Pozicija BIH u Odnosu Na Ekonomske Kriterije Za Članstvo u EU

8/10/2019 Pozicija BIH u Odnosu Na Ekonomske Kriterije Za lanstvo u EU

1/28


2/28


3/28

Predmetna studija predstavlja proirenu i auriranu verziju istraivanja,iji je radni naziv: Ekonomski kriteriji za lanstvo u EU: Bosna i Her-cegovina pripremljenog za Jedinicu za ekonomsko planiranje (EPPU)BiH u 2006. godini. Predstavnitvo Fondacije Konrad Adenauer u Bosnii Hercegovini prepoznalo je vanost same studije, te pruilo podrkunjenoj dopuni, auriranju i publiciranju. Iskreno se nadamo da e ovastudija posluiti kao dobra osnova za budua istraivanja evropske eko-nomske problematike, a ujedno pruiti i doprinos pribliavanju Bosne iHercegovine punopravnom lanstvu u Evropskoj uniji.

Ovim putem zahvaljujemo se Jedinici za ekonomsko planiranje BiH,posebnu zahvalnost za izuzetnu podrku dugujemo i direktoriciPredstavnitva Fondacije Konrad Adenauer u Bosni i Hercegovini, dr.Christini Catherine Krause te osoblju Fondacije. Konano, elimo se

zahvaliti i Centru za regionalne inicijative, kao i drugim kolegama iprijateljima koji su, posredno i neposredno, pruili svoj doprinos izradiove studije, pri emu bismo spomenuli i Fond otvorenog drutva BiH,

preko kojeg je jedan od autora dobio dodatna znanja iz ove oblasti

radei na slinoj problematici. Zahvaljujemo se i prof. dr. Geoff Pughza korisne komentare koji su unaprijedili studiju.

U Sarajevu, novembar 2007. godineAutori

PREDGOVOR


4/28

LISTA SKRAENICA

CBBH

CEFTA

CFSP

CTF

CPI

EBRD

EC

EFTA

EU

EU27

FDI

GDP

GDP p/c

GNI

GNI p/c

IBRD

KM

ILO

IMF

LSMS

PRSP/SRS

OECD

PJCCM

SMEs

SAA

UNDP

UNSTAS

WB

CENTRALNA BANKA BIH

CENTRALNOEVROPSKA ZONA SLOBODNE TRGOVINE

ZAJEDNIKA VANJSKA I SIGURNOSNA POLITIKA

KONSULTATIVNO RADNO TIJELO

INDEKS POTROAKIH CIJENA

EVROPSKA BANKA ZA OBNOVU I RAZVOJ

EVROPSKA KOMISIJA

EVROPSKA ZONA SLOBODNE TRGOVINE

EVROPSKA UNIJA

EVROPSKA UNIJA NAKON POSLJEDNJEG PROIRENJA

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

BRUTO DOMAI PROIZVOD

BRUTO DOMAI PROIZVOD PO STANOVNIKU

BRUTO NACIONALNI DOHODAK

BRUTO NACIONALNI DOHODAK PO STANOVNIKU

MEDJUNARODNA BANKA ZA OBNOVU I RAZVOJ

KONVERTIBILNA MARKA

MEUNARODNA ORGANIZACIJA RADA

MEUNARODNI MONETARNI FOND

ANKETA IVJETI U BIH

RAZVOJNA STRATEGIJA BIH 2004-2007

ORGANIZACIJA ZA EKONOMSKU SARADNJU I RAZVOJPOLICE AND JUDICAL CO-OPERATION IN CRIMINAL

MATTER

MALA I SREDNJA PREDUZEA

SPORAZUM O STABILIZACIJI I PRIDRUIVANJU

RAZVOJNI PROGRAM UJEDINJENIH NACIJA

STATISTIKA UJEDINJENIH NACIJA

SVJETSKA BANKA


5/28

Integrisanje Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju predstavlja neupitan stratekicilj ove zemlje. Meutim, iako su mnogi svjesni injenice da punopravnolanstvo BiH u Evropskoj uniji zahtijeva ispunjavanje mnogih uslova i kriterija,o tome se jo uvijek malo zna, naroito kada je u pitanju ekonomsko stanoviteintegracije. Razmatranje ekonomskih kriterija za lanstvo u EU na primjeru BiHpredstavlja sigurno aktuelnu i znaajnu temu za ovu zemlju, posebno zato jersmo svjesni injenice da e u krajnjem ishodu trajanje procesa integrisanja unajveoj mjeri ovisiti o ispunjenju ekonomskih uslova za lanstvo.

Ekonomija Bosne i Hercegovine, za razliku od veine drugih tranzicijskihzemalja, specina je iz vie razloga. Pripada tranzicijskoj ekonomiji ijepoetne reforme bivaju zaustavljene ratnim deavanjima. Ratna razaranjasu velikim dijelom unitila ekonomske kapacitete zemlje da bi se, krajem XXstoljea, ova zemlja nala u procesu postratne obnove i nastavka provoenjatranzicijskih reformi u isto vrijeme. U poprilino kompleksnom drutveno-politikom ureenju ovi procesi provode se ve cijelo desetljee sa manje ilivie uspjeha u pojedinim segmentima. Ono to danas openito karakteriziraekonomiju BiH jeste ostvarena makroekonomska stabilnost u uem smislurijei (stabilnost cijena i javnih decita), velika nezaposlenost radne snage iprivrednih kapaciteta te velika neravnotea u vanjskom sektoru.

U oblasti tranzicijskih reformi pozitivne uinke BiH ostvaruje u oblastiliberalizacije cijena i vanjske trgovine te maloj privatizaciji, dok slabije rezultatebiljei u oblasti velike privatizacije, reforme preduzea, politici konkurencije ireformi nebankarskih nansijskih institucija. Oigledno je da proces tranzicijskihreformi u BiH jo uvijek nije dovren i da je potrebno jo mnogo rada da bipredviene reforme poluile pozitivne uinke u ovoj zemlji. Opredjeljenje BiHda ide putem evropskih integracija te njezina nastojanja da ispuni predvienekriterije za taj put ine instrument koji ubrzava tranzicijske reforme u zemlji.

Ovaj rad strukturiran je tako da se, nakon uvodnog dijela, bavi pitanjimaekonomskih kriterija i subkriterija za lanstvo u EU te razumijevanjem ovihkriterija jednako kao i konceptualnom logikom. U treem dijelu rada, analiziranisu kljuni ekonomski kriteriji na primjeru BiH i uraeno je poreenje BiH sazemljama kandidatima za lanstvo, kada je u pitanju ovaj segment integracije.U okviru analize kriterija za lanstvo, koriteni su tranzicijski indeksi i zvaniniekonomski pokazatelji kako bi se to dublje istraili pojedinani ekonomskiuslovi. Zbog ograniene dostupnosti podataka, neki od subkriterija analiziranisu manje od ostalih. Rad je velikim dijelom pripreman prema metodolokompristupu Evropske komisije kojeg koristi u izvjetavanju o napretka pojedinihzemalja.1Posljednji dio rada obuhvata osnovne preporuke za BiH u cilju toboljeg i breg ispunjavanja ekonomskih kriterija za lanstvo u EU.

1Na primjer: Commission of the European Communities, Bosnia andHerzegovina 2007 Progress Report, Brussels, 2007.

UVOD

5


6/28

6

Veliki je broj preduslova i kriterija za zemlju koja planira postati punopravnomlanicom najvee supranacioalne integracije Evropske unije. Jedna od ne-zaobilaznih oblasti integrisanja jeste ekonomska oblast, odnosno ekonomskikriteriji za lanstvo, koji su po prvi put jasno denirani na Samitu u Kopenha-

genu 1993. godine. Evropska komisija tada je zakljuila da zemlje kandidatiza lanstvo trebaju ispuniti, izmeu ostalih, i ekonomske kriterije za lanstvo.Kopenhagenki ekonomski kriterij bazira se na postojanju funkcionalne trineekonomije kao i kapacitetu ekonomije da se nosi sa konkurentnim pritiscima itrinim snagama u Evropskoj uniji.

Ekonomski kriteriji za lanstvo u Evropskoj uniji prilino su statini, ne govoremnogo o kvalitetu ekonomije, a postoji i miljenje da im nedostaje akademskopojanjenje. Pored toga, ovi kriteriji ne posmatraju efekte ispunjenja u svakojzemlji pojedinano, jer nijedna zemlja nema isto ekonomsko okruenje. Uprkostome, svaka zemlja mora da preispita svoju poziciju u pogledu ovih kriterijai mogunosti ispunjenja istih, a sve u skladu s uputama Evropske unije. Ovoistraivanje fokusirano je na analizu spremnosti Bosne i Hercegovine da ispunispomenute kriterije.

Kao to moemo vidjeti iz same denicije ekonomskih kriterija, oni nisu pre-cizno denirani, tako da je u praksi dosta teko obuhvaiti puno znaenje ovihuslova. U svakom sluaju, Evropska unija odluuje o ispunjenju ovih kriterija,s tim da odluke mogu biti determinirane i subjektivnim sudom. Ipak, mogueje na osnovu dosadanje prakse (specijalni izvjetaji Evropske komisije) kaoi na bazi dostupne literature, denirati komponente Kopenhagenkih kriterijakoji se posmatraju prilikom ocjene sposobnosti zemlje da ih ispuni. Tako sesubkriterij Funkcionalna trina ekonomija moe posmatrati preko slijedeihuslova1:

- ostvarena makroekonomska stabilnost ukljuujui odgovarajuu stabilnostcijena i odrive javne nansije i platni bilans;- iroki konsenzus o kljunoj ekonomskoj politici;

- da ne postoje znaajne prepreke za ulazak na trite (prilikom osnivanjanovih preduzea) i prilikom izlaska sa trita (bankrot);- da je ravnotea izmeu ponude i potranje ustanovljena trinim snagama,kao i liberalizovane cijene i vanjska trgovina;- postojanje pravnog sistema ukljuujui i regulaciju vlasnikih prava,mogunost provoenja zakona i ugovornih obaveza;- dovoljno razvijen nansijski sektor koji je u stanju da usmjerava tednju

prema produktivnim investicijama.

Kada je rije o pitanju kapaciteta ekonomije da se nosi sa konkurentnim pri-tiscima i trinim snagama Unije, kljuna nedoumica koja se javlja jeste da lisu domae kompanije dovoljno jake da absorbiraju promjene koje ih ekaju.Ovaj drugi kriterij uslovno je tee ocijeniti u poreenju sa prvim setom kriterija.

1 Izvor: European Commission, European economy, Enlargement papers, DirectorateGeneral for Economic and Financial Affairs, Progress towards Meeting Economic Criteriafor Accession: the Assessment from the 2004 Regular Reports, Novembar 2004. godine, str.6-7.

1. EKONOMSKI KRITER IJI ZALANSTVO U EU

1.1. EKONOMSKI KRITERIJI ZA LANSTVO


7/28

7

Drugi set kriterija zemlja treba ispuniti onog tre-nutka kada postane punopravna lanica, drugimrijeima nakon integrisanja na zajedniko trite.U svakom sluaju, set podkriterija koji ine ovajdrugi generalni subkriterij je slijedei:

- postojanje funkcionalne trine ekonomije sazadovoljavajuom razinom makroekonomskestabilnosti za ekonomske subjekte koji moguda donose odluke u stabilnom i predvidivomokruenju;- odgovarajua razina ljudskog i zikog kapi-tala dostupna uz razumne trokove, ukljuujuiinfrastrukturu, obrazovanje i istraivanje kao ibudui razvoj ove oblasti;-obim do kojeg vladina politika i zakon utjeu nakonkurenciju posmatrano kroz vanjskotrgovinsku

politiku, politiku konkurencije, dravnu pomo,potporu sektoru malih i srednjih preduzea;- stepen i brzina integracija zemlje u vanjskoj

trgovini ostvarena sa Unijom prije proirenja(Ovaj kriterij se odnosi kako na obim tako i nastrukturu dobara koja se ve razmjenjuju sa

zemljama lanicama);- udio malih rmi na tritu, jednim dijelom iz ra-

zloga to male rme ostvaruju vie koristi zbogolakanog pristupa na trite, a drugim dijelomto dominacija velikih rmi moe indicirati vea

protivljenja prilagoavanju.

