalja e delegatit shqiptar përpara

Komisionit për mbrojtjen e pikëpamjeve shqiptare nuk mund të mos bënte një efekt të

veçantë. Në ndërhyrjen e tij të gjatë Mihal Turtulli theksonte:

“Dihet botërisht se në trevat që grekët e quajnë Epiri i Veriut, kurse ne shqiptarët e

quajmë Shqipëria e Jugut, nuk ka asnjë grek. Unë jam prej Korçe. Kam punuar si mjek në

këtë qytet.Unë shpall këtu në mënyrë të prerë se nuk ka asnjë banor grek, as në qytet, as në

rrethin e Korçës. Grekët i quajnë grekë ata që janë të fesë ortodokse; unë jam ortodoks,

por nuk jam grek. Bullgarët dhe serbët janë ortodoksë, nuk janë grek. Epiri nuk ka qenë një

pjesë e Greqisë. Shkollat greke atje janë në të vërtet shkolla ortodokse shqiptare”.92

Në këtë mënyrë, pala shqiptare me të drejtë hidhte poshtë tezën mbizotëruese greke

(dhe serbe), e cila e identifikonte kombësinë duke u bazuar te feja e përbashkët ortodokse.

Ekzistenca e disa besimeve fetare në Shqipëri i kishte shtyrë mbështetësit e shqiptarizimit

të përpiqeshin të ndërtonin një komb përtej përkatësive fetare, duke vënë më tepër theksin

tek bashkësia e gjuhës, e gjakut, origjina e të parëve, zakoneve të përbashkëta dhe të

territorit. Thënë ndryshe, ideja e nacionalizmit shqiptar mbështetej në ndërtimin e një

kombi multifetar.

Duke u rikthyer te fjalimi i M. Turtullit, ai vazhdonte:

“Thonë po ashtu se ne kemi arsim grek. Unë vetë kam përfituar nga ky arsim. Nuk

është ndonjë gjë e jashtëzakonshme, po të merret parasysh kisha jonë dhe arsimi ynë. Por

shumica nuk është greke, ajo është shqiptare”.93

Në vazhdim të paraqitjes së tij, ai ndalej edhe në disa aspekte të ndryshme të

debatit, duke i trajtuar ato si dëshmitar i drejtpërdrejtë i atyre ngjarjeve. Kështu, M. Turtulli

91 Enver Bytyci, Shqiptarët, serbët dhe grekët, “KOHA”, Tiranë, 2005, f. 80. 92 Tajar Zavalani, Histori e Shqipnis, “PHONENIX”, Londër, 1998, f. 255. 93 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 294.

44

shprehej mbi çështjen e shkollave greke, ku kishte qenë drejtor, dhe me këtë rast ai

parashtronte dhe historinë e ndërlikuar të shkollës shqipe. Ai hidhte poshtë pretendimin se

shkollat greke ishin një provë e helenizimit të këtyre trevave, duke e arsyetuar mungesën e

shkollave shqipe me ndalimin e Stambollit, i cili pengonte ndërgjegjësimin kombëtar dhe

synonte ta mbante Shqipërinë myslimane si bastionin e fundit të pranisë turke në Ballkan.

Kishte qenë pikërisht politika e ndjekur nga Porta e Lartë shkaku që gjuha shqipe të mos

përhapej, të shkruhej dhe mësohej nëpër shkolla. Për pasojë, turqishtja mbetej si gjuhë e

institucioneve, ndërsa greqishtja në jug të vendit zhvillohej si gjuhë e liturgjisë fetare dhe e

tregëtisë.94 Si provë të karakterit shqiptar të atyre zonave, M.Turtulli përmendte Protokollin

mbi autoniminë e Krahinës së Korçës të dhjetorit 1916,95 e cila mbante firmën e gjeneralit

francez Descoins. Ai jo vetëm lejonte njohjen reale mbi të dhënat në këtë vend por

shoqërohej edhe me një raport të hollësishëm drejtuar Komandantit të “Armatës së Lindjes”

gjeneralit Sarrail.96

Në atë kohë, falë prezencës së trupave franceze, ishte vendosur që gjuha shqipe të

ishte gjuha zyrtare. Madje, edhe në ato fshatra me popullsi ortodokse, fakti që popullsia nuk

nguronte të shprehte lirisht ndjenjat shqiptare, sillte çeljen e shkollave ku do të mësohej

gjuha shqipe.97 Çelja e shkollave në gjuhën shqipe, detyronte në një farë mënyre edhe

kishën ortodokse, e cila për t’u përshtatur me gjendjen e re shtetërore, pak nga pak do të

shkonte drejt autoqefalisë së saj. Ky fakt ishte shenja që tregonte fundin e helenizimit të

krahinës së Korçës. Qeveria dhe kisha greke e kishin kuptuar tendencën e zhvillimit të këtij

94 Enver Bytyci, Shqiptarët, serbët dhe grekët, vep. e cit., f. 88. 95 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 237. 96 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 294. 97 Po aty, f. 295.

45

procesi historik dhe ishin munduar t’i kundërshtonin me forcë këto ndryshime të natyrshme

në jetën kombëtare shqiptare. Këto ndryshime do të shkaktonin lindjen e polemikave midis

Shqipërisë dhe Greqisë, të cilat kishin karakter politik dhe nuk kishin të bënin me

garantimin e të drejtave të minoritetit grekofon. Mund të thuhet se ndërhyrja e delegacionit

shqiptar shënonte një moment të ri në zhvillimin e debatit. Dëshmi e këtij ndyshimi mund

të konsiderohej pyetja që kryetari i seancës i bënte delegatëve shqiptar, se cilat do të ishin

garancitë që do t’i jepej popullsisë jo shqiptare të Shqipërisë së Jugut.98 Përgjigjja ishte e se

do të jepeshin të gjitha garancitë që vendet e qytetëruara u jepnin minoriteteve që

ndodheshin në territoret e tyre.99 Kjo deklaratë e delegacionit përpara Konferencës së Paqes

mund të konsiderohej si akti i parë i angazhimit të shtetit shqiptar për respektimin e të

drejtave të minoriteteve pas Luftës së Parë Botërore.100 Përgjigjja e delegatëve shqiptarë

konsiderohej e besueshme, pasi nacionalizmi shqiptar krahasuar me atë të shteteve të tjera

ballkanike, kishte një përhapje të ngadaltë si pasojë e një zhvillimi ekonomik të kufizuar,

mungesa e rrjetit të komunikimit efikas, një masë e lartë e analfabetizmit, zhvillimi i dobët i

arsimit dhe veçanërisht një mungesë e theksuar e shtetit që do të prodhonte këtë

nacionalizëm në kuadrin e një konstruksioni shtetëror.101 Në këtë kuadër, një pengesë

themelore kishte qenë edhe ekzistenca dhe prania e besimeve fetare të ndryshme. Po ashtu,

edhe presioni fuqishëm nacionalist i vendeve fqinje kishte luajtur një rol shumë të madh në

pengimin dhe modelimin e nacionalizmit shqiptar.102 Të gjithë këta faktorë së bashku

luanin një rol të rëndësishëm në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar pas Shpalljes së

98 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 295 99 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 237. 100 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, vep. E cit., f. 48. 101 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 30. 102 Po aty, f. 30.

46

Pavarësisë së Shqipërisë. Ata bënin të mundur që nacionalizmi shqiptar të mos merrte një

karakter agresiv dhe aq më tepër një karakter përjashtues. Këto rrethana dhe tipare të

nacionalizmit shqiptar kishin pasur një ndikim të madh edhe në ndërtimin e raporteve të tij

me pakicat e ndryshme që ekzistonin në territoret shqiptare para dhe pas krijimit të shtetit

shqiptar. Në mbyllje të fjalës së delegacionit shqiptar, M. Konica shprehte dy rezerva. E

para kishte të bënte me Protokollin e Korfuzit, i cili ishte nënshkruar nga Komisioni

Ndërkombëtar i Kontrollit në maj të vitit 1914. Protokolli ishte një njohje e autonomisë së

Shqipërisë së Jugut si rrjedhojë e “kryengritjes vorioepirote”, që organizohej nga Greqia me

qëllim realizimin e një parapërgatitjeje për shkëputjen e trojeve jugore.

Mehmet Konica ndalej posaçërisht te Protokolli i Korfuzit duke e quajtur atë “të

firmosur nën presionin e Greqisë”, një akt që parashikonte një autonomi me prirje të qarta

separatiste, një hap drejt shkëputjes. Regjimi i pakicave që do të vendosej në Shqipëri, nuk

mund të ngrihej mbi një bazë të tillë.103 Rezerva e dytë kishte të bënte me kuadrin e

përgjithëshëm të caktimit të kufirit në jug. Në këtë kuadër nuk mund të lihej mënjanë

çështja çame. Çamëria theksonte ai, “është një krahinë që shtrihet deri në Prevezë”, aty “ka

një shumicë dërrmuese shqiptarësh, me një popullsi të përgjithshme prej 60.000 banorësh,

40.000 prej të cilëve janë shqiptarë myslimanë, 14.000 shqiptarë të krishterë dhe vetëm

6.000 grekë”.104 Delegati britanik shprehte habinë e tij, pasi bëhej fjalë për një krahinë që

ishte pjesë e Greqisë, në një kohë kur Athina kërkonte të merrte dhe jo të jepte territore.

Ndërhyrjes së delegatit britanik i përgjigjej M. Turtulli, i cili kujtonte parimin e kombësisë

që duhej t’i përmbahej edhe Greqia. Por delegacioni shqiptar kundërshtonte tezën e

103 Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f. 93. 104 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 295.

47

qeverisë greke, se popullsia në Shqipërinë e Jugut kishte ndërgjegjje kombëtare greke. Ai

propozonte zhvillimin e një referendumi në territoret shqiptare dhe në disa zona të Greqisë

Veriore që banoheshin nga shqiptarët. Sipas kërkesës së palës shqiptare këto zona do të

vendoseshin nën autoritetin e ushtrisë amerikane. Të njëjtin sugjerim kishte paraqitur edhe

kryeministri grek Venizellos më 24 shkurt, por kjo ishte vetëm një lëvizje diplomatike me

qëllim që të krijonte bindjen e ekzistencës të një shumice greke në rajon. Lideri grek, duke

ndjerë rrezikun e një dështimi, do të tërhiqej më vonë nga një propozim i tillë. Delegacioni

shqiptar do të mbaronte ndërhyrjen e vetë para Komisionit dhe pjesëmarrja e tij në debatin

përpara Fuqive të Mëdha, do të vlerësohej si një vepër e çmuar kombëtare, e cila do të jepte

frytet e saj në një moment shumë të vështirë të historisë së popullit shqiptar.105

3.4. Çështja “vorio-epiriote” në Konferencën e Paqes

Në Konferencën e Paqes do të merrte pjesë edhe një delegacion, i cili pretendonte se

ishte shprehje e vullnetit të “popullsisë së Epirit”, por realisht ishte frymëzuar nga Greqia

për të shtuar vlerën e pretendimeve të saj.106 Delegacioni do të dëgjohej nga Komisioni

gjatë pjesës së dytë të seancës së 27 shkurtit. Në emër të kësaj përfaqësie fjalën e merrte

njëra nga figurat e njohura të Protokollit të Korfuzit mbi autonominë vorio-epirote,

Karapanos.107 Ai ndërhynte disa herë duke iu përgjigjur pyetjeve që i drejtonte Komisioni.

Gjithë diskutimi përqëndrohej rreth argumentave të parashtruara më para, ndër të cilat

105 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 296. 106 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 198. 107 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 296.

48

vendin qendror e zinte përsëri përkatësia fetare e popullsisë së Shqipërisë së Jugut.

Delegacioni epiriot nënvizonte antagonizmin e elementit shqiptaro-mysliman dhe elementit

të krishter grek, që ishin thellësisht të ndryshëm nga njëri-tjetri.108 Por ky qëndrim ishte i

gabuar, pasi identifikimi i kombit shqiptar po ndërtohej nëpërmjet një bashkëpunimi paralel

midis bektashizmit dhe krijimit të një kishe ortodokse shqiptare autoqefale, një katolicizmi

gjithnjë e më të angazhuar në çështjet e ndërtimit të identitetit shqiptar dhe së fundi përmes

një islami, i cili kishte si motiv të qënësishëm një model dhe natyrë specifike shqiptare dhe

evropiane.109 Midis këtyre faktorëve ndërveprues, atdhetarët shqiptar, përpiqeshin të

ndërtonin një islam liberal dhe tolerant, i cili duhej të kishte një advokacion të

përshtatëshëm për Evropën dhe i pranueshëm prej saj. Kjo ishte, natyrisht, një sfidë jo e

pakapërcyeshme për të legjitimuar ekzistencën e një kombi me shumicë myslimane në

Evropë.

Kjo sfidë bëhej shumë e vështirë për t’u fituar, jo vetëm për shkak të paragjykimeve

evropiane të kohës, por sidomos, prej propagandës agresive greke, por edhe serbe, që

synonte ndalimin e krijimit të një shteti shqiptar, copëtimin e territoreve shqiptare dhe

spastrimin etnik të shqiptarëve myslimanë nga trevat e tyre. Kuptohej që në rrethana kaq të

vështira, toleranca dhe pranimi i minoriteteve të krishtera ishte një detyrë që kërkonte më

shume impenjim nga atdhetarët shqiptarë. Karapanos vazhdonte të argumentonte duke

theksuar se përbërja etnike e trevave jugore ishte ndryshuar me dhunë nga xhonturqit (turqit

e rinj).110 Ai tentonte të vinte në dukje faktin se elementi shqiptar nuk ishte autokton por i

108 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 296. 109 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 31. 110 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 237.

49

ardhur. Megjithatë, ai pohonte se popullsia myslimane nuk duhej nënvlerësuar, interesat e

tyre ishin të lidhura me ato të popullsisë që banonte në jug dhe nuk mund të ndaheshin nga

njëra-tjetra.111 Karapanos argumentonte se, shqiptarët ishin në vendin e vet në veri, kurse në

jug turqit ishin përpjekur ta shqiptarizonin vendin duke krijuar rrethe shqiptare atje ku nuk

kishte patur fare shqiptarë.112 Karapanos si pjesëtar i “qeverisë së Zografos” dhe

pjesëmarrës aktiv në të ashtuquajturin revolucion vorioepirot, prekte disa ngjarje të verës

1914 lidhur me “Protokollin e Korfuzit”. Sipas tij, marrëveshja ishte jo vetëm një lëshim në

favor të autonomisë vorioepirote brenda kufijve të shtetit shqiptar, por edhe një konstatim i

paaftësisë së shqiptarëve për vetëqeverisje.

Por ky konstatim nuk ishte i saktë pasi, revolucioni vorioepirot do të vihej në lëvizje

nga Greqia fill pas caktimit të kufirit greko-shqiptar nga ana e Komisionit Ndërkombëtar të

Kontrollit (KNK). Në Gjirokastër do të organizohej një kongres panepirotik dhe më 17

shkurt 1914 do të shpallej autonomia e Vorio-Epirit me një qeveri të përkohshme, kryetar i

së cilës do të zgjidhej Jeorjios Zografos, ish-ministër i Jashtëm i Greqisë.113 Caktimi i

kufirit greko-shqiptar dhe revolucioni vorioepirot (i mbështetur nga Greqia) ishin dy nga

shkaqet kryesore që çonin në shpërthimin e konflikteve midis forcave greke dhe atyre

shqiptare. Për qetësimin e situatës ndërhynte KNK, i cili organizonte në Korfuz mbledhjen

midis përfaqësuesve të tij dhe atyre të qeverisë autonome të “Vorio-Epirit”.114

Gjatë kësaj mbledhje në 1914 nënshkruhej Protokolli i Korfuzit, i cili ishte rezultat

i negociatave të zhvilluara midis KNK-së dhe qeverisë autonome të Epirit, pa pjesëmarrjen

111 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f. 238. 112 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 297. 113 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 110. 114 Po aty, f. 111.

50

aktive të palës shqiptare. Në dispozita e ndyshme të Protokollit nuk përmendej asnjëherë

termi “Vorio Epir”. Ky term do të hynte për herë të parë në skenën politike në vitin 1913,

gjatë Konferenës së Ambasadorëve. Protokolli në dispozitën nr. 9, parashikonte që në

prefektuarat e Korçës dhe Gjirokastrës, gjuha shqipe dhe greke të ishin të lira dhe të

përdoreshin pëpara autoriteteve dhe në seancat gjyqësore.115 Por liria e përdorimit të gjuhës

kufizohej nga dispozita nr. 8, ku trajtohej problemi i shkollave. Kjo dispozitë parashikonte

që në shkollat e komuniteteve ortodokse arsimi të zhvillohej në gjuhën greke.116

Përjashtim nga ky kufizim bëhej në tre klasat e fillores ku së bashku me greqishten

do të mësohej edhe gjuha shqipe. Përveç mësimit fetar, i cili parashikohej të zhvillohej

vetëm në gjuhën greke, Protokolli i Korfuzit parashikohej të zbatohej në prefekturat e

Korçës dhe Gjirokastrës ku shumica e popullsisë ortodokse ishte shqipfolse.117 Popullsi

minoritare grekofone kishte vetëm në prefekturën e Gjirokastrës. Në rrethin e Gjirokastrës

kishte 39 fshatra grekofone në Dropull dhe 6 në Pogon, ndërsa në rrethin e Delvinës

numëroheshin afro 62 fshatra. Gjithshtu kishte 2 fshatra grekofone në Përmet dhe 3 fshatra

në Himarë.118 Protokolli i Korfuzit nuk do të zbatohej për shkak të fillimit të Luftës së Parë

Botërore dhe për këtë arsye delegacioni vorio-epiriote nuk duhej të pranohej në

Konferencën e Paqes. Për më shumë, pjesa dërrmuese e popullsisë e të ashtuquajturit

“Vorio Epir” për nga përbërja etnike ishte shqiptare dhe ky delegacion nuk ishte shprehje e

vullnetit popullor. Dëgjimi i delegacionit “Vorio Epiriot” tregonte qëndrimin e padrejtë që

Fuqive të Mëdha mbanin kundrejt çështjes shqiptare. Përfundimi i dëgjimit të palëve

115 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 112. 116 Po aty, f. 112. 117 Po aty, f. 112. 118 Po aty, f. 112.

51

përpara Komisionit tregonte një mospërputhje mbi të dhënat dhe kriteret ku bazoheshin

Greqia dhe Shqipëria në përcaktimin e kombësisë së popullatës që jetonin në Shqipërinë e

Jugut.

3.5. Fuqitë e Mëdha dhe përcaktimi i kufirit të Shqiprisë së Jugut

Qysh në seancën e parë të 12 shkurtit delineoheshin qartë qëndrimet e

përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha rreth pretendimeve të Greqisë mbi territoret jugore të

Shqipërisë. Kryetari i seancës, francezi Jules Cambon, pasi bënte disa arsyetime të

përgjithëshme mbi përzierjen e racave në Evropën Lindore, veçanërisht në hapësirat e ish

Perandorisë Osmane, si kriter të përcaktimit të kombësisë vendoste përkatësinë fetare. Dy

përfaqësuesit e tjerë të Francës Gout dhe Laroche shpreheshin më drejtëpërdrejtë dhe

mbronin haptazi anën e rivendikimeve greke. Kundër pretendimeve greke shprehej hapur

delegati amerikan Day. Ai deklaronte se ishte kundër zgjidhjes së propozuar nga

Venizellos, sepse në kujtesën e tij, ato nuk përputheshin e me kufijtë etnikë. Sipas

diplomacisë amerikane, propozimi i palës greke për Shqipërinë e Jugut, këpuste

marrëdhëniet ekonomike, trashëgimitë kombëtare dhe lidhjet fisnore, ku këto të fundit

konsideroheshin si lidhjet më të fuqishme mes shqiptarve.119 Mbi të gjitha, për amerikanët,

gjuha ishte përcaktuesi kryesor i kombësisë, pavarësisht nga problemet e dygjuhësisë apo

trashëgimeve dhe shënjuesve të tjerë të identitetit. Përfaqësuesi i Italisë De Martino, që

paraqitej si njohësi më i mirë i çështjes shqiptare, sillte një varg argumentash për të

119 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f.190.

52

kundërshtuar pretendimet greke. Ai argumentonte, midis të tjerash, se kombësia shqiptare

nuk mund të përcaktohej lehtë, pasi feja aty nuk ishte një element determinues, duke

konstatuar që në veri kishte katolikë dhe jugu i Shqipërisë banohej nga ortodoksë me

kombësi shqiptare.120

De Martino pasohej nga kolegu i tij kolonel Castoldi, i cili sillte përvojën e tij si ish

anëtar i Komisionit Ndërkombëtar të Kufijve të vitit 1913, që kishte përcaktuar vijën

kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë. Në atë rast sipas tij, Konferenca e Londrës e kishte

përjashtuar kriterin fetar, si element bazë të kombësisë dhe e ngarkonte Komisionin të

bazohej para së gjithash tek gjuha. Ai e përforconte tezën e tij, duke shtuar se

procesverbalet dhe hartat përkatëse ishin hartuar pikërisht mbi këtë bazë. Në vazhdim të

debatit, përfaqësuesi francez Laroche sillte si argument në favor të pretendimeve greke

ngjarjet e vitit 1914 në jug të Shqipërisë, prej të cilave lindte “autonomia vorio-epirote”. Ai

e quante “Qeverinë e Zografos” si një manifestim të vullnetit të popullsisë së këtyre trevave

për t’u bashkuar me Greqinë. Por, mbi këtë pikë kolonel Castoldi shprehte kundërshtime

dhe shprehej se qeveria epirote nuk kishte qënë asnjëherë shprehje e vullnetit popullor.

Dëshmi kishin qenë mizoritë e andartëve, vrasjet dhe djegiet e fshatrave, shpërnguljet e

mijëra banorve në rrethinat e Vlorës për t’iu shpëtuar mizorive greke.121 Gjatë seancës së

parë binte në sy pozicioni disi më i tërhequr i përfaqësuesit të Britanisë së Madhe, Sir Eyre

Crower. Ai deklaronte se do të priste rezultatet që do të arriheshin pas një shqyrtimi të plotë

të çështjes. Mbledhja e parë karakterizohej nga dy qëndrime: njëri, i përfaqësuar nga

120 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 191. 121 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 279.

53

delegatët e Francës dhe të Britanisë së Madhe në mbështetje të kërkesave greke dhe i dyti, i

përfaqësuar nga delegatët e SHBA dhe sidomos të Italisë, që shprehnin rezerva lidhur me

këto kërkesa. Seanca e dytë zhvillohej më 18 shkurt dhe delegacionet duhet të dilnin me një

zgjidhje konkrete për çështjen e vijës kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë. Delegati i

SHBA Day, përforconte pozicionin e tij duke hequr një vijë në një hartë të veçantë. Ai e

arsyetonte këtë veprim duke thënë se nisej nga dy parime:

1) Parimi i parë synonte të ruante rrugët e komunikimit për të dy popujt, grekët do të

kishin rrugën në drejtim të Janinës, kurse shqiptarët do të kishin atë në drejtim të

Vlorës:

2) Parimi i dytë synonte të ndante të dy shtetet sipas përbërjes së popullsisë.122

Në arsyetimin e tij, Day ndalej edhe në statistikat gjuhësore që ata zotëronin, ku

sipas tij, në veri shumica dërrmuese flisnin shqip, kurse në jug kishte 35.000 grekë dhe

50.000 banorë shqipfolës.123 Sipas këtyre të dhënave, delegati amerikan dilte në

përfundimin se, pjesa veriore e krahinës në diskutim ishte me prirje shqiptare, kurse ajo

jugore mund t’i lihej Greqisë (Gjirokastrën dhe rrethinat). Në qëndrimin e tij, delegati

amerikan i përmbahej kriterit etnik të popullsisë dhe ky aspekt e shtynte atë të përsëriste

rezervat kundrejt pretendimeve territoriale të shtetit helen.124 Si përfundim, Day vinte në

dukje nevojshmërinë e një studimi të thellë të çështjes, që do ishte në interes jo vetëm të

Greqisë, por edhe për të gjithë rajonin e Ballkanit.

122 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 280. 123 Po aty, f. 280. 124 Po aty, f. 280.

54

Qëndrimin britanik e paraqiste në seancë Sir Robert Borden. Ai e ndante Shqipërinë

Jugore në dy pjesë: në veri dhe në jug të lumit Vjosë. Në pjesën jugore të lumit, ai vendoste

rrethet e Himarës, Gjirokastrës dhe Delvinës, për të cilat deklaronte se ishin kryesisht greke

nga gjuha dhe ndjenjat. Borden shprehej se delegatët britanikë e kishin të pamundur t’i

përmbaheshin përsëri kufirit të vendosur nga Protokolli i Firences. Kjo sepse delegatët

britanikë bazoheshin në arsyetimin së në Shqipërinë e Jugut banonte një pjesë e

rëndësishme e popullsisë që dëshironte bashkimin me Greqinë. Ndryshe nga zgjidhja e

paraqitur nga delegati amerikan, ai britanik e linte të hapur çështjen që i përkiste zonave në

veri të Vjosës. Border e pranonte së në rrethet e Leskovikut, Kolonjës dhe Korçës elementi

shqiptar përbënte shumicën, por njihte të drejtën e grekëve kur pohonin se ato zona kishin

elemente të rëndësishëm greke.125 Për këto arsye delegatët britanikë rezervonin vendimin e

tyre përfundimtar lidhur me territoret, që në atë periudhë konsideroheshin si shqiptare.

Debati që fillimisht po orientohej pro kërkesave greke, merrte një përkrahje tjetër nga

ndërhyrja e delegatve italian, De Martino dhe kolonel Castoldi. Të dy delegatët e

përqëndruan vëmendjen tek përbërja e popullsisë së krahinave në diskutim. Ata vazhdonin

prezantimin e tyre duke vendosur si kriter bazë për përcaktimin e popullsisë gjuhën e folur.

Duke rikujtuar trazirat e vitit 1914, ata theksonin se ato nuk ishin vepër e popullsisë

vendase por e bandave greke që përbëheshin kyesisht nga grekë të ardhur nga Kreta.126 Në

përfundim të ndërhyrjes së tyre, delegatët italianë deklaronin se kufiri i caktuar në vitin

1913 ishte, padyshim, ai që i afrohej më shumë një ndarje të drejtë midis Shqipërisë dhe

Greqisë. Këtë tezë e përforcuan edhe më tej duke iu përmbajtur Protokollit të Firences. Ajo

125 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 281. 126 Po aty, f. 282.

55

vijë kufitare, shpreheshin ata, u përgjigjet për më së miri arsyeve etnike, si i vetmi kriter që

mund të garantonte një paqe të qëndrueshme. Ndërsa pikëpamja franceze parashtrohej nga

delegati Laroche. Që në fillim të diskutimit të tij në bazë të gjithë arsyetimeve qëndronte

elementit fetar.127 Delegati francez e pranonte ekzistencën e shqiptarëve myslimanë sikurse

edhe atyre të krishterë. Për këtë arsye, sipas Laroche zgjidhja më llogjike do të ishte ndarja

e popullsisë sipas përkatësisë fetare, ku myslimanët do t’i liheshin Shqipërisë dhe të

krishterët Greqisë. Duke vepruar në këtë mënyrë, mendohej se do të eleminohej çdo bazë e

një konflikti fetar dhe do të vendosej një paqe e përhershme midis dy vendeve. Në

arsyetimin e tij, delegati francez i kushtonte një vëmendje të veçantë, atë që e quante “rruga

e Sarandës”, të cilën ai e konsideronte të rëndësishme për atë pjesë të Epirit të Veriut, që

edhe dy delegacionet (amerikane dhe britanike) e tjera mendonin se duhej t’i jepej

Greqisë.128 Në mbyllje të seancës, Komisioni vendoste që, pas një shqyrtimi tërësor të

çështjeve, të dëgjoheshin palët e interesuara. Pasi dëgjonte të gjitha delegacionet,

Komisioni vinte në dukje rëndësinë për të marrë një vendim lidhur me kufirin në “Epir”,

me qëllim që ekspertët mund të nxirrnin raportet e tyre. Delegati amerikan Day ripërsëriste

edhe një herë qëndrimin e tij për krahinën që shtrihej midis Drinos dhe Vjosës.

Ai tregohej i gatshëm të bënte disa lëshime, me qëllim që vija e sugjeruar nga

Amerika të takohej me atë të sugjeruar nga Franca dhe Anglia. Bëhej fjalë për Gjirokastrën

që Day kishte pranuar që më parë t’i lihej Greqisë. Përsa i përkiste vijës kufitare drej veriut,

delegati amerikan tregohej i prerë dhe nuk pranonte që të diskutohej përsëri vija e

propozuar nga delegacioni francez, e cila parashikonte që rrethi i Korçës t’i kalonte

127 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f. 282. 128 Po aty, f. 283.

56

Greqisë. Me ndërhyrjen e tij, delegati anglez Sir Eyre Crowe merrte një qëndrim edhe më të

qartë në favor të kërkesave greke. Ai deklaronte se politika më e mirë që duhej të ndiqej për

interesin e këtyre zonave, ishte që të plotësoheshin kërkesat e palës greke. Pavarësisht

faktit, se ai pranonte që në ato zona kishte një element mbizotërues shqiptar nga pikëpamja

numerike, shtonte se nuk duheshin marrë për bazë argumentet etnike. Diplomcia britanike

nuk ishte e shumë e interesuar në ndarjen e popullsisë sipas përbërjes së etnike, për atë

element i rëndëshëm ishte mbrojtja e interesave të saj në Mesdheun Lindor, përfshi rrugën e

Indisë dhe ngushticat.129

Debati do të vazhdonte më tej në Komision, duke lënë mënjanë konsideratat etnike

dhe fokusohej mbi aspektet ekonomike dhe strategjike. Diskutohej kryesisht për rrugën

Korcë-Sarandë, rreth së cilës mendimet e delegatit francez dhe atij italian binin ndesh me

njëri-tjetrin. Si përfundim, në fund të seancës votimet zhvilloheshin për dy vijat kufitare,

për atë që quhej “vija midis Vjosës dhe Drinos”, e cila parashkonte që Gjirokastra me

rrethet t’i liheshin Greqisë. Në favor të kërkesave greke votonin delegatët e tre Fuqive të

Mëdha: ata të Francës, Britanisë së Madhe dhe SHBA. Kurse për pjesës veriore dhe lindore

të “Epirit të Veriut”, që përfshinin rrugën Korçë-Leskovik dhe Sarandë, votat ishin të

barabarta, ku votonin pro delegacioni francez dhe ai anglez, kurse delegacioni amerikan

dhe ai italian ishin kundër kësaj zgjidhje. Në fund të seancës mund të vrehej se, Anglia dhe

Franca ishin të orientuara pothuajse në favor të pretendimeve territoriale greke mbi gjithë

Shqipërinë Jugore (Gjirokrastra dhe Korça), kurse SHBA jepte pëlqimin vetëm për të parën

dhe përjashtonte me forcë shkëputjen e Korçës nga territoret shqiptare. Ndryshe qëndronte

129 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 192.

57

pozicionimi i Italisë, ajo shprehej në favor të rikonfirmimit të kufijve të vendosur në 1913.

Siç mund të kuptohet nga diskutimet në gjirin e Komisionit, asnjë nga përfaqësuesit e

Fuqive të Mëdha nuk ishin plotësisht të angazhuar ndaj zgjidhjesë së çështjes shqiptare

duke marrë si kriter bazë elementin etnik apo kombëtar. Ky qëndrim përforcohej akoma më

shumë kur këto dy elemente binin ndesh me interesat gjeopolitike të vendeve të tyre.130

Mbyllja e Konferencës së Paqes tregonte paaftësitë e Fuqive të Mëdha për të rënë

dakord mbi kufirin greko-shqiptar. Çështja ndërlikohej nga prezenca e disa faktorëve që

ishin: lidhja e elementit të krishterë me kishën ortodokse “greke”, ekzistenca e shkollave

greke, padituria e thellë e Europës në lidhje me racën shqiptare dhe lidhja e saj sentimentale

me Greqinë.131 Ndoshta Fuqitë e Mëdha nuk arrinin të kuptonin faktin thelbësor që një i

krishter greqishtfolës i Shqipërisë së Jugut nuk ishte domosdoshmërisht grek nga kombësia

apo nga ndjenjat; dhe një shqiptar që fliste greqisht, bënte pjesë në kishën ortodokse dhe i

dërgonte fëmijët e tij në shkolla greke paraqitej si grek nga ndjenjat.132 Edhe pse

Konferenca e Paqes organizohej për të vendosur mbi kufijtë e shtetit të ri shqiptar dhe

Greqisë, aty për herë të parë do të diskutohej mbi popullsinë minoritare që jetonte në vend.

Ky fakt kishte një rëndësi të madhe pasi gjatë konferencës, Shqipëria, jo vetëm do të

pranonte ekzistencën e pakicave por, do të merrte impenjimet e para në fushën e të drejtave

të minoriteteve.

130 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 304. 131Joseph Swire, Shqipëria: Ngritja e një Mbretërie, vep. e cit., f. 141. 132 Po aty, f. 141.

58

KAPITULLI IV: MINORITETET NË SHQIPËRI GJATË VITEVE

1920-1930

Shqipëria fillonte angazhimin në fushën e mbrojtjes së pakicave kombëtare pas

Luftës së Parë Botërore, me pranimin e saj në Lidhjen e Kombeve. Realisht popullsia

shqiptare ishte homogjene dhe pakicat përbënin një përqindje të vogël. Ndoshta kjo ishte

edhe një nga motivet që shpjegonin arsyen e mungesës së konflikteve me përmbajtje etnike

apo racore, gjatë historisë dhe zhvillimit të shoqërisë shqiptare.133 Bashkëjetesa paqësore

dhe trajtimi tolerant kundrejt minoritetve bëhej e mundur nga nacionalizmi i zbehur

shqiptar, i cili ishte ambientuar me diversitetin fetar të shoqërisë shqiptare. Këtu qëndronte

dhe ndryshimi me shtetet fqinje ballkanike, të cilat ishin themeluar e konsoliduar si shtete

homogjene dhe unitare nga pikëpamja fetare, gjë që kishte ndikuar shumë në zhvillimin e

nacionalizmit dhe ekskluzivizmin etnik. Por ndryshe nga këto shtete që e konsideronin si

parim themelor uljen e peshës specifike të minoriteteve kombëtare brenda kufijve të tyre, si

rezultat i zhvillimit të vrullshëm të proceseve asimiluese apo politikave të konvertimit dhe

spastrimit etnik, Shqipëria e ruante të pandryshuar peshën specifike të popullsisë së

minoriteteve kombëtare.134

Pakicat kombëtare në Shqipëri identifikoheshin për herë të parë, për nga pikëpamja

numerike, gjatë regjistrimit të përgjithshëm të popullsisë, në vitin 1921. Në këtë regjistrim

133 Beqir Meta, Monarkia.. vep. e cit., https://www.shqiperia.com/Monarkia-Zogu-beri-me-prona-bujqit-minoritare-.12186/ 134Beqir Meta, Monarkia.. vep. e cit., https://www.shqiperia.com/Monarkia-Zogu-beri-me-prona-bujqit-minoritare-.12186/

59

për të vepruar me identifikimin përdoreshin disa kritere për përcaktimin e përkatësisë së një

pakice. Kriteri kryesor kishte të bënte me faktin që, personat e një minoriteti të shfaqnin

karakteristika etnike, kulturore, fetare dhe gjuhësore të veçanta nga pjesa tjetër e popullsisë.

Shteti shqiptar tradicionalisht kishte njohur si pakica kombëtare atë popullsi që kishte një

komb mëmë, me të cilin kishin karakteristika të përbashkëta, si: lidhjen shpirtërore, gjuhën,

zakonet, traditat, besimin fetar etj. Si pakica të tilla pranoheshin pakicat greke, maqedonase

e malazeze, ndërsa romët dhe arumunët njiheshin dhe respektoheshin si pakica

etnokulturore.

4.1. Minoriteti kombëtar grek

Minoriteti kombëtar grek për nga numri i popullsisë dhe kompakticiteti që ka në

territorin, ku kjo popullatë është vendosur, hyn në grupin e minoriteteve të përcaktuara të

ngushta. Ky lloj minoriteti është i përbërë nga një pjesë e popullsisë së një shteti tjetër,

larguar historikisht dhe të vendosur në shtetin ku përfaqësohet si minoritet. Ai vendoset

kryesisht në pjesët periferike dhe popullon zakonisht mjediset fshatare ose ndonjë qendër

urbane lokale. Duke gëzuar këto karakteristika, minoriteti kombëtar grek ishte pakica e parë

e njohur nga shteti shqiptar. Madje, mund të themi me plotë bindje, se çështja e pakicave

kombëtare në Shqipëri indentifikohej për një kohë të gjatë me pakicën kombëtare greke.

Kjo lidhej me angazhimin që merrte shteti i ri shqiptar, pas Luftës së Parë Botërore, për të

njohur standardet e përcaktuara nga LK, që kishin të bënin me mbrojtjen e pakicave

kombëtare. Sipas këtij angazhimi, minoritetit grek në jug të vendit i njihej e drejta e hapjes

60

së shkollave në gjuhën greke, të cilat funksiononin si shkolla private të subvencionuara nga

qeveria greke. Nga të gjitha grupet minoritare që jetonin në territorin e Shqipërisë,

minoriteti kombëtar grek, i cili ishte i përqëndruar në jug të Shqipërisë, ishtë më i madhi në

numër. Identifikimi i kësaj pakice lidhej kryesisht me aderimin e saj në kishën ortodokse

dhe me përdorimin e përditëshëm të gjuhës greke.135 Territoret ku jetonte ky minoritet

njiheshin me terminologjinë përkatëse si “zona e pakicave”, e cila shtrihej në zona kufitare.

Ky minoritet, pas pranimit të Shqipërisë në LK në 1921, njihte një përforcim të identitetit

dhe të ndërgjegjjes së tij kombëtare. Konsolidimi i pozitave të këtij minoriteti arrihej

veçanërisht me afirmimin e mësimit në gjuhën amtare dhe zgjerimin e të drejtave politike e

sociale. Shumica e studiuesve pranojnë se kjo pakicë u vendos në zonat ku ajo banonte në

fund të shek. XVIII si bujq në tokat e pronarëve shqiptarë. Fillimisht këta ishin punëtorë,

por me kalimin e kohës filluan të stabilizoheshin në tokat ku punonin.136 Pra, pakicat greke

nuk ishin shqiptarë të greqizuar, por ishin grekë të ardhur nga Greqia. Sipas të dhënave të

popullsisë të marra në vitin 1923 popullsia e shtetit shqiptar ishte 803.959 banor, ndërsa

shtetas shqiptarë me kombësi greke ishin 33.706 banorë. Kështu popullsia e minoritetit

grek më 1923 përbënte 4,2% të tërësisë së shtetasve shqiptarë.137

Minoriteti grekofon ka qenë i përqëndruar pothuajse tërësisht në prefekturën e

Gjirokastrës dhe të Korçës. Në prefekturën e Gjirokastrës bënin pjesë këto krahina:

Gjirokastra, Saranda dhe Himara, kjo e fundit pas ndarjes së re administrative të bërë në

fillim të viteve ’20 do të kalonte në prefekturën e Vlorës. Në prefekturën e Gjirokastrës, ku

135 Hugh Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, Minority rights Group, London, 1991, f. 198. 136 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 50. 137 Po aty, f. 50.

61

banonte dhe numri më i madh i popullsisë minoritare greke, këto pakica ishin të vendosura

në Luginën e Pogonit, në krahinën e Dropullit të Sipërm dhe atë të Poshtëm dhe në Rrëza e

Zezë.138 Në zonën e Dropullit, minoriteti grek do të mbërrinte fillimisht në gjysmën e dytë

të shek. XVIII në pronat e agallarëve shqiptarë. Aty vendoseshin disa familje të veçanta me

statusin e bujkut që kishin ardhur për nevoja ekonomike. Pjelloria e tokës në fushën e

Dropullit sillte përmirësime të ndjeshme ekonomike për bujqit grek. Këto përmirësime

ishin shkaku i ardhjes së pjesëtarëve të tjerë të familjeve të këtyre pakicave dhe të

stabilizimit të tyre në këto zona.139

Në Fushëgropën e Delvinës pakica kombëtare greke ishte e vendosur në Vurgun e

Delvinës, ku ata banonin në të njëjtën kohë, si në zona të veçanta kompakte, ashtu edhe në

vendbanime të populluara me banorë të kombësisë shqiptare ose vlleh. Të tilla zona me

popullsi të përzier, ishin fshatrat Biovizhde dhe Vllahopsillotorë, të cilat ndodheshin në

luginën e Vjosës, në afërsi të kufirit grek. Fillimisht zona e Vurgut ishte e banuar nga një

popullsi kompakte shqiptare.140 Popullsia greke në këtë zonë, afrohej nga pronarët feudalë

në periudhën e sistemit të çifligut, si bujq për të punuar tokat e Fushës së Vurgut. Pra

dukuria e përzierjes së popullsisë është relativisht e re, në fund të shek. XVIII. Bashkëjetesa

e popullsisë në këtë zonë do të çonte drejt unifikimit kulturor, e cila do të përfshinte brenda

saj edhe faktorët shoqërorë e shpirtërorë. Zhvendosja e pakicave greke do të vazhdonte

edhe me vonë, pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, kur shteti shqiptar do të

konsolidonte strukturat qendrore. Ky konsolidim sillte edhe një zhvillim ekonomik në disa

138 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 50. 139 Po aty, f. 51. 140 Po aty, f. 51.

