Początki kształtowania się świadomości narodowej ... · Początki kształtowania się...

„Rocznik Podkarpacki”, 2012, nr 1

WIOLETA BREJ Uniwersytet Rzeszowski

Instytut Historii

Początki kształtowania się świadomości narodowej Łemków

w XIX i na początku XX wieku

Proces kształtowania się świadomości narodowej Łemków rozpoczął się w XIX

w. Na Łemkowszczyźnie krzyżowały się wpływy i dążenia Rosjan, Polaków i Au-

striaków, które zaczęły rozwijać wśród Łemków poczucie narodowej odrębności.

Jednak decydujący wpływ na przebieg interesującego nas procesu miała sytuacja

w kształtującym się dopiero ruchu narodowym Rusinów w Galicji.

Emigracyjny historyk z Kanady, P. R. Magocsi, wyróżnia trzy nurty w XIX-wie-

cznym ruchu narodowym ludności ruskiej w Galicji. Jako pierwszy wymienia orie-

ntację staroruską; jej przedstawiciele stali na stanowisku lojalizmu wobec Austrii

i byli nastawieni antypolsko. Krytykowali ruch narodowo-ukraiński i nawiązywa-

li do tradycji Rusi Kijowskiej i Halicko-Włodzimierskiej. Druga orientacja, którą wy-

mienia P. R. Magocsi, to rusofilizm. Pojawił się on w wyniku ewolucji poglądów

działaczy staroruskich. Podkreślał związki Rusi z Rosją. Trzecią orientacją była –

ukraińska, nawiązująca do tradycji kozackiej i uznająca istnienie odrębnego od Ro-

sjan narodu Rusinów – Ukraińców1.

Jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. wśród ruskiej inteligencji brak było jakich-

kolwiek śladów krystalizacji świadomości narodowej. Wpływ na to miały wyda-

rzenia historyczne ubiegłych wieków. Sprzyjały temu choćby wojny kozackie, któ-

re spustoszyły Ukrainę prawobrzeżną, spowodowały masowe przesiedlenie lud-

1 Zob. E. Michna, Łemkowie grupa etniczna czy naród?, Kraków 1995, s. 34.

WIOLETA BREJ 106

ności ukraińskiej na lewy brzeg Dniepru i w ten sposób, osłabiając w polskiej części

Ukrainy tętno życia narodowo-ukraińskiego, umożliwiły szybkie spolszczenie się

tego kraju. Nadto wojny kozackie, doprowadzając ostatecznie do rozdarcia obszaru

ukraińskiego na dwie części polską i rosyjską, stały się przyczyną osłabienia ukraiń-

skiego życia umysłowego skutkiem odpływu elit ukraińskich do Moskwy. Ruska

inteligencja chętnie posługiwała się językiem polskim, natomiast dawne piśmien-

nictwo ukraińskie zanikło, pozostając jedynie w poezji ludowej i humorystycznej2.

Przykładem braku znajomości języka ruskiego jest uchwała „Kongregacji Jeneral-

nej” diecezji greckokatolickiej w Przemyślu, odbytej w 1780 r. w Walawie: „Kapła-

nów tutejszej diecezji upominamy, aby synów swoich wyćwiczywszy w rużczyź-

nie do szkół łacińskich oddawali, inaczej do stanu kapłańskiego przyjęci nie będą”3.

Warto zauważyć, że jeden ze znanych historyków ruskich w Galicji i syn kapła-

na greckokatolickiego Anton Petruszewicz, nie zdał w 1840 r. egzaminu z języka ru-

skiego, gdyż nie umiał czytać cyrylicy4. Obudzenie się ruchu narodowego wśród

Ukraińców galicyjskich łączy się z ożywieniem, które ogarnęło Galicję po powsta-

niu listopadowym5. Młodzi polscy spiskowcy wywodzący się z Galicji Wschod-

niej, nie wiedzieli lub bagatelizowali sprawę ukraińskiego zagadnienia narodowe-

go. Przyświecał im ideał Polski, a sam język ukraiński uważali za gwarę polską.

Budzicielami życia narodowego wśród galicyjskich Rusinów, były osoby okre-

ślone jako tzw. Ruska Trójca. Tworzyli ją: Marcjan Szaszkiewicz, Jakub Hołowac-

ki i Jan Wahylewicz. Najwybitniejszym z nich był M. Szaszkiewicz, umarł jednak

bardzo młodo, bo w 1843 r. Przedstawiciele „Ruskiej Trójcy” budowali swoją toż-

samość poprzez negację przynależności do grupy polskiej. Nie potrafili jednak zde-

cydować, jaka jest przynależność narodowa Rusinów. W tym pierwszym okresie

budzenia się świadomości narodowej niezwykle istotny był czynnik językowy. Ru-

sini galicyjscy budowali swoją tożsamość przede wszystkim na podstawie języka.

Pierwszym zagadnieniem była sprawa alfabetu. Właśnie wtedy, krytycznie nasta-

wiony do budzenia się wszelkich form świadomości narodowej Wacław Zalewski,

wydał Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego (1833), oczywiście w alfabecie łacińskim.

We wstępie do zbioru m.in. pisał: „W wyższych względach to wyłączenie Rusinów

od naszej literatury zdaje mi się dla ogólnej literatury słowiańskiej bardzo szkodli-

we. Słowaki, Słowianie na Śląsku, Morawianie przyłączyli się do Czech; do kogoż

się mają Rusini przyłączyć? Lub czyli mamy życzyć, żeby Rusini swoją własną mie-

li literaturę? Cóż by się było stało z literaturą niemiecką, gdyby szczególne plemio-

2 Zob. L. Wasilewski, Ukraina i sprawa Ukraińska, Lwów 1911, s. 62.

3 R. Reinfuss, Śladami Łemków, Warszawa 1990, s. 120.

4 Zob. A. Krochmal, Rola religii w procesie kształtowania się tożsamości Łemków w XIX-XX w., „Rocznik

Ruskiej Bursy”, H. Duć-Fajfer (red.), Gorlice 2007, s. 116.

5 Zob. H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów, Kraków 1986, s. 52.

Początki kształtowania się świadomości narodowej Łemków... 107

na germańskie usiłowały były własną mieć literaturę? Kto mię w tym punkcie nie

rozumie, temu pomóc nie mogę, gdyż nie potrzebna jaśniej się tłumaczyć”6.

Przeciw W. Zalewskiemu wystąpił M. Szaszkiewicz, wydając w 1836 r. broszu-

rę pt. Zbuka i abecadło, gdzie postulował używanie cyrylicy. M. Szaszkiewiczowi wy-

raźnie chodziło o zachowanie odrębności narodowej, gdyż alfabet łaciński groził

„utonięciem w morzu” polskiej kultury.

Upowszechnienie swych języków narodowych nabrało szczególnego znacze-

nia podczas Wiosny Ludów. Na wniosek gubernatora, Wacława Zalewskiego, któ-

ry był przeciwnikiem jakichkolwiek form rodzenia się świadomości narodowej,

ministerstwo oświaty nakazało nauczycielom gimnazjów prowincjonalnych uży-

wanie języka polskiego jako wykładowego, a nauczyciele nie znający polskiego mo-

gli tymczasowo używać niemieckiego7. Znacznie trudniejszą sprawą było zdecy-

dowanie, jaki dialekt języka ludowego Galicji ma stać się podstawą języka literac-

kiego. Język ostatecznie został ustalony dopiero, gdy do Galicji dotarły utwory naj-

większego poety ukraińskiego T. Szewczenki8.