Navedeni kriteriji samo su jedan od moguih nainaanaliziranja ovog pitanja. Ono to treba svkakoimati u vidu jeste injenica da se ovi kriteriji nemogu posmatrati kao prosta lista uslova, o emu

govori i sama Evropska Komisija. Naime, stvarnaocjena ispunjenosti ekonomskih kriterija zahtijevarazmatranje, pored ova dva kriterija, itav set dru-gih makroekonomskih i mikroekonomskih varijablikoje omoguavaju kompletnu analizu, ukljuujuii meuzavisnost pojedinih indikatora. Vremenskadimenzija ispunjavanja kriterija takoer ne bi tre-bala biti ignorirana prilikom analize ovih kriterija.

U stvarnosti oigledno nije mogue analiziratisve indikatore koji se direktno ili indirektno tiuovog pitanja, a izmeu ostalog, spomenuli smo daevaluacija ispunjena ovih kriterija obuhvata i sub-jektivne procjene. Tako, na primjer, u izvjetaju

koji tretira pitanje integrisanja Hrvatske u Evrop-sku uniju kae se da ne postiji sumarni indikatorniti relevantni set multidimenzionalnih indikatora2koji bi obuhvatio ovo pitanje. Postoje, meutim,indikatori na kojima se u odreenoj mjeri mogubazirati ove procjene. U pomenutom izvjetajunavodi se da se indikatori Evropske banke za ob-novu i razvoj (EBRD) iz Tranzicijskog izvjetajamogu koristiti za analizu ekonomskih kriterija.

Imajui u vidu injenicu da je dostupnost po-dataka za BiH dosta oskudna u nekim oblastima,kombinirat emo dva pristupa u analizi ekonom-

2Izvor: Institute of Public Finance; Friedrich Ebert Sift-ing, Croatian Accession to the EU, Editor: Katarina Ott,Zagreb, decembar 2003. godine

skih kriterija. Kao prvo, analizirat emo dostupnezvanine podatke za BiH koji su relevantni zaKopenhagenke kriterije koristei izvjetaje Ev-ropske komisije kao benchmark. S druge strane,koristiemo i indikatore EBRD-a koji e nam uslov-no omoguiti podrobniju analizu odreenih oblasti.Konano, ekonomski kriteriji i relevantni ekonom-ski indikatori preklapaju se u nekim sluajevima.Imajui tu injenicu u vidu, studija nee analiziratisve kriterije pojedinano, ali e u integralnoj an-alizi nastojati obuhvatiti sve relevantne oblasti.

1.2. LOGIKA EKONOMSK IH KR ITERIJ A

Ekonomski kriteriji za lanstvo postavljeni su takoda zemlji mogu doprinijeti samo korist, naroitou dugom roku. Sutina cjelokupnog procesa i us-lova koji trebaju biti ispunjeni od strane pojedinih

zemalja na putu prema EU jeste ostvarivanje re-alne konvergencije odnosno pribliavanje vi-sine dohotka po stanovniku i ivotnog standardaposmatrane zemlje prosjeku manje razvijenihlanica EU. Realnu konvergenciju mogue je ost-variti jedino uz dugorono odriv i stabilan rast uuslovima makroekonomske stabilnosti, to u obasluaja predstavlja korist za nacionalnu ekonom-iju. S druge strane, neispunjavanje ekonomskihuslova za lanstvo u EU, ne samo da predstavljaproputenu priliku zemlje na putu prema EU, negoje i sa stanovita nacionalne ekonomije znak loihrezultata u ekonomskom okruenju a pogotovobi ovo bio sluaj u kontekstu Bosne i Hercegovine

koja ima nisku startnu poziciju kada su u pitanjuekonomske performanse ove zemlje3.

Ekonomski kriteriji za lanstvo u EU sadrekratkorone i dugorone uinke i ciljeve. U kratkomroku, ovi kriteriji ustanovljeni su tako da kreirajustabilnu ekonomiju, dok je u dugom roku osnov-na namjera ovih kriterija da kreiraju samoodriveprivrede. U svakom sluaju, ono to treba imati uvidu jeste injenica da ispunjavanje ekonomskihkriterija za lanstvo u EU neophodan je ali ne idovoljan preduslov za postizanje dugoronog eko-nomskog rasta i razvoja, posebno ako se zna dasu ovo dinamine kategorije i da odraavaju rezul-

tate aktivnosti kompletnog ekonomskog sistema.Izbor prioriteta i obaveza je do svake zemlje, kaoi niz trade-off stanja u ovom procesu (npr. izborizmeu nominalne ili realne konvergencije).

Najzad, treba napomenuti i injenicu da su eko-nomski kriteriji postavljeni tako da budu kompati-bilni sa tranzicijskim reformama koje se jo uvijekimplementiraju u BiH. S druge strane, ispunja-vanje ekonomskih kriterija predstavlja ujedno ipodrku procesu tranzicije, a ovi se kriteriji moguposmatrati i kao instrument ubrzavanja tranzici-jskih reformi. Zato e ovaj rad obuhvatiti i analizurelevantnih tranzicijskih indeksa.

3 Preuzeto iz: Efendi, A., Bosna i Hercegovina na putuprema Evropskoj uniji: Makroekonomski izazovi, OSI,Sarajevo, 2005. godine.


8/28

8

Analizu ekonomskih kriterija, sa usredsreenjem na BiH, razdvojit emo u dvi-

je podcjeline. Tako emo u prvom dijelu analizirati generalni kriterij: Posto-janje funkcionalne trine ekonomije, dok je predmet analize drugog dijelaizvjetaja subkriterij: Kapacitet ekonomije da se nosi sa konkurentnim pri-tiscima i trinim snagama u Evropskoj uniji. I Evropska komisija ima slinupraksu prilikom izvjetavanja i evaluacije Kopenhagenkih kriterija za zemljekandidate za lanstvo. Mi moramo imati u vidu i posebnosti Bosne i Herce-govine u kontekstu teme istraivanja, odnosno injenicu da su neki podaci,relevantni za analizu, manje dostupni.

2.1.1. Postojanje funkcionalne trine ekonomije

Postojanje funkcionalne trine ekonomije podrazumijeva liberalizaciju cijenai trgovine kao i funkcionalan pravni sistem, ukljuujui regulisana vlasnika

prava na prvom mjestu. Makroekonomska stabilnost i konsenzus o ekonoms-koj politici treba da postoje u ekonomiji. Najzad, adekvatno razvijen nansijskisistem kao i postojanje znaajnih prepreka za ulazak i izlazak sa trita trebada su prisutni, takoer.1

Makroekonomska stabilnost u BiH prisutna je u dvije oblasti, u inaciji ibudetskom decitu, dok je vanjski sektor u velikoj neravnotei. Ekonomskirast posljednjih godina stabiliziran je na razini od oko 5 % godinje. Rast real-nog GDP-a kree se oko pomenute razine jo od 2000. godine, uprkos injenicida je stanje vanjskog sektora jako loe i da zvanina nezaposlenost biljei rastiz godine u godinu.

Grakon 1.Inacija i bilans

konsolidovane vladeu BiH, 2000-20062

1 Izvor: Eruopean Commission, Progress towards Meeting Economic Criteria for Acces-sion: The Assessment from 2004 Regular Report, str. 10.2 Izvor: Centralna Banka BH, Godinji izvjetaj2006., CBBH, 2007. godine

Inflacija i bilans konsolidovane vlade BiH, (2000-'06)

-8.0

-6.0

-4.0

-2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Stopa inflacije, godinji prosjekBilans konsolidovane vlade

Inflacija i bilans konsolidovane vlade BiH, (2000-'06)

-8.0

-6.0

-4.0

-2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Stopa inflacije, godinji prosjekBilans konsolidovane vlade

2. BOSNA I HERCEGOVINAU KONTEKSTU EKONOMSKIHKRITERIJA

2.1. BOSNA I HERCEGOVINA VIS-A-VISE EKONOMSKIHKRITERIJA ZA LANSTVO U EU


9/28

9

Jo od 2000. godine inacije i budetski decitibiljee stabilna kretanja i ta injenica sigurnopredstavlja svijetlu stranu bosanskohercegovakeekonomije. Monetarna stabilnost je velikim dije-

lom ishod poprilino restriktivne monetarne poli-tike koja se implementira od strane Centralnebanke BiH u aranmanu Currency Board-a. Uoblasti skalne politike, velika pomo u konsoli-daciji budeta dobijena je preko Meunarodnogmonetarnog fonda i aranmana koji su voeni odstrane ove meunarodne institucije. Kao to semoe vidjeti sa priloenog Grakona 1, inacija jeipak naglo uveana u 2005. godini do razine od 3,6% i u 2006. godini do 7,4 %. Iako je ovo znaajanrast cijena u kratkom roku, on je primarno iniciranuvoenjem Poreza na dodanu vrijednost u janu-aru 2006. godine. Poetkom 2007. godine cijenebiljee znaajnu stabilnost i moemo oekivati

da e se slino stanje i nastaviti. Javne nansijetakoer su prilino stabilne, posmatrano prekobudetskog decita i ukupnog javnog duga. I dokje budet konsolidovanih vlada od 2002. godine ublagom sucitu, jo uvijek je visina javnog duga uBiH nepoznata, ali neki statistiki pokazatelji sug-eriraju da javni dug biljei opadajui trend. Visinajavnog duga, kao procenat GDP-a, bila je oko 100% u 1998. godini, a danas iznosi oko 50 % GDP-a,3to je iz perspektive evropskih integracija pri-hvatljiva razina. Pored smanjenja ukupnog javnogduga u BiH, posmatrano prema strukturi, visinavanjskog duga takoer biljei smanjenje, to je

drugi vaan pokazatelj stabilnosti javnih nansija.Ipak, smatramo vanim pomenuti injenicu da BiHima potekoa sa nereguliranim internim dugomija visina jo uvijek nije u cijelosti poznata pa ganeemo detaljnije niti razraivati.

Grakon 2. Vanjski sektor BiH, 2000-20064

Kao to smo vidjeli u prethodnom dijelu analize, ja-vne nansija sadre element odrivosti. Meutim,stanje vanjskog sektora BiH je zabrinjavajue. Itrgovinski i tekui raun platnog bilansa biljee

3 Izvor: IMF, Bosnia and Herzegovina, Selected EconomicIndicators 2002-2006, podaci preuzeti sa web stranice:

http://www.imf.org/external/np/sec/pn/2006/pn06117.htm, oktobar, 2007. godine4 Izvor: Centralna Banka BH, Godinji izvjetaj 2006.,CBBH, 2007. godine.

BH vanjski sektor 2000-2006

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Trgovinski bilans, % GDP-a Tekui raun, % GDP-a

BH vanjski sektor 2000-2006

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Trgovinski bilans, % GDP-a Tekui raun, % GDP-a

visoke decite, dok su pozitivni trendovi prisut-ni jedino u relativnom omjeru. Na Grakonu 2uoavamo da trgovinski i tekui raun biljee na-gli pad u 2006. godini, to ne predstavlja nikakav

poseban uspjeh BiH ekonomije nego posljedicustrukturne promjene koja moe biti objanjenjareformom sistema indirektnog oporezivanja. Potoje PDV uspostavljen od januara 2006. godine,domai uvoznici iskoristili su priliku i uvezli mno-go vie u 2005. godini kako bi izbjegli vie stopeoporezivanja prometa. Shodno tome, znaajanpad decita u 2006. godini nije zauujui. Argu-ment vie u prilog pomenutoj tezi jeste da su uprva tri kvartala 2007. godine tekui i trgovinskideciti ponovo mnogo vii i vjerovatno da e sevratiti na razinu (ako ne i vie) iz 2006. godine.Oigledno je da vanjski sektor jo uvijek pati odvelike neravnotee. Ovakvo stanje platnog bilan-

sa navodi nas na zakljuak da je BiH ekonomijajo uvijek uvozno-ovisnog karaktera. ak i onomalo izvoza koji odlazi iz BiH baziran je na uvozu(procjena je oko 40 %)5.

