PHẢITRÁIĐÚNGSAI

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

1.LÀMVIỆCĐÚNG

2.NGUYÊNTẮCHẠNHPHÚCCỰCĐẠI-THUYẾTVỊLỢI

3.CHÚNGTACÓSỞHỮUCHÍNHMÌNHKHÔNG?-CHỦNGHĨATỰDOCÁNHÂN

4.THUÊTRỢGIÚP-THỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC

5.ĐỘNGCƠMỚIQUANTRỌNG-IMMANUELKANT

6.LÝLẼBÌNHĐẲNG-JOHNRAWBS

7.TRANHCÃIVỀCHÍNHSÁCHCHỐNGKỲTHỊ[26]

8.AIXỨNGĐÁNGVỚITHỨGÌ-ARISTOTLES

9.CHÚNGTANỢNGƯỜIKHÁCNHỮNGGÌ-LÒNGTRUNGTHÀNHKHÓXỬ

10.CÔNGLÝVÀLỢIÍCHCHUNG

CHÚTHÍCH

Giớithiệu

Làcuốnsách triếthọcđầu tiên trongbộsáchCánhcửamởrộng,Phải tráiđúngsaituylàmộtcuốnsáchđòihỏinhiềusuyluận,nhưnggiátrịmàtậpsáchmanglạichonhữngđộcgiảkiênnhẫnlàvôgiá.

Ởtậpsáchnày,tácgiảMichaelSandelsẽmổxẻnhữngvấnđềtừngkhuấyđộngnướcMỹmộtthời,nhưvụbêbốicủatổngthốngBillClinton,vấnđềvềhônnhânđồng tính trongnướcdânchủnhưMỹ,huânchươngnàochonhữngchiếnsĩtạiIraq,...

DướigócnhìnriêngbiệtcủachínhtácgiảvàcủacáctriếtgianổitiếngnhưAristotles, Immunuel Kant, John Stuart Mill, John Rawls,... “Quyển sáchkhôngcốgắngchứngminhtriếtgianàoảnhhưởngtớitriếtgianàotronglịchsửtưtưởngchínhtrị,mụctiêucủaquyểnsáchlàmờigọiđộcgiảxemxétcẩntrọngquanđiểmvềcônglývàsựxemxétmangtínhphêbìnhcủamình,đểxácđịnhmìnhnghĩgì,vàtạisaolạivậy.”

Đâylà1cuốnsáchkhóđọc.Tuynhiên,phần thưởngdànhchonhữngđộcgiảkiênnhẫnthựcsựlàmộttráitáovàng.Đọccuốnsáchnàyxong,bạnsẽnhìn những vấn đề mâu thuẫn, trái ngược xung quanh bạn dưới con mắtkhác:HiểuvàThấuđáo.

Trongcuộcsống,điềuĐúng-Sai,Phải-Tráiluônluôntồntạisongsong.Cùng1vấnđềđó,cóngườinóiĐúng,ngườibảoSai,ngườikhăngkhăngnóiPhải,ngườiquảquyết làTrái.Mỗingười1quanđiểm,aicũngcó lý.Tuynhiên,cáchhànhxửcủamỗingườihoàntoànkhácnhauvàhầunhưnhữngcáchhànhxửđókhônghềcó1chuẩngọilàpháplýhayđạođứcnàocả.Tấtcảphánquyếtđôikhikhôngnằmởđầu,nhưngnằmởtráitim.

Đảmbảokhiđọcxongcuốnsáchnày,bạnsẽnhìn,xửlýnhữngsựviệcxungquanhmộtcáchcólýtrívàđiềmđạm.

Tácgiả

MichaelJ.Sandelsinhngày5/3/1953,làGiáosưĐạihọcHarvard,triếtgiachínhtrịMỹ.ÔngđượcbầulàmviệnsĩViệnhànlâmNghệthuậtvàKhoahọcHoaKỳnăm2002.ÔngtừnglàthànhviênỦybanĐạođứcsinhhọccủaTổngthốngGeorgeW.Bush.

GiáosưSandelcónhiềutácphẩmkhácnhưChủnghĩatựdovàgiớihạncủacônglý(1998),Bấtmãntrongnềndânchủ(1996),Triếthọc:Cáctiểuluậnvềđạođứctrongchínhtrị(2005),vàLýlẽchốnglạisựhoànhảo:Đạođứctrongthờiđạikỹthuậtditruyền(2007).

Cáctácphẩmcủaôngđãđượcdịchra15ngônngữnướcngoài.Ôngcũngviết nhiều bài báo cho các tác phẩm lớn nhưAtlanticMonthly, TheNewYorkTimes.

ÔngđượcđàitruyềnhìnhNhậtBảnNHKvàĐàiBBCAnhquốcmờidiễnthuyếtvềcácchủđềđạođứcvàcônglý.

Nhậnxét

MichaelSandel-cólẽlàgiáosưđạihọcnổitiếngnhấtởMỹ-đãmanglại“sựminhbạchvềđạođứcchosựlựachọnmàchúngtaphảiđốimặt,vớitưcáchlàcôngdântrongxãhộidânchủ”.Ôngđãchỉrarằngsựchiarẽchínhtrị không phải giữa cánh tả với cánh hữu mà giữa những người nhận rakhôngcógìquýhơnquyềncánhânvàlựachọncánhânvớinhữngngườitinvàomộtnềnchínhtrịphụcvụlợiíchsốđông.-BưuđiệnWashington

Quyếtliệt,dễhiểu,vàđầytínhnhânvăn,cuốnsáchnàythựcsựlàmộtcuốnsáchlàmthayđổingườiđọc.-PublisherWeekly

Kantkết luận:chỉ tìnhdụctronghônnhânmớicóthểtránhđược“hạthấpphẩmgiáconngười”.Chỉkhicảhaingườihiếndângcảbảnthânmìnhchongườikia-khôngchỉđơnthuầnlàkhảnăngtìnhdục,tìnhdụckhiđómớikhôngbịphảnđối.Chỉkhicảhaingườichiasẻvớinhau“cảconngười,thểxácvàtâmhồn,chodùtốthayxấuvàtrongmọiphươngdiện’,tìnhdụcmớidẫnhọđến“sựhòahợpgiữaconngười”.Kantkhôngnóitấtcảcáccuộchônnhânđềumanglạisựhòahợpkiểunày.Vàôngcóthểsaikhinghĩsựhòahợpnhưthếkhôngbaogiờcóthểxuấthiệnngoàihônnhân,hoặcquanhệtìnhdụcngoàihônnhânchỉlàsựthỏamãntìnhdục.Nhưngquanđiểmcủaôngvềtìnhdụcnêubậtlênsựkhácbiệtgiữahaiýtưởnghaybịlẫnlộntrongnhữngcuộc tranh luậnđươngđại -giữasựđồngýmộtcáchkhôngbị tróibuộcvàtinhthầntôntrọngtựchủvànhânphẩmconngười.

Khisuyngẫmđạođứcbiếnthànhchínhtrị,khiphảixácđịnhnhữngluậtlệnàođiềuchỉnhcuộcsốngchungcủachúngta thìnósẽcầncáccuộc tranhluậnồnào,vớinhững lập luậnvà rắc rốikhuấyđộng tâm trí côngchúng.Cuộctranhluậnvềcứutrợtàichínhvàgiácắtcổ,sựbấtbìnhđẳngthunhập

vàchínhsáchbìnhđẳngtuyểndụng,nghĩavụquânsựvàhônnhânđồngtínhđềulàchấtliệuchotriếthọcchínhtrị.Chúngnhắcchúngtakếtnốivàbiệnminhcácphánxétđạođứcvàchínhtrịcủamình,khôngchỉtronggiađìnhvàbạnbèmàcòntrongcácđoànthểquầnchúng.

1.LÀMVIỆCĐÚNGMÙAHÈNĂM2004,siêubãoCharleyquéttừvịnhMexicoquaFloridađếnĐạiTâyDương.Cơnbãokhôngchỉlàm22ngườichếtvàtổnthất11tỷđôlamàcòngâyramộtcuộctranhluậnvềgiácắtcổ.

MộttrạmxăngởOrlandobántúinướcđá2đôlavớigiá10đôla.Dothiếuđiệnchạytủlạnhhayđiềuhòavàogiũathángtám,nhiềungườichỉcòncáchmóchầubaoratrả.Câycốibịbãogiậtđổdẫnđếnnhucầucưacâyvàsửamáinhàtăngcao.Nhàthầuragiá23.000đôlađểdọnhaicâyđổrakhỏimáinhà.Cáccửahàngbìnhthườngbánmáyphátđiệnnhỏgiá250đôlabâygiờhétgiá2.000đôla.Mộtcụbàbảymươibảytuổichạybãovớingườichồngcaotuổicùngcôcongáikhuyếttậtphảitrả160đôlamộtđêmchobuồngtrọgiábìnhthườngchỉ40đôla.

NhiềungườidânFloridađãtứcgiậnvìgiátăngvọt.TờUSATodaychạytít“Kềnkềnsaubão”.Mộtcưdân,khiđượcbáogiá10.500đôlađểdọnmộtcâysậpxuốngmáinhàcủamình,đãchorằngthật làsai tráikhiaiđó“cốtrụclợitrênkhókhănvàđaukhổcủangườikhác”.

ChưởnglýbangCharlieCristcũngđồngý:“Tôi thậtkinhngạcvìmứcđộthamlamtrongsuynghĩcủanhữngkẻsẵnsànglợidụngnhữngngườiđaukhổ trongcơnsiêubão”.Floridacó luậtchốnggiácắtcổvàsausiêubão,vănphòngchưởng lýbangnhậnđượchơnhainghìnkhiếunại.Một sốđãdẫnđếnnhữngvụkiệnthànhcông.NhàtrọADaysInnởWestPalmBeachđãphảitrả70.000đôlatiềnphạtvàbồithườngchoviệctănggiáquámức.

NhưngngaycảkhiCristbắtđầuthựcthiluậtchốnggiácắtcổ,mộtsốnhàkinhtếchorằngphápluậtvàsựphẫnnộcủacôngchúngđangbịhiểusai.ThờiTrungcổ,cácnhàtriếthọcvàthầnhọctinrằngviệctraođổihànghóaphảiđượcđiềuchỉnhbởi“giáchínhđáng”-đượcxácđịnhbởitruyềnthốnghoặcgiátrịnộitạicủađồvật.Nhưngtrongxãhộitheocơchếthịtrường,cácnhàkinhtếthấyrằnggiácảđượcthiếtlậpbởicungvàcầu.Khôngtồntạicáigọilà“giáchínhđáng”.

Nhàkinh tế trườngphái thị trường tựdoThomasSowellgọigiácắt cổ là“mộtcáchdiễntảmãnhliệtvềcảmxúcnhưngvônghĩavềmặtkinhtế,hầuhếtcácnhàkinhtếkhôngquantâmđếnbởivìnócóvẻquárắcrốikhidínhvào”.TrongbàibáođăngtrêntờTampaTribune,Sowelltìmcáchgiảithích“giácắtcổ”giúpngườidânFloridanhưthếnào.Ôngviết“Giácắtcổlàkhigiácaohơnnhiềusovớimứcgiámọingườiquenthuộc”.Tuynhiên,mức

giámàbạnquentrảkhôngphảilàthứbấtdibấtdịchvềmặtđạođức.Chúngcũng chẳng đặc biệt hay hợp lý hơn các mức giá khác do hoàn cảnh thịtrườngtạora,gồmcảhoàncảnhcủacơnbãonày.

Sowelllậpluậnviệctănggiánướcđá,nướcđóngchai,chiphísửachữamáinhà,máyphátđiện,vàgiáthuêphòngtrọđemlại lợiíchlàhạnchếngườitiêu dùng sử dụng những thứ đó và tăng động cơ để các nhà cung cấp từnhữngnơixaxôicungcấphànghp>óavàdịchvụcầnthiếtnhấtsaucơnbão.Nếutúinướcđácógiá10đôlakhidânFloridaphảiđốimặtvớisựcốmấtđiệntrongcáinắngthángTámthìcácnhàsảnxuấtnướcđásẽthấythậtbõcôngsảnxuấtvàvậnchuyểnthêmnướcđáđến.Sowellgiải thíchmứcgiánàykhôngbấtcông,đơngiảnchúngchỉphảnánhthỏathuậngiữangườimuavàngườibánvềgiátrịnhữngthứtraođổi.

JeffJacoby-nhàbìnhluậntheoxuhướngkinhtếthịtrường-sửdụngnhữnglýlẽtươngtựchốnglạiluậtgiácắtcổkhiviếttrêntờBostonGlobe:“Khôngphảigiácắtcổlàmứcgiáthịtrườngphảigánhchịu.Chẳngcósựthamlamhaytrắngtrợngìcả.Đólàcáchphânbốhànghóavàdịchvụtrongxãhộitựdo”.Jacobythừanhậnrằng“giáleothanggâyracămgiận,đặcbiệtkhicuộcsốngmọingườibỗngrơivàotìnhtrạngkhốnquẫndocơnbãokhủngkhiếpgâyra .Nhưngcơngiậndữcủacôngchúngchẳngthểbiệnminhchoviệccanthiệpvàothịtrườngtựdo.Bằngcáchưuđãinhằmthúcđẩycácnhàcungcấpsảnxuấtthêmhànghóacầnthiết,giácắtcổlà“ưunhiềuhơnkhuyết”.Kết luậncủaông là: “Chỉ tríchcácnhàcungcấp [“kềnkền”] cũngkhôngđẩynhanhđược tốcđộphụchồicủaFlorida.Hãyđể tinh thầnkinhdoanhcủahọlàmđiềuđó”.

Chưởng lýCrist (đảng viênĐảngCộnghòa, sau được bầu làm thốngđốcFlorida) đã viết bài trên tờ Tampa bảo vệ luật chống giá cắt cổ: “Trongtrườnghợpkhẩncấp,chínhquyềnkhôngthểlừngchừngđểngườidânphảitrảgiá trên trờikhihọphảibỏcủachạy lấyngườihoặc tìmkiếmnhuyếuphẩmchogiađìnhsausiêubão”.Cristbácbỏquanđiểmcoimứcgiá“tángtận lương tâm” phản ánh sự trao đổi thật sự tự do: “Đây chẳng phải thịtrườngtựdobìnhthườngnơingườimuatựdolựachọnthamgiathịtrườngvàgặpgỡngườibán,khigiácảđượcthỏathuậndựatrênquanhệcungcầu.Trongtrườnghợpkhẩncấp,ngườimuabịépbuộc,khôngcótựdo.Họbắtbuộcphảimuanhữngthứthiếtyếunhưchỗởantoàn”.

CuộctranhluậnvềgiácắtcổphátsinhsausiêubãoCharleyđặtracâuhỏikhóvềđạođứcvàphápluật:Việcchophépngườibánhànghóavàdịchvụlợidụnghoàncảnhthiêntaiđểđưarabấtcứmứcgiánàomàthịtrườngchấp

nhậncósaikhông?Nếusai, luậtphápnênxử lývấnđềnàynhư thếnào?Liệuchínhquyềncónênngănchặn tình trạnggiácắtcổ,ngaycảkhi làmvậylàcanthiệpvàosựtựdolựachọnthươngvụcủangườimuavàkẻbán?

Phúclợi,tựdo,vàđạođứcCác câu hỏi trên không chỉ đề cập đến cách con người đối xử với nhau,chúngcònliênquanđếnphápluậtvàcáchtổchứcxãhội.Đólànhữngcâuhỏivềcônglý.Đểtrảlời,trướchếtchúngtaphảikhámpháýnghĩacủacônglý.Thậtra,chúngtađãbắtđầulàmđiềunày.Nếutheodõicuộctranhluậnvềgiácắtcổ,bạnsẽnhậnthấycáclậpluậnủnghộhaychốngđốiluậtchốnggiácắtcổxoayquanhbaýtưởng:tốiđahóaphúclợi,tôntrọngtựdo,vàđềcaođạođức.Mỗiýtưởngchỉramộtcáchsuynghĩvềcônglýkhácnhau.

Lýlẽchungủnghộthịtrườngtựdodựatrênhaiyếutố-phúclợivàtựdo.Thứnhất,thịtrườngthúcđẩyphúclợicủatoànxãhộibằngcáchtạorađộngcơđểmọingười làmviệcchămchỉ, tạorahànghóamàngườikhácmuốn(theo cách nói thông thường, chúng ta thường đánh đồng phúc lợi với sựgiàucóvềmặtkinhtế,mặcdùphúclợilàmộtkháiniệmrộnghơn,baogồmcảyếu tốphikinh tế làsựgiàucóvềmặtxãhội).Thứhai, thị trường tôntrọngtựdocánhân;thịtrườngkhôngápđặtmộtgiátrịnhấtđịnhchohànghóavàdịchvụmàđểmọingườitựdolựachọngiátrịtraođổi.Khôngngạcnhiên,phephảnđốiluậtchốnggiácắtcổviệndẫnhailýlẽquenthuộcvềthịtrườngtựdonày.

Pheủnghộđiềuluậtnàyphảnứngrasao?Đầutiên,họlậpluậnrằnglợiíchcủatoànthểxãhộikhôngthểđượcđápứngbởimứcgiáquácaotrongthờikỳkhókhăn.Ngaycảkhigiácaotạoranguồncunghànghóadồidàohơn,lợiíchnàyphảiđượccânnhắctrướcnỗikhổcủanhữngngườikhôngđủkhảnăng trảmứcgiácaonhư thế.Đốivớingườigiàu, trảnhiều tiềnchoxănghoặcnhà trọ trongcơnbãocó thểgây ramột ítphiền toái;nhưngđốivớinhữngngườikhônggiàu,giácaonhưthếcóthểgâyranỗikhổthựcsự,cóthểkhiếnhọởlạinơinguyhiểmchứkhôngthểchạytrốnđếnnơiantoàn.Những người ủng hộ luật chống giá cắt cổ cho rằng bất kỳ tính toán nàocũngphảixéttớinỗiđauđớnvàbấthạnhcủanhómngườikhôngđủtiềntrảchonhữngnhucầucơbảntrongtrườnghợpkhẩncấp.

Thứhai,pheủnghộluậtchốnggiácắtcổchorằngtrongđiềukiệnnhấtđịnh,thị trường tự do không thực sự tự do. Như Crist đã chỉ ra: “Người muakhôngcótựdomàbịcưỡngép.Họbắtbuộctrảtiềnchonhucầuthiếtyếu

nhưchỗởantoàn”.Nếubạncùnggiađìnhđangchạybão,việctrảgiá“cắtcổ”chonhiênliệuhoặcnơitrúẩnkhôngthựcsựlàtraođổitựnguyện.Điềunàyhơigiốngtốngtiền.Vìvậy,đểxemliệuluậtchốnggiácắtcổcócôngbằnghaykhông,chúngtacầnxétcácđánhgiáđốinghịchnhauvềphúclợivàtựdo.

Nhưngchúngtacũngcầnphảicânnhắcmộtsốlậpluậnkhác.Đasốcôngchúngủnghộluậtchốnggiácắtcổvìmộtđiềugìđócótínhbảnnănghơnlàphúclợihoặctựdo.Mọingườibịlũ“kềnkền”-nhữngkẻkiếmcháctrênsựtuyệtvọngcủangườikhác-xúcphạmvàmongmuốnchúngphảibịtrừngphạt,chứhọchẳngđượclợilộcgì.Tìnhcảmnhưvậythườngbịgạtđivìbịxem lànhữngxúccảmcơbẩn,khôngnênxenvàochínhsáchchunghoặcpháp luật.NhưJacobyviết, “Chỉ tríchcácnhàcungcấp [“kềnkền”] cũngkhôngđẩynhanhđượctốcđộphụchồicủaFlorida”.

Nhưngcơnphẫnnộvớinhữngkẻbángiácắtcổkhôngchỉlàsựtứcgiậnvôthức.Nógợilênmộtlậpluậnvềmặtđạođứcrấtđángquantâm.Phẫnnộlàcảm giác tức giận đặc biệt khi bạn tin rằng những kẻ đó nhận được điềuchúngkhôngxứngđángđượchưởng.Phẫnnộ là sự tứcgiậnvới điềubấtcông.

Cristđãchạmvàongọnnguồnđạođứccủasựphẫnnộkhiôngmôtả“mứcđộ tham lam trong suynghĩ củanhữngkẻ sẵn sàng lợidụngnhữngngườiđaukhổtrongcơnsiêubão”.Ôngkhôngkếtnốiquansátnàyvớiluậtvềgiácắt cổmột cách rõ ràng.Nhưng ẩn trong nhận xét của ông là điều gì đógiốnglậpluậnsauđây,lậpluậnvềđứctính:

Thamlamlàtínhxấucủaloàingười,đặcbiệtkhinókhiếnconngườikhôngquantâmđếnđaukhổcủađồngloại.Khôngchỉlàtínhxấu,thamlamcònđingượclạiđạođứccôngdân.Trongthờikỳkhốnkhó,mộtxãhộitốtkéomọingườilạigầnnhau.Thayvìrasứckiếmlợi,conngườiquantâmđếnnhau.Mộtxãhộimàaicũnglợidụnghàngxómcủamìnhđểtrụclợilúckhókhănkhôngphảilàxãhộitốt.Dođóquáthamlamlàtínhxấumàxãhộitốtnênloạitrừnếucóthể.Luậtchốnggiácắtcổkhôngloạibỏlòngtham,nhưngítnhấthạnchếlòngthamthểhiệntrắngtrợn,vàbiểuhiệnviệcxãhộikhôngchấpthuậnnó.

Bằngcáchtrừngphạtchứkhôngbanthưởngchohànhvithamlam,xãhộikhẳngđịnhđứctínhhysinhvì lợi íchchung.Việcghinhậnsứcmạnhcủađạođứctronglậpluậnvềđứctínhkhôngcónghĩalàkhăngkhăngđạođứcluôn được đặt trước các tiêu chí khác. Bạn có thể kết luận trongmột số

trườnghợplàmộtcộngđồngbịsiêubãoảnhhưởngcóthểchoácquỷhưởnglợi-chophépgiácắtcổ-vớihyvọngthuhútmộtđộiquânnhữngngườisửamáinhàvàcácnhàthầutừxađến,thậmchívớicáimấtvềmặtđạođứclàkhôngtrừngphạtđượclòngtham.Sửachữamáinhàtrướcvàkếtcấuxãhộisau.Tuynhiêncầnhếtsứcchúýrằng,tranhluậnquanhluậtchốnggiácắtcổkhôngchỉđơngiảnvềphúc lợivà tựdomàcòn làvềđạođức,vềviệc tudưỡngtháiđộ,tínhtình,phẩmchấtcủacánhân-nềntảngcủamộtxãhộitốtđẹp.Mộtsốngười,kểcảnhữngngườiủnghộluậtchốnggiácắtcổ,khônghoàn toànđồng tìnhvới lập luậnvềđạođứcấyvì lập luậnnàymang tínhphánxétnhiềuhơnlậpluậnvềphúclợivàtựdo.

Việcxemxétliệumộtchínhsáchcóđẩynhanhtốcđộphụchồikinhtếhaythúcđẩytăngtrưởngkinhtếkhôngliênquanđếnviệcđánhgiásởthíchcủangườidân.Có thểgiảđịnhmọingườiđều thích thunhập tăngchứkhônggiảm,vàkhôngnênphánxétcáchhọchitiêutiềncủamình.Tươngtựthế,đểxemxéttronghoàncảnhbịépbuộcliệungườidânthựcsựcóquyềntựdolựachọnhaykhôngkhôngđòihỏiphảiđánhgiálựachọncủahọ.Câuhỏiđặtrachỉlàliệu,hoặcởmứcđộnào,mọingườitựdohơnlàbịcưỡngép.

Ngượclại,lậpluậnđạođứcdựatrênphánxétrằngthamlamlàtínhxấumàchínhquyềnnênngănchặn.Nhưngaisẽđánhgiáđiềugìlàđạođứcvàđiềugìlàxấuxa?Chẳngphảilàcôngdâncủacácxãhộiđanguyênđềukhôngđồngývềnhữngđiềunhưvậysao?Vàphảichăngthậtnguyhiểmkhiápđặtcácphánxétđạođứcvào trong luậtpháp?Khiđốimặtvớinhững lo lắngnhưvậy,nhiềungườichorằngchínhquyềnnêntrunglậptrongvấnđềcáitốtvàthóixấu,chínhquyềnkhôngnêncốgắngcổvũtháiđộtốthayngăncảntháiđộxấu.

Vìvậy,khithămdòphảnứngvềgiácắtcổ,chúngtathấymìnhbịkẹtgiữahai hướng: Chúng ta bị tổn thương khi có những kẻ có được thứ chúngkhôngxứngđángđượchưởng;chúngtanghĩlòngthamkiếmcháctrênđaukhổcủaconngườinênbị trừngphạt,chứkhôngphải làkhenthưởng.Tuynhiênchúngtalolắngkhiphánxétvềđạođứcdượcthểhiệntrongluật.

Điểmkhóxửnàychỉramộttrongnhữngvấnđềlớntrongtriếthọcchínhtrị:Một xã hội công bằng có nên tìm cách thúc đẩy đạo đức các công dânkhông?Hayphápluậtcầngiữvaitròtrunglậpgiữacácquanniệmđạođứcđốinghịchnhau,đểcôngdântựdolựachọnchomìnhlốisốngtốtnhất?

Theocáclýlẽtrongsáchgiáokhoa,vấnđềnàychiarẽtưtưởngchínhtrịcổđạivàhiệnđại.Ởmộtkhíacạnhquantrọng,sáchđúng.Aristotleviếtrằng

cônglýcónghĩalàchomọingườinhữnggìhọxứngđángcóđược.Vàđểxácđịnhxemaixứngđángvớicáigì,chúngtaphảixácđịnhnhữngđứctínhnàocógiá trịvềmặtđạođứcvàxứngđángđượctándương.Aristotlechorằngchúngtakhôngthểxácđịnhđâulàmộtthểchếcôngbằngnếukhôngphảnánhđượcngaytừđầucáchsốngđángaoướcnhất.Vớiông,phápluậtkhôngthểtrunglậpvớivấnđềcáchsốngtốtđẹp.

Ngượclại,cáctriếtgiachínhtrịhiệnđại-từImmanuelKantthếkỷthứ19đếnJohnRawlsthếkỷ20-lạichorằngcácnguyêntắccônglýnhằmxáclậpquyềncủachúngtakhôngnêndựatrênbấtkỳquanniệmcụthểnàovềđạođức,về lối sốngnào là tốtnhất.Thayvàođó,xãhội côngbằng tôn trọngquyềntựdolựachọnquanđiểmsốngcủabấtkỳcôngdânnào.

Vìvậy,bạncóthểnóicáchọcthuyếtcônglýcổđạibắtđầubằngđạođức,còncáclýthuyếthiệnđạibắtđầubằngtựdo.Vàtrongnhữngchươngtới,chúngtakhámpháưunhượcđiểmcủacáclýthuyếtnày.

Nhưngngaytừđầunênnhậnthấylàtươngphảnnàycóthểlàmchúngtalạclối.Vìnếuchúngtaxemxétcáclậpluậnvềcônglýtrongcácvấnđềchínhtrịđươngđại-cáclậpluậntừnhữngngườibìnhthườngchứkhôngphảitừcáctriếtgia-chúngtasẽthấymộtbứctranhphứctạphơn.

Đúnglàhầuhếtcáclậpluậncủachúngtađềuliênquanđếnviệcthúcđẩysựthịnhvượngvà tôn trọng tựdocánhân, ít nhất làởbềngoài.Nhưngbêndướinhững lập luậnnày,vàđôikhixungđộtvới chúng, chúng ta thườngxuyên nhìn thấymột hệ thống niềm tin rất khác - về những đức tính nàođángđượctônvinhvàtưởngthưởng,vàlốisốngnàomộtxãhộitốtđẹpnênkhuyếnkhích.

Mặcdùcoithịnhvượngvàtựdolàquantrọngnhất,chúngtakhôngthểloạibỏhoàntoàncácphánxétvềcônglý.Niềmtinrằngcônglýliênquanđếnđạođứcđãănsâu.Khinghĩvềcônglýdườngnhưtakhôngthểkhôngnghĩvềcáchsốngtốtnhất.

ThươngtíchnàoxứngđángvớihuânchươngTửtâm?

Trongmộtsốtìnhhuống,vấnđềđứctínhvàtônvinhđãquárõràngkhôngthểphủđịnhđược.HãyxétcuộctranhluậngầnđâyvềviệcaiđủđiềukiệnnhậnhuânchươngTửtâm(PurpleHeart).Từnăm1932,quânđộiHoaKỳtraotặnghuânchươngnàychobinhsĩbịthươnghoặcthiệtmạngtrongchiến

trận.Bêncạnhsựtônvinh,ngườinhậnhuânchươngđượcưuđãiđặcbiệttạibệnhviệncựuchiếnbinh.

KểtừđầucuộcchiếnhiệnnayởIraqvàAfghanistan,ngàycàngnhiềucựuchiếnbinhbịchẩnđoánmắcchứngrốiloạndostresshậusangchấn(post-traumaticstressdisorder)vàđượcđiềutrịbệnhtrạngnày.Triệuchứnglàácmộngđịnhkỳ,trầmcảmnặngvàtựtử.Ítnhấtbatrămngàncựuchiếnbinhđượcbáocáobịchấnthươngtâmlýhoặctrầmcảmnặng.MộtsốngườiủnghộđềxuấtrằngcáccựuchiếnbinhnàycũngnênđượcnhậnhuânchươngTửtâm.Lýdolàchấnthươngtâmlýcũnggâysuynhượcnhưnhữngvếtthươngtrên thân thể,nênnhữngbinhsĩ chịu tổn thươngkiểunàyphảiđượcnhậnhuânchương.

SaukhivấnđềđượcủybanTưvấnnghiêncứu,năm2009,LầuNămgóccôngbốrằnghuânchươngTửtâmsẽchỉdànhchobinhsĩbị thương.Cựubinhbịrốiloạntâmthầnvàchấnthươngtâmlýkhôngđủtiêuchuẩn,mặcdùhọhộiđủđiềukiệnđượcmiễnphíđiềutrịytếvànhậnhỗtrợtàntậttừchínhquyền.LầuNămgócđưarahailýdo:rốiloạndostresshậusangchấnkhôngphảidohànhđộngcốýtừphíaquânđịch,vàtriệuchứngkhóchẩnđoánmộtcáchkháchquan.

QuyếtđịnhcủaLầuNămgóccóđúngkhông?Lýdokhôngthậtthuyếtphục- chính họ cũng cho như vậy. Trong chiến tranh Iraq, một trong nhữngthươngtíchphổbiếnnhấtkhiếnbinhsĩđượcnhậnhuânchươngTửtâmlàthủngmàngnhĩ,xảyradonổởgần.Nhưngkhônggiốngnhưtrúngbomđạn,tiếngnổkhôngphải làchiến thuậtcóchủýcủađốiphươngnhằmgây tổnthất.Kiểubịthươngnày(giốngnhưstresshậusangchấn)làhậuquảphụcủacáchoạtđộngchiến trường.Vàmặcdùcácrối loạn tâmlýkhóchẩnđoánhơngãychântay,nhưngthươngtổndochúnggâyracóthểđểlạihậuquảnặngnềvàlâudàihơn.

KhicuộctranhluậnvềhuânchươngTửtâmlanrộng,ngườitathấyvấnđềthựcsựnằmởýnghĩacủahuânchươngvàđứctínhnàomàhuânchươngtônvinh.Khônggiốngcáchuânchươngquânsựkhác,huânchươngTửtâmtônvinhsựhysinh,chứkhôngphảilòngdũngcảm.Nókhôngyêucầuphảicóhànhđộnganhhùng,màchỉcầnvếtthươngdoquânđịchgâyra.Vấnđềlànênxemxétloạivếtthươngnào.

MộtnhómcựuchiếnbinhcótênHuânchươngquâncôngTửTâmphảnđốiviệctraohuânchươngchochấnthươngtâmlý,họchorằngđiềunày“làmgiảmgiá trị”củadanhdựcaoquýnày.Phátngônviêncủanhómnóirằng

“đổmáu”phảilàyếutốcốtlõi.Ôngkhônggiảithíchlýdotạisaokhôngnênxétthươngtíchkhôngđổmáu.

NhưngcựuđạiúythủyquânlụcchiếnTylerE.Boudreaungườiủnghộviệcnên tặng huân chương cho các chấn thương tâm lý - đã cómột phân tíchthuyếtphụcchocuộctranhluậnnày.Ôngquytộipheđốilậplàcótháiđộcoi căng thẳng tâm lý thể hiện sự yếu đuối -một thái độ thâm căn cố đếtrongquânđội.“Chínhnềnvănhóađòihỏitínhcáchcứngrắncũngkhuyếnkhíchmọingườinghingờrằngbạolựcchiếntranhcóthểlàmtổnhạinhữngbảnlĩnhmạnhmẽnhất...Đángbuồnthay,chừngnàovănhóaquânđộicủachúngtacòncoithường-dùkínđáo-nhữngvếtthươngtâmlýtrongchiếntranh,thìkhôngchắcnhữngthươngbinhđósẽđượcnhậnhuânchươngTửTâm”.

Vìvậy,cuộctranhluậnvềhuânchươngTửtâmkhôngchỉlàtranhcãimangtínhytếquanhcáchlàmthếnàođểxácđịnhtínhxácthựccủathươngtích.Trungtâmcủabấtđồnglàquanniệmđốinghịchvềđạođứccánhânvàlòngdũngcảmtrongchiếntranh.Nhữngngườikhăngkhăngchỉnêncôngnhậnvếtthươngđổmáutinrằngchấnthươngtâmlýthểhiệntínhcáchyếuđuối,khôngxứngđángđượctônvinh.Nhữngngườitinrằngchấnthươngtâmlýcũngđạtyêucầulậpluậnrằngcáccựuchiếnbinhchịuchấnthươngdaidẳngvàtrầmcảmnặngcũngđãhysinhvìtổquốccủahọ,vàhoàntoànxứngđángđượctônvinhnhưnhữngbinhsĩbịcụtchântay.

CuộctranhluậnquanhvấnđềhuânchươngTửtâmminhhọalogicvềmặtđạođứctronghọcthuyếtcônglýcủaAristotle.Chúngtakhôngthểxácđịnhxemaixứngđángđượcnhậnhuânchươngnếukhônghỏihuânchươngtônvinhgiátrịgì.Vàđểtrảlờicâuhỏinày,chúngtaphảiđánhgiánhữngquanniệmđốilậpvềtínhcáchvàsựhysinh.