Około połowy XIX w. zaczyna żywo oddziaływać agitacja tzw. rusofilska, gło-

sząca ideę Wielkorosji, hasło zjednoczenia wszystkich narodów ruskich pod ber-

łem cara i propagująca prawosławie (Święta Ruś, Święte Prawosławie). Początki jej

sięgają 1835 r., kiedy to do Galicji przyjechał Michał Pogodin, znany publicysta

i działacz panslawizmu9. Sympatie prorosyjskie nasiliły się po 1848 r., kiedy przez

tereny Łemkowszczyzny przeszły wojska cara Mikołaja I, wysłane w celu pomo-

cy Austrii w tłumieniu powstania Węgrów pod przywództwem Kossutha10. Potęga,

waleczność i odwaga wojsk carskich budziła respekt wśród Łemków, z drugiej zaś

strony dawała gwarancję bezpieczeństwa mieszkańcom Łemkowszczyzny i opiekę

„wielkiego ruskiego brata”. Powołanie 2 maja 1848 r. Rady Głównej Ruskiej zwanej

„Świętojurską”11 doprowadziło do walk politycznych Rusinów z Polakami o rów-

nouprawnienie. Równolegle z działalnością polityczną i religijną, rozwijała się dzia-

łalność kulturowa nastawiając Łemków w kierunku prawosławnym. Organem pra-

sowym Ruskiej Rady była „Zaoria Hałyćka”.

W 1873 r. założono Towarzystwo im. Michała Kaczkowskiego, które organizo-

wało czytelnie w prawie każdej wsi. Odegrało ono nie małą rolę w rozwoju łemko-

wskiej kultury. Michał Kaczkowski nie był twórcą towarzystwa, jak często niesłu-

6 W. Mokry, Rusini, Łemkowie-Ukraińcy, „Tygodnik Powszechny”, 1984, nr 45, s. 4.

7 Zob. M. Moklak, W walce o tożsamość Ukraińców, Kraków 2004, s. 25.

8 Poetycka twórczość Tarasa Szewczenki uważana jest za skarb narodowy Ukrainy i „odzwiercie-

dlenie” ludu ukraińskiego.

9 Zob. A. Kwilecki, Łemkowie zagadnienia migracji i asymilacji, Warszawa 1974, s. 69.

10 Zob. R. Reinfuss, Śladami Łemków, cyt. wyd., s. 120.

11 Nazwa Rady „Świętojurska” pochodzi od siedziby metropolity greckokatolickiego, katedry św. Jura.

WIOLETA BREJ 108

sznie przypisuje się mu tę rolę. M. Kaczkowski należał do grupy zwanej „Twardzi

Rusini”; byli to gorliwi wyznawcy religii greckokatolickiej mocno trwający przy

swej mowie12. M. Kaczkowski będąc radcą sądu krajowego w Samborze, przezna-

czał część swej pensji na działalność wydawniczą. Jego przyjaźń z Bohdanem Didy-

ćkim13 wywarła na nim ogromne wrażenie, co przełożyło się na testament M. Kacz-

kowskiego, sporządzony w 1864 r. w Narodowym Domu we Lwowie. Majątek jego

miał zostać wykorzystany na wydanie czasopism rusko-narodowych i na nagro-

dy dla autorów prac w języku ruskim. W dwa lata po śmierci M. Kaczkowskiego,

w 1874 r. z inicjatywy księdza Iwana Naumowicza założono w Kołomyi Towarzy-

stwo im. Michała Kaczkowskiego. Na Łemkowszczyźnie powstawały pierwsze od-

działy czytelni: w Pielgrzymce za pośrednictwem ks. Myszkowskiego, w Lipowcu

z inicjatywy ks. Wołoszynowicza, a także w Świątkowej Wielkiej czy w Króliku Wo-

łoskim14. Propagandę rusofilską szerzono z pomocą prorosyjskich organów praso-

wych, mających zasięg ogólnogalicyjski i lokalnego pisma „Łemko”, wydawanego

w Nowym Sączu, a później w Gorlicach. Prócz książek i czasopism propagujących

nowoczesny sposób gospodarowania oraz utworów autorów krajowych piszących

po rusku, znajdowały się także dzieła klasyków rosyjskich. Przystąpienie do czy-

telni M. Kaczkowskiego wielu Łemków uważało za obowiązek patriotyczny.

Można przyjąć, że w okresie Wiosny Ludów zaczęła się krystalizować ukraiń-

ska świadomość narodowa i równocześnie separatyzm łemkowski. Rozpoczął się

proces upowszechniania nazwy Ukraina – Ukrainiec oraz Łemkowszczyzna – Łe-

mko. „Ruska Trójca” dała również początek ukraińskiemu ruchowi narodowemu

w Galicji15. Jeden z założycieli „Ruskiej Trójcy”, Jakub Hołowacki, działając pod pse-

udonimem Havryły Rusyna, wydał w Lipsku w 1846 r. artykuł pt: Zustände der Rus-

sinen In Galizien (Położenie Rusinów w Galicji)16, w którym piętnował ucisk ludu ukra-

ińskiego przez polską szlachtę. J. Hołowacki wyszedł od stwierdzenia, że przyszłość

państwa austriackiego zależy od polityki Austrii wobec narodowości wchodzących

w jej skład. Wystąpił on zdecydowanie przeciwko posądzeniom Ukraińców o sym-

patie prorosyjskie; stanowisko swe poparł argumentami natury politycznej, reli-

gijnej, społecznej i kulturowej. Co ciekawe, artykuł ten stanowił pierwszy program

polityczny liberalnej inteligencji ukraińskiej, choć sam autor w 1867 r. stał się ruso-

filem, co spowodowało, że musiał zrezygnować z katedry języka ukraińskiego.

12 Zob. J. Moklak, Mychajło Kaczkowskij i czytelnie jego imienia na Łemkowszczyźnie, „Magury’87”, War-

szawa 1987, s. 53.

13 Bohdan Didyćko był przedstawicielem stronnictwa moskalofilskiego, redaktorem „Zaorii Hałyćka”

i od 1860 r. „Słowa”.

14 Zob. J. Moklak, Mychajło Kaczkowskij i czytelnie jego imienia na Łemkowszczyźnie, cyt. wyd., s. 61.

15 Zob. H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce, „Magury’91”, Warszawa 1992, s. 22.

16 Zob. J. Kozik, Między reakcją a rewolucją..., Warszawa 1975, s. 15.


Okres rządów Taaffego był bardzo istotny dla Ukraińców, wtedy to w latach 60.

XIX w. pojawiła się grupa młodych działaczy ukraińskich, m.in. bracia Barwińscy,

bracia Ogonowscy i najwybitniejszy z nich Julian Romańczuk. Stali się oni rzeczy-

wistymi przywódcami narodowego ruchu ukraińskiego17.

Zwolennicy niepodległej Ukrainy (Samostijna Ukraina) działali za pośrednic-

twem rozmaitych środków. Poprzez pracę naukową, literacką i oświatową dążyli

do rozbudzenia wśród Rusinów ukraińskiej świadomości narodowej. Podstawą

tej działalności była teza o charakterze naukowym, poparta licznymi pracami ba-

dawczymi z dziedziny historii, etnografii, językoznawstwa, utrzymująca, że Łem-

kowie są regionalnym odłamem narodowej grupy ukraińskiej. W działalności po-

litycznej i propagandowej w odłamie skrajnie prawicowym, przybierali charakter

wręcz nacjonalistyczny i szowinistyczny.