62

zona të vendit, si pasojë ndodhnin dhe lëvizje demografike të pakicave greke. Shumë

pjesëtarë të kësaj popullsie do të zhvendoseshin në qytetet kyesore, jo vetëm të Shqipërisë

së Jugut por edhe në atë të Mesme. Kështu mund të përmendim qytetet e Gjirokastrës,

Sarandës, Vlorës, Durrësit dhe Tiranës. Perzierja e popullsisë vendase me atë të ardhur nga

Greqia, krijonte një kulturë të përbashkët ku ndërthureshin bashkë traditat, zakonet dhe

doket greko-shqiptare. Si pasojë e kësaj përzierje, në shumë zona të Shqipërisë së Jugut

banorët flisnin dy gjuhë, shqip dhe greqisht, por në shtëpitë e tyre zakonisht përdornin

vetëm një, e cila rrjedhimisht ishte gjuha amtare. Mungesa e të dhënave të sakta statistikore

mbi popullsinë shqiptare në përgjithësi dhe asaj minoritare greke në veçanti, detyronin

qeverinë të paraqiste një raport jo të plotë pranë LK. Sipas qeverisë, shtetasit greqisht-

folsës që jetonin brenda kufijve shqiptar nuk ishin më shumë se 16.000 banorë.

Këto të dhëna do të përgënjeshtroheshin më vonë nga Komisioni Hetimor për

përcaktimn e kufijve që do të vizitonte Shqipërinë. Sipas të dhënave që arrinte të mblidhte

Komisioni, vetëm në nënprefekturën e Delvinës jetonin mbi 15.150 nënshtetas minoritarë.

Përveç popullsisë së Delvinës, në fshatrat midis Libohovës përgjatë kufirit grek deri në

afërsi të Psilotera që ndodhej në lindje, dhe në pjesën perëndimore të luginës së

Gjirokastrës, popullsia ishte grekofone, ose më saktësisht kishin greqishten si gjuhë

amtare.141 Duke u përmbajtur numërimit të popullsisë që bëhej në mars të 1921 për qëllime

elektorale, në gjithë prefekturën e Gjirokastrës kishte 33.313 persona me kombësi greke.142

Në nënprefekturën e Himarës, e cila fillimisht ishte pjesë e prefekturës së Gjirokastrës dhe

141C 7811, Report of the Commission of Enquiry in Albania from Decembre 19th, 1922 to February 1st, 1923, J.J. Sederholms, 2 May 1923, f. 45. 142 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 571.

63

me pas do të kalonte në atë të Vlorës, një pjesë e konsiderueshme e popullsisë fliste dy

gjuhë. Si përfundim, sipas Komisionit, në Shqipërinë e Jugut popullsia me kombësi greke

oshilonte nga 35.000 deri në pothuajse 40.000 banorë.143 Propaganda panhelenike

pretendonte se numri i minoritetit grek që jetonte në këto treva arrinte në 61.110 banorë,

por siç kujtonte Komisioni, rreth 15.000 grekofonë të kësaj popullate totale, jetonin në

kazanë e Pogonit, e cila i përkiste Greqisë në atë kohë dhe nuk mund të llogaritej.144 Po

ashtu, kjo propagandë për nënprefekturën e Leskovikut jepte një popullsi grekofone prej

6.100 banorë, shifër e cila ishte e ekzagjeruar. Komisioni duke llogaritur dhe gabimet e

mundshme arsyetonte se numri i përgjithëshëm i popullsisë minoritare greke nuk mund të

ishte më shumë se 40.000 banorë. Po t’i krahasoje këto të dhëna me ato të qeverisë së

përkohshme të Zografit në 1914, e cila pretendonte se në “Epirin e Veriut” banonin rreth

47.889 banorë grekofon, rezultonte se shifrat ishin shtuar me 10.000 banorë.145

Duke mbledhur të gjithë popullsinë e trevave të Shqipërisë së Jugut, të cilat

përfshinin prefekturën e Korçës dhe të Gjirokastrës, me përjashtim të nënprefekturës së

Pogradecit (të cilën shteti grek nuk e konsideronte pjesë të “Epirit të Veriut”) dhe rrethin e

Himarës, popullsia grekofone përbënte 17% të popullsisë totale ose një të gjashtën e saj.146

Gjithë pjesa tjetër e popullsisë së Shqipërisë së Jugut në shtëpitë e tyre flisnin gjuhën

shqipe. Përsa i përkiste qytetit të Korçës, sipas statistikave të kohës, aty nuk bantonte asnjë

person që t’i përkiste minoritetit grek.

143Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 571. 144 Po aty, f. 571. 145 MPJ, dosja 211, Marrë prej raportit të Komisionit Hetimor të Lidhjes së Kombeve, Du Journal Officiel, Maj 1923, f. 241. 146Po aty, f. 241,

64

4.2. Minoriteti kombëtar maqedonas

Pakica kombëtare maqedonase ishte e përqendruar në zonën e Prespës. Kjo zonë

shtrihet në skajin juglindor të Shqipërisë, në kufi me shtetet fqinje të Greqisë dhe

Maqedonisë [sot - Maqedonia e Veriut]. Popullsia që jetonte në këtë zonë, në familjet e

tyre, flisnin një gjuhë e njohur më emrin “dialekt maqedon”, e cila kishte disa ngjashmëri

me bullgarishten. Meqënëse nuk kishte të dhëna të sakta ishte disi e vështirë të vërtetohej

nëse banorët ishin bullgarë të vërtetë apo maqedonas. Gjithësesi, banorët e konsideronin

veten maqedonë, pavarsisht, se gjatë atyre viteve nuk ishte krijuar akoma Republika e

Maqedonisë. Një ndër të paktat hetime të bëra në ato vite, janë ato të gjeneralit Telini, i cili

vepronte në kuadër të një komisioni ndërkombëtar të caktuar nga Këshilli i Ambasadorëve

që do të përcaktonte kufijtë ndarës midis Shqipërisë dhe Greqisë.

Komisioni nuk do ta mbaronte punën e tij pasi Telini do të mbetej i vrarë në një

atentat, në rrugën që të çonte nga Janina për në Kakavijë.Telini jepte disa të dhëna mbi

fshatrat maqedonase, të cilat i kishte vizituar personalisht. Të dhënat e tij kishin të bënin me

numrin e shtëpive pasi numrin e popullsisë nuk kishte mundur ta verifikonte. Sipas tij, në

Ljubaniste kishte 15 shtëpi të banuara nga maqedonas që punonin në pronat e bejlerve

shqiptarë. Në bregun perëndimor të liqenit të Prespës bënin pjesë disa fshatra të banuara

nga fshatarë maqedonas, ku numri gjithsej arrinte në 209 shtëpi.147 Fshatrat ishin: Knosko,

Bezmiste, Gorica, Glomboc, Sulim, Pustec, Laisika dhe Crnovha.148 Shumica e fshatarve

punonte në pronat e shqiptarve dhe një pjesë në pronat e veta. Ai vazhdonte më tej duke u

147 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 654. 148 Po aty, f. 113.

65

ndalur në fshatrat Roho dhe Grazden. Në këto dy fshatra numëroheshin 108 shtëpi në të

cilat shkollat dhe influenca greke kishin pasur një ndikim të madh, aq sa e konsideronin

veten grekë.149 Në bregun perëndimor të liqenit të Prespës ndodheshin dy fshatra të varfëra

dhe gjithsej numëroheshin 22 shtëpi.150 Një fshat tjeter i lokalizuar nga Telini ishte ai i

Vrnikut i përbërë nga 30 shtëpi. Në grupin e fundit bënin pjesë fshatrat: Labanica,

Kostonec, Pelikat dhe Smilica. Në këto fshatra kishte 348 shtëpi të banuara nga maqedonas

dhe ndikimi grek kishte epërsi mbi primitivitetin maqedonas.151 Të dhënat e paraqituara nga

gjenerali italian nuk ishin të plota pasi linin jashtë kësaj liste disa fshatra që më vonë nga

pikëpamja administrative do të bënin pjesë në komunën e Prespës. Kjo komunë mblidhte në

vetvete disa fshtra maqedonase të cilët ishin: Lajthiza, Pusteci, Zaroshka, Çerja, Shulini,

Gollomboqi, Gorica e Vogël, Bezmishti dhe Gorica e Madhe, si dhe fshatin Vermik në

zonën e Devollit. Banorët e kësaj zone merreshin kryesisht me bujqësi, blegtori dhe

peshkim. Fshatrat e zonës së Prespës, në fillim të vitit 1920 do të bënin pjesë në zonën

neutrale të delineuar nga Komisioni i Përcaktimit të Kufirit greko-shqiptar, të cilët më vonë

do t’i jepeshin Shqipërisë nga Konferenca e Ambasadorëve.

Por popullsia e kësaj zone dallonte nga ajo e Gollobordës në të cilën, në vitin 1913

rezultonin 20 vendbanime dhe rreth 60% e banorëve i përkisnin besimit fetar mysliman.

Ndërsa në Shqipëri numri i popullsisë së minoritetit maqedonas sipas të dhënave

statistikore të vitit 1927 shkonte në 6.655 banorë. Është e domosdoshme të nënvizohet, se

shteti shqiptar kundrejt kësaj pakice nuk ndërmori asnjë politik asimiluese dhe gjithashtu,

149 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 654. 150 Po aty, f. 654. 151 Po aty, f. 654.

66

nuk u përpoq të ndryshonte emrat e fshatrave,të cilë ishin në gjuhën sllave.152 Gjatë viteve

‘20-‘30, minoriteti kombëtar maqedonas nuk do të gëzonte statusin e minorititetit, sipas

legjislacionit shqiptar. Ky status do t’i njihej pas Luftës së Dytë Botërore, me krijimin e

Republikës së Maqedonisë, si shtet anëtar i Fedaratës Jugosllave.

4.3. Minoriteti kombëtar serbo-malzez

Minoriteti kombëtar serbo-malazez për nga përbërja numerike, është pakica më e

vogël në Shqipëri. Ky minoritet është i përqëndruar në veri të Shqipërisë, kryesisht në veri

të qytetit të Shkodrës dhe në disa fshatra të vegjël të komunës Gruemirë-Vrakë (Borici i

Vogël Omaraj, Gril).153 Fshatrat ndodhen pranë liqenit të Shkodrës në afërsi të kufirit me

Malin e Zi. Pjesëtarët e këtij minoriteti mendohet se kanë ardhur në rajonin e Shkodrës nga

mesi i shek. XIX si refugjatë politikë. Por disa autorë saktësojnë se kjo popullsi rrjedh prej

refugjatëve malazez, të cilët emigronin në viset shqiptare për t’u shpëtuar hakmarrjeve që

kishin filluar në vendin e tyre.154 Ndoshta ky fakt i emigrimit i ka shtyrë shumë autorë ta

konsiderojnë këtë popullsi si “minoritet gjuhësor”. Popullsia minoritare në këto zona, e cila

njihej si “malazeze”, do të parashtronte pretendimin më vonë që të quhej minoritet

kombëtar “serbo-malazez”. Lidhur me numrin e këtij minoriteti ka pasur të dhëna të

ndryshme të cilat, jepnin shifra pak a shumë të përafërta. Sipas tyre rezultonte se në

periudhën midis dy Luftërave Botërore popullsia malazeze arrinte deri në 1.500 banorë. Por

në një shkresë, që Ministria e Punëve të Brendshme i kërkonte prefekturës së Shkodrës të

152 Hugh Poulton, The Balkans Minorities and States in Conflict, Minority Rights Group, London, 1991, f. 202. 153 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 639. 154 Po aty, f. 120.

67

dhëna mbi popullsinë në Shkodër dhe në katundin e Vrakës, nënvizohej se në këto zona të

gjithë nënshtetasit ishin shqiptarë dhe flisnin shqip në shtëpitë e tyre. Ky dokument më tej

saktësonte se në katundin e Vrakës ndodheshin 151 shtëpi me një popullsi prej 1855 frymë,

të cilët në familjet e tyre flisnin sllavisht por njëkohësisht njihnin dhe gjuhën shqipe.155

Ndërsa në qytetin e Shkodrës, ortodoksët përmblidheshin në 170 shtëpi me një numër prej

705 banorë, ndër të cilët 649 flisnin shqip e 45 sllavisht, këta të fundit deklaroheshin si

nënshtetas jugosllav. Nga këta 45 banorë, 4 prej tyre flisnin gjuhën sllave e shqip dhe ishin

nënshtetas rus. Gjithashtu, në Shkodër kishte dhe 7 nënshtetas grek, të cilët flisnin si

greqisht ashtu dhe shqip.156 Prezenca e kësaj pakice shumë herë do të përdorej nga

propaganda serbe për të vërtetuar ekzistencën e një minoriteti të madh serb në Shqipëri.

4.4. Minoriteti etnokulturor arumun

Pakicat etnokulturore arumune klasifikohen në ato pakica, të cilat nuk përbëjnë një

pjesë të një kombi që është shkëputur mekanikisht nga shkaqe historike për të mbetur në

një vend fqinj. Kjo pakicë i është nënshtruar një ndryshimi historik, si pasojë e kohës së

gjatë dhe largësisë nga vendi i origjinës. Minoriteti arumun historikisht ka jetuar në raporte

shumë të mira me popullsinë shqiptare dhe ishte i përqëndruar kryesisht në Shqipërinë e

Mesme e atë Jugore. Për të identifikuar këtë minoritet, janë përdorur një pluralitet

emërtimesh, përveç termit “arumun” thirren edhe “vlleh” ose “çobenj”. Termi “arumun” të

çon në keqkuptim dhe shpesh herë të ngatërron me rumunët, megjithëse, origjina e tyre

155 MJP, dosja 163, korrispondencë e Ministrisë së Punve të Brëndeshme, Tiranë, 1922, f. 14. 156 MJP, dosja 164, Mbi shkollat slavishte të Shkodrës e të katundit Vrakë, Tiranë, 1922, f. 13.

68

është shumë e hershme, shkon deri në kohën e Romës Antike. Fillimisht ata shfaqeshin si

masë nomade blegtorale, e cila më vonë me stabilizimin, dalëngadalë kalonte në veprimtari

të tjera ekonomike, si: në fshat me bujqësi dhe nëpër qytet me zejtari. Popullsia e hershme

arumune do të stabilizohej në zonat rurale të Myzeqesë të Fierit dhe të Vlorës, të Frashërit

në Përmet, në Mokër të Pogradecit, në Kolonjë, si dhe në disa qytete, si: Korçë, Tiranë,

Berat, Elbasan dhe Durrës. Sipas disa studiuseve, kryesisht arumunë, në vitin 1920, ata

përbënin minoritetin etnik më të madh në numër. Ata formonin një grup prej rreth 20. 000

vetash dhe flisnin një gjuhë të afërt me rumanishten. Minoriteti arumun në Shqipëri mund

të klasifikohet në katër grupe të mëdha: myzeqarët, grabovarët, frashërotët dhe

voskopojarët.157 Myzeqarët jetonin kryesisht në zonën e Fierit dhe atë të Beratit.

Ata ishin të vetmit arumunë të vendosur në zonë fushore dhe merreshin me

agrikulturë. Mund të përmendim disa qendra si psh: në zonën e Fierit ishin Skrofotina,

Frakulla, Selishta dhe në Vlorë ndodheshin Gradishti dhe Karbunara. Gjithashtu, ky grup

ishte vendosur edhe në disa qendra të tjera siç ishin: Divjaka, Kavaja, Durrësi dhe Tirana.

Grupi i frashërotëve, merrenin këtë emër nga fshati Frashër, ishin të ardhur nga Korça por

që ishin më të paktë në Miçea, Selenicë dhe Tremishta.158 Grupi i tretë i arumunve janë

grabovarët, të cilët jetonin në fshatrat afër Pogradecit: Grabova dhe Nica. Grupi i fundit

janë voskopojarët, të cilët ishin më të shumtë në numër se grupet e tjera. Ata ishin vendosur

në 14 fshatra si: Shipska, Plasa e Sipërme dhe e Poshtme, Dishnica, Pojani dhe Nikulica.

Prejardhja e tyre, siç nënkuptohet edhe nga emri, ishte qyteti i Voskopojës.159 Në

157Robert Collaku, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente-figura të shquara, EMAL, Tiranë, 2001, f. 51. 158 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 60. 159 Robert Collaku, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente-figura të shquara, vep. e cit., 51.

69

prefekturën e Elbasanit nga të dhënat statistikore, kishte 1. 329 banorë që flisnin gjuhën

vllehe. Ata nuk kishin shoqata mirëbërëse, por kishin një kishë në qytetin e Elbasanit dhe

një në fshatin Grabovë, e cila bënte pjesë në nënprefekturën e Gramshit. Përsa i përkiste

mësimit të gjuhës së tyre amtare, ata nuk kishin një shkollë të vetën dhe fëmijët studionin

në shkollat shtetërore.160 Gjithashtu, në qytetin e Tiranës jetonte një komunitet i

rëndësishëm arumun, ku sipas regjistrimeve të bëra në vitin 1923, rezultonte se banonin

908 shtetas të këtij minoriteti.161 Në malësinë e Voskopojës popullsia arumune vendosej në

qytetin e Voskopojës, në fshatin Shipcke etj.162 Rënia ekonomike dhe shkatërrimi i qytetit

të Voskopojës, detyronte popullsinë arumune të largohej dhe të vendosej në Manastir e

pjesërisht edhe në qytete të tjera të Shqipërisë. Popullimi i vendit me arumunë të vonshëm

do të bëhej nga popullsia e ardhur nga pllajat malore të Pindit në Greqi. Kjo popullsi do të

ruante për shumë kohë karakterin e saj nomad blegtoral.

Pjesëtarët e këtij minoriteti flisnin si gjuhë të parë atë të vendit në të cilin ishin

vendosur. Në zonat rurale komuniteti arumun ruante kompaktësinë e tij, në gjuhën e folur,

doket e zakonet dhe përqëndrimin e lartë në lagjet e veta, ndërsa në qytetet avanconte

procesi i asimilimit. Megjithatë, pavarësisht këtij procesi, ndërmjet pjesëtarëve të grupit

përdorej vazhdimisht gjuha vllehe. Komuniteti dallohej për tolerancën, mirëkuptimin,

bashkëpunimin dhe miqësinë me pjesën tjetër jovllahe të popullsisë shqiptare.

160MJP, Dosja 101, korrespondencë e Prefekturës së Elbasanit drejtuar Ministrisë së Punve të Brëndëshme, Elbasan, 1922, f. 35. 161 Vangjel Shundi, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente, “Globus”, Tiranë, 2001, f. 28. 162Adrian Papajani, Të drejtat e pakicave, Elbasan, Sejko, 2005, f. 106.

70

4.5. Minoriteti etnokulturor rom

Siç u saktësua për pakicën etnokulturore arumune në paragrafin pararendës, edhe

pakica etnokulturore rome klasifikohet në ato pakica, të cilat nuk përbëjnë një pjesë të një

kombi që është shkëputur mekanikisht nga shkaqe historike për të mbetur në një vend fqinj.

Kjo është një pakicë për të cilën nuk rezulton të jetë bërë ndonjë studim serioz dhe për këtë

arsye mungojnë të dhëna statistikore të besueshme. Romët në Shqipëri ishin të shpërndarë

në pjesë të ndryshme të territorit, kryesisht përqëndroheshin në Shqipërinë e Mesme dhe atë

Jugore. Vendbanimet e këtij minoriteti ishin të përqëndruara, përgjithësisht në rrethet e

Fierit, Beratit dhe Tiranës. Mënyra e jetesës nomade dhe shtegëtimi nga një krahinë në

tjetrën, ka qenë dhe një nga arsyet e mungesës së regjistrimeve të kësaj popullsie.

Pavarsisht shtegëtimeve, romët mund t’i ndanim në dy kategori: shëtitës dhe joshëtitës. Të

parët ishin shëtitës dhe blerës kuajsh, thurnin shporta e kanistra, kurse të dytët punonin si

kovaçë, bakërpunues muzikantë dhe valltarë.163 Studiues të ndryshëm mendojnë se romët

janë popull me origjinë nga India Veriperëndimore. Mendohet se fillimisht ata ishin

mercenarë të cilët u skllavëruan gjatë pushtimit mysliman, rreth 1000 vjet pas lindjes së

Krishtit. Ardhja e romëve në Shqipëri, sipas të dhënave historike, presupozohet se daton

rreth shek. të XV me pushtimin otoman. Sipas disa të dhënave të pakonfimuara të vitit

1920, në Shqipëri kishte 20.000 romë.164 Përgjithësisht ndaj kësaj popullsie në vendin tonë

nuk ka pasur diskriminim zyrtar, por më së shumti përbuzje shoqërore. Komuniteti rom

ishte i paragjykuar nga popullsia vendase duke shprehur haptasi një nënvlerësim të kulturës

163Faik Konica, Shqipëria: Kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore, Shtëpia botuese “55”Tiranë, 2010, f. 69. 164 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 123.

71

së tyre. Shpesh herë kjo popullsi diskriminohej duke u mohuar të drejtat për të shpalosur

haptazi kulturën e tyre dhe për të patur një jetë dinjitoze.

72

KAPITULLI V: ANTARËSIMI NË LIDHJEN E KOMBEVE DHE

HETIMET E KOMISIONI NDËRKOMBËTAR NË SHQIPËRI

5.1. Përpjekjet për konsolidimin e institucioneve kombëtare dhe Kongresi i

Lushnjës

Ndërkohë që punimet e Konferencës së Paqes nuk e largonin rrezikun e coptimit të

shtetit të sapo formuar, në Shqipëri fillonte të zhvillohej një fushatë e zjarrtë për të thirrur

një kuvend mbarëkombëtar, në të cilin mund të shprehej lirisht vullneti i popullit shqiptar.

Në këto rrethana vendosej të mblidhej në Lushnjë një kuvend i kryesuar nga Aqif Pashë

Elbasani, në të cilin do të merrnin pjesë 56 delegatë të zgjedhur nga këshillat e ngritura në

çdo rreth të vendit. Ai do t’i zhvillonte punimet nga 21 - 31 janar 1920.165 Synimi i

Kongresit ishte rimëkëmbja e shtetit të pavarur shqiptar të krijuar më 28 Nëntor 1912.166

Vendimet e para të ndërmarra ishin: të shpallte të rrëzuar qeverinë e Durrësit, krijimin e

Këshillit të Lartë të Shtetit dhe të Këshillit Kombëtar. Kongresi miratonte dhe “Bazat e

Kanunores”, një dokument që do të njihej më shumë me emrin “Bazat e Statutit të

Lushnjës”. Ky akt kushtetues, ndonëse i referohej kryesisht organizimit dhe kompetencave

të Këshillit të Lartë, në të vërtet përcaktonte parimet e përgjithshme të gjithë veprimtarisë

shtetërore.167 Rëndësi të veçantë kishte krijimi i “Këshillit të Regjencës”, i cili përbëhej prej

165 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare, vep. e cit., f. 240. 166 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f.255. 167 Luan Omari, Sistemi parlamentar, Lindja dhe evolucioni i parlamentarizmit, Botimi i Katër, “Elena Gjika”, Tiranë, f. 162.

73

katër anëtarësh, që përfaqësonin katër besimet fetare të asaj kohe në Shqipëri. Ata ishin:

Aqif Pashë Elbasani i sektit bektashi, imzot Luigj Bumçi ipeshkev katolik i Lezhës, doktor

Mihal Turtulli ortodoks nga Korça dhe Abdi bej Toptani mysliman sunit nga e njëjta

familje e madhe e Esat Pashës.168 Këshilli do të ushtronte pushtetin epror deri sa të mbetej

vakant froni i monarkut. Kongresi i Lushnjës e ruante këtë formë qeverisjeje, sepse nisej

nga ideja e afirmimit të vazhdimësisë së shtetit shqiptar të pavarur, ekzistenca e të cilit ishte

njohur edhe nga Konferenca e Ambasadorëve më 1913, në formën e monarkisë.

Kongresi vendoste shkarkimin e qeverisë së Durrësit dhe zgjidhte një qeveri të re, të

kryesuar nga Sulejman Bej Delvina.169 Në këtë qeveri do të përfaqësoheshin të gjitha

besimet fetare dhe rrymat politike shqiptare. Gjithashtu, Kongresi i Lushnjës vendoste

krijimin e një kuvendi ose senati, që do të mblidhej në Tiranë dhe do të përbëhej nga 37

antarë, të zgjedhur nga vetë Kuvendit sipas propozimit të delegatëve të prefekturave

përkatëse dhe në bazë të numrit të popullsisë së këtyre prefekturave, sipas kriterit një

përfaqësues për rreth 20.000 banorë.170 Senati i dalë nga Kongresi i Lushnjës, nuk do të

ishte një dhomë e dytë, por një parlament i mirëfilltë monokameral. Përsa i përkiste

kompetencave, Këshilli Kombëtar ishte organi ligjvënës i shtetit. Statuti i Lushnjës i jepte

një epërsi të dukshme dhe një pavarësi të plotë Këshillit Kombëtar në raport me Këshillin e

Lartë. Ky i fundit nuk gëzonte të drejtën e vetos pezulluese për ligjet e miratuara nga

parlamenti, prerogative, që zakonisht i përkiste kryetarit të shtetit. Edhe pse Këshilli i Lartë

caktonte qeverinë, ajo duhej të merrte votëbesimin e Këshillit Kombëtar dhe mund të

168 Albert Mousset, Shqipëria përballë Evropës (1912-1929), “DITURIA”,Tiranë, 2004, f. 27. 169Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f.256. 170 Po aty, f. 257.

74

shkarkohej nga ky Këshill në rast se votohej një mocion mosbesimi. Për më tepër, në rast

mosmarrëveshje ndërmjet këtyre dy organeve lidhur me formimin e qeverisë, Këshilli i

Lartë ishte i detyruar të thërriste Mbledhjen Kombëtare, e cila mund të vendoste rrëzimin e

Këshillit të Lartë ose shpërndarjen e Këshillit Kombëtar.

Gjatë periudhës së shkurtër të ekzistencës së tij, Këshilli Kombëtar ndërmerrte një

veprimtari të konsiderueshme legjislative dhe mbante një qëndrim të pa tundshëm kundrejt

vendimeve të Fuqive të Mëdha.171 Kështu në 2 shkurt delegatët do të organizonin një

protestë kundër marrëveshjes së Londrës, ku spikasnin qartë ndjenjat kombëtare. Aty

shkruhej se Kuvendi Kombëtar i mbledhur i Lushnjës ngrihej kundër vendimit që dënonte

një shtet asnjanjës dhe njërin nga kombet më të vjetra të Evropës.

Kuvendi kërkonte pavarësinë e plotë të Shqipërisë në kufijtë e saj etnografike dhe

natyrore, duke ndrequr në këtë mënyrë padrejtësitë e shkaktuara nga Kongresi i Berlinit dhe

Konferenca e Ambasadorëve e vitit 1913.172 Ai vendoste që të mos pranonte asnjë mandat

ose protektorat të huaj. Shqiptarët ishin gati të flijonin gjithçka, deri në pikën e fundit të

gjakut, për të penguar çdo vendim që kërcënonte pavarësinë dhe integritetin e tyre

kombëtar.173 Dukej qartë se atdhetarët shqiptarë ishin të vendosur të luftonin për të siguruar

ekzistencën dhe integritetin territorial të shtetit të sapo formuar shqiptar.

171 Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare, vep. e cit., f. 254. 172 Albert Mousset, Shqipëria përballë ..., vep. e cit., f. 28. 173 Po aty, f. 28.

75

5.2. Statuti i Zgjeruar i Lushnjës dhe sanksionimi i parimit të barazisë të

qytetarëve përpara ligjit

Ndërkohë që Kongresi i Lushnjës, përqëndronte pothuajse gjithë veprimtarinë në

elaborimin e reformës kushtetuese dhe masave që duheshin marrë kundër vendimeve të

Fuqive të Mëdha për coptimin e Shqipërisë, Kongresi i Zgjeruar i Lushnjës aprovonte një

kushtetutë më të plotë të shtetit shqiptar. Kështu, në dispozitat e përgjithshme sanksionohej

ndarja e pushteteve, Këshilli i Lartë do të zinte përkohësisht vendin e Mbretit me të drejta e

detyra të përcaktuara nga Statuti. Pushteti legjislativ do të ushtrohej nga Parlamenti, i cili

do të përbëhej prej deputetësh të zgjedhur nga populli nëpërmjet një votimi universal të

përcaktuar me ligj. Pushtetit ekzekutiv, do t’i përkiste Këshillit të Lartë që do ta ushtronte

nëpërmjet Kabinetit. Pushteti gjyqësor do të ushtrohej nga gjykatat, të cilat në dhënien e

gjykimeve të veta nuk do të vareshin prej asnjë tjetër autoriteti veçse prej atij të ligjit.

Por Statuti i Zgjeruar shkonte përtej ndarjes së pushteteve, ai kapitullin e tretë ja

dedikonte të drejtave të qytetarve. Në njohjen e këtyre të drejtave, Statuti nisej nga ndarja e

lirive të shtetasve në dy grupe, në të drejtat civile dhe ato politike.174 Në të drejtat civile ai

përfshinte: barazinë përpara ligjit, atë në procesin gjyqësor si dhe në vënien e taksave dhe

tatimeve etj.175 Këto të drejta parashikoheshin në Art. 110 të Statutit ku nënvizohej se: të

gjithë qytetarët pa ndryshim nënshtetësie, janë të barabartë përpara ligjit dhe gëzojnë të

drejta civile të barabarta, përveç përjashtimeve të përcaktuara me ligj.176 Të drejtat civile

sipas nenit, u njiheshin si shtetasve shqiptarë, ashtu edhe të huajve që jetonin në territorin e

174 Luan Omari dhe Aleks Luarasi, Historia e shtetit dhe e së drejës në Shqipëri, “Luarasi”, Tiranë, 2005, f.342. 175 Po aty, f. 342, 176 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, “Luarasi”, Tiranë, 1999, f. 79

76

vendit. Në grupin e të drejtave politike Statuti përfshinte: barazinë për t’u pranuar në çdo

nëpunësi civile dhe ushtarake, liritë e fjalës e të shtypit, të drejtën e mbledhjes dhe të

organizimit të shoqërive etj.177 Këto të drejta parashikoheshin në Art.111, sipas të cilit: të

gjithë nënshtetasit gëzojnë baraz të drejtat politike dhe pranohen në të gjitha nëpunësit

civile e ushtarake përveç përjashtimeve të caktuara me ligj.178 Edhe pse këto nene nuk

përmendnin konkretisht të drejtat e minoriteteve, ato ishin një dëshmi për rolin e

rëndësishëm që merrte Statuti në konsolidimin dhe modernizimin e vendit. Ky modernizim

evidentohej edhe më shumë nga neni 93, i cili theksonte së shteti shqiptar nuk kishte fe

zyrtare. Neni parashikonte se të gjitha fetë dhe besimet ishin të nderuara dhe se liria e

ushtrimi dhe e praktikimit të tyre ishin të siguruara. Feja gjithashtu, nuk duhej të formonte

në asnjë mënyrë pengime juridike dhe kurrsesi nuk duhej të përdorej për qëllime politike.

Ideatorët e “Statutit të Zgjeruar të Lushnjës” nëpërmjet këtyre ligjeve përpiqeshin,

nga njera anë, të shkëputnin njëherë e përgjithmonë mbetjet e regjimit osman, dhe, nga ana

tjetër, t’i dërgonin një mesazh LK rreth dëshirës së madhe që kishte populli shqiptar në

formimin e një shteti demokrat dhe liberal. Me anë të një vendimi, më 11 shkurt 1920,

qeveria e dalë nga vullneti i popullit do të vendosej në Tiranë. Më vonë, më 27 mars, do të

mblidhej dhe zhvillonte punimet deri në 19 dhjetor Këshilli Kombëtar, që ishte zgjedhur në

Kuvendin e Lushnjës. Arritjet e lëvizjes kombëtare shqiptare do të kulminonin në verën e

vitit 1920, me disfatën e ushtrisë italiane në luftën e Vlorës. Kjo disfatë e detyronte

qeverinë e Romës të arrinte një marrëveshje me qeverinë shqiptare të Tiranës. Marrëveshja

parashikonte që Italia, jo vetëm të njihte qeverinë e Tiranës por dhe duhej të hiqte dorë nga

177 Luan Omari dhe Aleks Luarasi, Historia e shtetit dhe e së drejës në Shqipëri, vep. e cit., f.342. 178 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri. Vep. e cit., f. 79.

77

pushtimi i Vlorës. Megjithatë, Italisë i njihej e drejta, të mbante të pushtuar ishullin e

Sazanit, në të cilin kërkonte të ndërtonte një bazë ushtarake. Me disfatën e Italisë në Vlorë

binte një nga pengesat kyesore që çonin drejt konsolidimit dhe unifikimit të shtetit shqiptar.

Ndërkohë në veri, ushtritë e Mbretërisë serbo-kroate-sllovene sulmonin vendin në

drejtim të luginës së Drinit dhe kërkonin të zotëronin krahinën e Shkodrës. Por, me

aderimin e Shqipërisë në LK, forcat serbe do të tërhiqeshin në vijën kufitare që ishte

përcaktuar nga marshalli francez d’Esperej kur ishte shpallur armëpushimi. Ndërsa në

Shqipërinë e Jugut, Greqia përqëndronte përpjekjet e saj në aneksimin e krahinës së Korçës

dhe Gjirokastrës, të cilat ajo i konsideronte si krahina helene. Por, reagimi i patriotëve

shqiptarë i detyronte grekët të hiqnin dorë nga synimet e tyre dhe të nënshkruanin në 1920

marrëveshjen e Kapshticës, me anë të së cilës zotoheshin se nuk do të depërtonin në këto

krahina, pa u marrë një vendim përfundimtar në Konferencën e Paqes në Paris. Pavarësisht

impenjimeve të marra, qeveria e Athinës nuk do të hiqte dorë nga krahinat e jugut, pasi

sipas saj ato banoheshin nga një popullsi që i përkiste kombësisë greke.

Këto pretendime qeveria greke do t’i paraqiste më 26 qeshor 1921 përpara Këshillit

të LK. Të gjitha këto vështirësi mbi unifikimin dhe konsolidimin e shtetit shqiptar,

ndikonin në zhvillimin e ndërgjegjjes kombëtare të popullit shqiptar. Shqipëria, si shtet i ri,

kishte një popullsi prej më pak se një milion banorë dhe ishte shteti më i prapambetur

ekonomikisht dhe intelektualisht në gadishullin ballkanik.179 Këto vështirësi çonin drejt

përfundimit të veprimtarisë së Këshillit Kombëtar. Si rrjedhojë, në 5 dhjetor 1920 dilte ligji

mbi zgjedhjet, i cili nuk miratohej nga organi legjislativ, por nga ai ekzekutiv. Ky akt

179 Ferdinand Schevill, Ballkani Historia dhe Qytetërimi, Shtepia Botuese “UEGEN”, Tiranë, 2002, f. 416.

78

shkelte qartë vendimin e Kongresit të Lushnjës, i cili parashikonte se Këshilli Kombëtar i

caktuar prej tij do t’i linte vendin një Asambleje Kushtetuese. Në një situatë politike të

destabilizuar, qeveria do t’i kërkonte Këshillit të LK pranimin e saj si shtet i pavarur me të

drejta të plota dhe të barabarta me shtetet anëtare të kësaj organizate ndërkombëtare.

5.3. Anëtarësimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve

Më 17 dhjetor të 1921, Këshilli i LK pranonte Shqipërinë si shtet anëtar dhe i

pavarur me të drejta të plota. Anëtarsimi vendoste përgjithmonë çështjen e statusit

ndërkombëtar të Shqipërisë, duke e shpallur shtet të pavarur, ashtu si kishte qenë përpara

Luftës së Parë Botërore. Pranimi në LK i siguronte të drejtën Shqipërisë që, asnjë nga

Fuqitë ose shtet fqinj, të pretendonte të drejta të veçanta mbi territorin e saj. Sigurisht

çështja e anëtarsimit të Shqipërisë do të shoqërohej me debate të zjarrta në gjirin e

Asamblesë, sepse neni 1 i statutit thoshte që “mund të bëhet shtet anëtar i LK çdo shtet që

qeverisej lirisht”.180 Për zgjidhjen e kësaj çështje ngarkohej një komision, i cili do të

paraqiste një raport dhe do të propozonte shtyrjen e pranimit të Shqipërisë.181 Dokumenti i

përgatitur nga Komisioni shprehte pasiguritë e tij mbi dy çështje. E para kishte të bënte me

Traktatin e Londrës i nënshkruar më 15 korrik 1913, të cilin e prezantonte si të vjetëruar.182

Komisioni shprehte pasiguri mbi vlefshmërinë e kësaj marrëveshjeje ndërkombëtare, që

ishte firmosur nga Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha. Çështja e dytë ku

180 Ksenofon Kristafi, 95 vjet më parë, Shqipëria në Lidhjen e Kombeve, http://balkanweb.com/gazetashqiptare/95-vjet-me-pare-shqiperia-ne-lidhjen-e-kombeve. 181 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes Shqipetare 1878-1926,vep. e cit., f.341. 182Nicola C. Guy, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi Etnik Fuqitë e mëdha të Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare.Vep. e cit., f. 274.

79

vreheshin pasiguri, ishte kushtetuta e hartuar më vonë për Principatën shqiptare dhe

përcaktimi i kufijve. Duhej vendosur nëse këto dy akte kishin forcën e ligjit dhe nëse e

lejonin të konsiderohej Shqipëria si një shtet me kufij të përcaktuar mirë. Lidhur me

çështjen e parë, seksioni juridik i LK, deklaronte se Traktati i Londrës ishte akoma në fuqi.

Gjithashtu, edhe për çështjen e kufijve të Shqipërisë dhe statutit organik, seksioni jepte

mendim pozitiv. Duhej kujtuar në këtë rast Protokolli i Firences, firmosur nga FM, i cili

gjatë mbledhjes së tij vendoste të njihte kufijtë e Shqipërisë. Përsa i përkiste Statutit

Organik të Shqipërisë, ai ishte përpunuar nga Komisioni Ndërkombtar i Kontrollit.

Protokolli i Firences kishte një rëndësi të madhe për Shqipërinë pasi, jo vetëm detyronte

ushtritë e huaja të zbraznin territorin e saj, por edhe emëronte një princ shqiptar me

pëlqimin e Fuqive të Mëdha. Përveç këtyre fakteve ekzistenca e Shqipërisë si shtet sovran

dhe i pavarur nuk mund të vihej në diskutim. Kjo sepse po të ishte ndryshe, LK do të binte

në kundërshtim me ekzistencën e saj, që kishte si qëllim garantimin e të drejtës së popujve

dhe ruajtjen e paqes në botë. Sipas komisionit ishte e domosdoshme që anëtarësimi të

vendosej pasi të përcaktohej statusi i saj ndërkombëtar. Pavarësisht anëtarësimit në

organizatën ndërkombëtare, Këshilli vendoste që çështja e kufijve mbetej akoma e hapur.183

Ky vendim ndikohej shumë nga punimet e Konferencës së Ambasadorëve, ku FM

nuk kishin marrë një vendim rreth kufijve të shtetit shqiptar. Duhet theksuar se fillimisht

Konferenca, të ashtuquajturin “Epiri i Veriut”, ia kishte caktuar Greqisë. Sigurisht,

përfaqësuesit e FM ndikoheshin në dhënien e këtij vendimi nga prezenca e popullsisë

183 C 975/211/90, Memorandum submitted by his Majestys Government to Conference of Ambassadors, British Embassy, Paris, July 20, 1921.

80

minoritare greke.184 Megjithatë, KLK dëshironte sa më shpejt marrjen e një vendimi nga

ana e Konferencës së Ambasadorëve, e cila më 9 nëntor 1921, vendoste zyrtarisht njohjen e

qeverisë shqiptare dhe Shqipërinë si një shtet sovran dhe independent.185 Pranimi i vendit si

anëtar në LK kishte një rëndësi të madhe, sepse në këtë mënyrë kjo organizatë

ndërkombëtare, e pranuar universalisht nga të gjitha shtetet, detyrohej t’u dilte zot të

drejtave të popullit shqiptar. Si anëtare e Lidhjes, Shqipërisë i njihej e drejta të ankohej

përpara kësaj organizate kundër atyre që kërcënonin integritetin e saj territorial.

5.4. Deklarata mbi mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri

Në planin ndërkombëtar shteti shqiptar ndërmerrte një hap të rëndësishëm, duke u

pranuar në LK si anëtar me të drejta të plota dhe të barabarta me shtetet e tjera. Anëtarsimi

në këtë organizatë ndërkombëtare kushtëzohej me nënshkrimin nga qeveria shqiptare të

“Deklaratës mbi Mbrojtjen e Minoriteteve”. Kjo deklaratë do të firmosej nga i deleguari

shqiptar, Imzot Fan Noli dhe më pas do të ratifikohej nga Parlamenti Shqiptar.186

Asambleja e Lidhjes së Kombeve, përpara se të votonte pranimin e Shqipërisë, adaptonte

këtë rekomandim: me rastin e pranimit të Shteteve Baltike e Kaukaziane dhe të Shqipërisë

në Lidhjen e Kombeve, Asambleja kërkonte që këto shtete duhej të merrnin masat e

nevojshme për të zbatuar parimet e Traktateve të Minoriteteve dhe duhej të rregullonin me

Këshillin detajet që kërkoheshin për të vënë në zbatim këtë kërkesë.187 Këto akte kishin një

184 C 16554/580/90, The Marquess Curzon of Kedleston to Lord Harding, Foreing Office, August 17, 1921. 185 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, “Marin Barleti”, Tiranë, 1995, f. 183. 186 MJP, Dosja 102, korrespondencë e Ministrisë së Arsimit, Tiranë, 1922, f. 30. 187 Vladimir Ortakovski, Minorities in the Balkans, “Transnational Publishers”, Ardsley, 2000, f. 113.