Cóthểlậpluậnhuânchươngquâncônglàtrườnghợpđặcbiệt,cónguồngốctừđạolývềdanhdựvàphẩmgiácủathờicổđại.Bâygiờ,hầuhếtcáclậpluậnvềcônglýcủachúngtanóivềcáchthứcphânphốicủacải,haynhữnggánhnặngcủathờikỳkhókhăn,vàlàmthếnàođểxácđịnhcácquyềncôngdâncơbản.Ởkhíacạnhnày,yếutốphúclợivàtựdochiếmưuthế.NhưnglậpluậnvềcáiđúngvàcáisaicủacáclýlẽkinhtếthườngdẫnchúngtaquaytrởlạicâuhỏivềmặtđạođứccủaAristotle:conngườixứngđángvớiđiềugì,vàlýdotạisao.

Cămgiậngóicứutrợ

Chúngtacùngxétsựcămphẫncủacôngchúngtrongcuộckhủnghoảngtàichính2008-2009.Trongnhiềunăm,giácổphiếuvàbấtđộngsảntăng.Ngàyphánxétđãđếnkhibongbóngnhàđấtnổtung.CácngânhàngvàtổchứctàichínhPhốWallđãkiếmhàngtỷđôlaquacácvụđầutưphứctạpđượcđảmbảobởicáckhoảnthếchấpgiờtrởnênvôgiátrị.NhiềucôngtyởPhốWallmột thời làniềm tựhàonaybênbờsụpđổ.Thị trườngchứngkhoánchaođảo,gâythiệthạikhôngchỉchocácnhàđầutưlớnmàcònnhữngngườiMỹbình thường, tàikhoản lươnghưucủahọmấthầuhếtgiá trị.Tổng tài sảncủacácgiađìnhMỹđãgiảmđi11nghìntỷđôlatrongnăm2008,bằngtổngsảnlượngxuấtkhẩucủaĐức,NhậtBản,vàAnhtrongmộtnăm.

Tháng Mười năm 2008, Tổng thống GeorgeW. Bush yêu cầu Quốc hộithôngquagóicứutrợ700tỷđôlachocácngânhàngvàcôngtytàichínhlớncủaMỹ.ĐiềunàycóvẻkhôngcôngbằngvìPhốWallđãkiếmđượclợinhuậnkhổnglồtrongthờikỳthuậnlợivàgiờđâykhimọithứxấuđi,lạiyêucầungườinộpthuếchitiền.Nhưngdườngnhưkhôngcógiảiphápnàokhác.Cácngânhàngvàcôngtytàichínhđãpháttriểnraquálớnvàbámrễvàomọilĩnhvựccủanềnkinhtếđếnnỗisựsụpđổcủachúngsẽkéotheotoànbộhệthốngtàichính.Chúngđã“quálớnkhôngthểđểchosụpđược”.

Khôngainóirằngcácngânhàngvàquỹđầutưđángđượccứutrợ.Cácvụthếchấpthiếucẩntrọngcủahọ(đượccácquyđịnhthiếuchặtchẽcủachínhphủtạođiềukiện)đãtạoracuộckhủnghoảngnày.Nhưnggiờđây,sứckhỏecủatoànbộnềnkinhtếnóichungđángquantâmhơnsựcôngbằng.Quốchộimiễncưỡngthôngquasốtiềncứutrợ.

Sauđó, xuất hiệnvụ tiền thưởng.Ngay saukhi tiền cứu trợbắt đầuđượcbơmxuống,cáctàiliệuròrỉtiếtlộtintứcmộtsốcôngtynhậntiềntàitrợtừchínhphủđãchihàngtriệuđôlatiềnthưởngchocácgiámđốcđiềuhành.VụviệcnghiêmtrọngnhấtlàAmericanInternationalGroup(AIG),côngtybảohiểmkhổnglồđangbênbờvựcphásảndocáckhoảnđầutưđầymạohiểmcủabộphậncácsảnphẩmtàichính.Mặcdùđượcchínhphủgiảicứuvớikhoảntiềnkhổnglồ173tỷđôla,côngtyđãthưởng165triệuđôlachocácvịgiámđốcởchínhbộphậnđãnhanhchóngtạorakhủnghoảng.Bảymươibanhânviênnhậnđượctiềnthưởngtừ1triệuđôlatrởlên.

Tintứcvềkhoảntiềnthưởnglàmcôngchúngđùngđùngnổigiận.Lầnnày,sựphẫnnộkhôngphảivềtúinướcđá10đôlahoặcgiáphòngtrọcaongất.Đâylàkhoảntiềnthưởnglớnlấytừtiềnthuếcủadândànhchonhữngthànhviêncủabộphậnđãkhiếnhệthốngtàichínhtoàncầusuýtsụpđổ.Cógìđókhôngổnvớivụviệcnày.MặcdùchínhphủHoaKỳhiệnnắmgiữ80%cổ

phầncủaAIG,bộtrưởngtàichínhvannàitrongvôvọngtổnggiámđốcđiềuhànhAIGdochínhphủbổnhiệmhủybỏkhoảntiềnthưởng.Vịtổnggiámđốctrảlời:“ChúngtôikhôngthểthuhútvàgiữnhưngngườigiỏinếunhânviêntinrằngtiềnlươngcủahọtiếptụcbịBộTàichínhMỹđiềuchỉnhmộtcáchđộcđoán”.Vị tổnggiámđốc tuyếnbốcầnphải cócácnhânviên tàinăng để đẩy đi các khoản nợ xấu, đem lại lợi ích của người nộp thuế, lànhữngngườixétchocùnglàchủsởhữuphầnlớncôngty.

Côngchúngphảnứnggiậndữ.TờbáolácảiNewYorkPostchạymộtdòngtíttochiếmtrọnmộttrangbáothểhiệntìnhcảmcủanhiềungười:“Đừngvộivàngnhưthếlũkhốnthamlam”.HạviệnHoaKỳtìmcáchthulạikhoảntiềnthưởng bằng cách phê duyệt một đạo luật đánh thuế tới 90% khoản tiềnthưởngtrảchonhânviêncủacôngtynhậngóicứutrợlớn.DướiáplựccủaAndrewCuomo,tổngchưởnglýbangNewYork,15trongtổngsố20quanchứchàngđầucủaAIGnhậntiềnthưởngđãđồngýtrảlạitiềnthưởngvớitổnggiátrịlêntới50triệuđôla.Cửchỉnàyphầnnàoxoadịucôngchúng,vàkhiếnThượngviệnkhôngthôngquađạoluậtthuếtrừngphạt.Nhưngtìnhtiếtnàykhiếncôngchúngkhôngsẵnlòngchithêmtiềnđểxửlýhậuquảmàgiớitàichínhđãtạora.

Sự giận dữ chủ yếu là cảm giác bất công.Ngay cả trước khi vấn đề tiềnthưởngnổra,côngchúngđãdodựvàmâuthuẫnđốivớigóicứutrợ.NgườiMỹbịgiằngxégiữanhucầuphảingănchặncuộckhủnghoảngkinhtếgâyhạichotấtcảmọingườivàniềmtinchorằngviệcbơmnhữngkhoảntiềnlớnxuốngchocácngânhàngvàcôngtyđầutưbịphásảnlàđiềuvôcùngbấtcông.Để tránh thảm họa kinh tế,Quốc hội và công chúng đã chấp nhận.Nhưngxétvềmặtđạođức,điềunàychẳngkhácgìtốngtiền.

Ẩndướinỗitứcgiậnvềgóicứutrợlàniềmtinvềgiátrịđạođức:Cácgiámđốcđiềuhànhnhậnđược tiền thưởng (và các công ty nhậnđược cứu trợ)khôngxứngđáng.Nhưng tại saokhông?Lýdocóvẻ ít rõ rànghơn thoạttưởng.Hãyxemxéthaicâutrảlờikhảdĩ-mộtcâuliênquanđếnsựthamlam,câukiahênquanđếnsựthấtbại.

Mộtnguyênnhângâyphẫnnộ làkhoản tiền thưởngdườngnhưđể thưởngchosựthamlam,nhưtiêuđềtrêntờbáolácải.Côngchúngcảmthấyđiềunàylàkhôngthểchấpnhậnvềmặtđạođức.Khôngchỉkhoảntiền thưởngmàcảgóicứutrợdườngnhưlàphầnthưởngchứkhôngphảitrừngphạthànhvithamlam.Cácthươngnhânđãđẩycôngtycủamình,vàcảđấtnướcvàotìnhtrạngtàichínhcựckỳnguyhiểmdođãđầutưliềulĩnhđểtheođuổilợinhuậnngàycànglớnhơn.Nhétđầytúilợinhuậntrongthờihoàngkim,họ

khôngthấycógìsaitráivớikhoảntiềnthưởnghàngtriệudollarngaycảsaukhicáckhoảnđầutưcủahọđãtiêutan.

Khôngchỉbáochímàcảcácquanchứccũnglêntiếngphêphánlòngtham(vớilờilẽtaonhãhơn).ThượngnghịsĩSherrodBrown(tiểubangOhio)chorằnghànhvicủaAIG“sặcmùikiêungạo,thamlamvàtồitệ”.TổngthốngObamanói“AIGrơivàotìnhtrạngtàichínhkhốncùngdosựkhinhsuấtvàlòngtham”.

Vấnđềcủaquanđiểmphêphánlòngthamlànókhôngphânbiệtđượctiềnthưởng lấy từ gói cứu trợ sau cuộc khủng hoảng với tiền thưởng do thịtrườngđemlạivàothờithịnhvượng.Thamlamlàtínhxấu,mộttháiđộxấu,mộtsựhámlợiquáđộvàmùquáng.Vìvậy,thậtdễhiểukhithấymọingườikhôngmuốntưởngthưởnghànhvinày.Nhưngliệucólýdonàođểchorằngnhữngngườinhậnphầnthưởngtừgóitrợcấpcómứcđộthamlamlớnhơnnovớivàinămtrước,lúcđóhọđixexịnvàcònlĩnhnhiềutiềnthưởnghơn?

Thươngnhân,chủngânhàng,vàcácnhàquảnlýquỹđầutưcósốvấtvả.Tìmkiếmlợinhuận tàichính làcáchkiếmsốngcủahọ.Thị trườngchứngkhoánpháthay suychẳng tácđộnggì tới khuynhhướngnghềnghiệphaylàmhỏngđitínhcáchcủahọ.Vìvậy,nếuthưởngcholòngthambằngtiềncứu trợ là sai, thì chẳng phải thưởng khi thị trường phát đạt cũng là sai?Côngchúngđãnổigiậnvàonăm2008,khicáccôngtytàichínhởPhốWall(mộtsốnhậncứutrợtừtiềnthuếcủangườidân)chi16tỷđôlatiềnthưởng.Nhưngconsốnàychưabằngmộtnửasốtiềnthưởngtrongnăm2006(34tỷđôla)và2007(33tỷđôla).Nếulòngthamlàlýdobâygiờhọkhôngxứngđángđượcnhậntiềnthưởng,vậycơsởnàođểnóihọxứngđángvớisốtiềnthưởngtrướckia?

Điểmkhácbiệtrõrànglàtiềnthưởnglấytừgóicứutrợlàtiềncủangườidânđóngthuế,trongkhicáckhoảnthiềnthưởngnhậnđượctrongthờikỳthuậnlợiđến từcáckhoản thunhậpcủacông ty.Tuynhiênnếusựgiậndữdựatrên niềm tin rằng khoản tiền thưởng là không xứng đáng thì nguồn chithưởngkhôngphảimang tínhquyếtđịnhvềmặtđạođức.Nhưngnócungcấpmộtmanhmối:lýdotiềnthưởnglấytừtiềndânnộpthuếlàvìcáccôngtythualỗ.Điềunàyđưachúngtađếnnguyênnhânchínhcủanỗitứcgiận.SựphảnđốithựcsựcủacôngchúngMỹđốivớitiềnthưởng-vàgóicứutrợ-khôngphảilàphầnthưởngcholòngthammàlàphầnthưởngchothấtbại.

NgườiMỹkhóchịuvới sự thấtbạihơn là lòng tham.Trongxãhộido thịtrường dẫn dắt, những người giàu tham vọng được kỳ vọng sẽ theo đuổi

mạnhmẽquyềnlợicủamình,vàranhgiớigiữalợiíchcánhânvàsựthamlamthườngmờnhạt.Nhưngranhgiớigiữathànhcôngvàthấtbạilạirõrànghơnnhiều.VàýtưởngngườithànhcôngxứngđángđượctưởngthưởnglàýniệmcốtlõicủagiấcmơMỹ.

Khôngđềcậpđếnlòngtham,TổngthốngObamahiểurằngtưởngthưởngsựthấtbạimớilànguồngốcsâuxacủabấtmãnvàphẫnnộ.Trongthôngbáogiớihạnmức lươngcủanhânviênđiềuhành tạicáccông tynhậngóicứutrợ,Obamanêulênnguồngốcsựgiậndữ:

ĐâylànướcMỹ.Chúngtakhôngcoirẻcủacải.Chúngtakhôngghenghétai đó thành công. Và chúng ta tin chắc rằng thành công phải được khenthưởng.Nhưngđiềulàmngườidânkhóchịu-vàhoàntoànchínhđáng-làcácnhânviênđiềuhànhđượckhenthưởngvìđãthấtbại,đặcbiệtkhi tiềnthưởnglấytừtiềnđóngthuếcủadân.

MộttrongnhữngtuyênbốkỳlạnhấtvềgóicứutrợlàcủaThượngnghịsĩCharlesGrassley (tiểubangIowa),mộtngười theo trườngpháibảo thủ tàichính[1].Khi nỗi tức giận đangở cao trào, trong cuộc phỏng vấn trên đàiphátthanhIowa,Grassleynóiđiềulàmôngcảmthấyphiềnlòngnhấtlàviệccácvịgiámđốcđiềuhànhtừchốinhậnbấtkỳtráchnhiệmnàovìthấtbại.Ông“sẽnghĩvềhọtốthơnmộtchútnếuhọbắtchướcngườiNhật,đếntrướcngườidânMỹcúiđầunói‘Tôixinlỗi’,rồisauđótừchứchoặcđitựtử”.

Grassleysauđógiảithíchmìnhkhôngkêugọicácvịgiámđốctựtử.Nhưngôngthựcsựmuốnhọnhậntráchnhiệmvềthấtbại,phảicảmthấyănnăn,vàxinlỗicôngchúng.“Tôiđãkhôngnghethấycácvịgiámđốclàmđiềunàyvàđiềunàykhiếncửtritrongquậncủatôikhólòngchithêmtiềncứutrợ”.

ÝkiếncủaGrassleykhẳngđịnhlinhcảmcủatôi:sựgiậndữđốivớigóigiảicứukhôngphảichủyếuchĩavàolòngtham,nhữnggìxúcphạmýthứccônglýcủangườiMỹlàtiềnthuếcủahọđượcsửdụngđểthưởngchosựthấtbại.Nếuđiềunàyđúng,vẫncònđócâuhỏiliệuquanđiểmvềgóicứutrợcóhợplýkhông.Liệugiámđốcđiềuhànhvàquanchứccaocấpcủacácngânhàngvàcôngtyđầutưlớncóbịđổlỗigâyracuộckhủnghoảngtàichínhkhông?Nhiềungườiđãkhôngnghĩnhưvậy.Điềutrầntrướcủybanquốchộiđiềutracuộckhủnghoảngtàichính,họkhẳngđịnhmìnhđãlàmtấtcảnhữnggìcóthểvới thôngtincóđược.CựutổnggiámđốcđiềuhànhBearStearns-mộtcôngtyđầutưtạiPhốWallsụpđổtrongnăm2008-chobiếtôngđãsuynghĩrấtnhiềuvềviệcmìnhcóthểlàmbấtcứđiềugìkhácđikhông.Ôngkếtluậnmìnhđãlàmtấtcảnhữnggìcóthể.“Đơngiảnlàtôikhôngthểlàmbất

cứđiềugì...cóthểthayđổitìnhhìnhmàchúngtaphảiđốimặt”.

Tổnggiámđốccáccôngtythualỗkháccũngđồngýnhưvậy,khẳngđịnhhọlànạnnhân“củamộtcơnsóngthầntàichính”màhọkhôngthểkiểmsoátnổi.Mộttháiđộtươngtựnhưthếvớicácnhânviêntrẻtuổi-nhữngngườiđãcómộtthờikỳkhókhăntrướccơngiậndữcủacôngchúngvềtiềnthưởngcủahọ.“Khôngcóbấtkỳaithôngcảmchochúngtôi”,mộtngườibuônbánchứngkhoánởPhốWallnóivớiphóngviên tạpchíVanityFair. “Cứnhưthểchúngtôikhônglàmviệcchămchỉ”.

Ẩndụsóngthầntrởthànhtiếnglóngcủagóicứutrợ,đặcbiệttronggiớitàichính.Nếucácvịgiámđốcđiềuhànhđãđúngkhinóirằngsựthấtbạicủacáccôngtylàdotácđộngkinhtếlớngâyrachứkhôngphảidoquyếtđịnhcủahọ, thìđiềunàysẽgiải thích tại saohọkhông thểhiệnsựhốihậnmàThượngnghịsĩGrassleymuốnnghe.

Nhưngnócũngđặtramộtcâuhỏisâusắcvềsựthấtbại,thànhcôngvàcônglý.

Nếutácđộngkinhtếmangtínhhủydiệtchịutráchnhiệmgâyrathảmhọatàichínhnhữngnăm2008và2009,cóthểchorằngchínhtácđộngnàycũngđãtạorakhoảnlãingoạnmụctrongnhữngnămtrướcđó?Nếumấtmùalàdothờitiếtxấu,thìởthờikỳhưngthịnhtạisaotrítuệ,tàinăngvàlaođộngcựcnhọccủanhânviênngânhàng,ngườibuônbánchứngkhoán,vàcácvịgiámđốcđiềuhànhởPhốWalllạiđemcáckhoảnlợinhuậnkếchxù?

Đốimặtvớisựphẫnnộcủacôngchúngvềviệcchitiềnthưởngchosựthấtbại,cácgiámđốcchorằngcáckhoảntiềnnàykhônghoàntoàndochínhhọquyếtđịnh,màcònlàsảnphẩmcủanhữngtácđộngngoàitầmkiểmsoátcủahọ.Họcóthểđúng.Nhưngnếuđiềunàyđúng,cólýdochínhđángđặtcâuhỏicholậpluậncủahọvềnhữngkhoảnlươngthườngkhổnglồtrongthờikỳhưngthịnh.Chắcchắnkhichiếntranhlạnhkếtthúc,quátrìnhtoàncầuhóathị trường thươngmạivà thị trườngvốn, sựbùngnổmáy tínhcánhânvàInternetvàhàngloạtcácyếutốkhácgiúpgiảithíchsựthànhcôngcủangànhcôngnghiệptàichínhtrongthờikỳhưngthịnhvàothậpniên1990vàtrongnhữngnămđầucủathếkỷ21.

Năm2007,lươngtổnggiámđốctạicáctậpđoànlớnMỹnhiềugấp344lầnlươngcủangườilaođộngbìnhthường.Vậythìdựatrêncăncứnào-nếucó-màcácvịgiámđốcxứngđángnhậnlươngnhiềuhơnnhânviêncủamình?Hầu hết họ làm việc chăm chỉ và cống hiến tài năng trong công việc củamình.Nhưng hãy xét điều nay:Năm1980 lương giám đốc chỉ nhiều hơn

lươngcôngnhân42 lần.Cóphảigiámđốc thời1980kém tàivà lườihơngiámđốcthờinaychăng?

Hayphảichănglươngphảnánhđiềugìđóngẫunhiênkhôngliênquanđếntàinăngvàkỹnăng?HoặcsosánhmứclươnggiámđốcởHoaKỳvàvớicácquốcgiakhác.ỞMỹ,giámđốccáccôngtyhàngđầukiếmđượctrungbình13,3triệuđôlamộtnăm(dữliệu2004-2006),ởchâuÂulà6,6triệuđôlavàởNhậtlà1,5triệuđôla.GiámđốcHoaKỳcólươnggấphailầngiámđốcchâuÂu,gấpchínlầngiámđốcNhật?Phảichăngnhữngkhácbiệtnàycũngphảnánhcácyếutốkhôngliênquanđếnnỗlựcvàtàinăngmàcácvịgiámđốcđemvàocôngviệccủahọ?

Sự tức giận đối với gói giải cứu lan tỏa khắpHoaKỳvào đầu năm2009chứngtỏquanđiểmphổbiếnrằngnhữngkẻphánátcáccôngtymìnhđiềuhànhbằngcácquyếtđịnhđầutưmạohiểmkhôngxứngđángđượcthưởnghàngtriệuđôla.Nhưngcáclậpluậnvềtiềnthưởngđặtracâuhỏiaixứngđángnhữnggìvàothờikỳthịnhvượng.Phảichăngnhữngngườithànhcôngxứng đáng với tiền thưởng mà thị trường tưởng thưởng cho họ, hay tiềnthưởngphụthuộcvàocácyếutốngoàitầmkiểmsoátcủahọ?Vàcónhữngngụýnàovềnghĩavụ tươnghỗcủacôngdân- trongthờikỳ thuậnlợivàkhókhăn?Ngườitasẽthấycuộckhủnghoảngtàichínhsẽvẫncònnhắcnhởcôngchúngtranhluậnvềnhữngcâuhỏilớnhơnnày.

BaphươngpháptiếpcậncônglýCâuhỏimộtxãhộicócôngbằngkhôngchínhlàhỏicáchphânphốinhữngđiềuchúngtađượcthưởng-thunhậpvàsựgiàucó,tráchnhiệmvàquyềnlợi,quyền lựcvàcơhội,chứcvụvàdanhdự.Mộtxãhộicôngbằngphânphốinhữngthứnàyđúngcách,mỗingườinhậnđúngphầnmìnhđángđượchưởng.Nhưngcâuhỏikhókhănlàaixứngđángđượchưởnggì,vàvìsao.

Chúngtađãbắtđầuvậtlộnvớinhữngcâuhỏinày.Khisuyngẫmvềsựđúngsaicủagiácắtcổ,tiêuchuẩncủahuânchươngTửTâmvàgóicứutrợ,chúngtađãxácđịnhbacáchphânphối:phúclợi,tựdo,vàđạođức.Mỗicáchđưaramộtcáchsuynghĩvềcônglýkhácnhau.

Mộtsốcuộc tranh luậncủachúng taphảnánhsựbấtđồngvềýnghĩacủaviệctốiđahóaphúclợixãhộihoặctôntrọngtựdohaykhuyếnkhíchđạođức.Nhữngcuộctranhluậnkhácliênquanđếnbấtđồngvềviệcphảilàmgìkhixảyracáccuộcxungđộtvềlýtưởng.Triếthọcchínhtrịkhôngthểgiảiquyết triệt để các bất đồng này nhưng có thể định hình các lập luận của

chúngta,vàcungcấpchochúngta-vớitưcáchcôngdâncủamộtxãhộidânchủ-nhữnglựachọnrõràngvềmặtđạođứcchocácgiảiphápchúngtađưara.

Cuốnsáchnàykhámpháưu,nhượcđiểmcủabacáchsuynghĩvềcônglý.Chúngtabắtđầuvớiýtưởngvềtốiđahóaphúclợi.Đốivớicácxãhộitheocơchếthịtrường,ýtưởngnàylàkhởiđiểmrấttựnhiên.Nhiềucuộctranhluậnchính trịhiệnđại làvềviệc làm thếnàođể thúcđẩysự thịnhvượng,hoặc cải thiện tiêu chuẩn sống của con người, hoặc thúc đẩy tăng trưởngkinhtế.Tạisaochúngtaquantâmđếnnhữngthứnày?Câutrảlờirõràngnhấtlàchúngtanghĩrằngsựthịnhvượnglàmchochúngta-từngcánhânhaytoànxãhội-khấmkháhơn.Nóicáchkhác,thịnhvượngquantrọngvìnóđónggópvàophúclợicủachúngta.Đểtìmhiểuýtưởngnày,chúngtanóivềthuyếtvịlợi,mộthọcthuyếtlýgiảisâusắcnhấtviệctạisaovàbằngcáchnàochúngtanêntốiđahóaphúclợi,haytìmkiếmhạnhphúclớnnhấtchonhiềungườinhất(theolờicáctriếtgiatheothuyếtvịlợi).

Tiếptheo,chúngtaxétmộtloạthọcthuyếtkếtnốicônglývớitựdo.Hầuhếtcác học thuyết này nhấnmạnh phải tôn trọng các quyền cá nhân,mặc dùchúng vẫn bất đồng với nhau về quyền nào được coi là quan trọng nhất.Trongcácnềnchínhtrịhiệnđại,ýtưởngcônglýcónghĩalàtôntrọngtựdovàcácquyềncánhânítnhấtcũngquenthuộcnhưýtưởngtốiđahóaphúclợi của thuyếtvị lợi.Vídụ,TuyênngônNhânquyềnHoaKỳ (USBill ofRights)đưaramộtsốquyềntựdo-baogồmquyềntựdongônluậnvàtựdotôngiáo,màngaycảsốđôngcũngkhôngđượcviphạm.Vàtrênthếgiới,tưtưởngcông lýcónghĩa là tôn trọngmộtsốquyềnphổquátcủaconngườingày càng được chấp nhận rộng rãi (về lý thuyết là thế, mặc dù thực tếkhôngphảiluônluônđượcnhưthế).

Cáchtiếpcậncônglýbắtđầutừtựdolàmộttrườngpháilớn.Trênthựctế,một trong những lập luận khó nhằn nhất trong thời đại của chúng ta nằmlưngchừnggiữahaiphíađốinghịch,pháitựdokinhtế[2]vàpháicôngbằng.Cầmđầupháitựdokinhtếlànhữngngườitựdotheothuyếtthịtrườngmở-nhữngngườitinrằngcônglýlàphảitôntrọngvàbảovệnhữnglựachọntựnguyệncủanhữngngườitánthànhđủtuổithànhniên.Pháicôngbằnggồmcácnhàlýthuyếttheokhuynhhướngquânbình[3].Họchorằngthịtrườngtựdokhôngcôngbằngcũngchẳngtựdo.Theoquanđiểmcủahọ,cônglýđòihỏicácchínhsáchđiềuchỉnhnhữngkhuyết tậtxãhộivàkinh tếđể tấtcảmọingườicócơhộithànhcôngbằngnhau.

Cuốicùng,chúngtaxéthọcthuyếtcoicônglýgắnvớiđạođứcvàlốisốngtốtđẹp.Trongchính trịđươngđại,các thuyếtđạođức thườngđượccoi làcủanhữngngườibảothủvănhóavàbảovệthầnquyền.Ýtưởngđặtraluậtvềđạođứclàđiềuđángnguyềnrủavớinhiềucôngdântrongcácxãhộitựdo, vì điều này dẫn đến nguy cơ thiếu khoan dung và cưỡng chế.Nhưngnhiềuphongtràochínhtrị-trênrấtnhiềuýthứchệ-đãlấyniềmcảmhứngtừkháiniệmmộtxãhộicôngbằngphảikhẳngđịnhmộtvàiđứctínhvàquanniệmvề lối sống tốt đẹp.Không chỉ phong tràoTaliban,mànhữngngườitheochủnghĩabãinôvàmụcsưMartinLutherKingđãđưaraquanđiểmcủamìnhvềcônglýtừcáclýtưởngđạođứcvàtôngiáo.

Trướckhicốgắngxétcáchọcthuyếtvềcônglý,thậtđángđặtcâuhỏi:cáclậpluậntriếthọcdiễntiếnnhưthếnào-đặcbiệttronglĩnhvựcdễgâytranhcãinhưtriếthọcđạođứcvàchínhtrị.Thườngchúngbắtđầutừnhữngtìnhhuốngcụ thể.Nhưchúng ta thấy trongcuộc thảo luận trướcvềgiácắtcổ,huânchươngTửTâmvàgóicứutrợ,cácnhậnxétvềchínhtrịvàđạođứcthườngđốinghịchnhau.Thườngthìbấtđồngnảysinhgiữapheủnghộvàchốngđốitrongcôngluận.Đôikhibấtđồngphátsinhgiữacánhânchúngta,khithấychínhmìnhbịgiằngxéhoặcmâuthuẫnvềmộtvấnđềđạođứckhókhăn.

Nhưngchínhxáclàlàmthếnàochúngtacóthểlýgiảiquátrìnhđitừnhữngphánxétđốivớitìnhhuốngcụthểđếnnhữngnguyêntắccônglýmàchúngtatinrằngnênápdụngchotấtcảmọitìnhhuống?Tómlại,lýgiảiđạođứcbaogồmnhữngđiềugì?

Đểxemlýgiảiđạođứcdiễntiếnnhưthênào,chúngtaxéthaitìnhhuống-mộttìnhhuốnglàcâuchuyệnmangtínhgiảđịnhxuấthiệntrongnhiềucuộcthảoluậncủacáctriếtgia;tìnhhuốngcònlạilàmộtcâuchuyệncóthậtvềmộtbikịchđạođứcvôcùngđauđớn.

Hãycùngxéttìnhhuốnggiảthiếttriếthọctrước.Giốngnhưtấtcảnhữngcâuchuyệncùngloại,nóbaogồmmộtkịchbảnđượclượcbớtsựphứctạptrongthựctếđểchúngtacóthểtậptrungvàovấnđềtriếthọc.

XeđiệnđứtphanhGiảsửbạnlàngườiđiềukhiểnxeđiệnlaotrênđườnglayvớitốcđộ96km/h.Ởphíatrước,bạnthấynămcôngnhânđanglàmviệctrênđườngray.Bạncốgắng dừng xe, nhưng không được. Phanh không ăn. Bạn cảm thấy tuyệtvọng,vìbạnbiếtnếutainạnxảyra,nămcôngnhânsẽchết(giảsửbạnbiết

chắcđiềuđó).

Độtnhiên,bạnnhìnthấyđườngrẽbênphải,trênđócóđúngmộtcôngnhânđanglàmviệctrênđườngray.Bạnnhậnramìnhcóthểbẻláixeđiệnsangphải, chỉ giết chết đúngmột công nhân, nhưng cứu được nămmạng sốngkhác.Vậybạnsẽ làmgì?Hầuhếtmọingườisẽnói:“Bẻ lái.Mặcdùchếtmộtngườivôtộithậtbikịch,nhưngsẽtồitệhơnnhiềunếuđểnămngườichết”.Hysinhmộtmạngngườiđểcứunămmạngcóvẻ làviệcđúngphảilàm.

Bâygiờxétphiênbảncâuchuyệnxeđiệnkhác.Lầnnày,bạnkhôngláixemà là người đứng trên cầu theo dõi (Lần này, không có đường nhánh rẽphải.)Xeđiệnđang laobonbon trênđường,cuốiđườngvẫn lànămcôngnhân.Giốngởtrên,phanhkhôngăn.Xeđiệnsắpđâmvàonămcôngnhân.Bạncảmthấybấtlựcvìkhôngthểngănchặnthảmhọanày-chođếnkhibạnthấymộtngườiđànôngrấttobéođứngcạnhbạntrêncầu.Bạncóthểđẩyôngbéotừtrêncầuxuốngđườngraymàxeđiệnđanglaotới.Ôngbéochết,nhưngnămcôngnhânsẽđượccứu(bạncóthểtựmìnhnhảytừcầuxuống,nhưngbạnquágầyđểchặnđượcxeđiện).

Liệuviệcđẩyôngbéocóphảiviệcđúngnênlàmkhông?Hầuhếtmọingườisẽnói“Tấtnhiênlàkhông.Đẩyngườixuốngđườngraylàcựckỳsaitrái”.

Đẩyaiđótừtrêncầuxuốngvàlàmngườiđóchếtcóvẻlàmộtđiềukhủngkhiếp,ngaycảnếuhànhvinàycứunămmạngsốngkhác.Nhưngđiềunàyđưa ramột câuđốvềđạođức:Tại saonguyên tắcdườngnhưđúng trongtrường hợp đầu tiên - hy sinhmột người để cứu năm người - dường nhưkhôngđúngtrongtrườnghợpthứhai?

Nếusố lượng làquan trọng,nhưphảnứngcủachúng ta trong trườnghợpđầutiênchothấy-nghĩalàcứusốngnămmạngngườitốthơnmột-thìtạisaochúngtakhôngápdụngnguyêntắcnàytrongtrườnghợpthứhaivàđẩyôngbéo?Cóvẻtànnhẫnkhilàmchếtôngbéo,ngaycảkhicólýdochínhđáng.Nhưngđâm (cán) chếtmột người bằng chiếcxeđiện có ít tànnhẫnhơnkhông?

Cólẽlýdolàmchoviệcđẩychếtngườilàsaitráivìđãsửdụngngườiđànôngtrêncầutráivớiýchícủangườiđó.Xétchocùngôngtakhônglựachọncandựvào.Ôngtachỉđứngởđó.

Nhưngngườicôngnhânlàmviệctrênđườngrayphụcũngcólýdotươngtự.Ngườinàycũngkhônglựachọncandựvào.Anhtachỉởđólàmcôngviệc

củamình,khôngtìnhnguyệnhysinhmạngsốngtrongtrườnghợpxeđiệnmấtphanh.Cóthểlậpluậnrằngcôngnhânđườngsắtsẵnsàngchịunguycơhơnmộtngườiquađường.Nhưngchúngtahãygiảđịnhrằngsẵnsàngchếttrongtrườnghợpkhẩncấpđểcứumạngsốngcủanhữngngườikháckhôngthuộcphạmtrùcôngviệcvàgiốngnhưngườiquađườngđứngtrêncầu,cáccôngnhâncũngkhôngnhấttríhiếntặngmạngsốngcủamình.

Cólẽsựkhácbiệtvềmặtđạođứckhôngnằmtronghậuquảmànạnnhângánhchịu - trongcảhai trườnghợpnạnnhânđềuchết -nhưngnằmtrongchủýcủangườiraquyếtđịnh.Làngườiđiềukhiểnxeđiện,bạncóthểbảovệquyếtđịnhchuyểnhướngxeđiệncủamìnhbằngcáchchỉrabạnkhôngcốýgâynêncáichếtcủangườicôngnhântrênđườngrayphụ,mặcdùđiềunàyđãđược thấy trước;mụcđích củabạnvẫn sẽ đạt được, bởi nếu thầnmaymắnmỉmcười,nămcôngnhânđượccứuvàcóthểngườithứsáucũngvẫncònsống.

Nhưngđiềutươngtựcũngđúngtrongtrườnghợpđẩy.Mụcđíchthựcsựcủabạnkhôngphảilàcáichếtcủaôngbéo.Tấtcảnhữnggìôngbéocầnlàmlàchặncáixeđiệnlại,nếuôngbéocóthểlàmnhưvậyvàbằngcáchnàođócònsống,bạnsẽrấtvuimừng.

Hoặccólẽ,khisuyngẫmlại,haitrườnghợpnàybịcùngmộtnguyêntắcchiphối,cảhai liênquanđếnmột lựachọncóchủ tâmlấyđimạngsốngmộtngườivôtộiđểcứumạngsốngnhiềungườikhác.