Łemkowszczyzna dopiero na przełomie XIX i XX w. stała się miejscem ostrej ry-

walizacji rusofilsko-ukraińskiej. Działacze orientacji ukraińskiej przez długi czas

nie wykazywali zainteresowania Łemkowszczyzną18. Wpierw interesowały ich oś-

rodki, gdzie już silnie zakorzeniona była myśl ukraińska, tj. Lwów, Kołomyja, czy

Przemyśl. Brak ufności wśród ludności łemkowskiej, głęboki konserwatyzm i bie-

da były początkowo znaczną przeszkodą dla rozwoju ukraińskiej idei narodowej

na Łemkowszczyźnie.

W 1868 r. powstało we Lwowie ukraińskie towarzystwo „Proświta”19, w którym

współpracowali najwybitniejsi ówcześni działacze, pisarze, poeci, np. Osyp Fedko-

wycz. Celem towarzystwa było kształcenie i podnoszenie kultury narodu ukraiń-

skiego we wszystkich warstwach i kierunkach życia20. Do najważniejszych kierun-

ków działalności „Proświty” należy zaliczyć:

– zakładanie księgarń i czytelni. Pierwsze filie czytelni powstały w Odrzecho-

wej (1893), Nowym Sączu (1902), Sanoku (1903)21;

– wydawanie literatury, czasopism i kalendarzy. Pierwszymi organami praso-

wymi były: „Diło” (1880), „Prawda” (1867-1898), „Zoria” (1880-1898). „Proświta”

wydawała też podręczniki dla szkół ludowych, w 1877 r. Elementarz i czytanki dla

klas II i IV. Powstało wiele spółek i firm wydawniczych, m.in.: „Czas”, „Łan”, „Ra-

nok”, „Promiń”, „Wydawnicza Spiłka”22;

17 Zob. H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów, cyt. wyd., s. 217.


19 Towarzystwo „Proświta” powstało wcześniej niż starorusini zorganizowali konkurencyjne Towa-

rzystwo im. M. Kaczkoskiego (1874).

20 Zob. B. Dobriański, Rola ukraińskich towarzystw kulturalno-oświatowych w rozwoju szkolnictwa w Galicji

w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku, w: Galicja i jej dziedzictwo, t. 8: Myśl edukacyjna w Galicji 1772-

1918, C. Majorek (red.), Rzeszów 1996, s. 289.


22 Zob. L. Wasilewski, Ukraina i sprawa Ukraińska, cyt. wyd., s. 193.

WIOLETA BREJ 110

– zakładanie spółdzielni i organizacja różnych kursów. Na Łemkowszczyźnie

(Sanok, Jasło, Gorlice) powstały filie spółdzielni „Silskyj Hospodar” (Wiejski Go-

spodarz), „Łemkiwsky Bank” („Łemkowski Bank”)23. Tworzone były ukraińskie

związki strażackie i gimnastyczne: „Sicz”, „Sokół”24;

– zakładanie szkół. Bardzo ważnym wydarzeniem w dziedzinie oświaty było

rozporządzenie Ministra Stanu z 26 lipca 1861 r., upowszechnione przez Namiest-

nictwo pismami z 13 sierpnia 1861 r. i 28 kwietnia 1862 r., aby w szkołach ludowych

prowadzono naukę w języku używanym przez większość dzieci uczęszczających

w danej miejscowości do szkoły25.

Wspomniane rozporządzenie Ministra stało się podstawą do ukrainizacji szkół

parafialnych i trywialnych w Galicji Wschodniej. Towarzystwo „Proświta” zajmo-

wało się również szkolnictwem zawodowym, aby przygotować młodzież do wy-

konywania określonego zawodu. Pierwszymi szkołami założonymi przez „Proświ-

tę” były: szkoła gospodarcza w Miłowaniu (1909), szkoła gospodarstwa domowe-

go dla kobiet w Uhercach Wieniawskich (1912) i szkoła handlu „Proświty” (1911)26.

Towarzystwo „Proświta” zachęcało młodzież do nauki stypendiami27.

Trudno jest dziś ocenić, w jak dużym stopniu w XIX w. oddziaływały zarów-

no rosyjskie, jak i ukraińskie orientacje na świadomość narodową Łemków. Anna

Krochmal twierdzi, że jeszcze w 1848 r. większość społeczeństwa ruskiego miała

problem z identyfikacją narodową, nie umiejąc określić kim są. Lata kolejne przy-

czyniły się do istotnych zmian w tym kierunku, a prężnie rozwijające się orienta-

cje umożliwiały wśród Łemków krystalizację nurtów: starorusińskiego, rusofilskie-

go oraz ukraińskiego.

Faktem jest, że początkowo dużo większą popularność wśród Łemków odegrał

ruch rusofilski niż ukraiński. Helena Duć-Fajfer uważa, że Łemkowie łączyli ideę

rusofilską z bardziej im bliższą ideą staroruską28. Wiązało się to z tym, że przedsta-

wiciele wyżej wymienionych orientacji występowali we wspólnych działaniach,

skutkiem czego było znaczne przemieszanie się tych dwóch orientacji na Łemko-

wszczyźnie. Przeszkodą dla rozwoju idei ukraińskiej był głęboki konserwatyzm

Łemków. Na przykład nazwa „Ukrainiec”, którą propagowali „narodnicy”, spot-

kała się z ostrą krytyką wśród Łemków, którzy utożsamiali się od wielu lat z termi-


24 Zob. T. S. Koszmanowa, Zachodnia orientacja ukraińskiej myśli pedagogicznej w Galicji na przełomie XIX

i XX wieku, w: Galicja i jej dziedzictwo, cyt. wyd., s. 123.

25 Zob. J. Świeboda, Szkolnictwo ukraińskie w Galicji (1772-1918), w: tamże, s. 287.

26 Zob. T. S. Koszmanowa, Zachodnia orientacja ukraińskiej myśli pedagogicznej w Galicji na przełomie XIX

i XX wieku, cyt. wyd., s. 122.

27 W latach 1907-1914 „Proświta” wysłała ponad 40-stu stypendystów na studia rolnicze do krajów

zachodnich Monarchii Austro-Węgierskiej (do tzw. Przedlitawii) oraz do Europy Zachodniej.

28 Zob. H. Duć-Fajfer, Łemkowie w Polsce, cyt. wyd., s. 23.


nem „Rusin”29. Kolejny przykład to zaś zjazd „Proświty” w Nowym Sączu w 1906

r.30, który był zwoływany z powodu braku oczekiwanych rezultatów, jakie stawia-

li sobie Ukraińcy na Łemkowszczyźnie.

Łemkowszczyzna na przeł. XIX i XX w. stała się terenem starć między poszcze-

gólnymi nurtami: staroruskim, rusofilskim a narodowcami ukraińskimi. Uwidocz-

niły się zawzięte walki, a niejednokrotnie dochodziło także do różnych oszczerstw.

To właśnie współistnienie ruchów narodowych w Galicji i krzyżowanie się

wpływów polskich, austriackich i rosyjskich były kolejnymi elementami wpływu

na proces kształtowania się świadomości narodowej Łemków. Oba te aspekty nie-

odłącznie na siebie oddziaływały i były charakterystyczne dla terenów pogranicza.