81

rëndësi të veçantë, sepse realizonin për herë të parë, në një formë të qartë e të përshtatshme,

daljen e çështjes së pakicave kombëtare nga kuadri i së drejtës së brendshme të shteteve

dhe afirmimin e saj si një institut i rëndësishëm i së drejtës ndërkombëtare.188 Gjithashtu,

edhe qeveria greke, nëpërmjet drejtorit të Sekretarisë së Përhershme Greke në LK, i

dërgonte Sekretarit të Përgjithshëm të LK një memorandum me anën e të cilit kërkonte që

Shqipëria të merrte përgjegjësinë për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare për regjimin

e minoriteteve, duke bërë edhe propozimet përkatëse për:

- Rindërtimin dhe mirëmbajtjen e kishave ortodokse.

- Të gjithë nënshtetasit shqiptarë që u takonin minoriteteve të kishin të njëjtën

trajtim si dhe nënshtetasit shqiptarë, garancinë përpara ligjit dhe me

shpenzimet e veta të ngrinin institucione fetare e gjuhësore të të gjitha

niveleve dhe të gëzonin venomet që kishin pasur gjatë okupacionit turk.189

Ministri i Jashtëm i Shqipërisë përgjigjej se pranonte me rezervë kërkesat e

përfaqësuesit grek në LK. Këto rezerva kishin të bënin me kërkesën e paraqitur nga pala

greke për ruajtjen në Shqipëri të venomeve fetare dhe arsimore që gëzonte kombi grek prej

shekujve në tokat e Perandorisë Osmane.190 Pranimi i venomeve cënonte drejtpërdrejt, jo

vetëm sovranitetin e shtetit të ri shqiptar por dhe u mohonte shqiptarëve ortodoksë të

drejtën për t’u arsimuar në gjuhën amtare. Duhet rikujtuar se gjatë sundimit osman ishte e

ndaluar hapja e shkollave shqipe dhe popullsia ortodokse shqiptare arsimohej në gjuhën

188 Elona Rizo, Vështrim historik mbi përpjekjet për përcaktimin e përkufizimit të minoriteteve, Jus&Justicia 1, Nr. 1, Tiranë, 2008, f. 112. 189 FIlip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep e cit. , f. 114. 190 Po aty, f. 115.

82

greke.191 Për arsyet e lart përmendura kërkesa që kishte të bënte me venomet nuk përfshihej

në deklaratën e qeverisë shqiptare. Përsa i përkiste pjesës tjetër së marrëveshjes, qeveria

shqiptare nuk hezitonte t’i komunikonte Sekretarit të Përgjithshëm se, Shqipëria aderonte

plotësisht në Kartën e të Drejtave të Përgjithëshme të Minoriteteve dhe e konsideronte si

detyrë të saj, që të informonte Asamblenë mbi situatën e minoriteteve dhe masat që do të

merreshin në këtë vend. Deklarata detyronte qeverinë shqiptare t’i kalonte LK të dhëna të

detajuara mbi komunitetet fetare dhe pakicat kombëtare në vend. Të dhënat duhet të

tregonin jo vetëm numrin e popullsisë minoritare por edhe kishat, manastiret, shkollat,

shoqëritë mirëbërëse, të cilat i përkisnin minoriteteve. Gjithashtu, në Shqipëri do të

dërgohej një komision ndërkombëtar, i cili do të hetonte jo vetëm ndarjen e vijës kufitare

me Greqinë në jug dhe me Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene në veri, por do të verifikonte

edhe gjendjen në të cilën ndodheshin pakicat në vend. Me këto premisa, më 2 tetor 1921,

përfaqësuesi i Shqipërisë firmoste, përpara KLK, Deklaratën mbi të Drejtat e Minoriteteve

në Shqipëri.192Ky dokument ratifikohej nga Parlamenti Shqiptar më 2 shtator 1921.193 Ai

përbëhej nga shtatë artikuj, të cilët po i rendis si më poshtë:

Art.1 - Marrëveshjet që përmban kjo deklaratë do të quhen si ligje themelore në

Shqipëri. Asnjë ligj, asnjë rregullore dhe vepër zyrtare nuk do të jetë në kundërshtim me

këto marrëveshje, si dhe asnjë ligj, asnjë rregullore, a vepër zyrtare nuk do të ketë më tepër

fuqi nga këto marrëveshje. Ky parim vlen dhe për të ardhmen.

Art.2 - Të gjithë ndenjësve të Shqipërisë do t’u garantohet një mbrojtje e plotë e

jetës dhe lirisë së tyre, pa dallim lindje, kombësie, gjuhe, race dhe feje.

Të gjithë banorët e Shqipërisë do të kenë të drejtë të përdorin lirisht fenë dhe

besimin e tyre deri sa këto të mos jenë në kundërshtim me qetësinë publike dhe zakonet.

Secili do të ketë të drejtë të ndërrojë fenë.

191 FIlip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep e cit. , f. 115. 192 MPJ, dosja 102, Minorities in Albania, League of Nations, Geneva, 1922, f. 141. 193 MPJ, dosja 102, Tiranë, 1922, f. 30.

83

Masat e posaçme do të merren për muhamedanët për rregullimin, të njehësuara me

zakonet muhamedane, të çështjeve të të drejtave fëminore edhe të statutit personal.

Art.3 - Të gjithë ata që kanë lindur në Shqipëri dhe që nuk kanë lindur nënshtetas të

një shteti tjetër do të quhen vetvetiu (ipso fakto) nënshtatas shqiptar.

Ata që kanë qenë ndenjës në Shqipëri përpara luftës, gratë e tyre dhe bijtë e vegjël,

nën moshën 18 vjeç, do të kenë të drejtë, në qoftë se e dëshirojnë, të bëhen qytetarë

shqiptarë brenda dy viteve që nga data e kësaj deklarate (2 tetor 1921).

Do të quhen nënshtetas grek, vetvetiu dhe pa asnjë formalitet, nënshtetasit

shqiptarë, të cilët në datën e të vënit në veprim të traktatit midis Fuqive të Mëdha dhe

Greqisë, të nënshkruar në Sevrè më 10 gusht 1920, ndodheshin ndenjës në viset që i

jepeshin Greqisë me anë të traktatit të bërë më 1 janar 1913. Megjithëkëtë, të

lartëpërmendurit do të kenë të drejtë të zgjedhin nënshtetësinë shqiptare ashtu si është

treguar në art. 3 të Traktatit të Sevrès dhe as një pengim do t’u bëhet në zbatimin e kësaj të

drejte. Kjo e drejtë zgjedhje e nënshtetësisë duhet të bëhet brenda vitit që nga data e të

vënit në veprim të këtij traktati (të Sevrès).

Shqipëria është gati t’u shtrohet porosirave që do t’i bëhen nga ana e Këshillit të

Shoqërisë së Kombeve, mbi emigracionin e të dy palëve edhe me vullnetin e atyre që

përbëjnë minoritet etnik.

Art.4 - Të gjithë nënshtetasit shqiptar janë të barabartë përpara ligjit edhe gezojnë

të gjitha ato të drejta civile e politike pa dallim race, gjuhe a feje.

Në Shqipëri do të zbatohet një sistem zgjedhjeje, duke marrë parasysh të drejtat e

minoriteteve, të racës, fesë dhe të gjuhës.

Ndryshimi i fesë, i besimit dhe i përdorimit të fesë nuk duhet të lëndojë asnjë

nënshtetas shqiptar përsa i përket përfitimit mbi të drejtat civile e politike të tij e

veçanërisht mbi praninë e tij në shërbim të shtetit në nënpunësira, në ndarjen dhe në

ushtrim të mjeshtërive të ndryshme e idustrisë.

Nënshtetasve shqiptarë të çdo gjuhe nuk do tu vihet asnjë ngushtim në përdorimin e

lirë të gjuhës së tyre, si në marrëdhënie private, tregtie, ashtu edhe në çështje feje, shypi,

botim të ç’do lloji dhe për mbledhjet botnore.

Me gjithë që qeveria shqiptare ka vendosur një gjuhë zyrtare, do tu jepen lehtësira

të përkatëshme nënshtetasve shqiptarë që flasin një gjuhë tjetër nga ajo zyrtare, për

përdorimin e gjuhës së tyre si me fjalë ashtu dhe me shkrim përpara gjyqeve.

Art.5 - Nënshtetasi shqiptar që bën pjesë në minoritete të racës, fesë a të gjuhës, do

të ketë gjithë ato të drejta dhe sigurime që kanë nënshtetasit shqiptarë. Këta do të kenë

sidomos një të drejtë të njëanëshme që të mbajnë, të drejtojnë e të kontrollojnë, me të

ardhurat e tyre, apo të krijojnë në kohën e ardhme, shkolla mirëbërëse, fetare a shoqërore,

84

shkolla e të tjera ndërtesa mirërritjeje, duke patur të drejtën të përdornin lirisht gjuhën e

vet e duke vepruar lirisht në fenë e tyre.

Qeveria shqiptare brenda gjashtë muajve që nga data e kësaj deklarate do t’i

paraqesë Këshillit të Shoqërisë së Kombeve shpjegime të plota përsa i përket statutit legal

të komuniteteve fetare, kishave, manastireve, shkollave, shoqërive mirëbërëse të

minoriteteve të racës, fesë, edhe gjuhës.

Qeveria shqiptare do të marrë parasysh të gjitha porositë që Shoqëria e Kombeve

do t’i japë në këtë pikë.

Art.6 - Sa për çështjen e mësimit botor, nëpër qytet e krahinat ku banon një

përpjestim i mjaftueshëm i nënshtetasve shqiptarë që nuk flasin gjuhën zyrtare, qeveria

shqiptare do tu akordojë lehtësira të posaçme për të siguruar që fëmijët e këtyre

nënshtetasve, në shkollat fillore tu jepet mësimi në gjuhën e vet. Po kjo deklarat nuk e

ndalon aspak qeverinë shqiptare që të vendos në këto shkolla mësimin e gjuhës shqipe si

gjuhë të detyrueshme.

Në qytetet e në krahinat ku ndodhet një përpjestim i mjaftueshëm nënshtetas

shqiptarë prej minoriteteve të racës, fesë a gjuhës, këtyre do t’u sigurohet një pjesë e drejtë

e shumave që mund të ndahen prej të hollave botore (fonds public) të buxhetit të shtetit,

fshatrave a të tjerave për qëllime mirërritje, feje a mirëbërjeje.

Art.7 - Artikujt e lart-shënuar të kësaj deklarate vihen në veprim për minoritetet e

racës, fesë a gjuhës. Kjo deklaratë përbën një detyrim të interesit ndërkombëtar dhe do të

vihen nën sigurimin e Shoqërisë së Kombeve. Kjo nuk mund të modifikohet pa pëlqimin e

shumicës së Këshillit të Shoqërisë së Kombeve.

Si çdo anëtar i Këshillit të Shoqërisë së Kombeve do të ketë drejtë t’i tërheqë

vërejten e Këshillit mbi rrezikun e mospërmbushjes së ndonjërës të këtyre detyrimeve, edhe

Këshilli mund të veprojë në mënyrë të tillë që të japë rekomandime për realizimin e këtyre

detyrimeve.

Në qoftë se midis Shqipërisë dhe një Fuqie tjetër anëtare të Këshillit të Shoqërisë së

Kombeve, lind një ndryshim pikëpamjesh mbi çështje të drejtash e veprimesh të artikujve të

lartpërmendur, ky ndryshim pikëpamjesh mbi çështje të drejtash të artikujve të

lartpërmendur do të quhet si një mosmarrëveshje që ka karakter ndërkombëtar si pas

rregullores të paktit të Shoqërisë së Kombeve. Ç’do mosmarrëveshje e tillë do të dërgohet,

nëqoftëse e kërkon nga ana tjetër, në Gjyqin e Përhershëm të Drejtësisë Ndërkombëtare.

Vendimi i këtij Gjyqi do të jetë i pa diskutueshëm dhe do të ketë fuqinë e vleftën e një

vendimi dhënë në themel të artikullit 13 të Paktit.194

Deklarata kishte rëndësi të veçantë pasi, siç e theksonte edhe art. 1, artikujt që e

përbënin atë do të quheshin ligje themeltare në Shqipëri. Kjo e bënte të kishte fuqi mbi

194 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 561.

85

ligjet dhe regulloret, si pasojë çdo akt ligjor në kundërshtim me deklaratën do të humbiste

fuqinë e tij. Art.2 merrte në mbrojtje të gjithë nënshtetasit shqiptarë pa dallim lindje,

kombësie, gjuhe, race a feje. Deklarata kishte një spektër të gjerë dhe garantonte mbrojtjen

e gjithë nënshtetasve.195 Ky dokument vlerësohej për garantimin dhe promovimin e

liberalizmit fetar. Ai gjithashtu, dekretonte marrjen e masave të posaçme për rregullimin e

të drejtave të familjes të njesuara me zakonet muhamedane për popullsinë e këtij besimi.

Problemi qëndronte në faktin se nuk bëhej e qartë se për çfarë të drejtash konkrete bëhej

fjalë. Art. 3 i kësaj deklarate e lidhte çështjen e nënshtetësisë së shqiptarve të trojeve të

aneksuara nga Greqia me Traktaktet e Servès të 10 gushtit 1920.196 Këtyre banorve u jepej

mundësia të zgjidhnin dhe nënshtetësinë shqiptare, gjë që vinte në dukje përkatësinë

kombëtare shqiptare të kësaj popullsie. Një mundësi e tillë ishte përcaktuar edhe në këto

traktate. Kjo mundësi nuk do t’i jepej kësaj popullsie, pasi më vonë Greqia do t’i shkelte

këto marrëveshje. Në mënyrë jo të drejtëpërdrejtë, ky artikull lejonte, në një formë të

limituar, emigrimin vullnetar të nënshtetasve të lartpërmendur dhe të minoriteteve etnike.197

Nëpërmjet art.4, Deklarata sanksiononte barazimin përpara ligjit të të gjithë

nënshtetasve dhe njëkohësisht, garantonte të gjitha të drejtat civile e politike pa dallim race,

gjuhe apo feje. Për shtetin shqiptar do të bëheshin problem të drejtat politike për grupet

fetare dhe gjuhësore. Kjo për arsye se këto grupe nuk lidheshin ose nuk kishin të bënin me

përkatësinë kombëtare. Shpesh herë ato do të shfrytëzoheshin nga forcat e huaja dhe do të

përbënin një penges për formimin e një shteti kombëtar të centralizuar. Në paragrafin e dytë

195 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 561. 196 Po aty, f. 561. 197 Po aty, f. 561.

86

përcaktoheshin më qartë të drejtat politike duke theksuar që: në Shqipëri do të zbatohej një

sistem zgjedhjesh, i cili do të merrte në konsideratë të drejtat e minoriteteve të racës, fesë

dhe gjuhës.198 Lidhur me të drejtat e minoriteteve, art.5 ishte shumë i rëndësishëm pasi u

garantonte minoriteteve të racës, fesë dhe gjuhës të mbanin, të drejtonin dhe të kontrollonin

me të ardhurat e tyre, shoqëri mirëbërse, fetare a shoqërore dhe shkolla. Kjo nënëkuptonte

që qeveria shqiptare zotohej përpara LK të lejonte hapjen e shkollave të minoriteteve.

Hapja e këtyre shkollave ishte një e drejtë mjaft liberale, e cila më vonë do të vinte në

vështirësi qeverinë shqiptare, kur ajo do të përpiqej të integronte pakicat kombëtare.

Përmbushja e këtyre detyrimeve ishte dhe një provë për shtetin shqiptar, i cili duhej

të tregonte aftësitë e tij përpara partnerëve ndërkombëtar.199 Gjithashtu, sipas paragrafit të

dytë të Deklaratës, qeveria shqiptare brenda gjashtë muajve, që nga data e ratifikimit të

këtij dokumenti duhej t’i paraqiste KLK një raport të plotë lidhur me statutin legal të

komuniteteve fetare, kishave, manastireve, shkollave, shoqërive mirëbërëse të racës, fesë

edhe gjuhës.200 Qeveria shqiptare fillimisht nuk do të mund të përmbushte angazhimet e

marra përpara LK. Me anë të një telegrami dërguar Lidhjes thuhej se: “Qeveria shqiptare e

kishte materialisht të pamundur të paraqiste gjatë takimit të radhës së Këshillit, një raport

mbi statutin, për faktin se të dhënat e nevojshme për këtë qëllim nuk ishin mbledhur.

Qeveria shqiptare deklaronte, sidoqoftë, se do të bënte çdo lloj përpjekje që t’i dërgonte

këtë raport Këshillit sa më shpejt që të siguronte të gjitha informacionet e kërkuara nga Art.

198 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 562. 199 MPJ, dosja 211, Rezervat me rëndësi, Tiranë, 1923, f. 122. 200 MPJ, dosja 102, Minorities in Albania, League of Nations, Geneva, 1922, f. 141.

87

5 i Deklaratës.201 Gjithësesi, gjatë sesionit të Këshillit të Lidhjes së Kombeve në maj 1922,

delegacioni shqiptar kërkonte më shumë kohë që të paraqiste një raport më të hollësishëm

rreth legjislacionit që kishte të bënte me minoritetet.202 Këtë detyrë delegacioni e

përmbushte më 7 korrik të po atij viti. Në raportin që përmbante të dhënat mbi gjendjen e

minoriteteve në Shqipëri thuhej: se ligjet që ishin në fuqi, mënyra e trajtimit të

minoriteteve, rregullat dhe praktika e vendit, siguronin plotësisht barazinë e të drejtave

publike, civile dhe sociale, pa dallim race, gjuhe dhe feje. Raporti, përveç të dhënave për

trajtimin e minoriteteve, përmbante dhe një informacion të rëndësishëm për raportet e

tolerancës dhe harmonisë fetare që po ndërtoheshin në shtetin shqiptar.203 Paragrafi i fundit

i Art. 5 thoshte se: “Qeveria shqiptare do të marrë në konsideratë të gjitha rekomandimet që

do t’i sugjerohen prej Shoqërisë së Kombeve mbi këtë pikë”. Ky paragraf ishte i

rëndësishëm pasi sanksiononte pavarsinë dhe sovranitetin e shtetit shqiptar. Këtij teksti nuk

mund t’i jepej kuptim jashtë kuadrit të paragrafit të parë të Art.5, domethënë,

rekomandimet e mundëshme që janë parashtruar me këtë tekst duhej të kufizoheshin

ngushtësisht vetëm në zotimin që përmbante paragrafi i parë.204 Me sa Duket, qëllimi i LK

në këtë paragraf ka qënë dëshira e saj në orientimin e qeverisë shqiptare në hapat e para të

jetës së saj politike të pavarur. Këtë dëshire LK do ta tregonte me dërgimin në Shqipëri të

një komisioni, i cili do të kishte dy detyra kryesore: e para kishte të bënte me largimin e

trupave të huaja ushtarake nga territori i Shqipërisë dhe dyta të mblidhte të dhëna mbi

popullsinë minoritare që jetonte në zonat kufitare, sidomos në Shqipërinë e Jugut.

201 MPJ, dosja 102, Minorities in Albania, League of Nations, Geneva, 1922, f. 142. 202 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 565. 203 Po aty, f. 565. 204 Dhimitër Berati, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve, “Husi Borshi”, Tiranë, 2007, f. 82.

88

5.5. Komisioni Ndërkombëtar dhe hetimet mbi popullsinë në Shqipëri

Gjatë vitit 1921, Shqipërisë i duhej të luftonte për zgjidhjen e dy çështjeve tepër të

rëndësishme për të siç ishin: njohja e qeverisë në arenën ndërkombëtare dhe përcaktimi i

kufijve. Organet kopetente që duhej të jepnin një zgjidhje definitive këtyre çështjeve ishin

Konferenca e Ambasadorëve dhe Lidhja e Kombeve. Konferenca e Ambasadorëve, e cila

pretendonte se ishte kompetente mbi vendosjen e kufijve,205 po vononte t’i jepte një zgjidhe

definitive çështjes shqiptare. Pas një periudhe të gjatë hezitimi të këtij organi ndërkombëtar,

shteti shqiptar ishte i pasigurt dhe kërcënohej nga politikat ekspansioniste të vendeve fqinj.

Për të dalë nga kjo situatë indiferentizmi, Shqipëria vendoste të parashtronte një ankes

përpara LK. Përfaqësuesi i Shqipërisë, Mgr. Fan Noli, deklaronte se Konferenca e

Ambasadorëve nuk ishte kompetente të vendoste mbi kufijtë e Shqipërisë, pasi misioni i saj

ishte që të merrej me fatin e palëve ndërluftuese, vendosur sipas traktateve.206

Sikurse ishte deklaruar shumë herë, gjatë Luftës së Parë Botërore, Shqipëria kishte

shpallur neutralitetin e saj.207 Për më shumë, sipas Nolit, Konferenca e Ambasadorëve

kishte mbi tre vjet që diskutonte mbi këtë çëshjte pa arritur që të merrte një vendim

përfundimtar. Për t’i dhënë zgjidhje kërkesës së palës shqiptare, LK kërkonte që çështja e

kompetencave të dërgohej përpara një komisioni juridik. Qeveria shqiptare shpresonte që të

ishte Lidhja e Kombeve dhe jo Konferenca e Ambasadorëve, që të vendoste mbi çështjen e

kufijve, pasi kjo organizatë gëzonte një prestigj të lartë tek populli shqiptar. Konferenca e

Ambasadorëve do ta mbante pezull problemin shqiptar nga qershori deri në fillim të nëntor

205 Arben Puto, Historia diplomatike e çështjes shqiptare 1878-1926, vep. e cit., f.352. 206 Justin Godart, Shqipëria në 1921, Urtësia Bektashiane, Tiranë, 2015, f. 254. 207 Po aty, f. 258.

89

1921. Do të ishte iniciativa e palës shqiptare që do të detyronte LK t’i jepte një zgjidhje

përfundimtare kësaj çështjeje. Më 25 qershor, Shqipëria rezervonte kërkesën e saj përpara

Asamblesë duke refuzuar njohjen e kompetencës së Konferencës së Ambasadorëve dhe

kërkonte një zgjidhje të menjëhershme të grindjes që kishte lindur për kufijtë e saj me

qeveritë e Athinës dhe të Beogradit.208 Këshilli vendoste të diskutonte mbi këtë kërkesë në

fund të muajt gusht. Gjatë diskutimit, Këshilli pranonte që në Tiranë kishte një qeveri të

zgjedhur dhe për pasojë ishte e domosdoshme që në Shqipëri të dërgohej një komision

hetimi që do të zgjidhte çështjen e kufijve.

Më 2 shtator 1921, Asambleja e LK votonte njëzëri rezolutën, e cila vinte në dukje

faktin që shteti serbo- kroato-slloven dhe Greqia njihnin Fuqitë Kryesore Aleate si organe

kompetente për të vendosur mbi kufijtë e Shqipërisë.209 Ajo gjithashtu, i rekomandonte

Shqipërisë që të pranonte vendimet që do të dilnin nga Fuqitë Kryesore Aleate dhe

Bashkëpunëtore. Përfaqësuesit e katër fuqive fituese (Britania e Madhe, Franca, Italia dhe

Japonia), ishin të mendimit se duhej të vërtetohej vija e kufijve të Shqipërisë ashtu siç ishte

vendosur në 1913 nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës.210 Duke qënë të mendimit,

nga ana tjetër, se kufijtë jugorë të Shqipërisë ishin vendosur në terren nga komisioni i

ndarjes së kufijve që kishte hartuar protokollin përfundimtar të punëve të tij në Firence, më

17 dhjetor të 1913, dhe që komisionit të ndarjes së kufijve të veriut dhe të lindjes i ishte

dashur të ndërpriste punën më 1914 për shkak të operacioneve luftarake. Kështu vendosej

që:

208 Albert Mousset, Shqipëria përballë ... vep. e cit., f. 34. 209 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 263. 210 Po aty, f. 254.

90

I. Qeveritë nënshkruese të këtij vendimi njihnin qeverinë e Shqipërisë dhe shtetin

e saj si sovran dhe të pavarur.

II. Një komision i përbërë nga katër anëtarë të caktuar nga qeveritë nënshkruese të

këtij vendimi do të ngarkohej sa më shpejt të ishte e mundur, të përvijonte në

terren vijen kufitare në veri, veri-lindje të Shqipërisë.

III. Për të siguruar marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë ndërmjet shteteve të vendosura

në të dy anët e kufirit, të dhënat e komisionit duhej të mbanin parasysh, sa të

ishte e mundur, kufijtë administrativë dhe interesat lokale. Ai do të duhej të

rregullonte veçanërisht vijën e caktuar në 1913 nga Konferenca e Ambasadorëve

të Londrës.211

Duke respektuar vendimin e FM, Asambleja e LK i lutej Këshillit të emëronte

menjëherë një komision prej tre antarësh të paanshëm, të cilët duhej të vëshgonin mbi

gjendjen në Shqipëri.212

Komisioni ndërkombëtar për përcaktim e kufijve të Shqipërisë, do të nisej nga

Gjeneva më 13 nëntor dhe do të mbërrinte në Durrës më 19 nëntor 1921,213 ai më pas do të

vazhdonte rrugën drejt Tiranës. Detyrat e tij ishin të përcaktuara qartë, gjatë muajit nëntor,

nga Sekretari i Përgjithëshëm i LK.

Komisioni duhej:

211 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 269. 212 Po aty, f. 264. 213 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 569.

91

I. T’i raportonte në mënyrë të detajuar Këshillit të Lidhjes së Kombeve mbi

ekzekutimin e vendimeve që Fuqitë e Mëdha dhe Aleatët e tyre kishin marrë

mbi caktimin e kufijve në Shqipëri. Këtu përfshiheshin edhe raportet që kishin

të bënin me shqetësimet që ndodhnin në afërsi të zonave kufitare.

II. Të raportonte, nëse e vlerësonte të nevojshme, pikëvështrimin e vet.

III. Nuk duhej të vepronte në asnjë mënyrë pa u konsultuar me Fuqitë e Mëdha dhe

Aleatët e tyre.

IV. Duhej t’i dërgonte periodikisht një raport të ngjarjeve më të rëndësishme

Sekretarit të Përgjithëshëm.

V. Gjithashtu, Komisioni duhet t’i dërgonte një vlerësim të detajuar të shpenzimeve

për muajin dhjetor 1921, të cilat duhej të miratoheshin nga Këshilli.214

Më 19 nnntor 1921 Këshilli adoptonte një rezolutë sipas së cilës, Komisioni

Hetimor në përputhje me rezolutën e 6 tetorit duhej të ndiqte udhëzimet e mëposhtme:

I. Komisioni duhej të mbante të informuar Këshillin mbi tërheqjen e trupave

serbo-kroate-sllovene dhe atyre shqiptare nga zona e demarkacionit, aprovuar

nga Konferenca e Ambasadorëve më 18 nëntor 1921. Komisioni gjithashtu,

duhej të ishte në dispozicion të autoriteteve lokale që të ndihmonte me

evakuimin duke evituar aksidentet e mundshme.

II. Komisioni duhej të verifikonte se asnjë ndihmë e jashtme nuk duhej t’u ofrohej

kryengritësve të mundshëm lokalë, që të vinte në rrezik paqen në Shqipëri.

214 C 517, 1921, VII, Extrants from and summaries of documents concerning the Commission of Enquiry in Albania, League of Nations, 20 decembre 1921, f. 2.

92

Komisioni për më shumë, duhej t’i paqiste Këshillit masa që të kishin si qëllim

parandalimin e kryengritjeve.215

Komisionit me të mbërritur në Shqipëri do t’i bënte përshtypje pritja entuziaste që

do t’i bënte populli shqiptar. Kjo pritje që shpjegohej me prestigjin e lartë që LK gëzonte

pranë qeverisë shqiptare, linte një sodisfaksion të këndshëm tek anëtarët e komisionit.216

Komisionerët nga ana e tyre, e shpjegonin këtë qëndrim të popullit me faktin se LK kishte

mbështetur dhe promovuar krijimin e një shteti të pavarur shqiptar. Gjithashtu, Lidhja

kishte shprehur dëshirën e saj që në të ardhmen të siguronte një mbështetje të vendosur në

zhvillimin e vendit, jo vetëm në aspektin politik por dhe atë ekonomik. Komisioni e shihte

absolutisht të nevojshme që pjesëtarët e tij të njiheshin plotësisht me klimën politike të

vendit dhe për këtë ata takoheshin me kryeministrin M. Pandeli Evangjelin dhe politikan

influent të asaj kohe. Nga këto takime dukej qartë se jo vetëm populli por edhe forcat

politike dëshironin një Shqipëri të pavarur. Me këto objektiva ishin formuar dhe tre partitë

kryesore: Partia Popullore, ajo Progresiste dhe Partia e Pavarur. Komisioni fillimisht

përbëhej prej tre anëtarësh, të cilët ishin: kolonel Schaefer, prof. J.J. Sederholm dhe majori

J. C. Meinich.217 Gjithashtu, ai kishte dhe një sekretar të përgjithëshëm, i cili ishte M. de

Pourtales. Profesor Sederholm më 1 dhjetor 1921, do të zinte vendin e zotit M. Rolf

Thesleff, i cili do të kthehej në vendin e tij për shkak të problemeve shëndetësore. Koloneli

Schaefere prezantonte vetveten si anglofil që kishte mbaruar studimet në Angli. Gjithashtu,

215 C 547, M 150, 1921. VII, Extracts from and summaries of documents concerning the commission of enquiry in Albania, Lague of Nations, f. 3. 216 C 512, M 387, 1922, De la Commission D’enquete sur ses tranaux, Societe des Nations, 20 Decembre 1921, f.2. 217 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 569.

93

koloneli kishte shërbyer për shumë vite në Egjypt në ushtrinë britanike dhe më pas ishte

zhvendosur në Turqi. Në vitin 1878 ai kishte vizituar Shqipërinë i punësuar si përkthyes në

ushtrinë turke gjatë luftërave ballkanike.218

5.5.1. Kryengritja e fiseve katolike të Mirditës kundër monopolit të pushtetit

mysliman të Tiranës

Misioni i Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin e kufijve do të zgjaste një

muaj. Më 27 nëntor ai do të nisej drejt Shkodrës ku do mblidhte të dhëna të detajuara rreth

ngjarjeve që kishin ndodhur në këtë zonë. Qëllimi i këtij udhëtimi ishte vizita e fshatit

Tarabosh që ndodhej në territorin shqiptar.219 Ky fshat, sipas infomatave ishte i okupuar

nga trupat serbe dhe Komisioni dëshironte ta vërtetonte duke e inspektuar personalisht. Më

tej, udhëtimi do të vazhdonte drejt Mirditës, më konkretisht në Orosh, ku trupat serbe

përbënin një shqetësim konkret për rendin e kësaj treve.220 Në Orosh, Komisioni mbërrinte

në 9 dhjetor ku pritej nga kryeplaku dhe prifti katolik i fshatit. Gjatë kësaj periudhe, plaste

kryengritja e Dibrës dhe Komisioni do të qëndronte deri në përfundimin e saj, pasi Këshillit

të LK i shkonte një ankesë nga “Ministri i Arsimit të Republikës së Mirditës”.221 Kjo

Republikë do të shprehej se përfaqësonte interesat e fiseve katolike të Mirditës, të cilët nuk

dëshironin të ishin pjesë e një shteti të dominuar dhe udhëhequr nga shumica myslimane.

Mirëditorët dhe prijësi i tyre Marka Gjoni, e paditën këtë qeveri se po përgatiste kthimin e

218 C 1195, M 145, 18.01.1922, f. 7. 219 C 512, M 387, 1922, De la Commission D’enquete sur ses tranaux, Societe des Nations, 20 Decembre 1921, f. 3. 220 Po aty, f. 3. 221 Berati Dhimitër, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve, vep. e cit., f. 15.

94

sundimit turk.222 Me këtë pretekst, në shtator të 1921, në Mirditë shpërthente një kryengritje

e udhëhequr nga Marka Gjoni, i cili shpallte “Republikën e Pavarur të Mirëditës”. Prijësi i

Mirditës e paraqiste kyengritjen si një kundërveprim ndaj monopolit mysliman të

pushtetarëve në Tiranë.223

Por, gjatë qëndrimit në këtë zonë Komisioni konstatonte se udhëheqësi i

kryengritjes ishte shtyrë nga ambicjet e tij personale. Ai, falë prestigjit dhe ndikimit që

gëzonte në këto zona, kishte shpallur veten e tij si udhëheqës i shtetit të pavarur të Mirditës.

Nëpërmjet një politike mashtruese, arrinte të manipulonte popullsinë, duke aluduar se

qeveria e Tiranës e mbështetur nga mazhoranca myslimane, kishte ndërmend të ndalonte

predikimin e fesë katolike në Mirditë. Kryengritja nuk kishte sukses, pasi pjesa më e madhe

e popullsisë rrinte pasive gjatë gjithë trazirave. Kryengritësit do të vazhdonin luftën e tyre

pa pushim për disa muaj falë armatimeve dhe municioneve që siguroheshin nga ushtria

serbe, e cila ishte e dislokuar në Arras, disa kilometra larg nga Oroshi.224 Rreth mesit të

nëntorit, arrihej marrëveshja në LK për demilitarizimin e zonave neutrale në veri dhe trupat

e jugosllave filluan të tërhiqeshin në territorin e tyre. Një rol të rëndësishëm pati dhe

Komisioni, i cili nëpërmjet një telegrami i kërkonte Sekretarit të Përgjithëshëm të përdorte

peshën e tij pranë qeverisë së Beogradit për demilitarizimin e zonës. Mungesa e

mbështetjes nga ana e forcave ushtarake jugosllave bënte që Marka Gjoni të braktisej nga

përkrahësit e tij. Nga fundi i nëntorit, qeveria e Tiranës dërgonte një përfaqësues, i cili do të

ndërmerrte një politikë pajtuese shumë të suksesshme. Më 28 nëntor, në ditën e Pavarësisë

222 Albert Mousset, Shqipëria përballë ..., vep. e cit., f. 34. 223 Po aty, f. 35. 224 C 542. M 387. 1921. VII, League of Nations, Report of the Commission of Enquiry on its work from November 19th to December 20th, 1921, f. 3.

95

dekretohej dita e amnistisë së përgjithshme. Me mbërritjen e Komisionit në 9 dhjetor në

Orosh, lëvizja kryengritëse kishte mbaruar dhe paqja kishte triumfuar.225 Nga raportet që

Komisioni i dërgonte LK, nënvizohej fakti që lëvizja kryengritëse e Mirditës, nuk kishte si

qëllim mbrojtjen e minorancës katolike nga mazhoranca myslimane, por lindëte nga

ambicjet personale të Marka Gjonit.226

Më 11 dhjetor, pjesëtarët e Komisionit vazhdonin drejt Lurës në drejtim të kufirit

serb, duke kaluar lumin Drin në afërsi të Arrasit. Bëhej fjalë për zonën ku gjatë verës ishin

zhvilluar luftimet më të ashpra. Këto zona, në përputhje me vendimin e Konferencës së

Ambasadorëve po evakuoheshin nga trupat serbe në mënyrë paqësore.227 Komisioni kishte

si objektiv të vizitonte Dibrën për të hetuar më nga afër sjelljen e popullsisë shqiptare gjatë

evakuimit të zonës neutrale. Më tej, plani parashikonte që Komisioni të kalonte përmes

territorit serb drejt Strugës, rrugës për në Korçë, me qëllim që të inspektonte kufirin jugor.

Por kriza politike që shpërthente në Tiranë, detyronte pjesëtarët e Komisionit të ktheheshin

urgjentisht në Tiranë. Aty do të bashkohej dhe koloneli Schaefer, i cili kishte mbërritur nga

Shkodra më 11 dhjetor.228 Ai raportonte se, edhe në rrethin e Shkodrës dhe Taraboshit,

evakuimi nga trupat serbe kishte vazhduar qetësisht pa probleme.Tërheqja e trupave arrihej

falë ndërhyrjes së LK, e cila vendoste që kufijtë e Shqipërisë të ishin ato të vendosura në

1913.229 Nga fundi i dhjetorit situata në zonat kufitare veriore ishte normalizuar dhe

Komisioni vendoste të vazhdonte detyrën e tij në territorin shqiptar duke lëvizur drejt jugut

225 C 517, 1921, VII, Extrants from and summaries of documents concerning the Commission of Enquiry in Albania, League of Nations, 20 decembre 1921, f. 3. 226 Po aty, f.3. 227 Po aty, f. 3. 228 C 512, M 387, 1922, De la Commission D’enquete sur ses tranaux, Societe des Nations, 20 Decembre 1921, f. 5. 229 Po aty, f. 4.

96

të vendit. Kështu, në fillim të janarit, pjesëtarët e Komisionit do spostoheshin në drejtim të

kufirit grek për të vazhduar hetimin e tyre në përcaktimin e vijës kufitare jugore. Duke rënë

dakord midis tyre, në fund të dhjetorit, ata niseshin në rrugë detare nga Durrësi për në Vlorë

dhe kalonin në afërsi të Sazanit, i cili ishte akoma i pushtuar nga ushtria italiane. Komisioni

pritej me entuziazëm nga populli i Vlorës dhe do të konstatonte se Shqipëria e Jugut kishte

një kulturë më të zhvilluar se pjesa tjetër e vendit.230 Ndjenjat dhe dëshirat patriotike për një

Shqipëri të pavarur ishin rrënjosur thellë në këto treva. Nga Vlora Komisioni nisej për në

Korçë, duke marrë nga popullsia e qyteteve, që ndodheshin përgjatë rrugës, një

mirëseardhje të ngrohtë dhe një mirënjohje të thellë për LK.

5.5.2. Lëvizja patriotike dhe mungesa e minoritetit grek në Korçë

Me të mbërritur në Korçë, komisionerët fillimisht do të drejtoheshin drejt Shën

Naumit dhe Manastirit, në jug të liqenit të Ohrit, ku vërenin prezencën e trupave serbe.

Këto dy zona do t’i liheshin përfudimisht Jugosllavisë në gusht të 1925. Ata sugjeronin që

linja e demarkacionit të shtrihej nga liqeni i Ohrit deri në veri të kufirit grek.231 I këtij

mendimi ishte dhe Konferenca e Ambasadorëve, e cila sugjeronte zbrazjen e këtyre zonave

nga ana e ushtrisë serbe.Tërheqja e trupave duhej të bëhej paqësisht, në mënyrë që

Mbretëria serbo-kroate-sllovene mos të ndihej e kërcënuar në integritetin territorial të saj.232

Në krahinën e Korçës verifikohej se 24 fshatra në perëndim të liqenit të Prespës deri në jug

230 C 93, M 48, 1922, Report of the Commission of Enquiry, Lague of Nations, Geneva, 26 January 1922, f.6. 231 Po aty, f. 6. 232 MPJ, dosja 131, Korespondencë e Legatës shqiptare në Parisë drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, Paris, 2 janar 1925, f. 514.

97

në Kapshticës ishin të okupuara nga ushtria greke, koloneli i së cilës deklaronte se nuk

kishte marrë asnjë urdhër për evakuim.233 Këto fshatra kishin qenë pjesë përbërse e kazasë

së Korçës, të cilat sipas marrëveshjes së arritur me Protokollin e Londrës duhet t’i përkisnin

Shqipërisë. Stipulatet e Konferencës së Londrës të vitit 1913, në paragrafin 2 sipas

Protokollit, përcaktonin se brigjet jugore dhe perëndimore të liqenit të Ohrit, nga Lini tek

Manastiri i Shën Naumit duhet t’i përkisnin tërësisht Shqipërisë. Duhet kujtuar se me

shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, Komisioni i Përcaktimit të Kufijve në vitin 1913-

1914 ishte detyruar të ndërpriste hetimet pa përcaktuar vijën kufitare në këtë zonë.234

Manastiri nuk ishte evakuar akoma dhe banohej nga popullsi serbe. Meqënëse vija kufitare

nuk ishte vendosur akoma, Komisioni konsideronte të nevojshme të përqëndrohej në

përcaktimin e kufirit që shkonte nga liqeni i Ohrit deri tek vija që ishte përcaktuar në vitin

1913. Propozohej që zona neutrale, e cila në atë kohë mbaronte në Lin, duhej të zgjerohej

dhe të përfshinte bregun jugor të liqenit të Ohrit deri në kufi me Greqinë (liqeni i Prespës).

Sipas këtyre sugjerimeve mund të shmangeshin të gjitha mosmarrëveshjet, deri sa Manastiri

e Shën Naumi të evakuoheshin. Këto dy zona fillimisht Konferenca e Ambasadorëve, me

vendim të 6 dhjetorit 1922, do t’ia caktonte Shqipërisë por, Jugosllavia e kundërshtonte dhe

do të kërkonte rishikimin e vendimit. Për zgjidhjen e kësaj çështjeje, do të ishte e

nevojshme arritja e një marrëveshje midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Marrëveshja do të

parashikonte që Manastiri dhe Shën Naumi t’i kalonin Jugosllavisë, kurse Shqipërisë në

këmbim do t’i jepej katundi Peshkopi.235 Duke u rikthyer tek çështja e përcaktimit të zonës

233 C 517, 1921, VII, Extrants from and summaries of documents concerning the Commission of Enquiry in Albania, League of Nations, 20 decembre 1921, f. 9. 234 C 93, M 48, 1922 VII, Report of the Commission of Enquiry, f. 4. 235 Po aty, f. 2.