Cólẽsựmiễncưỡngcủabạnkhiđẩyôngbéotrêncầuchỉđơnthuầnlàsựdodự,sựngậpngừngmàbạnnênvượtqua.Đẩychếtmộtngườibằngchínhtaycủabạncóvẻđộcáchơnnhiềusovớibẻláixeđiện.Nhưnglàmđiềuđúngkhôngphảiluônluôndễdàng.

Chúng tacó thểkiểm traý tưởngnàybằngcách thayđổicâuchuyệnmộtchút.Giả sửbạn - ngườiđứngxem - có thểkhiếnôngbéođứngcạnh rơixuốngmàkhôngphảiđẩy;tưởngtượngôngtađangđứngtrênmộtcửasậpmàbạncóthểmởbằngcáchbẻtaylái.Khôngphảiđẩymàvẫnđạtcùngkếtquả.Khiđóthìbẻtayláicóphảilàviệcđúngphảilàmkhông?Liệuvềmặtđạođức,điềunàycótệhơnviệcbẻláixeđiệnsangphảikhông?

Thậtkhôngdễgiảithíchsựkhácbiệtvềmặtđạođứcgiữanhữngtrườnghợpnày,tạisaobẻláicóvẻđúng,nhưngđẩyngườitrêncầuxuốnglàsai.Chúngtacảmthấythậtáplựckhiphảiđưaralýgiảithuyếtphụcvềcáchphânbiệtchúng;vànếukhôngthể,khiphảixemxétsựphánxétcủachúngtavềviệcđúngcầnlàmtrongtừngtrườnghợp.Đôikhichúngtanghĩrằnglýluậnđạo

đức làcách thuyếtphụcngườikhác.Nhưngđócũng làcáchphân loạicácniềmtinđạođứccủachínhchúngta,đểhiểurađiềuchúngtatintưởngvàlýdotạisao.

Mộtsốtìnhhuốngđạođứckhóxửphátsinhtừcácnguyêntắcđạođứcmâuthuẫnnhau.Vídụ,mộttrongnhữngnguyêntắctrongcâuchuyệnxeđiệnlàchúng ta nên cứu càng nhiềumạng sống càng tốt, nhưngmột nguyên tắckháclạinóigiếtmộtngườivôtộilàsaitrái,ngaycảkhicólýdochínhđáng.Đứngtrướctìnhhuốngmàviệccứuđượcnhiềumạngsốnglạiphụthuộcvàoviệccógiếtmộtngườivôtộikhông,chúngtaphảiđốimặtvớimộttìnhthếkhóxử.Chúngtacốgắngtìmranguyêntắccótínhưutiênhoặcthíchhợpvớihoàncảnhhơn.

Cáctìnhhuốngkhóxửvềđạođứckhácphátsinhbởichúngtakhôngchắcchắn các sự kiện sẽ diễn ra như thế nào.Ví dụ câu chuyện chiếc xe điệnmangtínhgiảđịnhđãđượclượcđitínhbấtđịnhgiữacáclựachọnmàchúngtagặpphải trongcuộc sống thực.Chúnggiảđịnh rằngchúng tabiết chắcchắnbaonhiêungườisẽchếtnếuchúng takhôngbẻ lái -hoặckhôngđẩyngười.Điềunày làmchonhữngcâuchuyệnnhưvậytrở thànhnhữngđịnhhướnghànhđộngkhônghoànhảo.Nhưngchúngcũng làcáccôngcụhữuíchchoviệcphântíchđạođức.Bằngcáchbỏquacácyếutốngẫunhiên-“Điềugìxảyranếucôngnhânnhìnthấyxeđiệnvànhảytránhkịpthời?”-cácvídụmangtínhgiả thuyếtgiúpchúngtacôlậpnhữngnguyêntắcđạođứcđangxétvàkiểmtraảnhhưởngcủachúng.

NgườichăndêAfghanistanBâygiờxéttìnhhuốngđạođứckhóxửcóthực,mặcdùhaohaocâuchuyệngiảđịnhvềxeđiện,nhưngphứctạpdokhôngchắcchắnsựviệcsẽxảyranhưthếnào.ThángSáunăm2005tạiAfghanistan,mộtđộiđặcnhiệmgồmhạsĩquanhảiquânMarcusLuttrellvàbalínhbiệtkíchhảiquânkhácthựchiệnnhiệmvụbímậttrinhsátmộtvùnggầnbiêngiớiPakistanđểtìmkiếmmột thủ lĩnhTalibancóquanhệmật thiếtvớiOsamabinLaden.Theo tintìnhbáo,gãthủlĩnhnàychỉhuy140-150taysúngtrangbịhỏalựcmạnhvàđangởtrongmộtngôilàngmiềnnúikhótiếpcận.

Ngaysaukhiđộiđặcnhiệmchiếmđượcvịtrítrênmộttriềnnúinhìnxuốngngôilàng,bỗngnhiênxuấthiệnhainôngdânAfghanistan,trongđócómộtcậu bé khoảng 14 tuổi cùng khoảng một trăm con dê. Những ngườiAfghanistannàykhôngmangvũkhí.CácbinhsĩMỹchĩasúngvà rahiệu

chohọngồibệtxuốngđất,sauđótranhluậntiếptheonênlàmgì.Mộtmặt,haingườichăndêdườngnhưlàthườngdânkhôngvũtrang.Mặtkhác,nếuđược thả,cónguycơhọsẽ thôngbáovềsựhiệndiệncủabinhsĩMỹchoTaliban.

Khibốnbinhsĩtínhtoáncáchxửlý,họnhậnramìnhkhôngcódâythừng,vìvậykhôngthểtróinhómngườiAfghanistanđểcóthờigianđitìmmộtnơiẩnnáumới.Sựlựachọnduynhấtlàgiếthoặcthảhọđi.

MộttrongnhữngđồngđộicủaLuttrell lậpluậnchoviệchạsát:“Chúngtađangthừalệnhcácchỉhuycaocấphoạtđộngtrongvùngđịchhậu.Chúngtacótoànquyềnlàmmọithứđểcứumạngsốngchínhmình.Mệnhlệnhquânsựrấtrõràng.Khôngtuânthủlàsailầm”.Luttrellbịgiằngxé“Thựctâmtôibiếtanhtađúng”,ôngviếttronghồiký.“Cólẽchúngtôikhôngthểthảhọđi.Nhưngvấnđềcủatôilàtôicómộtlinhhồnkhác,mộtlinhhồnCơđốcgiáovàlinhhồnnàychiếmtrọntâmtrí tôi.Cócáigìđócứthì thầmtrongđầutôirằnghànhquyếtngườikhôngvũtranglàsailầmlớn”.LuttrellkhônggiảithíchlinhhồnCơđốcgiáocủaôngnghĩalàgì,nhưngcuốicùng,lươngtâmkhôngchophépônggiếtnhữngngườichăndê.

Ôngbỏláphiếumangtínhquyếtđịnhvềviệcthảhọđi.(Mộttrongbađồngđộicủaôngbỏphiếutrắng).Đólàmộtđiềuôngsẽphảihốitiếc.

Khoảngmộttiếngrưỡisaukhithảngười,bốnbinhsĩpháthiệnmìnhbịmộtnhóm80đến100chiếnbinhTalibantrangbịAK-47vàsúngphónglựubaovây. Trong cuộc đọ súng ác liệt sau đó, cả ba đồng đội của Luttrell thiệtmạng.CáctaysungTalibancũngbắnhạmộtmáybaytrựcthăngtìmcáchgiảicứuđộiđặcnhiệm,làmthiệtmạngtấtcảmườisáubinhsĩtrênmáybay.

Luttrell-bịthươngnặng-maymắnsốngsótdolănmìnhxuốngsườnnúivàbòtớimộtngôilàngcủabộtộcPashtuncáchđóhơn11km,đượcngườidânbảovệtrướcTalibanchođếnkhiđượccứu.Tronghồiký,Luttrelllênánláphiếukhônggiếtnhữngngườichăncừucủamình,ôngviếtvềtrảinghiệmnàytrongmộtquyểnsách:“Đólàquyếtđịnhnguxuẩnnhấtđờitôi.Tôihẳnđãmấttrí.Tôiđãthựcsựbỏláphiếumàtôibiếtđólàhànhvikývàobảnántửhìnhcủachúng tôi. Ítnhất,đó làcách tôinhìn lạikhoảnhkhắcđóhiệnnay.Láphiếucủatôicótínhquyếtđịnh,vàđiềunàysẽcònámảnhtôichođếnchết”.

Điềutạonênthếkhóxửcủangườilínhlàsựkhôngchắcchắnvềnhữnggìsẽxảy ra nếu họ thả người. Liệu họ chỉ đi chăn cừu tiếp hay sẽ đi báo choTaliban?Nhưnggiả sửnếuLuttrell biết thảnhữngngười chăncừu sẽdẫn

đến một cuộc chiến đẫm máu khiến 19 đồng đội bỏ mạng, bản thân bịthươngnặng,vànhiệmvụthấtbại?Liệuôngcóquyếtđịnhkháckhông?

KhiLuttrell nhìn lại, câu trả lời thật rõ ràng:ôngnêngiết hai người chăncừu.Vớihậuquảthảmkhốcsauđó,thậtkhókhôngđồngý.Từgócđộvềsốlượng,sự lựachọncủaLuttrell tương tự trườnghợpxeđiện.GiếtchếthaingườiAfghanistansẽcứumạngsốngbađồngđộivàmườisáubinhsĩkhácđãcốgắnggiảicứuhọ.

Nhưng tìnhhuốngnàygiốngphiênbảncâuchuyệnxeđiệnnào?Liệugiếtngườichăncừugiốngviệcbẻláixeđiệnhơnhaygiốngviệcđẩyôngbéotừtrêncầuxuốnghơn?Việc trên thực tếLuttrelldựđoánđượchiểmhọamàvẫnkhông thểkhiếnmìnhhạsát thườngdânkhôngmangvũkhícho thấytìnhhuốngnàygiốngphiênbảnđẩyhơn.

Vàtrườnghợphạsátngườichăncừudườngnhưcólýdomạnhhơnsovớitrườnghợpđẩyôngbéotừtrêncầuxuống.Điềunàycóthểbởivìchúngtanghingờrằng-xétđếnhậuquả-nhữngngườichăncừukhôngphảilàngườingoàicuộcvôtộimàlàcảmtìnhviêncủaTaliban.Xétcâuchuyệntươngtựsau:Nếuchúngtacólýdođểtinrằngôngbéotrêncầuchịutráchnhiệmlàmhỏnghệthốngphanhcủaxeđiệnvớimụcđíchgiếtchếtcáccôngnhântrênđườngray(hãygiảđịnhrằnghọlàkẻ thùcủaôngbéo), lý lẽđạođứccủaviệcđẩyôngbéoxuốngđườngraysẽcóvẻmạnhmẽhơn.Chúngtavẫncầnbiếtthêmkẻthùcủaôngbéolàaivàtạisaoôngtamuốngiếthọ.NếuchúngtabiếtđượccáccôngnhântrênđườngraylàquânkhángchiếnPhápvàôngbéolàmộttênphátxítĐứctìmcáchgiếthọbằngcáchlàmhỏngphanhxeđiện,khiđóđẩyôngbéođểcứuhọsẽtrởnênthuyếtphụcvềmặtđạođức.

TấtnhiêncóthểnhữngngườichăndêAfghanistankhôngcóthiệncảmvớiTalibanmàlàngười trunglập trongxungđột,hoặc thậmchí làkẻ thùcủaTaliban,nhưngbịTalibanbuộcphải tiết lộsựhiệndiệncủabinhlínhMỹ.GiảsửLuttrellvàđồngđộibiếtchắcchắnnhữngngườichăncừukhônggâyhại,nhưngsẽbịTalibantratấnvàđểlộvịtrícủahọ.NgườiMỹcóthểhạsátnhóm người chăn dê để hoàn thành nhiệm vụ và bảo vệ bản thân mình.Nhưngquyếtđịnh làmvậy sẽgâynhiềuđaukhổhơn (vàvềmặtđạođứccũnggâynhiềutranhcãihơn)lànếuhọbiếthaingườichăndêlàgiánđiệpTaliban.

TìnhhuốngđạođứckhóxửRất ít người trongchúng taphảiđốimặtvới sự lựachọnkhắcnghiệtnhư

tình huốngmà những binh sĩ trên núi hay người chứng kiến xe điệnmấtphanhphảiđốimặt.Tuynhiên,quátrìnhvậtlộnvớitìnhhuốngkhóxửcủahọ làmsáng tỏcáchvậndụng lập luậnđạođức,kểcả trongcuộc sốngcánhâncủachúngtahaytrướccôngluận.Cuộcsốngtrongcácxãhộidânchủđầyrẫybấtđồngvềđúngvàsai,cônglývàbấtcông.Mộtsốngườiủnghộquyềnphá thaivànhữngngườikháccoiphá thai làgiếtngười.Mộtsố tinrằng công bằng đòi hỏi phải đánh thuế người giàu, giúp đỡ người nghèo,trongkhinhữngngườikháctinrằngđánhthuếnhữngngườinỗlựchếtmìnhđểkiếmtiềnlàbấtcông.Mộtsốbảovệchínhsáchbìnhđẳngcơhộituyểndụngtrong tuyểnsinhđạihọcnhưcáchsửachữanhữngsai lầmtrongquákhứ,trongkhinhữngngườikháccoiđólàmộthìnhthứckỳthịngượckhôngcôngbằng,gâybấtlợichonhữngngườixứngđángđượcnhậnvàodochínhthànhtíchcủahọ.Mộtsốngườiphảnđốiviệctratấnnghiphạmkhủngbốvìđó làhànhviđạođứcđángkhinhkhôngxứngđángvớimộtxãhội tựdo,trongkhinhữngngườikhácchấpnhậnvìđó làphươngsáchcuốicùngđểngănchặnkhủngbốtấncông.

Kếtquảbầucửphụthuộcvàocácbấtđồngnày.Ngườitađấutranhvớinhautrêncácbấtđồngnàytrongcáigọilàchiếntranhvănhóa.Xétđếnniềmđammêvàcườngđộcủacáccuộc tranh luậnvềvấnđềđạođứcởquymôđạichúngcủachúngta,chúngtadễnghĩrằngniềmtinđạođứccủamìnhluônluôn cố định, bởi sự giáo dục hay đức tin của chúng ta - những thứ nằmngoàitầmvớicủalýtrí.

Nhưng nếu điều này đúng thì niềm tin đạo đức là không thể thuyết phụcđược,vànhữngđiềuchúngtatranhcãitrướcđạichúngvềcônglývàquyềnsẽchẳngkhácgìlàmộtchuỗicácxácnhậnmangtínhgiáođiều,mộtcuộcchiếnýthứchệ.

Tồi tệ nhất là nền chính trị của chúng ta đã đến gần với tình trạng này.Nhưngkhôngnhấtthiếtphảivậy.Đôikhi,mộtlýlẽcóthểthayđổisuynghĩcủachúngta.Sauđólàmthếnàomàchúngtacóthểtìmraconđườngcủamìnhquavùngđấtcácmặtđối lập:công lývàbấtcông,bìnhđẳngvàbấtbìnhđẳng,quyềncánhânvàcôngích?

Cuốnsáchnàycốgắngtrảlờicâuhỏi trên.Mộtcáchbắtđầulàchúýđếncáchniềmtinđạođứcxuấthiệnmộtcáctựnhiênkhiaiđóđốimặtvớimộtvấnđềđạođứckhókhăn.Chúngtabắtđầutừmộtýkiến,hoặcphánxétvềđiềuđúngphải làm:“Bẻ láixeđiệnvàođườngrayphụ”.Sauđóchúng tatrìnhbàycáclýdochophánxétcủamình,đểxácđịnhnguyêntắcnềntảngnằmbêndưới:“Thàhysinhmộtmạngđểcứusốngnhiềumạnghơn”.Sau

đó,khiđốimặtvới tìnhhuốngmâu thuẫnvớinguyên tắcđó,chúng ta rơivàotìnhtrạngngờvực:“Tôinghĩcứucàngnhiềungườicàngtốtlàđiềuluônluônđúng,nhưngviệcđẩyôngbéo từ trên cầuxuống (hoặchạ sát nhữngngườichăncừukhôngvũtrang)cóvẻlàsaitrái”.Cảmnhậnsứcmạnhcủanhữngngờvựcđóvàáplựcđểsắpxếplạisuynghĩlàđộnglựccủatriếthọc.

Đốimặtvớisựcăngthẳngnày,chúngtacóthểthayđổiýkiếncủamìnhvềviệc đúng phải làm, hoặc xét lại những nguyên tắc ban đầu chúng ta tánthành.Khigặpphảitìnhhuốngmới,chúngtatrởtớitrởluigiữacácphánxétvànguyêntắccủamình,xemlạitừngthứtrongmốitươngquan.Sựbiếnđổicủatâmtrí-từthếgiớihànhđộngsangđịahạtcủasựsuylývàquayngượclại- làmụcđíchcủasuyngẫmđạođức.Cáchthainghéncác lập luậnđạođứcnhưvậy-cáchbiệnchứnggiữaphánxétcủachúngtavềtìnhhuốngcụthểvàcáccácnguyêntắcsuynghĩcủachúngta-đãcómộttruyềnthốnglâuđời.

Nókhởi nguồn từ các cuộcđối thoại củaSocrates và triết lý đạođức củaAristotle.Nhưngbấtkểtruyềnthốngcổxưa,nóvẫnmởrachonhữngtháchthứcsau:

Nếumụctiêucủasuyngẫmđạođứclàtìmkiếmmộtsựphùhợpgiữaphánxétchúng tađưaravànhữngnguyên tắcchúng takhẳngđịnh, thế thì làmcáchnàomàsuyngẫmđạođứccóthểdẫnchúngtađếncônglý,haychânlýđạođức?Ngaycảnếuchúngtathànhcôngtrongcuộcđờitrongviệckhớptrựcgiácđạođứcvớinguyêntắccủamìnhthìliệuchúngtacóthểtựtinkếtquảkhôngphảilàmộtmớcácthànhkiếnnhấtquánvớinhau?

Câutrảlờilàsuyngẫmđạođứckhôngphảilànỗlựctheođuổiđơnđộc,màlà cốgắng củađại chúng.Nó cần cómột người đối thoại - có thể là bạn,hàng xóm, đồng chí, đồng bào. Đôi khi cuộc đối thoại mang tính tưởngtượnghơnthựctế,khichúngtatranhluậnvớichínhmình.Nhưngchúngtakhôngthểkhámpháýnghĩacủacônglýhoặccáchsốngtốtnhấtchỉthôngquaviệctựxemxétnộitâm.

TrongtácphẩmCộnghòa (Republic)củaPlato,Socratessosánhcáccôngdânbìnhthườngvớimộtnhómtùnhânbịgiamgiữtronghangđộng.Tấtcảnhữnggìhọnhìnthấychỉ lànhữngcáibóngnhảymúatrêntường,mộtsựphản ánh của các đối tượngmà họ không bao giờ có thể nắm bắt được.Trongtácphẩmnày,chỉcáctriếtgiamớicóthểtrèolênkhỏihangđộngđểraánhnắngbanngày,ởđóanhtanhìnthấymọithứđúngnhưbảnchấtcủachúng.Socrateschorằng.nhờnhìnthấyánhmặttrời,chỉtriếtgiamớiphù

hợpvớiviệcdẫndắtcáccưdânhangđộng,nếubằngcáchnàođótriếtgiabịnémtrởlạibóngtốinơihọsinhsống.

QuanđiểmcủaPlatolàđểnắmbắtýnghĩacônglývàbảnchấtcủalốisốngtốt đẹp, chúng ta phải vượt lên những thànhkiến và thói quen trong cuộcsốnghàngngày.Ôngđúng,tôinghĩvậy,nhưngchỉmộtphần.Nhữngtuyênbố về hang dộng chỉ đúng phần nào.Nếu suy ngẫmđạo đức có tính biệnchứngvàdịchchuyển tới luigiữaphánxétchúng tađưa ra trongcác tìnhhuốngcụthểvànhữngnguyêntắchìnhthànhnênnhữngphánxét,nócầnýkiếnvàniềmtin,dùlàcụcbộvàthôsơ,đểlàmsángtỏvấnđề.Mộttriếtlýkhôngbịbóngtốitrêntườngtácđộngchỉcóthểcótrongmộtmôitrườngvôtrùngkhôngtưởng.

Khisuyngẫmđạođứcbiếnthànhchínhtrị,khiphảixácđịnhnhữngluậtlệnàođiềuchỉnhcuộcsốngchungcủachúngta thìnósẽcầncáccuộc tranhluậnồnào,vớinhững lập luậnvà rắc rốikhuấyđộng tâm trí côngchúng.Cuộctranhluậnvềcứutrợtàichínhvàgiácắtcổ,sựbấtbìnhđẳngthunhậpvàchínhsáchbìnhđẳngtuyểndụng,nghĩavụquânsựvàhônnhânđồngtínhđềulàchấtliệuchotriếthọcchínhtrị.Chúngnhắcchúngtakếtnốivàbiệnminhcácphánxétđạođứcvàchínhtrịcủamình,khôngchỉtronggiađìnhvàbạnbèmàcòntrongcácđoànthểquầnchúng.

Đòi hỏi cao hơn vẫn là các triết gia chính trị, cả thời cổ đại lẫn hiện đại,nhữngngườisuynghĩthôngquanhữngýtưởngthổisinhkhívàocuộcsốngcôngdân:cônglývàcácquyền,nghĩavụvàsựđồngý,danhdựvàsựtônvinh,đạođứcvàphápluật-đôikhibằngnhữngcáchcựcđoanvàđángngạcnhiên. Aristotle, Immanuel Kant, John StuartMill và John Rawls sẽ xuấthiệntrongquyểnsáchnày.Nhưngthứtựhọxuấthiệnkhôngphảitheothờigian.Cuốnsáchnàykhôngphảigiớithiệulịchsửtưtưởngmàlàcuộchànhtrìnhsuyngẫmđạođứcvàchínhtrị.Quyểnsáchkhôngcốgắngchứngminhtriếtgianàoảnhhưởngtớitriếtgianàotronglịchsửtưtưởngchínhtrị,mụctiêucủaquyểnsáchlàmờigọiđộcgiảxemxétcẩntrọngquanđiểmvềcônglývàsựxemxétmangtínhphêbìnhcủamình,đểxácđịnhmìnhnghĩgì,vàtạisaolạivậy.

2.NGUYÊNTẮCHẠNHPHÚCCỰCĐẠI-THUYẾTVỊLỢI

MÙAHÈNĂM1884,bốnthủythủAnhlênhđênhtrênmộtthuyềncứusinhnhỏởNamĐạiTâyDương,cáchđất liềnhơnmộtngànsáu trămkilomet.ContàuMignonettechìmsaubão,vàhọphảisửdụngthuyềncứusinh,trênđóchỉ cóhaihộp củ cảimuốivàkhôngcónướcngọt.ThomasDudley làthuyền trưởng, Edwin Stephens là thủy thủ trưởng, Edmund Brooks làthuyềnviên,và theobáochí thì “tất cảđều lànhữngngườiđànông tuyệtvời”.

Thànhviênthứtư-cậubéthửviệcmườibảytuổiRichardParker-làtrẻmồcôivàđâylàchuyếnhảihànhdàiđầutiêncủacậu.Parkerđăngthủythủbỏqua tấtcả lờikhuyêncủabạnbè,“nghe theokhátvọngmãnh liệtcủa tuổitrẻ”vớihyvọngchuyếnđisẽgiúpcậutrởthànhngườiđànôngđíchthực.Đángbuồnthay,điềunàykhôngtrởthànhhiệnthực.

Trên thuyềncứusinh,bốn thủy thủngóngvềphíachân trời,hyvọngmộtcontàuđiquavàcứuhọ.Trongbangàyđầutiên,họănmộtmẩucủcảinhỏ.Vàongàythứtư,họbắtđượcmộtconrùa.Họcầmcựnhờconrùavàchútcủcảicònlạitrongvàingàykếtiếp.Trongtámngàysauđó,họchẳngcòngìđểăn.

BấygiờcậubéthửviệcParkernằmởgócchiếcthuyềncứusinh.Cậuđãbỏngoàitailờikhuyêncủanhữngngườikhác,uốngnướcbiểnnênkiệtsứcvàlảdần.Vàongàythứmườichín,thuyềntrưởngDudleyđềnghịrútthămxácđịnhaisẽchếtđểnhữngngườikhácđượcsống.NhưngBrookstừchối,vàcuộcrútthămkhôngđượctiếnhành.Ngàyhômsauhọvẫnkhôngnhìnthấycontàunào.DudleybảoBrooksquaymặtđivàrahiệuchoStephensrằngcầngiếtchếtParker.Dudleycầunguyện,bảocậubé làđãđến lúcchếtvàsauđódùngdaoxếpđâmvàotĩnhmạchcảnhcủacậubé.Brooksdứtkhỏisựphảnđốicủalươngtâmvàcùngchiasẻ“mónăn”khủngkhiếp.Trongbốnngày,bangườiđànôngănxácvàuốngmáucậubéthửviệc.

Vàsauđóhọđượccứu.Dudleymôtảsựviệcnàytrongnhậtkývớicáchnóitránhgâychoáng:“Vàongàythứ24,saubữaănsáng,cuốicùngcũngnhìnthấymộtcontàu”.Bangườisốngsótđượcđưalêntàu.KhitrởvềAnh,họbịbắtgiữvàđưaratòa.Brookstrởthànhnhânchứngphíanhànước.DudleyvàStephensbịđưaraxétxử.Họthoảimáithúnhậnviệcgiếtchếtvàănthịt

Parker.Họtuyênbốđãlàmvậytrongtìnhthếbứcthiết.

Nếu là thẩmphán, bạn sẽ phánquyết như thếnào?Đểđơngiản, đặt khíacạnhphápluậtquamộtbênvàgiảđịnhbạnđượchỏixemviệcgiếtcậubéthửviệccóchấpnhậnđượcvềmặtđạođứckhông?

Lậpluậnủnghộmạnhmẽnhấtchorằngvớitìnhcảnhnguykhốnlúcđó,cầnphảigiếtmộtngườiđểcứubangườicònlại.Nếukhôngaibịgiết,tấtcảbốnngườiđềuchết.Parker.kiệtsứcvàđauốm,là“ứngviên”hợplý,vìdùsaocậubécũngsẽchếtsớm.VàkhácDudleyvàStephens,cậubékhôngphảinuôinấngai.Cáichếtcủacậukhôngđểlạicảnhvợgóaconcôi.

Lậpluậnnàyhứngchịuítnhấthaiphảnđối:Thứnhất,ngườitacóthểhỏirằngxéttrêntổngthể,liệulợiíchcủaviệcgiếtcậubéthửviệccólớnhơnthiệthại(phítổn)khôngkểcảkhitínhsốmạngsốngđượccứuvàhạnhphúccủanhữngngườisốngsótvàgiađìnhhọthìmộthànhđộngsátnhânnhưvậycóthểgâyhậuquảxấuchotoànthểxãhội-chẳnghạnlàmsuyyếuquytắcchốnglạiviệcgiếtngười,hoặckhuyếnkhíchngườidâncóxuhướng“thaytrời hành đạo”, hoặc làm các vị thuyền trưởng khó tuyển dụng người thửviệc.

Thứhai,ngaycảsaukhixétmọikhíacạnhvàthấylợiíchcaohơnphítổn,chẳnglẽchúngtalạikhôngcócảmgiácsaitráikhigiếtvàsauđóănthịtcậubéthửviệckhôngcókhảnăngtựvệvìlýdonàođónằmngoàitínhtoánphítổnvàlợiíchxãhội?Chẳnglẽlạikhôngphảilàsaitráikhiđốixửvớiconngườitheocáchđó-khaithácđiểmdễbịtổnthương,lấyđimạngsốngkhingườiđókhôngnhấttrí-chodùlàmnhưvậykhiếnnhiềungườicólợi?

Với bất kỳ ai kinh hoàng trước hành động củaDudley và Stephens, lý lẽphảnđốiđầuvẫncònnhẹnhàng.Lýlẽnàychấpnhậngiảđịnhcủathuyếtvịlợilàđạođứccốtởchỗcânnhắcgiữalợiíchvàphítổn,vàđơngiảnlýlẽnàychỉmuốntínhtoánhậuquảđầyđủhơnmàthôi.

Nếucáichếtcủacậubéthửviệcđángphẫnnộvềmặtđạođức,lậpluậnphảnđốithứhairõrànghơn.Nóbácbỏýtưởngviệcđúngnênlàmchỉđơngiảnlàxéthậuquả-tínhtoánphítổnvàlợiích.Đạođứclàcáigìđóhơnthếnữa-mộtthứliênquanđếncáchđốixửthíchhợpgiữaconngườivớiconngười.

Haicáchsuynghĩvềvụthuyềncứusinhminhhọahaicáchtiếpcậncônglýđốinghịchnhau.Phươngpháptiếpcậnthứnhấtchorằngđạođứccủahànhđộngchỉphụthuộcvàokếtquả;saukhiđánhgiátấtcảcácyếutố,việcđúngnênlàmlàhànhđộngnàotạoratrạngtháikếtquảtốtnhất.Cáchtiếpcậnthứ

hainóirằngxétvềmặtđạođức,kếtquảkhôngphảimốiquantâmduynhất;chúngtaphảitôntrọngmộtsônghĩavụvàquyềnnhấtđịnh,chodùkếtquảcórasaođichăngnữa.

Đểgiảiquyếtvụthuyềncứusinhcũngnhưnhiềutìnhhuốngkhóxửítcựcđoanhơnthườnggặpphải,chúngtacầnphảisuyngẫmmộtcâuhỏilớncủatriếthọcđạođứcvàchínhtrị:Đạođứclàvấnđềđếmmạngsốngvàtínhtoánlợiích-phítổn,haylàcónhữngnghĩavụđạođứcvàquyềnconngườinhấtđịnhquácơbảnđếnnỗichúngđúngtrênmọitínhtoánthiệthơn?Vànếucócácquyềncơbảnnhưthế- tứclàchúngcótínhtựnhiên, thiêngliêng,bấtkhả xâm phạm và tuyệt đối - làm thế nào chúng ta có thể xác định đượcchúng?Vàđiềugìlàmchochúngtrởthànhquyềncơbản?

ChủnghĩavịlợicủaJeremyBenthamJeremyBentham(1748-1832)cóquanđiểmcựckỳrõràngvớivấnđềtrên,ôngkhinhmiệtgọiýtưởngquyềntựnhiênlà“vônghĩa”.Triết thuyếtôngđưaracóảnhhưởngsâurộng.Thậmchíđếntậnngàynay,nóvẫntácđộngmạnhmẽtớisuynghĩcủanhiềunhàhoạchđịnhchínhsách,kinhtếgia,giámđốcđiềuhành,vàcảcáccôngdânbìnhthườngtrongxãhội.

Bentham,triếtgiađạođức,nhàcảicáchluậtphápngườiAnh,làchađẻhọcthuyếtvịlợi[4].Ýtưởngchínhcủahọcthuyếtnàyrấtđơngiảnvàtrựcquan:Nguyên tắcđạođứccaonhất là tốiđahóahạnhphúc, trongmốicânbằngtổng thểgiữahạnhphúcvàđaukhổ.TheoBentham,việcđúngnên làmlàbấtcứviệcgìtốiđahóasựhữuích.Ôngcoi“hữuích”làbấtcứđiềugìtạorahạnhphúchayhạnhphúc,vàbấtcứđiềugìngăncảnđaukhổhoặcbấthạnh.

Benthamđưaranguyêntắccủamìnhbằngchuỗilýluậnsauđây:Chúngtađềubịchiphốibởicảmxúcđaukhổvàhạnhphúc.Nhữngxúccảmnàylà“chủnhântuyệtđối”củachúngta.Chúngchiphốichúngtatrongtấtcảmọithứchúngtalàmvàcũngxácđịnhnhữnggìchúngtasẽlàm.Cáctiêuchuẩnđúngsai“gắnchặtvàochủnhân”.Tấtcảchúngtađềuthíchhạnhphúcvàghétđaukhổ.Triếtthuyếtvịlợicôngnhậnvàcoiđiềunàylàcơsởcủađờisốngđạođứcvàchínhtrị.Tốiđahóa“hữuích”lànguyêntắckhôngchỉchocánhânmàcònchocácnhàlậppháp.Trongviệcquyếtđịnhxemcầnbanhànhđạo luậtvàchínhsáchnào,chínhquyềnnên làmđiềugìđể toàn thểcộngđồnghạnhphúcnhất.TheoBentham,“cộngđồng”là“mộtcơthểhưcấu”,làtổngthểcácthànhviêntạonêncộngđồng.Dođócôngdânvàcác

nhàlậppháptựhỏicâuhỏisau:Nếuchúngtacộngtấtcảnhữnglợiíchtừchínhsáchnàyvà trừđi tấtcảcácphí tổn,chínhsáchsẽ tạorahạnhphúcnhiềuhơnhayđaukhổnhiềuhơn?

LậpluậncủaBenthamvềnguyêntắctốiđahóatínhhữuíchcódạngmộtlờikhẳngđịnhquảquyết:Khôngcócăncứnàocóthểphủđịnhnó.Ôngtuyênbốmỗilậpluậnđạođứcphảihoàntoàndựatrênýtưởngđemlạihạnhphúctốiđa.Mọingườicóthểnóimìnhtinvàomộtsốnghĩavụvàquyềntuyệtđốivàxácthực.Nhưnghọkhôngcócơsởđểbảovệcácnghĩavụvàquyềnnàytrừkhihọtinrằngtôntrọngchúngsẽtốiđahóahạnhphúccủaconngười,ítnhất là trong dài hạn. Bentham viết: “Khi một người cố gắng chống lạinguyêntắchữuích,ngườiđósẽsửdụngmộtcáchvôthứccácsuydiễntừchínhnguyêntắchữuích”.Nếuđượchiểuđúng,tấtcảnhữngmắcmứuvềđạođứcchỉlàbấtđồngvềcáchápdụngnguyêntắctốiđahóahạnhphúcvàgiảm thiểu đau khổ của thuyết vị lợi, chứ không phải về chính bản thânnguyên tắc. Bentham hỏi, “Một người có thể nào di chuyển được trái đấtkhông?Có thể; nhưngđầu tiênngườiđóphải tìm ramộtquảđất khácđểđứnglêntrên”.VàtheoBentham,nguyêntắcvịlợilàtráiđấtduynhất,tiềnđềduynhất,khởiđiểmduynhấtchotấtcảcáclậpluậnđạođức.