Manipulacja polityczna polega niejednokrotnie na sterowaniu procesami etnicz-

nymi lub tożsamością narodową przez rządy, partie polityczne, czy organizacje.

Manipulacja aranżuje sytuację, w której jednostka lub społeczność akceptuje po-

glądy zgodne z pragnieniem danej siły zewnętrznej wbrew swym własnym intere-

som31. Chociaż samo słowo „manipulant” czy „manipulowany” ma oddźwięk ne-

gatywny, to sam proces manipulacji może być czynnością akceptowaną przez da-

ną społeczność. Manipulant niekoniecznie musi być siłą dominującą nad obiektem

manipulowanym, poza tym nie ma zdolności przewidzenia wszystkich skutków

manipulacji (co często obraca się przeciw założeniom i celom manipulanta).

Andrzej Zięba wyróżnia cztery etapy manipulacji politycznej, której obiektem

byli Łemkowie32. Pierwszy obejmował okres XVIII i XIX w., dotyczył on nie tyle Łe-

mków, co całej społeczności chłopskiej w Galicji, a jego głównym zadaniem (obie-

ktem manipulacyjnym) było sterowanie stosunkami społecznymi dla zapewnienia

stabilizacji nowej władzy. Drugi okres obejmował lata od Wiosny Ludów po I woj-

nę światową. Dotyczył on ukierunkowania procesów modernizacji świadomości

narodowej wszystkich Rusinów. Trzeci zaś przypadał na lata 1918-1947. Manipu-

lacja wtedy obejmowała kwestie kształtu tożsamości łemkowskiej i kontroli nad

terytorium Łemkowszczyzny. Czwarty etap trwa po dzisiejszy dzień, a manipu-

lacja nie dotyczy już kontroli granic i terytorium, ma natomiast znaczenie w kon-

tekście partnerstwa polsko-ukraińskiego, głownie jako zaszłość historyczna. Kie-

rując się taką formą podziału manipulacji politycznej, szczególnie interesującym jest

dla mnie etap pierwszy i drugi.

Pierwszy, przypadający na przeł. XVIII i XIX wieku był pozbawiony form mani-

pulacji politycznej, gdyż panujący ustrój polityczny (republikanizm szlachecki za

29 Nazwę „Rusin” propagowali zarówno starorusini, jak i rusofile.


31 Zob. A. Zięba, Tożsamość etniczna jako obiekt manipulacji politycznej: przypadek Rusinów łemkowskich

XVIII-XX w., „Rocznik Ruskiej Bursy”, H. Duć-Fajfer (red.), Gorlice 2007, s. 59.

32 Zob. tamże, s. 61.

WIOLETA BREJ 112

rządów polskich, absolutyzm oświeceniowy pod władzą Austrii) pozwalał uzyskać

posłuszeństwo przez przymus bezpośredni. Łemkowie byli wówczas grupą zmar-

ginalizowaną społecznie, prowadząc typowo pasterską gospodarkę, żyjąc z dala od

głównej sceny politycznej. W pierwszym okresie kształtowania się odrębności na-

rodowej Łemków, ważną rolę odegrały kontakty pomiędzy Łemkami a Polakami.

Polacy wiedli prym wśród społeczności łemkowskiej, wpływ na to miała zarów-

no ich dominacja liczebna nad Łemkami, jak i długa tradycja państwowa. Tworzy-

ło to u Łemków poczucie niższości i zdominowania. Dlatego też, byli oni bardziej

skłonni do wchłonięcia pewnych wzorców z zewnątrz. Stąd podobnie obie grupy

reprezentowały osiadły tryb życia, rolniczo-hodowlany typ gospodarki, cechowa-

ły się chłopskim typem osadnictwa i kultury33. Kontakty miały też charakter admi-

nistracyjny34 (wspólne siedziby gmin, powiatów) i handlowy (wspólne jarmarki).

Znaczne różnice widoczne były jednak w charakterze budownictwa, rozmiesz-

czenia chałup, stopnia zaawansowania techniki uprawy i hodowli35, pozycji kobie-

ty w rodzinie, a także w sferze izolacjonizmu Łemków, oraz w wyłączności ich ży-

cia towarzyskiego36. Zasadniczym punktem różniącym Łemków od Polaków była

religia (greckokatolicka lub prawosławna) i język („ruski”). To one zdecydowały

o pojawieniu się silnego poczucia odrębności i nieuleganiu asymilacji i manipula-

cji. Jak wyżej wspomniano, manipulacja polityczna w pierwszym etapie była nie-

zwykle rzadka i miała zasięg lokalny. Z odległej historii znamy kilka przykładów

wykorzystania miejscowej ludności w życiu publicznym.

Wywodzący się ze wsi ruskich (Rozdziele, Wysowa, Zdynia) rozbójnicy zwani

beskidnikami, napadali na dwory szlacheckie. Beskidnicy to ciekawa karta historii

tego regionu. Zakładane bandy zbójnickie były wynikiem walk klasowych oraz

ucieczką chłopów przed uciskiem pańszczyźnianym. Pomimo, że problem zbójni-

ctwa był od wielu lat utrapieniem dla szlacheckiej Rzeczpospolitej, to np. w czasie

„inkursy” Karola Gustawa, wielu zbójników zaciągało się pod chorągiew Jana i Ka-

zimierza Wąsowiczów, którzy werbowali lud górski na żołd królewski do walki ze

Szwedami37. Do jednej z barwniejszych postaci tego okresu zaliczyć należy Wasyla

Czepca, który m.in. wyzwolił Nowy Sącz spod władzy okupanta.

33 Zob. E. Nowicka, Przyczynek do teorii etnicznych mniejszości, w: Założenia Teorii Asymilacji, H. Kubiak

(red.), Wrocław 1980, s. 117.

34 Zob. K. Pieradzka, Na Szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939, s. 153.

35 Zob. E. Nowicka, Przyczynek do teorii etnicznych mniejszości, cyt. wyd., s. 117.

36 Małżeństwa mieszane polsko-łemkowskie były rzadkością, dopiero w okresie międzywojennym

oraz podczas wojny sytuacja uległa zmianie. W 1946 r. starostwo w powiecie nowosądeckim odnotowało

ok. 100 rodzin mieszanych, w powiecie gorlickim 80 rodzin. Zob. A. Kwilecki, Fragmenty Najnowszej Historii

Łemków, „Rocznik Sądecki”, 1967, t. VIII, s. 252.

37 Zob. T. Sławski, Beskidnicy w ziemi bieckiej, w: Biecz, Studia historyczne, R. Kaleta (red.), Warszawa

1963, s. 413-428; K. Pieradzka, Na Szlakach Łemkowszczyzny, cyt. wyd., s. 38-40.


Jedna z ciekawszych kart dziejów Konfederacji Barskiej miała miejsce na Łemko-

wszczyźnie. To pierwsze polskie powstanie chcieli wykorzystać Moskale, wysyłając

swoich agentów na stanowiska cerkwi prawosławnej na Łemkowszczyźnie. Starali

się poprzez duchownych wpłynąć na łemkowskich górali i doprowadzić do wystą-

pień przeciw konfederatom38. Agitacja nie przyniosła jednak oczekiwanych rezulta-

tów. Walki konfederatów z Rosjanami w latach 1768-1772 w okolicach m.in. Tylicza,

Izb, Świątkowej, Grabiu, Wysowej spowodowały znaczne straty materialne Łem-

ków. Żołnierze zabierali żywność, podwody, niszcząc w ten sposób cały dorobek

chłopów. Z punktu widzenia Łemka mało istotna była kwestia poparcia interesów

politycznych którejś z walczących stron (polskiej, rosyjskiej), chociaż istnieją opinie,

że Łemkowie w tym czasie sympatyzowali z Rosjanami, będąc im bliżsi wyzna-

niem czy językiem39. Dla XVIII-wiecznego Łemka najdotkliwszą kwestią była stra-

ta majątkowa, bo to właśnie chłopi odczuli najbardziej cały ciężar ekonomiczny

walczących stron.