98

neutrale, kjo ishte detyrë e KLK që sugjerimet e tij t’i paraqiste në Konferencën e

Ambasadorve. Kështu në mbledhjen e mbajtur më 12 janar 1922, KLK merrte një vendim

sipas këshillave të paraqitura nga Komisioni dhe vendoste që:

I. Sipas dëshirës së shprehur nga Konferenca e Ambasadorëve, Komisioni duhej të

vazhdonte drejt zonës neutrale për të verifikuar, nëpërmjet hetimeve në vend, që

zona në çështje duhej të evakuohej plotësisht nga trupat e të dy vendeve;

II. Pas inspektimit të zonës neutrale, Komisioni duhej të takonte në Shkodër

Komisionin e Përcaktimit të Kufijëve të ngritur nga Konferenca e

Ambasadorëve.236

Si rezultat i hetimeve, komisionerët ishin të mendimit se ekzistonte dëshira nga të

dyja palët që të respektohej zona neutrale. Për Komisionin edhe çështja e përcaktimit të

kufirit shqiptaro-grek e kazasë së Korçës paraqiste një vështirësi të madhe, pasi Komisioni i

Përcaktimit të Kufijve i vitit 1913 nuk e kishte delineuar vijën kufitare. Megjithatë, në

raportin e tij Komisioni i bashkëngjiste një hartë të rrethit të Korçës, e cila do të ndimonte

Këshillin të kishte një vizion të qartë mbi situatën e kësaj zone. Ai vazhdonte udhëtimin në

vijën kufitare dhe zbulonte që skalioni i parë i ushtrisë greke shtrihej nga fshati i Konskos

deri në bregun perëndimor të Liqenit të Prespës, duke përfshirë gjithë gadishullin që

ndodhej afër liqenit, dhe ndiqte vijën përmes fshatrave të Zagradec, Vrnic, Kapshticë,

Tresnik, Novosel dhe Slimnica. Sipas qeverisë shqiptare, gjithë këto fshatra dhe shumë të

236 C 6071/735/90, General report on Albania presented by the Commission of Enquiry to the Council of the League of Nation, April 24, 1922, f. 2.

99

tjera ishin pjesë e kazasë së Korçës.237 Këto deklarata konfirmoheshin nga dokumentet

zyrtare të Perandorisë Osmane, të cilat listonin emrat e këtyre fshatrave dhe provincës ku

bënin pjesë, me qëllim taksimi. Duke shfletuar dokumentat, 26 fshatrat e listuar në fillim të

vitit 1922 ishin akoma të okupuara nga ushtria greke. Përfundimisht, sipas marrëveshjes që

do të arrihej në gusht 1925, Greqia tërhiqej vetëm nga 14 fshatra të krahinës së Korçës.238

Sipas mendimit të Komisionit, ishte e nevojshme të vendosej një zonë neutrale në

këto fshatra të okupuara nga ushtria greke, duke marrë si shembull formimin e zonës

neutrale në kufirin serbo-kroat-slloven. Për të arritur këtë qëllim, Komisioni përpiqej të

takonte Komandantin e divizionit të Florinës, por nuk ja arrinte qëllimit. Komisioni arrinte

të komunikonte me telefon dhe informohej që ushtria greke nuk kishte marrë urdhër që të

tërhiqej nga këto zona. Megjithatë, marrëdhëniet në pikat kufitare ndërmjet grekëve dhe

shqiptarëve ishin të mira, përveç disa aksidenteve që kishin ndodhur në pikat kufitare.

Kështu, Komisioni kishte marrë disa informata, se ushtria greke kishte ndaluar hyrjen në

territorin shqiptar të disa shtetasve dhe nuk i lejonte ata të ktheheshin në Korçë. Gjithashtu,

raportohej se shumë shtetas më nënshtetësi shqiptare u ishin konfiskuar pashaportat nga

qeveria greke. Ndalimi i lëvizjes së banorëve drejt Korçës po e rëndonte gjendjen e tyre,

pasi u mohohej e drejta e lëvizjes dhe e shkëmbimit të mallrave. Në zonën e Maqedonisë,

që ishte e okupuar nga trupat greke, raportohej se pronarët shqiptarë ishin detyruar nga

autoritet greke të shisnin tokat e tyre me një çmim shumë të ulët.239 Këto ankesa, Komisioni

nuk pati mundësi t’i verifikonte pasi nuk lejohej nga ushtria greke të bënte një hetim të

237C 93, M 48, 1922 VII, Report of the Commission of Enquiry, f. 6. 238 Geoges Castellan, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), “Çabej”, Tiranë, 1996, f. 451. 239 C 781, Commission of Enquiry in Albania, Report of Activities from December 19th, 1922, to February 1st, 1923, J.J. Sederholm, 2 May 1923, f. 43.

100

detajuar. Për zgjidhjen e këtyre problemeve ishte e nevojshme që, KLK t’i kërkonte

Konferencës së Ambasadorëve të përshpejtonin zgjidhjen e çështjes së kufirit. Vetëm duke

përcaktuar vijën kufitare Shqipëria dhe Greqia mund të mbanin marrëdhënie diplomatike të

rregullta.

Përsa i përkiste etnisë së popullsisë që jetonte në krahinën e Korçës, Komisioni e

vinte në dukje faktin se, ajo ishte tërësisht shqiptare dhe popullsia greke që jetonte aty ishte

e papërfillshme.240 Këtë qëndrim ka mbajtur dhe Edith Durham, e cila duke vizituar gjithë

Shqiperinë shkruante në lidhje me krahinën e Korçës se:“gjithçka këtu është shqiptare”.241

Për këtë arsye mund të ishte e llogjikshme që popullsia do të kundërshtonte çdo ndërhyrje

të jashtme si për çështjet fetare dhe ato të politikës së pakicave kombëtare. Megjithatë,

Komisioni e ndante popullatën në dy grupe: në nacionalist dhe në grekofil. Në grupin e parë

përfshiheshin gjithë banorët myslimanë dhe një pjesë e konsiderueshme e banorëve që i

përkisnin fesë ortodokse.242 Grupi nacionalist mbështetej nga shqiptarët që ishin kthyer nga

Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ishin patriotë të pakompromentuar. Qëllimi i tyre ishte

spastrimi i menjëhershëm dhe i plotë i çfarëdolloj ndjenje që kishte të bënte me

helenizimin. Ata ishin mbështetësit kryesor të mbylljes së shkollave greke dhe ndalimit të

përdorimit të gjuhës greke gjatë shërbesave fetare. Objektivi i tyre ishte krijimi i Kishës

Autoqefale Ortodokse Shqiptare, e cila duhej të ishte e pavarur nga Kisha greke.

Në grupin grekofil përfshiheshin të gjihë elementët konservatorë ortodoks, të cilët

gjatë sundimit turk ishin mbështetës të Greqisë. Këta elementë ishin edukuar në shkollat

240 C 93, M 48, 1922 VII, Report of the Commission of Enquiry, f. 5. 241 Edith Durham, Brenga e Ballkanit, “Argeta LMG”, Tiranë, 2009, f. 228. 242 C 93, M 48, 1922 VII, Report of the Commission of Enquiry, f. 5.

101

dhe universitetet greke, dukë qëndruar kështu nën ndikimin e kulturës helene. Ata ishin në

kundërshtim me shpalljen e Kishës Autoqefale Shqiptare.243 Grekofilët kishin fituar një

mbështetje të plotë nga tregëtarët, të cilët kishin interes të mbanin marrëdhënie të mira me

Greqinë. Së fundmi, në këtë kategori hynin dhe banorët me nivel të ulët kulturor, të cilët e

kishin të vështirë të shkëputeshin nga ritet tradicionale. Grekofilët kishin mbështetjen e

klerit dhe veçanërisht të Mitropolit grek, që punonte haptazi për shkëputjen e jugut të

Shqipërisë dhe bashkimit të saj me Greqinë.244 Pas vizitës në Korçë, Komisioni, ose më

saktë njëri prej pjesëtarve të tij, prof. Sederholms, do të zhvendosej në Gjirokastër dhe ku

do të vazhdonte hetimet e tij për katër ditë. Fakti që udhëtonte vetëm, i jepte mundësi

“profesorit” të bisedonte me nënshtetas të të dyja etnive, të cilët përgjigjeshin përgjithësisht

në mënyrë të sinqertë. Qëndrimi korrekt i Komisionit përshëndetej nga Kryeministri Xhafer

Ypi, i cili shprehte një mirënjohje të përzemërt për punën që ishte kryer deri në atë kohë.

Kryeministri mendonte se prania e Komisionit kishte ndihmuar në parandalimin e

rrezikimit të paqes në vend. Meqënëse ky kërcënim nuk ishte zhdukur akoma, ai dhe

qeveria shqiptare mendonte se, Komisioni duhet e vazhdonte punën për një periudhë akoma

më të gjatë. Për këtë arsyje qeveria i kërkonte Këshillit ta shtynte për më tej largimin

Komisionit nga territori shqiptar. Përveç këtij aspekti, qeveria i kërkonte LK që t’i ofronte

një mbështetje në sferën ekonomike, e cila do të ndihmonte edhe në stabilitetin politik të

vendit.245 Falë punës hetimore të zhvilluar në territonin e Shqipërisë nga Komisioni do të

vendoseshin edhe kufijtë përfundimtar të saj. Kështu në 30 korrik të vitit 1926, nënshkruhej

243 C 93, M 48, 1922 VII, Report of the Commission of Enquiry, f. 5. 244 Po aty, f. 5. 245 C. 5236, M. 155, 1922, Korespondencë e Xhafer Ypit drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve.

102

në Paris protokolli i fundit prej ambasadorëve të Anglisë, Francës, Italisë dhe Japonisë si

dhe prej përfaqësuesve të Jugosllavisë, Greqisë dhe Shqipërisë.246 Ky akt ndërkombëtar

mbyllte përfundimisht çështjen e njohjes së kufijve nga shtetet fqinje dhe dekretonte

pavarësinë territoriale të Shqipërisë.

5.6. Situata politike në Shqipërinë e Jugut

Një nga problemet kyesore me të cilën duhej të përballej KH kishte të bënte me të

ardhmen politike të “Epirit të Veriut”. Kjo pasi Greqia dhe minoriteti grek që jetonte në

Shqipërinë e Jugut, nuk pajtoheshin me idenë se e ardhmja e këtyre trevave ishte vendosur

përfundimisht nga Konferenca e Ambasadorëve. Mosnjohja e trevave të jugut, si pjesë e

pandashme e Shqipërisë nga shteti grek, ndikonte negativisht në marrëdhëniet ndërmjet dy

shteteve fqinj. Për Komisionin nuk kishte dyshim se pjesa më e madhe e popullsisë

dëshironte të ishte pjesë përbërëse e një Shqipërie sovrane. Këtë dëshirë të popullsisë e

mbështeste edhe KLK, i cili kishte deklaruar shumë herë, se nuk do të merrte në

konsideratë asnjë ankesë që kishte si qëllim ndryshimin e këtij vendimi. Qëndrimi

kërcënues i Greqisë dhe gjendja e vështirë ekonomike në të cilën ndodhej vendi, kishte

krijuar një situatë pakënaqësie, sidomos, në popullsinë ortodokse.247 Korça dhe Gjirokastra

ishin dy qytetet që paguanin pjesën më të madhe të taksave që kishte vendosur shteti

shqiptar, ndërkohë që vetëm një pjesë e vogël e këtyre shumave kthehej pas dhe përdorej

246 Aurela Anastasi, Historia e të drejtës kushtetuese në Shqipëri (1912-1939), Shtëpia botuese “PEGI”, Tiranë, 2007, f. 153. 247 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.333.

103

për nevojat që kishin këto zona.248 Patriotët korçarë, që kishin qënë mbështetësit kryesorë të

themelimit të Shqipërisë së pavarur, shpresonin që shteti i ri të mos ishte më një provincë e

Turqisë, por një shtet modern bazuar në laicitetin e institucioneve. Për këtë arsye, ata

kërkonin që të kishin një peshë domethënëse në administratën shtetërore, e cila në shumë

aspekte duhej të pasqyronte kulturën dhe rëndësinë ekonomike të zonës së tyre.249 Kërkesat

ishin një kundërpërgjigje e punësimit në Tiranë të shumë ish - oficerëve myslimanë

gjirokastritë, të cilët kishin shërbyer në ushtrinë turke. Gjithashtu, në një farë mënyre edhe

patriotët ortodoksë shqiptarë ishin mbajtur larg nga jeta politike. Kjo pakënaqësi do të

vrehej gjatë zgjedhjeve politike parlamentare, ku në qytetin e Korçës nga 8.000 qytetarë

ortodoksë me të drejtë vote, vetëm 220 prej tyre merrnin pjesë në votime.250

Ky qëndrim i popullsisë së krishtere, ndikohej nga disa politikanë, të cilët për të

arritur interesat e tyre personale, kërkonin krijimin e një situate të privilegjuar në favor të

elementit të krishterë në jug.251 Abstenimi ndaj votës do të detyronte qeverinë që të jepte

disa garanci mbi një angazhim më aktiv të popullsisë ortodokse në jetën politike dhe

garantimin e zgjedhjeve të lira në ardhmen. Por, për situatën politike dhe në veçanti për

sistemin zgjedhor do të kishte ankesa në Shqipërinë e Jugut. Kështu, popullsia ortodokse

pretendonte se sistemi i votimit që ishte mazhoritar dhe indirekt nuk ishte i favorshëm për

ta. Dyshimet shtoheshin po të analizoheshin me imtësisht dhe ndarjet e zonave elektorale që

parashikonte sistemi. Kështu popullsia e krishterë e zonës së Himarës prej 6.000 banorë

248 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 9. 249 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.333. 250Po aty, f. 365. 251 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, “Marin Barleti”, Tiranë, 1995, f. 170.

104

ishte përfshirë në Prefekturën e Vlorës, popullsia e së cilës ishte kryesisht myslimane.252

Nga të dhënat mbi popullsinë në këtë Prefekturë llogaritej të kishte një mazhorancë

myslimane prej 28.000 dhe një minorancë ortodokëse prej 13.000 banorë. Po ashtu, edhe në

Prefekturën e Korçës, e cila përfshinte rrethin e Pogradecit, popullsia që i përkiste fesë

myslimane ishte në mazhorancë. Të dhënat statistikore tregonin që, popullsia myslimane

llogaritej në 72.000 banorë kurse ajo e krishterë në 48.000 banorë.253 Përfaqësuesit e jugut

ishin të mendimit se po të bashkohej popullsia e krishterë në zona të veçanta zgjedhore ose

të vendosej një lloj sistemi proporcional, ata do të ishin në gjendje të zgjidhnin

përfaqësuesit e vet. Sikur të veprohej në këtë mënyrë, kuptohet se vendimet nuk do të

merreshin vetëm nga mazhoranca myslimane.

Mosmarrëveshjet ndërmjet popullsisë së krishterë dhe asaj myslimane vreheshin

edhe në zotërimin e tokave bujqësore. Pronarë të tokave ishin bejleret myslimanë, të cilët

çifligjet e tyre i lëshonin me qera për t’i punuar fshatarët, që në shumicën e tyre ishin të

krishterë. Qeramarrësit duhej të paguanin një të tretën e prodhimit të tyre pronarit të tokës.

Mungesa e një legjislacioni të saktë mbi pronësinë e tokës bënte që pronarët e çifligjeve,

shumë herë, të përdornin forcën e tyre duke u hequr tokën qeramarrësve. Do të duhej një

dhjetëvjeçar që shteti shqiptar të aprovonte një sërë ligjesh, të cilët kishin si qëllim

aplikimin e një reforme serioze agrare. Më konkretisht, do të ishte mbreti Zog ai që në vitin

1930 do të aprovonte ligjin mbi reformën agrare. Kjo reformë synonte të shpronësonte,

sipas nenit 1, çdo pronë rurale që ndodhej në zotërimin fizik të institucioneve publike, si

252 MPJ, dosja 211, Komisioni i Hetimeve në Shqipëri, 1923, f. 9. 253 C 7811, Report of the Commission of Enquiry in Albania from Decembre 19th, 1922 to February 1st, 1923, J.J. Sederholms, 2 May 1923, f. 11.

105

edhe të personave juridike ashtu edhe të shtetit.254 Natyrisht nga shpronësimi i këtyre

pronave do të përfitonin të gjithë bujqit që ishin nënshtetasit shqiptarë, edhe ata që i

përkisnin minoriteteve.

5.7. Protestat e popullsisë himariote kundër reformave të shtetit shqiptar

Studuesit helenë ndër vite janë munduar nëpërmjet studimeve të tyre ta paraqisnin

popullsinë e Himarës si greke. Për të arritur në këtë përfundim ata, në mungesë të burimeve

dokumentare historike, përdornin pikat e takimeve dialektore që flitej në Greqi me

greqishten që flitej në tre fshatrat e krahinës së Himarës (Dhërmi, Palasë dhe Himarë).255

Kjo lloj qasje nga ana e studiusëve grekë nuk jepte rezultat bindës dhe tezat e tyre nuk

gjenin baza të forta. Po të krahasoheshin rezultatet e disiplinave ndihmëse të historisë, siç

ishin studimet e zakoneve, dokeve, këngëve, valleve, veshjeve, emrave të njerëzve,

organizime shoqërore dhe e drejta zakonore, këto tre fshatra “greqishtfolëse” afronin me

tepër me trevat e Labërisë.256 Gjithashtu, edhe përdorimi i gjuhës greke në këto fshatra,

mund të shpjegohej me ndikimin që ushtronte kisha greko - fanariote në Shqipëri dhe,

pjesërisht, me kontaktet tregtare që këto fshatra kishin pasur me qendra tregtare të afërta

greke, kryesisht me Korfuzin dhe me ishujt e tjerë joniane.257 Duke parë këta tregues, shteti

shqiptar popullsinë e nënprefekturës së Himarës e konsideronte përgjithësisht shqipfolse.

Përjashtim bënin, siç u nënvizua më lart, fshatrat Dhërmi, Palasë dhe Himarë, të cilat

254 Ligje mbi Reformen Agrare, Mbretnija Shqiptare, Kryesia e Keshillit Ministruer, Tiranë, 1930. 255 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, vep. E cit., f. 51. 256 Kristo Frashëri, Himara dhe përkatësia etnike e himarjotëve, Botimet Toena, Tiranë, 2005, f. 23. 257 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 190.

106

Komisioni Hetimor nga të dhënat që zotëronte, i konsideronte pjesërisht minoritare.258

Pavarësisht të dhënave të mbledhura nga Komisionit Hetimor, këto fshatra nuk

konsideroheshin si minoritare nga Ministria e Arsimit, duke parë se në këngë e në vajtime

përdornin gjuhën shqipe.259

Qëndrimi shtetit shqiptar në këtë drejtim lidhej me faktin se, Himara historikisht ka

qenë një krahinë me tipare të qarta kombëtare shqiptare. Në përforcim të tezës shqiptare

vinin në ndihmë dokumentet historike që evokonin qëndresat e himariotëve kundër turqve.

Këto qëndresa vijuan deri në shek. XVII dhe pushtuesit turq detyroheshin t’u njihnin

banorëve të kësaj krahine pozitën e krahinave autonome (venomet). Marrvëshja e arritur me

turqit parashikonte që krahina e Himarës të kishte disa privilegje ekonomike dhe

administrative. Por ndoshta autonomia e arritur ndikonte në zbehjen e ndjenjës kombëtare

shqiptare dhe forcimin e helenizimt të një pjese të popullit himariot. Helenizimi vazhdoi

edhe pas çlirimit të Himarës, në vitin 1916, nga trupat greke. Shkollat greke të çelura në

këtë krahinë kishin një funksion të dyfishtë. Ato mundësonin jo vetëm zhvillimin e gjuhës

greke, por mbi të gjitha përdoreshin si mjet për përhapjen e propagandës greke.

Pas largimit të trupave italiane, në vitin 1920 dhe forcimit të shtetit shqiptar, populli

himariot, nën ndikimin e Greqisë, do të ngrihej në protestë. Protestat, fillimisht kishin si

qëllim rivendosjen e autonomisë dhe më vonë kundërshtimin e reformës arsimore të

promovuar nga Ministria e Arsimit. Për rivendosjen e autonomisë, himariotët kërkonin që

qeveria të respektonte zbatimin e venomeve. Siç u përmend më lartë, venomet ishin disa

258 MPJ, dosja 101, Ministria e Punëve të Brendëshme, Tiranë, 1921, f. 34. 259 MPJ, dosja 303, Mbi shkollat e Himarës, Tiranë, 1923, f. 7.

107

privilegje, sipas të cilave krahina e Himarës duhet t’i paguante shtetit një taksë vjetore në

këmbim të një farë autonomie speciale. Autonomia bënte të mundur që shteti shqiptar të

kishte mungesë të theksuar informacionesh rreth pasurisë që zotëronte popullsia e kësaj

zone.

Të përkrahur edhe nga qeveria greke, himariotët emëronin disa përfaqësues, të cilët

do të negocionin me qeverinë e Tiranës për çështjen e autonomisë. Ata vendosnin disa

kushte përpara se të pranonin bashkimin e Himarës me pjesën tjetër të vendit. Sipas këtyre

kushteve, qeveria duhet t’u garantonte: njohjen e venomeve ekonomike që kishte pasur kjo

krahinë në kohën e pushtimit turk, e cila do të paguante një pagesë fikse si më parë; njohjen

e plotë në çështjet fetare dhe pasuria e kishave të administrohej prej tyre siç kishte qenë deri

në atë kohë; në shkollat e kësaj krahine gjuha shqipe të bëhej e detyrueshme dhe zyrtare;

greqishtja do të mësohej si gjuhë e dytë atje ku populli do të shfaqte dëshirën.260 Fillimsht

kërkesat e parashtruara nga përfaqësuesit himariotë pranoheshin nga qeveria, e cila u

premtonte, gjithashtu, se do t’i paraqiste për diskutim edhe në parlament.261 Marrëveshja e

përkohëshme, krijonte mundësinë e zhvillimit paqësor të krahinës dhe lejonte forcimin e

identitetit të ndërgjegjjes kombëtare shqiptare të saj. Por nga ana tjetër, pranimi i kërkesave

nga qeveria shqiptare nuk ishte në përputhje me procesin e unifikimit dhe ndërtimin e

institucioneve kombëtare. Ato përbënin rrezik, sepse, mund të shtynin popullsinë e ndonjë

krahine tjetër të vendit për të kërkuar privilegje ekonomike dhe administrative.262

260 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 430. 261 Po aty, f. 431. 262 Po aty, f. 440.

108

Marrëveshja e arritur nga pala himariote dhe qeveria nuk do të diskutohej dhe

ratifikohej nga Parlamenti shqiptar. Kjo do të bënte që venomet të mos pranoheshin

ligjërisht dhe si pasojë nuk mund të njiheshin nga shteti shqiptar.263 Fillimisht, Ministria e

Financave, i jepte urdhër prefekturës së Vlorës që të bënte regjistrimin, jo vetëm të

popullsisë, por edhe atë të pasurive të paluajtshme dhe të gjësë së gjallë.264 Më tej i jepej

urdhër Prefektit që të procedohej me mbledhjen e të dhjetës, ashtu si funksiononte sistemi

tatimor në rang kombëtar. Privilegjet me natyrë ekonomike që i ishin bërë Himarës binin në

kudërshtim me Statutin, i cili në bazë të nenit 99, parshikonte: asnjë privilegj nuk mund t’i

bëhej askujt përsa u përkiste pagave dhe taksave.265 Natyrisht, anullimi i privilegjeve

taksore dhe regjistrimi i pasurisë shkaktonte protesta tek populli, përfaqësuesit e të cilit i

drejtoheshin autoriteteve greke. Paria himariote i lutej qeverisë greke që të mos toleronte

një padrejtësi të tillë. Kopjet e dorëshkrimeve të këtyre protestave qeveria greke ua

paraqiste të gjithë përfaqësive të huaja në Athinë.266 Pavarësisht protestave të banorëve të

krahinës së Himarës dhe ndërhyrjes se Greqisë në organet ndërkombëtare, qeveria shqiptare

në përputhje të plotë me Statutin themeltar arrinte të zbatonte sistemin taksor që ishte në

fuqi. Protestat e zhvilluara në krahinën e Himarës nuk kishin të bënin vetëm me heqjen e

venomeve, por edhe me reformat në sistemin arsimor që qeveria shqiptare po ndërmerrte.

Më konkretisht me numrin e orëve të mësimit që do të zhvilloheshin në gjuhën

greke dhe emërimin e mësuesve, të cilët sipas ligjit duhet të ishin nënshtetas shqiptar. Në

shkollat e tre fshatrave ku pretendohej që ishte e pranishme pakica kombëtare greke, në

263 MPJ, dosja 209,Tiranë, 1923, f. 11. 264 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 434. 265 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Vep. e cit., f. 78. 266 MPJ, dosja 209,Tiranë, 1923, f. 10.

109

vitin 1922, qeveria vendoste pakësimin e orëve në gjuhën greke, nga tre orë në javë që

kishte qënë një vit më parë, në një orë. Një pjesë e parisë së Himarës nuk ishin dakord me

këtë vendim dhe i propozonin qeverisë disa ndryshime. Ata kërkonin që në tre fshatrat ku

flitej shqip dhe greqisht (Dhërmi, Himarë e Palasë), të mësohej në klasat e treta dhe të

katërta, gjuha greke nga tre orë në ditë dhe në klasat e para dhe të dyta nga dy orë në ditë.267

Në shkollat e katër fshatrave të tjera të krahinës së Himarës, që flitej vetëm gjuha

shqipe, gjuha greke të mësohej vetëm në klasat e katërta, të pesta dhe të gjashta nga dy orë

në ditë.268 Këto kërkesa fillimisht do të pranoheshin nga qeveria shqiptare. Edhe pse

qeveria shqiptare ishte treguar shumë toleruese, kjo falë dhe presionit të fortë që po bënte

Greqia, disa mësues përpiqeshin të pengonin zhvillimin e gjuhës shqipe, sipas programit

arsimor të MA. Gjatë vitit 1923, banorët e tre fshatrave kërkonin që në shkollat e tyre të

emëroheshin mësues të gjuhës greke, duke shprehur gadishmërinë që të paguanin vetë

rrogat e tyre. Ata e arsyetonin këtë kërkesë me pretendimin se gëzonin statusin e

minoritetit.269 Por, krahinën e Himarës shteti shqiptar e konsideronte si bilingue dhe si

pasojë nuk gëzonte të drejtat e pakicave, të sanksionuara me firmosjen e Deklaratës mbi të

drejtat e minoriteteve.

Kjo kërkesë hidhej poshtë edhe për faktin se, MA po ndërmerrte disa reforma që

kishin si qëllim unifikimin e sistemit arsimor dhe nënshtetësia e mësuesve duhet të ishte

shqiptare. Pavarësisht protestave të ngritura nga një pjesë e popullsisë himariote, MA

aprovonte futjen në program të gjuhës greke për një orë në ditë, duke filluar nga klasa e

267 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 436. 268 Po aty, f. 436. 269 Po aty, f. 451.

110

dytë. Këto lëshime sipas popullsisë himariote nuk ishin të mjaftueshme dhe vendosnin të

mos lejonin fëmijët që të shkonin në shkollë. Ky veprim binte në kundërshtim me ligjin në

fuqi, i cili parashikonte frekuentimin e detyrueshëm për shkollat fillore. Për këtë arsye

Këshilli Arsimor merrte vendimin t’i dënonte të gjithë nëpërmjet gjobëvënies. Gjithashtu,

Nënprefekti deklaronte se: ndalimi nxënësve për të shkuar në shkollë nga ana e prindërve

ishte një veprim që do t’i konsideronte ata si antikombëtare dhe fajtor politik.270

Qëndrimi i Shqipërisë ndaj protestae të popullit të Himarës dënohej nga qeveria

greke, e cila pretendonte se reformat e ndërmarra në arsim binin ndesh me sistemin e

mbrojtjes së minoriteteve të LK. Sipas shtetit helen, reduktimi i orve të mësimit në gjuhën

greke dhe zëvendësimi i mësuesve grekë me ata shqiptarë, ishte një sinjal i qartë se qeveria

shqiptare po synonte “shqiptarizimin” e popullsisë greke të Himarës.271

Sipas Greqisë, këto përpjekje të qeverisë shqiptare dhunonin të drejtat e fitura nga

minoritetet me firmosjen e Deklaratës në vitin 1921, nga përfaqësuesi i qeverisë shqiptare.

Por, për shtetin shqiptar krahina e Himarës nuk gëzonte statusin e minoritetit dhe si pasojë,

vendimet e marra prej saj nuk përbënin asnjë shkelje të të drejtave të pakicave kombëtare.

Për këtë motiv qeveria jepte urdhëra kategorike që mësimi i gjuhës greke të zhillohej lirisht

në shkollat minoritare grekofone. Siapas rekomandimeve që parashikonte ligji mbi arsimin,

qëndrimi i mbajtur nga shteti shqiptar ndaj popullsisë bilingue të Himarës tregonte edhe një

herë faktin që Shqipëria respektonte impenjimet e marra përpara L.K.

270 MPJ, dosja 303, Mbi shkollat e Himarës, Tiranë, 1923, f. 6. 271 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 608.

111

5.8. Të dhënat kontraditore mbi popullsinë dhe vështirësia në përcaktimin e

pakicave

Komisioni gjatë hetimeve në territorin shqiptar nuk nguronte të theksonte se,

shqiptarët ishin ndoshta i vetmi popull autokton në Ballkan. Falë relievit malor, kishte qenë

e mundur të ruhej e paprekur raca shqiptare, kostumet dhe gjuha e tyre. Pavarësisht këtyre

karakteristikave, kishte qenë gjithmonë e vështirë të krijohej një shtet që të bashkonte të

gjithë shqiptarët nën udhëheqjen e një lideri të vetëm. Uniteti i kombit shqiptar, sipas

Komisionit arrihej të kuptohej nga zakonet e përbashkëta, traditat e lashta dhe gjuha. Edhe

pse kishte dallime ndërmjet toskërishtes dhe gegërishtes, ato nuk ishin gjë tjetër veçse

ndryshime të dialektit.272 Gjithashtu, pavarsisht faktit se prania e besimeve fetare të

ndryshme kishte prodhuar ndonjë destabilizim të vogël në politikën e brendshme, konfliktet

që ndodhnin vazhdimisht në vendet e tjera për shkak të fesë, pothuajse nuk ishin verifikuar

asnjëherë në Shqipëri.

Në vend mbizotëronte në ndjenjë e jashtëzakonshme tolerance kundrejt përkrahësve

të besimeve të ndryshme, duke i dhënë rëndësi lidhjeve të gjakut. Klerikët e tre besimeve

(Katolik, Ortodoks dhe Islamik) shpesh herë shkonin së bashku për celebrimin e

shërbimeve të shenjta. Kjo provonte se ndjenjat e patriotizmit ishin shumë herë më të forta

se ato fetare.Pavarësisht vënies në dukje të unitetit të popullsisë shqiptare, Komisioni nuk e

mohonte se haste dhe vështirësi në përcaktimin e minoritetit grek.273 Kjo vështirësi

konsistonte në faktin se kishte një mospërputhje nga burimet e të dhënave. Autorë të

272 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 12. 273 Po aty, f. 12.

112

ndryshëm nuk binin dakord si ta emëronin zonën, “Epir i Veriut” apo Shqipëri e Jugut. Disa

autorë përfshinin në këtë zonë, gjithë territorin e përbërë nga Zagoria dhe Lunxhëria me

popullsi ortodokse shqipfolse, nga Gjirokastra me krahinën e Kardhiqit, fshatrat e

Tepelenës në jug të Vjosës, Kurveleshi dhe Bregdeti.274 Bregdeti si zonë i referohej

nënprefekturës së Himarës, që më pas do të kalonte në prefekturën e Vlorës.

Autorë të tjerë, përjashtonin nënprefekturën e Pogradecit, e cila ishte pjesë

përbërëse e prefekturës së Korçës. Një burim tjetër të dhënash përjashtonte nga kjo zonë, jo

vetëm nënprefekturën e Pogradecit, por dhe pjesën veriore të kazasë së Përmetit dhe

Tepelenës, ku pjesa më e madhe e popullsisë ishte myslimane. Vështirësia e përcaktimit të

numrit të popullsisë minoritare qëndronte, gjithashtu, në faktin se pala greke, ndoshta e

shtyrë nga dëshira për të përfituar toka në dëm të Shqipërisë, shpesh herë ngatërronte fenë

me etninë. Ky gabim nga pala greke shpjegohej edhe me faktin se, për grekët feja ortodokse

identifikohej me kombësinë greke. Për sa i përkiste përcaktimi të racës së popullsisë së

Shqipërisë së Jugut, Komisioni e kishte të vështirë të dilte në një konkluzion.

Kjo pasi historikisht Shqipëria dhe Greqia, kishin qenë pushtuar vazhdimisht për

shumë kohë të gjatë nga fuqi të huaja, derisa sa pushtuesit e huaj ishin përzier me

popullsinë vendase.275 Por, vështirësitë që haste Komisioni mund të shpjegoheshin nga dy

konstatime. I pari kishte të bënte me faktin se, në ato vite studiuesit e kohës mendonin që

gjuha dhe raca ishin dy gjëra të njëjta. Konstatimi i dytë kishte të bënte me vetë

Komisionin, antarët e të cilit, duke mos qënë njohës të mirë të historisë shekullore

274 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 117. 275 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 373.

113

shqiptare, nuk merrnin në konsideratë disa nga faktorët që determinonin “racën shqiptare”.

Ky nocion shpjegohej mirë nga Faik Konica, sipas të cilit me fjalët “racë shqiptare”

kuptohej:

“një grup njerëzish, të cilët, meqë kanë jetuar së bashku për qindra vjet me radhë,

duke folur të njëjtën gjuhë dhe duke jetuar të veçuar nga të tjerët, duke lidhur martesa

ndërmjet tyre, deri në ditët tona kanë luftuar kundër popullatave të huaja pushtuese dhe

paraqisnin disa tipare të përbashkëta të pamohueshme, si nga ana fizike e jashtme ashtu

dhe nga temperamenti”.276

Gjithsesi, Komisioni gjatë vizitave të tij në Gjirokastër dhe Delvinë, vërente se një

pjesë e vogël e popullsisë kishte karakteristika të përbashkëta me figurën klasike

helenike.277 Ky këndvështrim i Komisionit mbi popullsinë e Gjirokastrës ishte korrekt, pasi

në këtë krahinë, sipas statistikave që kishte në dispozicion qeveria jetonin afërsisht 28.000

nënshtetas që i përkisnin kombësisë greke.278 Kurse popullsia shqipfolse në zonat nën hetim

kishte tipare racore lehtësisht të dallueshme që ishin karakteristike ilirike. Sipas Komisionit

nuk kishte shenja që të tregonin urrejtje racore ndërmjet grekëve dhe shqiptarëve. Do të

ishte e çuditshme po të ndodhte ndryshe, meqënëse një pjesë e konsiderueshme e popullsisë

greke kishte origjinë shqiptare. Nga hetimet ishte pothuajse e pamundur të ngrije argumente

me bazë racore në favor të Greqisë apo të Shqipërisë.

276 Faik Konica, Shqipëria Kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore, Shtëpia botuese “55”, Tiranë, 2010, f. 60. 277 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 373 278 MPJ, dosja 141, Lozana, 15 qeshor 1923, f. 2.

114

5.9. Përfaqësimi i popullsisë në politikë dhe punësimi i saj në administratën

lokale sipas besimit fetar

Shqipëria kishte një popullsi me një mazhorancë analfabete që ndikohej lehtësisht

nga kulturat e jashtme dhe feudalizmi ishte akoma mbizotrues në shumë zona të vendit.

Këto karakteristika ishin një pengesë për centralizimin e vendit, i cili duhej të realizohej

duke lejuar një farë autonomie administratatës lokale. Gjetja e një ekuilibri ndërmjet

centralizimit dhe decentralizimit ishte një nga problemet më të rëndësishme për qeverinë

shqiptare.279

Aq më shumë, kur disa elemente të popullsisë ndiqnin interesat e tyre duke

shfrytëzuar diversitetin fetar që ekzistonte në vend. Ky diversitet do të ndikohej shumë nga

ngjarjet që do të ndodhnin në Turqi, ku shumë oficerë myslimanë shqiptarë ishin formuar

dhe kishin kryer shërbimin ushtarak. Ata ishin arsimuar në gjuhën turke dhe lexonin në

gazetat arritjet e turqve modernë në realizimin e një shteti të unifikuar islamik.280 Ky fakt i

shtynte që të besonin që feja myslimane pajtohej me nacionalizmin modern. Rezultati

kryesor e kësaj ringjalljeje të myslimanizmit do të ishte formimi i shtetit kombëtar me

karakter fetar.

Nga ana tjetër, shtetet fqinje ballkanike po punonin me intesitet që ta paraqisnin

Shqipërinë në arenën ndërkombëtare si një nga shtetet me prirje të theksuara islamike, ku të

krishterët përbënin një minoritet. Ata e etiketonin me përbuzje si shtet muhamedan, i cili po

mundohej t’i mohonte të drejtat pakicave të krishtere dhe si pasojë nuk gëzonte të drejta të

279Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 376. 280 C 7812, Final report of the Commission of Enquiry, League of Nations, Geneve, 2 May 1923, f. 4.

115

ishte pjesë e familjes Evropiano-kristiane. Në këtë mënyrë, shteti i ri shqiptar rrezikonte të

humbiste mbështetjen ndërkombëtare që me shumë mund e kishte fituar me anëtarsimin në

LK. Për të evituar izolimin ndërkombëtar, përpjekjet e qeverisë shqiptare përqëndroheshin

në shkëputjen e ndjenjave me ngjyrë fetare nga dhomat e pushtetit politik, siç ishin

administrata publike qendrore dhe parlamenti. Në administratën qendrore ishin të punësuar

98 nënpunës myslimanë dhe 65 të krishterë.281

Këto të dhëna tregonin qartë se shteti shqiptar nuk merrte parasysh përkatësinë

fetare në punësimin e personelit në administratën qendrore. Laiciteti i shtetit shqiptar vihej

re edhe në formimin e pushtetit ligjvënës, ku partitë politike mundoheshin që deputetët e

përzgjedhur të përfaqësonin realisht popullsinë sipas përkatësisë fetare. Kjo tendencë vihej

re në zgjedhjet e përgjithëshme parlamentare të mbajtura në 1920.282 Në tabelën e

mëposhtme jepet numri i deputetëve të ndarë sipas përkatësisë fetare të llogaritur në bazë të

popullsisë të ndarë, edhe kjo sipas përkatësisë fetare, në prefekturat e Shqipërisë në vitin

1920.

281 MPJ, dosja 102, Tiranë 1922, f. 131. 282 Po aty, f. 128.

116

Numri i deputetve të ndarë sipas përkatësisë fetare të llogaritur me popullsinë e çdo

prefekture në vitin 1920

Popullsi

myslimane

Nr.

deputet

mysliman

Popullsi

ortodokse

Nr.

deputet

ortodokse

Popullsi

katolike

Nr.

deputet

katolik

Prefektura e

Korçës

80.000 5 40.000 5 - -

Prefektura e

Gjirokastrës

57.000 5 68.000 6 - -

Prefektura e

Beratit

69.000 6 27.000 3 - -

Prefektura e

Vlorës

38.000 3 7.000 1 - -

Prefektura e

Elbasanit

90.000 6 6.000 2 - -

Prefektura e

Durrësit

75.000 6 7.000 1 - -

Prefektura e

Shkodrës

53.000 4 - - 79.000 8

Prefektura e

Dibrës

112.000 8 0 2 - -

Shuma 570.000 43 155.000 20 79.000 8

Tabela nr.1283

Siç shihet nga të dhënat e tabelës, ajo që të binte në sy ishte fakti se në prefekturën

Korçës, pavarësisht se, popullsia myslimane ishte dy herë më e madhe në numër se ajo

ortodokse, të dyja grupet e popullsisë kishin nga pesë deputetë që do t’i përfaqsonin në

Parlamentin shqiptar. Rast i veçantë ishte ai i prefekturës së Dibrës, ku popullsia që i

283 MPJ, dosja 102, Tiranë, 1922, f. 128.

117

përkiste besimit fetar ortodoks ose katolik mungonte, ajo ishte tërësisht myslimane. Në këtë

prefekturë, ku sipas legjislacionit i takonte të kishte në total dhjetë deputetë në pushtetin

ligjvënës, dy prej tyre i përkisnin besimit fetar ortodoks. Të dhënat mbi përfaqësimin e

popullsisë në Parlament sipas përkatësisë fetare hidhnin poshtë pretendimet dhe akuzat e

ngritura, veçanërisht nga Mbretëria serbo-kroate-sllovene dhe Greqia, se shteti shqiptar nuk

ishte gjë tjetër veçse një shtet mysliman ku pakicave të krishtera u mohoheshin të drejtat e

tyre. Nëqoftëse analizohej nga ana statistikore ndarja e përgjithshme e popullsisë shqiptare

sipas përkatësisë fetare, viheshin në dukje disa të dhëna. Përsa i përkiste popullsisë

myslimane, e cila nga ana numerike përbënte 71% të gjithë popullsisë shqiptare, ajo

përfaqësohej nga 60% e parlamentarëve. Popullsia ortodokse, e cila përbënte 20% të

popullsisë në vend, përfaqësohej nga 28% e deputetëve. Pra, nga të dhënat statistikore

popullsia ortodokse kishte një përfaqësim më të madh në parlament në krahasim me

përqindjen që zinte në popullsinë e përgjithshme. Popullsia katolike përfaqësohej në

mënyrë pothajse lineare në parlament, pasi në shkallë kombëtare ajo përbënte 10% të

popullsisë dhe deputetë që i përkisnin besimit katolik zinin 11% të vendeve në dhomën e

ligjëvënësit. Lidhur me përfaqësimin e elementit të krishter dhe minoritar në administratën

publike lokale, në Shqipërinë e Jugut, Komisioni hetimor shprehte disa dyshime,284 të cilat

Ministria e Punëve të Brendshme i hidhte poshtë duke deklaruar se ishin të pasakta.