Benthamnghĩnguyêntắcvịlợicủamìnhlàmộtngànhkhoahọcvềđạođứccó thể đóng vai trò cơ sở để cải cách chính trị.Ông đề xuất nhiều dự ánnhằmcảicáchchínhsáchhìnhphạttheohướnghiệuquảvànhânđạohơn.ChẳnghạndựánPanopticon,mộtnhàtùvớimộtthápkiểmsoáttrungtâmchophépgiámthịquansáttùnhânmàtùnhânkhôngnhìnthấy.Ôngđềxuấtnhàthầutưnhân(lýtưởngnhấtlàchínhông)điềuhànhPanopticon,ngườiquảnlýnhàtùthuđượclợinhuậntừlaođộngcủatùnhân,tùnhânlàmviệcmườisáugiờmỗingày.Mặcdùbịphủquyết,kếhoạchcủaBenthamđượccholàđitrướcthờiđại.NhữngnămgầnđâyýtưởngnàylạihồisinhởHoaKỳvàAnh,vớicácđềxuấtthuêcôngtytưnhânxâydựngvàquảnlýnhàtù.

QuảnlýngườiănxinBenthamđềxuấtđềáncải thiệncơchế“quản lýngườiănxin”bằngcáchthiếtlậpcáctrạitếbầntựcungtựcấpdànhchongườinghèo.Kếhoạchtìmcáchgiảmbớtsựhiệndiệncủangườiănxintrênđườngphốnàylàmộtminhhọa sinhđộngvề logic của thuyết vị lợi.Đầu tiênBentham thấyviệcgặpngườiănxintrênđườngphốlàmgiảmhạnhphúccủangườiquađường.Đốivớingườinhânhậu,hìnhảnhngườiănxinsẽgâynênnỗiđaucảmthông;cònvớingườilạnhlùnglàcảmgiácghêtởm.Dùthếnàođichăngnữa,việc

gặpngườiănxinlàmgiảmlợiíchcủacôngchúng.Vìvậy,Benthamđềxuấtđưahếtnhữngngườiănxinngoàiđườngvàotrạitếbần.

Mộtsốngườicóthểnghĩrằngđiềunàykhôngcôngbằngvớingườiănxin.NhưngBenthamkhôngloạibỏlợiíchcủahọ.Ôngthừanhậnmộtsốngườicó thểcoiviệcđixinănhạnhphúchơn làmviệc trong trại tếbần.Nhưngônglưuýnếucómộtngườiănxinhạnhphúcvàkhấmkhá,thìcònrấtnhiềungườikhốnkhổđángthương.Ôngkếtluậnrằngtổngnỗiđaukhổcủatoànbộcôngchúnglớnhơnbấtcứđiềubấthạnhnàomànhữngngườiănxincảmthấykhibịđưavàotrạitếbần.

Mộtsốcóthểquanngạiviệcxâydựngvàđiềuhànhcáctrạitếbầnsẽkhiếnngườiđóngthuếphảichithêmtiền,làmgiảmhạnhphúcvàdođókéotheogiảmlợiíchcủahọ.NhưngBenthamđềxuấtcáchđảmbảotựchủtàichínhchokếhoạchquảnlýngườiănxincủamình.Bấtkỳcôngdânnàogặpngườiănxincóquyềnbắtvàđưangườinàyvàotrạitếbầngầnnhất.Saukhibịgiữởđó,mỗingườiănxinsẽphảilàmviệcđểtrảphítổnsinhsốngcủamình,họsẽđóngtiềnvào“tàikhoảntựgiảithoát”.Tàikhoảnnàyđượcdùngđểtrảtiềnăn,quầnáo,giường,chămsócy tế,vàmộtkhoảnbảohiểmnhân thọtrongtrườnghợpngườiănxinchếttrướckhitàikhoảnđượcthanhtoánhết.Nhằmkhuyếnkhíchcôngdânkhôngngạikhóđểđưangườiănxinvàotrạitếbần,Benthamđềxuấttiềnthưởnghaimươishillingchomỗilầnbắtđượcngườiănxin,vàdĩnhiênkhoảntiềnnàysẽbịtínhvàotàikhoảncủangườiănxin.

Benthamcũngápdụng logicvị lợiđểphânchiaphòng trong trại,đểgiảmthiểusựkhóchịu tùnhânphảichịuđựng từcácbạn lánggiềngcủamình:“XếpnhómAcạnhnhómBnếunhómBmiễnnhiễmvớinhữngbấttiệndonhómAgâyra”.Vìthế,chẳnghạn“Xếpcạnhnhữngngườiđiênlahétsuốtngàyhoặcnhữngngườicựckỳlắmđiềulànhómcâmđiếc...Cạnhnhómgáimạidâmvàphụnữdễdãilànhómcácbàgià”,về“nhómcóhìnhthùbiếndạng”,Benthamđềxuấtởcạnhnhómmù.Mặcdùđềxuấtnghecóvẻkhắcnghiệt,mụctiêucủaôngkhôngmangtínhtrừngphạt.Benthamđơngiảnchỉmuốn thúc đẩy lợi ích chung bằng cách giải quyết vấn đề làm xã hội bớthạnhphúc.

Chươngtrìnhquảnlýngườiănxincủaôngkhôngbaogiờđượcthôngqua.Nhưngtinhthầnvịlợiẩnchứatrongđóvẫnsốngvàpháttriểnđếntậnngàynay.Trướckhixemxétmộtsốvídụhiệnđạivềtưtưởngvịlợi, thậtđángxemliệutriếthọccủaBenthamcóbịphảnđốikhông,vànếucóthìtrêncơsởnào.

Phảnđối1:QuyềncánhânNhiềungườichođiểmyếunhấtcủathuyếtvịlợilàkhôngtôntrọngquyềncánhân.Bởichỉquantâmtớitổngsốcủasựthỏamãn,thuyếtnàycóthểchàđạplêncánhân.Đốivớingườitheothuyếtvịlợi,cánhâncũngquantrọng,conngườicũngcóýnghĩanhưngchỉtrongngữcảnhsởthíchcủamỗingườiphảiđượcđặttươngquancùngvớisởthíchnhữngngườikhác.Nhưngđiềunàycónghĩalàlogicvịlợi,nếuápdụngnhấtquán,cóthểchấpnhậnviệcđốixửvớiconngườitheonhữngcáchviphạmnhữnggìchúngtanghĩlàchuẩnmựcphảitôntrọng,nhưtrườnghợpsauđây:

NémtínđồCơđốcchosưtửVàothờiLaMãcổđại,ngườitanémgiáodânchosưtửởđấutrườngđểlàmtrògiảitríchođámđông.Hãytưởngtượngngườitheothuyếtvịlợitínhtoánnhưsau:Tấtnhiêngiáodânđaukhổvìbịsưtửvồvàxéxác.Nhưnghãyxétđếntoànbộniềmhạnhphúcđếnphátrồcủanhữngkhángiảcổvũngồiđặcđấutrường.NếuđủngườiLaMãđểđủhạnhphúctrướccảnhtượngbạolựcnàythìcòncơsởnàođểngườitheothuyếtvịlợilênánhànhviđộcácnày?

NgườitheothuyếtvịlợicóthểlolắngtròchơinàysẽkíchđộngthóiquenbạolựctrênđườngphốLaMã,hoặcdẫnđếnsựsợhãivàrunrẩycủacácnạnnhântiềmnăngmàmộtngàynàođócũngcóthểbịnémchosưtử.Nếunhữnghiệuứngnàyđủlớn,chúngcóthểlấnáthạnhphúcmàtròchơinàytạora,vàđó là lýdođểngười theo thuyếtvị lợicấmtròchơi.Nhưngnếunhững tính toánnày là lýdoduynhấtđểchấmdứtviệcgiếtgiáodânmộtcáchtànbạođểtiêukhiển,liệucóthiếumộtthứgìđóquantrọngvềmặtđạođứckhông?

Tratấncóchínhđángkhông?Một câu hỏi tương tự phát sinh trong các cuộc tranh luận gần đây là tínhchínhđángkhitratấnnghicankhủngbốtrongquátrìnhthẩmvấn.Xétkịchbảnquảbomhẹngiờsauđây:tưởngtượngbạnđứngđầuchinhánhCIAđịaphương.BạnbắtđượcmộtnghicankhủngbốmàbạntinrằnghắncóthôngtinvềmộtthiếtbịhạtnhânsẽnổởManhattantrongngàyhômđó.Thựctếlàbạncólýdođểnghingờđâychínhlàkẻđặtbom.Thờigiantrôiquamàkẻnàykhôngthừanhậnhoặctiếtlộvịtríquảbom.Cónêntratấnchođếnkhigãkhairavịtríquảbomvàcáchtháochốt?

Lậpluậnchấpnhậntratấnbắtnguồntừthuyếtvịlợi.Tratấnlàmđauđớnvàdĩnhiên làmgiảmđángkểhạnhphúchay ích lợicủakẻ tìnhnghi.Nhưnghàngngànngườivôtộisẽmấtđimạngsốngkhiquảbomphátnổ.Vìvậy,bạncóthểnói,trêncơsởthuyếtvịlợi,tratấnmộtngườimàngănchặnđượccáichếtvàsựđaukhổtrêndiệnrộnglàhànhđộngđúngđắnvềmặtđạođức.LậpluậncủacựuPhóTổngthốngRichardCheney,rằngviệcsửdụngcáckỹthuật thẩmvấnkhắcnghiệtvớinghicanAl-QaedađãgiúpngănchặnmộtcuộctấncôngkhủngbốtiếptheovàoHoaKỳ,làdựatrênlogicthuyếtvịlợi.

Khôngphảitấtcảngườitheothuyếtvịlợiluônluônủnghộtratấn.Mộtsốngườiphảnđốitratấndựatrênnhữngcăncứthựctế.Họchorằngviệcnàykhônghiệuquả, vì thông tin khai thácđược trongquá trình tra tấnkhôngđángtincậy.Vìvậy,gâyranỗiđớnđau,nhưngcộngđồngcũngchẳngđượcantoànhơn:tổnglượng“íchlợi”khôngtănglên.HoặchọlolắngrằngnếunướcMỹdùngbiệnpháptratấn,línhMỹsẽbịđốixửkhắcnghiệthơnkhibịbắtlàmtùbinh.Saukhixemxétmọiyếutố,kếtquảnàythựcsựcóthểlàmgiảmsựhữuíchtổngthểmàviệcsửdụngcácbiệnpháptratấnđemlại.

Nhữngquanngạimangtínhthựctếnàycóthểđúng,cóthểsai.Tuynhiêncáclýdophảnđốitratấnhoàntoàntươngthíchvớisuynghĩcủathuyếtvịlợi.Họkhôngkhẳngđịnhviệctratấnconngườicóbảnchấtsai,màchỉchorằngtratấnsẽgâytácđộngxấu,tómlạilàlợibấtcậphại.

Mộtsốngườivềmặtnguyên tắcphảnđối tra tấn.Họ tin rằngđiềunàyviphạmnhânquyềnvàkhôngtôntrọngphẩmgiábêntrongcủaconngười.Lýlẽchốngtratấncủahọkhôngphụthuộcvàocáctínhtoánkiểuvịlợi.Họlậpluậnquyềnconngườivàphẩmgiáconngườicócơsởđạođứcnằmngoàitínhhữuích.Nếuhọđúng,triếtthuyếtcủaBenthamlàsai.

Thoạtnhìn,kịchbảnvụquảbomhẹngiờcóvẻủnghộlậpluậncủaBenthamhơn.Số lượngngười chết dườngnhư tạo ra sự khác biệt vềmặt đạo đức.Ngườitacóthểchấpnhậncáichếtcủabathủythủtrênthuyềncứusinhđểtránhviệcsáthạicậubéthửviệcvôtội.Nhưngnếuhàngngànsinhmạngvôtộigặpnguyhiểmnhưtrongkịchbảnbomnổchậmthìsao?Nếuconsốlàhàngtrămngànmạngsốngthìsao?

Ngườitheothuyếtvịlợichorằngtớimộtmứcđộnhấtđịnh,ngaycảnhữngngườiủnghộquyềnconngườihăngháinhấtcũngsẽcảmthấyrấtkhókhănvềmặtđạođứckhikhẳngđịnhthàđểmộtsốlượnglớnngườidânvôtộichếtcònhơntratấnnghiphạmkhủngbốduynhấtbiếtnơiđặtbom.

Tuy nhiên, nhưmột cách kiểm nghiệm lý luận đạo đức của thuyết vị lợi,

trườnghợpbomnổchậmlạigâyhiểunhầm.Nócóýnghĩachứngminhrằngsốlượnglàquantrọngnhất,dođónếunhiềumạngsốngđangbịđedọathìchúngtanênsẵnsàngbỏquasựđắnđovềnhânphẩmvàquyềnconngười.Vànếuđiềuđóđúng,thìcuốicùngđạođứclàsựtínhtoánphítổnvàlợiích.

Tuynhiên,kịchbảntratấnkhôngchothấyrằngtriểnvọngcứuđượcnhiềumạngngười có thểbiệnminhchoviệcgâyđauđớnkhủngkhiếp chomộtngườivôtội.Hãynhớrằngkẻbịtratấn(đểcứutấtcảnhữngngườikhác)lànghicankhủngbố,trênthựctếlàkẻbịtìnhnghilênkếhoạchđặtbom.Độvữngvềđạođứccủatrườnghợptratấnkẻnàyphụthuộcchủyếuvàotínhchínhxáccủagiảđịnhkẻđóthựcsựchịutráchnhiệmchohiểmhọamàhiệnchúng ta đang tìm cách ngăn chặn. Hoặc nếu người đó không chịu tráchnhiệmđánhbom,chúngtagiảđịnhhắncóhànhvikhủngkhiếpkhácđángbịđốixửkhắcnghiệt.Trựcgiácđạođứctrongkịchbảnbomhẹngiờkhôngchỉlàviệcphântíchphítổnvàlợiích,màcònliênquanđếnýtưởngbấtvịlợichorằngnhữngkẻkhủngbốlàngườixấuvàđángbịtrừngphạt.

Chúngtacóthểthấyđiềunàyrõrànghơnnếuthayđổikịchbảnbằngcáchloạibỏyếutố tội lỗigiảđịnh.Giảsửcáchduynhấtđểnghicankhủngbốkhailàtratấncôcongáibébỏngcủahắn(côbéchẳngbiếtgìvềcáchoạtđộngxấuxacủaôngbố),vềmặtđạođứccóchấpnhậnlàmthếkhông?Tôinghingờrằngthậmchíngườiủnghộthuyếtvịlợinhiệtthànhnhấtcũngsẽrùngmìnhtrướcýniệmnày.

Nhưngphiênbảnkịchbảntra tấnnàythựcsựlàbàikiểmtra tốtdànhchonguyêntắcvị lợi.Nóđặtquamộtbêntrựcgiácchorằngdùsaođinữakẻkhủngbốcũngđángbịtrừngphạt(bấtkểthôngtinthuđượccóquantrọngđếnthếnào),vàbuộcchúngtaphảiđánhgiáphéptoánlợiíchcủathuyếtvịlợi.

ThànhphốhạnhphúcPhiênbảnthứhaicủakịchbảntratấn(liênquanđếncôcongáivôtội)gợinhớđếntruyệnngắnNhữngngườirờibỏOmelas (TheOnesWhoWalkedAwayfromOrnelas)củaUrsulaKLeGuin.TruyệnkểvềthànhphốOmelas- thànhphốcủahạnhphúcvà lễhội,mộtnơichẳngcóvuachúavànô lệ,chẳngcóquảngcáo,muabáncổphiếu,chẳngcóbomnguyêntử.

Chúngtasẽthấynơinàyquámứcphithựctế,tácgiảcònkểchochúngtamộtđiềunữa:“DướitầnghầmcủamộtcôngthựhoặctronghầmrượucủamộttưdinhkhangtrangnàođóởOmelascómộtcănphòng.Cănphòngchỉ

cómộtcửaravàocókhóavàkhôngcócửasổnàocả”.Vàcómộtđứatrẻngâydại,suydinhdưỡng,bịbỏquêntrongcănphòng.Bésốngcảđờitrongcảnhđauthương.TấtcảdâncưOmelasđềubiếtbéởđó...họbiếtbéhẳnởđó.

Tấtcảmọingườiđềubiếthạnhphúccủamình,vẻđẹpthànhphố,tìnhbạnthânthiếtgiữahọ,sứckhỏeconemhọ...kểcảvụmùabộithuvàthời tiếtthànhphố,phụthuộchoàntoànvàonỗikhổđaucủađứatrẻ.Nhưngnếuđứatrẻđượcđưalênánhsángmặt trời, thoátkhỏicảnhtối tăm,đượctắmrửa,nuôidưỡnganủi-vàrõđâylàmộtđiềutửtế-thìtấtcảsựthịnhvượngvàvẻđẹpcủaOmelassẽsuytàntứckhắc.Đólànhữngđiềukhoảnthỏathuận.Nhữngđiềukhoảnđócóthểchấpnhậnđượcvềmặtđạođứckhông?LýlẽphảnđốithứnhấtđốivớithuyếtvịlợicủaBentham,vốnnhândanhquyềncơbảncủaconngươi,nói rằngkhông thểchấpnhậnđược-ngaycảvìsựthịnhvượngcủamộtthànhphố.Viphạmquyềncủađứatrẻvôtội,ngaycảvìhạnhphúccủasốđônglàhoàntoànsaitrái.

Phảnđối2:ĐồngtiềnchungđogiátrịLýlẽcủathuyếtvịlợitạoramộtngànhkhoahọcvềđạođức,dựatrênviệcđođếm,tổnghợpvàtínhtoánhạnhphúcbằngcáchcộngdồncácsởthíchmàkhôngđưaraphánxét.Sởthíchcủamọingườiđềuquantrọngnhưnhau.Tinhthầnkhôngphánxétnàythậthấpdẫn.Vàtriểnvọngcócảmộtngànhkhoahọcgiúpđưaramộtlựachọncótínhđạođứcđãtruyềncảmhứngchonhiềutưtưởngkinhtếhiệnđại.Nhưngđểtổnghợpcácsởthích,cầnphảiđochúngtrêncùngmộtthanggiátrị.ÝtưởnglợiíchcủaBenthamđưaramộtthangđođạc-mộtđồngtiềnchung.Nhưngliệucóthểquyđổitấtcảcácgiátrịđạođứcvàomộtđồngtiềnduynhấtmàkhônglàmmấtmátgìtrongquátrìnhquyđổikhông?Lập luậnphảnđối thứhai nghingờđiềunày, tức làkhôngthểquyđổimọithứvàomộtđồngtiềnchung.

Đểnghiêncứuphảnđốinày,chúngtahãyxemxétcáchápdụnglogicthuyếtvịlợitrongphântíchlợiích-phítổn,mộtphươngphápraquyếtđịnhđượcnhiềuchínhphủvàtậpđoànsửdụng.Phântíchlợiích-phítổncốgắngtìmramộtlựachọnhợplývàchínhxáctronghoàncảnhxãhộiphứctạpbằngcáchquyđổitấtcảphítổnvàlợiíchthànhtiềnđểsosánh.

LợiíchungthưphổiTạiCộnghòaSéc,côngtythuốcláPhilipMorriscódoanhsốlớnvìởđây

việc hút thuốc phổ biến và được xã hội chấp nhận.Quan ngại về phí tổnchămsócsứckhỏedotỷlệhútthuốctăng,chínhphủSécgầnđâyxemxéttangthuếthuốclá.Phảnbáclại,PhilipMorrisđưarabảnphântíchlợiích-phítổnvềtácđộngcủaviệchútthuốclênngânsáchquốcgiaSéc.

Bảnphântíchchothấyviệchútthuốclágiúpchínhphủthuđượcnhiềutiềnhơn. Lý do: mặc dù ngân sách tốn nhiều tiền hơn để chăm sóc y tế chonhữngngườihútthuốckhihọcònsống:nhưnghọlạichếtsớm,vàvìthếtiếtkiệmchochínhphúmộtkhoảnđángkểtrongviệcchămsócsứckhỏe,lươnghưu,vàtiềnnhàchongườicaotuổi.Theonghiêncứunày,khicác“tácđộngtíchcực”củaviệchútthuốcđượcxemxét,baogồmthuếthuốclávàkhoảntiếtkiệmdongườihútthuốcláchếtsớm,mỗinămnhànướcthuđược147triệuđôla.

Bảnphân tích lợi ích-phí tổn làmột thảmhọa trongquanhệcôngchúngcủaPhilipMorris.Một nhàbình luậnviết: “Các công ty thuốc lá đãquenviệcphủnhậnthuốclagiếtngười.Vậymàgiờđâyhọcònkhoekhoangvềnó”.Mộtnhómchốnghútthuốcláđăngmộtquảngcáotrênbáo,vẽbànchânmột tử thi trongnhàxáccóbuộcởngónchânmộtbảnggiá1.227đô la -khoảntiềnchínhphủSéctiếtkiệmđượckhimộtngườinghiệnhútthuốcláchết.

Đốimặtvớisựphẫnnộvàgiễucợtcủacôngchúng, tổnggiámđốcPhilipMorrisxinlỗi,nóirằngbảnnghiêncứu“hoàntoànbỏquacácgiátrịcơbảncủaconngườivàđiềunàykhôngthểchấpnhậnđược”.MộtsốngườinóibảnnghiêncứucủaPhilipMorrisminhhọasựđiênrồvôđạođứccủaviệcphântíchlợiích-phítổnvàcáchtưduykiểuvịlợi.Xemcáichếtvìungthưphổilàcólợithậtlàmộtchínhsáchnhẫntâmvớimạngsốngconngười.Bêncạnhtácđộngtàichính,bấtkỳchínhsáchhútthuốclácóđạođứcnàocũngphảixéthậuquảvớisứckhỏecộngđồngvàlợiíchcủaconngười.

Tuynhiên,ngườitheothuyếtvịlợikhôngtranhcãisựxácđángcủanhữnghậuquảlớnhơnnày-nỗiđaukhổvàbấthạnh,cácgiađìnhđaubuồn,nhữngmạngsốngbịmấtđi.Benthamphátminhrakháiniệm“hữuích”đểnắmbắtmộtcáchchínhxácvôvànnhữngđiềuchúngtaquantâmtrênmộtthangduynhất,kểcảgiátrịmạngsốngconngười.ĐốivớingườiủnghộBentham,bảnphântíchkiakhôngpháhủydanhtiếngcủanguyêntắcvịlợimàchỉlàcáchápdụngsailầm.

Mộtbảnphântíchlợiích-phítổnđầyđủhơnsẽbổsungthêmcáctínhtoánđạođứcxácđịnhtổnthấtcủangườihútthuốcchếtsớmvàgiađìnhcủahọ,

vàsauđócânnhắcvớikhoảntiếtkiệmmàngườihútthuốcchếtsớmđemlạichochínhphủ.Điềunàyđưachúngtatrởlạicâuhỏiliệutấtcảcácgiátrịcóthểquythànhtiềnđượckhông.Mộtsốphiênbảnphântíchlợiích-phítổncốgắnglàmnhưvậy,thậmchíđặtgiátiềnchomạngsốngconngười.Hãyxéthaitrườnghợpsửdụngbảnphântíchlợiích-phítổnlàmcôngchúngphẫnnộ,khôngphảivìkhôngtínhtiềnmạngsốngconngười,màvìđãlàmthế.

NổbìnhgasTrongnhữngnăm1970,FordPintolàmộttrongnhữngmẫuxenhỏbánchạynhấttạiHoaKỳ.Thậtkhôngmay,thùngnhiênliệucủamẫuxenàydễnổkhibịxekhácđâmtừphíasau.HơnnămtrămngườichếttrongcácvụtainạnxePinto,và lượngngườibỏngnặngcònnhiềuhơn thế.Khimột trongnhữngnạnnhânbỏngkiệnFordvề lỗi thiếtkế, thìhóa racáckỹ sưcủaFordđãnhậnthứcđượcmốinguyhiểmnày.Nhưnggiámđốccôngtyđãtiếnhànhphân tích lợi ích - phí tổnvàxácđịnh lợi ích củaviệc sửa chữa (giảmsốlượngtửvongvàngănchặntainạn)khôngtươngxứngvớichiphítrangbịthêmchomỗiôtômộtthiếtbịantoàngiá11đôla.

Đểtínhtoánlợiíchnếutrangbịthêmthiếtbịantoàn,Fordướctínhcó180ngườichếtvà180bịbỏngnếukhôngcóthiếtbịantoàn.Sauđótiếnhànhđịnhgiá:tổnthấtcủamộtcatửvonglà200.000đôla,mộtcathươngvonglà67.000đô la.Ngoài racòn tính thêmsố lượngvàmứcđộ thiệthạikhixePintobịcháy,vàtínhralợi íchtổngthểkhilắpthêmthiếtbịantoànsẽlà49,5triệuđôla.Nhưngphítổnlắpthêmthiếtbịcho12,5triệuxesẽlà137,5triệu đô la do đó công ty kết luận rằngphí tổn nâng cao an toàn cao hơnnhiềusovớilợiích.

Khinghiêncứubảnphântíchnày,bồithẩmđoàncựcgiậndữvàphánquyếtFordphảitrảnguyênđơn2,5triệuđôlatiềnđềnbùthiệthạivà125triệuđôlatiềnphạt(sốtiềnnàysauđógiảmxuốngcòn3,5triệuđôla).Cólẽcácvịbồithẩmcoiviệccôngtyđịnhgiámạngsốngconngườilàđiềusaitrái,hoặccóthểhọnghĩ200.000đôlalàgiáquáthấp.FordkhôngtựnghĩramứcgiánàymàlấytừmộtcơquanchínhquyềnHoaKỳ.Trongnhữngnăm1970,ủyban quốc gia Quản trị an toàn đường cao tốc (National Highway TrafficSafetyAdministration)đãtínhtoántổnthấtcủamộtcatửvongtainạngiaothông.Xétviệcmấtnăngsuấtlaođộngtrongtươnglai,phítổnytế,phítổntanglễ,nỗiđauvàbấthạnhcủanạnnhân,ủybannàytínhmộtcatửvonggâytổnthất200.000đôla.

Nếubồithẩmđoàntứcgiậnvềmứcgiá(chứkhôngphảivềnguyêntắc)thìngười theothuyếtvị lợicó thểđồngývớihọ.Rất ítngườichấpnhậnchếttrongmộtvụđụngxevớigiá200.000đôla.Hầuhếtmọingườiđềucókhátvọngsống.Đểđohiệuquảđầyđủvềtính“íchlợi”củamộtcatửvonggiaothông,ngườitasẽphảitínhcảtổnthấtvềhạnhphúctrongtươnglaimànạnnhânkhôngđượchưởngchứkhôngchỉtínhthunhậpmấtđivàphítổntanglễ.Vậythì,mạngsốngconngườicógiáthựcsựlàbaonhiêu?

GiảmgiábậccaoniênKhicốgắngtrảlờicâuhỏinày,CơquanBảovệmôitrườngHoaKỳ(EPA:EnvironmentalProtectionAgency)cũngchâmngòimộtcơntứcgiậnvềmặtđạođứcnhưngtheokiểukhác.Năm2003,EPAgiớithiệumộtphântíchlợiích-phítổncủatiêuchuẩnônhiễmkhôngkhímới.CơquannàyđánhgiámạngsốngconngườicaohơnFordnhiều,nhưngphụthuộcvàođộtuổi:3,7triệuđôlamộtmạngngườidokhôngkhísạchhơn,nhưngmạngsốngcụgiàquá70tuổichỉcógiá2,3triệuđôla.Nằmphíasausựkhácbiệttrongđịnhgiálàmộtýtưởngvịlợi:cứumạngsốngngườigiàlãngphíhơncứumạngsống người trẻ (người trẻ sống dài hơn, và do đó hưởng nhiều hạnh phúchơn).

Phe ủng hộ người cao tuổi không chấp nhận điều này. Họ phản đối việc“giảmgiábậccaoniên”vàchorằngchínhquyềnkhôngnênđánhgiámạngsống người trẻ cao hơn người già.Do quá nhiều kháng nghị, EPA nhanhchóngloạibỏmứcchênhlệchnàyvàrútbảnbáocáolại.

Nhưngngườichỉtríchthuyếtvịlợidùngnhữngvụviệctrênnhưbằngchứngchothấyphântíchlợiích-phítổnlàsailầm,vàrằngviệcdùngtiềnđịnhgiámạngsốngconngườilàsaitráivềmặtđạođức.Ngườibảovệviệcphântíchlợi ích - phí tổnkhôngđồngývậy.Họcho rằngxãhội thực ra rađã “hysinh”nhiềumạngsốngvì ích lợichung.Mạngsốngconngườicógiá-họnhấnmạnh thế - chodùchúng ta có thừanhậnhaykhông.Vídụ,việc sửdụngôtôchắcchắnlàmnhiềungườichết-hơnbốnmươingànngườichếtmỗinămtạiHoaKỳ.Nhưngđiềuđókhônglàmxãhộichúngtatừbỏôtô.Trên thực tế, điều đó không đưa chúng ta đến chỗ hạ thấp tốc độ tối đa.Trongcuộckhủnghoảngdầumỏnăm1974,QuốchộiHoaKỳbanhànhgiớihạn tốcđộ toànquốc là 88km/giờ.Mặcdùmụcđích là để tiết kiệmnănglượng,giớihạntốcđộlàmgiảmsốlượngtửvongdotainạngiaothông.

Trongnhữngnăm1980,Quốchộibãi bỏhạn chếnàyvàhầuhết các tiểu

bang tăng tốcđộgiớihạn lên tới104km/giờ.Người láixe tiếtkiệmđượcthờigian,nhưng tửvongdo tainạngiao thông tăngvọt.Khiđó,khôngailàmphântíchlợiích-phítổnđểxácđịnhxemlợiíchcủaviệcláixenhanhcónhiều hơn tổn thất sinhmạngkhông.Nhưngmột vài năm sau, hai nhàkinhtếđãlàm.Họxácđịnhlợiíchkhiđặtgiớihạntốcđộcaolàthờigiandichuyểnđếncôngsởnhanhhơn, tính toán lợi íchkinh tếcủa thờigian tiếtkiệmđược (mức lương trungbình là 20đô lamột giờ) và chia khoản thuđượcnàychotổngsốngườichếtgiatăng.Họthấyrằng,đểđổilấyđiềutiệnnghilàláixenhanhhơn,ngườiMỹđãđịnhgiámộtcáchhiệuquảmỗimạngsống là 1,54 triệu đô la. Đó là lợi ích kinh tế của việc lái nhanh thêm16km/giờ,tínhtrênmỗicatửvongdotainạngiaothông.

Nhữngngườiủnghộviệcphântíchlợiích-phítổnchỉrarằng:bằngcáchchophép láixe88km/giờchứkhôngphải104km/giờ,chúng tangầmđịnhgiámạngsốngconngười là1,54triệuđôla- íthơnnhiềusovớiconsố6triệuđô la-mứcgiá thườngđượccơquanchínhquyềnMỹsửdụngtrongviệcthiếtlậpcáctiêuchuẩnônhiễm,cũngnhưquyđịnhđảmbảosứckhỏevàantoàn.Thếthìtạisaokhôngnóithẳngđiềuđóra?Họlậpluậnrằngnếukhôngthểtránhkhỏiviệcđánhđổimộtmứcđộantoànnàođólấylợiíchvàtiệnnghithìchúngtanêntỉnhtáochấpnhận,vànênsosánhphítổnvớilợiíchmộtcáchcóhệthốngnhấtcóthể-thậmchínếuđiềuđócónghĩalàđịnhgiámạngsốngconngười.

Ngườitheothuyếtvịlợicoixuhướngkhôngdámđịnhgiámạngsốngconngườilàtháchthứcchúngtacầnkhắcphục,một“điềucấmkỵ”cảntrởmọingười suynghĩminhbạchvà lựachọnhợp lý.Tuynhiênđốivớiphíachỉtrích thuyếtvị lợi, sựbănkhoăncủachúng taxuấtphát từmộtđiềugìđóquantrọngvềmặtđạođức-đólàquanđiểmchorằngkhôngthểđođếmvàsosánhtấtcảcácgiátrịvàhànghóabằngmộtthangđoduynhất.

TrảtiềnchonỗiđauMộtsốnhàkhoahọcxãhộicótưtưởngthựcnghiệmđãthửgiảiquyếttranhchấpkhónhằnnày.Trongnhữngnăm1930,nhàtâmlýhọcxãhộiEdwardThorndikecốgắngchứngminhgiảđịnhcủathuyếtvịlợi:cóthểquyđổitấtcảnhữngđiềumìnhthíchvàkhôngthích-cóvôsốđiềunhưvậy-vàomộtthanggiátrịchung(mộtđồngtiềnchungthểhiệnhạnhphúcvànỗibuồn).

Ông tiếnhànhkhảo sát với những thanhniênnhận tiền cứu trợ của chínhphủ, hỏi họ muốn nhận bao nhiêu tiền để chịu đựng rất nhiều kiểu trải

nghiệmkhácnhau.

Vídụ:Bạnmuốnnhậnbaonhiêutiềnđể“Bịnhổmộtrănghàmtrên?”hoặc“Bịcắtmộtngónchân?”hay“Ăncongiunđấtcònsốngdài15cm?”hoặc“Dùngtaybópcổchếtconmèođilạc?”hoặc“SốngtrọnđờitạimộttrangtrạiởKansas,trongvòngmườisáukilometkhôngcóthôntrấnnào”.

Bạnnghĩtrảinghiệmnào“đắt”nhất,trảinghiệmnào“rẻ”nhất?Dướiđâylàbảnggiáthuđượctừcuộckhảosátcủaông(thờigiánăm1937):

Nhổrăng:4.500đôla

Cắtngónchân:57.000đôla

Ăngiun:100.000đôla

Bópchếtmèo:10.000đôla

SốngởKansas:300.000đôla

Thorndikenghĩpháthiệnnàyủnghộýtưởngrằngcóthểđovàsosánhtấtcảmọithứtrêncùngmột thanggiá trị.Ôngviết:“Bấtkỳmongmuốnhaysựhàilòngnàođềulàmộtthựcthể,tồntạiởmứcđộnàođóvàdovậyđềuđođạcđược.Cuộcsốngcủaconchó,conmèohaycongà...phầnlớnđượcxácđịnhbởisựkhaokhát,thèmmuốn,hammuốnvàsựhàilòngcủachúng...Vàmạngsốngconngườicũngnhưvậy,chodùkhaokhátvàmongmuốncủaconngườinhiềuhơn,tinhtếvàphứctạphơn”.

Nhưng thật vô lý khi so sánh các mục quái đản trong danh sách củaThorndike.LiệuchúngtacóthểthựcsựkếtluậnrằngnhữngngườiđượchỏicoiviệcsốngởtrangtrạivùngKansaskhóchịugấpbalầnviệcănsâu;haylànhững trảinghiệmnàykhácbiệtđếnmứckhông thể so sánhchúngvớinhau?Thorndikethừanhậncótớimộtphầnbasốngườiđượchỏinóirằngkhốngđờinàohọchấpnhậnchịuđựngnhữngtrảinghiệm“kinhtởm”này,dùđượctrảbaonhiêuđichăngnữa.