Nezavrene tranzicijske reforme kao i neadekvat-no restrukturiranje ekonomije uzroci su visoke irastue nezaposlenosti u zemlji. Ukupan broj licabez zaposlenja u oba BiH entiteta, prema statisticiiz 2006. godine, iznosi vie od pola miliona lica iliu procentima oko 45 %.6Ukoliko ipak analiziramopodatke koje publiciraju LSMS and LFS istraivanja,ini se da je nezaposlenost mnogo nia i kree se

na razini ispod 20 %. U svakom sluaju, zvaninanezaposlenost biljei rastui trend posljednjih petgodina i konstantno je iznad 40 %. Rastui trendposebno je prisutan u Federaciji BiH, gdje se rela-tivni udio zaposlenih lica u odnosu na nezaposlenesmanjuje: broj se pomjerio sa 1,5 zaposlenih najednog nezaposlenog iz 2001. godine na svega 1,1u 2005. godini.7U drugom BiH entitetu (Repub-lici Srpskoj), situacija je neto povoljnija imajuiu vidu injenicu da je relativni omjer zaposlenihu odnosu na nezaposlene ostao dosta ujednaen ikree se na razini od 1,6 zaposlenih lica na jednogzvanino nezaposlenog.

Ravnotea izmeu ponude i potranje uspostavlje-na je u slobodnoj interakciji trinih snaga, cijenei trgovina su liberalizirani - kriterij je kojeg Bos-na i Hercegovina ispunjava jedino u dijelu koji seodnosi na liberalizaciju cijena i vanjske trgvoine.Liberalizacija cijena ve je postignuta u BiH, to jesvakako vaan preduslov za postojanje funkciona-lne trine ekonomije. Tranzicijski indeks za ovajindikator ima jako visoku vrijednost za posma-trani period (2000-2006). Nakon zavretka ratnih

5 Izvor: Spoljnotrgovinska/vanjskotrgovinska komoraBiH, www.komorabih.ba

6 Zvanina nezaposlenost7 Izvor: Kalkulacije autora studije na bazi zvaninihstatistikih izvjetaja entitetskih zavoda za zapolja-vanje.


10/28

10

deavanja, u okviru tranzicijskih reformi mnogoje uinjeno na poboljanju liberalizacije cijena ivanjske trgovine tako da je indeks liberalizacije ci-jena u 1996. godini bio 3, a ve nakon tri godine

dostigao vrijednost 4. Ovako visok indeks sugerirada je BiH u ovom kriteriju na razini visoko raz-vijenih industrijskih zemalja Evrope. Maksimalnavrijednost ovog tranzicijskog indeksa evidentna jeprema ocjeni EBRD-a ve devet godina.

Grakon 3. Tranzicijski indeks, liberalizacija cijenau BiH8

U proteklim godinama, Bosna i Hercegovina os-tvarila je zanaajan nivo liberalizacije vanjsketrgovine, primarno preko Ugovora o slobodnojtrgovini sa zemljama iz okruenja, a u skladu sazakljucima Pakta stabilnosti. Potpisujui Memo-randum o razumijevanju o liberalizaciji trgovine

(MoU) u junu 2001. godine, a u okviru Pakta sta-bilnosti za Jugoistonu Evropu, BiH se obavezalazakljuiti ugovore o slobodnoj trgovini sa svimzemljama u regionu do kraja 2002. godine.9BiH jedo danas uspjela ispuniti sve svoje obaveze, imazakljuene ugovore o slobodnoj trgovini sa Albani-jom, Hrvatskom, Makedonijom, Moldavijom, Srbi-jom, Crnom Gorom i Turskom. Jedan od najvanijihtrgovinskih partnera BiH jeste Evropska unija, totakoer govori o znaajnim rezultatima integrisan-ja vanjske trgovine sa Unijom.

Ipak, kada je rije o podkriteriju koji se odnosi naravnoteu izmeu ponude i potranje, uspostav-

ljenu u slobodnoj interakciji trinih snaga, mogueje odrediti brojne potekoe koji ograniavaju us-postavljanje ravnotee u sistemu agregatne ponudei potranje. Spomenut emo tri glavna ogranienjau Bosni i Hercegovini. Prije svega, privatni sektoru Bosni Hercegovini jo uvijek ima relativno maliudio u GDP-u u poreenju sa javnim sektorom.Drugi problem, koji se javlja u ovom kontekstu, a

8 Izvor: EBRD, 2007. Tranzicijski indeks su rangirani naskali od 1 do 4 sa 0.3 decimalna mjesta koja se dodajuili oduzimaju na rejtingu. Vrijednost indeksa 1 znai da

je zemlja tek na poetku stvaranja trine ekonomije potom kriteriju dok rang 4 znai da je trina ekonomija

na razini razvijenih industrijskih zemalja. Ista skala itumaenje vrijede za sve tranzicijske indekse u tekstu.

9 Izvor: www.stabilitypact.org

Tranzicijski indikator: Liberalizacija cijena 1996 - 2006

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

4.50

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

liberalizacija c ijena BiH

Tranzicijski indikator: Liberalizacija cijena 1996 - 2006

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

4.50

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

liberalizacija c ijena BiH

koji e biti vie elaboriran u nastavku teksta jestekonkurencijska politika. To je oblast u kojoj Bosnai Hercegovina prema ocjeni Evropske banke za ob-novu i razvoj ima najloije pokazatelje i u isto vri-

jeme minimalnu vrijednost tranzicijskog indeksa.Ne samo da je vrijednost ovog indeksa minimalna,ve je konstantno na niskoj razini jo od poetkatranzicionih reformi, od 1989. godine sa malimporastom u 2006. godini. Prema EBRD-ovom in-deksu u ovoj oblasti nije zabiljeen napredak, ajasno je da nepostojanje adekvatne konkurenci-jske politike oteava uspostavu slobodnog trita,kao i poslovanje privatnog sektora. Takvo stanjepotvruju rezultati UNDP-ovog istraivanja po-slovnog sektora, uraenog za potrebe izradeizvjetaja Sistema ranog upozoravanja.10U skla-du sa ovim Izvjetajem, ispitanici 150 vodeihdomaih kompanija identicirali su nelojalnu

trinu konkurenciju, sivu ekonomiju i, na treemmjestu, korupciju kao najvee potekoe sa ko-jima se suoavaju u svom poslovanju. Takvi rezul-tati dobijeni su u svim istraivanjima provedenimu 2006. godini na kvartalnoj osnovi, to predstav-lja uvjerljiv pokazatelj. Vidimo da poslovni sektoru okviru UNDP-ovih ispitivanja jasno istie oblastkonkurencijske politike kao jednu od najveih pre-preka za uspjeno poslovanje.

I konano, nema ni funkcionalne trine eko-nomije, niti slobodnog kreiranja ravnotee izmeuagregatne ponude i potranje ukoliko nema jedin-

stvenog ekonomskog prostora u zemlji. injenicaje da Bosna i Hercegovina nema jedinstveniekonomski prostor kojim se u potpunosti garan-tira slobodno kretanje roba, usluga i kapitala.Uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog pros-tora prioritet je odreen u Studijom izvodljivosti,Izvjetajem o procesu stabilizacije i pridruivanjate dokumentom o Evropskom partnerstvu. Us-postavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora uBiH fokusira se na tri oblasti: konkurenciju, zatitupotroaa, slobodno kretanje roba i usluga, kaoi sigurnost industrijskih proizvoda. Postojanje je-dinstvenog ekonomskog prostora u BiH u osnovije jedan od najvanijih ekonomskih preduslova za

pribliavanje EU. Uzimajui u obzir tri navedenakljuna ogranienja, pored brojnih drugih koje jetakoer mogue analizirati, postaje jasno da Bos-na i Hercegovina mora uiniti mnogo posla kakobi i analizirani kriteriji bili ispunjeni.

Pravni sistem, ukljuujui reguliranje pravavlasnitva i provoenje zakona i ugovora pred-stavlja kriterij koji e zasigurno biti veliki izazovza BiH u budunosti, posebno kada se govori oimplemenatciji neophodnih reformi u funkcijipoboljavanja trenutnog stanja u zemlji. Svjesneinjenice da je adekvatna legislativa neophodan

10 Izvor: UNDP, Sistemi ranog upozoravnja, Kvartalniizvjetaji (Q1, Q2, Q3, Q4), Godinji izvjetaj za 2006.godinu, UNDP 2006. i 2007. godine.


11/28

11

uslov za uinkovitu tranziciju sa centralizirano-planirane na trinu ekonomiju, sve zemlje u re-gionu su na samom poetku tranzicije zapoelesveobuhvatnu reformu svojih pravnih i regula-

tornih sistema.11

Kada je rije o Bosni i Hercegovini, poznato je dase radi o sloenoj dravi, koja se sastoji od dvaentiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Repu-blike Srpske te Distrikta Brko. Opim okvirnimsporazumom za mir u Bosni i Hercegovini, para-ranim 21. novembra 1995. godine u Daytonu, apotpisanim 14. decembra 1995. godine u Parizu,dogovorena su temeljna naela dravno-pravnogureenja Bosne i Hercegovine. U nadlenosti in-stitucija Bosne i Hercegovine jesu: vanjska poli-tika, vanjskotrgovinska politika, carinska politika,monetarna politika, kako je predvieno lanom 7,

nansiranje institucija i meunarodnih obavezaBosne i Hercegovine, politika useljavanja, izbjeglicai azila kao i donoenje propisa o navedenim pitan-jima, provoenje meunarodnih i meuentitetskihkrivinopravnih propisa, ukljuujui i odnoses Interpolom, postavljanje i rad zajednikihi meunarodnih komunikacijskih ureaja,donoenje propisa o transportu meu entitetima ikontrola vazdunog saobraaja.12Prema zakonimau oba entitetima, prenosi vlasnitva moraju bitiregistrirani kod opinskih nadlenih organa. Reg-istri o vlasnitvu uglavnom su nepouzdani dok seu praksi transakcije esto ne biljee zbog visokih

taksi. Takvo stanje dovodi do netanih i nepouz-danih registara o vlasnitvu, to uzrokuje sporove.U 2004. godini, BiH je usvojila Okvirni zakon kojije predvidio formiranje registra zaloga. Registar jepostao operativan od januara 2005. godine. Kadaje rije o zatiti prava intelektualnog vlasnitva,Vlada BiH ne osigurava adekvatno prava intelektu-alnog vlasnitva (IPR), iako pokree i revidira za-kone pripremajui se za lanstvo u Evropskoj Unijii WTO-u. BiH nije potpisnica sporazuma o trgov-

11 Mrak, M., Globalizacija: Trendovi, izazovi i prilike zazemlje u tranziciji, Ekonomski fakultet u Ljubljani, febru-ar 2000. godine, str 27.12 Izvor: Ustav Bosne i Hercegovine, Parlament Bosne iHercegovine, www.parlament.ba, 2007. godine

inskim aspektima prava intelektualnog vlasnitva(TRIPS) tako da ne titi adekvatno intelektualnovlasnitvo, patente, prava umnoavanja, robneoznake, trgovinske tajne i td.

Kako bi se ispunili zahtjevi za zapoinjanje pregov-ora o lanstvu u Evropskoj uniji, BiH je 2004. go-dine kreirala Institut za intelektualno vlasnitvo,odvojen od Instituta za standarde, mjeriteljstvo iintelektualno vlasnitvo. U 2002. godini, Zakon oindustrijskom vlasnitvu BiH zamijenio je svu pre-thodnu legislativu iz bive Jugoslavije i entitetaRepublika Srpska. Nadalje, BiH ne provodi ad-ekvatno kljune meunarodne sporazume o pravi-ma intelektualnog vlasnitva u kojima je dravajedna od strana, a postala je lanicom Svjetskeorganizacije za intelektualno vlasnitvo (WIPO)1993. godine. BiH je strana u pet meunarodnih

konvencija o intelektualnom vlasnitvu (Parikakonvencja za zatitu industrijskog vlasnitva, Ma-dridski sporazum o registraciji igova, Sporazumiz Nice o meunardonoj klasikaciji roba i uslugau svrhu registriranja marki, Sporazum iz Lokarnao uspostavljanju meunardone klasikacije za in-dustrijski dizajn i Konvencija iz Berna za zatituknjievnih i umjetnikih djela). Meunarodnoudruenje za intelektualno vlasnitvo posebnospominje BiH zbog nedostatka efektivne legisla-tive i njenog provoenja 2005.