Sipas kësaj ministrie, në prefektuarat e Korçës dhe Gjirokastrës, pa marrë parasysh

përkatësinë fetare, ishin emëruar nënpunës të krishterë, të cilët përbënin shumicën.285

Gjithashtu, edhe në Himarë nëpunësit e administratës lokale ishin të krishterë dhe për më

284 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, vep. e cit., f. 48. 285 MPJ, dosja 209, Mbi çështjen e Himarës, Tiranë, 1923, f. 11.

118

shumë, kishin pëlqimin e popullsisë vendase. MPB u përgjigjej edhe ankimeve të ngritura

nga Z. Sederholmit, i cili shfaqte pakënaqësinë e tij rreth faktit, se në provincat e Korçës

dhe Gjirokastrës, nëpunësit e administratës nuk ishin zgjedhur nga populli. Në përgjigjen e

Ministrisë nënvizohej fakti se: as në Finlandë nëpunësit lokalë nuk zgjidheshin drejtpërdrejt

nga populli, por emëroheshin nga qeveria.286 Për më shumë, ligji i administratës civile të

shtetit shqiptar nuk e parashikonte diçka të tillë. Ky ligj fillimsht ndalej në paraqitjen e

ndarjes së Shqipërisë në njësi administrative dhe sipas nenit 1, vendi ndahej në prefektura e

nënprefektura dhe këto të fundit në krahina. Përsa i përkiste nnpunësve të administratës,

ligji parashikonte në kreun III të titulluar: “Mënyra e emërimit dhe e zgjedhjes të

nënpunsave”, zgjedhjen e nëpunësve me anë të emërimive. Më konkretisht neni 7,

parashikonte se nëpunësit emëroheshin nga ana e ministrive që ishin të lidhur, këto të fundit

ishin të detyruara të merrnin më parë dhe mendimin konsultativë të prefekturave. Kurse,

MPB emëronte vetëm nëpunësit që ishin të lidhur me të.287

Ligji i administratës civile, tregonte karaktetin unitar të shtetit shqiptar, i cili duke

parë dhe rreziqet që i kanoseshin, jo vetëm brenda por dhe përtej kufijve, nuk mund të

lejonte zgjedhjen e drejtpërdrejtë të nëpunësit të administratës lokale nga ana e popullit. Në

realitet, antarët e Komisionit në një farë mënyre kishin të drejtë, pasi në zonat e pastra

minoritare dyert e administratës shtetërore ishin të mbyllura. Personeli i komunave të

këtyre zonave ishin shqiptar.288 Shtetasit që i përkisnin minoriteteve mund të ushtronin

vetëm profesione të lira, si mjek, avokat dhe tregtar. Pavarësisht këtyre limiteve, shtetasit

286 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 360. 287 Kristo P. Luarasi, Ligji i administratës civile të Shtetit Shqiptar, Shtypshkronja “Mbrothësija”, Tiranë, 1922. 288 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 317.

119

që i përkisnin minoriteteve nuk ishin të diskriminuar përpara ligjit, ata gëzonin të drejta të

barabarta si gjithë shtetasit e tjerë.

5.10. Rekomandimet e Komisionit Ndërkombëtar mbi çështjen e minoriteteve

Më 12 maj 1922, Komisioni Hetimor paraqiste përpara Këshillit të LK raportin e tij

final mbi hetimet në Shqipëri. Ky raport vinte në dukje se objektivi i parë, që kishte të

bënte me tërheqjen e trupave të Mbretërisë serbo-kroate-sllovene nga zona neutrale

vendosur nga të dy vendet, ishte kryer me sukses. Objektivi i dytë parashikonte që,

Komisioni duhej të ekzaminonte dhe paraqiste përpara Këshillit, masa që të parandalonin

shqetësimet e ndryshme që i paraqiteshin shtetit të brishtë shqiptar. Komisioni parashtronte

disa rekomandime përpara LK, të cilat kishin të bënin me mbështetjen që duhej t’i ofrohej

Shqipërisë për konsolidimin e brendshëm të saj. Mbështetja do të ofrohej kryesisht në

fushën e ekonomisë dhe në përmirësimin e miradministrimit të vendit. Sigurisht, për të

verifikuar realizimin e këtyre objektivave, bashkë me qeverinë shqiptare, Komisioni kishte

planifikuar që të rikthehej në Shqipëri.289 Rekomandimet do të mbështeteshin nga qeveria

shqiptare, e cila shumë herë kishte nënvizuar suksesin e arritur nga Komisioni në

eleminimin e përkohëshëm të rreziqeve që kërcënonin paqen e vendit. Komisioni ishte i

bindur se një Shqipëri e lirë dhe e pavarur ishte një kusht themeltar për garantimin e një

paqeje afatgjatë në rajonin e Ballkanit. Raporti tregonte gjithashtu, se Shqipëria zotëronte të

gjitha elementet moralë dhe materialë, të cilat ishin bazat për krijimin e një shteti të

pavarur. Aty nënvizohej me bindje të plotë ekzistenca e një kombi shqiptar, i cili shpesh

289 C7812, 2 May 1923, Final report of the Commission of Enquiry, League of Nations,f. 44.

120

herë ishte vënë në dyshim nga aktorët ndërkombëtarë.290 Megjithatë, në raport specifikohej

se vendi nuk e kishte arritur akoma një qëndrueshmëri politike dhe zhvillim ekonomik të

mjaftueshëm për t’i bërë ballë, si trazirave të brendshme dhe ndërhyrjeve të shteteve të

huaja.291 Për këtë arsye kishte nevojë për këshilla dhe mbështetje ekonomike nga

ndërkombëtarët. LK e cila gëzonte një prestigj të padiskutueshëm në Shqipëri, ishte organi

ndërkombëtar që dukej më mirë i strukturuar për të ofruar këtë mbështetje. Duke njohur më

nga afër situatën në Shqipëri, Komisioni paraqiste përpara Këshillit rekomandimet që

vijojnë më poshtë:

1. Kërkesës së qeverisë shqiptare, që kishte të bënte me mbështetjet për çështjet

ekonomike, duhej t’i jepej një përgjigje pozitive nga LK. Gjithashtu, qeveria në

bashkëpunim me ekspertë ndërkombëtarë, duhej të promovonte reforma që kishin si

qëllim miradministrimin dhe zhvillimin ekonomik të vendit.

2. Për të vëzhguar ecurinë e këtyre reformave, një nga pjestarët e Komisionit Hetimor

duhej të kthehej në Shqipëri, që të ndiqte ngjarjet në vend dhe të konsultohej me

qeverinë për zgjidhjen e tyre.

Në qoftë se Shqipërisë do t’i garantohej asistenca që kërkonte, ajo do të ishte në gjendje të

stabilizohej dhe të bëhej faktor i përhershëm i paqes në Ballkan.292 Pavarësisht arritjeve të

kënaqshme të reformave që kishte ndërmarrë qeveria shqiptare, Komisioni vinte në dukje

disa mangësi që duheshin plotësuar. Këto mangësi kishin të bënin me faktin që, populli dhe

290 MPJ, dosja 211, 1923, f. 216. 291 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 9. 292 C 6071/735/90, General report on Albania presented by the Commission of Enquiry to the Council of the League of Nations, April 24, 1922, f. 8.

121

qeveria duhej të promovonin politika që kishin si qellim: rritjen e solidaritetit ndërmjet

grupeve të ndryshme etnike të popullsisë, zhvillimin ekonomik të vendit, inkurajimin e

modernizimit të legjislacionit dhe promovimin e zhvillimit kultural.293 Edhe pse ekzistonin

probleme të ndyshme ndërmjet pakicave dhe popullsisë vendase, në rekomandim

konstatohej se qeveria shqiptatare i trajtonte këto të fundit në mënyrë të kënaqshme.

Këtë e tregonte edhe fakti që pakicave nuk u ishin cënuar pasuritë dhe shkollat e

hapura në zonat ku ato jetonin, ishin të njëjtat në numër sa dhe shkollat në viset e tjera të

Shqipërisë. Ndërsa mungesën në rritjen e mëtejshme të numrit të shkollave të minoriteteve,

Komisioni e lidhte me gjendjen ekonomike, e cila kishte patur të njëjtin impakt edhe për

shkollat në gjuhën shqipe. Një hap i rëndësishëm për Shqipërinë ishte bashkëpunimi i

mazhorancës myslimane me minorancën e krishterë, edhe pse këto dy grupe popullsie ishin

pothuajse të barabarta në numër në Shqipërinë e Jugut. Ky bashkim, ose bashkëpunim, ishte

absolutisht i rëndësishëm në procesin e modernizimit të shtetit. Megjithatë, siç e nënvizonte

dhe vet Komisioni, në Shqipëri kishte nevojë të bëheshin një sërë refomash, të cilat do të

jepnin mundësinë që besimtarët e besimeve fetare të ndryshme të jetonte në harmoni

ndërmjet tyre.294 Sipas Komisionit, reforma agrare me të cilën po përballej qeveria kishte

një rëndësi themeltare për zhvillimin e Shqipërisë. Kjo reformë nuk ishte shumë e vështirë

për t’u realizuar, pasi pjesa më e madhe e çifligjeve ishin të vogla me sipërfaqe dhe një

numër i konsiderueshëm fshatarësh zotëronin prona të tyre.295 Për më shumë, fakti që

çmimi i tokës nuk ishte shumë i lartë jepte mundësi që gjithëkush do mund ta blinte dhe të

293 C 7812, Final report of the Commission of Enquiry, League of Nations, Geneve, 2 May 1923, f. 2. 294 Po aty, f. 3 295 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 369.

122

bëhej pronar. Gjithashtu, qeveria zotëronte dhe disa çifligje, të cilët në të kaluarën i

përkisnin Perandorisë Osmane dhe mund t’i përdorte ato për të plotësuar kërkesat për tokë

nga ana e fshatarëve.296 Lidhur me funksioninmin e drejtësisë, Komisioni gjykonte se shteti

i së drejtës, ishte pak a shumë në të njëjtin nivel me shtetet e tjera ballkanike. Ky vlerësim

konfirmohej edhe nga popullsia minoritare gjatë hetimeve që Komisioni kishte bërë në

zonat që kishte vizituar. Problem për popullsinë minoritare ishin masat shtrënguese që

kishte marrë qeveria për lëvizjen e personave, të cilat binin ndesh me “Deklaratën mbi

minoritetet” të firmosur nga shteti shqiptar. Një aspekt tjetër negativ i vënë në dukje nga

Komisioni ishte edhe mosbesimi i popullsisë së krishterë kundrejt asaj myslimane. Kjo

ndjenjë mosbesimi, gjithësesi, nuk kishte të bënte më fenë myslimane në vetëvete por me

mënyrën se si kishte qeverisur administrata osmane gjatë pushtimit disa shekullor.

Ishte e vërtet se ndryshimet fetare kishin ndikuar disa herë negativisht në politikën e

brendshme të vendit, por respekti dhe dashamirësia për fenë e njëri-tjetrit ishin të

pamohueshme. Kjo shpjegohej me faktin se shqiptarët ishin të bashkuar nga lidhjet e

gjakut, nga tradita dhe nga festat kombëtare e fetare të përbashkëta.297 Këtë tolerancë

ndërmjet besimeve fatare e theksonte edhe Komisioni, i cili për më shumë shprehte bindjen

e tij se feja islame në Shqipëri karakterizohej nga një fanatizëm jo radikal, që nuk ndihej i

kërcënuar nga besimet të tjera.298 Në shumë raste vrehej një përpjekje e harmonizuar

ndërmjet myslimanve dhe të krishterëve që të harronin kontraditat ndërmjet tyre, me qëllim

zhvillimin e kulturës pak të emancipuar shqiptare. Kjo harmoni fetare mund të arrihej

296 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 369. 297 Tajar Zavalani, Histori e Shqipnis, “PHOENIX”, Londër, 1998, f. 265. 298 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 370.

123

vetëm duke bashkuar Shqipërinë në një shtet unitar laik me administratë të fortë, e cila do

të luftonte çdo përpjekje që shkonte kundër këtij qëllimi. Ky bashkim i periferisë me

qendrën mund të arrihej duke krijuar një rrjet të mirë komunikimi. Gjatë kohës kur

Komisioni vizitonte Shqipërinë, nuk kishte rrugë të mira që të lidhte Tiranën me Durrësin

dhe Vlorën. Përsa i përkiste komunikimit, ndërmjet Korçës dhe Shqipërisë së Mesme, ai

ishte pothuajse inekzistent, edhe ishte e pamundur trasporti i mallrave të rënda.299 Ndërtimi

i rrjetit rrugor ishte i vështirë për t’u realizuar pasi, pavarësisht faktit që Shqipëria nuk

kishte borxhe të jashtme, burimet financiare ishin të limituara dha pa ndihmën e kapitaleve

të huaja ishte e pamundur të rritej zhvillimi ekonomik i vendit.300

Qeveria shqiptare e priste me interes të madh raportin përfundimtar që Komisoni

Hetimor kishte paraqitur pranë Sekretarisë së LK. Interesi i qeverisë ishte i kuptueshëm,

pasi shteti i ri shqiptar për të siguruar ekzistencën e tij politike kishte nevojë të fitonte

besimin e shteteve të mëdha dhe të LK.Vetëm duke fituar këtë besim mund t’u bëhej ballë

intrigave të shteteve fqinje dhe diversitetit etnik e fetar që ekzistonte në vend. Besimi mund

të fitohej vetëm me një administratë të lirë nga paragjykimet racore e fetare dhe duke u

garantuar të drejta të barabarta të gjithë nënshtetasve që jetonin në territorin shqiptar.301

Këto të drejta duhet të garantoheshin në përputhje me zotimet që qeveria shqiptare kishte

marrë përpara Organizatës së LK.

299 C 706, M 417, The economic and financial situation of Albania, Leagua of Nations , 20 Octobre 1922, f. 8. 300 C 7570/735/90, Supplementary Report of the Commission of Enquiry In Albania submitted to the Council, May 12, 1922. 301 MPJ, dosja 211, korrispondencë e Ministrisë së Punve të Brendëshme, Tiranë, 1923, f. 226.

124

KAPITULLI VI: REFORMA ARSIMORE DHE BESIMET FETARE

NË SHQIPËRI

6.1. Gjendja e arsimit në Shqipëri

Nënshkrimi i “Deklaratës mbi mbrojtjen e minoriteteve në Shqipëri” përcaktonte

qartë se minoritet kishin të drejtë të ndërtonin dhe të mbanin shkolla në gjuhën e vet. Në

Shqipëri gjatë vitit 1921, ekzistonin, përveç shkollave që drejtoheshin nga Ministria e

Arsimit edhe shumë shkolla private fetare në të cilat procesi mësimor zhvillohej,

përgjithësisht, në gjuhën e huaj. Në këto shkolla, që gjendeshin gjithandej në territorin

shqiptar, mbizotëronte plotësisht edukimi fetar dhe jo ai laiko-qytetar. Ky aspekt ishte më i

theksuar sidomos për shkollat që mbante kleri katolik, i cili kishte ndikim të fuqishëm në

jetën shoqërore.302 Të tilla mund të përmendim: Liceu shqiptaro-francez në Korçë dhe

Shkolla Normale në Elbasan.303 Kurse shkollat publike shqiptare që drejtoheshin nga MA,

mund të klasifikoheshin si në tabelen që vjon:

Numri i përgjithëshëm i shkollave në Shqipëri gjatë vitit 1921.

Shkolla fillore të larta me shtatë klasë 9

Shkolla fillore të larta me pesë klasë 29

Shkolla fillore të larta me tre klasë 22

Shkolla fillore të larta me dy klasë 472

Tabela nr.2304

302Dritan Spahiu, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Reforma arsimore e ralizuar në periudhën e Mbretërisë Shqiptare, Botimet Toena, Tiranë, 2011, f. 307. 303 C 706, M 417, The economic and financial situation of Albania, Leagua of Nations , 20 Octobre 1922, f. 7. 304 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 154.

125

Tabela tregon qartë se niveli i sitemit arsimor në vend nuk ishte shumë i zhvilluar, kjo

për shkak të ndalimit për shumë kohë që fuqitë e huaja pushtuese i kishin bërë hapjes së

shkollave në gjuhën shqipe. Niveli i dobët i cilësisë së mësimit bënte që këto shkolla

shërbenin më shumë si kurse kundër analfabetizmit dhe jo si vatra të mirëfillta edukimi, për

të dhënë dije dhe kulturë.305

Por, pavarësisht këtyre vështirësive, dëshira për të mësuar në gjuhën amtare ishte shumë

e madhe. Këtë e tregonte fakti që edhe pse në Shqipëri fillimisht shkolla nuk ishte e

detyrueshme, klasat ishin plot me nxënës, sa që shpesh hërë nuk kishte vend për t’u ulur.

Tejmbushja e klasave vinte si pasojë e mungesave të strukurave dhe godinave, të cilat

shpesh herë ishin të improvizuara. Në shumë krahina të Shqipërisë mungonin tekstet

shkollore të shtypura në gjuhën shqipe dhe shkrimi mësohej në tabela murale, të bëra nga

italianët.306 Për të ulur analfabetizmin, MA ndërmerrte disa reforma në sistemin shkollor, të

cilat kishin të bënin me unifikimin e programeve mësimore dhe të teksteve shkollore. Ishte

e domosdoshme që programet mësimore të ishin unike për të gjitha shkollat e të njëjtit nivel

dhe të kishin si qëllim forcimin e frymës kombëtare të vendit.307

Për kalimin e këtyre vështirësive, gjatë periudhës që shkonte nga 1920 deri në 1924 do

të zhvilloheshin tre kongrese arsimore: në1920 në Lushnjë, në 1922 në Tiranë dhe në 1924

përsëri në Tiranë. Në këto kongrese merreshin disa vendime të rëndësishme që kishin të

bënin me:

305Dritan Spahiu, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Reforma arsimore e ralizuar në periudhën e Mbretërisë Shqiptare vep. e cit., f. 305. 306 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 154. 307Dritan Spahiu, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Reforma arsimore e ralizuar në periudhën e Mbretërisë Shqiptare vep. e cit., f. 306.

126

1. Krijimin e shkollave të njehësuara kombëtare laike:

2. Zbatimin e arsimit fillor të detyruar edhe për vajza

3. Dërgimin jashtë shtetit të studentëve për mjekë, inxhinierë, agronomë, juristë,

administratorë etj., që të punonin me kulturë për të ardhmen e kombit.308

Shumë të suksesëshme ishin kurset e mbrëmjeve për të rritur të hapura në Tiranë

dhe Vlorë. Klasat e para të këtyre qyteteve mblidhin shumë nxënës dhe një pjesë e mirë e

tyre ishin mbi dyzet vjeç. Në ndihmë të sistemit arsimor vinin edhe shkollat private, të cilat

kryesisht financoheshin nga komunitetet fetare. E tillë ishte shkolla e mbipopulluar e

Jezuitve dhe e Françeskanëve në Shkodër. Në këtë qytet rreth 1500 nxënës të moshave të

ndryshme ndiqnin rregullisht shkollat private.309

Por, shkollat fetare shteti shqiptar kërkonte t’i kufizonte sa më shumë ato dhe të

vinte në funksion shkolla të reja laike, të lira nga sundimi i frymës fetare. Në Berat, shteti

shqiptar do të hapte shkollën e mësuesve nga ku do të dilnin mësuesit e së ardhmes.310 Si

përfundim, MA vendoste të jepte bursat e para të studimit për vitin shkollor 1920-1921.

Këto bursa i jepnin mundësi nxënsve më të mirë për të ndjekur studimet në shtetet

evropiane perëndimore, siç ishin: Italia, Austria dhe Franca.Të gjitha këto përpjekje

tregonin dëshirën e madhe të qeverisë dhe të popullit shqiptar për mësimin e gjuhës shqipe.

308 Asqeri Llanaj, Kur historia flet vetë, (Vështrim krahasues i disa periudhave historike), vep. e cit., f. 57. 309 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 155. 310 C 706, M 417, The economic and financial situation of Albania, Leagua of Nations , 20 Octobre 1922, f. 7.

127

6.2. Unifikimi i sistemit arsimor dhe shtetëzimi i shkollave

Në fillim të viteve ‘20 sistemi shkollor në Shqipëri ishte i prapambetuar aq sa

akoma nuk ishte vendosur për gjuhën letrare që duhej të përdorej në shkollat e gjithë vendit.

MA po përpiqej të botonte sa më shpejt tekste të reja shkollore në gjuhën shqipe, të cilat do

të ishin gati në vitin 1922. Në këto tekste, qeveria mendonte që të përdorte si gjuhë zyrtare

dialektin e Elbasanit, i cili ishte i ndërmjetëshëm midis toskërishtes dhe gegërishtes.

Përdorimi i gjuhës letrare nëpër shkollat e gjithë territorit shqiptar ishte një ndër arritjet më

të mëdha që shteti kishte ndërmarrë në modernizimin dhe unifikimin e sistemit shkollor.

Pavarësisht përpjekjve të mëdha sistemi arsimor mbetej akoma problematik dhe zhvillimi i

tij në zona të ndyshme të vendit nuk ishte i njëjtë. Në shumë raste mësimi zhvillohej

gojarisht dhe nxënësit duhej ta shkuanin mësimin pasi mësuesi ua diktonte në dërrasë. Këto

vështirësi në mësimdhënie, pavarësisht inteligjencës së fëmijve dhe entuziazmit të

mësuesve, me kalimin e kohës do të bëheshin pengesë në zhvillimin e sistemit arsimor.

Ndryshe qëndronte puna me zhvillimin e arsimit të mesëm në Shqipëri, organizimi i të cilit

bëhej shumë i vështirë pasi kishte një mungesë të theksuar të teksteve dhe gjuha shqipe nuk

ishte shumë e emancipuar. Gramatika dhe sintaksa nuk ishin shumë të zhvilluara dhe

mungonte fjalori i gjuhës shqipe. Mungesa dhe përvetësimi i letërsisë shqiptare, kishte bërë

që shumë nga fjalët më të zakonshme kulturore që përdoreshin në gjuhën e përditshme të

korespondonin me tuqishten dhe greqishten.

Një zhvillim të theksuar sistemi arsimor do të arrinte me shpalljen e Shqipërisë

Mbretëri Parlamentare dhe të Trashgueshme. Qeveria e Mbretit Zog ishte e bindur se

Shqipërisë i duhej një sistem shkollor i njësuar dhe laik, ku vetëm shteti do të kishte të

128

drejtën e plotë të kontrollit për cilësinë e shkollimit dhe të edukimit, pa e ndarë këtë detyrë

me askënd tjetër, qoftë ky person privat apo organizëm i huaj.311 Mbretëria ishte e vendosur

që të krijonte një arsim publik, i cili do të lehtësonte bashkimin moral e politik të

shqiptarëve. Pra synimi i monarkisë ishte që nëpërmjet reformës shkollore të forcohej

ndërgjegjja kombëtare shqiptare dhe karakteri kombëtar unik i shtetit shqiptar.312

Për të arritur këtë qëllim, shteti shqiptar synonte të merrte disa masa të cilat

parashikonin që arsimi fillor të bëhej i detyrueshëm dhe të ishte falas. Këto masa

sanksionoheshin në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare. Art. 206 parashikonte që:

arsimi fillor për të gjithë shtetasit shqiptar është i detyrueshëm dhe në shkollat e shtetit të

jepet falas. Këto masa kishin si qëllim uljen e analfabetizmit të popullit shqiptar dhe

njëkohësisht, duke patur parasysh dhe varfërinë që mbizotëronte në vend, parashikohej që

mësimi në shkollat fillore të jepej falas. Një masë tjetër e rëndësishme e ndërmarrë nga

qeveria ishte shtetëzimi dhe kontrolli i arsimit nga shteti shqiptar. Ky kontroll i qeverisë

shtrihej edhe mbi hapjen e shkollave të ndryshme private.Të drejtat e minoriteteve

pasqyroheshin në Art. 207 të Statutit, i cili parashikonte që: në konformitet me ligjet dhe

brenda në principet e programet të pranuara prej shtetit për shkollat e veta dhe kurdoherë

nën kontrollin efektiv të qeverisë, vetëm shtetasit shqiptar mund të hapin shkolla të

ndryshme private. Të huajt, në konformitet me ligjet, mund të lejohen vetëm për shkolla

teknike e bujqësie me programe teorike-praktike. Gjithashtu, mund të hapen dhe prej

komuniteteve fetare shqiptare shkolla fetare me lejen e ministrisë kompetente e në

311Dritan Spahiu, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Reforma arsimore e ralizuar në periudhën e Mbretërisë Shqiptare , vep. e cit., f. 308. 312 Po aty, f. 53.

129

konformitet me ligjet; numri i nevojshëm i shkollave fetare të çdo komuniteti, ashtu dhe

numri i nxënësve të këtyre shkollave do të caktohet prej Ministrisë kompetente me

vendimin e Këshillit të Ministrave.313 Art.207 i Statutit Themeltar të Mbretërisë binte në

kundërshtim me art. 5 të Deklaratës mbi minoritetet, firmosur nga Shqipëria si kusht për

pranimin në LK. Paragrafi i parë i art. 207 theksonte se vetëm shtetasve shqiptarë u jepej

mundësia të hapnin shkolla të ndryshme private, ndërkohë që, art. 5 u njihte të drejtën

nënshtetasve shqiptarë që bënin pjesë në minoritete të racës, fesë a të gjuhës, të kishin të

drejtë që të mbanin, të drejtonin e të kontrollonin, me të ardhurat e tyre, apo të krijonin në

kohën e ardhme, shkolla mirëbërëse, fetare a shoqërore, shkolla e të tjera ndërtesa

mirërritjeje, duke patur të drejtën të përdornin lirisht gjuhën e vet e duke vepruar lirisht në

fenë e tyre. Art. 207 në paragrafin e dytë, e kufizonte të drejtën e të huajve përsa i përkiste

hapjes së shkollave. Ai theksonte së të huajve u lejohej vetëm të kishin shkolla teknike e

bujqësie me programe teori-praktike. Gjithashtu, në paragrafin e tretë, edhe komuniteteve

fetare u limitohej e drejta për të hapur shkolla dhe drejtuar ato. Qeveria nëpërmjet

ministrisë përkatëse, kishte të drejtë të përcaktonte jo vetëm numrin e shkollave që i

nevojiteshin komuniteteve fetare por dhe numrin e nxënësve që do të kishte çdo shkollë. Ky

qëndrim i shtetit shqiptar mbi arsimin pasqyrohej edhe në “Ligjin Organik të Arsimit”,

aprovuar nga Parlamenti i Shqipërisë më 1928. Ligji përveçse konfirmonte arsimin fillor të

detyruar, parashikonte sipas Art. 8 që: programet, oraret e mësimeve si dhe hollësirat mbi

zhvillimin e çdo lënde caktohet me një rregullore të veçantë nga Ministria e Arsimit.314

Detyrat e MA përcaktoheshin më konkretisht në Art. 90, cili theksonte se drejtimi,

313 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri. Vep. e cit., f. 132. 314 Ligjet e Arsimit, Mbretnija Shqiptare, Ministria e Arsimit, “Telegraf”, Tiranë, 1928, f. 2.

130

rregullimi e kontrollimi i arsimit botor i ngarkohej Ministrisë së Arsimit. Gjithashtu, sipas

Art. 91, Ministri i Arsimit ishte autoriteti më i lartë i arsimit botor, ai ishte përgjegjës për të

gjitha veprimet teknike, administrative dhe financiare. Ligji Organik i Arsimit konfirmonte

rolin qendror që i jepej shtetit, i cili nëpërmjet MA-së, kontrollonte programet e

mësimdhënies që aplikoheshin në shkollat e territorit shqiptar. Ky akt ligjor nënkuptonte se

edhe shkollat e minoriteteve duhet të përdornin një program mësimor të aprovuar fillimisht

nga MA. Pavarësisht mbylljes së shkollave private dhe kontrollit të programit mësimor nga

ana e shtetit, “Ligji Organik i Arsimit” sipas Art. 10 pika a) lejonte që kush dëshironte

mund të merrte mësim në shtëpi të vet.315 Pajisja e këtyre nxënësve me libra e mjete të tjera

shkollore (Art.11) ishte detyrë e prindërve ose kujdestarëve. Në vijim, Art.13 parashikonte

që këta të fundit ishin të detyruar të lajmëronin Kryetarin e Komisionit shkollor të vendit dy

javë para çeljes së vitit shkollor se me ç’mënyrë do t’u japnin mësimet e detyrueshme

fëmijve të vet.316 Parashikimi nga ana e ligjit e mundësisë së mësimdhënies në ambientet

shtëpiake (ose mësimdhënie private), ishte ndoshta një lëshim që mbretëria shqiptare i

bënte asaj pjese të popullsisë minoritare, e cila refuzonte që fëmijët e vet të frekuentonin

shkollat ku programi mësimor të përcaktohej nga MA.

Më 1929 do të botohej ligji i komuniteteve fetare, në bazë të të cilit ndahej arsimi

civil nga ai fetar. Ky ligj ndalonte klerët e besimeve të ndryshme të drejtën për arsimin e

civilëve por, u jepte liri të plotë për sa i përkiste arsimit fetar të ulët e të lartë.317 Art. 23

parashikonte që, Komunitetet për edukimin e klerit të tyre, në bazë të ligjeve të Shtetit, të

315 Ligjet e Arsimit, Mbretnija Shqiptare, Ministria e Arsimit, “Telegraf”, Tiranë, 1928, f. 3. 316 Po aty, f. 4. 317 Dhimitër Berati, Shënime historike mbi marrëdheniet e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, vep. e cit., f . 78.

131

Statutit e të rregullores përkatëse mund të çelin shkolla fetare (seminare-medrese).318 Ligji i

komuniteteve kundërshtohej nga disa segmente të shoqërisë, të cilët kishin mbështetje nga

jashtë Shqipërisë, sepse sipas tyre ai cënonte lirinë e arsimit të siguruar nga Statuti i vitit

1928, për të gjithë shtetasit dhe të huajt. Në të vërtet, ky ligj kishte si qëllim parësor

forcimin e ndjenjës kombëtare dhe jo ndalimin e mësimdhënies në shkollat fetare apo në

shkollat e komuniteteve minoritare. Por, këto dispozita ligjore nuk arrinin efektin e

dëshiruar, pasi shkollat e krijuar për arsimin civil, të ndara nga ato të që ishin krijuar për

besimet e ndryshme që ekzistonin në Shqipëri, nuk arrinin të prodhonin një ndjenjë që të

kishte si qëllim bashkimin moral të kombit. Këtë bashkim qeveria mundohej ta arrinte duke

ndryshuar nenet 206 e 207 të ligjit kushtetues. Do të ishte Ministri i Arsimit Hilë Mosi, i

cili i kërkonte Mbretit që në ligjin e ri të arsimit, që do të aprovohej, në përputhje me

Statutit Themeltar të Shtetit, të futeshin dispozita të veçanta që të garantonin që vetëm

shteti të kishte të drejtën të hapte dhe të mbante shkolla fillore.319 Këto kërkesa do të

viheshin në bazën e dekretit ligjor që do të aprovohej nga Asamblea Kombëtare e

Shqipërisë. Nenet e mësipërme të Statutit Themeltar do të riformuloheshin dhe do të

theksonin se: shkollat private të çdo kategorie që deri tani funksionojnë do të

mbyllen.320Më konkretisht neni 206 parashikonte:

- Mësimi dhe edukimi i shtetasve shqiptar janë një e drejtë ekskluzive e

shtetit.

318 Dekret-ligje mbi formimin e komuniteteve fetare, Tiranë, 1929, f. 5. 319Beqir Meta, Monarkia Shqiptare (1928 - 1939), Botimet Toena, Tiranë, 2011, f. 309. 320 Filip Liço, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, vep. e cit., f. 116.

132

- Arsimi fillor për të gjithë shtetasit shqiptar është i detyrueshëm dhe jepet

falas.

Shkollat private të çdo kategorie qofshin që kanë vepruar deri më sot

mbyllen.

Ndërsa neni 207 parashikonte se: Shkollat fetare për përgatitjen e klerit të mbajtura

prej komuniteteve fetare shqiptare, janë të lira dhe rregullohen me ligjë.321 Mbasi

miratoheshin nga Parlamenti për ndryshimet në Statut, Mbreti i shpallte ato me një dekret të

veçantë. Me ndyshimet e ndërmarra arrihej të mbylleshin të gjitha shkollat private, si

vendase dhe ato të huaja, duke i vendosur nën kontrollin e drejtëpërdrejtë të qeverisë.

Sistemi i ri kushtetues arrinte të ndryshonte gjithë sistemin e arsimit.

Ky sistem kishte karakter gjithëpërfshirës që aplikohej si ndaj shumicës, ashtu edhe

ndaj pakicave dhe ishte në përputhje me shpirtin e përgjithshëm të Deklaratës që Shqipëria

kishte firmosur më 2 tetor 1921.322 Në këtë periudhë, nismat e reja ligjore shpallnin arsimin

fillor të detyrueshëm për të dyja sekset, nga gjashtë deri në trembëdhjetë vjeç. Ligji

kërkonte të bëheshin ndryshime në të gjithë sistemin arsimor fillor dhe të mesëm, të

krijohej arsimi profesional si dhe ndyshime në programet arsimore. Ligji gjithashtu,

impononte hapjen e shkollave femërore në të gjitha qendrat e mëdha urbane.323 Në lidhje

me ligjin që parashikonte mbylljen e shkollave private, për të shuar çdo protestë të

mundshme nga pakicat grekofone, për shtetëzimin e shkollave, qeveria ndërmerrte disa

321 Beqir Meta, vep e cit., f. 315. 322 Beqir Meta, Lidhja e Kombeve dhe minoritetet në Shqipëri, http://www.forumishqiptar.com/threads/58759-Lidhja-e-Kombeve-dhe-minoritetet-n%C3%AB-Shqip%C3%ABri 323 Valentina Duka, Historia e Shqipërisë 1912-2000, “Kristalina-KH”, Tiranë, 2007, f. 200.

133

vendime të rëndësishme. Ajo shtonte numrin e shkollave të minoritetit grek deri në 50,

zgjidhte dhe emëronte një personel mësuesish që kishin kryer studimet në shkollat greke

dhe jepte instruksion që arsimi në këto shkolla të zhvillohej kyesisht në gjuhën greke, gjuha

shqipe do të mësohej si gjuhë zyrtare.324 Gjithashtu, për të siguruar në të ardhmen një

personel arsimor të kualifikuar, qeveria do të akordonte bursa shteti për në Greqi studentëve

më të talentuar të zgjedhur midis popullsisë grekofone. Pavarësisht shtrëngimeve dhe

masave të ndërmarra nga shteti shqiptar lidhur me të drejtën e minoriteteve për të mësuar

në gjuhën e tyre, sistemi arsimor shqiptar ishte një nga më liberalët në rajon. Shtetet fqinje,

si Greqia dhe Jugosllavia, jo vetëm nuk lejonin hapjen e shkollave për minoritet që

ndodheshin brenda kufijve të tyre, por ato mohonin me forcë ekzistencën e popujve që i

përkisnin një etnie tjetër nga ajo zyrtare. Masat e marra nga qeveria shqiptare do të

kundërshtoheshin me forcë, sidomos nga Greqia, përpara Këshillit të LK. Shumë herë shteti

helen do t’i kujtonte qeverisë shqiptare angazhimet e marra nga ajo në arenën

ndërkombëtare.

6.3. Shkollat e minoritetit grek në Shqipërinë e Jugut

Në Shqipërinë e Jugut shumë persona flisnin dy gjuhë: shqip dhe greqisht, por në

shtëpitë e tyre zakonisht përdornin vetëm një, e cila rrjedhimisht ishte gjuha amtare.

Popullsia greqisht-folse në Gjirokastër dhe në Delvinë, përsa i përkiste të dhënave

statistikore që shteti shqiptar kishte paraqitur përpara LK, në realitet ishte më e madhe në

324 Dhimitër Berati, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, vep. e cit., f. 79.

134

numër. Autoritet shqiptare kishin deklaruar se minoriteti grek në zonat jugore shkonte deri

në 16. 000 banorë.325 Por, sipas të dhënave që Komisioni kishte siguruar, vetëm në

nënprefekturen e Delvinës kishte 15. 160 banorë që flisnin greqisht. Përveç banorëve të

kësaj zone, duheshin llogaritur gjithë fshatrat midis Libohovës deri në kufirin grek dhe

fshatrat në anën perëndimore të fushës së Gjirokastrës dhe pjesën jugore të qytetit.

Në gjithë këto zona popullsia që banonte ishte grekofone dhe gjuha e folur në shtëpi

ishte ajo greke. Sipas llogaritjeve të numrit të popullsisë të bëra në mars 1921 për zgjedhjet

e përgjithshme, në gjithë prefekturën e Gjirokastrës kishte 33. 313 persona që flisnin

greqisht.326 Komisioni bënte një llogaritje të numrit të popullsisë që i përkisnin pakicave

greke. Sipas kësaj llogaritjeje, gjithë popullsia minoritare e Shqipërisë së Jugut, e cila

banonte brenda prefekturave të Korçës dhe Gjirokastrës, duke përfshirë dhe Himarën,

përbente 17% të popullsisë së përgjithshme.327Gjithësesi, pavarësisht kontraditave

statistikore të ofruara nga shteti shqiptar mbi popullsinë minoritare greke, ishte e

domosdoshme të theksohej se në pjesën më të madhe të fshatrave minoritare që kishin një

farë rëndësie, ekzistonin shkolla të mbajtura nga buxheti i shtetit shqiptar, të cilat shërbenin

pikërisht për ruajtjen dhe trashëgimin e gjuhës amtare. Shpenzimet në këto shkolla, sipas të

dhënave që ofronte MA për vitin 1922, shkonin deri në 81.240 franga ari.328 Gjithashtu, nga

të dhënat e ministrisë rezultonte se në prefekturën e Gjirokastrës shkollat që i përkisnin

minoritetit grek ishin 39 dhe numri i nxënësve që i frekuentonin arrinte deri në 2.614.329 Në

325 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, vep. E cit., f. 49. 326 MPJ, dosja 221, Lidhja e Kombeve, 1923, f. 9. 327 MPJ, dosja 221, Mbi shkollat grekofone, 1923, f. 235. 328 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.566. 329 MPJ, dosja 102, Tiranë, 1922, f. 131.

135

këto institucione shkollore stafi i mësuesve përbëhej nga 49 persona dhe mësimi zhvillohej

tërësisht në gjuhën greke. Por sipas Komisionit, në disa shkolla minoritare kushtet

mësimore nuk ishin shumë të përshtatshme për zhvillimin e orës së mësimit. Të tilla mund

të përmendeshin ato shkolla që përbëheshin nga tre klasa, ku numri i nxënësve në çdo klasë

ishte shumë i madh, në disa raste shkonte deri në 150. Në shumicën e shkollave kishte

vetëm një mësues që zhvillonte procesin mësimor dhe mungonin mësueset femra, si pasojë,

vajzat ishin të pashkolluara pothuajse në çdo fshat. Kurse shkollave e mesme, me dy ose tre

klasa kishin ekzistuar kohë më parë, por ishin mbyllur gjatë pushtimit italian dhe nuk ishin

hapur më. Për rihapjen e tyre, komuniteti minoritar ishte ofruar që t’i paguante vet

shpenzimet e shkollës dhe pagat e mësuesve, por kjo mundësi nuk ishte lejuar. Qeveria

shqiptare u ishte përgjigjur se ata nuk mund të kishin më shumë lehtësira se popullsia

shqiptare.

Por, duke u mbështetur tek “Deklarata mbi minoritetet”, komunitetet që u përkisnin

pakicave racore, gjuhësore dhe fetare, kishin të drejta të padiskutueshme, të kishin shkolla

në gjuhën e tyre. Për këtë arsye, qeveria nuk kishte të drejtë t’i ndalonte ata që të paguanin

për shpenzimet e shkollave dhe rrogat e mësuesve. Këto lëshime që tentoheshin t’i

bëheshin, sidomos minoritetit grek, shkonin në një farë mënyre të cënonin sovranitetin dhe

dinjitetin e shtetit shqiptar. Në Delvinë, komuniteti grek i ankohej Komisionit së autoritetet

shqiptare shkollën e ndërtuar dhe themeluar nga greket e kishin kthyer në një shkollë për

nxënësit shqiptar. Këtyre akuzave qeveria u përgjigjej se ishte e drejta saj që këto shërbime

të përdoreshin për të gjithë komunitetin, pa dallim kombësie. Për më shumë, qeveria

ofronte disa të dhëna mbi shkollat, të cilat hidhnin poshtë pretendimet e ngritura nga ana e

136

pakicës greke se nuk po respektoheshin angazhimet e marra përpara LK. Qeveria theksonte

se, në Prefekturën e Gjirokastrës kishte në veprimtari gjithsej 101 shkolla fillore të mbajtura

me fondet e shtetit, nga këto 39 i përkisnin minoriteteve dhe 62 popullsisë shqiptare.330 Në

qoftë se, merrej parasysh përpjesëtimi i popullsisë së përgjithshme, ku elementi minoritar

përbënte vetëm 17% të banorëve të kësaj prefekture e numri i shkollave të llogaritej me

këtë përpjesëtim, elementit minoritar nuk duhet t’i takonin më tepër se 17 shkolla.331 Në

bazë të këtyre të dhënave, qeveria arrinte në përfundim se nëpërmjet buxhetit të shtetit ishin

çelur më shumë shkolla minoritare dhe ishin lënë pas dore shkollat për popullsinë shqiptare.