NữsinhtrườngSt.AnneKhôngthểchứngminhhaybácbỏmộtcáchrạchròiquanđiểmchorằngcóthểquyđổitấtcảcácgiátrịđạođứcvềmộtgiátrịchungduynhấtmàkhônghao hụt gì. Nhưng đây làmột trường hợp nữa khiến ý tưởng này bị hoàinghi.Trongnhữngnăm1970,khitôilàhọcviêncaohọcởOxford,namsinhvànữsinhhọcởtrườngriêng.Cáctrườngnữcóquyđịnhkhắtkhekhông

chokháchnamngủquađêmởphòngnữ.Nhưngtôingheđồncácquyđịnhnàyhiếmkhiđượcthựcthivàdễbịviphạm.Hầuhếtnhânviêncủatrườngkhôngcảmthấycóbổnphậnthựcthinhữngquanniệmtruyềnthốngvềđạođứcgiớitính.Ngàycàngcónhiềuáplựcnớilỏngquyđịnhnày,vàđâytrởthànhmộtchủđềtranhluậntạitrườngnữsinhSt.Anne.

Mộtsốthànhviênlớntuổilàngườitrọngtruyềnthống.Họphảnđốiviệcchophépkháchnamởlạiquađêmtrêncơsởđạođứctruyềnthống;họnghĩviệccáccôgáitrẻchưalậpgiađìnhquađêmvớibạntrailàvôđạođức.Nhưngthờithếđãkhác,vàcácvịnàycảmthấyxấuhổkhinóithậtlýdophảnđối.Vìvậy,họchuyểnthểlậpluậncủamìnhsangkiểuthuyếtvịlợi:“Nếukháchnamởlạiquađêm,phítổncủatrườngsẽtănglên”.Bạncóthểbănkhoănvìsaolạithế“Vâng,họmuốntắm,vàđiềuđótốnnhiềunướcnónghơn”.Bêncạnhđó,họchorằng“Chúngtasẽphải thayvải trảigiườngthườngxuyênhơn”.

Nhữngngườimuốnthayđổiđãthỏahiệpvớiphetruyềnthốngnhưsau:Mỗinữsinhcóthểcótốiđabakháchquađêmmỗituần,miễnlàmỗivịkháchphải trả nhà trường khoản phí tổn 50 xu một đêm”. Ngày hôm sau, báoGuardiangiậtngaytiêuđề:“NữsinhSt.Anne-50xuquađêm”.Ngônngữđạođứcđãkhôngđượcdịchđầyđủsangngônngữcủathuyếtvịlợi.Ngaysauđó,quyđịnhnày,cũngnhưkhoảnphí,đãbịxóabỏ.

JohnStuartMillChúng ta đã xem xét hai phản bác nguyên tắc “hạnh phúc lớn nhất” củaBentham:(1)sựkhôngtôntrọngphẩmgiáconngườivàcácquyềncánhân,và(2)khôngthểquyđổimọigiátrịđạođứcquamộtthangđohạnhphúcvànỗibuồn.Làmsaophảnứnglạitrướchailýlẽphảnbácnày?

John StuartMill (1806-1873) tin rằng có thể đáp trả được. Là thế hệ sauBentham,ôngcốgắngcứuthuyếtvịlợibằngcáchthayđổitheohướngnhânvănhơn, ít tính toánhơn thiệthơn.Mill làcon traiJamesMill,mộtngườibạnvàmônđệcủaBentham.JamesMilldạyconởnhà,vàcậubéMilltrởthành thầnđồng.Cậuhọc tiếngHyLạpkhi ba tuổi và tiếngLatin lúc lêntám.Nămmườimộttuổi,cậuđãviếtlịchsửcủaluậtLaMã.Nămhaimươituổi,anhbịsuynhượcthầnkinh,vàbịtrầmcảmtrongnhiềunăm.NgaysauđóanhgặpHarrietTaylor,lúcđólàmộtphụnữcóchồngvớihaicon,nhưngbàvàMilltrởthànhbạnthân.Khichồngbàquađờihaimươinămsau,bàvàMillđãkếthôn.MillghinhậnTaylorlàngườibạnđồnghànhtrítuệvàcộng

tácviênđắclựcnhấtgiúpôngsửađổihọcthuyếtcủaBentham.

LýlẽtựdoMillnỗlựcvấtvảviếtbàinhằmlàmtươngthíchcácquyềncánhânvớitriếtthuyếtvịlợicủaBenthammàôngchịuảnhhưởngtừchamình.CuốnsáchBànvềtựdo(OnLiberty,1859)củaônglàtácphẩmbảovệtựdocánhânkinhđiểntrongthếgiớiAnhngữ.Nguyêntắcchínhlàngườidânphảiđượctựdolàmbấtcứđiềugìhọmuốn,miễnlàđiềunàykhốnggâyhạichongườikhác.Chínhphủkhôngđượccanthiệpvàotựdocánhânvớilýdobảovệchínhbảnthânhọ,hoặcđểápđặtýkiếnvềlốisốngtốtnhấtchođasố.Millchorằngxãhộichỉnênxétcáchànhđộngcó tínhhưởngđếnngườikhác.Miễnlàtôikhônglàmhạibấtcứaikhác,“Tôituyệtđốiđộclập.Tôilàchủnhântuyệtđốicủacảthânthểlẫntâmhồn”.

Lậpluậnvềquyềncánhânnàydườngnhưđòihỏimộtdiềugìđómạnhhơntínhcóích-điềumànóbiệnminh.Hãyxét:Giảsửđasốghétvàmuốncấmmột tôn giáo nhỏ.Chẳng phải việc cấm sẽ tạo ra hạnh phúc lớn nhất chođôngngườinhấtsao?Đúng,nhómthiểusốbịcấmsẽđaukhổvàthấtvọng.Nhưngnếunhómđasốđủđôngvàthựcsựthùghétnhómtôngiáonhỏ,hạnhphúctậpthểcủađasốlớnhơnhẳnnỗiđaukhổcủanhómthiểusố.Kịchbảnnàychothấycóvẻtínhcóíchkhôngphảilànềntảngđángtincậychotựdotôngiáo.NguyêntắctựdocủaMilldườngnhưcầnmộtcơsởđạođứcchắcchắnhơnnguyênlývịlợicủaBentham.

Millkhôngđồngývậy.Ôngnhấnmạnhtrườnghợptựdocánhânphụthuộchoàntoànvàoyếutốsaucủathuyếtvịlợi:“Hoàntoànphùhợpkhinóirằngtôitừbỏbấtkỳlợithếnàothuộcvềlýlẽcủatôibắtnguồntừýtưởngquyềntrừutượngcủaconngười-làthứđộclậpvớitínhhữuích.Tôicoilợiíchlàmụctiêucuốicùngcủatấtcảcácvấnđềđạođức,nhưngphảilàlợiíchtrongphạmvilớnnhất,căncứtrênlợiíchvĩnhcửucủaconngườilàmộtthựcthểtiếnbộ”.

Millchorằngchúngtanêntốiđahóalợiích-khôngphảitrongtừngtrườnghợpriênglẻ-màlàvềlâuvềdài.Vàônglậpluậntôntrọngtựdocánhânsẽdầndầnmangđếnhạnhphúclớnlaonhấtcholoàingười.Chophépđasốbịtmiệngnhómbấtđồngchínhkiếnhoặckiểmduyệtcácnhàtưtưởngtựdocóthểtốiđahóalợiíchngàyhômnay,nhưngvềlâudàisẽkhiếnxãhộitồitệhơn(íthạnhphúcđi).

Tạisaochúngtalạichorằngvềlâuvềdài,bảovệtựdocánhânvàquyền

bấtđồngchínhkiếnsẽthúcđẩyphúclợicủatoànxãhội?Millnêumộtsốlýdo:Quanđiểmbấtđồngcó thểđúng,hoặcđúngphầnnào,vàdođógiúphiệuchỉnhquanđiểmthịnhhành.Vàthậmchínếukhôngđượcthế,đemýkiếnchủlưutranhbiệnvớinhữngýtưởngkhácsẽlàmýkiếnchủlưukhôngtrởnêngiáođiềuvàthànhkiến.Cuốicùng,mộtxãhộiépcácthànhviênkhưkhưgiữtruyềnthốngvàquycủcóthểrơivàotìnhtrạngxơcứngmấthiệuquả,mấtđisứcsốngthúcđẩyxãhộipháttriển.

NhữngsuyđoáncủaMillvềviệctựdođemlạilợiíchchoxãhộicóvẻhợplý.Nhưngchúngkhôngthểlàcơsởđạođứccótínhthuyếtphụccủaquyềncánhân,ítnhấtvớihailýdosau:Thứnhất,việctôntrọngquyềncánhânvìmụctiêuthúcđẩytiếnbộxãhộikhiếncácquyềnnàytrởthànhcontincủanhữngbấttrắc.Giảsửchúngtagặpmộtxãhộiđạtđượchạnhphúclâudàibằngphươngphápchuyênchế.Phảichăngngườitheothuyếtvịlợikếtluậnrằng,trongxãhộiđó,vềmặtđạođứckhôngcầnquyềncánhân?Thứhai,lýlẽcủathuyếtvịlợikhôngchorằngviệcxâmphạmquyềncủamộtaiđólàsai phạmđối vớimột cá nhân cụ thể, bất kể điều này ảnhhưởng sao đếnphúclợichung.Nếuđasốbứchạitínđồcủamộttôngiáonhỏ,thuyếtvịlợikhôngxemđólàsựbấtcôngvớitínđồcụthể,màchỉcoiviệcnàyđơnthuầngâyrahậuquảxấu-chẳnghạnkhôngkhoandungcóthểlàmtoànthểxãhộithiệthại?

Mill có câu trả lời cho những thách thức trên, nhưng điều đó lại đưa ôngvượtrangoàiphạmviđạođứccủathuyếtvịlợi.TheoMill,buộcmộtngườisống theophong tục,quycủhoặcýkiếnhiệnhành làsai,vìđiềuđóngăncản anh ta đạt đượcmục tiêu tối thượng của cuộc đời conngười: sự pháttriểntoàndiệnvàtựdocáckhảnăngcủangườiđó.Milllýgiảisựtuânthủlàkẻthùcủalốisốngtốtđẹp.

Nănglựcnhậnthức,phánxét,ýkiếnsángsuốt,hoạtđộngtinhthần,vàthậmchícảưutiênđạođứccủaconngườichỉđượcvậndụngkhiđưaramộtsựlựachọn.

Người làmbất cứđiềugì vì đó là truyền thống thì khôngcó sự lựa chọn.Người đó không có kinh nghiệm thực tế trong việc nhận thức hoặcmongmuốnđiềugìtốtđẹpnhất.Tinhthầnvàđạođứcgiốngnhưcơbắp,chỉđượccảithiệnnếuđượcsửdụng...Nếuchophéptoànbộhoặcmộtphầnthếgiớilênkếhoạchchocuộcsốngcủamình,ngườiđóchỉcầnđếnnhữngnănglựcbắt chước của loài vượn. Con người tự do lựa chọn cách sống của chínhmình,sửdụngtấtcảnănglựccủamình.

Millcũngthừanhậntuântheotruyềnthốngcóthểgiúpmộtngườidễsốnghơnvàkhônggặpnguyhiểm.“Nhưngđiểmkhácbiệtcủaanhtavớitưcáchmộtconngườilàgì?”Ônghỏi.“Khôngchỉlàmgì,màcảcáchanhlàmcũngquantrọng”.

Vìvậy,hànhđộngvàkếtquảkhôngphảilàtấtcả.Phảixétđếncảtínhcách.ĐốivớiMill,mongmuốncánhânkhôngquantrọngvớinhữngýmuốnnómang lại so với tính cách nó phản ánh. “Một người nào đómà chính bảnthân không có hammuốn và xung lực là người không có tính cách, cũngchẳngkhácgìmộtđộngcơhơinước”.

SựtándươngnhiệtthànhcủaMillvớiquyềncánhânlàđiểmđặcbiệtnhấttrongtácphẩmBànvềtựdo.Nhưngđócũnglàmộtloạidịgiáo.Vìủnghộýtưởngđạođứchơn là tínhhữu ích - cácý tưởngvề tính cáchvà sựhưngthịnhcủaloàingười-nókhôngthựcsựđượcxâydựngtrênnguyêntắccủaBenthammàthựcsựđốinghịch,bấtchấpMilltuyênbốđiềungượclại.

HạnhphúclớnhơnPhảnứngcủaMillvớiluậnđiểmthứhaiphảnbácthuyếtvịlợi-quychuyểntấtcảcácgiátrịvàomộtthangđoduynhấthóaracũngdựatrênýtưởngđạođức, không lệ thuộc vào tính hữu ích. Trong tiểu luận Về thuyết vị lợi(Utilitarianism,1861),viếtngaysaukhixuấtbảnBànvề tựdo,ôngđãcốgắngchứngminhngườitheothuyếtvịlợicóthểphânbiệthạnhphúcnàocógiátrịhơnhạnhphúcnào.

ĐốivớiBentham,hạnhphúclàhạnhphúcvàkhổđaulàkhổđau.Cơsởduynhấtđểđánhgiámộttrảinghiệmtốthơnhaytệhơnmộttrảinghiệmkháclàcườngđộvàthờigianhạnhphúchayđaukhổnótạora.Cáigọilàhạnhphúclớnhơnhoặccóýnghĩacaoquýhơnlàhạnhphúctạorasựvuisướngmạnhhơnvàlâudàihơn.Benthamcôngnhậnkhôngphânbiệtđượcphẩmchấtcủaniềm vui. “Khối lượng của hạnh phúc bằng nhau” ông viết, “Chơi ghim(push-pin,mộttròchơicủatrẻcon)cũngtốtnhưlàmthơ”.ThuyếtvịlợicủaBenthamhấpdẫnphầnnàochínhlànhờtinhthầnkhôngphánxétnày.Hãycoisởthíchcủangườidânnhưchúngvốnthếmàkhôngphánxétgiátrịđạođứccủasởthíchđó.Tấtcảsởthíchđềuđượccoibìnhđẳng.Benthamnghĩthật quá tựphụđểđánhgiámộthạnhphúc cóbản chất tốt hơnmộthạnhphúckhác.NgườithíchMozart,kẻkhácthíchMadonna.Ngườithíchbalê,kẻkhácthíchchơinémbóng.NgườiđọcsáchtriếthọcPlato,kẻkhácđọctạpchí khiêudâmPenthouse. Bentham hỏi:Ai có thể nói hạnh phúc nào lớn

hơn,cógiátrịhơn,caothượnghơnnhữnghạnhphúckhác?

ViệctừchốikhôngphânbiệthạnhphúclớnvàhạnhphúcnhỏgắnkếtvớiniềmtincủaBenthamrằngtấtcảcácgiátrịđềucóthểđượcđovàquyđổitrên cùngmột thanggiá trị.Nếu các trải nghiệmchỉ khácnhauởmứcđộhạnhphúchoặcnỗiđaumàchúngtạora-chứkhôngphảilàchấtlượng,thìngườitacóthểđonóbằngmộtthangđonàođó.Nhưngmộtsốngườiphảnđốithuyếtvịlợiởđiểmnày:họtinrằngmộtsốhạnhphúcthựcsự“lớn”hơnnhữnghạnhphúckhác.

Nếumộtsốhạnhphúclớnhơnnhữnghạnhphúckhácthìtạisaoxãhộilạiđánhgiátấtcảcácsởthíchđềunhưnhau,nóichiđếnviệcđemcộngtấtcảcácsởthíchlại?HãynhớlạiviệcnémgiáodânchosưtửănởĐấutrườngLaMã.Một lýdophảnđốicảnh tượngđẫmmáunày làviệcnàyviphạmquyềncủacácnạnnhân.Nhưnglýlẽphảnđốikhácnữalànótạoramộtthúvuithấphènchứkhôngphảimộthạnhphúccaoquý.Phảichăngsẽtốthơnnếuthayđổichứkhôngphảiđápứngnhữngsởthíchnày?

Người ta nói rằng những ngườiThanh giáo[5] cấm trò thả chó cắn gấu bịxíchkhôngphảivìtrònàylàmgấubịđaumàvìkiểuhạnhphúccủangườixem.Tròchọcgấukhôngcònlàmộtthútiêukhiểnphổbiến,nhưngchọigàvàchọichóvẫncònsứcthuhútlớn,vàmộtsốđiềuluậtngăncấmcáctrònày.Mộtlậpluậnbiệnminhchocáclệnhcấmlàngănchặnsựtànbạovớiđộngvật.Nhưng luậtnàycũngphảnánhmộtphánxétđạođức rằnghạnhphúcphátsinhtừtrậnchọichólàđángghêtởm,vàmộtxãhộivănminhnêncấm.BạnkhôngcầnphảitheoThanhgiáođểcảmthôngvớikếtluậnnày.

Benthamtổnghợp tấtcảcácsở thích -bấtkểgiá trị - trongviệcxácđịnhphápluậtphảinênnhưthếnào.NhưngnếunhiềungườithíchchọichóhơnxemtranhRembrandt[6],xãhộicónênđầutưvàođấutrườngchóchứkhôngphải bảo tàng nghệ thuật?Nếu hạnh phúc nào đó thấp và hạ cấp, tại saongườitatínhcảnótrongviệcquyếtđịnhđiềuluậtnàonênđượcbanhành?

Millcốgắngbảovệthuyếtvịlợitrướclậpluậnphảnđốinày.KhônggiốngBentham,Mill tincóthểphânbiệtgiữahạnhphúclớnvàhạnhphúcnhỏ-tứccóthểđánhgiáchấtlượng,khôngchỉmứcđộ,cườngđộcácướcmuốncủa chúng ta. Và ông nghĩ rằng có thể phân biệt bằng cách chỉ dựa vàothuyếtvịlợimàkhôngdựavàobấtkỳýtưởngđạođứcnàokhác.

Mill bắt đầu bằng cam kết trung thành với các tín điều của thuyết vị lợi:“Hànhđộnglàđúngnếunócóxuhướngthúcđẩyhạnhphúc;hànhđộnglà

sai nếu có xu hướng tạo ra bất hạnh.Bởi vì hạnh phúc là niềm vui đượcmongđợivàkhôngcóđaukhổ;bởithếbấthạnhlàsựđaukhổvàthiếuvắngniềmvui”.Ôngcũngkhẳngđịnh“lý thuyếtvề sự sống lànền tảngcủa lýthuyếtđạođứcnày,cụthểlà,hạnhphúcvàkhôngbịđaukhổlàmụcđíchduynhấtđángđượckhaokhát.Tấtcảnhữngthứđángđượckhaokhátlàdohạnhphúcvốncó trongbản thânchúng,hoặcdochúng làphương tiệnđểthúcđẩyhạnhphúcvàngănngừasựđaukhổ”.

Mặcdùkhẳngđịnhhạnhphúcvàđaukhổlàtấtcả,Millthừanhận“mộtsốhạnhphúcđượcmongmuốnhơnvàcógiátrịhơnnhữnghạnhphúckhác”.Bằngcáchnàochúngtabiếtđượcnhữnghạnhphúcnàocóchấtlượngcaohơn?Millđềxuấtmộtthửnghiệmđơngiản:“Tronghainiềmvui,hạnhphúcđượcmongmuốnhơnlàhạnhphúcđượcđaphầnnhữngngườitrảinghiệmcảhaihạnhphúcthíchhơn-khôngvìbấtkỳcảmgiácnghĩavụđạođứcnàophảithíchnó”.

Thửnghiệmnàycómộtlợithếrõràng:Nókhôngxuấtpháttừýtưởngcủathuyếtvị lợi rằngđạođứcphụ thuộcmộtcáchđơngiảnvàhoàn toànvàonhữnghammuốnthựcsựcủachúngta.“Bằngchứngduynhấtchothấyđiềugìđượcmongước làmọingười thựcsựhammuốnnó”,Millviết.Nhưngnếuđó làcáchđểphânbiệtchất lượnggiữacácniềmvui, thửnghiệmcủaôngdườngnhưlàđíchngắmcủalýlẽphảnđốisau:Chẳngphảichúngtađôikhithíchhưởngthụhạnhphúcnhỏhơnhạnhphúclớnđósao?Chẳngphảiđôi khi chúng ta thích nằm ườn trên sofa xem phim hài kịch tình huống(sitcom)thayvìđọcPlatohoặcđixemoperasao?Hoặccóthểnàoưathíchnhữngtrảinghiệmdễthỏamãnmàkhôngxemxétchúngcóđặcbiệtdánggiákhông?

ShakespearevàGiađìnhSimpsons[7]Khi thảo luậnvớisinhviênvề lập luậnhạnhphúc lớn,hạnhphúcnhỏcủaMill,tôiđưaramộtphiênbảnthửnghiệmcủamình.Tôiđưachosinhviênba chương trình huyền hình giải trí phổ biến:một trận đấu trong chươngtrìnhĐấuvật giải trí thế giới (WorldWrestlingEntertainment,một quangcảnhbạolựctrongđónhữngngườiđượcgọi làđấusĩ tấncôngnhaubằngghế xếp); một đoạn độc thoại trong Hamlet của một kịch sĩ chuyên diễnShakespearevàmộttríchđoạntrongGiađìnhSimpsons.Sauđótôihỏihaicâuhỏisau:ChươngtrìnhgiảitrínàobạnthíchnhấtvàChươngtrìnhgiảitrínàobạnnghĩcógiátrịnhất?

vềmứcđộthíchthú,GiađìnhSimpsons luônnhậnđượcnhiềuphiếunhất,kịchShakespeaređứngkếsau(Mộtsốsinhviêndũngcảmthúnhậnđammêxemđấuvật).Nhưngkhihỏichươngtrìnhnàocóchấtlượngcaonhất,kịchShakespearecóphiếuápđảo.

KếtquảcủathínghiệmnàyđặtramộttháchthứcchothửnghiệmcủaMill.Nhiều sinh viên thích xem Gia đình Simpson, nhưng vẫn nghĩ kịchShakespearetạorahạnhphúclớnhơn.

Phảithừanhậnrằng,mộtsốcóthểnóiShakespearelàtốthơnbởivìhọđangngồi trong lớphọcvàkhôngmuốn trôngcóvẻphàm tục.Vàmột số sinhviênlậpluậnrằngGiađìnhSimpsons,vớisựphatrộntinhtếcácbìnhluậnxã hội với sựmỉamai, hài hước đã đánhbại nghệ thuật củaShakespeare.NhưngnếuđaphầnnhữngngườiđãxemcảhaiđềuthíchGiađìnhSimpsonshơn,thìsẽrấtkhóđểMillkếtluậnkịchShakespearecóchấtlượngcaohơn.

TuynhiênMillkhôngmuốntừbỏýtưởngrằngmộtsốcáchsốngcaoquýhơnhơnnhữngcáchsốngkhác,ngaycảnếunhữngngườicócáchsốngđókhóthỏamãnhơn.“Ngườicóphẩmđứccaohơnkhócảmthấyhạnhphúchơn,cókhảnăngchịunhiềuđaukhổhơnngườibìnhthường;nhưngbấtchấpnhưthế,ngườiđókhôngbaogiờthựcsựmuốnrơixuốngtìnhtrạngmàanhtacảmthấylàmộtcấpđộtồntạihạcấp”.

Tạisaochúngtakhôngmuốnđánhđổimộtcuộcsốnggắnvớicácphẩmđứccaocảchomộtcuộcsốngmãnnguyệnthấphèn?Millchorằnglýdokhảdĩlà“tìnhyêutựdovàđộclậpcánhân”,vàkếtluậnrằng“điềuhấpdẫnphùhợpnhất làmộtýthứcvềphẩmgiá,màtấtcảloàingườiđềucódùíthaynhiều”.

Millcũngthừanhận“đôikhi,dướiảnhhưởngcủasựcámdỗ”,thậmchíconngười tốt nhất cũng có lúc thích hạnh phúc nhỏ hơn hạnh phúc lớn.Mọingườicó lúcchỉmuốn“làmcủkhoai tâyngồighếbành”.NhưngđiềunàykhôngcónghĩalàchúngtakhôngphânbiệtđượcgiữaRembrandtvàphimbộtruyềnhình.Millviếtđiềunàytrongmộtđoạnđángnhớ:“Thàlàmconngườikhôngmãnnguyệncònhơntrởthànhmộtconlợnthỏamãn;thàlàmSocrateskhôngmãnnguyệncònhơn trở thànhmộtkẻngốc thỏamãn.Vànếukẻngốc,hoặcconlợncóýkiếnkhác,đólàbởivìchúngchỉbiếtýkiếnriêngcủamình”.

Biểuđạtvềniềmtinvàophẩmđứcconngườinghethậthấpdẫn.Nhưngkhidựavàođó,Millđãlạckhỏitiềnđềthuyếtvịlợi.Khôngcòncoihammuốnthựctếlàcơsởduynhấtđểphánxétđiềugìcaoquývàcáigìtầmthường.

Bâygiờtiêuchuẩnxuấtpháttừmộtýtưởngvềnhânphẩmconngười-thứđộclậpvớimongmuốnvàhammuốncủachúngta.Nhữnghạnhphúclớnkhôngphảibởi vì chúng la thích chúnghơn; chúng tamuốn chúngbởi vìchúng tanhậnbiết chúngcógiá trị hơn.Chúng tađánhgiá cao tínhnghệthuậttrongHamletkhôngphảivìchúngtathíchvởkịchnàyhơncácchươngtrìnhgiảitrícógiátrịnghệthuậtthấphơn,màbởivìnókhuyếnkhíchphẩmđứccủachúngtavàlàmchochúngta“người”hơn.

Cũngnhưvớiquyềncánhân,bằnghạnhphúclớn,Millđabảovệthuyếtvịlợi trướclờibuộctội thuyếtnàyquytấtcảmọithứvềcáchtínhtoánhạnhphúcvànỗibuồnthôthiển,nhưngchỉbằngcáchviệndẫnýtưởngđạođứcvềphẩmgiávàcátínhcủaconngười-nhữngthứđộclậpvớisựhữuích.

Trong hai triết gia vĩ đại thuộc trường phái vị lợi, Mill nhân văn hơn,Benthamnhấtquánhơn.Benthamquađờivàonăm1832,thọ84tuổi.NhưngngàynaynếuđếnLondon,bạncóthểghéthămông.Trongdichúc,ôngđềnghịbảoquản,ướp,và trưngbàyxácmình.Vàbạncó thể thấyởĐạihọcLondon,ôngvớibộtrangphụcquenthuộcvẫnngồitrầmngâmtrongmộttủkính.

Ngaytrướckhichết,Benthamtựhỏimộtcâuhỏinhấtquánvớitriếtlýcủamình:Ngườisốngcóthểsửdụngngườichếtlàmgì?Ôngkếtluậnrằngcómộtcáchlàdùngthihàichomụcđíchnghiêncứugiảiphẫu.Tuynhiênđốivới các triết gia vĩ đại, tốt hơn là nên bảo tồn thể xác thật để truyền cảmhứngchocácthếhệtriếtgiatươnglai.Benthamxếpmìnhvàoloạithứhainày.

Thật ra, khiêm tốn khôngphải làmột nét tính cách rõ ràng củaBentham.Khôngchỉhướngdẫnchitiếtviệcbảoquảnvàtrưngbàythithểmình,ôngcũngđềnghịbạnbèvàcácmônđệgặpgỡhàngnăm“vớimụcđíchtưởngnhớngườisánglậprahệthốngđạođứcvàphápluậtmangđếnhạnhphúctốiđa”, và khi gặp gỡ nhau, họ nên đưaBenthamđến thamdự cùng.Nhữngngườingưỡngmộôngđãthựchiệnnghĩavụđó.“Biểutượngtựđộng”,nhưBentham gọi, được trao choHiệp hội Bentham quốc tế trong những năm1980.VàchínhthứcthìcáixácướpcủaBenthamvẫnđượcđẩytớicáccuộchọpcủahộiđồngquảntrịcủatrườngđạihọc,biênbảnghiông“hiệndiệnnhưngkhôngbiểuquyết”.

MặcdùBenthamlênkếhoạchcẩnthận,việcướpđầuôngbịlỗi,dođó,hiệnnay“ông”cómộtcáiđầunặntừsáp ,chứkhôngphảiđầuthật.Đầuthựccủaông,bâygiờđượcbảoquản trongmộtphòngnhỏ,đãđược trưngbày

mộtlầntrongmộtcáiđĩađặtgiữahaichânông.Nhưngsinhviênđãlấytrộmcáiđầuvàsauđótrảlạichotrườngđạihọcđểlấytiềnchuộclàmtừthiện.

Ngaycảtrongcáichết,JeremyBenthamcũngthúcđẩylợiíchlớnnhấtchonhiềungườinhất.

3.CHÚNGTACÓSỞHỮUCHÍNHMÌNHKHÔNG?-CHỦNGHĨATỰDOCÁNHÂN^[Libertarianism:chủtrươngtốiđahóatựdocánhân,mọiquyềnlợidànhchocánhân.ThểhiệntrongkinhtếlàchínhsáchLaissez-faire,trongchínhtrịlànềnchínhtrịcủađảngCộnghòa.Chúngtôitạmgọikhuynhhướngnàylàchủnghĩatựdocánhân,nhữngngườitheokhuynh

hướngnàylàngườichủtrươngtựdocánhân(libertarian)đểphânbiệtvới:Chủnghĩatựdodânchủ(liberalism):chủtrươngtựdonhưngmongmuốnxâydựngvàpháttriểnmộtkhung

nguyêntắc,thểchếchungnhằmđảmbảonhữnggiátrịtựdochungchomọingười.ĐâylàquanđiểmcủađảngDânchủ.Nhữngngườitheoquanđiểmnàytạmgọilànhữngngườitựdodânchủ

(liberal).]

MỖIĐỘTHUVỀ, tạpchíForbescôngbốdanhsáchbốn trămngườiMỹgiàunhất.Tronghơnmộtthậpkỷ,chađẻcủaMicrosoft-BillGatesIII-đứngđầudanhsách.Năm2008,GatesvẫnđứngđầuvàtạpchíForbesướctínhtàisảncủaôngkhoảng57tỷđôla.NhữngngườikháccùngtrongdanhsáchlànhàđầutưWarrenBuffett(đứngthứtư,với50tỷđôla),nhómchủnhâncủaWal-Mart, chađẻcủaGooglevàAmazon,chủnhâncáccông tykhai thácdầu, chủ tịch các quỹ đầu tư, các ông trùmbất động sản, ngôi sao truyềnhìnhOprahWinfrey(xếpthứ155,với2,7tỷđôla),vàxếpcuốibảnglàchủtịchNewYorkYankeesGeorgeSteinbrenner(1,3tỷđôla).

NhữngngườigiàunhấtnềnkinhtếMỹthậtquágiàucó,ngaycảtronglúckhốn khó, đến nỗi chỉ là tỷ phú cũng chưa đủ để lọt được vào danh sáchForbes400.Thựctếlànhóm1%dânsốgiàunhấtsởhữuhơnmộtphầnbatổngtàisảncủacảnước,nhiềuhơntổngtàisảncủanhóm90%dânsốnghèonhất.Nhóm10%dânsốgiàunhấtchiếm42%tổngthunhậpvànắm71%tàisảncảnước.

TìnhtrạngkinhtếbấtbìnhđẳngởHoaKỳsâusắchơnbấtkỳquốcgiadânchủnàokhác.Mộtsốngườinghĩrằngbấtbìnhđẳngnhưthếthậtbấtcôngvàmuốnđánhthuếngườigiàuđểgiúpngườinghèo.Nhữngngườikháckhôngđồngý,họchorằngbấtbìnhđẳngkinhtế-nếunhưkhôngcónguyênnhântừbạolựchaygianlậnmàthôngqualựachọncủamọingườitrongnềnkinhtếthịtrường-khôngphảiđiềubấtcông.

Aiđúng?Nếunghĩcônglýcónghĩalàtốiđahóahạnhphúc,bạncóthểủnghộviệcphânphốilạicủacảitrêncơsởsauđây:Giảsửchúngtalấy1triệuđô la củaBillGates và phát chomột trăm người nghèo,mỗi người được10.000đôla.Tổnghạnhphúccóthểsẽtăng.Gatessẽchẳngtiếctiềnlàmấytrongkhimỗingườinhậntiềnsẽcóđượcniềmhạnhphúctuyệtvời.TổngniềmvuicủahọsẽtăngnhiềuhơnnỗibuồnmấttiềncủaGates.

Cáilogickiểuvịlợinàycóthểpháttriểnđếnchỗủnghộcáchtáiphânphốithunhậphoàn toàncựcđoan,đó làchuyển tiềncủangườigiàuchongườinghèo cho đến khi đồng đô la cuối cùng chúng ta lấy củaGates làm ôngbuồnngangvớiniềmvuingườinhậntiềncóđược.

KịchbảnRobinHoodnàychịu ítnhấthaiphảnbác -một từchínhnhữngngười theo thuyếtvị lợi,một từbênngoài.Phảnbácđầu tiên longạimứcthuếcao -đặcbiệt thuế thunhập - sẽkhôngkhuyếnkhíchmọingười làmviệcvàđầutư,dẫnđếnnăngsuấtsuygiảm.Nếunềnkinhtếsuythoái,sẽcóítcủacảiđểtáiphânphối,mứcđộlợiíchtổngthểsẽgiảm.Vìvậy,trướckhi

đánhthuếBillGatesvàOprahWinfreythậtnặng,ngườitheothuyếtvịlợisẽphảihỏilàmthếcókhiếnnhữngngườinàylàmviệcítđi,kiếmtiềníthơn,vàhậuquảcuốicùnglàsốtiềndùngđểtáiphânphốichongườinghèogiảmđi.Phảnbácthứhaiđặtnhữngtínhtoánhơnthiệtquamộtbênvàchorằngđánhthuếngườigiàuđểgiúpđỡngườinghèolàkhôngcôngbằngvìviphạmmộtquyềncơbản.Theophảnđốinày,lấytiềncủaGatesvàWinfreykhihọkhôngđồngý-ngaycảvìmộtlýdochínhđáng-làcưỡngchế.Việcnàyviphạmvàoquyềntiêutiềntựdocủahọ.Nhữngngườiphảnđốiviệctáiphânphốithunhậpvìnguyênnhânnàyđượcgọilàngườitheochủnghĩatựdo.

Nhữngngườitheochủnghĩatựdoủnghộthịtrườngbịgiớihạnvàphảnđốisựđiềutiếtcủachínhphủ,khôngphảivìtínhhiệuquảcủanềnkinhtếmàvìtựdocủaconngười.Ýniệmchủđạocủahọlàmỗiconngườichúngtacóquyềntựdocơbản-làquyềnlàmbấtkểđiềugìvớitàisảncủamìnhmiễnlàchúngtatôntrọngquyềnlàmnhưvậycủangườikhác.

NhànướctốithiểuNếulýthuyếtvềquyềncủachủnghĩatựdocánhânlàchínhxácthìrấtnhiềuchứcnăngcủanhànướchiệnđạilàbấthợpphápvàviphạmquyềntựdo.Chỉnhànước tối thiểu -đảmbảoviệc thực thigiaokèo,bảovệ tài sản tưnhânkhôngbịtrộmcắpvàgiữgìnhòabình-mớiphùhợpvớilýthuyếtvềquyềncủachủnghĩa tựdo.Bấtcứnhànướcnào làmnhiềuhơn thế làbấtcôngvềmặtđạođức.