I Rozbiór Polski doprowadził do zmian przynależności politycznej terenów

Łemkowszczyzny. Łemkowie w 1772 r. znaleźli się w austriackiej prowincji Gali-

cji i Lodomerii, i po raz pierwszy stali się obiektem manipulacji ze strony instytucji

państwowej40. Wprowadzenie nowego systemu rządzenia w Galicji przez Marię Te-

resę i Józefa II, doprowadziło do zapewnienia kontroli politycznej nad dotychczas

„cudzym” społeczeństwem. Sposób realizacji nowego ustawodawstwa jest klasy-

czną formą manipulacji politycznej. Prócz znanej już powinności w naturze (do-

stawy produktów rolnych)41, zaczęto wprowadzać w życie powszechność podat-

kową42 (podatek gruntowy, podatek domowy), pobór rekruta do armii. Mimo znie-

sienia poddaństwa osobistego, nie pozbawiono panów pańszczyźnianych ich wła-

dzy nad chłopami. To szlachtę polską obarczono obowiązkiem utrzymania ad-

ministracji dominalnej, pobierania podatków, czy dostawy rekruta ze wsi. Wiedeń

wprowadzał ferment w relacjach pan-chłop, dzięki czemu uzyskiwał zamierzony

cel. Z jednej strony „rósł naiwny chłopski monarchizm”, z drugiej „wymuszona

szlachecka lojalność”43, a wszystko to rozgrywało się skutkiem ingerencji państwa

w sferę stosunków poddańczych.

Po upadku powstania listopadowego pojawili się nowi uczestnicy gry polity-

cznej ze strony polskiej – liberałowie i demokraci. W 1835 r. zawiązała się w Kra-




XVIII-XX w., cyt. wyd., s. 64.

41 Zob. R. Rozdolski, Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, Warszawa 1962, s. 27.


43 A. Zięba, Tożsamość etniczna jako obiekt manipulacji politycznej..., cyt. wyd., s. 65.

WIOLETA BREJ 114

kowie pierwsza na większą skalę tajna organizacja – Stowarzyszenie Ludu Polskie-

go. Stowarzyszenie za główny cel zakładało walkę o pełną niepodległość Polski

przy wykorzystaniu sił chłopskich, w tym ruskich (obietnica reform, likwidacja pań-

szczyzny), a także walkę z przywilejami, samowolą i samolubstwem44. Spośród 71

artykułów programu SLP, sprawa mniejszości narodowych na ziemiach dawnej

Polski nie znalazła w ustawie żadnego zapisku. Pomimo to, ów „incydent poli-

tyczny Polaków” pobudził życie polityczne wśród galicyjskich Rusinów. Podjęto

na szeroką skalę propagandę w „ruskich” powiatach. Dużą rolę odegrali w niej kle-

rycy seminarium duchownego we Lwowie45. Podczas ferii w 1836 r. klerycy unic-

cy Klemens i Dymitr Mochnaccy, odbyli pieszą wędrówkę po Podkarpaciu46, pla-

nując przyszłe powstanie i zapoznając się z problemami tutejszej ludności chłop-

skiej. Z konspiracją polską związany był również ks. Józef Konstantynowicz (uro-

dzony w 1800 r. w Nowej Wsi pod Grybowem). Początkowo duchowny należał do

spisku w greckokatolickim seminarium duchownym we Lwowie. Pomimo odkry-

cia tajnej konspiracji przez policje, ksiądz uniknął aresztowania i kontynuował dzia-

łalność, biorąc czynny udział w przemyskiej organizacji – Związku Przyjaciół Ludu,

która w 1835 r. weszła w skład Stowarzyszenia Ludu Polskiego47.

Trudno jest dziś ocenić, czy owa „akcja” miała charakter manipulacji politycz-

nej czy traktowano ją jako chęć współpracy z łemkowskim ludem chłopskim we

wspólnej walce o wolność i niepodległość.

Pomimo braku dowodów manipulacji austriackiej, które wskazałyby na próbę

wykorzystania różnic etnicznych między Polakami a Łemkami, wydarzenia 1846

r. ukazały, że chłopi wolą Austrię od Polski. Rabacja galicyjska rozegrała się na ob-

szarach nizinnych, ale nie ominęła pogromów dworów we wsiach ruskich, m.in.

na analizowanym terenie Łemkowszczyzny w Horożnie, w Narajowie48. Faktem

jest, że były to pojedyncze incydenty, a niska skala wypadków w 1846 r. świadczy

o mniej dokuczliwym reżimie pańszczyźnianym w okolicach Beskidu Niskiego.

Sam proces jednak ukazuje, iż rząd austriacki manipulował ludnością chłopską

i ponosi w pewnym stopniu odpowiedzialność za zachowanie chłopów w Galicji

a tym samym za rzeź.

Wedle wcześniej przyjętych kryteriów Andrzeja Zięby, rok 1848 otwiera drugi

etap manipulacji politycznej, której obiektem byli Łemkowie. Dlaczego ta data uwa-

żana jest za początek kształtowania się tożsamości narodowej Rusinów? Przyczyn

44 Zob. B. Łopuszański, Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Kraków 1975, s. 25.




XVIII-XX w., cyt. wyd., s. 67.

48 Zob. S. Kieniewicz, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wrocław 1951, s. 169-171.


trzeba szukać w zmianie taktyki rządzenia Austrii, która w dobie Wiosny Ludów

zaczyna szukać oparcia przynajmniej w części społeczeństwa, w przypadku Galicji

– ruskiej inteligencji świeckiej i duchownej. Owa zmiana była spowodowana m.in.

wydarzeniami 1846 r. – jawnej nielojalności szlachty polskiej wobec monarchii.

Franz Stadion – gubernator austriacki, jako jeden z pierwszych zręcznie wyko-

rzystał odmienność etniczną Rusinów przeciw Polakom49. F. Stadion wraz z sekre-

tarzem gubernialnym – Joachimem Chomińskim, metropolitą lwowskim – Grzego-

rzem Jachimowiczem, w ramach osłabienia znaczenia Centralnej Rady Narodowej,

powołali do życia – Beirat (20 IV 1848)50. Był to organ doradczy, lecz w niczym nie

ograniczający władzy gubernatora. Skupiał jedynie lojalnych wobec władzy Rusi-

nów galicyjskich, ukierunkowanych antypolsko. Jednak rosnące aspiracje inteligen-

cji ruskiej oraz konstytucja nadana 25 kwietnia 1848 r., która umożliwiała zakładanie

stowarzyszeń, doprowadziła do powołania 2 maja 1848 r. Rady Głównej Ruskiej –

tworu polityki manipulacyjnej Austrii. Na odpowiedź ze strony Rusinów – polono-

filów nie trzeba było długo czekać. W dniu 23 maja 1848 r. powołano Ruski Sobór,

mający reprezentować tych Rusinów, którzy czują się Polakami. Monarchia austria-

cka jako manipulant odniosła zamierzony cel. Kartą ruską pozyskano część społe-

czeństwa oraz rozpoczęto politykę „szantażu” polskiej inteligencji.