Kada je u pitanju registracija vlasnitva, Bosna

i Hercegovina trenutno zauzima 144. mjesto uPoslovnom izvjetaju (Doing Business 2008) Sv-jetske banke za 2008. godinu. U poreenju saIzvjetajem za 2007. godinu, Bosna i Hercegovinaje pala za jedno mjesto. U skladu sa Izvjetajemza 2008. godinu, registriranje vlasnitva u Bosnii Hercegovini zahtjeva sedam procedura i moedugo trajati, to je jasno vidljivo iz tabele 1 u nas-tavku.


12/28

12

Nastavimo li dalje analizirati proceduralne prob-leme u BiH, saznajemo da je potrebno 38 korakai 595 dana za provoenje ugovora u Bosni i Her-cegovini. Trokovi provoenja ugovora su 38,4 %

dohotka po stanovniku. Kao to moemo vidjetiiz Tabele 2, procedure za provoenje ugovorasu dodatno uslonjene u 2007. godini, s drugestrane niti jedno poboljanje nije postignuto uisto vrijeme. Uprkos injenici da je institucionalniokvir u Bosni i Hercegovini veoma kompliciran iskup, sama sposobnost ispunjavanja obaveza zadravu BiH, kao jedan veoma vaan segment, nijeoznaena zadovoljavajuom ocjenom. Oiglednoje da je uinkovitost domaih institucija upitna,to takoer ima ekonomskih posljedica u skladusa Novom institucionalnom hipotezom manjauinkovitost domaih institucija vodi ka loijimperformansama ekonomije.13

Nepostojanje znaajnijih prepreka za ulazak natrite (prilikom uspostavljanja novih preduzea)

i prilikom izlaska sa trita (bankroti)Uspostavljanje biznisa u BiH moe biti izuzetnozamarajui i dugotrajan proces za investitore.14

Strani ulagai moraju slijediti iste zakonompredviene procedure kao i domai ulagai kadauspostavljaju svoja preduzea. Istina, registri-ranje se ponekad moe ubrzati ukoliko se lokalniadvokat zadui da prati svaki korak procesa reg-istracije. Procedura za otpoinjanje biznisa ista jena cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine (FederacijeBosne i Hercegovine, Republike Srpske i BrkoDistrikta).15 Proces registracije uskoro bi trebaobiti pojednostavljen, kada se pone implemen-tirati novo registriranje poslovnih djelatnosti na

dravnom nivou. Prema tom Zakonu, postojat esamo jedan unicirani registar zajednice za cijeluteritoriju kojim bi se trebala poboljati situacija uovom loem segmentu.

Brojna dravna, entitetska i opinska admin-istracija kreira teki birokratski sistem kojemnedostaje transparentnosti. Sva tri nivoa vlasti(opinski, kantonalni i entitetski) uspostavljaju za-kone i uredbe koje utjeu na biznis, kreirajui tako

13 North. D. C. Understanding the Process of EconomicChange, Princeton University Press, Princeton, 2005.

14 SAD - Komercijalni odjel, A Country CommercialGuide for U.S. Companies, www.buyusa.gov , 2007.15 Bosna i Hercegovina, Agencija za promociju stranihulaganja, Informacije za ulagae, www.pa.gov.ba

suvine i nekonzistentne procedure koje podstiukorupciju. esto je nemogue znati sve zakone ilipravila, koji se mogu primjenjivati na odreeneposlovne aktivnosti, usljed preklapajue jurisdik-

cije i nedostatka bilo kakvog centralnog sistemainformacija. Zbog toga je rizino da strani ulagaiprimaju lokalnu pomo i savjete. Preduzea supredmet inspekcija od strane velikog broja en-titetskih i kantonalnih te opinskih agencija. Spo-menute inspekcije ukljuuju: nansijsku policiju,trnu inspekciju, vatrogasnu inspekciju, okolinuinspekciju, komunalnu inspekciju, graevinskuinspekciju i vetereinarsku inspekciju. Inspekci-jske funkcije se u budunosti mogu konsolidirati ujednu inspekciju, ali relevantna legislativa jo nijeusvojena. Prema mnogim izvjetajima, korupcijaostaje prisutna u politikim i ekonomskim insti-tucijama. A poznato je da registriranje biznisa i

proces dobijanja dozvola su posebno osjetljivi nakorupciju. Preduzea moraju zadovoljiti brojnu i

kompliciranu mreu predvienih procedura kakobi dobila potrebne dozvole za poetak poslovanja.Sa velikim brojem ukljuenih slubenika, posto-je viestruke mogunosti zahtijevanja uslunihnaknada. Domai i meunarodni poduzetniciesto su primorani da podmiuju kako bi dobilipotrebne dozvole, ili da jednostavno ubrzaju pro-ces odobravanja njihovih zahtjeva. TransparencyInternational ima svoj ured u Banja Luci iji je in-deks percepcije korupcije za 2005. godinu smjes-tio BiH na 88. mjesto od 158 zemalja, rjeju, narazinu sa zemljama poput Armenije i Indije.

Izazovi sa kojima se susreu pri pokretanju bizni-

sa u Bosni i Hercegovini navedeni su u tabeli 3.Poduzetnici mogu oekivati da e proi 12 korakakako bi pokrenuli biznis, to u prosjeku traje 54dana, po trokovima koji su jednaki 30 % brutonacionalnog dohotka (BND). Takoer je potrebnoizdvojiti najmanje 43 % BNP-a za depozit u bancikako bi se izvrila registracija i dobio identikaci-jski broj. Iznos trokova registriranja kompanijeiznosi oko 800 $. Ostale administrativne proce-dure (iskljuujui registraciju preduzea) zahti-jevaju i vie vremena. Dobivanje graevinskedozvole moe trajati od 6 mjeseci do jedne go-dine, na primjer. Ipak, BiH nije uinila nita kakobi poboljala uslove koji se odnose na trokovezapoinjanja biznisa, ukljuujui broj procedura ipotrebno vrijeme.


13/28

13

Osim potekoa kod otpoinjanja biznisa kojesu evidentne, situacija u pogledu gaenja bi-znisa ak je i nepovoljnija. U Bosni i Hercego-vini, proces zatvaranja biznisa traje 3,3 godine ikota 9 % dohotka po stanovniku. U poreenju

sa prosjekom iz regiona, a posebno sa razvijen-im OECD zemljama, jasno se vidi da je Bosna iHercegovina iza ovih zemalja. injenica da po-duzetnici (ili ak obini graani) ponekada nisuspremni zapoinjati sezonske ili privremene po-

slovne aktivnosti u formalnom sektoru, predstav-lja posljedicu spomenutih potekoa prilikom zat-varanja poslova. Takvo stanje oigledno podstiekratkorono poslovanje u neformalnom sektoru,nasuprot drugoj mogunosti koja nudi suoavanjesa velikim trokovima u smislu novca i vremenaza otpoinjanje i gaenje biznisa u formalnom sek-toru.

Dok su neke zemlje na Zapadnom Balkanu, pop-

ut Hrvatske i Makedonije prole godine pokazalevodeu ulogu u reformama koje se, izmeu osta-log, odnose i na unapreenje poslovne klime, na-predak BiH, u reformskom procesu bio je prilinosporiji. Neke od zemalja u regiji iza sebe su os-tavile ak i brojne zapadno-evropske ekonomije.Penjui se za 27 mjesta na skali (WB Doing Busi-ness-a 2008), Hrvatska je zemlja sa najbrim re-formama u regionu ove godine i druga je poslijeEgipta. Druge dvije zemlje iz jugoistone Evrope Biva jugoslovenska republika Makedonija iBugarska poboljale su svoj poloaj pojedinanoza 17 i 8 mjesta te su se nale meu deset na-jaktivnijih reformista na globalnom planu. Ostalezemlje u regionu nisu pratile ovu brzinu. Na glo-balnoj ljestvici, BiH je pala sa 95. na 105. mjesto.Srbija se spustila za 18, Albanija za 16 i Crna Gora

za 11 mjesta (na 86., 136. i 81. mjesto).Postojanje irokog konsenzusa o kljunoj ekonom-skoj politiciVladina tijela i meunarodne organizacije u Bosni

i Hercegovini izradili su brojne dokumente koji

se odnose na ekonomsku politiku. Meutim, zauspjenu implementaciju bilo kojeg dokumentapotrebno je osigurati opti konsenzus meu rel-evantnim akterima. Izdvojit emo kljune doku-mente koji obezbjeuju opti konsenzus, a tiu se

ekonomske politike u BiH. Poverty Reduction Strat-egy Paper (PRSP), dokument koji se u BiH tretirakao Srednjorona razvojna strategija (SRS), pred-stavlja veliki poduhvat koji je ukljuivao nekolikorazina vlasti, privatni sektor, civilno drutvo i os-tale interesne grupe. Prema SRS BiH, pristupanjeEvropskoj uniji jeste strateki prioritet Bosne iHercegovine, a aspiracija BiH za sticanjem puno-pravnog lanstva u EU zasnovana je na irokompolitikom konsenzusu. BiH je stoga tokom 2005.

godine pripremila i Strategiju za integrisanje BiH uEU. Moemo slobodno rei da Srednjorona razvo-jna strategija (SRS) BiH predstavlja dokument kojije ipak obezbijedio dosta obuhvatan konsenzus oekonomskoj politici na nivou Bosne i Hercegovine.Jedan od tri glavna cilja SRS BiH je ubrzavanje pro-cesa EU integracija, tako da su ova dva navedenadokumenta komplementarna. ak i u vremenukada je BiH bila u procesu denisanja SRS BiH,bilo je jasno da su integracije u Evropsku uniju upolitikom i socio-ekonomskom interesu zemlje.16Ova dva dokumenta pruaju poetni okvir za daljekreiranje ekonomske politike Bosne i Hercegovinena bazi ireg konsenzusa.

16 Bosna i Hercegovina, Vijee ministara, EPPU (PIMU),Srednjorona razvojna strategija BiH, 2005. godine


14/28

14

Bosna i Hercegovina je posljednjih godina pozna-ta po injenici da je konsenzus o kljunim eko-nomskim, politikim i drutvenim pitanjima dostateko postizan od strane domaih politikih sub-

jekata. esto je bila potrebna i intervencija UredaVisokog predstavnika, o emu posebno svjedoedeavanja na politikoj sceni u Novembru 2007.godine (Izmjena Zakona o Vijeu Ministara BiH odstrane Ureda visokog predstavnika). Ipak, ohra-brujua injenica u nizu problema koji se odnosena spomenuti kriterij jeste evidentno postojanjekonsenzusa o opredjeljenju evropskog puta zaBiH. ini se da niko vie ne dovodi u pitanje stra-tegiju ove zemlje da postane punopravna lanicaEvropske unije i Evropske monetarne unije u do-gledno vrijeme. Iako postoji verbalna podrka odstrane, uslovno kazano, svih subjekata u zemlji,vrlo esto izostaju stvarni napori neophodni da se

ovaj proces u stvarnosti ubrza. Kada se osjeti ipraktina podrka ovom procesu, moi e se reida je konsenzus de factoprisutan u ovom pitanju.Ostala pitanja i problemi naalost nemaju tako si-guran konsenzus. Konano, vano je naglasiti daje Direkcija za ekonomsko planiranje (biva Jedi-nica za ekonomsko planiranje) nastavila raditi napripremi nove razvojne strategije.

Dovoljno razvijen nansijski sektor koji je u stanjuda usmjerava tednju prema produktivnim inve-sticijama

Postoje najmanje tri razloga zato je restruk-

tuiranje nansijskog sektora bilo od stratekogznaaja za ekonomije u tranziciji. Prvo, bez aktiv-nog mehanizma nansijskog trita, za ekonomijeu tranziciji, nakon naputanja centralnog plani-ranja u ekonomiji, ne postoji alternativni meha-nizam posredovanja. Drugo, putem posredovanjanansijskih institucija, izvori mogu biti kanalisanidirektno prema preduzeima i openito prema re-alnom sektoru. Tree, ekasne nansijske institu-cije pomau odravanje nansijske discipline kodpreduzea17.