Chủnghĩatựdocánhânbácbỏbaloạichínhsáchvàluậtphápmàcácnhànướchiệnđạithườngbanhành:

1Khôngchủnghĩagiatrưởng[8].Ngườitheochủnghĩatựdocánhânchốnglạinhữngluậtlệgiúpbảovệchínhbảnthânhọtrướccáctổnhại.Chẳnghạnluậtbắtđộimũbảohiểmkhiđixemáy.Ngaycảkhiláixegắnmáykhôngđộimũbảohiểmlà thiếu thận trọng,vàngaycảkhi luậtđộimũbảohiểmcứumạngsốngvàngănngừachấnthương,sọnão,chủnghĩatựdocánhânchorằngluậtnàyviphạmquyềntựdochấpnhậnnhữngrủironhấtđịnhcủacánhân.Chừngnàokhôngcóbênthứbabịtổnhại,chừngnàongườiđixemáy tựmình trả hóa đơn y tế, nhà nước không có quyền ra lệnh họ phảiphòngtránhnhữngrủironào.

2.Khôngcóluậtvềđạođức.Chủnghĩatựdocánhânphảnđốisửdụngsứcmạnh cưỡng chế của luật phápđểkhuyếnkhíchđạođứchoặcnhấnmạnhphánxétđạođứccủađasố.Nạnmạidâmcó thểbịnhiềungườiphảnđối

trênkhía cạnhđạođức,nhưngđiềuđókhông thểbiệnminhchođiều luậtngănchặnngườitrưởngthànhtựnguyệnthamgia.Trongmộtcộngđồng,đasốcó thểkhôngchấp thuậnđồng tính luyếnái,nhưngđiềuđókhôngbiệnminhchođiềuluậtcấmngườiđồngtínhtựdolựachọnbạntìnhchobảnthânhọ.

3.Không tái phânphối thunhậphay tài sản.Lý thuyết vềquyền của chủnghĩatựdocánhânphủquyếtbấtcứđiềuluậtnàođòihỏimộtsốngườiphảigiúpđỡngườikhác,baogồmviệcđánhthuếđểtáiphânphốicủacải.Mụctiêuviệcnàylàđểngườigiàuhỗtrợngườikémmaymắn,thôngquatrợcấpchămsócytế,nhàởhoặcchiphígiáodục.Côngviệcnàyphảiđểcánhânthựchiện,chínhquyềnkhôngđượcbắtbuộc.Theochủnghĩatựdocánhân,thuế táiphânphối làmộthình thứccưỡngchế, thậmchí là trộmcắp.Nhànướcbắtngườinộpthuếgiàuphảihỗtrợcácchươngtrìnhxãhộichongườinghèocũngchẳngkhácgìmột tên trộm“nghĩahiệp”cướpcủangườigiàuchiachongườinghèo.

Triết lý chủ nghĩa tự do cá nhân không thể hiện rõ ràng trong chính trị.Người bảo thủ[9] ủng hộ chính sách kinh tế tự do thường đồng hành vớingười theo chủ nghĩa tự do cá nhân trong các vấn đề văn hóa như cầunguyện ở trường học, cấm phá thai, và hạn chế nội dung khiêu dâm. Vànhiềungườiủnghộhệthốngphúclợixãhộilạigiữquanđiểmcủachủnghĩatựdocánhân trêncácvấnđềnhưquyềnđồng tính,quyềnsinhsản, tựdongônluận,táchrờichínhquyềnvớitôngiáo.

Trongthậpniên1980,tưtưởngcủachủnghĩatựdocánhântrởnênnổibậtqua các bài hùng biện ủng hộ thị trường, giới hạn nhà nước của RonaldReaganvàMargaretThatcher.Vớitưcáchlàhọcthuyếttrithức,chủnghĩatựdocánhânxuấthiệntrước,đốilậpvớinhànướcphúclợi.TrongtácphẩmHiếnpháptựdo(TheConstitutionofLiberty,1960),triếtgiavàcũnglàkinhtếgiangườiÁoFriedrichA.Hayek(1899-1992)lậpluậnbấtkỳnỗlựcnàothúcđẩybìnhđẳngkinhtếsẽcưỡngchếvàpháhoạimộtxãhộitựdo.TrongtácphẩmChủnghĩatưbảnvàtựdo(CapitalismandFreedom,1962),kinhtếgiangườiMỹMiltonFriedman (1912-2006) cho rằngnhiềunhiệmvụcủanhà nước (mà chúng ta thừa nhận) thực ra xâmphạmquyền tự do của cánhânmộtcáchbấthợppháp.Ansinhxãhộihoặcbấtkỳchươngtrìnhhưutríbắtbuộcnàocủachínhquyềnlàmộttrongnhữngvídụđiểnhìnhcủaông:“Nếumột người thích sốnggấp, tiêu xài hưởng thụ ngay bâygiờ, cố tìnhchọnlốisốngkhamkhổkhivềgià,thìchúngtacóquyềngìngănkhôngchohọlàmthế?”,Friedmancậtvấn.Chúngtacóthểkêugọingườiđótiếtkiệm

chocuộcsốngvềgià,“nhưngchúngtaliệucóquyềncưỡngbứckhôngchongườiđólàmđiềuanhtalựachọnkhông?”

Friedmanphảnđối luật về lương tối thiểu trên cơ sở tương tự.Chínhphủkhông có quyềnngăn chặnngười sử dụng lao động trả bất kỳmức lươngnào,dùthấp,nếungườilaođộngchấpnhận.Chínhquyềncũngxâmphạmtựdocánhânkhi ra luậtchốngphânbiệtđốixửnơi làmviệc.Nếungườisửdụng laođộngmuốnphânbiệtđốixử trêncơ sởchủng tộc, tôngiáohoặcyếutốnàokhác,chínhquyềnkhôngcóquyềncấmhọlàmvậy.TheoquanđiểmcủaFriedman,“quyđịnhnhưvậyrõràngcan thiệpvàoquyềnngườidântựdothựchiệngiaokèotựnguyệnvớinhau”.

Đòihỏigiấyphéphànhnghềcũnglàsựcanthiệpsai tráivàoquyềntựdolựachọn.Nếu thợcắt tócchưaquađào tạomuốncungcấpdịchvụkhôngchuyênnghiệp,vànếumộtsốkháchhàngsẵnsàngchấpnhậncắtmộtcáiđầu giá rẻ, thì chính quyền không được cấmgiao dịch này. Friedmanmởrộnglogicnàychocảcácbácsĩ.Nếutôimuốnmặccảchiphímổruộtthừa,tôiphảiđượctựdothuêbấtcứaitôichọn,chodùngườiđócóchứngchỉhaykhông.Sựthậtlàđaphầnmọingườimuốnbảođảmbácsĩcủamìnhcónănglực,thịtrườngcóthểcungcấpthôngtinđó.Thayvìdựavàonhànướccấpgiấyphéphànhnghềchobácsĩ,FriedmanđềnghịbệnhnhâncóthểsửdụngdịchvụđánhgiácánhânnhưConsumerReportshoặcGoodHousekeeping.

TriếtlýthịtrườngtựdoTrong tác phẩmVô chính phủ, nhà nước và điều không tưởng (Anarchy,State andUtopia, 1974),RobertNozickđưa ra luậnđiểm triết họcbảovệnguyêntắccủachủnghĩatựdocánhânvàtháchthứcnhữngýtưởngcônglýphânphốiquenthuộc.

Ông bắt đầu bằng tuyên bố các cá nhân có quyền “quámạnhmẽ và sâurộng”đếnnỗi“họđặtcâuhỏivềvai tròcủchínhquyền,nếucó”.Ôngkếtluận“chỉnhànướctốithiểu-giớihạntrongviệcbảođảmthựchiệncácgiaokèovàbảovệngườidânchốnglạivũlực,trộmcắpvàgianlậnlàhợplý.Bấtkỳnhànướcnàolớnhơn,viphạmquyềnconngười-bắtngườidânkhôngđượclàmviệcnọviệckia-làbấtcông”.

Nổibậttrongsốnhữngviệcmàkhôngaibịbuộcphảilàmlàgiúpđỡngườikhác.Đánhthuếngườigiàuđểgiúpđỡngườinghèolàcưỡngépngườigiàu.Điềunàyviphạmquyềnhọmuốnlàmgìtùythíchvớitàisảncủamình.

TheoNozick,bấtbìnhđẳngkinhtếnhưvậykhôngcógìsaitrái.ViệcnhữngngườitrongdanhsáchForbes400cócảtỷđôlatrongkhinhiềungườikháckhôngxudính túikhôngchophépbạnkết luận tình trạngnhư thế làcôngbằnghaybấtcông.Nozickbácbỏýtưởngchorằngphânphốicôngbằngchỉbaogồmmộtmôhìnhnàođó, chẳnghạnnhư thunhậpbìnhđẳng, lợi íchđồngđều,hoặcchiađềutheonhucầucơbản.Điềuquantrọnglàcáchphânphốinàyxuấthiệnbằngcáchnào.

Nozickbácbỏ các lý thuyếtvề công lý có tínhkhuônmẫuủnghộ sự lựachọncủaconngười trong thị trường tựdo.Ôngchorằngcôngbằng trongphânphốiphụ thuộcvàohai yêu cầu: côngbằng trong tài sảnbanđầuvàcôngbằngtrongchuyểngiao.

Yêucầuđầutiênxácđịnhxemtàinguyênbạnsửdụngđểkiếmtiềncóphảilàsởhữuhợpphápcủabạnkhông.(Nếulàmgiàunhờbánhàngăncắp,bạnsẽkhôngthỏamãnyêucầunày).Yêucầuthứhaixácđịnhxemliệubạnđãkiếm tiền hoặc thông qua trao đổi tự do trên thị trường hoặc từ quà tặngngườikháctựnguyệntặngbạnkhông.Nếuđápánchocảhaicâuhỏilàcó,bạnđángđượchưởngnhữnggìbạncó,vàchínhquyềnkhôngthểlấyđinếubạnkhôngđồngý.Miễnlàkhôngaikhởiđầubằngtàisảnphinghĩa,bấtkỳphânphốinào làkếtquảcủamột thị trường tựdođềucôngbằng, chodùcuốicùngmọingườicóbìnhđẳngvớinhauhaykhông.

Nozickthừanhậnkhôngdễdàngxácđịnhliệutàisảnbanđầulàmnềntảngchotìnhtrạngkinhtếngàynay)làcôngbằnghaybấtchính.Làmsaochúngtacó thểbiếtđược liệucóbaonhiêuphần trongphânphối thunhậpvàsựgiàucóngàynaybắtnguồntừsựcướpđoạtđấtđaivàtàisảncủangườikhácmộtcáchbấthợpphápthôngquavũlực,trộmcắp,lừađảoởcácthếhệđitrước?Nếucóthểchứngminhđượcrằngnhữngngườigiàunhấtcóđượctàisảndobấtcôngtrongquákhứ-chẳnghạndobuônnôlệdađenhoặctướcquyềnsởhữucủathổdândađỏ,thìsauđótheoNozick,cóthểkhắcphụcbấtcôngtrongtrườnghợpnàyquathuế,tiềnbồithường,hoặccácphươngthứckhác.Nhưng điều quan trọng cần chú ý là các biện pháp này nhằm khắcphụcnhữngsailầmtrongquákhứ,khôngphảiđểmangbìnhđẳnglớnhơnchochúngta.

Nozickminhhọasựđiênrồ(ôngquanniệmthế)củaviệctáiphânphốibằngmộtvídụgiảthuyếtvềcầuthủbóngrổvĩđạiWiltChamberlain,ngườimàtiềnlươngvàođầunhữngnăm1970khoảng200.000đôlamỗimùagiải.VìbâygiờMichaelJordanmớilàsiêusaotronglàngbóngrổ,chúngtôithayvídụcủaNozickbằngJordan,cầuthủdộiChicagoBulls,kiếmđược31triệu

đôlavàonăm2009.SốtiềnJordankiếmđượctrongmộttrậnđấucònnhiềuhơnChamberlainkiếmđượctrongcảmùa.

TiềncủaMichaelJordanGácsangmộtbênbấtkỳthắcmắcnàovềtàisảnbanđầu,hãytưởngtượngNozickđềxuấtbạnthiếtlậpcáchphânphốithunhậpvàtàisảnbanđầutheobấtcứmẫuhìnhnàobạncholàcôngbằng-mộtphânphốibìnhđẳnghoànhảo.Bâygiờmùabóngrổbắtđầu.NhữngngườimuốnxemMichaelJordanthiđấubỏ5đôlavàomộtcáihộpmỗikhihọmuavé.Jordanđượclấysốtiền trong hộp. (Trong cuộc sống thực tế tất nhiên tiền lương của Jordanđượcchủsởhữuđộibóngtrảtừdoanhthucủađội.NozickđơngiảnhóagiảđịnhnàyvàchonhữngngườihâmmộtrảtiềntrựctiếpchoJordanđểchúngtatậptrungvàokhíacạnhtriếthọccủaviệctraođổitựnguyện).

VìnhiềungườiháohứcxemJordanchơi,rấtnhiềungườimuavévàchiếchộpđầyắp.Dođócuốimùagiải,Jordankiếmđược31triệuđôla,nhiềuhơnsovớibấtcứcầuthủnàokhác.Kếtquảlàsựphânphốibanđầu-mộttrongnhữngđiềubạnxemxétlàcôngbằng-khôngcònnữa.Jordancónhiềuvànhữngngườikháccóíthơn.Tuynhiên,cáchphânphốimớiphátsinhthôngquasựlựachọnhoàntoàntựnguyện.Aicócăncứđểphànnàn?Khôngphảinhững người trả tiền để xem Jordan thi đấu, họ tự do lựa chọn mua vé.Khôngphảinhữngngườikhôngthíchbóngrổvàởnhà,họkhôngchimộtđồngxunàochoJordan.VàdĩnhiênkhôngphảiJordan;anhchọnchơibóngrổđểkiếmbộntiền.

Nozicktinkịchbảnnàyminhhọahaivấnđềvớicáclý thuyết theokhuônmẫucủacôngbằng trongphânphối.Đầu tiên, tựdogâyrối loạncácmẫuhình.Bấtcứaitinrằngbấtbìnhđẳngkinhtếlàkhôngcôngbằngsẽphảicanthiệpvàothịtrườngtựdomộtcáchliêntụcvàlặpđilặplạiđểhủybỏảnhhưởng của các lựa chọn củangười dân.Thứhai, can thiệp theo cáchđó -đánhthuếJordanđểhỗtrợcácchươngtrìnhgiúpđỡngườicóhoàncảnhkhókhăn-khôngchỉđảolộnkếtquảcủagiaodịchtựnguyện,màcònviphạmquyền sử dụng thu nhập của Jordan.Nó buộc anh phải đóng góp từ thiệnngượcvớiýchícủamình.

ChínhxácthìđánhthuếthunhậpcủaJordancógìsai?TheoNozick,nguyêntắcđạođứcphảiđứngtrêntiềnbạc.Ởvấnđềnày,ôngtinrằng, tựdocủaconngườilàcaonhất,ônglýgiảinhưsau:“Đánhthuếthunhậpchẳngkhácgìlaođộngcưỡngbức”.Nếucóquyềnlấyđimộtphầnthunhậpcủatôi,nhà

nướccũngcóquyềnlấyđimộtphầnthờigiancủatôi.Thayvìlấychẳnghạn30%thunhậpcủatôi,nhànướccũngcóthểtrựctiếpbắttôidành30%thờigianlàmviệccôngích.Nhưngnếucóthểbuộctôiphảilaođộng,chẳngphảinhànướccóquyềnsởhữutôiđósao?

Giữlạikếtquảlaođộngcủamộtaiđótươngđươngviệclấyđithờigianvàralệnhngườiđóthựchiệnrấtnhiềuviệckhácnhau.Nếungườitabuộcbạnphảilàmcôngviệcnhấtđịnh,hoặclàmviệckhôngđượctrảlươngtrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,họquyếtđịnhbạnphảilàmgìvànhữnggìbạnlàmkhông theoýmuốncủabạn - tấtcảđiềunàykhiếnhọ trở thành“chủnhânmộtphần”củabạn.

Dònglýluậnnàyđưachúngtađếnđiểmđạođứcthenchốtcủachủnghĩatựdocánhân:ýtưởngtựsởhữu.Nếutôilàriêngcủabảnthânmình,tôiphảisởhữu sức laođộng của tôi. (Nếumột ai khác có thể ra lệnh cho tôi làmviệc,ngườiđósẽlàôngchủvàtôisẽlànôlệ).Nhưngnếutôisởhữusứclaođộngcủamình, tôiphảiđượchưởng thànhquả laođộng (Nếungườikhácđượchưởngthunhậpcủatôi,ngườiđósẽsởhữusứclaođộngcủatôivàdođósẽsởhữutôi).Đólàlýdotạisao,theoNozick,đánhthuếmộtphầntrongkhoảnlương31triệuđôlacủaMichaelJordanđểgiúpngườinghèoviphạmquyền của anh.Điều này có nghĩa nhà nước hoặc cộng đồng sở hữumộtphầnJordan.

Ngườitheochủnghĩatựdocánhânthấymộtsựliêntụcvềmặtđạođứctừthuế(lấythunhậpcủatôi)sanglaođộngcưỡngbức(lấysứclaođộngcủatôi)rồiđếnchếđộnôlệ(phủnhậnviệctôisởhữuchínhbảnthânmình):

Tựsởhữu-Bịchiếmđoạt

conngười-bịbiếnthànhnôlệ

laođộng-bịcưỡngbức

thànhquảlaođộng-bịđánhthuế

Tấtnhiên, ngay cả cách tính thuế thunhậpcựcđoannhất cũngkhông lấy100%thunhậpcủaaiđó.Vìthếcácchínhquyềnkhôngđòihỏichiếmtoànbộquyềnsởhữucáccôngdânnộpthuếcủamình.NhưngNozickvẫnchorằngnhànướcsởhữumộtphầnchúngta-phầnnàothìtươngứngvớiphầnthunhậpchúngtaphảinộpđểhỗtrợcáchoạtdộngbênngoàichứcnăngcủanhànướctốithiểu.

Chúngtacósởhữubảnthânmìnhkhông?Vào năm 1993, khi Michael Jordan tuyên bố giải nghệ, ủng hộ viên độiChicagoBulls tannátcõi lòng.Sauđóanhlại táisuấtvàdẫndắtBullsvôđịchthêmbamùagiảinữa.Nhưnggiảsử,trongnăm1993,HộiđồngthànhphốChicago(cóthểlàQuốchội),đểgiảmbớtđaukhổchongườihâmmộđộiChicagoBullsđãbiểuquyếtyêucầuJordanchơibóngrổtrong1/3mùatiếptheo.Hầuhếtmọingườisẽxemđiềuluậtnàybấtcông,viphạmquyềntựdocủaJordan.NhưngnếuQuốchộikhôngthểbắtJordanquaytrởlạisânbóngrổ(dùchỉmộtphầnbamùagiải),thìhọcóquyềngìbuộcanhphảibỏmộtphầnbasốtiềnanhkiếmđượcnhờviệcchơibóngrổ?

Nhữngngườiủnghộviệcphânphốilạithunhậpthôngquathuếcórấtnhiềulậpluậnphảnbáclogiccủachủnghĩatựdocánhân.Nhưnghầuhếtcácphảnbácnàyđềubịphảnbáclại.

Phản đối 1: Thuế không tệ như lao độngcưỡngbứcNếubịđánhthuế,bạnluôncóthểchọnlàmviệcítđivànộpthuếthấphơn;nhưngnếubịbuộcphảilaođộngcưỡngbức,bạnkhôngcósựlựachọnđó.

Chủnghĩatựdocánhântrảlời:Vâng,đúngthế.Nhưngtạisaochínhquyềnbuộcbạnphảilựachọnthế?Mộtsốngườithíchngắmcảnhhoànghôn,trongkhi những người khác thích các hoạt động tốn tiền như đi xem phim, rangoài ăn uống, chèo thuyền... Liệu có nên đánh thuế những người thíchngắmcảnhíthơnnhữngngườithíchcáchoạiđộngtốntiền?

Hãyxétđiềutươngtựsau:Mộtkẻtrộmđộtnhậpvàonhàbạn,vàchỉcóthờigianđể lấyhoặc tivimànhìnhphẳng trịgiá1.000đô lahoặc1.000đô latiềnmặtbạngiấudướitấmnệm.Bạncóthểhyvọnggãđánhcắptivi,bởivìsauđóbạncóthểlựachọnxemcóchi1.000đôlađểmuativihaykhông.Nếukẻtrộmđánhcắptiềnmặt,gãsẽchẳngchobạnlựachọnnhưvậy(giảđịnhlàquámuộnđểtrảlạicửahàngtivi).Nhưngviệcmấttivi(hoặclàmviệc ít hơn)không liênquangì đếnquanđiểmnày, tên trộm (và cả chínhquyền)sai trongcảhai trườnghợp,bấtkểnạnnhâncó thể làmđiềugìđểgiảmthiểuthiệthại.

Phảnđối2:Ngườinghèocầntiềnhơn

Chủnghĩatựdocánhântrảlời:Có lẽvậy.Nhưngđây là lýdođể thuyếtphụcngườigiàutựnguyệnhỗtrợngườinghèothôngquasựlựachọnriêngtựdocủahọ.Không thểbiệnminhchoviệcbuộc JordanvàGates làm từthiện.Cướp củangười giàu chia chongười nghèo là ăn cắp, chodùđó làRobinHoodhaychínhquyền.

Xétviệctươngtựsau:Mộtbệnhnhânphảilọcmáucầnmộtquảthậncủatôinhiềuhơntôi(Giảsửtôicóđủhaiquảthận)nhưngkhôngcónghĩalàôngtacóquyền lấyđiquả thậncủa tôi.Nhànướccũngkhôngcóquyền lấyquảthậncủatôichongườibệnhnhânđó,chodùnhucầungườiđócócấpbáchđếnmấy.Tạisaokhông?Bởivìđólàcủatôi.Khôngthểtướcđiquyềncănbảncủatôilàmnhữnggìtôimuốnvớinhữnggìtôisởhữu.

Phản đối 3: Michael Jordan không chơimột mình. Thế nên anh nợ những ngườigópphầnvàothànhcôngcủaanh.Chủnghĩatựdocánhântrảlời:ĐúnglàthànhcôngcủaJordanphụthuộcvàongườikhác.Bóngrổlàmônthểthaođồngđội.Mọingườikhôngthểtrả31triệuđôlađểxemanhnémbóngmộtmìnhtrênsântrống.Anhkhôngbaogiờcóthểlàmđượcđiềuđómàkhôngcóđồngđội,huấnluyệnviên,trọngtài, truyềnhình,côngnhânbảodưỡngsânvậnđộng...Nhưngnhữngngườinàyđãđượcthịtrườngtrảlươngchocôngviệchọlàm.MặcdùkiếmíthơnJordan,họtựnguyệnchấpnhậnlàmviệcvớimứclươngđó.Vìvậy,chẳngcólýdogìđểnóiJordannợhọmộtphầnthunhậpcủaanh.VàthậmchínếuJordanthiếunợđồngđộivàhuấnluyệnviên,vẫnrấtkhóbiệnminhchoviệcđánh thuế thunhậpcủaanhnhằmcungcấp thựcphẩmchocácnhà tếbầnhoặcchongườivôgiacư.

Phảnđối4:Jordankhôngthựcsựbịđánhthuếmà không có sự đồng ý của anh. Làcông dân trong một nền dân chủ, anh cómột tiếng nói trong việc đưa ra các luậtthuếmàanhlàngườinộp.Chủnghĩatựdocánhântrảlời:Đồngthuậndânchủchưađủ.GiảsửJordan

bỏphiếuchốnglạiluậtthuế,nhưngluậtnàyvẫnđượcthôngqua.SởThuếvụsẽkhôngbắt anhnộpchứ?Hẳnnhiên làkhông rồi.Bạncó thể tranh luậnrằngdo sống trongxãhộinày, Jordanđồngý (ítnhất làngầmđịnh)phụctùng đa số và tuân thủ pháp luật.Nhưng liệu điều này có đồng nghĩa vớiviệc:làcôngdânsốngtrongxãhội,chúngtaphảiviếtchođasốmộttấmséctrắng,vàđồngýtrướcvớitấtcảcácluật,chodùbấtcông?

Nếuvậy,đasốcóthểđánhthuếthiểusố,thậmchítịchthutàisảntráivớiýmuốncủahọ.Quyềncánhâncóýnghĩagì?Nếubiệnminhchoviệclấytàisản,phảichăngđồngthuậndânchủcũngbiệnminhchoviệclấyđitựdo?Liệuđasốcóthểtướcđiquyềntựdongônluận,tựdotôngiáocủatôi;vàlàcôngdântrongxãhộidânchủ,tôiphảinhấttrívớiquyếtđịnhcủađasố?

Chủnghĩatựdocánhânđãdễdàngphảnbácbốnluậnđiểmđầutiên.Nhưngcácluậnđiểmsaukhóphảnbáchơn:

Phảnđối5:JordanmaymắnJordancó thiênphúchơibóng rổvàmaymắn sống trongmộtxãhộiquýtrọngkhảnăngnémbóngvàorổ.Chodùcóvấtvảluyệntậprasaođichăngnữa, Jordan cũng không thể yêu cầu được thưởng vì thiên phú củamình,hoặcvìsốngtạimộtthờiđạikhibóngrổđượcưachuộngvàlànghềkiếmbộn tiền.Nhưngnhữngđiềunàykhôngphảidoanh tạo ra.Vìvậyvềmặtđạođứckhócóthểnóirằnganhcóquyềngiữtấtcảsốtiềnmìnhkiếmđượcnhờthiênphú.Cộngđồngkhiếnmọiviệccôngbằnghơnthôngquathuếthunhậpvìlợiíchchung.

Chủnghĩatựdocánhântrảlời:Điểmphảnđốixoayquanhviệc tàinăngcủaJordancóthựcsựlàcủaanhkhông.Tuynhiên,dònglậpluậnnàytàngẩnnguy cơ.Nếukhôngxứngdánghưởng lợi ích từ kết quả của việcmàigiũatàinăngcủamình,thìJordankhôngthựcsựsởhữuchúng.Vànếuanhkhôngsởhữutàinăngvàkỹnăngcủamình,thìanhcũngkhôngthựcsựsởhữumình.NhưngnếuJordankhônglàcủaai,thìailàchủcủaJordan?Bạncóchắcmuốntraochocộngđồngchínhtrịquyềnsởhữucáccôngdâncủamình?

Ýniệmvềquyềntựsởhữukháhấpdẫn,đặcbiệtchonhữngngườitìmkiếmmộtnềntảngvữngchắcchoquyềncánhân.Ýtưởngrằngtôithuộcvềchínhbản thânmìnhchứkhông thuộcvềnhànướchoặc cộngđồngchính trị, làcáchđểgiảithíchlýdotạisaothậtsailầmkhihysinhquyềncủatôivìphúclợicủangườikhác.Hãynhớlạisựmiễncưỡngcủachúngtakhiđẩyôngbéo

từcầurơixuốngđểchậnchiếcxeđiệnmấtphanh.Chúngtangầnngạiđẩyôngbéovìnhậnrarằngcuộcsốngcủaôngbéothuộcvềchínhôngta?Nếutựôngbéonhảyxuống(vàchết)đểcứucáccôngnhântrênđườngraythìsẽcóítngườiphảnđốihơn.Xétchocùngđólàcuộcsốngcủaôngta.Nhưngcuộcsốngcủaôngtakhôngphảithứchúngtacóthểlấyvàsửdụng,ngaycảkhicólýdochínhđáng.Cũngcóthểlậpluậntươngtựtrongtrườnghợpcậubé thửviệcbấthạnh.NếuParker chọnhy sinhđểcứuđoàn thủy thủkhỏichết,hầuhếtmọingườisẽnóicậubécóquyềnlàmthế.Nhưngnhómthủythủkiakhôngcóquyềngiúpmìnhsốngmàlấyđisinhmạngkhôngthuộcvềhọ.

Nhiềungườiphảnđốinềnkinhtếtựdovẫnviệndẫnýtưởngvềquyềntựsởhữutrongcáclĩnhvựckhác.Điềunàycóthểgiảithíchsựhấpdẫnbềnbỉcủachủnghĩatựdocánhân,ngaycảđốivớinhữngngườiủnghộhệthốngphúclợixãhội.Hãycùngxemxétý tưởng tựsởhữunàyxuấthiện trong tranhluậnvềtựdosinhsản,đạođứctìnhdục,vàcácquyềnriêngtư.

Ngườitathườngnóichínhquyềnkhôngnêncấmngừahaypháthai,bởivìngườiphụnữnênđượctựdoquyếtđịnhlàmgìvớicơthểcủachínhhọ.Luậtphápkhôngnêntrừngphạtngoạitình,mạidâmhoặcđồngtínhluyếnái-vìngườitrưởngthànhphảiđượctựdolựachọnbạntìnhchochínhmình.

Mộtsốủnghộthịtrườngmuabánthậnđểghépvớilýdotôisởhữucơthểmình,vàdođóphảiđược tựdobáncácbộphậncơ thể.Một sốmở rộngnguyêntắcnàyđểbảovệquyềntrợtử[10](tựsátcóhỗtrợ).Vìlàmchủcuộcsốngcủachínhmình, tôiphảiđược tựdokết liễucuộcsốngkhimuốn,vàthỉnhcầumộtbácsĩsẵnlòng(hoặcbấtcứaikhác)hỗtrợ.Nhànướckhôngcóquyềnngănchặntôisửdụngcơthểmình,kếtliễucuộcsốngkhitôimuốnthế.

Ýtưởngchúngtalàriêngcủachínhmìnhcònthểhiệntrongnhiềulậpluậnvềtựdolựachọn.Nếutôisởhữucơthể,cuộcsốngvàconngườitôi,tôiphảiđượctựdolàmbấtcứđiềugìtôimuốnvớichúng(miễnlàtôikhônglàmhạingườikhác).Mặcdùhấpdẫn,ýtưởngnàykhôngdễápdụngđếntậncùng.Nếubịcámdỗbởinhữngnguyêntắccủachủnghĩatựdocánhân,bạnhãyxétbatrườnghợpdướiđâyđểxemmìnhsẽđeođuổichủnghĩanàyđếnmứcđộnào:

BánthậnHầuhếtcácnướccấmmuabánnộitạngđểcấyghép.TạiHoaKỳ,ngườita

cóthểhiến,nhưngkhôngđượcbánthậntrênthịtrườngtựdo.Nhưngmộtsốngườichorằngphảithayđổiluậtnày.Họchỉrahàngngànngườichếtmỗinămdochờđợighépthận-vànguồncungcấpthậnsẽdồidàohơnnếutồntạimột thị trường thận tựdo.Họcũngchorằngnhữngngườicần tiềnnênđượctựdobánthậnnếumuốn.

Một lập luận cho phépmua bán thận dựa trên ý niệm tự sở hữu của chủnghĩatựdocánhân:Nếusởhữucơthểchínhmình,tôiphảiđượctựdobánbộphậncơthểcủatôikhimuốn.NhưNozickviết:“ĐiểmmấuchốtcủakháiniệmquyềnsởhữuvớiXlàquyềnquyếtđịnhnhữnggìsẽđượclàmvớiX”.Nhưngítngườiủnghộviệcbánnộitạngthựcsựhiểutrọnvẹnlogiccủachủnghĩatựdocánhân.Đâylàlýdo:Hầuhếtnhữngngườiủnghộthịtrườngmuabán thậnđềunhấnmạnh tầmquan trọngđạođứcdo cứuđượcnhiềumạngsống,và thực tếhầuhếtnhữngngườihiến tặngmộtquả thậncó thểsốngổnvớimộtquả thậncòn lại.Nhưngnếubạn tin rằngcơ thểvàcuộcsốngcủabạnlàtàisảncủabạn,khôngnhậnxétnàodướiđâythựcsựquantrọng.Nếubạnsởhữumình,bạncóquyềnsửdụngcơthểmìnhtùythíchlàlýdođểbạnbánmộtphầncơthểmình.Mạngsốngbạncứuđượchoặcviệctốtbạnlàmkhôngcònlàđiểmđángquantâm.

Đểxemvìsaonhưvậy,hãyxéthaitrườnghợpsau:Đầutiên,giảsửngườimua tiềmnăngquả thậnquýgiácủabạnkhỏemạnhhoàn toàn,ông ta trảbạn(hoặcnôngdânởmộtquốcgiađangpháttriển)8.000đôla,khôngphảibởivìôngtarấtcầncấyghépnộitạng,màvìônglàngườimôigiớimuabánbộphậncơthểngườichocáckháchhànggiàucó.Cónênchophépmuabánthận vì mục đích này? Nếu tin vào quyền tự sở hữu, bạn sẽ rất khó nóikhông.Điềuquantrọngkhôngphải làmụcđíchmàlàquyềntựmìnhđịnhđoạt tài sản riêng theo cách tùy thích.Tất nhiên, bạn có thểghê tởmviệcbuônbánbộphậnnội tạngcơthểđểkiếmlờivàchỉủnghộviệcmuabánthậnvìmụcđíchcứumạng.Nhưngnếubạngiữquanđiểmnày,cáchbảovệthị trường thận của bạn sẽ khôngdựa trên tiền đề của chủnghĩa tự do cánhân.Bạnsẽphảithừanhậnrằngchúngtachưacóquyềnsởhữukhônggiớihạnvớicácbộphậncơthểmình.

Xemxéttiếptrườnghợpthứhai.GiảsửmộtnôngdânnghèotrongmộtngôilàngÂnĐộcóthểlàmbấtkỳviệcgìđểchoconvàođạihọc.Đểkiếmđủtiền,ôngtabánthậnchomộtngườigiàuởMỹcầnđượcghépthận.Mộtvàinămsau,khiđứaconthứcủaôngchuẩnbịvàođạihọc,mộtngườimuakhácđếngặpvàđưaramứcgiárấtcaochoquả thận thứhai.Ôngnôngdâncónênđượctựdobánnốtquảthận,ngaycảkhibánđisẽchết?Nếulýlẽđạo

đứccủaviệcmuabáncơquannội tạngdựatrênkháiniệmvềquyềntựsởhữu,câutrảlờiphảilàcó.Thậtkỳquáikhinghĩrằngôngnôngdânsởhữumộtquảthậncủamìnhnhưnglạikhôngsởhữuquảthậnkia.Mộtsốcóthểphảnđốilàkhôngaiđượcbánmạngvì tiền.Nhưngnếuconngườisởhữubản thânvàcuộcsốngcủachínhmình, thìôngnôngdâncóđủquyềnbánquảthậnthứhaicủamình,ngaycảkhiphảiđổicảmạngsống.(Kịchbảnnàykhông hoàn toànmang tính giả thuyết. Năm 1990, một tù nhân ở nhà tùCaliforniamuốntặngquảthậnthứhaicủamìnhchocôcongái.Ủybanđạođứccủabệnhviệntừchối).