Pierwszym „sprawdzianem” stojącym przed prorządową Radą Główną Ruską

był udział w wyborach do parlamentu austriackiego w czerwcu 1848 r. Polacy oba-

wiali się nie tyle samych kandydatów inteligencji ukraińskiej, co możliwości stwo-

rzenia jednolitej platformy wyborczej ukraińsko-austriackiej i w efekcie wyboru

kandydatów nastawionych co najmniej niechętnie do kwestii polskiej. Warto wspo-

mnieć, że po raz pierwszy w wyborach do parlamentu prawo wyborcze uzyskali

chłopi, co doprowadziło do ostrej rywalizacji ugrupowań inteligenckich również

o głos Rusinów. Wyniki wyborów okazały się wielką porażką dla Rady Głównej

Ruskiej. Wszyscy nowo obrani byli kandydatami polskimi. Okazało się, że RGR

nie miała wpływów na wsi. Łemkowscy chłopi nie kryli braku zaufania do przy-

wódców inteligencji ze względu na ich powiązania z rządem i współpracę z nimi

w okresie wyborów. Porażka była tym większa, że nawet księża greckokatoliccy

przegrali kampanię z kandydatami pochodzenia chłopskiego, co może świadczyć

o braku zaufania do duchowieństwa greckokatolickiego. O braku popularności agi-

tacji politycznej RGR na Łemkowszczyźnie świadczy choćby fragment korespon-

dencji skierowanej do Hołowackiego (8 VI 1848): „U nas bieda. Chłopi nikomu nie

wierzą i słaba nadzieja, czy kto mądrzejszy pójdzie do Wiednia”51.

49 Ówcześni polscy politycy zarzucali Gubernatorowi, że jakoby „wynalazł” on Ukraińców.

50 Zob. J. Kozik, Między reakcją a rewolucją: studia z dziejów Ukraińskiego Ruchu Narodowego w Galicji w la-

tach 1848-1849, Warszawa – Kraków 1975, s. 33.

51 Tamże, s. 82.

WIOLETA BREJ 116

W roku 1867 nastąpiła reforma ustrojowa w monarchii, powstało państwo zwią-

zkowe Austro-Węgry. Przeobrażenie to wpłynęło na zmianę stanowiska Wiednia

w kwestii manipulacji politycznej narodami. Rząd wiedeński oddał kontrolę nad

Galicją w ręce konserwatystów polskich, zachowując jedynie postawę zaangażo-

wanego obserwatora. Efektem tych działań był zanik konfliktu Austrii z Polaka-

mi i w konsekwencji Rusini przestali być potrzebni Austrii jako przeciwwaga dla

Polaków. Jednak pobudzona już w 1848 r. świadomość narodowa Łemków stała

się w latach 60. XIX w. coraz bardziej dojrzała. Z jednej strony zarysowywała się

grupa narodowców ukraińskich, z drugiej zaś grupa rusofilów, działająca pod pa-

tronatem Rosji i kultury rosyjskiej. W tej perspektywie widać, że wspólnota Rusi-

nów manipulowanych od 1848 r. powoli wymyka się z pod kontroli Austrii – jako

manipulanta. Ponadto, sami Ukraińcy nie wzbudzali aż tak dużego zagrożenia dla

interesów państwa austriackiego, jak Rosja – nowy uczestnik gry o kształt świado-

mości narodowej Łemków.

W miarę demokratyzacji ustroju politycznego państwa, rozpoczętej w latach 60.,

chłopi łemkowscy otrzymywali prawa, jako potencjalni wyborcy. W samorządzie

gminnym regulacji w ustawodawstwie dokonano już w 1856 r.52, a także w 1866

r.53 i 1910 r.54 W samorządzie powiatowym w 1866 r. wybory odbywały się w sys-

temie kurialnym55. W kwestii wyborów sejmowych i parlamentarnych, Łemkowie

mieli większe znaczenie tylko w czwartej kurii wyborczej (gmin wiejskich), obej-

mującej właścicieli małych posiadłości chłopskich56. Należy również podkreślić,

że podział Galicji na sejmowe okręgi wyborcze doprowadził do powstania miesza-

nych okręgów polsko-łemkowskich, co w konsekwencji przekładało się na sterowa-

nie kampanią wyborczą przez konserwatystów polskich.

Mimo wszelkich nierówności, kandydaci ruscy odnieśli kilka sukcesów, np.

w pierwszych wyborach do Sejmu Krajowego (1861) wybrano w okręgu Nowy Sącz

Łemka – Szymona Trochanowskiego. Sukces był tym większy, iż w okręgu tym

zdecydowaną większość stanowili kandydaci pochodzenia polskiego57.

52 Ustawa pozwalała właścicielom ziemskim dokonać wyboru, czy chcą swój obszar wcielić do gminy

wiejskiej, czy wydzielić go.

53 Prawa wyborcze były skierowane do płatników podatków bezpośrednich, podzielonych na trzy

koła według zamożności, bez wyborów wchodzili w skład Rad tylko ci, którzy opłacali minimum 1/6 po-

bieranych w gminie podatków.

54 Zostało utworzone czwarte koło wyborców, obejmujące tych wszystkich, którzy nie płacili po-

datków bezpośrednich.

55 W systemie kurialnym wyboru członków do Rady osobno dokonali właściciele większych posia-

dłości ziemskich, przedsiębiorcy, właściciele mniejszych posiadłości ziemskich oraz mieszkańcy miast.

56 Zob. A. Zięba, Tożsamość etniczna jako obiekt manipulacji politycznej..., cyt. wyd., s. 84.

57 Zob. J. Potoczek, Kalendarium Historii Ruchu Chłopskiego Sądecczyzny w latach 1848-1918, „Rocznik

Sądecki”, 1971, t. XII, s. 171.


Zalążki działalności Stronnictwa Chłopskiego na terenie Łemkowszczyzny ma-

ją swe początki w 1889 r., podczas kampanii wyborczej do sejmu. To właśnie wte-

dy chłopi polscy zamieszkujący okolice Krynicy zaczęli zabiegać o konsolidację

z chłopami ruskimi. Świadczy o tym odezwa komitetu chłopskiego: „Szanowni go-

spodarze, Bracia Rusini! Po tylu zawiedzionych nadziejach, po tylu niedotrzyma-

nych obietnicach jakie nam i Wam panowie posłowie przed każdymi wyborami

robili, czas wielki abyśmy sami nad sobą zastanowili i sami o swojej biedzie radzili

(...) prosimy Was, weźmy się za ręce i Wy przyłączcie się do nas i obierzmy sobie

razem na posła gospodarza chłopa”58.

Główny działacz Stronnictwa Chłopskiego – Jan Potoczek, dwukrotnie poko-

nał „przywódcę Łemków” proboszcza Krynicy ks. Gabriela Hnatyszaka, w walce

o mandat do wiedeńskiej Rady Państwa w okręgu Nowy Sącz. Za sukcesami J. Po-

toczka kryło się poparcie administracji, ale także pozyskiwanie głosów łemkow-

skich na zasadzie solidarności społecznej. Ważna również była postawa samego

„rywala” ks. G. Hnatyszaka, który po odpadnięciu w pierwszej turze wyborów

(1891), zalecił łemkowskim wyborcom oddanie głosu na J. Potoczka, a nie na ks. Gó-

ralika, który też wtedy kandydował59.