Finansijski sistem (FS) BiH ukljuuje: Centralnubanku BiH (Valutni odbor); banke (skoro u cijelosti

privatizirane, sa preovladavajuim stranim kapita-lom); osiguravajue kompanije (reforma jo uvijeknije zavrena), privatizacijske investicijske fondo-ve (koji bi trebali biti transformirani u zajednikefondove) i berze (FBiH i RS sa relativno niskomrazinom transakcija). Trenutni FS BiH nema ucijelosti uspostavljeno trite novca, hipotekarneinstitucije, penzione fondove i investicijske fondo-ve. Glavna karakteristika BiH nansijskog sektorajeste apsolutna dominacija bankarskog sektora,a kada govorimo o nansijskom sistemu BiH, mipraktino govorimo o bankarskom sektoru. Vrije-

17 Izvor: Mrak, M., Globalization: Trends, Challengesand Opportunities for Countries in Transition, Faculty ofEconomics, University of Ljubljana, februar 2000. go-dine, str. 28.

dilo bi, meutim, poblie pogledati nansijske in-stitucije u BiH.

Centralna banka Bosne i Hercegovine (CBBiH) us-

postavljena je u skladu sa Opim okvirnim spora-zumom za mir u Bosni i Hercegovini, tanije, Za-konom o Centralnoj banci BiH. Centralna banka nemoe emitovati kredite, jer je valutni odbor (Cur-rency board) na snazi. Upravno vijee ovlatenoje da utvruje monetarnu politiku, odobrava sveizvjetaje koje Centralna banka podnosi Parla-mentarnoj skuptini i Predsjednitvu BiH, odreujeminimalnu vrijednost novanica i kovanica itd.18ini se da ekasnost Currency Boarda nije izos-tala, cijene su biljeile zadnjih godina zavidnu sta-bilnost dok je visina bruto deviznih rezervi imalatendenciju kontinuiranog rasta. Stopa obaveznihrezervi dizana je dva puta do 2005. godine (do

stope od 15%) u nastojanju da se limitirajupotroaki krediti, mada bi se moglo kazati da suneki posebno vidljivi uinci izostali. Godinja stopainacije u 2005. godini porasla je za oko 3-4%.Neto znaajniji porasti cijena zabiljeeni su ujanuaru 2006. godine nakon uvoenja PDV-a, aliprema mnogim procjenama ova mjera vjerovatnonee imati dugoroni utjecaj na inaciju. Sa s-kalne strane, budeti u oba entiteta uglavnom subili izbalansirani. Dogovor iz 2004. godine izmeusvih strana (dravnih i entitetskih) za restruktu-iranje i znaajno otpisivanje domaeg duga je naekanju.19

Premijeri FBiH, RS i BiH nedavno su obeali us-postavljanje Fiskalnog vijea BiH na dravnojrazini kako bi se osigurala bolja koordinacija ubudunosti. Trei ekonomski dijalog izmeu BiHi Evropske komisije koji je odran u Sarajevurazmatrao je uspostavljanje Fiskalnog vijea narazini BiH, usvajanje dravnog zakona o skalnomvijeu, alokaciju prihoda sa jedinstvenog rauna ibh. ekonomsko-skalni program.

Bankarski sektor u Bosni i Hercegovini skoroje u cijelosti privatiziran. Do kraja 2004. go-dine, priblino 84 % kapitala bilo je u privatnom

vlasnitvu, gdje je veina banaka u veinskomstranom vlasnitvu. Ukupna aktiva bankarsk-og sistema je do kraja septembra 2005. godineiznosila 10,99 miljardi KM i to je za 43 % vie negokrajem 2003. godine, a u isto vrijeme to je oko80 % GDP-a iz 2004. godine.20Uspjean povratsredstava koja banke plasiraju dovodi i do porastapovjerenja, smanjenja rizika, kao i do ublaavanjauslova koje banke zahtijevaju za osiguranje kredit-nih plasmana. U okviru Centralne banke formirana

18 Centralna banka Bosne i Hercegovine, www.cbbh.ba,2007. godine.

19 Evropska banka za obnovu i razvoj, Aurirani izv-jetaj o tranziciji, maj 2006. godine.20 Centralna banka Bosne i Hercegovine, Godinji izv-

jetaj 2005. godine, Sarajevo, 2006. godine.


15/28

15

je radna grupa za izradu Zakona o bankama nadravnoj razini to bi trebalo da doprinese stvaran-ju zakonodavnog okvira za nesmetani protok kap-itala, unapreenju funkcionisanja Banke, jaanju

konkurencije, te podizanju kvaliteta bankarskihusluga.

Grakon 4: Tranzicijski indeks, Bankarska reformai liberalizacija kamatne stope21

Uz uspjeno provedene reforme u bankarskomsektoru, dolo je i do znaajne liberalizacije ka-matnih stopa, tako da tranzicijski indeks za ovuoblast konstantno raste i trenutno iznosi blizu 3.

Povjerenje u bankarski sektor raste uz prisutantrend opadanja kamatnih stopa, a naroito ka-mata na kredite za preduzea. Kamatne stope zapreduzea kreu se oko 8 %, a za stanovnitvo suneto vie i kreu se oko 9,5 %. Bankarski plas-

mani, kako u komercijalnom, tako i u potroakomsektoru neprestano rastu, a u sistem osiguranjadepozita trenutno su ukljuene 22 komercijalnebanke. Uspjean povrat sredstava koje banke pla-siraju dovodi i do porasta povjerenja, smanjenjarizika, kao i do ublaavanja uslova koje bankezahtijevaju za osiguranje kreditnih plasmana. In-stitucije za nadzor i regulisanje za sektor osigu-ranja jo nisu u potpunosti uspostavljene u skladusa novim zakonskim rjeenjima. Zakoni su usvo-jeni na dravnom i entitetskom nivou u zacrtanomroku, ali sama implementacija nije provedenapotrebnom brzinom. Osiguravajuim drutvimaizvan BiH omoguen je ravnopravan tretman u

obavljanju njihove djelatnosti putem osnivanja li-jala, te je omogueno osnivanje udruenja i dru-gih institucionalnih oblika neprotnog tipa u sek-toru osiguranja. Na isti nain, putem ovih zakonaomoguen je jednak tretman za sva osiguravajuadrutava osnovana u BiH. Naalost, jo uvijekpostoji neusaglaenost u sektoru osiguranja zbograzliitih kapaciteta entitetskih agencija za nad-zor. Trite kapitala regulisano je i organizovanona entitetskom nivou, a entitetske Komisije zavrednosne papire nadziru trite i izdaju licence zabrokerske kue. Trgovanje vrijednosnim papirima(tj. dionicama i akcijama) obavlja se putem dvijeberze (Sarajevo i Banja Luka). Devizno poslovanjeu zemlji sa ujednaenom monetarnom politikom

21 Izvor: EBRD, 2007. godine

Tranzicijski indikator: Bankarska reforma

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

bankarska reforma

Tranzicijski indikator: Bankarska reforma

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

bankarska reforma

i valutom mora biti bolje regulirano i bilo bi op-timalno ukoliko bi bio izraen zakon o deviznomposlovanju sa jakim mehanizmom kontrole. Fi-nansijska trita u BiH su jo uvijek znaajno frag-

mentirana i zbog toga se ne moe ostvariti punanansijska povezanost i jedinstveno trite. Go-tovo svi zakonski propisi su na entitetskom nivoui nansijski instrumenti se ne mogu koristiti ucijeloj zemlji.

Grakon 5: Tranzicijski indeks, Trite vrijednos-nih papira i nebankarske nansijske institucije22

Uoavamo da je tranzicijski indeks za trita vred-nosnim papirima i nebankarske nansijske insti-tucije zabiljeio porast 2002. godine, ali je nje-gova vrijednost jo uvijek ispod 2. To nas upuujena zakljuak da je ovo trite kao i institucije, ukontekstu razvoja, jo uvijek daleko ispod razine

visoko razvijenih evropskih zemalja. Oigledno jetokom proteklih godina uinjen simbolian napre-dak.

I na kraju moramo kazati da je bosanskohercegovakisektor jo uvijek nedovoljno razvijen da usmjer-ava tednju u pravcu produktivnih investicija,s jedne strane. S druge strane, prosjena pri-manja stanovnitva u BiH jo uvijek su toliko ni-ska da uglavnom zadovoljavaju potrebe osnovnepotroake korpe. Iako tednja biljei pozitivnakretanja, jo uvijek je na izuzetno niskoj razini.Spomenimo nedavno istraivanje o primanjima itednji stanovnitva BiH koje je raeno za potrebe

UNDP-ovog projekta Sistem ranog upozoravanja.Prema rezultatima ankete uraene u septembru2006. godine, preko 45 % pitanih odgovorilo je danema primanja u vrijednosti potroake korpe. Dauopte nema primanja izjasnilo se 3,3 % pitanihiz uzorka, to nije beznaajan procenat. Imajuiu vidu odgovore pitanih o primanjima i procjen-ama prihoda za budunost, ne udi ni injenicada je 82 % ispitanika iz uzorka miljenja da neeiz raspoloivog dohotka moi izdvajati novac zatednju.23

22 Izvor: EBRD, 2007. godine.23 Izvor: UNDP, Sistem ranog upozoravanja, Kvartalniizvjetaj Q3, 2006. godine.

Tranzicijs ki indikator: Tite hartija od vrijednosti i nebankarske finansijske inst.

0.50

0.70

0.90

1.10

1.30

1.50

1.70

1.90

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Trie hartija od vrijednosti...

Tranzicijski indikator: Tite hartija od vrijednosti i nebankarske finansijske inst.

0.50

0.70

0.90

1.10

1.30

1.50

1.70

1.90

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Trie hartija od vrijednosti...


16/28


17/28

17

Tranzicijski indeks za Bosnu i Hercegovinu koji seodnosi na oblast vanjske trgovine i deviznog kursagotovo da je dostigao maksimalnu vrijednost.Veliki zaokret u visini ovog indeksa evidentiran je

u samom post-ratnom razdoblju, kada su u istovrijeme liberalizacija cijena i vanjske trgovine bilipoduzeti. Stoga, nije neobino da se rast indeksa savrijednosti 1 na vrijednost 3 desio u jednoj godini.Od 1997. pa do 2003. godine vrijednost ovogindeksa je na razini 3 da bi nakon 2003. godineindeks dostigao za sada maksimalnu vrijednost od3,5. Spomenuti pokazatelj svjedoi da je Bosna iHercegovina po ovom kriteriju prilino blizu visokoindustrijskim zemljama i da moemo biti relativnozadovoljni sa ostvarenim rezultatima, kao iocjenom tranzicijskih performansi u ovoj oblasti.

Kada je u pitanju razmatranje vanjske trgovine,

vrijedi takoer pomenuti injenicu da je BiHratirala sporazum za Centralnoevropsku zonuslobodne trgovine (CEFTA-u) u septembru 2007.godine, to predstavlja znaajan iskorak i naputu prema EU. lanstvo u CEFTA-i za sve ranijezemlje kandidate za lanstvo u EU posluilo je kaopriprema za punopravno lanstvo.

Obim do kojeg vladina politika i zakon utjeu nakonkurenciju posmatrano kroz vanjskotrgovinsku

politiku, politiku konkurencije, dravnu pomo,potporu sektoru malih i srednjih preduzeaKonkurencijsko vijee BiH uspostavljeno je 1.

maja 2004. godine kao nezavisno javno tijelo smandatom da osigura konzistentnu implement-aciju Zakona o konkurenciji, koji je usvojen 2001.godine.26 Konkurencijsko vijee ima ekskluzivnoovlatenje u odluivanju o postojanju zabranje-nog konkurencijskog djelovanja na tritu Bosne iHercegovine. Ovim Zakonom je prvi put reguliranapolitika konkurencije kao jedan od vanijih instru-menata i stubova u kreiranju i jaanju jedinstvenogekonomkog prostora u Bosni i Hercegovini.