Sa për akuzat se në disa shkolla minoritare me shumë nxënës kishte vetëm një mësues,

qeveria shqiptare i hidhte poshtë duke paraqitur disa të dhëna. Sipas saj, në fshatin

Dhvrojan kishte katër mësues dhe një mësuese, kurse në fshatin Leshnoçes të Poliçanit

kishte dy mësues.332 Për problematikën e mbipopullimit të klasave, qeveria sqaronte së në

ato klasa ku numri i nxënësve shkonte deri në 60 vetë ishte caktuar vetëm një mësues.

Kjo ishte në përputhje me ligjin organik arsimor, i cili për këtë numër nxënësish

caktonte një mësues të vetëm për të zbatuar metodën kolektive të mësimit. Kështu Art. 25 i

ligjit organik ishte i qartë pasi deklaronte se: një shkollë që kishte deri në 60 fëmijë do të

kishte një mësues; kur numri i nxënësve arrinte 70 deri në 100 do të emëroheshin 2 mësues

e për çdo 50 nxënës nga një mësues më tepër.333 Ligji organik arsimor zbatohej në mënyrë

uniforme për të gjitha shkollat e shtetit shqiptar. I vetmi problem që vrehej ishte fakti se

shumica e mësuesve ishin të vjetër dhe hasnin vështirësi në zbatimin e metodave të reja të

330 MPJ, dosja 211, Mbi shkollat grekofone, 1923, f. 235. 331Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.576. 332 MPJ, dosja 221, Mbi shkollat grekofone, 1923, f. 236. 333 Ligjet e Arsimit, Mbretnija Shqiptare, Ministria e Arsimit, “Telegraf”, Tiranë, 1928, f. 8.

137

mësimdhënies. Ankesa tjetër që banorët minoritarë ngrinin, ishte mungesa e mësueseve për

vajzat nëpër zonat rurale. Qeveria mbi këtë problem argumentonte se: arsimi femëror ndër

fshatra bëhej i mundur falë sistemit të shkollave të përziera. Në këto shkolla, vajzat

zhvillonin mësimet deri në një farë moshe, kjo pasi në gjithë territorin e Shqipërisë nuk

ekzistonin shkolla të veçanta femërore. Gjithashtu, edhe mungesa e personalit të posaçëm e

bënin të pamundur arsimimin e mëtejshëm të vajzave. I vetmi fshat grekofon që kishte

emëruar një mësuese të veçantë ishte ai i Dhrovjanit.334Minoriteti grek ishte ankuar përpara

Komisionit edhe për mbylljen e shkollave të mesme. Këtyre ankimeve qeveria u përgjigjej

duke mohuar ekzistencën e tyre në të kaluarën. Sipas saj, në fshatin Dhrovjan kishte patur

një shkollë fillore të lartë, të cilën komuniteti grekofon e quante “elenikon skolio”.335

Por kjo shkollë nuk ishte e mesme, ajo i përgjigjej kritereve të një shkolle fillore të

lartë e përbërë nga dy klasa. Qeveria hidhte poshtë edhe akuzat që kishin të bënin me

ndalimin nga ana e saj të pagimit të mësuesve shtesë nga e komunitetit minoritar. Ajo i

quante si të pavërteta pasi, mbi këtë çëshjte, nuk kishte shkuar asnjë kërkesë në drejtim të

MA. Kjo ministri deklaronte se vetëm fshati i Podrishtit, i ishte drejtuar për çeljen e një

shkolle me financimet e veta dhe leja ishte akorduar. Së fundmi, qeveria sqaronte edhe

problemin e ndërtesës së shkollës në Delvinë, ku minoriteti e akuzonte se e kishte marrë për

ta përdorur si shkollë të përbashkët. Për qeverinë çështja qëndonte komplet ndyshe nga e

akuzat e ngritura. Në Delvinë një pjesë e popullsisë i përkiste minoritetit grek dhe shkolla e

tyre ishte tepër e ngushtë që t’u përgjigjej nevojave për shkollimin e fëmijve. Për këtë

qëllim, këshilli shkollor dhe bashkia vendosnin që të mernin me qera një ndërtesë më të

334 MPJ, dosja, 211, Tiranë, 1923, f. 236. 335 Po aty, f. 236.

138

madhe që të mund ta përdornin si shkollë.336 Vendimi parashikonte që ndërtesa të ndahej në

dy pjesë dhe të përdorej si shkollë për djemtë, si për fëmijtë shqiptar ashtu dhe për ata

grekofon. Përsa i përkiste shkollës së vjetër greke, ajo do të përdorej për shkollimin e

vajzave. Qeveria theksonte se këto ndryshime nuk ishin vendosur nga MA, por nga këshilli

shkollor i vendit me pëlqimin e popullit. Në prefekturën e Vlorës, sipas të dhënave që

prefekti i dërgonte MPB, popullsia e krishterë në këtë krahinë ishte prej gjuhës dhe gjakut

shqiptar. Përsa i përkiste katundeve Dhërmi, Palas dhe Himarë, popullsia fliste greqisht, por

sipas prefekturës këta nuk duheshin konsideruar si minoritet pasi flisnin shumë mirë edhe

gjuhën shqipe.337 Pra për prefektin e Vlorës, kjo popullsi konsiderohej thjeshtësisht

shqiptare. Pavarësisht këtyre vlerësimeve që i bëhej popullsisë së krahinës së Himarës, në

këtë zonë kishte tri shkolla greke, tetë mësues dhe 318 nxënës.338

Nga këta tetë mësues të shkollave greke tre prej tyre jepnin mësim në gjuhën

shqipe. Në këto shkolla, gjuha shqipe mësohej si gjuhë zyrtare dhe ato mbaheshin nga

fondet e shtetit. Pavarësisht këtyre lëshimeve, një pjesë e popullsisë së Himarës pretendonte

që gjithë mësimi të zhvillohej në gjuhën greke pasi ishin më në kontakt me popullsinë

greke. Këto kërkesa të popullsisë himariote lidheshin më shumë me protestat e

përgjithshme që po zhvilloheshin nga banorët pas vendimit që kishte marrë qeveria

shqiptare mbi heqjen e autonomisë. Himara kishte një autonomi të veçantë në krahasim me

territoret shqiptare, e cila kishte të bënte me disa privilegje taksore të trashëguara që nga

336 MPJ, dosja 221, Mbi shkollat grekofone, 1923, f. 236. 337 MPj, dosja 101, korrispondecë e Prefekturës së Vlorës drejtuar Ministrisë së Punve të Brendëshme, Tiranë, 1921, f. 34. 338 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.572.

139

sundimi turk, të venomene.339 Çështja e shkollave në Korçë kishte problematika të

ndryshme pasi aty nuk kishte minoritete kombëtare apo gjuhësore. E gjithë popullsia, duke

përfshirë edhe mbështetësit helenofil, ishin shqiptarë dhe gjuha e folur në shtëpitë e tyre

ishte gjuha shqipe.340

Por në këtë zonë, para se të okupohej nga ushtria franceze, nuk kishte shkolla ku

mësohej gjuha shqipe. Në Korçë në të gjitha shkollat për popullsinë e krishterë mësohej

greqisht, madje edhe për shkëmbimet tregtare përdorej gjuha greke. Ndërsa popullsia

myslimane frekuentonte shkolla ku mësimdhënia zhvillohej në gjuhën turke. Greqishtja

ishte gjuha e kulturës për popullin ortodoks, dhe shumë shqiptarë nga Korça kishin mbaruar

studimet dhe ishin formuar në universitetin grek të Athinës.341 Por Korça nuk ishte vetëm

një qendër e rëndësishme e kulturës greke, ajo ishte në një farë mënyre djepi i nacionalizmit

shqiptar. Në këtë qytet hapej për herë të parë shkolla për vajzat “Mësonjëtorja e Korçës” ku

mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe. Shkollat shqiptare që hapeshin në të gjithë territorin në

1908, gjatë kohës së revolucionit turk, do të mbylleshin të gjitha dy vjet më vonë dhe

lëvizja mësimore shqiptare ndalonte zhvillimin e saj.342

Me fillimin e okupimit francez të rrethit të Korçës, më 1916, atdhetarët shqiptarë

inkurajoheshin duke hapur “liceun francez” dhe shumë shkolla fillore në gjuhën shqipe.

Liceu francez ishte një arritje e madhe pasi nxënësve u jepej mundësia, që përveç gjuhës

shqipe, të studionin dhe një gjuhë të Evropës perëndimore. Nxënësit e liceut ishin të

339 MPJ, dosja 209, Mbi ankimet e disa himarjotëve, Vlorë 1923, f. 29. 340 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.354. 341 Po aty, f. 354. 342 C 7811, Report of the Commission of Enquiry in Albania from Decembre 19th, 1922 to February 1st, 1923, J.J. Sederholms, 2 May 1923, f. 46.

140

moshave të ndryshme dhe përpara se të regjistroheshin këtu, kishin mësuar në shkolla ku

mësimi ishte zhvilluar në gjuhë të ndryshme nga shqipja. Kjo pasi fëmijët shqiptarë kishin

qenë të regjistruar në shkolla ku mësohej në greqisht, gjermanisht dhe italisht. Hapja e

liceut francez mbështetej me vendosmëri nga qeveria shqiptare pasi shikohej si një mundësi

për të ndihmuar në mbylljen graduale të shkollave greke. Qëndrimi i qeverisë kundër

mësimëdhënies në gjuhën greke, në shkollat e frekuentuara nga nxënës shqiptarë kuptohej

qartë, pasi shteti grek kërkonte të aneksonte me kembëngulje krahinat e Shqipërisë së

Jugut.343

Gjithashtu, shpesh herë mësuesit, të cilët në pjesën më të madhe të rasteve ishin

deklaruar në favor të lëvizjes pan-epiriote, kishin si qëllim përhapjen e propagandës pan-

helenike.344 Për më shumë vendimi i qeverisë nuk binte ndesh as me “Deklaratën e

minoriteteve”, pasi ky dokument i referohej vetëm të drejtës që kishin minoritetet të

ndërtonin dhe administronin shkolla në gjuhën e tyre. Reformat që po ndërmerrte shteti

shqiptar kërkonin kohë për t’u realizuar, pasi popullsia ortodokse përdorte gjuhën shqipe

për komunikimin e përditshëm, kurse greqishtja ishte gjuha e fesë, e letërsisë dhe e

tregtisë.345 Pas armëpushimit, shkollat greke në Korçë rihapeshin, ndërmjet tyre edhe një

gjimnaz, në të cilin vazhdonin të studionin nxënësit deri më 1922.346 Shumë nxënës nga

rrethet e Korçës dhe Gjirokastrës, të cilët vinin nga familje që u përkisnin të dy besimeve

fetare, vazhdonin të dërgoheshin me studime në shkollat e mira të Korfuzit. Pas firmosjes

së deklaratës për mbrojtjen e minoriteteve në 1921, filloi të rritej numri i shkollave dhe

343 MPJ, dosja 211, Komisioni i Hetimeve në Shqipëri, 1923, f. 11. 344 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.347. 345 Po aty, f.355. 346 MPJ, dosja 211, Lidhja e Kombeve, 1923, f. 12.

141

klasat ishin plot me nxënës. Ndërsa në lidhje me përgatititjen e mësuesve dhe cilësinë e

mësimdhënies, vëreheshin disa mangësi që lindnin si pasojë e trajnimit jo të mirë të

mësuesve.347 Gjithashtu, në shkollat shqiptare vihej re një mungesë e theksuar e teksteve

mësimore dhe mjeteve të tjera shkollore, të cilat MA gjatë periudhës dhjetëvjeçare do të

mundohej t’i siguronte.

6.4. Protestat e Greqisë kundër reformës arsimore

Përdorimi i gjuhës greke në kishat dhe shkollat e frekuentuara nga minoritetet, i

shërbente qëllimeve ambicioze të shtetit helen. Greqia në dokumentat zyrtare të panumërta

që dispononte mashtronte opinionin botëror duke vlerësuar, pa asnjë rezervë, se gjithçka që

kishte të bënte me fenë ortodokse konsiderohej greke. Mbi këto argumente jo korrekte

bazoheshin edhe të dhënat që kishin të bënin me popullsinë e Shqipërisë së Jugut. Këto të

dhëna, me ndihmën e etnologëve grek, përdoreshin nga qeveria e Zografit gjatë trazirave në

“Epirin e Veriut”, për të justifikuar pretendimet e shtetit grek për aneksimin e trevave

jugore të Shqipërisë. Ata klasifikonin popullsinë otrodokse si greke dhe atë myslimane si

shqiptaro-turke. Propaganda grekofile pretendonte se në krahinat e Korçës, Gjirokastrës dhe

në një pjesë të krahinës së Janinës, kishte 569 qytete dhe fshatra të banuara nga 116.888

helenë dhe 111.534 shqiptarë.348 Tabelat e mëposhtme paraqesin në mënyrë të detajuar të

dhënat statistikore që zotëronte pala greke:

347 MPJ, dosja 221, Mbi shkollat grekofone, 1923, f. 238. 348 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 135.

142

Popullsia në krahinën e Korçës e ndarë sipas qeverisë greke në shqiptarë dhe grekë:

Qytete dhe

fshatra

Helene Shqiptare Shuma

Kaza e Korçës 139 32.873 35.807 68.680

- Starovës 42 326 8.262 8.588

- Kolonjës 52 11.269 9.615 20.884

Shuma 233 44.468 53.684 98.152

Tabela nr.3349

Popullsia në krahinën e Gjirokastrës e ndarë sipas qeverisë greke në shqiptarë dhe

grekë:

Qytete dhe

fshatra

Helene Shqiptare Shuma

Kaza e

Gjirokastrës

71 20.016 21.424 41.440

- Himarës 13 6.188 4.460 10.648

- Delvinës 85 17.295 4.645 21.940

- Leskovikut 40 6.455 3.993 10.448

- Tepelenës 33 6.093 6.727 12.820

- Përmetit 81 10.823 12.251 23.074

Shuma 323 66.870 53.500 120.370

Tabela nr.4350

Popullsia në një pjesë të krahinës së Janinës e ndarë sipas qeverisë greke në

shqiptarë dhe grekë:

Qytete dhe

fshatra

Helene Shqiptare Shuma

Pogoni 6 5.185 - 5.185

Filati 7 365 4.350 4.715

Shuma 13 5.550 4.350 9.900

Tabela nr.5351

349 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 136. 350 Po aty, f. 136. 351 Po aty, f. 136.

143

Sipas të dhënave të tre tabelave rezultonte që krahinat e lartpërmendura ishin

përbërë: nga 569 qytete dhe fshatra, ku jetonin rreth 228.422 banorë. Nga këta banorë, sipas

të dhënave që prezantonte propaganda greke, më shumë se gjysma, konkretisht 116.888

ishin më kombësi helene.352 Natyrisht, konkluzionet e shtetit grek ishin të gabuara, sepse

ndërmjet e atyre që klasifikoheshin si grek, pothuajse në mënyrë unanime, për nga raca dhe

ndjenja kombëtare ishin shqiptarë. Duke shfrytëzuar këto statistika të rreme, qeveria greke

protestonte disa herë pranë KLK mbi reformën arsimore që po ndërmerrte shteti shqiptar, e

cila kishte si qëllim vënien nën kontroll të programit mësimor nga ana e shtetit të të gjitha

shkollave që ndodheshin në territorin e Shqipërisë. Reforma arsimore e ndërmarrë nga

qeveritë shqiptare do të arrinte kulmin e procesit të saj me shpalljen e Shqipërisë mbretëri.

Statuti Themeltar i Mbretërisë Shqiptare (1928) me nenet 206 dhe 207 parashikonte

(siç u shpjegua më lart) që, për shkollat private, shtetasve të huaj u lejohej vetëm hapja e

shkollave teknike dhe bujqësore me programet teorike-praktike. Për shkollat që mund të

hapeshin nga komunitetet fetare, ligji parashikonte që ato të merrnin lejen përkatëse nga

Ministria kompetente. Gjithashtu, ligji parashikonte që numri i shkollave fetare dhe numri i

nxënësve të tyre do të caktohej nga Ministri kompetent me vendim të Këshillit të

Minstrave. Por, këto reforma do të çonin në mbylljen e atyre shkollave greke të hapura në

ato zona ku popullsia vendase ishte qartësisht shqiptare. Reforma e shtetëzimit të shkollave

kundërshtohej nga Sekretari i Përhershëm grek pranë LK z. Dhendhranis, i cili paraqiste një

notë, me të dhëna jo të sakta, ku ankohej se në Shqipëri, si pasojë e reformave arsimore,

nuk ekzistonte asnjë shkollë dhe si rrjedhojë gjuha greke nuk mësohej në ato territore ku

352 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 136.

144

jetonin pakicat greke.353 Këtyre protestave u përgjigjej i deleguari i Shqipërisë në LK, zoti

Mehdi Frashri. Ai nënvizonte faktin se, ligji i aprovuar për reformën në arsim kishte

karakter të përgjithshëm dhe nuk ishte bërë që të shkelte të drejtat e pakicave. Reforma në

arsim bëhej në bazë të parimit të barazisë dhe nuk mund të privilegjonte një pakicë në dëm

të shumicës. Për më tepër protestat e palës greke rreth neneve 206 e 207 të statutit, nuk

mund të merreshin parasysh nga LK, pasi për këtë reformë qeveria shqiptare po ushtronte

në formën e duhur të drejtën e saj sovrane. Qëndrimi jo diskriminues i qeverisë gjatë

periudhës së Mbretërisë, vihej re në zbatimin e politikave favorizuese ndaj pakicave.

Shteti shqiptar do të financonte shkollat minoritare në një masë të konsiderueshme.

Pesha specifike e shkollave minoritare, në raport me numrin e fshatrave dhe të popullsisë,

ishte dy herë më e lartë se mesatarja e vendit.354 Kështu në zonat minoritare, kishte 1

shkollë për 829 banorë, ndërsa në popullsinë shqiptare të qarkut të Gjirokastrës kishte 1

shkollë për 1500 banorë.355 Gjithashtu, në fillim të viteve ’30-të, me aplikimin e reformës

së shtetëzimit të shkollave greke përqindja e nxënësve shqiptarë, në raport me fëmijët e

moshës së detyrimit shkollor, ishte 36,29%, kurse ajo e fëmijëve të minoritetit grek

79,30%. Përqindja e nxënësve shqiptarë në krahasim me numrin e popullsisë ishte 4,8%, e

atyre grekë 9,9%.356 Po të bëhej një krahasim midis frekuentimit shkollor të nxënësve në

zonat minoritare dhe shkollave në Greqi, rezultonte se përqindja e nxënësve të moshës

shkollore që frekuentonin shkollën në zonat minoritare të Shqipërisë ishte 79,30% kurse ajo

353 MPJ, dosja 164, correspondencë e Ministrisë se Arsimit drejtuar MPJ, Tiranë, 1922, f. 8. 354 Meta Beqir, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Politikat e shtetit shqiptar ndaj minoriteteve gjatë periudhës së monarkisë, vep. e cit.,f. 48. 355 Po aty, f. 48. 356 Po aty, f. 49.

145

e nxënësve grekë në Greqi ishte 75%.357 Për më shumë, qeveria e Mbretit Zog ishte

përpjekur të eleminonte çfardo lloj shtrëngimi për sa i përkiste përdorimit të gjuhës amtare

të minoriteteve, gëzimit të pasurisë dhe sigurimit të jetës. Gjatë këtyre viteve popullsia

minoritare gëzonte, gjithashtu, lirinë e plotë të kultit; ritet në kisha kryheshin në gjuhën

amtare; nxënësit merrnin edukim fetare në gjuhën e tyre dhe priftërinjtë caktoheshin nga

vetë minoriteti.Protestat e Greqisë jo vetëm që ishin të pabazuara por, ato mbi të gjitha

ishin të padrejta, pasi shteti helen pakicave shqiptare që jetonin në territorin e tij u kishte

mohuar çdo të drejtë për hapjen e shkollave shqipe. Qeveria greke në filllim të viteve ’20-të

nëpërmjet një politike të dhunshme fillonte spastrimin etnik dhe mijëra familje shqiptare

mbeteshin pa asnjë mjet jetese, si pasojë e konfiskimit të pasurive të paluajtshme që

gjendeshin në Greqi.358 Ky spastrim do të fillonte me vendimin e marrë nga LK për

formimin e Komisionit Misk në janar të 1923, i cili kishte si detyrë të merrte përsipër

çështjen e shkëmbimit të poullsisë ndërmjet Greqisë dhë Turqisë.359

Në shkëmbimin e popullsisë do të kishte një peshë të madhe vendimi që do të

merrnin pjesëtarët e Komisionit, të cilët ishin i deleguari i qeverisë greke, i deleguari i

qeverisë turke dhe kryetari që ishte i deleguari i LK zoti E.E. Ekstrand. Përfaqësuesi grek

dhe ai turk merrnin vendimin që të përfshinin në shkëmbim pothuajse gjithë popullsinë

shqiptare që banonte në Greqi.360 Qeveria greke ushtronte një dhunë sistematike dhe

357 Meta Beqir, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Politikat e shtetit shqiptar ndaj minoriteteve gjatë periudhës së monarkisë, vep. e cit., f. 49. 358 MPJ, Bisedim në Këshillin e Shoqnisë se Kombevet mbi çështjen e minoritetit shqiptar dhe të pasunieve shqiptare në Greqi, qershor, 1928, f. 4. 359 MPJ, dosja, 86, Echange des populations Grecques et Turques musulmans d’origine albanaise en Grece, Athenes, 1924, f. 24. 360 Émile Chanoux, Mémorie de licence,Ddelle minoranze etniche nel diritto internazionale, l’Universita di Torino, 1927-1928, f.14.

146

burgoste popullsinë shqiptare, vetëm se ata deklaronin përpara Komisionit se ishin

shqiptarë dhe nuk dëshironin të bëheshin pjesë e shkëmbimit të popullsisë.361 Duke vepruar

në këtë mënyrë, Greqia dilte kundër vendimeve të marra përpara LK. Marrëveshja e arritur,

parashikonte se pala greke dhe ajo turke duheshin të merrnin parasysh, lidhur me

shkëmbimin e popullsisë, jo vetëm gjuhën e folur nga populli por edhe vullnetin e

popullsisë që nuk dëshironte të bëhej pjesë e shkëmbimit.362

Qeveria shqiptare protestonte, jo vetëm pranë Sekretariatit të LK por, ajo përpiqej të

bindëte kryetarin e Komisionit Miks, zotin E.E. Ekstrand pa ja arritur qëllimit. Zoti

Ekstrand në raportin e tij përfundimtar shkruante se, popullsia myslimane që jetonte në

“Epirin e Jugut” deklaronte me vullnet të lirë kombësinë e saj turke. Sipas raportit vetëm

një minorancë e vogël e popullsisë deklaronte se ishte shqiptare dhe kishte shprehur

dëshirën që të mos përfshiheshin në shkëmbimin e popullsisë.363 Si rezultat i këtij qëndrimi

të Komisionit, mijëra shqiptar shpronsoheshin me dhunë nga qeveria greke dhe

detyroheshin të migronin në Turqi, ku do të liheshin në mjerim pa asnjë ndihmë nga shteti

turk.364 Ngjarjet që kishin të bënin me shkëmbimin e popullsisë tregonin politikën që

përdorte qeveria greke për trajtimin e minoriteteve. Greqia kërkonte me çdo kusht

spastrimin etnik të popullsisë me kombësi shqiptare që jetonte në territoret e saj dhe

ndërkohë protestonte në LK për reformën arsimore që po ndërmerrte shteti shqiptar.

361 MPJ, dosja 96, Athinë, 1924, f. 75. 362 MPJ, dosja 86, Moslems of Albanian origin in Greece, 1923, f. 215. 363 MPJ, dosja 86, Anex2. General report of the Delegation of the Mixed Commission entrused with the investigation of the Albanianquestion, Athens, 1924, f. 95. 364 MPJ, dosja 102, Letter to associated press, 1922, f. 302.

147

Megjithatë, protestat e Greqisë LK nuk i merrte parasysh dhe do të mbështeste reformën

arsimore të ndërmarrë nga shteti shqiptar.

6.5. Shkollat e minoritetit malazez në Shqipërinë e Veriut

Në Shqipërinë e Veriut, përveç shkollave shtetërore, prej kohësh funksiononin edhe

shkollat katolike, të cilat mbaheshin nga të ardhurat që siguronte kisha katolike. E tillë ishte

shkolla e ciklit të lartë fillor e përbërë nga pesë klasa, që mbështetej financiarisht nga

Kryepeshkopata katolike e Shkodrës.365 Shkollat private me karakter fetar, fitonin një

rëndësi të veçantë nga momenti kur komunitetet fetare shqiptare, kalolike dhe ortodokse,

nën drejtimin e kryesive të tyre, fitonin statusin e personit juridik. Ky kalim i rëndësishëm u

siguronte komuniteteve:

I. Të drejtën të menaxhonin kishat, manastiret dhe pronat e tyre, pa ndërhyrjen

e shtetit;

II. Të drejtën të disiplinonin juridikisht vartësit e tyre;

III. Juridiksion të veçantë në çështjet e të drejtës së familjes, siç ishin martesat,

divorcet, etj;

IV. Të drejtën të pranonin dhe zotëronin donacione dhe trashëgimi të

testamenteve në emër të komunitetit;

365 C 7810, Report of the Commission of Enquiry on its work from February 1st to the beginning of April 1923, League of Nations, 2 May 1923, f.2.

148

V. Të drejta të plota në krijimin e shkollave të niveleve të ndryshme

mësimdhënie, në gjuhën e popullit mbi të cilin drejtuesit fetar kishin të

drejtën e juridiksionit.366

Njohja e kishës ortodokse të statusit të personit juridik, i garantonte të drejtën e

hapjes së shkollave për popullsinë që ndodhej nën juridiksionin e kishës. Pikërisht këtë të

drejtë e shfrytëzonte pa hezitim komuniteti i vogël ortodoks i Shkodrës, i cili ishte nën

varësinë e Kishës Autoqefale Jugosllave.

Komuniteti ortodoks i prefekturës së Shkodrës kishte dy shkolla të cilat,

vërtetoheshin nga raportimet që prefektuara e këtij qyteti i drejtonte MPB. Këto shkolla

ishin të subvencionuara nga kisha, e cila mbështetej nga shteti jugosllav dhe aty mësimi

zhvillohej vetëm në gjuhën sllave.367 Ato ndodheshin konkretisht në qytetin e Shkodrës (ku

nuk ekzistonte ndonjë pakicë kombëtare sllave) dhe në katundin e Vrakës. Çelja e tyre

bëhej kur qyteti i Shkodrës me zonat përreth ishin nën sundimin e ushtrisë franceze, përpara

se t’i bashkoheshin Shqipërisë. Shteti shqiptar, i ndodhur përballë problemeve të mprehta të

ekzistencës së tij dhe nën presionin jugosllav, nuk kishte mundur të merrte ndonjë masë

kufizuese.

Nga të dhënat që prefektuara kishte në dispozicion, nxënësit që frekuentonin

shkollën në qytetin e Shkodrës ishin të gjithë nënshtetas shqiptarë dhe si pasojë funksionimi

i saj binte në kundërshtim me ligjin mbi arismin. Ligji parashikonte, që nënshtetasit

366MPJ, dosja 102, Tiranë, 1922, f. 133. 367 MPJ, dosja, 164, Tiranë, 1922, f. 6.

149

shqiptarë ishin të detyruar të mësonin në shkollat shtetërore.368 Për më shumë, sipas

informacioneve të prefekturës, këto dy shkolla financoheshin nga shteti jugosllav, pa

kurrëfarë inspektimi apo kontrolli nga Inspektoriati i Arsimit.369 Lidhur me shkollën që

ndodhej në qytetin e Shkodrës, prefekti në bashkëpunim me inspektorët e MA i kishin

kërkuar drejtorit programin që ndiqte shkolla. Përgjigjja që ata merrnin nga drejtori i

shkollës ishte negative dhe si pasojë, shkollës i mohohej akreditimi nga qeveria

shqiptare.370 Mungesa e paraqitjes së një programi të detajuar shkollor bënte që ky

institucion të mos ishte i pajisur me lejen përkatëse nga shteti shqiptar.371 Ndërsa mësimi në

këtë shkollë nuk zhvillohej në gjuhën shqipe por në atë sllave, gjë që ishte në kundërshtim

me Deklaratën që Shqipëria kishte firmosur përpara LK. Në këto kushte, MPJ miratonte

kërkesën e bërë nga MA që shkolla të mbyllej, nëqoftëse nuk do të mësohej gjuha zyrtare,

historia dhe gjeografia e Shqipërisë. Shkolla ortodokse e Shkodrës nëpërmjet drejtorit të saj

refuzonte kërkesat e parashtruara nga qeveria shqiptare.

Mospranimi i këtyre kushteve, detyronte prefekturën e Shkodrës të urdhëronte në

shtator të 1924 mbylljen e shkollës deri sa të pranohej programi mësimor i MA. Për të

nxitur mbylljen e shkollave të financuara nga shteti jugosllav, qeveria shqiptare po përpiqej

të hapte shkolla laike ku fëmijët e nënshtetasve shqiptarë të mësonin në gjuhën amtare. Në

këtë drejtim mund të përmendim shkollën e hapur nga qeveria, e cila ishte një shkollë e

ciklit të lartë të fillores. Kjo shkollë konsistonte në dy klasa por pretendohej që në të

ardhmen të rritej kapaciteti i saj. Përpjekjet për formimin e shkollave fillore laike në

368MPJ, dosja 164, Tiranë, 1922, f. 164. 369 Po aty, f. 10. 370Po aty, f.7. 371MPJ, dosja 164, Mbi shkollat sllavishte, Tiranë, 1922, f. 10.

150

Shqipërinë e Veriut kundërshtoheshin nga komuniteti i krishterë dhe ai mysliman. Ky

kundërshtim vinte nga prindërit, të cilët refuzonin të dërgonin fëmijët e tyre në shkolla ku

mësimi do të zhvillohej për nxënësit e të dyja besimeve.372

Por, qeveria mendonte se vështirësia do të kalonte pasi përvoja e shkollave që

frekuentohej nga fëmijët që i përkisnin besimeve fetare të ndryshme ishte pozitive. Të tilla

ishin “Shkolla Profesionale Amerikane” në qytetin e Tiranës dhe “Liceu Francez” në

Korçë, në klasat e të cilave mësonin nxënës që i përkisnin të tre besimeve fetare. Reformat

e ndërmarra nga qeveria shqiptare për shtetëzimin dhe kombëtarizimin e shkollave arrinte

një sukses të konsiderueshëm ashtu si dhe reformat e hartuara për modernizimin e shtetit.

6.6. Situata e shkollave të minoritetit etnokulturor arumun në Shqipëri

Çështja e shkollave arumune në Shqipëri, në krahasim me ato greke dhe malazeze,

ka qenë më pak e debatuar, për faktin së arumunët janë një pakicë etnokulturore. Duke qenë

e tillë, kjo pakicë nuk kishte një shtet kombëtar që të ndërhynte në punët e brendshme të

Shqipërisë dhe si pasojë të krijonte debate midis shteteve në planin ndërkombëtar.

Gjithashtu, vet shteti shqiptar nuk kishte hartuar një legjislacion për këto pakica dhe

institucionet qendrore e lokale hezitonin ta trajtonin këtë çështje. Mungesa e legjislacionit

bënte që këto institucione të ishin të paqarta se si do të trajtohej ky grupim popullsie. Aq

më tepër kërkesës për çeljen e shkollave nga ana e komunitetit arumun, ose quhet ndryshe

vlleh, autoritetet shqiptare i frikësoheshin, pasi mund të krijonte një precedent. Në fakt,

372 C 7810, Report of the Commission of Enquiry on its work from February 1st to the beginning of April 1923, League of Nations, 2 may 1923.

151

ekzistonte mundësia që të shtoheshin përpjekjet për të hapur shkolla të huaja në vend, jo

vetëm në zonat ku jetonte popullsia minoritare por edhe përtej tyre.

Nga ana tjetër, edhe minoriteti vlleh ishte i pavendosur në hapjen e shkollave në

gjuhën e tyre. Dilema kishte të bënte me hapjen e shkollave në gjuhën vllehe apo rumune,

sepse ky ishte një dallim i rëndësishëm që kishte të bënte me origjinën dhe identitetin e

kësaj popullsie.373 Rumanishtja ishte dega e trungut të gjuhëve romane, e cila ishte shtrirë

më shumë në Lindje se të tjerat.374 Përsa i përkiste gjuhës vllehe edhe pse kishte shumë

ngjashmëri me rumanishten ruante veçoritë e veta. Për këtë arsye, qeveria shqiptare nuk i

shikonte me sy të mirë kërkesat që bëheshin për hapjen e shkollave të reja rumune.

Ky qëndrim i qeverisë shpjegohej me faktin që, ajo i konsideronte vllehët një grup

etno-kulturor të veçantë, të cilët dallonin shumë nga rumunët. Për këtë qëllim, ishte i

nevojshëm një studim i thelluar nëse vllehët e Shqipërisë ishin të njëjtë me rumunët e

Rumanisë. Sa për gjurmët e shkollave arumune, sipas studiuesve, mund t’i hasnim që në

periudhën e sundimit otoman, përpara se të shpallej pavarësia e Shqipërisë.

Në vitin 1887 në qytetin e Korçës hapet shkolla e parë shqipe, por 3 vjet më parë në

Korçë dhe Plasë ekzistonin dy shkolla në gjuhën arumune. Shkolla arumune, gjithashtu, do

të hapeshin edhe në Shipcke, Grabovë, Nice, Llenge, Voskopojë, por edhe në Elbasan, Fier,

Lushnjë, Pogradec etj. Të gjitha arrinin në 17 shkolla fillore dhe 1 gjimnaz në Berat.375 Një

rol thelbësor, jo vetëm për subvencionimin por edhe për planin programor e pedagogjik të

këtyre shkollave, pas viteve ’20-të, do ta luante qeveria rumune. Gjithashtu, kjo qeveri do të

373Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 624. 374 Eqrem Çabej, Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes, “MçM”, Tiranë, 1994, f. 86. 375 Robert Collaku, Arumunët e Shqipërisë, histori dhe dokumente-figura të shquara, vep. e cit., f. 35.

152

angazhohej në çeljen dhe financimin e shkollave private rumune. Duke bërë një

përmbledhje të shpejtë të shkollave situata paraqitej si në tabelën e mëposhtme:

Shkollat arumune në Shqipëri përpara vitit 1912, të paraqitura në bazë të numrit të

nxënësve dhe personelit për çdo lokalitet:

Lokalitetet Nr i shkollave Nr i nxënësve Personeli

Korça 2 146 6

Vithkuqi 1 42 2

Frashëri 1 43 1

Llenga 1 46 2

Voskopoja 2 71 3

Nica 1 44 1

Plasa 2 151 4

Shipska 1 75 2

Berat 2 53 4

Elbasan 2 55 4

Grabova 1 30 1

Totali 16 756 1

Tabela nr.6376

Më fitoren e pavarësisë së Shqipërisë dhe sidomos mbas Luftës së Parë Botërore, në

vend do të mbeteshin vetëm tre shkolla arumune, në Korçë, Plasë dhe Shipcke. Në vitin

1921, pavarësisht mungesës të një legjislacioni të qartë dhe pa lejen përkatëse nga

autoritetet shqiptare, hapeshin katër shkolla vllehe në qarkun e Korçës. Përkatësisht, ato

ndodheshin në qytetin e Korçës, në Plasë të Sipërme dhe në Shipcke. Mungesa e

legjislacionit mbi këtë çështje vinte në debat MA me MPB, pasi kjo e fundit jepte urdhërin

për funksionimin e shkollave vllehe. MA theksonte se kjo kompetencë, në qoftëse e shihte

të arsyeshme, i takonte asaj. Por MPB arsyetonte veprimin e saj si në përputhje me

angazhimet që shteti shqiptar kishte marrë në LK dhe se kishte vepruar në mënyrë të

376 Robert Collaku, Arumunët e Shqipërisë, histori dhe dokumente-figura të shquara, vep. e cit., f. 48.

153

ngjashme si në rastin e shkollave grekofone në jug dhe shkollës serbe në Shkodër. Shkollat

rumune do të qëndronin hapur edhe pas vendimit të marrë, në korrik të 1922 nga Këshilli i

Ministrave, për mbylljen e shkollave private. Në fillim të vitit 1924 në Shqipëri

funksiononin disa shkolla rumune. Në qytetin e Korçës funksiononin dy shkolla: një për

vajza dhe tjetra për djem, të përbëra nga katër klasa me dy mësues secila.377 Mësuesit ishin

nënshtetas shqiptarë, me përjashtim të njërit që ishte nënshtetas serb. Në Plasë, kishte një

shkollë për vajza dhe një për djem me dy mësues, njëri prej të dyve ishte nënshtetas serb.

Përsa i përkiste shkollës së vajzave, mësuesi ishte nënshtetas serb. Në Shipske, kishte

vetëm një shkollë për djem me katër klasa dhe një mësues, që ishte nënshtetas shqiptar.378

Ajo që binte në sy, ishte fakti që qeveria shqiptare po lejonte që zhvillimi i mësimit

në shkollat vllehe të kryhej nga shtetas të huaj, gjë që nuk tolerohej nga asnjë shtet

ballkanik dhe ishte në kundërshtim me Traktatet e LK. Ky fenomen do të ndalohej me

ardhjen në pushtet të qeverisë së Nolit, e cila do të ndërmerrte një sërë masash për këtë

qëllim. Shkollat vllehe do të funksiononin rregullisht por, do të ndaloheshin të jepnin

mësim ata mësues që nuk ishin nënshtetas shqiptarë. Gjatë vitit 1925 qeveria shqiptare jepte

pëlqimin për hapjen e 2 konvikteve dhe 2 shkollave fillore në Tiranë si dhe nga një shkollë

mikse në Durrës, Elbasan, Fier, Berat, Përmet. Qeveria e bënte të ditur këtë vendim

nënshtetasve nëpërmjet një komunikimi. Në këtë komunikim, theksohej se për të

përmbushur kërkesën e paraqitur nga Rumania, do të krijoheshin të gjitha lehtësirat për

hapjen e shkollave rumune në komunat me popullsi arumune. I vetmi kusht që kërkohej nga

qeveria për çeljen e këtyre shkollave, ishte që ato të kërkoheshin nga bashkësitë përkatëse.

377 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f. 633. 378 Po aty, f. 633.

154

Kupohej se shkollat fillore do të frekuentoheshin nga nxënësit e të gjitha komunave

arumune, ku mësimi do të zhvillohej paralelisht edhe në gjuhën zyrtare të shtetit. Përpjekjet

e bëra gjatë këtij viti mundësonin që në ato fshatra me popullsi arumune, në një pjesë të

shkollave të futej edhe gjuha arumune. Në vitin 1926 në Korçë do të hapej gjimnazi për

nxënësit arumun që kishin mësuar në shkollat fillore të Korçës, Plasës dhe Shipskës.379

Këto iniciativa do të ndëpriteshin në tetor 1927, me hyrjen në fuqi të Kushtetutës së re

shqiptare, e cila sipas neneve 206 e 207 parashikonte që arsimi dhe edukimi i shtetasve i

rezervohej shtetit. Kjo nënkuptonte, që të gjitha shkollat që u përkisnin pakicave kombëtare

apo etno-kulturore, do të shndërroheshin në shtetërore dhe si pasojë programet mësimore

do të aprovoheshin nga shteti. Në këto kushte, në Shqipëri do të ekzistonin vetëm dy

shkolla private, një në Korçë dhe një në Shipskë. Duke parë këtë situatë, Legata rumune në

Tiranë i kërkonte MPJ të Shqipërisë të hapte pesë shkolla. Falë kësaj ndërhyrjeje, numri i

shkollave arrinte në 7, me 9 kuadro didaktike dhe 485 nxënës. Shkollat ndodheshin në

lokalitetet e paraqitura në tabelën e mëposhtëme:

Shkollat arumune në Shqipëri pas vitit 1927, të paraqitura në bazë të numrit të

nxënësve dhe personelit për çdo lokalitet:

Lokalitetet Nr. Mësuesve Nr. Nxënësve

Korça 3 177

Dishnica 1 32

Voskopoja 1 69

Nica 1 32

Shipska 1 48

Llenga 1 62

Grabova 1 65

Tabela nr. 7380

379 Robert Çollaku, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente-figura të shquara, vep. e cit., f. 49. 380Po aty, f. 49.

155

Programi mësimor që ndiqnin këto shkolla ishte në përputhje me direktivat e dhëna nga

autoritetet shqiptare, por mësimi zhvillohej në gjuhën rumune. Pagesa e stafit mësimor

sigurohej nga shteti shqiptar dhe nga kontributet e konsiderueshme të Rumanisë.381

Shkollat që i përkisnin minoritetit etno-kulturor arumun do të mbylleshin përfundimisht me

fillimin e Luftës së Dytë Botërore.