Analizując kampanie wyborcze do Sejmu Krajowego, czy Rady Państwa w Ga-

licji zachodniej, zauważa się, iż chłopi łemkowscy kierowali się bardziej ku partiom

polskim niż ruskim. Czy można więc mówić o dobrze kierowanej przez kandyda-

tów polskich manipulacji politycznej ludu łemkowskiego? – nie sądzę. Choć czyn-

niki takie jak: mieszane okręgi wyborcze z przewagą ludności polskiej, korupcja

w trakcie kampanii, poparcie administracji dla strony polskiej, zdecydowały o prze-

granych w wyborach partii rusofilskich czy ukraińskich, to jednak mieszkańcy

Łemkowszczyzny podczas wyborów kierowali się potrzebami materialnymi, a nie

preferencjami etnicznymi. Konserwatyści polscy nie podejmowali zabiegów o zmia-

nę tożsamości Rusinów – w przeciwieństwie do obu ruskich ugrupowań inteligen-

ckich. Przykładem może być kampania wyborcza z 1908 r. o mandat do Sejmu Kra-

jowego w okręgu Gorlice – Jasło, pomiędzy kandydatem łemkowskim – Cislakiem,

a bogatym przedsiębiorcą polskim – Długoszem. Komitet wyborczy kandydata łe-

mkowskiego zwoływał wiece, agitował, odwołując się do solidarności chłopskiej,

radykalnych haseł społecznych. Kampania Cislaka była jednak na przegranej pozy-

cji. Długosz podarował pewną kwotę na rzecz Ruskiej Bursy w Gorlicach60, w za-

58 S. Antoń, Dzieje Ruchu Ludowego Sądecczyzny w latach 1870-1919, „Rocznik Sądecki”, 1967, t. VIII, s. 70.

59 Ks. G. Hnatyszak miał za złe ks. Góralikowi, że ten nie pozwolił mu odprawić mszy św. przed oł-

tarzem Przemienienia Pańskiego w kościele probostwa ks. Góralika. Dlatego też zalecił głosować w wy-

borach na Jana Potoczka. Zob. J. Potoczek, Kalendarium Historii Ruchu Chłopskiego..., cyt. wyd., s. 177.

60 Zob. H. Duć-Fajfer, Z historii Ruskiej Bursy w Gorlicach, „Rocznik Ruskiej Bursy”, H. Duć-Fajfer (red.),

Gorlice 2005, s. 28.

WIOLETA BREJ 118

mian za oddane na niego kandydaturę głosy w wyborach. W ten sposób Cislak wy-

cofał się z dalszej rywalizacji, a Ruska Bursa mogła zapewnić mieszkanie, wyży-

wienie i naukę ojczystej historii, języka, kultury ubogiej młodzieży łemkowskiej.

W procesie kształtowania się tożsamości narodowej Łemków, duży wpływ ode-

grała religia. Zanim czynnik religijny stał się „narzędziem” do manipulowania

ludnością w procesie kształtowania się tożsamości w XIX w., odegrał ważną rolę

jako podstawowy element wyróżniający Łemków od pozostałego otoczenia.

Istotnym czynnikiem sprzyjającym wykształceniu się odrębności kulturowej

Łemków było położenie geograficzne Łemkowszczyzny61. Obszar ten obejmował

tereny Beskidu Niskiego, na zachodzie Beskidu Sądeckiego, zaś na wschodzie gra-

nicę stanowiło pasmo Bieszczad. Tak ukształtowane granice Łemkowszczyzny

stanowiły najdalej na zachód wysuniętą część najpierw prawosławnej, a od końca

XVII w. – unickiej diecezji przemyskiej.

Jedna z pierwszych wzmianek mówiących o obecności prawosławnych Rusi-

nów pochodzi z 1331 r. z terenów późniejszego dekanatu dukielskiego. To wtedy

w miejscowości Żmigród założony został klasztor dominikanów, a za przyczynę je-

go powstania podano dużą ilość wiernych, którzy sąsiadowali ze szyzmatykami62.

Do ok. XV w. Łemkowszczyzna jako teren pograniczny między Polską, Węgra-

mi a Rusią, nie wzbudzała większego zainteresowania. Dopiero silne państwo Ja-

giellonów dążyło do podporządkowania tych obszarów. Przez wieki prawosławne

wyznanie i związana z nim tradycja, stanowiły dla karpackich Rusinów element

obronny przed wpływami kultur zachodnio-słowiańskich. Generalnie rzecz bio-

rąc, dopiero unia brzeska (1596) miała z czasem wpłynąć na przemiany obrazu

wyznaniowego regionu. Oficjalne przejście prawosławnej diecezji przemyskiej na

unię miało miejsce w 1692 r.63, jednak nie wzbudziło większych reakcji wśród ży-

jącej na peryferiach ludności łemkowskiej. Z punktu widzenia przeciętnego wyzna-

wcy Kościoła Wschodniego, nie nastąpiły żadne zauważalne zmiany. W 1770 r. na

Łemkowszczyźnie było 76,9% unitów, 20,5% łaciniaków, 2,6% Żydów64. Formal-

nie nie było prawosławnych, więc znacząco przeważali unici. Brak ruchów migra-

cyjnych, aż po XIX w. utrwalał ten stan rzeczy. Był to więc istny ewenement, poró-

wnując z innymi ziemiami, np. na Podlasiu, ziemi chełmińskiej, gdzie było znacz-

ne przemieszanie unitów, łaciniaków, prawosławnych, protestantów itp. O silnej

łączności z tradycją wschodniego chrześcijaństwa świadczyć mogą liczne wez-

wania cerkwi na XVIII-wiecznej Łemkowszczyźnie. Na 185 cerkwi ponad połowa

61 Zob. W. Kołbuk, Kościół Unicki na Łemkowszczyźnie w wieku XVIII: Problem Odrębności, w: Łemkowie

i Łemkoznawstwo w Polsce, A. Zięba (red.), t. V, Kraków 1997, s. 116.

62 Zob. D. Nowak, Przyczynek do historii greckokatolickiego dekanatu dukielskiego, „Płaj”, 2005, t. XXX, s. 105.

63 Biskup Innocenty Winnicki złożył przed nuncjuszem papieskim rzymskie wyznanie wiary.

64 Zob. W. Kołbuk, Kościół Unicki na Łemkowszczyźnie w wieku XVIII: Problem odrębności, cyt. wyd., s. 119.


(55,7%) nosiła tradycyjne i popularne na ziemiach wschodniosłowiańskich wez-

wania: św. Michała Archanioła, św. św. Męczenników Kosmy i Damiana, czy św.

Demetriusza Męczennika65.

Pomimo oficjalnej przynależności do Kościoła greckokatolickiego, w kolejnych

stuleciach na Łemkowszczyźnie utrzymywały się sympatie do prawosławia i Rosji.

Wpływ na taki stan rzeczy miał głęboki konserwatyzm Łemków, a co za tym idzie

– niechęć wobec wszelkich nowinek. Dużą rolę odegrało duchowieństwo unickie,

kler mógł propagować wzorce do naśladowania, wpływać na zmianę myślenia lub

przeciwdziałać nowościom. Dlatego wraz z krystalizacją świadomości etnicznej

Rusinów w XIX w., tak ważną rolę odegrał Kościół i jego przedstawiciele.