Dĩnhiênhoàntoàncóthểchỉchophépmuabánnhữngnộitạngdùngđểcứumạng và không gây nguy hại đếnmạng sống của người bán. Nhưngmộtchínhsáchnhưthếsẽkhôngdựatrênnguyêntắctựsởhữu.Nếuthậtsựsởhữucơthểvàcuộcsốngcủamình,chúngtacótoànquyềnđịnhđoạtviệccónênbáncácbộphậncơthểcủachúngtavớibấtkỳmụcđíchgì,chịubấtkỳnguycơnào.

TrợtửNăm2007,bácsĩJackKevorkian79tuổiđượcphóngthíchkhỏimộtnhàtùởMichigansautámnămthụánvìđãtiêmthuốcđộcchocácbệnhnhânbịbệnhnanymuốnđượcchết.Đểđượcratù,ôngđãhứakhônghỗtrợbấtkỳbệnhnhânnàotựsát.

Trongnhữngnăm1990,bácsĩKevorkian(cònđượcgọilà“BácsĩTửthần”)đãvậnđộngcholuậttrợgiúptựtửvàthựchiệnnhữnggìôngraogiảng,giúp130ngườikếtliễucuộcsốngcủamình.Ôngbịbuộctội,đưaratòavàbịkếtángiếtngườimứcđộhaichỉsaukhiôngđưachochươngtrình60MinutescủađàiCBSmộtđoạnphimquaycảnhônghànhđộng,tiêmmũithuốcđộcvàomộtngườiđànôngbịchứngtêliệtthầnkinhvậnđộnghànhhạ.TrợtửlàhànhvibấthợpphápởMichigan(tiểubangnơibácsĩKevorkiansinhsống)cũngnhưtrongtấtcảcáctiểubangkhác,ngoạitrừOregonvàWashington.Nhiềuquốcgiacấmtrợtử,vàchỉrấtít(nổitiếngnhấtlàHàLan)chấpnhậnhànhđộngnày.

Thoạtnhìn,các lý lẽủnghộ trợ tửcóvẻ làmộtứngdụngmang tínhgiáokhoacủatriếtlýchủnghĩatựdocánhân.Đốivớingườitheochủnghĩatựdocánhân, cấm trợ tử là bất côngvì:Nếu cuộc sống của tôi thuộcvề chínhmình,tôiphảiđượctựdođểkếtliễu.Vànếutôichấpnhậnmộtthỏathuậntựnguyệnvớimộtaiđógiúptôichết,chínhquyềnkhôngcóquyềncanthiệp.

Nhưngtrườnghợpchophéptrợtửkhôngnhấtthiếtphụthuộcvàoýtưởngtựsởhữu,hoặccuộcsốngcủachúngtathuộcvềchúngta.Nhiềungườiủnghộtrợtửkhôngsửdụngquyềntựsởhữu,nhưngủnghộnhândanhphẩmgiávàlòngtừbi.Họnóirằngbệnhnhânbịbệnhnanyđangvôcùngđaukhổ,thàđể họ đi sớmcònhơnbắt họ chịu đựngđauđớnkéodài.Ngay cả nhữngngườiluôntinchúngtacónghĩavụchungphảibảovệmạngsốngconngườicũngkếtluậnrằngởmộtthờiđiểmnàođó,ýniệmtừbilớnhơnbổnphậnphảithựchiện.Vớibệnhnhânbịbệnhnany,cáclýlẽcủachủnghĩatựdocánhân ủng hộ trợ tử vẫnmắcmứu với lập luận về từ bi.Để đánh giá ảnhhưởngđạođứccủaýtưởngtựsởhữu,hãyxéttrườnghợptrợtửkhôngliênquanđếnbệnhnhânbịbệnhnany.Rõ ràngđây làmột trườnghợpkỳ lạ.Nhưngđiềunàychophépchúngtađánhgiámộtmìnhlogiccủanhủnghĩatựdocánhân,màkhôngbịýniệmnhânphẩmvàtừbixenvào.

ĐồngthuậnănthịtngườiNăm2001,cómộtcuộcgặpgỡkỳlạởmộtlàngvùngRotenburg,nướcĐức.Bernd-JurgenBrandes,mộtkỹsưphầnmềm43 tuổi,đã trả lờimộtquảngcáotrênInternettìmkiếmmộtngườitựnguyệnđểbịgiếtvàănthịt.QuảngcáonàyđượcđăngbởiArminMeiwes,mộtkỹthuậtviênmáytính42tuổi.Meiwes không treo tiền bồi thường, chỉ quảng cáo là một trải nghiệm.Khoảnghaitrămngườiđãtrảlờiquảngcáonày.BốnngườiđãđếntrangtrạicủaMeiwesđểdựphỏngvấn,nhưngquyếtđịnhkhôngthamgia.NhưngkhigặpvàcùngMeiwesnhâmnhicàphê,Brandesđãđồngý.Meiwesgiếtvịkháchcủamình,xảthịt,bảoquảntrongtúinhựađặttrongngănđátủlạnh.Đếnkhibịbắt,“KẻănthịtngườilàngRotenburg”đãchénhơnhaimươicânthịtcủanạnnhântựnguyện,mộtsốđượcnấuvớidầuôliuvàtỏi.

KhiMeiwesđượcđưaraxử,sựkhủngkhiếpcủavụáncuốnhútcôngchúngvàlàmtòabốirối.Đứckhôngcóluậtxửviệcănthịtngười.Bênbiệnhộchorằngkhôngthểkếttộigiếtngườibởivìnạnnhântựnguyệnthamgiavàocáichếtcủachínhmình.LuậtsưcủaMeiwesnghĩkháchhàngcủaôngchỉcótộiduynhấtlà“giếtngườitheothỉnhnguyện”-mộthìnhthứctrợtửcómứcántối đa năm năm. Tòa án đã cố gắng giải quyết vấn đề hóc búa và kết ánMeiwestộingộsátvàphạttùtámnămrưỡi.Nhưnghainămsau,Tòaphúcthẩmbácbỏ,coiánnàyquánhẹ,vàkếtMeiwesánchungthân.Trongđoạnkếtkỳlạcủacâuchuyệnkhủngkhiếp,kẻgiếtngườiănthịtănchaytrườngtrongtù,vớilýdotrồngtrọttheokiểucôngnghiệplàvônhânđạo.

Vụănthịtngườigiữanhữngngườitrưởngthànhtựnguyệnđặtrathửthách

cuốicùngchonguyên tắc tựsởhữucủachủnghĩa tựdocánhânvàcácýtưởngcônglýđặtnềntảngtrênđó.Đólàmộtdạngtrợtửởmứccựcđoan.Vìvụnàykhôngcógì liênquanđếnviệc làmgiảmnỗiđaucủamộtbệnhnhânbịbệnhnany,nóchỉcóthểđượcbiệnminhtrêncăncứchúngtalàmchủcơthểvàcuộcsốngcủachínhmình,vàcóthểlàmbấtkỳđiềugìmìnhmuốn.Nếumệnhđềnàycủachủnghĩatựdocánhânlàđúng,ngăncấmviệcbịănthịttựnguyệnlàbấtcông,viphạmquyềntựdo.Nhànướckhôngthểtrừng phạt Armin Meiwes cũng như không thể đánh thuế Bill Gates vàMichaelJordanđểgiúpđỡngườinghèo.

4.THUÊTRỢGIÚP-THỊTRƯỜNGVÀĐẠOĐỨC

NHIỀUCUỘCTRANHLUẬNSÔINỔINHẤTvề công lý của chúng taxoayquanhvaitròcủathịtrường:Thịtrườngtựdocócôngbằngkhông?Cóhànghóanàomàtiềncũngkhôngthểmua,hoặckhôngthểdùngtiềnmua?Nếucó,nhữnghànghóađólàgì,vàtạisaomuabánchúnglạilàsaitrái?

Lýlẽủnghộthịtrườngtựdothườngdựatrênhaimệnhđề-mộtvềtựdo,mộtvềphúclợi.Mệnhđềđầutiêntheolậpluậncủachủnghĩatựdocánhân:Chophépmọingườithamgiatraođổitựnguyệntrênthịtrườnglàtôntrọngquyềntựdocủahọ;nhữngluậtcanthiệpvàothịtrườngtựdoxâmphạmtựdocánhân.Mệnhđềthứhailàlýlẽcủachủnghĩavịlợi:Thịtrườngtựdothúcđẩylợiíchchung;khihaingườithựchiệngiaodịch,cảhaiđềucólợi.Chừngnàothỏathuậnnàylàmlợichohọmàkhônglàmtổnhạingườikhác,tổnglợiíchcủatoànxãhộisẽtăng.

Ngườihoàinghithịtrườngkhôngtinhaimệnhđềnày.Họchorằnglựachọntrênthịtrườngkhôngphảiluônluôntựdonhưthoạttưởng.Vàhọchorằngmộtsốhànghóavàtậpquánxãhộisẽbịbănghoạihoặcxuốngcấpnếucóthểdùngtiềnmuabán.

Trongchươngnày,chúngtaxemxétkhíacạnhđạođứctrongviệc trả tiềnchohai loạicôngviệckhácnhau:chiếnđấuvàmangthai.Suynghĩvềưuđiểm,khuyếtđiểmcủathịtrườngtrongnhữngtrườnghợpcótranhchấpnhưthếsẽgiúpchúngtalàmrõsựkhácbiệtgiữacáclýthuyếthangđầuvềcônglý.

Cáchnàocôngbằng-bắtlínhhaythuêđilính?

TrongnhữngthángđầucủacuộcNộichiếnMỹ,cáccuộcđạituầnhànhcùngtìnhcảmyêunướcđộngviênhàngchụcngànngườiởcácbangmiềnBắctình nguyện gia nhập quân đội Liên bang[11] (miềnBắc).Nhưng với trậnthuatạiBullRun,sauđólàthấtbạicủatướngGeorgeB.McClellantrongnỗlựcchiếmRichmondvàomùaxuânnămsau,ngườimiềnBắcbắtđầunghingờkhảnăngkết thúcsớmcuộcchiến.Cầnphải tuyển thêmquân,vàvàotháng7 năm1862,AbrahamLincoln ký luật quân dịch đầu tiên.Lúc đóở

miềnNamđãápdụngchếđộquândịchrồi.

ViệcbắtlínhđingượclạichủnghĩacánhânvốnđãănsâuvàongườiMỹ,vàchếđộquândịchcủamiềnBắcđưaranhượngbộlớnđốivớitruyềnthốngđó: Bất cứ ai phải tòng quân nhưng khôngmuốn đi đều có thể thuêmộtngườikhácnhậpngũthaymình.

Quảngcáothuêngười tòngquânthayđượcđăngđầytrêncác tờbáo,mứcthanhtoáncaonhấtlà1.500đôla,mộtkhoảntiềnđángkểvàothờiđiểmđó.LuậtquândịchcủapheLiênminh[12](miềnNam)cũngchophépthuêngườithay thế, tạo ra khẩu hiệu “Chiến tranh của người giàu;Chiến trường củangườinghèo”,chỉtríchnàycũngxuấthiệnởmiềnBắc.Tháng3năm1863,Quốc hội thông quamột luật quân dịchmới tìm cách giải quyết chỉ tríchtrên.Mặcdùkhôngloạibỏquyềnthuêngườiđilínhthay,dựthảochophépngườibịbắtlínhnộpmộtkhoảnphí300đôlachochínhphủđểkhỏitòngquân.Mặcdùphímiễnquândịchxấpxỉtiềnlươngmộtnămcủamộtngườilao động không có tay nghề, điều khoản này giúp người lao động bìnhthườngcóthểtrảphímiễnquândịch.Mộtsốthànhphốvàcáchạttrợcấpmứcphínàychongườibịbắtlínhcủahọ.Vàcáccôngtybảohiểmxãhộichophépkháchhàngtrảtiềnbảohiểmhàngthángchomộthợpđồngcóthểtrảphítrongtrườnghợpbịbắtquândịch.

Mặcdùcóýđịnhđemlạisựmiễntrừvớimứcgiáhợplý,nhưngởkhíacạnhchínhtrị,phínàykhôngđượcquầnchùngưachuộngbằngchếđộngườithaythế. Có lẽ điều này giống với việc chính phủ đặt giámạng sống của conngười(hoặcnguycơtửthương)bằngtiền.Tiêuđềnhiềubáoviết:“Batrămđô la haymạng sống của bạn”. Sự tức giận đối với chế độ quân dịch vàkhoảnphí300đôlađãlàmbùnglêncáccuộcbạođộngchốnglạicácnhânviên tuyểnquân,đángchúýnhất là cuộcbạo loạnquândịchở thànhphốNewYorkvàotháng7năm1863,kéodàitrongvàingàyvàcướpđihơnmộttrămmạngsống.Quanămsau,Quốchộiđãbanhành luậtquândịchmới,loạibỏphímiễnquândịch.Tuynhiênquyềnthuêngườithaythếvẫnđượcgiữ lạiởmiềnBắc(mặcdùmiềnNamkhônggiữ lại) trongsuốtcuộcNộichiến.

Cuốicùng,cótươngđốiítlínhquândịchthựcsựchiếnđấutrongquânđộimiềnBắc.(Ngaycảsaukhithựcthichếđộquândịch,phầnlớnquânđộilàlínhtìnhnguyện,đănglínhvìlươngcaovànguycơbịbắtlính).Nhiềungườitrúng quân dịch do bốc thăm đã bỏ trốn hoặc được miễn trừ khuyết tật.Trong số khoảng 207.000 bị bắt quân dịch, trả phímiễn trừ, 84.000 thuê

người thay thếvàchỉ có46.000người thực sựnhậpngũ.Trong sốnhữngngười thuê người thay thế có Andrew Carnegie và JP Morgan, cha củaTheodorevàFranklinRoosevelt,cáctổngthốngtươnglaiChesterA.ArthurvàGroverCleveland.

HệthốngtuyểnquânthờiNộichiếncócôngbằngkhông?Khitôiđặtcâuhỏinày,hầuhết sinhviênnóikhông.Khôngcôngbằngkhingườigiàucó thểthuê người khác đi chiến đấu thay. Giống như nhiều ngườiMỹ phản đốitrongnhữngnăm1860,họcoihệthốngnàylàmộthìnhthứcphânbiệtgiaicấp.

Sauđótôihỏicácsinhviênxemhọủnghộcơchếnào:quândịchhayquânđội tình nguyện như quân độiMỹngày hômnay?Hầu như tất cả ủng hộquânđộitìnhnguyện(hầuhếtngườiMỹcũngvậy).Nhưngđiềunàyđặtramộtcâuhỏikhó:NếuhệthốngthờiNộichiếnkhôngcôngbằngbởivìchophépngườigiàuthuêngườikhácđichiếnđấu,thìcũngcóthểápdụngchínhlýlẽphảnđốinàyvớiquânđộitìnhnguyện?Tấtnhiênphươngpháptuyểnmộkhácnhau.AndrewCarnegiephảitựtìmvàtrựctiếptrảtiềnchongườithaythế;cònquânđộibâygiờtuyểnmộnhữngngườilínhchiếnđấuởIraqhoặcAfghanistan,vànhữngngườinộpthuếchúngtacùngchungsứctrảtiềnthuêhọ.Nhưngvẫn là lýdođó:nhữngaikhôngmuốnđi lính thuêngườikhác chiến đấu hộ vàmạo hiểmmạng sống của họ trong các cuộc chiếntranhcủachúngta.Vìvậy,sựkhácbiệtvềmặtđạođứcởđâylàgì?NếuhệthốngthờiNộichiếnchophépthuêngườithaythếlàbấtcông,thìchẳnglẽquânđộitìnhnguyệnlạikhôngbấtcôngsao?

Đểnghiêncứucâuhỏinày,chúngtađặthệthốngthờiNộichiếnsangmộtbênvàxemxéthaicáchtuyểnquânphổbiến:quândịchvàthịtrường.

Ởhình thứcđơngiảnnhất,quândịch tuyển línhbằngcáchyêucầu tất cảcôngdânđủđiềukiệnthamgia;hoặcnếukhôngcầnthiếtphảilàtấtcả,thìbốcthămxácđịnhailàngườiđượctuyển.ĐâylàhệthốngHoaKỳsửdụngtronghaicuộc thếchiến.Chiến tranhViệtNamsửdụngkiểuchếđộquândịchkhác,phứctạphơnvàmiễnquândịchchosinhviênvànhâncôngtrongmộtsốngànhnghề,chophépnhiềungườikhôngphảiđichiếnđấu.

Sư tồn tại của chế độ quân dịch đổ thêmdầu vào thái độ phản đốiChiếntranhViệtNam,đặcbiệttrongcáctrườngđạihọc.Phầnnàolàđểgiảiquyếttình trạngnày,Tổng thốngRichardNixonđãđềnghịhủybỏchếđộquândịchvàvàonăm1973,khiHoaKỳgiảmdầnsựhiệndiệncủamìnhởViệtNam,tấtcảlínhquândịchđềubịthaybằnglínhtìnhnguyện.Doviệcnhập

ngũkhôngcònmangtínhbắtbuộc,quânđộitănglươngvàcáclợiíchkhácđểthuhútbinhsĩchonhucầucủamình.

Quânđộitìnhnguyện,nhưcáchgọibâygiờ,sửdụngthịtrườnglaođộngđểmộquân-giốngnhưnhàhàng,ngânhàng,cửahàngbán lẻ,vàcácdoanhnghiệp khác. Từ “tình nguyện” có cái gì đó gây nhầm lẫn.Quân đội tìnhnguyệnkhônggiốngnhưbộphậncứuhỏatìnhnguyện,trongđómọingườiphục vụ không nhận tiền, hoặc nhà ăn từ thiện, nơimọi người tự nguyệnđónggópthờigian.Đấylàmộtquânđộichuyênnghiệp,binhlínhlàmviệcđểnhận lương.Binhsĩ là“tìnhnguyệnviên”chỉvớiýnghĩa làngười laođộngđượctrảlươngtrongbấtkỳngànhnghềnàocũnglàtìnhnguyệnviên.Không ai bị bắt nhập ngũ, và công việc được thực hiện bởi những ngườiđồngýlàmđểđổilấytiềnlươngvàlợiíchkhác.

Cuộctranhluậnvềcáchthứctuyểnquâncủamộtxãhộidânchủbùngnổdữdộinhấtvàothờichiến,nhưcuộcbạoloạnquândịchthờiNộichiếnvàcáccuộcbiểutìnhthờiChiếntranhViệtNam.SaukhiHoaKỳsửdụnghệthốngquânđộitìnhnguyện,vấnđềcônglýtrongtuyểnquânkhôngcònđượccôngchúng chú ý. Nhưng các cuộc chiến tranh do Mỹ tiến hành tại Iraq vàAfghanistanđãlàmsốnglạicuộcthảoluậncôngkhaivềtínhđúngđắncủaviệcmộquântheocơchếthịtrườngcủamộtxãhộidânchủ.

HầuhếtngườiMỹủnghộquânđộitìnhnguyện,vàchẳngmuốnquaylạichếđộquândịch (vào tháng9năm2007, trongchiến tranh Iraq, thămdòcủaviệnGallupchothấytỷlệngườiMỹphảnđốiviệckhôiphụclạichếđộquândịchlà80/18%).Nhưngcuộctranhluậnmớivềquântìnhnguyệnhayquândịch làmchúng tađốimặt trực tiếpvớimột sốcâuhỏi lớn trong triếthọcchínhtrị-câuhỏivềtựdocánhânvànghĩavụcôngdân.

Đểtrảlờinhữngcâuhỏinày,chúngtahãysosánhbacáchmộquân,chúngtacóquândịch,quândịchvớiđiềukhoảnchothuêngườithaythế(hệthốngthờiNộichiến),vàhệthốngthịtrường.Hệthốngnàocôngbằngnhất?

1.Quândịch

2.Quândịchchophépthuêngườithaythế(hệthốngthờiNộichiến)

3.Hệthốngthịtrường(quânđộitìnhnguyện)

TrườnghợpquânđộitìnhnguyệnNếubạn theochủnghĩa tựdocánhân,câu trả lời thật rõ ràng.Quândịch

(chínhsách1)bấtcôngvìđólàcưỡngchế-mộthìnhthứcnôlệ.Điềuđóngụýnhànướcsởhữucôngdâncủamìnhvàcóthểlàmgìvớihọtùythích,kểcảbuộchọphảichiếnđấuvàhysinhmạngsốngtrongchiếntranh.NghịsĩđảngCộnghòaRonPaul-ngườitheochủnghĩatựdohàngđầu-gầnđâyđã tuyên bố chống lại lời kêu gọi phục hồi chê độ quân dịch trongChiếntranhIraqnhưsau:“Đơngiảnvàrõràng,quândịchlàchếđộnôlệ.Vàtuchínhán13[13]quyđịnhchếđộnôlệlàbấthợppháp,vànghiêmcấmtìnhtrạngnôlệkhôngtựnguyện.Mộtngườilínhcókhảnăngbịchếtkhilàlínhquândịch,khiếnquândịchlàmộtdạngnôlệnguyhiểm”.

Nhưngngaycảnếukhôngcoiquândịchtươngđươngvớichếđộnôlệ thìbạnvẫncóthểchốngquândịchvớilýdonóhạnchếquyềntựdolựachọncủangườidân,vàdođólàmgiảmhạnhphúcchung.Đâylà lý luậnchốngquândịchcủathuyếtvịlợi.Sovớihệthốngchophépthuêngườithaythế,quândịch làmgiảmphúc lợi củangười dânbằng cáchngăn chặnhai bêngiaodịchthuậnlợi.NếuAndrewCarnegievàngười thaythếôngmuốncómộtgiaokèo,tạisaongăncảnhọlàmvậy?Sựtựdothamgiatraođổidườngnhưlàmtănglợiíchcủamỗibênmàkhônglàmgiảmlợiíchcủabấtcứaikhác.Dođó,vớichủnghĩavịlợi,hệthốngthờiNộichiến(chínhsách2)tốthơnchếđộquândịchthuầntúy(chínhsách1).

Thật dễ dàng thấy cách giả định của thuyết vị lợi ủng hộ lý giải về thịtrường.Nếuchorằngmộtgiaodịch tựnguyệnlàmlợichocảhaibên traođổimàkhônggây tổnhạiđếnbấtkỳngườikhác,bạn sửdụng lýgiải củathuyếtvịlợiđểchophépthịtrườngchiphối.

Chúng tacó thể thấyđiềunàynếusosánhhệ thống thờiNộichiến (chínhsách2)vớiquânđộitìnhnguyện(chínhsách3).

Các lập luận logicchophépngườibịbắt línhđi thuêngười thay thếcũngủnghộgiảiphápthịtrường:Nếubạnchophépthuêngườithaythếthìtạisaolại bắt quân dịch trước? Tại sao không đơn giản chỉ tuyển quân qua thịtrườnglaođộng?Hãythiếtlậpmứctiềnlươngvàlợiíchnàocầnthiếtđểthuhútđượcsốlượngvàchấtlượngbinhsĩcầnthiết,vàđểchongườitatựlựachọncónhậncôngviệcnàyhaykhông.Khôngaibịépbuộcnhậpngũtráivớinguyệnvọng,vànhữngngườisẵnlòngphụcvụcóthểquyếtđịnhxemnhậpngũcóhơnnhữnglựachọnkháckhông,saukhiđãxemxétmọikhíacạnh.

Vì vậy, đối với chủ nghĩa vị lợi, quân đội tình nguyện dường như là giảipháptốtnhất:Chophépmọingườitựdolựachọn.Nhữngngườimuốnnhập

ngũ cómức lương đủ để đảm bảo lợi ích của họ, và những người khôngmuốnnhậpngũkhôngbịthiệthạivìbịépnhậpngũtráiýmuốn.

Ngườitheochủnghĩavịlợicóthểphảnbácquânđộitìnhnguyệntốnkémhơnsovớiquânđộiquândịch.Đểđảmbảoquânđộivềcảlượngvàchất,binhsĩ tìnhnguyệnphảicó lươngvà lợi íchcaohơnbinhsĩbịbuộcnhậpngũ.Vìvậychủnghĩavịlợicóthểquanngạirằngniềmvuitănglêndobinhlínhđượctrảlươngcaosẽbịkéoxuốngdonỗibuồncủangườinộpthuếbâygiờphảitrảnhiềuhơnchoviệctuyểnquân.Nhưngphảnđốinàyrấtkhôngthuyếtphục,đặcbiệtkhiphảiápdụngcáckiểuquândịch (cóhoặckhôngchophépngườithaythế).

Nghethậtkỳlạkhikhẳngđịnhtrêncơsởthuyếtvịlợi,chiphílấytừngườinộpthuếchocácdịchvụcôngíchkhác(chẳnghạnnhưcảnhsátvàphòngcháychữacháy- có thểđượcgiảmbằngcáchbắt buộc chọn ramộtnhómngườingườingẫunhiênthựchiệncácnhiệmvụnàyvớilươngdướimứcthịtrườngtrả;hoặcchiphíbảotrìđườngcaotốcsẽgiảmnếuyêucầumộtnhómngườinộpthuế(đượclựachọndobốcthăm)hoặctựmìnhthựchiệncôngviệchoặcthuêngườikháclàmthay.Sựbấtbìnhdophảichịucácbiệnphápcưỡngchếcóthểsẽvượtquálợiíchngườinộpthuếcóđượcdocácdịchvụcôngrẻhơn.

Vìvậy,theolýluậncủacảchủnghĩatựdocánhânvàchủnghĩavịlợi,quânđội tình nguyện dường như là lựa chọn tốt nhất, hệ thống thờiNội chiếnđứngthứhai,vàquândịchlàcáchmộquânítđượcmongmuốnnhất.Nhưngcóítnhấthaiphảnbácvớisuynghĩnày.Mộtphảnđốivềcôngbằngvàtựdo;phảnđốikiavềđạođứccôngdânvàcôngích.

■Phảnđối1:CôngbằngvàtựdoPhảnđốiđầutiênchorằngđốivớinhữngngườicóítlựachọn,thịtrườngtựdokhônghoàntoàntựdo.Hãyxétmộttrườnghợpcựcđoan:theonghĩanàođấy,quyếtđịnhngủdướigầmcầucủangườivôgiacưlàmộtlựachọntựdo;nhưngchúngtakhôngnhấtthiếtcoisựlựachọnđólàtựdo.Chúngtacũngsẽphilýnếugiảđịnhôngtathíchngủdướigầmcầuhơnngủtrongnhà.Đểbiếtlựachọncủangườiđóphảnánhsởthíchngủdướigầmcầuhoặclàdokhôngcótiềnthuênhà,chúngtacầnphảibiếtvềhoàncảnhngườiđó.ôngtalàmđiềunàymộtcáchtựdohayvìkhôngcòncáchnàokhác?

Cóthểhỏithếvớicáclựachọncủamọingườitrongthị trườngnóichung,baogồmcảviệclựachọncácloạicôngviệckhácnhau.Điềunàyápdụng

như thế nào đối với việc tuyển quân?Chúng ta không thể xác định đượcquânđộitìnhnguyệnlàcôngbằnghaybấtcôngmàkhôngbiếtnhiềuvềtìnhtrạngxãhộihiệntại:Tồntạibìnhđẳngvềcơhộiởmộtmứcđộhợplý,haymộtsốngườicórấtítlựachọntrongcuộcsống?Liệuaicũngcócơhộiđểvàođại học, hayvớimột sốngười, cáchduynhất đểhọcđại học là nhậpngũ?

Theoquanđiểmthịtrường,quânđộitìnhnguyệnhấpdẫnvìtránhcưỡngéptòngquân.Như thếnhậpngũ trở thànhvấnđềđồng thuận.Nhưngmột sốngườisẵnsàngnhậpngũcũngcóthểghéttòngquânnhưnhữngngườikhôngnhậpngũ.Nếunghèođóivàbấtlợikinhtếphổbiến,nhậpngũđơngiảnchỉphảnánhviệckhôngcónhiềucơhộikhác.

Theophảnđốinày,quânđội tìnhnguyệnkhôngphảihoàn toàn tựnguyệnnhưthoạttưởng.Thựctếtrongđócóthểcóyếutốcưỡngchế.Nếutrongxãhộikhôngcónhiềulựachọntốtkhác,nhữngngườilựachọnnhậpngũcóthểbịtìnhtrạngkinhtếépbuộc.Khiđó,sựkhácbiệtgiữaquândịchvàquânđộitìnhnguyệnkhôngphải là quândịch có tínhbắt buộc còn tìnhnguyện cótínhtựdo;màlàởchỗmỗicáchtuyểnquânsửdụngmộthìnhthứccưỡngbách khác nhau: pháp luật (trong trường hợp đầu tiên) và áp lực kinh tế(trongtrườnghợpthứhai).Chỉkhicótươngđốinhiềulựachọntrongviệcxácđịnhcôngviệctửtếthìmớicóthểnóirằngnhậpngũvìlươngcaophảnánhsởthíchcủangườidânchứkhôngphảidoxãhộiquáítlựachọn.

Ởmộtmứcđộnàođó,thànhphầngiaitầngcủaquânđộitìnhnguyệnngàynayminhchứngrõràngphảnđốinày.Xéttỷlệthànhphầngiaitầngtrongquânđội:chiếmtỷlệlớnbấtthườnglàthanhniêntừtầnglớpthunhậpthấpvàtrungbình(thunhậpgiađìnhtrungbìnhtừ30.850đôlađến57.836đôla).Tỷlệítnhấtlàtừnhóm10%dânsốnghèonhất(nhiềungườithiếucácđiềukiệngiáodụcvàkỹnăngtiênquyết)vànhóm20%giàucónhất(nhữngngườitừcácgiađìnhthunhậptrungbìnhtrên66.329đôla).Trongnhữngnămgầnđây,hơn25%tânbinhđượctuyểndụngthiếubằngcấp3.Vàtrongkhi46%dânsốcótrìnhđộđạihọc,chỉcó6,5%trongsốbinhlínhtừ18đến24tuổiđãtừnghọcđạihọc.

Trongnhữngnămgầnđây,thanhniêntrongcácgiađìnhthượnglưucủaxãhộiMỹkhôngsẵnsàngnhậpngũ.Têncủamộtcuốnsáchgầnđâyvềthànhphầngiai tầng trong lực lượngquânsựdiễnđạt chínhxácvấnđềnày:Sựvắngmặt không thể biệnminh của tầng lớp trên trong quân đội HoaKỳ(UnexcusedAbsenceofAmerica’sUpperClassenfromMilitaryService).ỞĐại học Princeton, trong số 750 sinh viên tốt nghiệp năm 1956, phần lớn

(450người)nhậpngũ;năm2006,trongsố1.108sinhviêntốtnghiệpchỉcó9ngườinhậpngũ.Cáctrườngđạihọcưutúkháccũngcómẫuhìnhdữliệutương tự.Vàngay tại thủđôquốcgia,chỉcó2%cácnghị sĩcóconnhậpngũ.

NghịsĩDânchủCharlesRangel,đạidiệnkhuHarlem-mộtcựuchiếnbinhđượcnhậnhuychươngtrongChiếntranhTriềuTiên-xemđiềunàykhôngcôngbằngvàđãkêugọikhôiphụcchếđộquândịch:“KhinàongườiMỹcònphảirachiếntrườngthìtấtcảmọingườiphảithamgia,khôngchỉnhữngngười thamgiachỉvìhoàncảnhkinh tế,bị thuhútbởikhoản lươngquânnhânhậuhĩnhvàcácưuđãigiáodụcsaunày”,ôngchỉraởthànhphốNewYork,“tínhbất tươngxứngvề tỷ lệgiai tầngtrongtânbinhlàcựckỳlớn.Trongnăm2004,70%binhlínhtìnhnguyệncủathànhphốlàngườidađenhaygốcNamMỹ,đượctuyểntừcáccộngđồngcóthunhậpthấp”.

RangelphảnđốichiếntranhIraqvàtinrằngkhôngnênkhaichiếnnếuconemcácnghịsĩkhôngchiasẻgánhnặngcủacuộcchiến.Ônglậpluậndobấtbình đẳng cơ hội trong xã hộiMỹ, cách tuyển quân theo kiểu thị trườngkhôngcôngbằngvớinhữngngườicóítlựachọn:

TuyệtđạiđasốbinhsĩthamchiếntạiIraqlàdânnghèotrongcáckhunộithịhaycácvùngnông thôn,nơimức lươngquândịch (40.000đô la)vàhàngngànđô lahỗ trợgiáodục là rấthấpdẫn.Đốivớinhữngngườicó thể lựachọnvàotrườngđạihọc,nhữngưuđãinhưvậy-đổilạinguycơmấtmạng-khôngcóýnghĩalắm.

Vìvậy,phảnbácđầutiênvớiquânđộitìnhnguyệntuyểnquântheocơchếthị trường liênquan tớibấtcôngvàcưỡngchế;bấtcôngdophânbiệtgiaicấpvàcưỡngchếdotìnhtrạngkinhtếbuộcnhữngngườitrẻtuổimạohiểmmạngsốngđểđổilấymộtnềngiáodụcđạihọcvàcáclợiíchkhác.

Chúýphảnđối cưỡngchếkhôngphảiphảnđốiquânđội tìnhnguyệnnóichung.Lậpluậnnàychỉphảnđốichếđộtuyểnquântìnhnguyệntrongmộtxãhộibấtbìnhđẳngsâusắc.Xóabỏbấtbìnhđẳng,vànhữngphảnđốisẽbiếnmất.Chẳnghạnhãytưởngtượngmộtxãhộihoàntoànbìnhđẳng,trongđómọingườicócơhộigiáodụctươngđươngnhau.Trongxãhộiđó,khôngaicóthểphànnànrằnglựachọnnhậpngũkhôngtựdomàvìáplựckinhtế.

Tất nhiên, không có xã hội nào hoàn toàn bình đẳng.Vì vậy, nguy cơ bịcưỡngchếluôn“treo”bêntrênsựlựachọncủamọingườitrongthịtrườnglaođộng.Mứcbìnhđẳngnàolàcầnthiếtđểđảmbảosựlựachọntrongthịtrườnglàtựdochứkhôngbịcưỡngchế?Sựbấtbìnhđẳngcácđiềukiệnnền

tảngcủaxãhộilênđếnmứcnàothìsẽlàmsuyyếusựcôngbằngtrongcácthiết chế xã hội dựa trên sự lựa chọn cá nhân (chẳng hạn quân đội tìnhnguyện)?Cầnđảmbảođiềukiệnnàođểthịtrườngtựdothựcsựtựdo?Đểtrảlờinhữngcâuhỏinày,chúngtacầnphảixemxétcáctriếtlýđạođứcvàchínhtrịđặttựdo-chứkhôngphảilợiích-làmtrọngtâmcủacônglý.Vìvậy,chúngtahãy tạmdừngvấnđềnàychođếnkhichúngtachuyểnsangImmanuelKantvàJohnRawlsởcácchươngsau.