6.7. Besimet fetare në Shqipëri

Sipas statistikave në Shqipërinë e viteve 1920-1930 kishte tre fe kryesore dhe

popullsia ishte e ndarë në myslimanë, ose siç quheshin ndryshe muhamedanë, katolikë dhe

ortodoksë. Ky kriter ndarjeje i popullsisë nuk ishte e njëtrajtshëm në territorin e Shqipërisë,

e cila për nga pikëpamja administrative përbëhej nga nëntë prefektuara kryesore. Në

tabelën e mëposhtme paraqitet popullsia e prefekturave duke ndjekur përkatësinë fetare.

Popullsia e ndarë në prefaktura sipas përkatësisë fetare në Shqipëri në vitin 1923:

Prefekturat Muhamedanë Ortodoks Katolikë Shuma

Berati 811.125 29.410 - 110.535

Dibra 83.759 1.497 8.740 93.986

Durrësi 71.998 5.231 3.837 81.666

Elbasani 77.444 6.183 - 83.627

Gjirokastra 58.963 60.023 Israel.33 119.019

Korça 65.083 49.176 - 114.259

Kosova 35.166 - 2.987 38.153

Shkodra 28.571 1.896 80.402 120.869

Vlora 27.595 14.799 51 42.445

Shuma 529.694 168.215 96.050 803959

Tabela nr .8382

381 Robert Collaku, Arumunët e Shqipërisë, histori dhe dokumente-figura të shquara, vep. e cit., f. 49. 382Teki Selenica, Shqipëria më 1923, Shtypshkronja “Tirana”, Tiranë, 1923, f. 7.

156

Për të patur një kuadër më të thjeshtëzuar të përbërjes së popullsisë sipas besimit fetar, në

tabelën e mëposhtme paraqiten të dhëna statistikore duke e ndarë Shqipërinë në tre krahina

kryesore: Shqipëria e Veriut, Shqipëria e Mesme dhe ajo e Jugut.

Popullsia shqiptare e ndarë në tre krahina sipas përkatësisë fetare dhe përqindja që

zë çdo besim fetar në secilën nga këto krahina:

Shqipëria

e Veriut

% Shqipëria

e Mesme

% Shqipëria

e Jugut

% Shuma %

Muhamedane 160573 19 254884 31 169218 21 584675 71

Katolike 85098 10 3857 32 88987 10

Ortodokse 2705 36316 5 119194 14 158215 19

248376 295057 288444 831877

Tabela nr.9383

Të dhënat statistikore të tabelës tregojnë qartë së në Shqipëri, 19 % e popullsisë i

përkiste fesë ortodokse, 10% fesë katolike dhe 71% e popullsisë së vendit i përkiste fesë

islame. Duket qartë që popullsia kristiane (ortodoks dhe katolik) numerikisht përbën një

minorancë në krahasim me popullsinë myslimane. Por, siç do trajtohet edhe më poshtë,

shteti shqiptar për t’u siguruar të gjitha besimeve të drejta të barabarta, do të deklaronte se

Shqipëria nuk kishte fe zyrtare. Duke lexuar tabelën nr. 8, e cila pasqyron ndarjen e vendit

në tre krahina kryesore, vihet në dukje fakti që në Shqipërinë e Veriut, ka një mbizotërim të

popullsisë të besimit fetar islamik, kurse numri i ortodoksve është pothuajse inekzistent.

Popullsia katolike është e përqëndruar në Shqipërinë e Veriut dhe është e papërfillshme në

Shqipërinë e Jugut. Një e dhënë interesante që vihet re nga tabela është fakti që në

Shqipërinë Jugut, në të cilën jetonte 35% e gjithë popullsisë së Shqipërisë, popullsia që i

383Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 126.

157

përket fesë islame përbën 21% të popullsisë, kundrejt 14% të popullsisë ortodokse. Të

dhënat statistikore, edhe pse nuk e vënë në dukje, në Shqipërinë e Mesme jetonte një

komunitet i vogël izraelit, numri i tyre shkonte në 35 banorë. Numerikisht të krishterët

katolikë përbënin minorancën dhe numri i tyre nuk shkonte më shumë se 88.987 banorë.

Ata luanin një rol shumë të rëndësishëm pasi mbartnin me vete vulën e kulturës

perëndimore që i diferenconte në mënyrë të prerë nga bashkësitë e tjera të vendit. Fakti që

gjeografikisht vendi kishte prirje të shkonte drejt perëndimit të zhvilluar, si ekonomikisht

ashtu dhe kulturalisht, u jepte katolikëve një vend të rëndësishëm në zhvillimin e shtetit

modern. Katolikët vareshin nga pushteti i Romës dhe në Shkodër qëndronte një përfaqësues

apostilik.384 Kleri katolik, nga pikëpamja fetare ishte i përbërë nga arqipeshkvi dhe ndahej

në pesë peshkopata. Kleri katolik ishte shumë aktiv përsa i përkiste çështjes kombëtare dhe

ishte pothuajse tërësisht shqiptar. Ai ishte anëtar i kongregacionit të Franceskanve që ishte

rekrutuar, gjithashtu, i gjithi brenda vendit.385

Ndryshe ishte situata e jezuitëve, ata kishin gjetur një farë kundërshtie nga populli

shqiptar për disiplinën e tyre. Komuniteti katolik në Shqipëri ishte i mbledhur në gjashtë

dioqeza që shtriheshin në 115 vendbanime. Këto dioqeza ishin: Arkidioqeza e Durrësit,

Arkidioqeza e Shkodrës, Dioqeza e Alessios, Dioqeza e Sapës (Zadrimë), Dioqeza e Pultit

dhe Abacia e Oroshit.386 Ortodoksit vareshin nga Patriarka e Konstandinopojës dhe ishin

përqëndruar kryesisht në Shqipërinë e Jugut dhe atë Qendrore. Kisha Ortodokse Shqiptare

ishte e ndarë në katër metropole: në atë të Korçës, Beratit, Gjirokastrës dhe së fundmi në

384 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 126. 385 Po aty, f. 127. 386 Marenglen Verli, Aspekte rreth krijimit dhe zgjidhjes së çështjes shqiptare, Vëllimi I, “KLEAN”, Tiranë, 2014, f. 136.

158

mertopolin e Durrësit. Vetëm njëri nga metropolet kishte një qendër në territorin shqiptar,

ky ishte ai i Durrësit, i cili më vonë do të zhvendosej në Korçë. Metropoli i Beratit ishte i

zhvendosur në Korfuz, ndërsa ai i Gjirokastrës ishte në Janinë.387 Në Shqipërinë e Jugut dhe

atë të Mesme kishte pothuajse 155.000 besimtarë që deklaronin se i përkisnin fesë

ortodokse. Fakti që shtetet fqinje e lidhnin identitetin e tyre kombëtar me fenë ortodokse, i

jepte popullsisë ortodokse shqiptare një rol strategjik në formimin e shtetit të ri Shqiptar.

Ndërsa për popullsinë minoritare greke, e cila i përkiste besimit fetar ortodoks, flitej

gjerësisht gjatë diskutimeve greko-shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve, në

Shqipërinë e Veriut ekzistonte një komunitet i vogël në Shkodër, anëtarët e cilit i përkisnin

minoritetit serb. Numri i tyre arrinte në 1.500 persona dhe predikonin fenë ortodokse. Ata

ishin vendosur në rrethinat e Shkodrës prej shumë kohësh dhe posedonin një kishë ku

mesha mbahej në gjuhën serbe. Kisha prej shumë kohësh ishte nën varësinë e Peshkopatës

Ortodokse të Pejës. Para luftërave ballkanike, Peja ishte pjesë e Perandorisë Osmane, dhe

Peshkopata e Pejës varej nga Patriarku Ekumenik i Kostandinopojës. Me mbarimin e luftës

Peja bëhej pjesë e Malit të Zi dhe më pas do t’i bashkohej Mbretërisë serbo-kroate-

sllovene. Kjo do të thoshte që Peshkopata e Pejës, bëhej pjesë e Kishës Autoqefale Serbe

dhe si rrjedhojë famullia e Shkodrës do të lihej nën juridiksionit e kishës serbe. Kjo

parashikohej të ndodhte para krijimit të shtetit të pavarur shqiptar. Kur Shqipëria do të

bëhej një shtet i pavarur dhe sovran, patriarku serb e konsideronte të nevojshme që të

përfaqësohej në Shkodër, për sa kohë që famullia të qëndronte nën juridiksionin eklesiastik

të saj. Qëllimi i Kishës Autoqefale Serbe ishte që të krijonte peshkopatën e Shkodrës dhe të

387 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 127.

159

dërgonte një vartës të saj, i cili në të ardhmen duhej të bëhej peshkopi i kishës shqiptare kur

kjo të formohej. Sigurisht, qeveria serbo-kroate-sllovene ishte në favor të krijimit të një

kishe ortodokse të pavarur në Shqipëri dhe ofronte gjithë mbështetjen e saj. Qeveria

shqiptare nuk e aprovonte emërimin e peshkopit pasi në vend po krijohej Kisha Autoqefale

Shqiptare. Kisha e pavarur do t’i shtrinte shërbimet e saj në gjithë territorin shqiptar duke

përfshirë edhe territorin e Shkodrës. Qeveria nuk e shikonte të arsyshme krijimin e një

peshkopati në Shkodër, sidomos duke pasur parasysh faktin që numri i famullisë ishte

shumë i vogël. Myslimanët numerikisht në raport me besimtarët katolikë dhe ortodoks

përbënin mazhorancën në popullsinë e shtetit shqiptar. Nga të dhënat e paraqitura më lartë,

Shqipëria kishte një popullsi prej 831.877 nga të cilët 584.675 deklaronin që ishin

besimtarë të fesë islame. Prezenca e një numri të lartë nënshtetasish shqiptarë që i përkisnin

fesë islame, ishte përdorur shumë herë nga propaganda serbe dhe ajo greke për ta etiketuar

Shqipërinë si një “Turqi e Vogël”. Kuptohet që kjo politikë denigruese e shteteve fqinj

kishte si qëllim aneksimin e trojeve shqiptare. Ky raport superioriteti i besimtarëve

myslimanë nga ana statistikore ishte më i theksuar në Shqipërinë e Veriut dhe atë Qendrore.

Përkundrazi në Shqipërinë e Jugut, raporti ndërmjet popullsisë ortodokse dhe asaj

myslimane ishte më i balancuar. Kjo vinte si pasojë e prezencës kostante në këto zona të

kishës greke, e cila e ndihmuar edhe nga shkollat ku mësohej gjuha greke, predikonte

ortodoksizmin si të vetmin besim autentik të bekuar nga zoti. Muhamedanët, siç quheshin

nga shtetet evropiane, nuk kishin një udhëheqës të lartë në Shqipëri. Hierarkia e vjetër

fetare dhe gjyqësore e tyre do të ruhej nga qeveritë që do të vijonin, në mënyrë që të

shmangnin konflikte fetare të mundshme. Edhe pse shteti paguante kaditë dhe myftitë, të

cilët kryenin funksione të ngjashme me gjykatësit, kjo nuk do të thoshte se Shqipëria kishte

160

fe zyrtare.388 Kadiu ishte kompetent në fushën e divorcit, të martesës dhe me vdekjen e

babait rregullonte të drejtat e fëmijëve. Myftiu ishte këshilltari kryesor i kadiut, ai ishte më

shumë këshillues ndërgjegjje për çëshjet rrëfyestore.389 Këto figura fetare, vepronin në

përputhje me Art. 2 të “Deklaratës mbi Minoritetet”, e cila në paragrafin e tretë të këtij

artikulli thoshte se: masa të përkatëshme do të merren për muhamedianët për rregullimin, të

njësuara me zakonet muhamedane, të çështjeve të drejtave fëminore edhe të statutit

personal. Edhe pse ky paragraf është i pa qartë në specifikimin e këtyre masave, shteti

shqiptar zgjidhte që të mos ndërhynte në çështjet e komunitetit islamik. Duke analizuar

popullsinë, ajo që binte në sy në Shqipëri ishte fakti se, ndryshe nga çfarë do të ndodhte në

rajon, besimtarët e ndanin besimin e tyre nga kombësia. Gjatë viteve 1920-1930,

propaganda e huaj kishte përhapur idenë se, myslimanët identifikoheshin si turq dhe

ortodoksët si grekë. Këto ide ishin të pabazuara pasi myslimanët, ortodoksët dhe katolikët

kishin bashkëpunuar ndërmjet tyre për të konsoliduar gjithnjë e më shumë unitetin kombtar

shqiptar.

6.8. Laiciteti i shtetit shqiptar si garanci e të drejtave të minoriteteve fetare

Shqipëria gjatë viteve 1920-1930 ishte një shtet me administratë qendore të fortë ku

pushteti lokal luante një rol dytësor. Shteti shqiptar ishte unitar i ndarë në 9 prefektuara, 31

nënprefektuara, 80 krahina dhe 2538 katunde.390 Numri i popullsisë, sipas regjistrimeve të

bëra në atë kohë, arrinte në 803.959 banorë. Kjo popullsi ndahej në tre besime fetare, të

388 Justin Godart, Shqipëria në 1921, vep. e cit., f. 128. 389Po aty, f. 128. 390Teki Selenica, Shqipëria më 1923, Shtypshkronja “Tirana”, Tiranë, 1923, f. 7.

161

cilat ishin: katolicizmi, ortodoksizmi dhe myslimanizmi.391 Kjo karakteristikë unikale e

përbërjes së popullsisë shqiptare shpesh herë ishte një problem, si i jashtëm ashtu dhe i

brendshëm. Shumë herë larmia fetare në Shqipëri përdorej si armë nga shtetet fqinje, të

cilët kërkonin të zgjeroheshin në kurriz të shtetit të brishtë shqiptar. Atdhetarët dhe

politikanët shqiptarë për t’i bërë ballë rreziqeve që i kanoseshin vendit gjatë Kongresit të

Lushnjës votonin dhe shpallnin Statutin e Zgjeruar të Lushnjës. Statuti në kapitullin e dytë,

të titulluar dispozita të ndryshme, neni 93, deklaronte se:

- Shteti shqiptar s’ka fe zyrtare. Të gjitha fetë e besimet fetare janë të nderuara dhe

liria e ushtrimit dhe e pratikimit të tyre është e siguruar. Feja nuk mund të formojë

pengime juridike me asnji mënyrë. Fetë e besimet kurrsesi nuk mund të përdoren

për qëllime politike.392

Neni 93 i Statutit, i cili ishte mjaft përparimtar për kohën, shprehte qartë laicitetin e

shteti shqiptar. Sanksionimi i laicitetit të shtetit tregonte idetë konkrete të elitës politike

shqiptare, e cila mundohej të garantonte një shtet me standarde evropiane, ku pushteti

shpirtëror ishte i ndarë nga pushteti politik. Legjislatori duke kuptuar rëndësinë dhe

vështirësinë në të cilën ndodhej shteti shqiptar i porsaformuar, lejonte dhe siguronte

ushtrimin dhe praktikimin e fesë. Ky kalim tentonte të parandalonte përdorimin e fesë si

faktor destabilizues, si nga faktorët e brendësh ashtu dhe nga ata të jashtëm të vendit. Neni

93 i Statutit e përcaktonte qartë, duke nënvizuar se besimet fetare kurrsesi nuk mund të

përdoreshin për qëllime politike. Parimi i laicitetit konfimohej përsëri si nga Statuti i

391 Teki Selenica, Shqipëria më 1923, Shtypshkronja “Tirana”, Tiranë, 1923, f. 7. 392Aleks Luarasi, Akte Juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri. Vep. e cit., f. 77.

162

Zgjeruar i Lushnjës edhe nga Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare. Ky parim nuk

kishte si qëllim vetëm ndalimin e destabilizimit të vendit por, garantonte njëkohësisht

minoritetet fetare të krishtera nga mazhoranca myslimane. Laiciteti ishte në përputhje të

plotë me impenjimet e marra nga Shqipëria në momentin e aderimit në LK. Art. 2 i

“Deklaratës mbi minoritetet”, nënvizonte faktin se: gjithë nënshtetasve të Shqipërisë do t’u

jepej mbrojtje e plotë e jetës dhe e lirisë së tyre, pa ndryshim lindje, kombësie, gjuhe, race e

feje. Paragrafi i dytë ishte më konciz pasi deklaronte se: të gjithë banuesit e Shqipërisë do

të kenë të drejtë të përdorin lirisht fenë dhe besimin e tyre gjersa këto të mos jenë në

kundërshtim me qetësinë publike dhe me zakonet. Secili do të ketë të drejtë të nderojë fenë.

Zgjedhja që bënte shteti shqiptar që mos të kishte fe zyrtare, mbronte në mënyrë indirekte

të drejtat e minoriteteve fetare duke u garantuar autonomi të plotë në predikimin e tyre.

Ndërkohë, të gjitha kuvendet shqiptare, para dhe pas pavarësisë së Shqipërisë e

orientonin ndërtimin dhe funksionimin e shtetit shqiptar si një shtet në shkëputje të plotë

nga pushteti shpirtëror.Të gjjitha dokumentet themelore që do të aprovoheshin nga shteti

shqiptar, do të sanksioniononin ndarjen e fesë nga autoriteti shtetëror dhe do të saktësonin

vetëm detyrat shpirtërore të drejtuesve fetarë në Shqipëri. Por edhe pse shteti shqiptar e

kishte shpallur shumë herë laicitetin e tij, nuk ngurohej të bëhej regjistrimi i popullsisë

sipas ndarjes fetetare. I tillë ishte regjistrimi i bërë në vitin 1930, me indeksin sipas

përbërjes fetare të shqiptarve që jetonin në Mbretërinë Shqiptare. Në regjistrimet zyrtare

rezultonin rreth 1 milion banorë, prej të cilëve, 696 mijë ishin shqiptarë të besimit islamik,

(200 mijë i të cilëve i përkisnin sektit bektashi), 200 mijë ishin të besimit ortodoks, 105

mijë të besimit katolik, 204 izraelitë, 70 protestantë dhe 24 ateistë. Objektet e kultit të

163

regjistruara ishin si me poshtë: 1127 xhami, 260 teqe dhe xhami të bektashive, 844 kisha

dhe 70 manastire të ortodoksëve si 147 kisha katolike. Këto raporte ishin trashëguar që pas

krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.393

6.9. Statuti legal i komuniteteve fetare

Statuti legal i komuniteteve fetare, ratifikohej nga parlamenti më 5 qeshor 1923 dhe

aprovohej nga Këshilli i Lartë më 14 qeshor 1923.394 Statuti ishte një dokument, i cili

përveçse nënvizonte të drejtat dhe detyrimet e komuniteteve fetare, shpallte pavarësinë e

tyre nga shteti shqiptar. Ai ishte një dokument i thjeshtë dhe përbëhej nga disa nene, që po i

rendisim si më poshtë:

1. Liria dhe ndërgjegjja janë të siguruara sipas nenit 93 të Statutit dhe të neneve 1-2,

të deklaruara në tetor 1921 dhe votuar nga Parlamenti.

2. Çdo degë e myslimanizmit, si Sunizmi, Bektashizmi, Rufaizmi, Halvetizmi, Kadrizmi

etj, ashtu edhe ç’do degë e krishtërimit, si Katolicizmi, Ortodoksizmi,

Protestantizmi, si dhe të gjitha degët e ç’do feje tjetër, mund të organizohen në

shoqata fetare të pavarura nga njëra-tjetra.

3. Secila shoqat fetare ose besimtare mund të ketë vetëm lidhje shpirtërore dogmatike

me qendrat e mëdha fetare jasht Shqipërisë. Marrëdhëniet dhe letër-shkëmbimet

midis tyre në këtë fushë, janë të lira pa ndërhyrje nga ana e qeverisë.

Paria fetare e lartë duhet të ketë këto cilësi:

a) Të jetë nënshtetas shqiptar.

b) Të dijë gjuhën shqipe.

c) Të gëzoji të drejta civile dhe politike.

d) Të jetë nga raca shqiptare ose nga familje që jeton prej tre brezash në Shqipëri.

Nuk mund të zgjidhen në pari ata, të cilët zotëronin këto tituj fetarë në Shqipëri pas 28

nëntorit 1912 dhe që kishin luftuar kundër Pavarësisë së Shqiprisë.

393Enver Bytyci, Shqiptarët, serbët dhe grekët, vep. e cit., f. 195. 394 Luan Omari, Çështja e pakicave kombëtare, vep. e cit., f. 50.

164

Me një ligj të posaçëm mund të jepej aprovimi edhe për persona që nuk i kishin cilësitë

e lartpërmendura. Klerikët e shkallëve të tjera, duhet të kenë të gjitha cilësitë e përmendura

në këtë nen.

Përjashtohen nga paragrafi b. i këtij neni klerikët e viseve shqiptare ku nuk flitej gjuha

shqipe.

Kryetarët e çdo feje dhe e çdo sekti do të zgjidhen sipas statuteve të tyre. Në ceremonitë

zyrtare, pjesëmarrja i përket më të vjetërve në emërim.

4. Secila shoqatë, komunitet dhe istitucion fetar: si xhami, teqe, kisha, manastire etj,

njhen si person moral dhe përfaqësohen sipas rregullave fetare të tyre.

Këta kanë të drejtë të zotërojnë dhe të tjetërsojnë pasuri të luajtshme dhe të

paluajtshme dhe të drejta të tjera civile në përputhje me natyrën e tyre; si dhe kanë të

drejtë të administrojnë pasuritë e veta; shteti ruan të drejtën e kontrollit mbi administrimin

e pasurisë dhe mbi llogaritë vjetore të tyre sipas ligjit të veçantë për shoqatat.

Secila shoqatë ose komunitet fetar a besimtar ka të drejtë, të zotërojë, të mbajë, të

drejtojë dhe kontrollojë me shpenzimet e veta xhami, kisha, teqe, manastire dhe faltore të

tjera, ashtu si dhe aksesorët e tyre, gjithashtu dhe shoqata bamirëse pa asnjë pengesë ose

formalitet, duke u nënshtruar vetëm ligjeve të bashkisë për godinat.

5. Shoqatat kanë të drejtë të vendosin dënime disiplinore mbi klerin dhe nënpunësit e

vet.

6. Këto ligje hyjnë në fuqi që nga dita e shpalljes.

7. Ministria e Drejtësisë ngarkohet me zbatimin e këtij ligji.395

Neni i parë i Statutit, nënvizonte edhe një herë me vendosmëri respektimin e parimit

të laicitetit të shtetit shqiptar, i cili ishte shprehur në nenin 93 të Statutit të Lushnjës dhe më

pas në Statutin e Zgjeruar të Lushnjës. Neni 2 i Statutit Legal, u njihte të drejtën të gjitha

komuniteteve në Shqipëri, që të organizonin dhe formonin shoqata fetare të pavarura. Siç

mund të kuptohet, pavarësisht, përhapjes dhe rëndësinë numerike që kishin në Shqipëri,

besimet fetare kishin të drejta të barabarta. Ky nen ishte në përputhje të plotë me Art. 5 të

“Deklaratës mbi minoritetet”. Por, njëkohësisht ishte edhe një përgjigje kundër atyre

shteteve që e paraqisnin Shqipërinë si një shtet ku minoriteti fetar i krishterë ishte i

diskriminuar. Neni 3 kishte një rëndësi të veçantë pasi shprehte qartë pavarësinë e

395MPJ, dosja 210, Tiranë, 1923, f. 5.

165

shoqatave fetare e besimtare nga qendrat e mëdha fetare jashtë Shqipërisë. Rëndësia a kësaj

pavarësie bie në sy, pasi kisha ortodokse, një vit më para se të aprovohej Statuti, kishte

shpallur pavarësinë nga Patriarka e Stambollit dhe po mundohej të përforconte

riorganizimin e brendshëm të saj.

Parimi i pavarësisë, përforcohej edhe më shumë po të analizohen paragrafet e këtij

neni. Ata shprehin qartë kriteret që duhet të gëzonte çdo nënshtetas për t’u bërë pjesë e

klerit të lartë fetar. Ai duhet të ishte nënshtetas shqiptar, të dinte gjuhën shqipe, të gëzonte

të drejta civile e politike dhe mbi të gjitha duhej të ishte prej racës shqiptare. Përsa i

përkiste të drejtave të pakicave, ky nen parashikonte, në një nga pikat e tij, përjashtimin e

paragrafit b, që kishte të bënte me gjuhën. Statuti në përputhje me “Deklaratën mbi

mbrojtjen e minoriteteve”, parashikonte mundësinë, në ato zona ku flitej në gjuhë tjetër, të

zgjidhej një kler që nuk zotëronte gjuhën shqipe. Si përfundim, Statuti legal i komuniteteve

fetare u garantonte komuniteteve autonimi ndaj ndërhyrjes së shtetit. Kjo autonomi kishte

të bënte jo vetëm me administrimin e pasurive, të luajtshme dhe të paluajtshme, por edhe në

emërimin e personelit dhe masat disiplinore që do të merreshin ndaj tyre. Shteti nga ana e

tij ruante të drejtën e kontrollit mbi administrimin e pasurisë dhe mbi llogaritë vjetore të

tyre. Këto kontrolle, sigurisht, do të kryeshin sipas ligjeve në fuqi që ekzistonin në atë

kohë. Statuti legal ishte një dokument i rëndësishëm, pasi respektonte parimin e laicitetit të

shtetit dhe garantonte pavarësinë e Shqipërisë nga ndërhyrjet e jashtme destabilizuese me

karakter fetar. Aspekti tjetër interesant i këtij dokumenti ishte mbrojta dhe garantimi i çdo

besimi fetar që të organizohej dhe të kishte shoqatat e veta. Këto të drejta të komuniteteve

fetare ishin në përputhje me impenjimet që Shqipëria kishte marrë në planin ndërkombëtar.

166

6.10. Krijimi i Kishës Autoqefale Shqiptare nën frymën e respektimin të

minoriteteve

Ndërkohë që atdhetarët përpiqeshin për njohjen e Shqipërisë në arenën

ndërkombëtare si shtet i pavarur dhe sovran, edhe klerikët ortodoks shqiptarë ishin duke

punuar për krijim e një kishe të pavarur nga Patrikana e Stambollit.396 Pasi kjo e fundit

kishte mbajtur gjithmonë një qëndrim antishqiptar, duke punuar në mbështetje të ideve

ekspansioniste të shtetit grek. Patriotët shqiptarë ortodoks ishin të bindur se për të çliruar

bashkë-besimtarët e tye nga ndikimi grek dhe për t’u kthyer atyre ndërgjegjjen kombëtare

nevojitej një kishë ortodokse shqiptare e pavarur.397 Qysh prej 1909 patriotët dhe

nacionalistët ortodoks shqiptarë të Korçës kishin shpallur autoqefalinë e Kishës Ortodokse,

për këtë arsye shumë prej tyre ishin persekutuar dhe sulmuar nga ana e kishës greke duke i

martirizuar ata. Këtë fat do të kishin, në fund të shekullit të XIX dhe fillim të shekullit XX,

Petro Nini Luarasi e Papa Kristo Negovani.398 Ishin pikërisht këto intimidime të kishës

greke, që i detyruan shqiptarët të shpallnin pavarësinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Pas

aktit të patriotëve korçarë, do të ishin shqiptarët e Amerikës të udhëhequr nga Fan Noli që

më 1919, të vendosnin krijimin e Kishës Autoqefale Shqiptare. Ai bashkë me disa klerikë

ortodoks shqiptarë transferoheshin nga Amerika në Korçë, ku do të përqëndronin forcat e

tyre për krijimin e një kishe ortodokse kombëtare shqiptare. Ata mbështeteshin nga shumë

patriotë, shumica e të cilëve ishin kthyer nga Amerika, dhe qeveria shqiptare.399 Patriotët

396 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 44. 397 Roberto Moroco dela Roka, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944, vep. e cit., f. 45. 398 Enver Bytyci, Shqiptarët, serbët dhe grekët, vep. e cit., f. 208. 399MPJ, dosja 211, Komisioni i hetimeve në Shqipri, Raporti i veprimtarisë që nga dhjetori deri 19, 1922 deri më 1 shkurt 1923, Lidhja e Kombeve, 1923, f. 6.

167

shqiptarë konfiskonin disa nga kishat e Korçës dhe fillonin mbajtjen e meshave në gjuhën

amtare. Këto veprime irritonin një pjesë të popullsisë ortodokse, e cila protestonte duke

mos shkuar në kishë, kur mbaheshin meshat në gjuhën shqipe. Në tentativë për të shmangur

trazira, vendosej të mbahej në Berat një kongres ku do të merrnin pjesë delegatët e gjithë

komuniteteve ortodokse shqiptare. Kongresi mbështetej në ligjet e shenjta dhe në

rregulloren e Kishës Ortodokse Lindore, të cilat proklamonin ndarjen e pushtetit shpirtëror

nga ai shtetëror.400

Në Kongresin e Parë të Pan-Ortodoksisë Shqiptare, mbajtur më datën 11 gusht 1922

në qytetin 2500 vjecar të Beratit, shpallej përfundimisht pavarësia e Kishës Ortodokse

Shqiptare.401 Kongresi vendoste t’i kërkonte Patriarkatës që të aprovonte dhe mbështeste

këtë vendim. Patriakata jepte një mendim të favorshëm dhe dërgonte në Korçë një

përfaqësues me fuqi të plota. Përfaqësuesi deklaronte se Patriarka njihte legalitetin e

kongresit të Beratit, ishte në favor të krijimit të kishës së pavarur shqiptare dhe do të merrte

të gjitha masat e nevojshme për të konfirmuar ndarjen e kishave. Më vonë Patriarka e

Stambollit do të ndryshonte qëndrimin e saj, duke deklaruar se përfaqësuesi që ajo kishte

dërguar në Shqipëri, i ishte dhënë mandat vetëm që të hetonte mbi çështjen e pavarësisë së

kishës. Gjithashtu, sipas kësaj deklarate, karakteri i kishës së pavarur shqiptare nuk do të

lidhej me formimin e një kishe autoqefale, e kryesuar nga një Patriarkat, por do të ishte një

kishë autonome, e cila do të qëndronte nën varësinë e Patriarkatës së Stambollit. Statusi i

autonomisë nënkuptonte që ortodoksve shqiptarë u lejohej kremtimi i liturgjive në gjuhën

400MPJ, dosja 210, Kisha Orthodhokse Autoqefale Kombëtare e Shqipërisë. Tiranë, 1923, f. 53. 401 Aben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, vep. e cit., f.337

168

shqipe dhe zgjedhja e priftërinjve nga ana e tyre.402 Patriarka do të rezervonte të drejtën e

emërimit të peshkopve. Por ky qëndrim binte në kundërshtim me Kongresin e Beratit, i cili

gjatë punimeve të tij parashtronte këto kërkesa:

I. Metropolit duhet të ishin shqiptare;

II. Gjuha e përdorur gjatë shërbimeve të shenjta fetare, duke përmbajtur dhe atë të

meshës, të ishte gjuha shqipe. Përjashtim duhet të bënin ato kisha që

frekuentoheshin nga minoriteti grek në rrethin e Gjirokastrës;

III. Për sa kohë që do të kishte një numër të pamjaftueshëm priftërinjësh që nuk e

zotëronin mirë gjuhën shqipe, ata ishin të detyrua të lexonin lutjet në shqip dhe po të

ishte e mundur të shkruanin nga ungjilli lutjet e zotit në shqip;

IV. Kisha e parë shqiptare duhet të merrte bekimin nga Patriarka dhe të ishte në gjendje

të kryente shenjtërimin e klerit të ulët.403

Kongresi i jepte mundësi si komunitetit grekofon dhe atij shqiptar, të vendosnin vet

se në cfarë gjuhe duhet të kryheshin shërbimet dhe celebrimet kishtare. Komuniteti

ortodoks i Gjirokastrës, nuk merrte pjesë në punimet e këtij kongresi, pasi kishte frikë se

pjesëmarrja e tyre do të binte ndesh me dëshirën e Patriarkës së Stambollit.404 Edhe pse ky

komunitet nuk dërgonte delegatet e tij në Kongresin e Beratit, ai mbante një qëndrim

pozitiv kundrejt formimit të Kishës Autoqefale Shqiptare. Komuniteti protestonte vetëm

për keqtrajtimin që i bëhej Shën Athanasios, i cili do të burgosej për disa javë sepse nuk

402 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 44. 403C 7811, Commission of Enquiry in Albania, Report of Activities from December 19th, 1922 to February 1st, 1923, J.J. Sederholms, 2 May 1923, f. 44. 404MPJ, dosja 211, Komisioni i hetimeve në Shqipëri, Raporti i veprimtarisë që nga 19 dhjetori 1922 deri më 1 shkurt 1923, Lidhja e Kombeve, 1923,f. 6.

169

kishte marrë pjesë në punimet e kongresit të Beratit.405 Për qëndrimin e tij, Shën Athanasios

nuk do të emërohej zëvendës i Metropolit të Gjirokastrës, edhe pse ai arrinte të siguronte

pjesën më të madhe të votave të popullsisë ortodokse. Në vendin e tij do të emërohej At

Pano, i cili nuk gëzonte një simpati të madhe tek popullsia ortodokse.406 Emërimi i At

Panos, gjithësesi, ishte i përkohëshëm dhe kështu dukej se dëshira e komunitetit do të

plotësohej nga kisha e pavarur shqiptare.407

Ndryshe ishte gjendja në Korçë, ku mbizotëronte një klimë pozitiviteti dhe

kënaqësie për krijimin e një kishe të pavarur shqiptare. Delegatët e pranishëm në Kongresin

e Beratit, arrininin të formulonin dhe nënshkruanin një statut, i cili do të kishte një peshë të

madhe në formimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Kombëtare Shqiptare. Statuti përbëhej

nga 14 nene (ose nyje siç paraqitej në Statut) dhe dekretonte pavarësinë e Kishës Ortodokse

Shqiptare. Art. 1 theksonte se: Kisha Ortodokse Autoqefale Kombëtare e Shqipërisë ishte

pjesë e pandashme e Kishës së shenjtë të përgjithshme e Apostolike të të gjithë

Ortodokseve. Ajo përbëhej nga të gjithë banorët e shtetit shqiptar që i besonin Krishtit.408

Art. 2, i referohej organizimit të kishës në territorin e shtetit shqiptar. Artikulli parashikonte

se: paria më e lartë kishtare do të ishte Sinodi i përhershëm i përbërë prej peshkopësh

kanonike nën kryesinë e një mitropoliti.409 Ky Sinod do të kishte titullin “Sinod i Shenjtë i

Kishës Ortodokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë” dhe do të qëndronte në kryeqytet.

Në pritje që të formohej “Sinodi i Shenjtë”, Statuti vendoste që Kisha Autoqefale Shqiptare

405 Beqir Meta, Minoritetet dhe ndërtimi Kombëtar në Shqipëri (1912-1924), vep. e cit., f.353. 406 C 7811, The enquiry in Southern Albania, Report by the Commission of Enquiry, League of Nations, 2 May 1923, f. 44. 407MPJ, dosja 211, Lidhja e Kombeve, 1923, f. 7. 408 Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë, Shtyp.& Libraria Dhori Koti Korçë, Korçë, 1923, f. 3. 409 Po aty, f. 4.

170

të drejtohej përkohësisht nga një Këshill i Lartë i përbërë prej katër klerikësh dhe katër

laikësh nën kryesinë e një kleri. Ky Këshill do ta kishte qendrën e tij në Korçë dhe anëtarët

e tij do të zgjidheshin nga Kongresi. Art. 6 parashikonte që Këshilli i Lartë do të kishte si

detyrë edhe të kontrollonte gjithë pasurisë të kishave, të manastirave dhe pasuritë e lëna për

qëllime mirëbërëse.410 Statusi paraqitej përpara Kongresit të Beratit dhe nëpërmjet

nënshkrimit të anëtarve merrej aprovimi i tij.411 Pavarësisht vendimeve të marra gjatë

Kongresit të Beratit, Patriarkana e Stambollit nuk do ta njihte pavarësinë e Kishes

Autoqefale Shqiptare. Ky kundërshtim bazohej në rregulloren, sipas së cilës në shtetin e

interesuar për autoqefalinë ortodoksët duhej të përbënin shumicën e popullsisë së tij.

Një kusht i tillë ishte e qartë se nuk plotësohej në rastin e Shqipërisë. Partiakana

Ekumenike do të dërgonte në vitin 1926, në Tiranë metropolin e Trebizontës, i cili ishte

ngarkuar me detyrën që të caktonte përfundimisht statusin e Kishës Ortodokse Shqiptare.

Në gusht të po atij viti arrihej një marrëveshje me delegacionin shqiptar, të zgjedhur nga

qeveria e Tiranës. Marrëveshja parashikonte që, shërbesat fetare në kishat ortodokse të

kremtoheshin në gjuhën shqipe, e cila në këtë mënyrë njihej si gjuhë liturgjike. Veç kësaj

bashkësisë ortodokse shqiptare i jepej e drejta që të caktonte kandidatët peshkopë, të cilët

do të përbënin Sinodin e Shenjtë.412 Marrëveshja arrihej falë forcimit të pushtetit të Ahmet

Zogut, i cili ishte një mbështetës i vendosur i kombëtarizimit të bashkësive fetare në

Shqipëri. Kjo marrëveshje do të kontestohej në fillim të vitit 1927, kur Patriarka

Ekumenike e Stabollit do të kërkonte që të emëronte peshkopët e parë dhe të zgjidhte

410 Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë, Shtyp.& Libraria Dhori Koti Korçë, Korçë, 1923, f. 6. 411Po aty, f.6. 412 Albert Mousset, Shqipëria përballë ..., vep. e cit.,f. 113.

171

kryetarin e Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Shqiptare. Kjo kërkesë hidhej poshtë nga

qeveria shqiptare dhe si pasojë Kisha Ortodokse Shqiptare ndahej në dy grupe: në

“kombëtarë” dhe në “patriakanë”. Kjo situatë zgjidhej në shkurt të 1929 me krijimin e

Sinodit të Shenjtë, i cili përbëhej nga pesë peshkopë dhe zgjidhte në krye imzot Visarionin.

Selia peshkopale zgjidhte ta kishte qendrën e saj në qytetin e Korçës. Krijimi i Sinodit të

Shenjtë të Kishës Ortodokse Shqiptare kundërshtohej me vendosmëri nga Kisha Ortodokse

Greke.413 Ajo pretendonte se me këtë vendim shkeleshin dhe cënoheshin të drejtat e

minoriteteve fetare të “Epirit të Veriut”, për të cilat Patriarka Eumenike simbolizonte

vazhdimin e traditës helene. Këto akuza të ngritura nga Kisha Ortodokse Greke nuk

merreshin në konsideratë, duke ditur që ortodoksët grekofonë në Shqipëri përbënin një

pakicë të vogël të besimtarve ortodoksë. Më 1928, një kongres tjetër Pan Ortodoks Shqiptar

do të miratonte statusin e Kishës Ortodokse Shqiptare, parimet e së cilës pasqyroheshin

pothuajse në të gjitha ligjet themelore të shtetit shqiptar të asaj kohe. Monarkia shqiptare e

Mbretit Zog, jo vetëm e respektonte Statusin Themeltar të Kishës Ortodokse, por e

pasqyronte atë në kushtetutën e vendit dhe kontribuonte që pavarësia e Kishës të njihej e të

pranohej nga Patriarku i Stambollit.

Në korrik të 1929, qeveria aprovonte Dekret-ligjin mbi formimin e Komuniteteve

Fetare, i cili riafirmonte edhe një herë lirinë e fesë dhe pavarësinë e komuniteteve fetare

nga shteti shqiptar. Sipas Art.1, çdo shtetas në Shqipri gëzonte lirinë e ndërgjegjes dhe të

fesë që deshironte; kjo liri ishte e garantuar me artikujt 5 e 203 të Statutit Themeltar të

Mbretërisë. Rëndësi kishte Art.7, pasi sipas tij, kryetarët e feve, subalternet e tyre dhe

413 MPJ, dosja 211, Komisioni i Hetimeve në Shqipëri, 1923, f. 6.

172

ndihmësit e zëvendësimit duhej të ishin shtetas shqiptare, të dinin shkrim e këndim lirisht

në gjuhën zyrtare. Gjithashtu, këto figura fetare duhej të mos ishin të njohur në Shqipëri për

vepra antikombëtare. Pra Qeveria nëpërmjet këtij dekret-ligji riafirmonte edhe një herë

vullnetin e saj për forcimin e ndjenjës kombëtare, duke siguruar që kryetarët e feve të ishin

shqiptarë dhe shërbesat e tyre të kryeshin në gjuhën zyrtare. Nëpërmjet këtyre masave

kërkohej të eleminohej me çdo forcë ndërhyrjet e shteteve fqinje. Këtë e theksonte Art. 20, i

cili parashikonte që komunitetet u ndalohej të pranonin ndihma nga shtetet e huaja, me çdo

formë me çdo mënyrë që të jetë. Dispozita e këtij paragrafi shtrihej edhe për ndihmat e

ofruara prej shtetasve të huaj.414 Mbretëria shqiptare ishte e vendosur të vazhdonte në

rrugën e ndërmarrë, që kishte si qëllim kombëtarizimin e besimeve fetare, pa cënuar të

drejtat e popullsisë minoritare të garantuara nga legjislacioni në fuqi.