Zakon o konkurenciji iz 2001. godine sadravaoje osnovna pravila konkurencije zasnovana nalanovima 81. i 82. Ugovora o osnivanju Evrop-

ske zajednice, ali nije pratio praksu i rjeenjasavremenog evropskog zakonodavstva, odnosnopravno naslijee Zajednice (acquis) iz ove oblasti.Zato je donesen novi Zakon o konkurenciji, (Sl.glasnik BiH, broj 48/05) koji je stupio na snagu27. jula 2005. godine. Ovaj Zakon je u najveojmjeri kompatibilan sa pravilima i propisima Ev-ropske unije iz oblasti trine konkurencije (npr.Propisi doneseni u 2003. i 2004. godini - uredbeVijea EC br. 1/2003; 139/2004; 773/2004;802/2004; itd.). Kao takav, ovaj zakon e osigu-rati ekasnost i transparentnost u njegovom pro-voenju, pojednostaviti procedure, smanjiti tra-janje odreenih faza postupka, preciznije, smanjit

26 Evropska komisija, Bosna i Hercegovina Izvjetaj onapretku u 2005. godini, Poglavlje 3.1.5.

e razinu dravne intervencije u ovoj oblasti. Uporeenju sa starim zakonom, novi zakon donosipromjene koje se odnose i na motivirajuu politi-ku kazni za privredne subjekte (leniency policy),

na ekasnije mehanizme kontrole internog tritai uspostavljanje saradnje sa meunarodnim insti-tucijama iz ove oblasti. Zakon se odnosi na sveoblike spreavanja, ograniavanja ili naruavanjatrine konkurencije na teritoriji Bosne i Herce-govine ili izvan njene teritorije, ako imaju utjecajna teritoriju Bosne i Hercegovine. Posebna panjausmjerena je prema sporazumima izmeu privred-nih subjekata, dominantnim poloajima i zloupo-trebama dominantnih poloaja, pravilima i postup-cima u vezi sa konkurencijom izmeu privrednihsubjekata.27 S druge strane, tranzicijski indeks,koji se odnosi na konkurencijsku politiku u Bosni iHercegovini, pokazuje veoma nepovoljne rezulta-

te za razdoblje od 1996. do 2005. godine, dok jemalo poboljanje primjetno u 2006. godini.

Grakon 7: Tranzicijski indeks,Politika konkurencije28

Kao to vidimo, vrijednost tranzicijskog indeksaza konkurencijsku politiku je na najnioj moguojrazini jo od 1996. godine. Prema ocjeni EBRD-a,Bosna i Hercegovina nije napravila pozitivne po-make u ovoj oblasti. Prisjetimo se i ankete poslov-nog sektora na koju smo se referirali u prethodnimdijelovima rada, a koja pokazuje da je nelojalnakonkurencija na tritu najvea prepreka u poslo-

vanju domaih kompanija. Oigledno je da je ne-lojalna konkurencija oblast gdje je potrebo uraditistrukturne reforme kako bi se prepreke ove priro-de im prije otklonile na bosanskohercegovakomtritu.

S obzirom na injenicu da se Bosna i Herzego-vina priprema za lanstvo u WTO-u i zakljuen-je Sporazuma o Stabilizaciji i Pridruivanju saEU, pred nju se postavljaju zahtjevi da prikladnopreuzme i implementira regulatornu kontrolu narazini dravne pomoi koja e biti kompatibilnasa vladajuim meunarodnim pravilima, a koja

27 Bosna i Hercegovina, Konkurencijsko vijee, www.bihkonk.gov.ba28 Izvor: EBRD, 2007. godine.

Tranzicijski indikator: Politika konkurencije

0.80

1.30

1.80

2.30

2.80

3.30

3.80

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Politika konkurencije

Tranzicijski indikator: Politika konkurencije

0.80

1.30

1.80

2.30

2.80

3.30

3.80

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Politika konkurencije


18/28

18

se tiu vladinih potpora industrijskom sektoru.Ovi zahtjevi e stvoriti nove uslove za razvoj vla-dinih politika u oblastima kao to su nove direktnestrane investicije, pregovori o bilateralnim inves-

ticijama ili trgovinskim sporazumima, formulacijanacionalnih industrijskih politika, privatizacija,restrukturiranje rmi ili industrijskih grana, raz-voj politike za potporu malom biznisu, regionalnirazvoj, provedba propisa o konkurenciji kao i ko-mercijalne prihvatljivosti vladinih potpora i indus-trijskih inicijativa od strane poslovnih subjekata.Jasno je da svaka drava (vlada) daje potporeodreenim rmama. Kontrola dravne pomoi,koju je potrebno uspostaviti, vie se odnosi naekstremnije sluajeve sa velikim negativnimuincima, koji imaju tendenciju da kre pravo EUo dravnoj pomoi i Sporazum o subvencijama uokviru WTO-a. Osim to e uspostava ovog tipa

sistema za regulaciju i izvjetavanje biti potrebnaza budue trgovinske i meunarodne ekonomskeodnose BiH, to e doprinijeti i buduem razvojuBosne i Hercegovine.

Izvjesno je da e u okviru Sporazuma o stabilizacijii pridruivanju izmeu EU i BiH biti potrebanfunkcionalan sistem monitoringa dravne pomoi.Iako se priroda, intenzitet i faze sistema dravnepomoi znatno razlikuju u odnosu na situacije i fazeu procesu EU-integracija u razliitim dravama,sistem monitoringa dravne pomoi sastoji se odslijedeih elemenata:

1. inventar dravne pomoi;2. legislativa za kreiranje osnove za monitoring,izmjene u inventaru i godinje izvjetavanje pre-ma EU (i Svjetska trgovinska organizacija);3. funkcionalan mehanizam monitoringa koji jeiskoordiniran na razini dravne vlade;4. godinje meunarodno izvjetavanje dravnepomoi (mogue i dravno);5. mogue nacionalne regulatorne kontrole (u le-gislativi) koje e osiguravati: odobravanje, neodobravanje ili uslovno odo-bravanje novih dravnih pomoi ili znaajnije

izmjene postojeih pomoi, proces revidiranja usklaenosti postojeedravne pomoi, proces mapiranja dravne pomoi kako bi seuskladila maksimalna dravna pomo za ulag-anje i kreiranje radnih mjesta sa realno i rela-tivnom ekonomskom nerazvijenou. pravo povrata nezakonske dravne pomoi.

Sistem monitoringa dravne pomoi jeste gen-eralni koncept koji je neutralan u vezi sa kom-binacijom i vremenskim okvirom monitoringa ikontrole razvoja Sistema dravne pomoi. aki prije okonavanja Sporazuma o stabilizaciji ipridruivanju, odluka o Evropskom partnerstvuiz novembra 2005. godine i Akcioni plan BiH za

njegovu implementaciju upuuju na injenicu daBosna i Hercegovina treba izraditi potrebnu leg-islativu i uspostaviti Inventar dravne pomoi dokraja 2007. godine29.

Projekat Podrka za konkurenciju i dravnu pomou Bosni i Hecegovini koji je nansiran od straneEU pomoi e nadlenim organima da uspostavePreliminarni inventar dravne pomoi za BiH to-kom 2006. godine. Pokrivenost preliminarnog in-ventara dravne pomoi za BiH obuhvaa dravninivo, Federaciju BiH, Republiku Srpsku, Brko Dis-trikt, 10 kantona i glavne opine u oba entiteta.Pripremanje Preliminarnog inventara dravnepomoi zahtijevalo je budetsku analizu sa svihrazina vlasti tokom razdoblja 2004 2006., spisaksvih ema dravne pomoi i njihovih zakonskihosnova, analizu ema i glavnih sektora na koje

se odnose, ukljuujui poreske olakice i analizuglavnih ekonomskih intervencija vlasti BiH tokomzadnje tri godine.

Kako bi se poboljalo stanje u sektoru malih i sred-njih preduzea u Bosni i Hercegovini, neophodno jekreirati najpovoljnije mogue okruenje za razvojovog sektora. Meunarodni projekti su u ovom po-gledu imali i jo uvijek imaju znaajnu indirektnuulogu u aktivnostima obuke i savjetodavanja, krozjaanje institucionalne infrastrukture ime se pruapodrka SME poduzetnitvu, i direktnu ulogu kojaje vezana za izgradnju SME menaderskih kapac-

iteta. GTZ i USAID su uinili mnogo u oblasti obukei consaltingao poduzetnikoj infrastrukturi, dok jeitalijanski projekat GIER posvetio vie panje sla-bostima poslovnih udruenja, komorskom sistemui potrebi iniciranja novih te reformisanju starihudruenja. Ope je miljenje u Bosni i Hercegovinida nedostaje nansijska podrka u obliku ulaganjaza zapoinjanje i razvoj konkretnih poslovnih pro-jekata. Veliki udio stranih konsultantskih usluga utrokovima za obuku i konsalting projekte, a u istovrijeme znaajan pad interesa za uee na semi-narima, ukazuje na injenicu da se uinkovitostovog pristupa smanjuje.

Udio malih rmi na tritu, jednim dijelom iz ra-zloga to male rme ostvaruju vie koristi zbogolakanog pristupa na trite, a drugim dijelomto dominacija velikih rmi moe indicirati vea

protivljenja prilagoavanjuMala i srednja preduzea predstavljaju glav-ni stub ekonomskog razvoja evropskih zemal-ja. Ova preduzea vani su pokretai inovacija,zapoljavanja i socijalne i lokalne integracije u Ev-ropi. Evropska povelja za mala i srednja preduzeakoja je obavezujua za sve zemlje Evropske Unije,zemlje kandidatkinje za lanstvo u Evropsku Uniju

29 The European Unions CARDS program for BiH, EUSupport for Competition and State Aid in Bosnia andHerzegovina, Progress Report No. 2, 2006.


19/28

19

i zemlje Zapadnog Balkana (Albanija, Bosna i Her-cegovina, Hrvatska, Makedonija, Srbija, Crna Gorai Kosovo), navodi deset oblasti koje su znaajne

za poboljanje poslovnog okruenja za mala i

srednja preduzea i upuuju na reformu zakona,pristupa nansiranju, predstavljanja biznisa, edu-kacije u poduzetnitvu, konkurentnosti itd. Bosnai Hercegovina je potpisala Evropsku povelju zamala i srednja preduzea u junu 2003. godine.Zajedno sa ostalim zemljama Zapadnog Balkana,Bosna i Hercegovina alje godinje izvjetaje Ev-ropskoj komisiji o realiziranim ciljevima Povelje.Provoenje ciljeva odreenih u Povelji predstavljavaan korak prema lanstvu u Evropskoj Uniji.

Postoje razliite denicije malih i srednjihpreduzea. U Velikoj Britaniji na primjer, mala

preduzea denirana su kao subjekti koji imajudo 200 zaposlenih, u Francuskoj mala preduzeazapoljavaju od 6 do 50, odnosno do 100 ili 200ljudi, srednja preduzea od 51 do 500 ljudi, doku Njemakoj, na primjer, osnovu za deniranjemalih i srednjih preduzea, osim broja zaposlen-ih, ine i ukupni godinji prihodi takoer. Premaodredbama EU, mala i srednja preduzea imajumanje od 250 zaposlenih, godinji promet man-ji od 40 miliona Eura i upravljaki su nezavisna.Prema deniciji OECD-a, mala i srednja preduzeaimaju manje od 500 zaposlenih, mada je u svakojzemlji neto prostora ostavljeno za smanjivanje ilipoveavanje ovog broja (u nekim zemljama 100

ili ak 300 zaposlenih predstavlja gornju granicu).Mikro preduzea upoljavaju izmeu jednog i etiriradnika, vrlo mala upoljavaju izmeu 5 i 19radnika, mala izmeu 20 i 99, srednja preduzeaupoljavaju od 99 do 500 radnika.30U Bosni i Her-cegovini ne postoji niti jedna zajednika denicijamalih i srednjih preduzea. Ministarstvo vanjsketrgovine i ekonomskih odnosa BiH je krajem 2004.godine zapoelo inicijativu za deniranje konceptamalih i srednjih preduzea na razini drave s obzi-rom na injenicu da se razliite denicije koristena entitetskim nivoima (tabela 5).Prema podacima Evropske banke za obnovu i raz-voj, u veini zemalja Jugoistone Evrope, SME

30 Bosna i Hercegovina, Vlada Republike Srpske, Raz-vojna strategija MSP u Republici Srpskoj 2006-2010.

sektor participira u bruto domaem proizvodu savie od 50 %. Grakon 8. predstavlja broj malihi srednjih preduzea na 1000 stanovnika u zeml-

jama Jugoistone Evrope i lanicama EU u 2002.

godini. Momo vidjeti da je Bosna i Hercegovina u2002. godini imala najmanji broj malih i srednjihpreduzea na 1000 stanovnika u poreenju sa os-talim zemljama u regionu. Tanije, BiH je imala 7;Moldavija 6,1; Srbija i Crna Gora 7,8; dok su, re-cimo, najbolje ragnirne zemlje, Poljska, Maarskai eka Republika imale preko 80 malih i srednjihpreduzea na 1000 stanovnika.31

Grakon 8. Broj srednjih i malih preduzea na1000 stanovnika u zemljama jugoistone Evrope32

31 Evropska banka za obnovu i razvoj, Teite na jugo-

istonoj Evropi, 2004. godine32 Izvor: European Bank for Reconstruction and De-velopment, Spotlight on south-eastern Europe, 2004.godine.