W latach 1888-1893 Seweryn Udziela podczas badań naukowych zauważył po-

dział księży unickich pod względem zapatrywań politycznych. Kolejno wymieniał

trzy grupy, pierwsza: „Najstarsi, którzy wychowali się w czasach ucisku germani-

zacyjnego Austrii, uważali się za współobywateli Polaków (...), brali udział w pol-

skich ruchawkach politycznych”. Druga: „Skoro Austrja, obawiając się spisków pol-

skich, zaczęła nastawiać Rusinów przeciw Polakom, w tym czasie wychowani księ-

ża lgnęli do rządów austrjackich, byli patriotami austrjackimi”. Trzecia: „Najmłodsi

księża byli zagorzałymi moskalofilami”66.

W XIX w. ludność łemkowska zaczynała podlegać procesom narodowotwór-

czym, a czynnik religijny nabierał całkiem nowego znaczenia. Stawał się „narzę-

dziem” manipulacji rodzących się stronnictw politycznych, walczących o pozyska-

nie lojalności galicyjskich Rusinów. Stąd faworyzowanie grekokatolików przez

Wiedeń (podnoszenie poziomu wykształcenia kleru unickiego). Organizatorami

i członkami pierwszych organizacji patriotycznych stali się kapłani, będący trzonem

inteligencji Rusinów w Galicji67.

Pod koniec XIX w. grekokatolicyzm zaczął być utożsamiany z narodowym ru-

chem ukraińskim, co skłoniło wielu Łemków (szczególnie tych będących w nurcie

staroruskim) do traktowania grekokatolicyzmu jako przejawu „niezdrowego sepa-

ratyzmu”68. Cześć Rusinów zaczęła odczuwać chęć powrotu do tzw. czystej posta-

ci religii, a za taką uważano prawosławie. Fascynacja prawosławiem pociągała za

sobą fascynację Rosją i kulturą rosyjską. Stąd religia stała się narzędziem rywaliza-

cji między Petersburgiem (popierającym rusofilów i odnowienie prawosławia na

Łemkowszczyźnie) a Wiedniem (popierającym ruch ukraiński i grekokatolicyzm)69.


66 S. Udziela, Ziemia Łemkowska przed półwieczem, Lwów 1934, s. 38.

67 W 1848 r. powołano Ruską Radę Narodową, którą rządził metropolita lwowski H. Jachimowicz.

68 J. Jacek, A. Nowak, Wyznanie wczoraj i dziś Łemkowszczyzny, cyt. wyd., s. 74.

69 Wydarzenia wieku XIX w dużej mierze zaważyły na panującym po dziś dzień przekonaniu (ste-

reotypie), że Łemko-prawosławny to rusofil, a Łemko-grekokatolik to Ukrainiec.

WIOLETA BREJ 120

W czasie, gdy religia stała się głównym nośnikiem rywalizacji politycznej na

Łemkowszczyźnie, automatycznie pojawiły się pierwsze represje i prześladowa-

nia wyznawców prawosławnego obrządku. Np. wsie: Hniliczki, Grab, Długie, Wy-

szowatka, które pod wpływem agitatorów rusofilskich zdecydowały się przejść na

prawosławie, spotkały się z ostrymi represjami ze strony władz austriackich70. Przy-

kładem męczeńskiej śmierci za wiarę prawosławną było rozstrzelanie ks. Maksy-

ma Sandwicza w 1914 r. pod Gorlicami. Kult ojca Maksyma stał się ważnym ele-

mentem tożsamości religijnej prawosławnych Łemków. Prześladowanie o podob-

nym podłożu spotkało Iwana Sołowieja, aresztowanego pod zarzutem szpiegost-

wa na rzecz Rosji.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej zapanował swoisty chaos religijny, któ-

ry przybrał jeszcze bardziej na sile w latach powojennych. Ów chaos wpłynął na ak-

tualny do dziś podział religijny wśród społeczności łemkowskiej. Walka bowiem

o „rząd dusz” musiała znaleźć swe ujście w rywalizacji religijno-etnicznej Rusinów.

Początki kształtowania się świadomości narodowej Łemków, można uznać za

proces złożony i długofalowy. Taki stan rzeczy wynikał z krzyżowania się na tere-

nie Łemkowszczyzny dążeń Rosjan, Polaków i Austriaków w XIX i początkiem XX

w. Szeroko interpretowana manipulacja dotyczyła ruskiej inteligencji wobec: idei

panslawizmu, lojalizmu wobec monarchii austriackiej, czy konspiracyjnej działal-

ności ruchów na rzecz uzyskania przez Polskę niepodległości. Te, jak i inne czyn-

niki przyczyniły się powstania tzw. Ruskiej Trójcy. Budziciele życia narodowego

wśród galicyjskich Rusinów zgodnie uważali, że podstawowym wyznacznikiem

tożsamości winien być własny język i negacja przynależności do grupy polskiej.

Upowszechnianie języka narodowego (postulowanie do używania cyrylicy)

przez Marcjana Szaszkiewicza, Jakuba Hołowackiego i Jana Wahylewicza, zbiegło

się z Wiosną Ludów, która dała początek narodowym ruchom w Galicji. Agitację

swą rozpoczął nurt rusofilski, głoszący ideę Wielkorosji i propagujący tworzenie

Towarzystw im. Michała Kaczkowskiego (1874). Zwolennicy niepodległej Ukrainy

(Samostijna Ukraina), działając za pośrednictwem towarzystw „Proświty” (1868),

dali początek nurtowi ukraińskiemu. Tak prężnie rozwijające się orientacje, umo-

żliwiły krystalizację świadomości narodowej wśród Łemków: rusofilskiej/starorus-

kiej czy ukraińskiej, które na mocy zachodzących wydarzeń historycznych (I woj-

na światowa) przybierały charakter zawziętych walk ideologicznych wśród społe-

czności łemkowskiej.

70 Zob. J. Jacek, A. Nowak, Wyznanie wczoraj i dziś Łemkowszczyzny, cyt. wyd., s. 74.


Wioleta Brej – THE BEGINNINGS OF SHAPING NATIONAL CONSCIOUSNESS OF

LEMKOS IN THE 19TH AND AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY

The following article aims at presenting historical conditions of the Lemko national iden-

tity in the 19th and at the beginning of the 20th century. Basing on the history of the group made

it possible to show national divisions attached to the Lemko society. It also allowed to under-

stand the present state of the Lemko national consciousness because nowadays there are still

groups being created which aspire to become nations. The national identity of the Lemkos

who recognize themselves as members of the Ukrainian society cannot be questioned. The

article mainly concerns the history and origins of shaping the Lemko national consciousness.

Wioleta Brej, doktorantka w Instytucie Historii na Uniwersytecie Rzeszowskim, ukończyła stu-

dia historyczne na Wydziale Socjologiczno-Historycznym UR. Zainteresowania badawcze:

łemkowska mniejszość badawcza, tożsamość oraz działalność społeczno-kulturalna Łem-

ków. Autorka i organizatorka wernisaży i wystaw w jasielskiej galerii „Kraina Sztuki”, a tak-

że artykułów ukazujących się w lokalnej prasie i za pośrednictwem Internetu.

Początki kształtowania się świadomości narodowej ... · Początki kształtowania się...

Documents

Transcript of Początki kształtowania się świadomości narodowej ... · Początki kształtowania się...