Dispozitat e këtij Dekret-ligji përforcoheshin edhe nga Kodi Civil i vitit 1929, i cili

parashikonte që shteti të kishte një kontroll sa më efikas mbi shoqatat e ndryshme që

operonin në territorin shqiptar. Neni 424 theksonte se shoqatat politike, fetare, shkencore,

artistike, mirëbërse, dëfrimi ose të tjera që nuk kanë një qëllim ekonomik, marrin

personalitetin kur regjistrohen sipas procedurës të treguar në nenin 410. Ky regjistrim do të

bëhej pasi shoqatat të shprehnin vullnetin e vet për t’u organizuar korporativisht dhe të

aprovonin statutin.415 Neni 410 kishte të bënte me dhënien e statusit të personit juridik, i cili

aprovohej me dekret mbretëror mbas një mendimi pozitiv nga Këshilli i Ministrave. Por

sipas këtij neni, për ato shoqata të cilat nuk kishin një qëllim ekonomik, parashikohej

mundësia që ato të regjistroheshin pranë gjykatës së shkallës së parë të vendit ku do të

414Dekret-Ligje mbi formimin e Komuniteteve Fetare,Tiranë, 1929, f. 4. 415 Kodi Civil 1929, Botimet Toena, Tiranë, f. 131.

173

ushtronin aktivitetin. Gjithashtu, Kodi Civil parashikonte sipas nenit 425, që shoqatat në

statutet e veta të përmbanin dispozita të nevojshme mbi qëllimin, mbi të ardhurat dhe mbi

organizimin e tyre. Rëndësi kishte edhe neni 427, i cili parashikonte mundësitë kur një

shoqate mund t’i hiqej personaliteti juridik. Personaliteti mund të hiqej kur:

- Shoqata ndjek në realitet një qëllim krejt të ndryshëm nga ai që ishte caktuar në

statutin e saj.

- Me një vendim të paligjshëm të drejtorisë kompromenton interesin publik.

- Sado sipas statutit të saj nuk ka një qëllim ekonomik por në realitet ndjek një qëllim

të tillë.

- Ndonëse statuti i shoqatës nuk tregonte një qëllim politik ose social-fetar, por në

realitet ajo ndiqte një qëllim të tillë.416

Kodi Civil kishte rëndësi të madhe pasi rregullonte veprimtarinë e shumë shoqatave

fetare të huaja që vepronin në territorin e Shqipërisë, shumica e të cilave nuk ishin të

regjistruara. Këto shoqata shpesh her operonin në fshehtësi kundër interesave kombëtare të

vendit. Gjithashtu, shumë shoqata që i përkisnin minoriteteve, veçanërisht atij grek, duke

përfituar edhe nga statuti i regjimit të minoriteteve firmosur nga Shqipëria më 1921,

siguronin financime nga jashtë vendit dhe i shërbenin propagandës së huaj anti kombëtare.

Kodi Civil vepronte duke patur një karakter gjithëpërfshirës dhe nuk kishte karakter

diskriminues ndaj minoriteteve siç pretendohej nga disa përfaqësues të këtyre

komuniteteve. Gjatë viteve 1920-1930, popullsia minoritare gëzonte liri të plotë të kultit.

Ritet në kisha kryeshin në gjuhën amtare, nxënësit merrnin edukim fetar në gjuhën amtare

416Kodi Civil 1929, Botimet Toena, Tiranë, f. 131.

174

dhe priftërinjtë caktoheshin nga vetë minoritetet.417 Por me shpalljen e Mbretërisë, krahas

këtyre politikave liberale ndaj pakicave, shteti shqiptar vijonte konsolidimin e

institucioneve kombëtare fetare, politike, arsimore dhe kulturore. Këto përpjekje nuk

shiheshin me sy të mirë nga shtetet fqinje, të cilët do t’i shtonin përpjekjet e tyre për

ndalimin e procesit të stabilizimit të shtetit shqiptar. Por pavarësisht ndërhyrjeve të jashtme,

Shqipëria ishte e vendosur ta çonte deri në fund procesin e konsolidimit të shtetit dhe arritja

e pavarësisë së Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare ishte kurorëzimi i kësaj politike.

Pavarësia e saj do të njihej përfundimisht nga Kisha Ortodokse Greke në vitin 1937, falë

përpjekjeve të shumta të atdhetarve shqiptarë.

417Beqir Meta, Monarkia. Zogu bëri me prona bujqit minoritarë, https://www.shqiperia.com/Monarkia-Zogu-beri-me-prona-bujqit-minoritare-.12186/

175

PËRFUNDIME

Vitet 1920-1930 ishin shumë të rëndësishëm për formimin dhe konsolidimin e

shtetit shqiptar. Në fakt gjatë kësaj periudhe vendi kalonte një fazë shumë delikate për të

ardhmen e tij dhe gjithë sforcimet përqëndroheshin në këtë drejtim duke lënë në plan të

dytë çështjen e minoriteteve. Pavarsisht tranzicionit politik që po kalonte vendi, shteti

shqiptar nuk nguronte të njihte dhe të ofronte të gjitha garancitë e nevojshme të kohës, për

respektimin e të drejtave të popullsisë minoritare. Problemi qëndronte së pari në

përkufizimin juridik të termit “minoritet”, pasi gjatë këtyre viteve, jo vetëm legjislacioni i

brendshëm shqiptar por, edhe ai ndërkombëtar nuk kishin arritur në një përkufizim të

pranuar nga të gjithë. Përfundimisht do të ishte Gjykata e Përherëshme e Drejtësisë

Ndërkombëtare të Lidhjes së Kombeve ajo që nëpërmjet një vendimi këshillues do të jepte

një përkufizim të termit. Sipas vendimit me këtë term nënkuptohej: një kolektivitet

personash që jetonte në një shtet ose lokalitet, të cilët kishin një racë, një fe, një gjuhë dhe

tradita të veta, të bashkuar nga identifikimi i asaj race, feje, gjuhe dhe tradite nga një

ndjenjë solidariteti, me qëllim që të ruajnë traditat e tyre, format e tyre të kultit, të

garantonin shkollimin dhe edukimin e fëmijëve të tyre, sipas ndjenjave dhe traditave të

racës së tyre, të cilat mbështeshin reciprokisht.

Shqipëria do të njihte dhe njëkohësisht do të garantonte të drejtat e minoriteteve për

herë të parë, gjatë bisedimeve që do të zhvilloheshin në Konferencën e Paqes, për të

ardhmen e saj si shtet i pavarur. Kjo Konferencë ndërkombëtare, e cila mbahej pas

mbarimit të Luftës së Parë Botërore, do të organizohej për të vendosur fatin e shteteve

humbëse që kishin marrë pjesë gjatë konfliktit. Pavarësisht faktit që Shqipëria kishte

176

shpallur shumë herë neutralitetin e saj, ajo ishte thirrur në këtë Konferencë që të mbronte

territoret nga rivendikimet e Greqisë. Shteti helen do të përdorte prezencën e minoritetit

grek në Shqipërinë e Jugut për të arritur qëllimin e saj, që ishte zgjerimi i territoreve të saj

në dëm të shtetit fqinj. Delegatët grekë, për të bindur Fuqitë e Mëdha që të aprovonin

kërkesat e tyre, përveçse paraqisnin të dhëna jo të sakta mbi numrin e popullsisë minoritare

greke që jetonte në Shqipërinë e Jugut, mundoheshin ta etiketonin këtë të fundit si një vend

me mazhorancë myslimane. Sipas tyre, ortodoksët që përbënin minorancën, rrezikonin t’u

mohohej e drejta për të ushtruar besimin e tyre fetar. Greqia e shihte binomin fe-komb të

pandarë nga njëri-tjetëri dhe njëhësonin kombësinë greke me fenë. Këtë tezë pala greke e

përforconte me lidhjen e fortë që kishte kisha ortodokse dhe gjuha greke në ato zona, në

trashëgiminë e identitetit kombëtar grek. Kështu sipas saj, lënia e kësaj popullsie në

territorin e shtetit të ri shqiptar me mazhorancë myslimane, rrezikonte humbjen e vlerave

ortodokse dhe asimilimin e saj.

Delegatët shqiptarë, duke ndjerë rrezikun e copëtimit të vendit, nuk nguronin të

theksonin se minoritetet që jetonin në trojet shqiptare do t’u jepeshin të gjitha garancitë që

vendet e qytetruara u jepnin minoriteteve që ndodheshin në territoret e tyre. Kjo deklaratë

do të ishte impenjimi i parë që Shqipëria edhe pse nëpërmjet delegatëve të saj, do të merrte

për mbrojtjen dhe trajtimin e minoriteteve në planin ndërkombëtar. Deklarata bëhej në kohë

kur legjislacioni i brendshëm nuk parashikonte një regjim të posaçëm për këtë pjesë të

popullsisë dhe aq më shumë kur në Shqipëri mungonin të dhënat statistikore për të

verifikuar numrin real të minoriteteve. Megjithatë, ndryshe nga shtetet fqinje Shqipëria nuk

e njehsonte përcaktimin e kombësisë me fenë. Identiteti kombëtar lidhej jo vetëm me

177

përkatësinë fetare por, dhe me gjuhën e folur, racën, doket, zakonet dhe vlerat e trashëguara

ndër shekuj brez pas brezi. Sipas këtyre kritereve popullsia e Shqipërisë ishte homogjene

dhe vetëm një pjesë shumë e vogël e saj mund të klasifikohej si minoritare.

Trajtimi i çështjes së minoriteve do të zinte një rol të rëndësishëm në legjislacionin

e brendshëm me pranimin e Shqipërisë në organizatën ndërkombëtare të LK. Kjo ngjarje

kaq e rëndësishme për historinë e shtetit shqiptar do të siguronte njohjen e pavarësisë së

vendit nga Fuqitë e Mëdha dhe komuniteti ndërkombëtar. Por, anëtarësimi i Shqipërisë në

këtë organizatë do të kushtëzohej me formosjen e një dokumenti, i cili do të përbënte bazën

e regjimit të minoriteteve. Dokumenti që do të quhej “Deklarata mbi mbrojtjen e

minoriteteve në Shqipëri”, kishte forcë mbi ligjet në vend dhe përbëhej nga 7 artikuj. Aty

theksohej se të gjithë ndenjësve në Shqipëri do t’u garantohej një mbrojtje e plotë e jetës

dhe lirisë së tyre, pa dallim lindje, kombësie, gjuhe, race dhe feje. Gjthashtu, me firmosjen

e këtij dokumenti, shteti shqiptar angazhohej që nënshtetasve që bënin pjesë në minoritete

të racës, fesë a të gjuhës, do t’u garantonte të gjitha ato të drejta dhe sigurime që kishin

nënshtetasit shqiptarë. Këta do të kishin sidomos të drejtë që të mbanin, të drejtonin e të

kontrollonin, me të ardhurat e tyre, apo të krijonin në kohën e ardhme, shkolla mirëbërëse,

fetare a shoqërore, shkolla e të tjera ndërtesa mirërritjeje, duke patur të drejtën të përdornin

lirisht gjuhën e vet e duke vepruar lirisht në fenë e tyre.

Por, firmosja e deklaratës për mbrojtjen e minoriteteve nuk ishte i vetmi vendim që

merrej në lidhje me Shqipërinë. KLK vendoste të dërgonte në vend një komision

nderkombëtar, i cili kishte si detyrë të delineonte vijën kufitare të shtetit të ri shqiptar duke

u bazuar në studimin e popullsisë që jetonte në të. Komisioni do të vizitonte gjithë territorin

178

e Shqipërisë, duke e përshkruar atë nga veriu deri në jug. Zona veriore e vendit nuk kishte

probleme me popullsinë minoritare, pasi kjo popullsi ishte shumë e vogël në numër. Këtu

problemet ishin më shumë të karakterit politik, ku shteti jugosllav duke përdorur

komunitetin e vogël malazez, që jetonte në zonën e Shkodrës, kërkonte të zgjerohej në dëm

të territoreve të shtetit shqiptar. Kjo politikë do të qëndronte edhe pas kryengritjes së Marka

Gjonit, që më pas do të çonte në formimin e Republikës së Mirditës. Formimi i kësaj

republike do të motivohej me nevojën e mbrojtjes së pakicave fetare katolike kundër

qeverisë së Tiranës e mbështetur nga mazhoranca myslimane. Por, si përfundim kryengritja

do të shuhej si pasojë e ndërhyrjes së LK tek qeveria jugosllave, e cila kishte luajtur një rol

vendimtar në përhapjen e saj.

Me mbarimin e hetimeve në zonën veriore, Komisioni do të zhvendosej në drejtim

të jugut të Shqipërisë ku do të hetonte mbi prezencën e popullsisë minoritare. Në krahinat

jugore kishte një prezencë të theksuar të pakicave greke, të cilat kishin pasur një ndikim të

konsiderueshëm në krijimin e kulturës së Shqipërisë së Jugut. Rreth kësaj pakice kishte një

mospërputhje me të dhënat që paraqitnin si shteti grek dhe ai shqiptar. Greqia, duke

njëhsuar fenë me kombësinë, pretendonte se gjysma e popullsisë së kësaj krahine ishte me

origjinë greke. Këto të dhëna shteti helen i shtonte me synimin që të aneksonte ato troje që

shteti grek i quante “Epiri i Veriut”. Por, hetimet që do të bënte Komisioni Hetimor do të

vërtetonin që popullsia minoritare greke që jetonte në Shqipëri nuk do të ishte më shumë se

36.000 banorë. Kjo popullsi ishte e përqëndruar e gjitha në prefekturën e Gjirokastrës, në

atë të Korçës dhe pënprefekturën e Himarës. Puna që do të zhvillonte Komisioni do të

kishte një rëndësi të madhe për shtetin shqiptar, pasi do të vërtetonte se pakicave në vend u

179

garantoheshin të drejta të barabarta me popullsinë shqiptare. Kjo do të vërtetohej, si me

prezencën e një numri të madh shkollash që i përkisanin pakicave, ashtu edhe me

predikimin e besimit fetar në gjuhën e tyre amtare. Këto të drejta ishin në përputhje me

impenjimet që Shqipëria kishte marrë përpara LK. Në disa zona ku banonin pakicat greke,

siç ishte ajo e Dropullit, shkollat që përkisnin kësaj popullate, duke i llogaritur në bazë të

përqindjes që ato zinin në këtë zonë, ishin më të shumta në numër së ato që i përkisnin

popullsisë shqiptare. Hetimet e Komisionit përgënjeshtronin edhe akuzat e ngritura nga

Greqia, e cila gjatë kësaj periudhe dhjetëvjeçare do të protestonte shumë herë përpara

Asamblesë së LK. Këto protesta do të përforcoheshin edhe nga popullsia minoritare që

jetonte brenda territorit të Shqipërisë. Të tilla ishin ato që do të regjistroheshin në krahinën

e Himarës, të cilat edhe pse zhvilloheshin kundër refomave të ndërmarra nga qeveria në

fushën e arsimit, në realitet kishin karakter ekonomiko-politik. Në fillim të viteve ’20-të,

shteti shqiptar aprovonte disa reforma që kishin si qëllim unifikimin kombëtar të vendit,

kurse Himara kishte trashëguar që nga pushtimi otoman një autonomi të veçantë krahinore.

Kjo autonomi kishte të bënte më shumë me sistemin e taksave, ku krahinës në fjalë,

ndryshe nga pjesa tjetër e vendit, i lejohej të pagonte një taksë vjetore të akorduar me

pushtetin qendror. Protestat do të përfundonin me pranimin e popullsisë himariote të

sistemit taksor, i cili do të zbatohej nga shteti në gjithë territorin e Shqipërisë.

Por, në Shqipërinë e Jugut faktorët politiko-ekonimikë ndërthureshin me ato fetaro-

kulturorë. Kjo ndërthurje herë pas here ashëpërsohej kur interesat e popullsisë që i

përkisnin besimit mysliman përplaseshin me ato të popullsisë ortodokse. I tillë ishte edhe

rasti i zgjedhjeve të përgjithshme, ku ortodoksit e Korçës dhe të Gjirokastrës kërkonin që të

180

kishin përfaqësuesit e vet politik në vend. Përfaqësuesit ortodoks të krahinave të jugut

pretendonin që pushteti lokal të drejtohej nga përfaqësues të përzgjedhur në mënyrë të

drejtpërdrejt nga populli. Këtë propozim e mbështeste edhe Komisioni Ndërkombëtar, i cili

mendonte që në këtë mënyrë si pakicat kombëtare dhe ato fetare do të kishin mundësinë të

përfaqësoheshin nga kandidatët e tyre. Por ky lloj propozimi ishte i parealizueshëm për

kohën, pasi në këtë periudhë edhe kushtetutat e vendeve më të zhvilluara evropiane, nuk i

parshikonin të drejtat politike të minoriteteve. Këtë qëndrim e përforconte edhe Ligji i

Administratës Civile, i cili parashikonte që drejtuesit dhe nëpunësit lokal të emëroheshin

nga pushteti ekzekutiv. Këto kërkesa që vinin nga pushteti lokal dhe i drejtoheshin

qeverisë, tregonin që shteti shqiptar ishte akoma i pakonsoliduar. Ky konsolidim, ose

përforcim i pushtetit qendror, do të realizohej në respektimin e pakicave kombëtare dhe

fetare. Qeveria shqiptare do të ndërmerrte dhe aprovonte disa ligje, të cilat kishin si qëllim

unifikimin e sitemit arsimor në respekt të diversitetit etnik, gjuhësor dhe fetar.

Niveli i arsimit në Shqipëri në fillim të viteve ’20 -të ishte i prapambetur në

krahasim me atë të rajonit të Ballkanit. Kjo situatë ishte krijuar si pasojë ndikimit të dy

faktorëve që kishin patur një impakt negativ në vend. E para kishte të bënte me pushtimin

shekullor të Perandorisë Osmane, i cili nga frika e krijimit të një identiteti kombëtar,

ndalonte me të gjitha forcat çeljen e shkollave në gjuhën shqipe. E dyta kishte të bënte me

ndikimin e madh që kishte kisha greke në jug të vendit në çeljen e shkollave ku mësimi

zhvillohej në gjuhën greke. Gjatë kësaj periudhe, pjesa më e madhe e shkollave që

funksiononin në vend ishin shkolla fillore, vetëm një numër i mjaft vogël i tyre mund të

klasifikoheshin si shkolla të mesme. Për më shumë kushtet e tyre linin mjaft për të

181

dëshiruar, pasi strukturat ishin të amortizuara dhe klasat të mbipopulluara me nxënës. Gjatë

mezit të viteve ’20 - të dhe sidomos, me shpalljen e Shqipërisë Mbretëri, falë ligjeve që

aprovonte shteti, situata e sistemit arsimor shkonte drejt përmirësimit. Aprovimi i Statutit

Themeltar të Mbretërisë ishte një hap i rëndësishëm për zhvillimin e arsimit në Shqipëri,

pasi parashikonte shtetëzimin dhe unifikimin e tij. Sistemi arsimor rregullohej nga Art. 206

dhe 207 të Statutit Themeltar, të cilët parashikonin që arsimi fillor për të gjithë shtetasit

shqiptar është i detyrueshëm dhe gjithashtu mbylljen e shkollave private. Por, aprovimi i

këtyre ligjeve, sidomos, pjesa që kishte të bënte me mbylljen e shkollave private,

kundërshtohej nga komuniteti minoritar grek dhe Greqia. Ata këto kundërshtime i bazonin

tek e drejta që u garantonte deklarata mbi mbrojtjen e minoriteteve, e cila u lejonte

pakicave të mbanin dhe administronin shkollat e veta. Nga ky këndvështrim, Mbretëria

Shqiptare, në një farë mënyre, shkonte kundër impenjimeve të marra në LK. Themi në një

farë mënyre, pasi ligjet e aprovuar kishin karakter gjithpërfshirës dhe nuk ishin aspak

diskriminues kundrejt pakicave që jetonin në vend. Synimi i qeverisë ishte, gjithashtu, të

kontrollonte gjithë shkollat private pasi, një pjesë e konsiderueshme e tyre drejtoheshin nga

kisha greke dhe subvencionoheshin nga shteti grek. Këto shkolla shumë herë ishin bërë

vatër propagandës greke, e cila kishte si qëllim aneksimin e zonave të Shqipërisë së Jugut.

Për më shumë shkollat minoritare kishin luajtur një rol të rëndësishëm në përhapjen

e kulturës greke dhe helenizimin e popullsisë ortodokse të Shqipërisë së Jugut. Kultura

greke kishte pasur një ndikim negativ në përhapjen dhe forcimin e ndjenjës kombëtare

shqiptare, e cila në vitet e para pas Luftës së Parë Botërore ishte akoma zbehtë. Qeveria

shqiptare i konsideronte themeltare reformat që do të çonin në shtetëzimin dhe unifikimin e

182

sistemit arsimor, sepse, këto reforma kishin si qëllim rritjen e një ndjenje kombëtare të

përbashkët. Dhe do të ishte gjuha shqiptare ajo që do të ndihmonte, jo vetëm në forcimin e

kulturës shqiptare por edhe në zhvillimin e një shteti modern. Gjithsesi, reforma e

rëndësishme arsimore e ndërmarrë nga qeveria shqiptare nuk parashikone ndalimin e

mësimdhënies në gjuhën amtare në shkollat që i përkisnin popullsisë minoritare.

Shqipëria do të vazhdonte gjatë gjithë dhjetëvjeçarit të respektonte impenjimet e

marra përpara LK, në momentin e firmosjes së Deklaratës mbi të Drejtat e Minoriteteve.

Politika e tolerimit e shtetit shqiptar do të pasqyrohej edhe në raport me minoritetet fetare

në vend. Historikisht, Shqipëria ka pasur një popullsi e cila i përkiste tre besimeve fetare

kryesore: besimi fetar mysliman, ortodoks dhe ai katolik. Dy të fundit numerikisht ishin në

një pozicion minoriteti kundrejt besimit fetar mysliman, edhe pse në Shqipëri këto

komunitete nuk janë parë si të tilla. Por, shteti shqiptar në momentin e firmosjes së

deklaratës së lartpërmendur do të merrte impenjime, jo vetëm për minoritetet e racës dhe të

gjuhës, por edhe për atë të fesë. Ky vendim, marrë nga Shqipëria në një moment shumë

delikat për të, ishte një pranim nga ana e qeverisë të ekzistencës së minoriteteve fetare.

Shteti shqiptar për të garantuar të drejta të barabarta për besimtarët e tre besimeve fetare,

nëpërmjet Statutit Themltar shpallte laicitetin e tij, duke proklamuar që vendi nuk kishte fe

zyrtare. Ky qëndrim prodhonte dy efekte mjaft pozitive për shoqërinë shqiptare. E para

sanksiononte ndarjen e pushtetit shtetëror nga ai shpirtëror, duke i dhënë mundësinë secilit

nga besimet fetare të organizonin strukturat e veta në mënyrë të pavarur. Efekti i dytë

arrinte të ndikonte në krijimin e një klime paqësore në shoqërinë shqiptare të kohës. Kjo

183

reflektohej në pranimin dhe respektimin e festave fetare të besimeve të ndryshme nga e

gjithë popullsia.

Politika e ndjekur nga shteti shqiptar përforcohej akoma më shumë me aprovimin e

Statutit Legal të Komuniteteve fetare, i cili nuk bënte gjë tjetër veçse sanksiononte edhe

njëherë pavarësinë e komuniteteve fetare nga shteti. Gjithashtu, Statuti në përputhje me

“Deklaratën mbi mrojtjen e minoriteteve”, parashikonte mundësinë, që në ato zona ku flitej

në gjuhë tjetër, të zgjidhej një kler që të fliste gjuhën amtare të minoriteteve fetare.

Mbrojtja dhe respektimi i të drejtave të minoriteteve fetare do të vazhdonte të ndiqej edhe

pas formimit të Kishës Autoqefale shqiptare, e cila në statutin e saj do të parashikonte që:

në ato kisha ku besimtarët që e frekuentonin i përkisnin minoriteteve, gjuha e përdorur gjatë

shërbimeve fetare duhet të ishte gjuha amtare e tyre. Krijimi i kishës shqiptare do të kalonte

shumë vështirësi përpara se të arrinte autoqefalinë e saj, por pavarësisht këtyre vështirësive

ajo në parimet e saj do të kishte në qendër të vëmendjes edhe respektimin e të drejtave të

minoriteteve.

Gjatë viteve 1920-1930, për nga përbërja e popullsisë Shqipëria ishte një shtet

homogjen, ku popullsia me kombësi joshqiptare ishte shumë e vogël. Gjatë kësaj periudhe

edhe pse nuk kishte të dhëna statistikore të sakta identifikoheshin disa grupe minoritare, të

cilat ishin: minoriteti kombëtar grek, minoriteti kombëtar malazez dhe minoriteti kombëtar

maqedonas, pavarësisht se shteti maqedonas do të formohej më vonë. Në vend ekzistonin

edhe dy grupe popullate, të cilat gëzonin statusin e minoritetit etnokulturor. Ato ishin

minoriteti etnokulturor arumun dhe minoriteti etnokulturor rom. Nga këto grupe

popullatash, minoriteti grek ka qënë më i rëndësishmi, jo vetëm për nga ana numerike, por

184

prezenca e shtetit grek do t’i jepte pothuajse një rol parësor në ndikimin që do të kishte mbi

formimin e kulturës së Shqipërisë së Jugut. Ndryshe ishte roli që do të kishin minoriteti

maqedoans dhe ai malazez, të cilët formonin komunitete të vogla dhe ishin të përqëndruar

kryesisht në zona rurale të vendosura në afërsi të zonave kufitare. Këto grupe popullate nuk

do të kishin ndonjë rol specifik në shoqërinë shqiptare. Lidhur me dy komunitetet

etnokulturore, ai arumun ishte më i madh në numër dhe shumë pjesëtarë të këtij komuniteti

do të kontribuonin në fitoren e pavarësisë së shtetit shqiptar. Si përfundim, komuniteti rom

ishte më i paragjykuari nga popullësia vendase, e cila shprehte haptasi një nënvlerësim të

kulturës së tyre. Rreth këtij komuniteti, gjatë viteve që është fokusuar studimi, mungojnë

shumë të dhëna jo vetëm mbi numrin e saktë të tyre por edhe mbi vendbanimet ku ata

jetonin.

Studimi mund të shihet në dy këndvështrime, të cilat bëjnë të mundur që lexuesi të

ketë një ide më të qartë mbi atë që lexon. Fillimsht, gjatë punimit është tentuar, me anë të

dokumentave zyrtare të kohës dhe librat e shkruar nga studiuesit e huaj dhe vendas mbi

këtë argument, të paraqitet pozita juridike e minoriteteve në Shqipëri gjatë viteve ku është

përqëndruar studimi. Nga materiali i siguruar evidentohet që minoritetet që banonin në

territorin e shtetit shqiptar, u ishin siguruar nga qeveria pothuajse të gjitha të drejtat që

komuniteti ndërkombëtar kërkonte. Përjashtim nga ky këndvështrim bënte minoriteti

etnokulturor rom, i cili ishte i paragjykuar dhe nuk i njihej pothuajse asnjë e drejtë.

Përgjithësisht shoqëria shqiptare dhe shteti ishin mjaft tolerues kundrejt kësaj pjese të

popullsisë. Kjo tregohej në mundësinë që u jepej pakicave, jo vetëm në shpalosjen e lirë të

kulturës, doket, zakonet dhe traditat e tyre por, mbi të gjitha në mundësinë që u jepej të

185

çelnin shkolla ku mësimi të zhvillohej në gjuhën amtare. Mësimi i gjuhës amtare në

shkollat minoritare është një nga të drejtat më të rëndësishme pasi i jepte të drejtën antarve

të kësaj popullsie të trashgonin identitetin e tyre kombëtar. Kjo politikë do të vashdonte

edhe pas aprovimit të ligjeve që parashikonin shtetëzimin e gjithë shkollave private.

Legjislatori parashikonte gjithsesi, që në shkollat që i përkisnin minoriteteve, mësimi të

zhvillohej në gjuhën e tyre amtare. Por, legjislacioni i brendshëm lejonte, gjithashtu, që

minoritetet të shprehnin lirisht bindjet e tyre fetare dhe shërbimet fetare të kryheshin në

gjuhën e tyre amtare. Në këtë drejtim, Shqipëria ishte një nga shtetet më të përparuar dhe

kulturuar të Gadishullit të Ballkanit.

Nga këndvështrimi i dytë mund të analizohet fakti se, regjimi i minoriteteve që

garantonte e drejta ndërkombëtare u njihte të drejtat atyre zonave, ku pjesëtarët që i

përkisnin pakicave përbënin shumicën e popullsisë, të kishin një atuonomi lokale, pra të

vetadministroheshin. Legjislacioni shqiptar parashikonte që Shqipëria ishte një shtet unitar

me administratë të fortë qendrore dhe nuk linte vend për autonominë e qeverisjes lokale në

zonat ku jetonin minoritetet. Kjo ndoshta, pasi duke parë dobësinë e insitucioneve shqiptare

dhe rrezikun që i kanosej vendit nga shtetet fqinje, legjislatori e vlerësonte si të

parakohëshme dhënien e të drejtës për t’u vetëqeverisur zonave ku minoritetet përbënin

shumicën e popullsisë. Ky përfundim mund të shihet si pikënisje për zhvillimin e

studimeve në fushën e të drejtave të minoriteteve.

186

BIBLOGRAFIA

Arkivat

C 93, M 48, 1922 VII, f. 4, Report of the Commission of Enquiry.

C 512, M 387, 1922, De la Commission D’enquete sur ses tranaux, Societe des Nations, 20

Decembre 1921.

C 542. M 387. 1921. VII, League of Nations, Report of the Commission of Enquiry on its

work from November 19th to December 20th, 1921.

C 547, M 150, 1921. VII, Extracts from and summaries of documents concerning the

commission of enquiry in Albania, Lague of Nations.

C 781, Commission of Enquiry in Albania, Report of Activities from December 19th, 1922,

to February 1st, 1923, J.J. Sederholm, 2 May 1923.

C 975/211/90, Memorandum submitted by his Majestys Government to Conference of

Ambassadors, British Embassy, Paris, July 20, 1921.

C 1195, M 145, 18.01.1922.

C16554/580/90, The Marquess Curzon of Kedleston to Lord Harding, Foreing Office,

August 17, 1921.

C. 5236, M. 155, 1922, korrispondecë e Xhafer Ypit drejtuar Sekretarit të Përgjithëshëm të

Lidhjes së Kombeve.

C 6071/735/90, General report on Albania presented by the Commission of Enquiry to the

Council of the League of Nation, April 24, 1922.

187

C 7570/735/90, Supplementary Report of the Commission of Enquiry In Albania submitted

to the Council, May 12, 1922.

C 7810, Report of the Commission of Enquiry on its ëork from February 1st to the

beginning of April 1923, League of Nations, 2 may 1923.

C 7811, Report of the Commission of Enquiry in Albania from Decembre 19th, 1922 to

February 1st, 1923, J.J. Sederholms, 2 May 1923.

C7812, 2 May 1923, Final report of the Commission of Enquiry, League of Nations

MPJ, Bisedim në Këshillin e Shoqnisë se Kombevet mbi çështjen e minoritetit shqiptar dhe

të pasunieve shqiptare në Greqi, qeshor, 1928.

MPJ, dosja, 86, fleta 24, Echange des populations Grecques et Turques musulmans

d’origine albanaise en Grece, Athenes, 1924.

MPJ, dosja 86, fleta 95, Anex2. General report of the Delegation of the Mixed Commission

entrused with the investigation of the Albanianquestion, Athens, 1924.

MPJ, dosja 86, fleta 215, Moslems of Albanian origin in Greece, 1923

MPJ, dosja 96, fleta 71, Athinë, 1924.

MPj, dosja 101, fleta 34, korrispondecë e Prefekturës së Vlorës drejtuar Ministrisë së Punve

të Brendëshme, Tiranë, 1921.

MJP, Dosja 101, Fleta 35, korrespondencë e Prefekturës së Elbasanit drejtuar Ministrisë së

Punve të Brëndëshme, Elbasan, 1922.

MJP, Dosja 102, fleta 30, korrispondencë e Ministris së Arsimit, Tiranë, 1922.

MPJ, dosja 102, fleta 128, Tirane, 1922.

MPJ, dosja 102, fleta 141, Minorities in Albania, League of Nations, Geneva, 1922.

188

MPJ, dosja 102, fleta 302, Letter to associated press, 1922.

MPJ, dosja 131, fleta 514, Korrispondencë e Legatës shqipëtare në Parisë drejtuar

Ministrisë së Punve të Jashtëme, Paris, 2 janar 1925.

MPJ, dosja 141, fleta 2, Lozana, 15 qeshor 1923.

MJP, dosja 163, fleta 14, korrispondencë e Ministris së Punve të Brëndeshme, Tiranë,

1922.

MPJ, dosja 164, fleta 7, Tiranë, 1922.

MPJ, dosja 164, fleta 8, correspondencë e Ministrisë se Arsimit drejtuar MPJ, Tiranë, 1922.

MPJ, dosja 164, fleta 10, Mbi shkollat sllavishte, Tiranë, 1922.

MJP, dosja 164, fleta,13, Mbi shkollat slavishte të Shkodrës e të katundit Vrakë, Tiranë,

1922.

MPJ, dosja 209, fleta 10, Tiranë, 1923.

MPJ, dosja 209, fleta 11, Mbi çështjen e Himarës, Tiranë, 1923.

MPJ, dosja 209, fleta 29, Mbi ankimet e disa himarjotëve, Vlorë 1923.

MPJ, dosja 210, fleta 53, Kisha Orthodhokse Autoqefale Kombëtare e Shqipërisë. Tiranë,

1923.

MPJ, dosja 211, fleta 6, Komisioni i hetimeve në Shqipri, Raporti i veprimtarisë që nga

dhjetori deri 19, 1922 deri më 1 shkurt 1923, Lidhja e Kombeve, 1923.

MPJ, dosja 211, fleta 7, Lidhja e Kombeve, 1923.

MPJ, dosja 211, f.122, Rezervat me rëndësi, Tiranë, 1923.

MPJ, dosja 211, fleta 226,korrispondencë e Ministrisë së Punve të Brendëshme, Tiranë,

1923.

189

MPJ, dosja 211, fleta 235, Mbi shkollat grekofone, 1923.

MPJ, dosja 211, fleta 241, Marrë prej raportit të Komisionit Hetimor të Lidhjes së

Kombeve, Du Journal Officiel, Mai 1923.

MPJ, dosja 221, fleta 9, Lidhja e Kombeve, 1923.

MPJ, dosja 303, fleta 6, Mbi shkollat e Himarës, Tiranë, 1923.

Statutet dhe Ligjet

Kodi Civil 1929, Botimet Toena, Tiranë.

Ligjet e Asimit, Mbretnija Shqiptare, Ministria e Arsimit, “Telegraf”, Tiranë, 1928.

Ligje mbi Reformen Agrare, Mbretnija Shqiptare, Kryesia e Keshillit Ministruer, Tiranë,

1930.

Statuti i Kishës Orthodhokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë, Shtyp.& Libraria Dhori

Koti Korçë, Korçë, 1923.

Dekret-ligje mbi formimin e Komuniteteve Fetare, Tiranë, 1929.

Libra

Agalliu Mimoza, Mbrojtja ndërkombëtare e minoriteteve, “Marin Barleti”, Tiranë, 2013.

Anastasi Aurela, Historia e të drejtës kushtetuese në Shqipëri (1912-1939), Shtëpia botuese

“PEGI”, Tiranë, 2007

Berati Dhimitër, Shënime historike mbi marrëdhëniet e Shqipërisë me Lidhjen e Kombeve,

“HUSI BOROSHI”, Tiranë 2007.

190

Bërxholi Arqile, Minoritetet në Shqipëri (Studim Demografik), Tiranë, 2005.

Bytyci Enver, Shqiptarët, serbët dhe grekët, “KOHA”, Tiranë, 2005.

Castellan Georges, Historia e Ballkanit (shekulli XIV-XX), “Çabej”, Tiranë, 1996.

Collaku Robert, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente-figura të shquara, EMAL,

Tiranë, 2001.

Çabej Eqrem, Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes, “MçM”, Tiranë, 1994

Danaj Koço, Shqipëria natyrale, “ERIK”, Tiranë, 2006.

Dela Roka Roberto Moroco, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944, “ELENA GJIKA”,

Tiranë.

Duka Valentina, Historia e Shqipërisë 1912-2000, “Kristalina-KH”, Tiranë, 2007.

Durham Edith, Brenga e Ballkanit, “Argeta LMG”, Tiranë, 2009.

Frashëri Kristo, Himara dhe përkatësia etnike e himarjotëve, Botimet Toena, Tiranë, 2005.

Godart Justin, Shqipëria në 1921, Urtësia Bektashiene, Tiranë, 2015.

Gusho Jani, Arumunët e Shqipërisë, histori dhe dokumente-figura të shquara,“EMAL”,

Tiranë, 2001.

Guy Nicola C, Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi etnik, Fuqitë e Mëdha të Luftës së Parë

Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare, Botime Pegi, Tiranë, 2012

Konica Faik, Shqipëria Kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore, Shtëpia botuese “55”,

Tiranë, 2010.

191

Kristo P. Luarasi, Ligji i administratës civile të Shtetit Shqiptar, Shtypshkronja

“Mbrothësija”, Tiranë, 1922.

Liço Filip, Probleme të marrëdhënieve greko-shqiptare, Neraida, Tiranë, 2009.

Llanaj Asqeri, Kur historia flet vet, (Vështrim krahasues i disa periudhave historike),

“Triptik”, Tiranë, 2003.

Luarasi Aleks, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, “Luarasi”,

Tiranë, 1999.

Meta Beqir, Minoritetet dhe ndërtimi kombëtare në Shqipëri (1912-1924), Qendra e

Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, Tiranë, 2013.

Mousset Albert, Shqipëria përballë Evropës (1912-1929), “DITURIA”,Tiranë, 2004.

Omari Luan, Sistemi parlamentar, Lindja dhe evolucioni i parlamentarizmit, Bot. 4,

“Elena Gjika”.

Omari Luan, Historia e shtetit dhe e së drejës në Shqipëri, “Luarasi”, Tiranë, 2005.

Omari Luan, E Drejta Kushtetuese, “ABC”, Tiranë, 2010

Ortakovski Vladimir, Minorities in the Balkans, “Transnational Publishers”, Ardsley,

2000.

Papajani Adrian, Të drejtat e pakicave, “Sejko” Elbasan, 2005.

Poulton Hugh, The Balkans Minorities and States in Conflict, Minority Rights Group,

London, 1991.

Puto Arben, Historia diplomatike e çështjes Shqipetare 1878-1926, Akademia e Shkencave,

Tiranë 2003,

192

Puto Aben, Shqipëria Politike 1912-1939, Botime Toena, Tiranë, 2009.

Schevill Ferdinand, Ballkani Historia dhe Qytetërimi, Shtëpia Botuese “UEGEN”, Tiranë,

2002.

Selenica Teki, Shqipëria më 1923, Shtypshkronja “Tirana”, Tiranë, 1923.

Shundit Vangjel, Arumunët e Shqipërisë histori dhe dokumente, “Globus”, Tiranë, 2001.

Spahiu Dritan, Monarkia Shqiptare (1928 – 1939), Reforma arsimore e ralizuar në

periudhën e Mbretërisë Shqiptare, Botimet Toena, Tiranë, 2011.

Swire Joseph, Shqipëria: Ngritja e një Mbretërie, Williams&Norgate Ldt, Londër, 1929.

Të drejtat e Shqipnisë Ethnike, “Zoja e Paperlyeme”, Shkodër, 1944.

Verli Marenglen, Aspekte rreth krijimit dhe zgjidhjes së çështjes shqiptare, Vëllimi I,

“KLEAN”, Tiranë, 2014.

Verli Marenglen, Monarkia Shqiptare (1928 - 1939), Botimet Toena, Tiranë, 2011.

Vllamasi Sejfi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, “Marin Barleta”, Tiranë, 1995.

Zavalani Tajar, Historia e Shqipnis, “PHOENIX”, Londër, 1996.

Publikime Shkencore

Rizo Elona, Vështrim historic mbi Përpjekjet për përcaktimin e përkufizimit të minoriteteve,

f. 112, Jus &Justicia 1, Nr.1, Tiranë, 2008.

Web

Avenia Catello, Tutela internazionale delle minoranze, f.12,

http://www.altalex.com/documents/neës/2012/07/12/tutela-internazionale-delle-minoranze

193

Cerreti Claudio, Minoranze etnico-linguistiche, f.2, Enciclopedia dei ragazzi 2006,

http://www.treccani.it/enciclopedia/minoranze-etnico-

linguistiche_(Enciclopedia_dei_ragazzi)/

Chanoux Emile, Memorie de licence delle minoranze etniche nel diritto internazionale,

l’Universita di Torino.

Kristafi Ksenofon, 95 vjet më parë, Shqipëria në Lidhjen e Kombeve,

http://balkanweb.com/gazetashqiptare/95-vjet-me-pare-shqiperia-ne-lidhjen-e-kombev

Meta Beqir, Lidhja e Kombeve dhe minoritetet në Shqipëri,

http://www.forumishqiptar.com/threads/58759-Lidhja-e-Kombeve-dhe-minoritetet-

n%C3%AB-Shqip%C3%ABri

Meta Beqir, Monarkia zogu bëri me prona bujqit minoritar,

https://www.shqiperia.com/Monarkia-Zogu-beri-me-prona-bujqit-minoritare-.12186/

Suran Fulvio, Somma Fabrizio, Ricerche sociali, Centro di Ricerche Storiche di Rovigo, f.

12,http://www.crsrv.org/pdf/ricerche_sociali/Ricerche_sociali_17.pdf