20/28

20

2.2. BOSNA I HERCEGOVINA IZEMLJE KANDIDATI ZALANSTVO U EU

Hrvatska i Makedonija jesu zemlje kandidati zalanstvo u EU iz regije Zapadnog Balkana, na-kon to su u posljednjem proirenju 2007. godineBugarska i Rumunija postale punopravne lanice.Ove zemlje, jednako kao i njihov uspjeh na poljuevropskih integracija, mogu biti zanimljive Bosnii Hercegovini, posebno kada je rije o poredbibosanskohercegovakih kljunih indikatora sapostignuima spomenutih zemalja.

Rast realnog GDP-a BiH vii je nego u zemljamakandidatima, ali ako imamo na umu injenicu daje razina GDP-a po stanovniku svega oko 18 %prosjeka EU, ovaj rast nije toliko optimistian. akako poredimo GDP po stanovniku BiH sa zemlja-ma kandidatima, BiH je i u ovom sluaju znatnozaostaje. Zvanina nezaposlenost je blizu 50 % idaleko je via u poreenju sa zemljama lanicamaili kandiatima. Moglo bi se rei da je neracionanouope porediti ovaj indikator sa stanjem u EU ilizemljama kandidatima. Rastui trend nezaposle-nosti posljednjih nekoliko godina rezultirao je po-sljedicom da BiH prema ovom indikatoru spada nasamo dno liste tranzicijskih zemalja. Dok je inaci-ja kod zemalja kandidata i prosjeka EU posljednjihgodina bila prilino niska, inacija u BiH u 2006.godini bila je neto via. U svakom sluaju, spome-

nut emo raniju konstataciju da se radi o uincimastrukturne promjene nastale zbog uvoenja Pore-za na dodanu vrijednost. Ipak, oekujemo da emonetarna stabilnost u BiH biti prisutna u nared-nom razdoblju nakon procesa prilagoavanja viojstopi oporezivanja prometa.

Uprkos injenici da je BiH poznata po velikombroju vlada i visokoj javnoj potronji, konsolodi-vani budet bio je u sucitu u 2006. godini, to jeprilino iznenaujue. Ipak, ovo je oblast koja unaoj usporedbi nee biti svrstana u problematinapodruja. Konano, tekui raun platnog bi-lansa i generalno vanjski sektor BiH je izuzetnoproblematian dio ekonomije. Decit u tekuemraunu je izuzetno visok, ne samo u odnosu na EU27 (sadanje zemlje lanice) nego i u poreenjusa zemljama kandidatima za lanstvo. Visoka van-jska neravnotea u BiH jeste kontinuirani problemposljednjih godina. Potrebno je uiniti vie poslakako bi se unaprijedila vanjska pozicija BiH. Pore-dimo li tranzicijske indikatore BiH u odnosu naprosjek zemalja kandidata, uoit emo da BiH os-tvaruje najbolje rezultate u oblastima Liberalizaci-je cijena, Trgovine i deviznog kursa i Infrastruk-turnih reformi. S druge strane, najvia zaostajanjaprimjeujemo u oblasti Hartija od vrijednosti i ne-

bankarskih nansijskih institucija, Restrukturiran-ju preduzea, a na treem je mjestu Mala privati-zacija. Odreeni napredak ostvaren je u oblastima

Velike privatizacije i Bankarske reforme. Velikeinvesticije u bankarski sektor BiH sigurno da supopravile poziciju BiH u odnosu na zemlje kandi-date.

Posmatrajui izolovano BiH, uoavamo da jeizuzetno niska vrijednost tranzicijskih indeksa zaoblast Politike konkurencije, jer se nalazi na ra-zini od svega 1,7. Vrijedi spomenuti da je u svimtranzicijskim godinama vrijednost ovog indeksabila ja minimalna, tj. 1 da bi u 2006. godini poprvi put ovaj indeks zabiljeio blagi rast. Situacijaje prilino loa i kod oblasti Hartija od vrijednostii nebankarskih nansijskih institucija, gdje je vri-jednost tranzicijskog indeksa na razini od 1,7. Ikonano, tree mjesto najloijih oblasti zauzimaRestrukturiranje preduzea sa vrijednosti ovog in-deksa od 2,0.

Niska vrijedsnost tranzicijskih indeksa znai dasu ove oblasti u Bosni i Hecegovini daleko ispodprosjeka razvijenih industrijskih zemalja. Glavnirazlozi za to ve su analizirani u ovoj studiji.Zemlje kandidati imaju relativno slabe rezultate unekim oblastima tranzicijskih reformi takoer, toje jedan od razloga da BiH nekada pokazuje slinerezultate sa ovim zemljama. Tako je na primjernajnii tranzicijski indeks kod zemalja kandidatazabiljeen je u oblasti Politike konkurencije narazini od 2,2. Makedonija je pokazala najniuvrijednost ovog indeksa od 2,0.


21/28

21


22/28

22

Nakon analize glavnih ekonomskih kriterija za lanstvo u EU, mogue je nav-esti oblasti gdje Bosna i Hercegovina ima relativno dobra postignua. Ipak, uveini ovih oblasti, rezultati su jo uvijek slabi, a problemi su i dalje prisutni.Oblasti u kojima ostvaruje dobre rezultate jesu makroekonomska stabilnostviena kroz stabilnost cijena (to je u skladu sa duim periodom stabilnosti

cijena) i javnih decita, liberalizacija cijena i vanjske trgovine. S druge strane,problemi postoje u konkurencijskoj politici, nedostatku konsenzusa o ekonom-skoj politici u zemlji, razvoju nansijskog sektora i nebankarskih nansijskihinstitucija, jo uvijek velikim barijerama ulasku i izlasku sa trita, nedostatkufunkcionalnog zakonskog okvira, koji bi uinkovito regulirao prava vlasnita,malom udjelu sektora MSP na tritu sa velikim udjelom javnog sektora u GDP-u. U poreenju sa zemljama kandidatkinjama, najvee odstupanje zabiljeenoje kod indikatora realne ekonomije GDP po stanovniku, nezaposlenost i platnibilans.

Imajui na umu da u veini sluajeva, kada je rije o ekonomskim kriterijima,tj. relevantnim podkriterijima i oblastima za lanstvo, BiH ima slabe perfor-manse, priznaje se da je jo uvijek daleko iza onoga to je denirano u Kopen-

hagenu kao Postojanje funkcionalne trine ekonomije da se ekonomija moenositi sa konkurencijskim pritiscima i trinim snagama u Uniji.Smatramo daBosna i Hercegovina kratkorono ne moe ispuniti veinu ovih kriterija te jeneophodno poduzeti odreene korake i strateke aktivnosti, to je mogue pri-je, kako bi se na vrijeme postizali ciljevi i kriteriji iz Kopenhagena i, u skladu stim, blagovremeno ubrzale strukturalne tranzicione reforme.

3. OPENITA OCJENA


23/28

23

Analiza osnovnih ekonomskih kriterija za lanstvo u EU na primjeru Bosnei Hercegovine ukazuje na injenicu da postoji niz poteoka i prepreka zaispunjavanje ovih kriterija u nekom razumnom roku. Svjesni injenice da nijemogue identicarati sve policy preporuke na jednom mjestu, prezentiratemo kljune i prioritetne preporuke koje imaju za cilj da pomognu breispunjenje ekonomskih kriterija za lanstvo u EU, kao i da omogue dalji razvojbosanskohercegovake ekonomije.

- Makroekonomska politika treba jaati vanjsku stabilnost omoguavajuitime uslove za ekonomski rast i smanjenje nezaposlenosti. Visoki decitu tekuem raunu platnog bilansa BiH koji dovodi u pitanje odrivostje putpuno neprihatljiv i rezultira mnogim drugim makroekonomskimporemeajima u zemlji. Vjerujemo da je smanjenje decita tekueg raunakljuni makroekonomski izazov za BiH kada je u pitanju aspekt evropskihintegracija, ali i u sluaju stvaranja boljih ekonomskih uslova u zemlji takoer.Ukoliko decit vanjskog sektora ostane tako visok u duem roku, ne samoda e BiH imati potekoa da ispuni ekonomske kriterije za ulazak u EU,nego e i likvidnost ekonomije takoer biti dovedena u pitanje. Rjeenjaza smanjenje decita ne treba traiti u tradicionalnim protekcionistikimmjerama nego radije u stimulativnim mjerama u ekonomiji koje e dovestido poveanja domae ponude i, samim tim, voditi ka substituciji uvozne

potronje domaom proizvodnjom i poveanjem izvoza. Prvi korak na tomputu jeste svakako uklanjanje internih prepreka za izvoz, jaanje institucijakoje stimluraju razmjenu, razvijanje standarda i normi, jaanje izvozneinfrastrukture. I najzad, uspostava jedinstvenog ekonomskog prostora uzemlji, koji je prioritet za integrisanje u EU, moe pomoi u ispravljanjuvanjske neravnotee, ili u najmanju ruku, odrivosti vanjskih decita. Naprimjer, uspostava jedinstvenog ekonomskog prostora bi trebala jaatipovjerenje investitora, stimulirati domau proizvodnju, a time, i izvoznekapacitete. Naravno, u kratkom i srednjem roku, visoki decit tekuegrauna e vjerovatno i dalje ostati zbog toga to se preko decita nekadastimulira i rast, a primarno zbog toga to ekonomski oporavak zahtijeva daukupne investicije u BiH budu vie nego to je domaa tednja. U ovomsluaju, jedinstveni ekonomski prostor i jaanje povjerenje kod stranihinvestitora mogu biti kljuni za odrivo nansiranje decita tekueg rauna

tokom manje ili vie prolongirane faze akumulacije kapitala. U dugom rokubi jaanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH time bilo stimulativ zaekonomski rast i smanjenje nezaposlenosti.

- Neophodno je u kratkom i/ili srednjem roku reducirati trokove pokretanjabiznisa, reducirati vremenski zahtjevne procedure prilikom pokretanja igaenja biznisa, kao i vremena potrebnog za registriranje vlasnitva, iuklanjanje administrativnih i slinih barijera. Ova preporuka je u potpunostikomplementarna sa predhodnom i trebala bi omoguiti stvaranje uslovaza jaanje proizvodnje i ispravljanje vanjske neravnotee. Kao to smomogli vidjeti, u 2006. godini poslovno okruenje u BiH podrazumijevalo jeproceduru od 12 razliitih koraka, koju neko lice mora proi da bi pokrenuloodreeni posao, a koja u prosjeku traje oko 54 dana i kota oko 30 % Bruto

nacionalnog dohotka po stanovniku. Ovakvi uslovi prirodna su konicadomaem poslovnom sektoru kao i stranim investitorima. Prema izvjetajuSvjetske banke, trokovi pokretanja biznisa u BiH su meu najviim u

4. PREPORUKE


24/28

24

svijetu1. Takvo stanje dovodi do manje domaeponude sa niom razinom GDP-a, zaposlenostii loih uslova u vanjskom sektoru. Uklanjanjeadministrativnih barijera poslovnom sektoru

i reduciranje trokova pokretanja i gaenjabiznisa unaprijedit e poslovno okruenje, aindirektno i druge makroekonomske indikatore.Promjene u ovom pravcu vodit e do porastadomae ponude, smanjenja nezaposlenosti kao irelativnog poveanja izvoza i smanenja uvoza, toe samo po sebi korigirati vanjsku neravnoteu,koju smo identicirali kao kljuni ekonomskiizazov na putu prema EU. Vjerujemo da se ovepromjene mogu ostvariti u realtivno kratkomroku i da prioriteti vlade trebaju biti fokusirani naizradi relevantne studije koja tretira pomenuteprepreke. Ona mora obuhvatiti neophodneprograme koji e omoguiti prevazilaenje istih

kao i prilagoavanje zakonodavnih rjeenja upravcu koji e unaprijediti ekasnost poslovnogsektora. Krajnji uinci e vjerovatno biti pozitivnii za vladin sektor jer e smanjenje javnih prihodazbog smanjenja trokova poslovnih procedurabiti kompenzirani preko poveanja ukupnihekonomskih aktivnosti privatnog sektora.

- Slaba je konkurentnost domae proizvodnjezbog problema nelojalne konkurencije, siveekonomije i korupcije, na emu treba posebnoraditi. Prezentirano istraivanje pokazalo nam

je da su najvee nacionalne kompanije u BiHocijenile nelojalnu konkurenciju na tritu kaonajveu prepreku uspjenom poslovanju, poredproblema sive ekonomije i korupcije. Takoer,vidjeli smo da je i Evropska banka za obnovui razvoj oblast Politike konkurencijeocjenjivalaposljednjih godina kao najloije podruje u BiH.Ovo su oblasti koje zahtijevaju veoma ozbiljnoistraivanje i fokus u cilju uklanjanja pomenutihprepreka privatnom sektoru. S te strane smatramoda je neophodno izraditi posebnu studiju koja etretirati ovo pitanje. U svakom sluaju, progresu spomenutim oblastima moe biti ostvaren,izmeu ostalog, i uklanjanjem prepreka za

pokretanje i gaenje biznisa, uspostavomjedinstvenog ekonomskog prostora, a to eu krajnjoj liniji rezultirati poveanjem GDP-a,smanjenjem vanjske neravnotee, smanjenjemnezaposlenosti, poveanjem ivotnog standarda,odnosno realnom konvergencijom, sutinskimizazovom bosanskohercegovakog putaprema EU. Poveanje konkurentnosti domaihkompanija i ekonomije nee biti izvodivo bezadekvatnog sistemskog pristupa i spomenutihstrukturnih promjena koje bi trebale dovesti dosinergije i jaanja konkurentnosti.

- Neophodno je izraditi strategiju razvoja malihi srednjih preduza i uspostaviti agenciju za

1 IBRD/World Bank Doing Business 2007 - Howto Reform?, Washington, 2006.

SME na nivou Bosne i Hercegovine. Bosna iHercegovina je potpisala Evropsku povelju zamala preduzea i aktivno uestvuje u radu naodreivanju prioriteta. Do sada su ciljevi Bosne i

Hercegovine za 2005. u ovom pogledu djelominoispunjeni. Poetkom 2005. usvojeni su i ZakonBosne i Hercegovine o registraciji preduzea iusklaeni su zakoni entiteta, meutim, strategijarazvoja SME, kojom se predvia ustanovljenjeAgencije za SME na dravnom nivou, jonije usvojena. Ova strategija je od presudnevanosti u smislu pruanja sveobuhvatnogokvira stratekih politika za razvoj SME koji jouvijek ima veoma mali udjel u bruto domaemproizvodu. Napominjemo da ova oblast spada i uekonomske kriterije za lanstvo u EU dovoljnorazvijen SME sektor u zemlji koji e biti u stanjuda se nosi sa konkurencijskim snagama na

tritu Unije.

- Vlade u Bosni i Hercegovini moraju postiisveopi konsenzus o kljunim makroekonomskim

politikama koje e biti u funkciji unapreenjapozicije zemlje na njenom putu prema EU alii putu ka progresivnijem ekonomskom razvoju.Iako je primjetan odreeni napredak kada jeu pitanju konsezus o kljunim ekonomskimpitanjima u zemlji, ovaj kriterij iz KopenhagenaBosna i Hercegovina jo uvijek ne zadovoljava,o emu svjedoe i veliki problemi politikogkonsenzusa u posljednje vrijeme. Potrebno je

hitno usmjeriti panju kreatora makroekonomskepolitike u zemlji u pravcu pronalaenja zajednikestrategije o ekonomskoj politici koja bi BiH vodilakako prema EU, tako i prema ekonomskom rastui razvoju. Smatramo takoer vanim pitanjekoje stoji pred kreatorima makroekonomskepolitike ove zemlje a to je pitanje/dilematrade-off odnosa izmeu nominalne i realnekonvergencije, upravo u kontekstu spomenuteteze da bi trajanje procesa integracija u EU moglozavisiti primarno od realne konvergencije.

- Potrebno je dalje jaati nansijski sektor uBiH, zato to je postalo jasno da je ovaj sektor

jedna od slabih karika izmeu nominalnei realne konvergencije. Domai poslovnisektor susree se sa nedostatkom likvidnosti ivisokom kamatnom stopom, dok u isto vrijemebankarski sektor ima viak likvidnih sredstava.Neophodno je dalje jaati trite novca i razvijatitrite kapitala kao nain rjeavanja problemavezanog za posrednitvo bankarskog sektora iposrednitva uope, ali i nedostatka likvidnostiprivrede. Takoer, reforma sektora osiguranja,kao i penzinog sistema, neophodna je strukturnapromjena u tom pravcu i jedan je od prioriteta ujaanju ekasnosti nansijskog sistema u BiH.

- Konano, elimo podvui da je generalni izazovispunjenja ekonomskih kriterija u BiH primarno

pitanje realne konvergencije


25/28

25

Dostizanje minimalnih uslova ekonomskerazvijenosti i ivotnog standarda postojeih zemaljalanica jeste zadnji u nizu preduslova. Smatramoda e de factotrajanje procesa integracija u EU u

BiH zavisti od mogunosti BiH da ostvari realnukonvergenciju sa EU. U tom smislu, preporukekoje vode realnoj konvergenciji u kratkom i dugomroku jesu prioritet. Uspjeh e na polju realnekonvergencije jedino biti mogu kao sinergetskiefekat u svim ostalim relevantnim oblastima, akljune su oblasti bile razmatrane u prethodnimpreporukama.


26/28

Baucer, P., Eastward Enlargement Benets andCosts of EU Entry for the Transition Countries,Intereconomics, Hamburg, Germany, 1998.

Bosnia and Herzegovina, The Government of theRepublic of Srpska, Development Strategy of SMEsin the Republic of Srpska 2006-2010

Bosnia and Herzegovina, The Council of Ministers,EPPU (PIMU), Midd-term Development Strategy ofBiH 2004-2007, Sarajevo, 2005.

Centralna Banka BiH, Godinji izvjetaj 2006,

Sarajevo, 2007.Commissions departments, Report on the Resultsof the Negotiations on the Accession of Cyprus,Malta, Hungary, Poland, the Slovak Republic,Latvia, Estonia, Lithuania, the Czech Republic andSlovenia to the European Union, Brussels, 2003.

Commission of the European Communities, Bosniaand Herzegovina 2007 Progress Report, Brussels,2007.

Croatian National Bank, zvanini indikatori dostupnina web stranici: http://www.hnb.hr/eindex.htm?tsfsg=5f7267276b0c86c38299f6a671578e3 a,October 2007.

Dzac, Z. Small and Medium-Sized Enterprises inFunction of Transitional Economies Restructuringwith the Retrospective View to BiH, Faculty ofEconomy, Tuzla, 2005.

Efendi, A., Bosna i Hercegovina na putu premaEvropskoj uniji: Makroekonomski izazovi, OSI,Sarajevo, 2006.

ESI, Falling behind? The European Future of BH,G. Knaus, Novembar 2004.

European Bank for Reconstrucion and Development,

Spotlight on south-eastern Europe, 2004European Bank for Reconstruction andDevelopment, zvanini tranzicijski indikatoridostupni na web stranici: http://www.ebrd.com/country/sector/econo/stats/index.htm, oktobar2007.

European Central Bank, Annual Report 2004.,ECB, 2005.

European Commission, Directorate general,Economic and Financial Affairs, InternationalQuestions, Real Convergence in CandidateCountries, Past Performance and Scenarios in

the Pre-accession Economic Programs, Brussels,November 20012.

European Commission, Directorate general,Economic and Financial Affairs, Internationalquestions, Structural Reforms in CandidateCountries, Trends, Challenges and Lisbon Strategy,

Brussels, March 2002.European Commission, Directorate General,Economic and Financial Affairs, Internationalquestions, Statistical Annex of European Economy,Spring, 2005.

European Commission, European Economy,Directorate General for Economic and FinancialAffairs, Convergence Report 2004, 2005.

European Commission, European Economy,Directorate General for Economic and FinancialAffairs, The EU Economy: 2004 overview, 2005.

European Commission, European Economy,

Enlargement Papers, Directorate General forEconomic and Financial Affairs, 2005 FiscalNotications of Acceding and Candidate Countries:Overview and Assessment, August 2005.

European Commission, European Economy,Enlargement Papers, Directorate General forEconomic and Financial Affairs, 2004 FiscalNotications of Acceding and Candidate Countries:Overview and Assessment, August 2005.

European Commission, European Economy,Enlargement Papers, Directorate General forEconomic and Financial Affairs, The Western

Balkans in Transition, December 2004.European Commission, European Economy,Enlargement Papers, Directorate General forEconomic and Financial Affairs, Progress towardsMeeting Economic Criteria for Accession: the

Assessment from the 2004 Regular Reports,November 2004.

European Commission, European Economy,Enlargement papers, Directorate General forEconomic and Financial Affairs, Progress towardsMeeting Economic Criteria for Accession: the

Assessment from the 2002 Regular Reports,October 2002.

Eurostat zvanini indikatori dostupni na webstranici: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1090_33076576&_dad=portal&_schema=PORTAL,oktobar 2007.

Bosna i Hercegovina, Agencija za promociju stranihulaganja, Informacije za ulagae, www.pa.gov.ba, 2006.

Gaspar, P., Real and Nominal Convergence of Pre-Accession Economies and the Choice of ExchangeRate Regime, International Center of EconomicGrowth and Budapest University of Economics.

Hadziahmetovic, A., Ekonomija Evrope, Ekonomskifakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2005. godine

LITERATURA

26


27/28

IBRD/World Bank Doing Business 2004,Understanding regulations, Washington, 2004.

IBRD/World Bank Doing Business 2007 - How toReform?, Washington, 2006.

IBRD/World Bank Doing Business 2008 - Overview,Washington, 2007.

IBRD/World Bank Doing Business in 2005 -Removing obstacles to growth, Washington,2005.

IBRD/World Bank Doing Business in 2006 -Creating Jobs; Washington, 2006.

IMF, Bosnia and Herzegovina, Selected EconomicIndicators 2002-2006, taken from the ofcialweb page: http://www.imf.org/external/np/sec/pn/2006/pn06117.htm, October, 2007.

Institute of Public Finance; Friedrich Ebert Stiftung,Croatian Accession to the European Union,Editor: Katarina Ott, Zagreb, decembar 2003.

Mrak, M, Globalization: Trends, Challenges andOpportunities for Countries in Transition, , Facultyof Economics, University of Ljubljana, februar2000.

National Bank of the Republic of Macedonia,zvanini indikatori dostupni na web stranici: http://www.nbrm.gov.mk/default-en.asp, oktobar 2007.

Nilsson, L., Trade Integration and the EU EconomicMembership Criteria, European Journal of PoliticalEconomy, Vol. 16, 2000, p. 807-827.

North. D. C. Understanding the Process ofEconomic Change, Princeton University Press,Princeton, 2005.

Podkaminer, L. and Havlik, P., Transition Countrieson the Eve of EU Enlargement: Economic Situationin the Region and Effects on the Acceding Countries,WIIW, februar 2004.

Spoljnotrgovinska/vanjskotrgovinska komora BiH,zvanini pokazatelji dostupni na web stranici:http://www.komorabih.ba/?s=11, oktobar 2007.

Stability pact, Ofcial web page: www.stabilitypact.org

The European Unions CARDS program for BiH, EUSupport for Competition and State Aid in Bosniaand Herzegovina, Progress Report No. 2, 2006.

The World Bank, Bosna i Hercegovina Ekonomskimemorandum za BiH, maj 2005.

Tumpel-Gugerell, G. and Mooslechner, P., EconomicConvergence and Divergence in Europe: Growthand Regional Development in an Enlarged Union,Edward Elgar, Cheltenham, UK; Northampton, MA,

USA.

U.S. Commercial Service, A Country CommercialGuide for U.S. Companies, www.buyusa.gov,2007.

UNDP, Sistemi ranog upozoravnja, Kvartalni

izvjetaji (Q1, Q2, Q3, Q4), Godinji izvjetaj za2006. godinu, UNDP 2006. i 2007.

27


28/28

Pozicija BIH u Odnosu Na Ekonomske Kriterije Za Članstvo u EU

Documents

Transcript of Pozicija BIH u Odnosu Na Ekonomske Kriterije Za Članstvo u EU