■Phản đối 2:Đạo đức công dân và côngíchBâygiờchúngtaxétlýlẽthứhaiphảnđốiviệctuyểnquânnhờthịtrường-phảnđốinhândanhđạođứccôngdânvàcôngích.

Phảnđốinàynóirằngnghĩavụquânsựkhôngchỉlà“mộtcôngviệckhác”màđólànghĩavụcôngdân.Tấtcảcáccôngdânphảicónghĩavụphụngsựtổquốc.Mộtsốngườichiasẻquanđiểmnàychorằngnghĩavụđóchínhlàviệcnhậpngũ,trongkhingườikhácnóichỉcầnthamgiacáctổchứckhác,chẳng hạn Hòa bìnhMỹ[14], Tình nguyệnMỹ[15], hoặc Dạy học vì nướcMỹ[16]làđủ.Nhưngnếuđãlànghĩavụcôngdân,thậtsailầmkhimuabántrênthịtrườngviệcnhậpngũ(hoặcviệcthamgiacáctổchứctrên).

Hãyxemxétmộtnghĩavụcôngdânkhác:nghĩavụbồithẩm.Khôngaichếtvìthựchiệnnhiệmvụnày,nhưngbịgọivàobồithẩmđoàncóthểthậtphiềnphức,đặcbiệtnếuxungđộtvớicôngviệchoặccácnhiệmvụkhác.Ấyvậymàchúng takhôngchophép thuêngười thay thế thamgiabồi thẩmđoàn.Chúngtacũngkhôngsửdụngthị trườnglaođộngtạoramộthệthốngbồithẩm đoàn “tình nguyện” trong đó có người làm nghề bồi thẩm chuyênnghiệpvàđượctrảlương.Tạisaokhônglàmvậy?Dướigócđộlýluậnthịtrường,hoàntoàncóthểlàmthế.Chủnghĩavịlợicóthểchốnglạiviệcbắtbuộc tham gia bồi thẩm đoàn bằng lý lẽ chống quân dịch: Cho phépmộtngườibậnrộnthuêngườithaythếthamgiabồithẩmđoànsẽlàmlợichocảhaibên.Bỏđinghĩavụbồithẩmbắtbuộccòntốthơnnữa:dùngthịtrườnglaođộngtuyểndụngsốlượngcầnthiếtcácbồithẩmđủtiêuchuẩnchophépngườimuốnlàmbồithẩmcócơhộivàngườikhôngthíchkhôngphảilàm.

Nếuthếthìtạisaochúngtalạibỏqualợiíchmàthịtrườngbồithẩmđemlạichoxãhội?Cólẽchúngtalolắngsẽcórấtnhiềuvịbồithẩmcóhoàncảnhxuất thân không thuận lợi, và do đó chất lượng công lý sẽ bị ảnh hưởng.Nhưngkhôngcólýdochứngminhngườigiàulàmbồithẩmtốthơnngười

nghèo.Trongmọitrườnghợp,luônluôncóthểđiềuchỉnhtiềnlươngvàlợiích(nhưquânđộiđãthựchiện)đểthuhútnhữngngườicógiáodụcvàkỹnăngcầnthiết.

Lý do chúng ta bắt buộc tham gia bồi thẩm đoàn đoàn không được thuêngườithaythếlàtấtcảcáccôngdânphảicùngnhaugánhváctráchnhiệmđảmbảocônglýtạitòaán.Khôngchỉđơngiảnbỏphiếu,cácvịbồithẩm-vớivôvàntrảinghiệmcuộcsốngkhácbiệt-sẽcùngnhaucânnhắccácbằngchứngvàphápluậtđểđưaranhữngphánxétcẩntrọng.Nghĩavụbồithẩmkhôngchỉđơngiảnlàcáchgiảiquyếtvụán.Đócũnglàhìnhthứcgiáodụcvà thểhiệnquyềncôngdân trongxãhộidânchủ.Mặcdù tráchnhiệmbồithẩmkhôngluônluônkhaisángdântrí,ýtưởngmọicôngdânđềucónghĩavụphảithựchiệntráchnhiệmnàybảođảmmộtkếtnốigiữatòaánvànhândân.

Cóthểnóitươngtựvềnghĩavụquânsự.Cáclýlẽcôngdânủnghộchếđộquândịchchorằngnghĩavụquânsựcũngnhưnghĩavụbồithẩm,làtráchnhiệmcôngdân;nóthểhiện,vàtăngcườngquyềncôngdântrongxãhộidânchủ.Theoquanđiểmnày,việcbiếnnghĩavụquânsựthànhhànghóa-côngviệcchúngtacóthểthuêngườikháclàm-làmbănghoạilýtưởngcôngdân.Theo phản đối này, thuê người chiến đấu thay là sai trái, không phải vìkhôngcôngbằngvớingườinghèomàbởivìnóchophépchúngtathoáithácnghĩavụcôngdân.

SửgiaDavidM.Kennedyđãdiễntảlậpluậnnàytheocáchkhác,ôngchorằng“lựclượngvũtrangHoaKỳngàynayrấtgiốngđộiquânđánhthuê”,ýônglàquânđộichuyênnghiệp,đượctrảlươngđãbịtáchrakhỏixãhộimàquânđộinàyphụcvụởmứcđángkể.Ôngkhôngcốýhạthấpđộngcơcủanhữngngườinhậpngũ.Lolắngcủaônglàviệcthuêmộtnhómnhỏcôngdânchiến đấu trong các cuộc chiến tranh cho phép những người còn lại thoáitháctráchnhiệm.Nócắtđứtmốiliênkếtgiữađasốcôngdântrongxãhộidân chủ và những người lính chiến đấu nhân danh họ.Kennedy nhận xétrằng“Xéttỷlệsovớidânsố,lựclượngquânsựhiệnđangtạingũbằng4%lựclượngđãgiànhchiếnthắngtrongThếchiếnthứhai.ĐiềunàylàmchocácnhàlàmluậttươngđốidễdàngđưanướcMỹcandựvàocáccuộcchiếntranhmà không cần bảo đảm sự nhất trí sâu rộng của toàn xã hội. “Lựclượngquânsựhungmạnhnhấttronglịchsửgiờđâycóthểthamchiếnnhândanhmộtxãhội chẳng thèmquan tâmđếncuộc chiếnđó”.Quânđội tìnhnguyệnmiễnchohầuhếtngườiMỹtráchnhiệmchiếnđấuvàhysinhchođấtnướcmình.Mặcdùmộtsốngườixemđâylàmộtthuậnlợi,việckhôngphải

chiasẻsựhysinhgiankhổcũnglàmxóimòntráchnhiệmchínhtrị:

Tuyệt đại đa số ngườiMỹ không có nguy cơ do phải nhập ngũ ra chiếntrườngđã thuêmột số đồngbàokémmaymắnhơn thực hiện nhữngviệcnguyhiểmtrongkhiđasốtiếptụccôngviệcriêngcủamình,khôngbịnguyhiểmvàkhôngbịgiánđoạn.

Mộttrongnhữngtuyênbốnổitiếngnhấtvênghĩavụcôngdântrongchếđộquândịch làcủaJean-JacquesRousseau(1712-1778),nhà lý luậnchính trịthời Khai sáng sinh ra ở Geneva. Trong tác phẩmKhế ước xã hội (TheSocialContract,1762),ônglậpluậnrằngbiếnmộtnghĩavụcôngdânthànhloạihànghóatrênthịtrườngkhônglàmtăng,màlàmsuyyếutựdo:

Khiviệcphụcvụxãhộikhôngcònlàcôngviệcchínhcủacôngdân,vàhọmuốnđónggóptiềnhơnlàtựthânphụngsự,thìnhànướckhôngcònxasựsụpđổ.Khicầnphảiratiềntuyến,họtrảtiềnchongườikhácratrậnvàởlạihậuphương...Trongmộtquốcgiahoàn toàn tựdo, các côngdân tựmìnhlàmmọi thứ và không bao giờ đi thuê;miễn bàn đến chuyện nộp tiền đểđượcmiễntrừnghĩavụ,họthậmchícòntrảtiềnđểđượcđặcquyềntựmìnhhoàn thànhnghĩa vụ.Tôi đi ngược lại quanđiểmchung:Tôi tin laođộngcôngíchcònítmangtínhcưỡngbứchơnlàthuế.

ÝthứcmạnhmẽcủaRousseauvềquyềncôngdân,vàsựthậntrọngcủaôngvớithịtrườngcóthểrấtkhácbiệtvớigiảđịnhngàynaycủachúngta.Chúngtacóxuthếxemnhànước,cùngvớiphápluậtvàcácquyđịnhràngbuộclàcó khuynh hướng bắt buộc, trong khi xem thị trường với việc trao đổi tựnguyệnlàcókhuynhhướngtựdo.Rousseaunóiđiềungượclại,ítnhấtkhiđangnóiđếnsứmạngcôngdân.

Những người ủng hộ thị trường có thể bảo vệ quân đội tình nguyện bằngcáchbácbỏý thứcmạnhmẽcủaRousseauvềquyềncôngdân,hoặcbằngcáchphủnhậnsựliênquancủanóđếnnghĩavụquânsự.Tuynhiên,nhữnglýtưởngcôngdânôngnêulênvẫnđượcnhiềungườihưởngứng,thậmchítrongmộtxãhộidothịtrườngđiềukhiểnnhưHoaKỳủnghộquânđộitìnhnguyện kịch liệt phủ nhận việc rút cục nó làmột đội quân đánh thuê.Họđúng khi chỉ ra rằng nhiều người tòng quân do lòng yêu nước thúc đẩy,khôngchỉbởilươngvàcáclợiíchkhác.Nhưngtạisaochúngtacoiviệcnàyquantrọng?Miễnlàcácchiếnsĩlàmtốtcôngviệccủamình,chúngtacầngìquan tâm đến động cơ của họ?Ngay cả khi không dùng thị trường tuyểnquân,chúngtathấykhómàtáchđượcnghĩavụquânsựkhỏiquanniệmcũvềchủnghĩayêunướcvàđạođứccôngdân.

Hãy thửxét:Điềugì thực sự làđiểmkhácbiệtgiữaquânđội tìnhnguyệnhiệnđạivàquânđánhthuê?Cảhaiđềuđượctrảtiềnđểchiếnđấu.Cảhailôikéongườithamgiabằngcáchhứahẹntrảlươngcaovàcácíchlợikhác.Nếuthịtrườnglàcáchmộquânthíchhợp,línhđánhthuêcógìsai?

Ngườitacóthểtrảlờilínhđánhthuêlàcôngdânnướcngoài,chỉchiếnđấuvìtiền,trongkhiquânđộitìnhnguyệnHoaKỳchỉnhậnngườiquốctịchMỹ.Nhưngnếuthịtrườnglaođộnglàcáchmộquânthíchhợp,khôngrõtạisaoquânđộiMỹphảiphânbiệtđốixửtrongviệcthuêlínhtrêncơsởquốctịch?Tại saokhông chủđộng tuyểnmộbinh sĩ là côngdân cácquốcgia khác,nhữngngườimuốncóviệchơnvàcónănglực?Tạisaokhôngtạorabinhđoàn lính lê dương từ các nước đang phát triển - nơi tiền lương thấp vàkhôngcónhiềuviệclàmtốt?

ĐôikhingườitachorằngbinhsĩnướcngoàiíttrungthànhhơnsovớilínhMỹ. Tuy nhiên, quốc tịch không đảm bảo về lòng trung thành trên chiếntrường,vànhàtuyểndụngcóthểkiểmtrangườinướcngoáiđểxácđịnhđộtincậy.Khichấpnhậnquanđiểmquânđộicầnsửdụngthịtrườnglaođộngđểmộbính,vềnguyêntắcchẳngcólýdogìđểhạnchếcôngdâncácnướckháccóđủđiềukiệnthamgia;trừphibạntinrằngnhậpngũlàtráchnhiệmcôngdân,mộtbiểuhiệncủaquyềncôngdân.Nhưngnếutinthế,thìbạncólýdonghingờgiảiphápthịtrường.

Hai thếhệđãtrôiquasaukhichấmdứtchếđộquândịch,ngườiMỹtỏrangầnngạikhiápdụngđếntậncùnglogicthịtrườngtrongviệctuyểnquân.BinhđoànlêdươngPhápcótruyềnthốnglâuđờitrongviệctuyểndụngbinhsĩnướcngoàichiếnđấuchonướcPháp.Mặcdùcó luậtnghiêmcấmbinhđoàntuyểnmộbênngoàinướcPháp,Internetđãlàmhạnchếnàyvônghĩa.QuảngcáotuyểndụngtrênInternetbằngmườibangônngữbâygiờthuhútlínhmớitừkhắpnơitrênthếgiới.KhoảngmộtphầntưquânsốbinhđoànđượctuyểntừcácnướcMỹLatin,vàmộtphầnngàycànglớnđếntừTrungQuốcvàcácquốcgiachâuÁkhác.

Không thành lập binh đoàn ngoại quốc, nhưngHoaKỳ đã tiếnmột bướctheohướngđó.ĐốimặtvớimụctiêutuyểndụngkhôngđạtkhicuộcchiếnởIraqvàAfganistankéodài,quânđộibắtđầutuyểndụngngườinhậpcưnướcngoàiđangsốngtạiHoaKỳcóthịthựctạmthời.Cácưuđãibaogồmlươnghậu hỹ và nhanh chóng nhập quốc tịch. Có khoảng 30.000 người chưa làcongdânhiệndiệntronglựclượngvũtrangHoaKỳ.Chươngtrìnhmớisẽnớilỏngđiềukiệntừcưdânthườngtrúcóthẻxanhđếnngườinhậpcưtạmthời,sinhviênnướcngoài,vàngườitịnạn.

Tuyểndụnglínhnướcngoàikhôngphảilàcáchduynhấtápdụnglýlẽthịtrường.Mộtkhixemnghĩavụquânsựlàcôngviệcgiốngnhưbấtkỳnghềnghiệpnàokhác,khôngcólýdogìđểchorằngchỉcóchínhphủmớiđượcđithuê.Thậtra,hiệnnayHoaKỳthuêcácdoanhnghiệptưnhânbênngoàithựchiệnnhiềunhiệmvụquânsựởquymôlớn.Cácnhà thầuquânsự tưnhânđóngmộtvaitròngàycàngtăngtrongcáccuộcxungđộttrênthếgiới,vàhiệndiệnrấtđángkểtrongquậnđộiMỹđóngtạiIraq.

Vào tháng7năm2007,LosAngelesTimeschobiết số lượngngườiđượccácnhàthầutưnhântrảlươngtạiIraq(180.000người)đãvượtquásốquânnhânHoaKỳđồntrúởđó(160.000người).Nhiềunhàthầuthựchiệncôngviệchỗtrợhậucầnkhôngchiếnđấu:xâyđựngcăncứ,sửachữaxecộ,cungcấpnhuyếuphẩmvàcungcấpthựcphẩm.Cókhoảng50.000ngườilànhânviênvũtrangcónhiệmvụbảovệcăncứ,đoànxevậntải,cácnhàngoạigiaovà nhiệmvụ này thường khiến họ phải chiến đấu.Hơn 1,200 nhà thầu tưnhânđãbịgiếtởIraq,dùvậyhọkhôngtrởvềtrongquantàiphủcờ,vàhọkhôngcótrongdanhsáchtửsĩcủaquânđội.

MộttrongnhữngcôngtyquânsựhàngđầulàBlackwaterWorldwide.Tổnggiámđốc điều hànhErikPrince -một cựu biệt kích hải quân có niềm tinmãnh liệt vào thị trường tự do, ông bác bỏ ý kiến gọi các chiến binh củamìnhlà“línhđánhthuê”,mộtthuậtngữôngxemlà“vukhống”:Princegiảithích:“ChúngtôiđangđónggópchobộmáyanninhquốcgiacũnggiốngnhưFedéralExpresslàmchongànhbưuchính”.Mặcdùnhậnđượccáchợpđồngcủachínhphủtrịgiáhơn1 tỉđô lađểcungcấpcácdịchvụtại Iraq,nhưngBlackwaterthườngởtâmđiểmgâytranhcãi.Vaitròcủacôngtynàyđượccôngchúngchúý lầnđầu tiênvàonăm2004,khibốnnhânviêncủacôngtybịphụckíchvàchếtởFallujah,haithithểbịtreotrênmộtcâycầu.Vụ việc đã khiếnTổng thốngGeorgeW.Bush ra lệnh cho thủy quân lụcchiếntiếnvàoFallujah,tiếnhànhmộttrậnchiếnlớnvàtốnkémvớiquânnổidậy.Năm2007,sáunhânviênbảovệBlackwaterđãnổsúngvàomộtđámđôngởquảngtrườngBaghdad,giếtchết17 thườngdân.Nhânviênbảovệtuyênbốhộbịbắntrước,vàsauđóđượcmiễntruytốtheophápluậtIraq-theocácluậtlệdocơquanquânquảnMỹđặtrasaukhixâmchiếm.NhưngcuốicùngcácnhàthầubịBộTừphápMỹkếttộingộsát,vàsựcốnàykhiếnlãnhđạochínhquyềnIraqyêucầuBlackwaterchấmdứthoạtđộngtạiđây.

NhiềunghịsĩQuốchộicũngnhưdânthườngphảnđốiviệcthuêcáccôngtyhoạt động vì lợi nhuận như Blackwater thực hiện các hoạt động quân sựtrongchiếntranh.Phầnlớnnhữngchỉtríchtậptrungvàosựvôtráchnhiệm

vàsựliênquancủacáccôngtynàyđếnviệcngượcđãitùnhân.MộtvàinămtrướctainạnbắnnhầmcủaBlackwater,nhiềunhàthầutưnhântừcáccồngtykhácđãcóhànhvingượcđãitùnhântạinhàtùAbuGhraib.Mặcdùcácbinh sĩ liênquanbị đưa ra tòa ánbinh, cácnhà thầu tưhhânđãkhôngbịtrừngphạt.

NhưnggiảsửQuốchộithắtchặtquyđịnhđểcáccôngtytưnhânhoạtđộngtrong lĩnhvựcquân sựcó tráchnhiệmhơn,đảmbảonhânviêncủahọcócùngtiêuchuẩnứngxửđượcápdụngchobinhsĩHoáKỳ.LiệukhiđóviệcsửdụngcáccôngtytưnhântiếnhànhcáccuộcchiếntranhchonướcMỹcócònbịphảnđốinữakhông?HaylàcómộtsựkhácbiệtvềmặtđạođứcgiữaviệctrảtiềnthuêFederalExpresschuyểnthưvàthuêBlackwaterthựchiệncácnhiệmvụnguyhiểmtrênchiếntrường?

Đểtrảlờicâuhỏinày,trướctiênchúngtaphảigiảiquyếtvấnđềsau:nghĩavụquânsựlànghĩavụmàmọicôngdâncótráchnhiệmphảithựchiện,hayđóchỉlàmộtcôngviệckhókhănvàrủironhưnhữngcôngviệckhác(vídụkhaithácthan)màthịtrườnglaođộngđiềutiết?Vàđểtrảlờicâuhỏinày,chúngtaphảiđặtcâuhỏitổngquáthơn:Côngdântrongmộtxãhộidânchủphảicónhữngnghĩavụcôngdânnào,vànhữngnghĩavụđóphátsinhtừđâura?Cáclýthuyếtcônglýkhácnhauđưaranhữngcâutrảlờiriêng.Chúngtasẽcóđượcmộtvịtrítốthơnđểquyếtđịnhnênbắtquândịchhaythuêngườiđilínhmộtkhichúngtakhámphácơsởvàphạmvinghĩavụcôngdântrongphần sau của cuốn sách. Tiếp theo, hãy cùng xemmột cách sử dụng thịtrườnglaođộnggâytranhcãikhác.

ThuêmangthaiWilliam và Elizabeth Stern làmột cặp vợ chồng có nghề nghiệp ổn địnhsốngởTenafly,tiểubangNewJersey,ônglànhàhóasinh,bàlàbácsĩnhikhoa.Họmuốncócon,nhưngkhông thểcóconchung, ítnhấtnếukhôngmuốngâyrủirochosứckhỏecủaElizabeth-ngườibịbệnhđaxơcứng.Vìvậy,họliênlạcvớimộttrungtâmchữavôsinhcócungcấpdịchvụmangthaihộ.Trungtâmđãchạyquảngcáotìmkiếm“cácbàmẹmangthaihộ”-làngườiphụnữsẵnsàngmangthaiembé,khisinhrasẽtraoconchongườikhácđểđổilấytiềncông.

MộttrongnhữngngườiphụnữphảnhồilàMaryBethWhitehead,mộtphụnữ29tuổicóhaiđứacon,vàlàvợcủamộtnhânviênvệsinh.Tháng2năm1985,WilliamSternvàMaryBethWhiteheadđãkýhợpđồng.MaryBeth

đồngýthụtinhnhântạovớitinhtrùngcủaWilliam,mangthaiđứatrẻ,vàtrảconchoWilliamsaukhisinh.Côcũngđồngýtừbỏquyềnlàmmẹ,dođóElizabethSterricóthểnhậnconnuôi,vềphầnmình,WilliamđồngýtrảchoMaryBeth 10.000đô la (sẽ trả khi trao con), cộngvới chi phí y tế. (Ôngcũngtrảkhoảnlệphí7.500đôlachotrungtâmchữavôsinhdodànxếpthỏathuận).

Sauvàilầnthụtinhnhântạo,MaryBethmangthai,vàtháng3năm1986,côsinhmộtbégái.GiađìnhnhàStern,chuẩnbịđặtsẵncáitênMelissachocôcongáihọsắpđượcnhận.NhưngMaryBethWhiteheadcảmthấykhôngthểxarờiđứatrẻ,vàcômuốngiữlạicon.CômangembébỏtrốnsangFlorida,nhưngnhàSterncólệnhcủatòaányêucầucôgiaođứatrẻ.CảnhsátFloridatìmthấyMaryBeth,embéđượctraochogiađìnhSterns,vàcuộcđấutranhgiànhquyềnnuôiconđãdiễnraởtòaánbangNewJersey.

Quan tòa sơ thẩmphảiquyếtđịnh cónênbắt buộc thực thi hợpđồnghaykhông.Bạnnghĩviệcđúngphảilàmlàgì?Đểđơngiảnhóavấnđề,hãybỏquacácvấnđềphápluậtmàtậptrungvàocáckhíacạnhđạođức.(Hóaraởthờiđiểmđó, tiểubangNewJerseykhôngcóluậtcấmhoặcchophéphợpđồngđẻ thuê).WilliamSternvàMaryBethWhiteheadđã thỏa thuậnmộthợpđồng,vềmặtđạođức,cóbắtbuộcphảithựchiệnhợpđồngnàykhông?

Lậpluậnmạnhmẽnhấtủnghộviệcthựcthihợpđồnglà:thỏathuậnlàthỏathuận.Haingười trưởngthànhnhất trívềmột thỏathuậncólợichocảhaibên:Wỉlliam Stern có được đứa con ruột, vàMaryBethWhitehead kiếmđược10.000đôlachochínthángmangthai.

Phảithừanhậnđâykhôngphảihợpđồngthươngmạithôngthường.Vìvậy,bạncóthểdodựtrongviệcbuộcthihànhvìhainguyênnhânsau:Thứnhất,bạncóthểnghingờrằngsựđồngýsinhconvàtraoconlấytiềncủangườiphụnữđólàdothiếuthôngtin.Liệucôấycóbiếtđượccảmgiáccủamìnhvàothờiđiểmtừbỏđứaconkhông?Nếucôkhôngbiết,mọingườicóthểlậpluận rằng ban đầu cô đồng ý vì sự bức thiết của nhu cầu tiền bạc, và dokhôngcóđủkiếnthứcvềđiềusẽxảyrakhiphảichialyvớicon.

Thứhai,bạncóthểhoàntoànphảnđốiviệcmuabántrẻem,hoặcviệcthuêkhảnăngsinhsảncủaphụnữ,chodùcảhaibêntựnguyệnđồngýlàmvậy.Cóthểlậpluậnrằngviệcmuabánnàybiếntrẻemthànhhànghóavàkhaithác phụ nữ bằng cách coi sản phụ và việc mang thai là món hàng kinhdoanh.

ThẩmphántòasơthẩmR.HarveySorkow-ngườixétxửvụ“BabyM”(tên

vụán)-đãkhôngbịthuyếtphụcbởicảhaiphảnđốitrên,ôngủnghộviệcphảithựcthithỏathuận,việndẫntínhthiêngliêngcủahợpđồng.Thỏathuậnlàthỏathuận,vàngườimẹruộtkhôngcóquyềnphávỡhợpđồngđơngiảnchỉvìcôđãthayđổiýkiến.

Thẩmphánphảnbáccảhaiphảnđối.Đầu tiên,ôngbácbỏquanđiểmcoithỏathuậncủaMaryBethlàkhôngtựnguyện,sựưngthuậncủacôvìmộtlýdonàođólàsailầm:

Khôngbênnàocóưuthếmặccả.Mỗibêncóthứmàbênkiamuốn.Giáthựchiệndịchvụđãđượchaibênđồngývàđãđiđếnđượcthỏathuận.Khôngbênnàoépbênnào.Khôngbênnàocóchuyênmônđểépbênkiavàothếbấtlợi.Khôngcósựbấttươngxứngtrongquátrìnhthươnglượng.

Thứhai,ôngbácbỏquanđiểmcoiviệcdùngtiềnthuêđẻgiốngviệcbántrẻem.ThẩmphánchorằngWilliamStern-ngườichađẻ-khôngmuaembécủaMaryBethWhitehead,ông trả tiềnchodịchvụmang thaiđứaconđẻcủamình.“Khisinhra,ngườichakhôngmuađứatrẻ.Nólàconđẻ-thựcsựvềmặtditruyềnsinhhọc.ôngkhôngthểmuathứđãlàcủamình”.VìđượcthụthaivớitinhtrùngcủaWilliam,embélàconcủaông-đólàkhởiđiểmsuydiễncủathẩmphán.Vìvậy,khôngcóvụmuabántrẻconnàoởđâycả.Khoảntiền10.000đôlatrảchodịchvụ(mangthai),khôngphảitrảchosảnphẩm(đứacon).

ThẩmphánSorkowkhôngđồngývớiýkiếncoiviệccungcấpdịchvụnhưthế làkhai thácphụnữ.Ông so sánhmang thai lấy tiềnvớiviệcbán tinhtrùng.Vìđànôngđượcphépbántinhtrùng,phụnữphảiđượcphépbánkhảnăngsinhsản:“Nếunamgiớicóthểcungcấpcácphươngtiệnđểsinhsảnthìphụnữcũngphảiđượcphéplàmvậy”.Nếukhôngđượcquyềnlàmthế-ôngnối-làphủnhậnquyềnbìnhđẳngcủaphụnữtrướcphápluật.

MaryBethWhiteheadxinphúcthẩmbảnánởTòaánTốicaoNewJersey.Vớiýkiếnnhấttrí,tòatốicaolậtngượcphánquyếtcủaSorkowvàtuyênbốhợp đồng đẻ thuê là vô hiệu. Nhưng tòa cũng trao quyền nuôi dưỡng béBabyMchoWilliamSternvớilýdođólàđiềutốtnhấtchođứabé.Khôngxét tới hợp đồng nhưng tòa án tin rằng gia đình Stern sẽ nuôi dưỡng béMelissa tốt hơn. Nhưng tòa khôi phục quyền làm mẹ của Mary BethWhitehead,vàyêucầutòacấpdướixácđịnhquyềnthămcon.

Khiviếtýkiếncủatòaán,ChánhánTòaántốicaoRobertWilentzphủnhậnhợpđồngđẻthuê,ôngchorằngnókhôngthựcsựtựnguyện,vàcấuthànhhànhvibántrẻem.

Trướctiên,sựưngthuậnbịsailầm:

ThỏathuậnmangthaivàtraođứatrẻkhisinhcủaMaryBethkhôngthựcsựtựnguyện,bởivìcôkhôngthựcsựamhiểu:Ngườimẹđẻđãthamgiahợpđồngtrướckhicôbiếtđượcsứcmạnhcủamốidâymẫutửgiữacôvớiđứabé.Côkhôngbaogiờcóđượcmộtquyếtđịnhhoàntoàn tựnguyệnvàamhiểu,bởivìrõràngbấtcứquyếtđịnhnàotrướckhisinhđưabéđềucơbảnlàthiếuthôngtin.

Khiembéđượcsinhra,ngườimẹcóđiềukiệntốthơnđểlựachọnvớiđầyđủthôngtin.Nhưnglúcđó,quyếtđịnhcủacôkhôngcòntựdomàbịcưỡngbáchbởi“sựđedọacủamộtvụkiện,vàsựhấpdẫncủa10.000đô la tiềnthanhtoán”khiếnquyếtđịnhnàycũng“khônghoàntoàntựnguyện”.Hơnnữa,nhucầuvề tiềnbạc làmphụnữnghèo sẽ “chọn”để trở thànhbàmẹmangthaihộngườigiàucó,hơnlàngượclại.ChánhánWilentzchorằngcảđiềunàycũng thách thức tínhchất tựnguyệncủacác thỏa thuậnnhưvậy:“Chúngtanghingờviệccáccặpvợchồngvôsinhthunhậpthấpsẽtimđượcngườicóthunhậpcaođểthuêmangthaihộ”.

Vìvậy,sựưngthuậnsailầmlàmộttrongnhữnglýdođểlàmhợpđồngvôhiệu.NhưngWilentzCũngđưaralýdothứhaicănbảnhơnnhiều:

Bỏquanhữngvấnđềnhưcôấycầntiềnđếnmứcđộnào,cũngnhưtầmquantrọngcủaviệccôcóhiểuđượchậuquảkhông,chúng tôicho rằngsựưngthuậncủacôkhôngthíchhợp.Trongmộtxãhộivănminhcómộtsốthứtiềnkhôngthểmuađược.

Đẻthuêtươngđươngvớiviệcbáncon,Wilentzlậpluận,vàbánconlàsai,chodùcó thể tựnguyện,ôngbácbỏ lập luậncoi tiền làkhoản thanh toánchodịchvụmangthaichứkhôngphảidùngđểmuađứatrẻ.Theohợpđồng,khoảntiền10,000đôlachỉđượctrảkhitraoconvàMaryBethtừbỏquyềnlàmmẹ.

Đâylàviệcbánmộtđứatrẻ,hoặcítnhấtbánquyềnlàmmẹđứatrẻ,yếutốgiảmnhẹchỉlàngườimualàchađứabé...Ngườitrunggiandotốimắtvìlợinhuậnđãthúcđẩyvụmuabán.Chodùcácbêncótưtưởngnàolàmđộngcơđichăngnữathìđộngcơlợinhuậnvẫncóvaitròchủyếuchiphốigiaodịchnày.

HợpđồngđẻthuêvàcônglýVậyaiđúngtrongvụBabyM-tòasơthẩmyêucầuthựcthihaytòaphúc

thẩmtuyênbốhợpđồngvôhiệu?Đểtrảlờicâuhỏinày,chúngtacầnđánhgiáảnhhưởngđạođứccủahợpđồng,vàhaiphảnbácchốnglạihợpđồngđẻthuê.

Lýlẽủnghộthựcthihợpđồngdựatrênhailýthuyếtvềcônglýmàchúngtađãxét trướcđây-chủnghĩa tựdocánhânvàthuyếtvị lợi.Trongvụnày,chủnghĩatựdocánhânchorằnghợpđồngphảnánhsựtựdolựachọn;việcgiaokếthợpđồnggiữahaingườitrưởngthànhthỏathuậnlàtôntrọngquyềntựdocủahọ.Lýlẽcủathuyếtvịlợiđốivớihợpđồngnàylàthúcđẩylợiíchchung,nếucảhaibênđồngý,cảhaiđềucóđượclợiíchhayhạnhphúctừthỏathuận,nếukhôngđồngý,họsẽkhôngcóđược.Vìvậytrừkhichứngminhđượcthỏathuậnnàylàmgiảmíchlợicủaaiđó(vàthiệtnhiềuhơnlợichocácbên),nếukhôngthìgiaodịchsongphươngcùngcólợi(hợpđồngđẻthuê)cầnphảiđượctôntrọng.

Cácphảnđốilàgì?Chúngcóthuyếtphụckhông?

■Phảnđối1:SựưngthuậnsailầmPhảnđốiđầu tiên (thỏa thuậncủaMaryBethWhiteheadkhông thựcsự tựnguyện)đặtracâuhỏivềđiềukiệnlựachọncủamọingười.Chúngtachỉcóthểtựdolựachọnkhivàchỉkhichúngtakhôngbịáplựcquámức(chẳnghạndonhucầutiềnbạc),vàchúngtacóđủthôngtinhợplývềcáclựachọnkhác.Tuynhiênmọi người vẫn tranh cãi với nhauvề việc thế nào là quámức,haymứcđộthiếuthôngtinđếnđâu.Nhưngtrọngtâmcủalýlẽlàxácđịnh xem khi nào một thỏa thuận được xem là tự nguyện là thực sự tựnguyện,vàkhinàothìkhông.CâuhỏinàynổicộmtrongvụánBabyM,vàcũngxuấthiệntrongcáccuộctranhluậnvềquânđộitìnhnguyện.

Trongvụnày,đánglưuýlàcuộctranhluậnvềđiềukiệnnềntảngcầnthiếtđểsựưngthuậnnàycógiá trị thậtrachỉ là“sựcãicọtronggiađình”củamộttrongbacáchtiếpcậnvềcônglýmàchúngtađangxéttrongcuốnsáchnày-cáchtiếpcậnchorằngcônglýcónghĩalàtôntrọngtựdo.Nhưchúngtađãthấy,chủnghĩatựdocánhânlàmộtthànhviêncủa“giađình”này.NóchorằngCônglýlàtôntrọnglựachọncủangườikhác,miễnlàlựachọnnàykhôngviphạmquyềncủabấtkỳaikhác.Cáclýthuyếtkháctrong“giađình”xemcônglýlàsựtôntrọngtựdonhưngđặtramộtsốhạnchếđốivớiđiềukiện lụachọn.GiốngnhưChánhánWilentz trongvụBabyM,chúngchorằnglựachọnđượcthựchiệndướiáplựchoặctrongtrườnghợpkhôngđủthôngtinlàkhôngthựcsựtựnguyện.Chúngtasẽcóđủkiếnthứcđểđánh

giácuộctranhluậnnàykhichúngtachuyểnsangtriếtlýchínhtrịcủaJohnRawls-mộtthànhviêncủaphetựdo(freedomcamp)bácbỏlậpluậncủachủnghĩatựdocánhânvềcônglý.

■Phản đối 2: Sự xuống cấp và hàng hóaphẩmchấtcaoCònlýlẽthứhaiphảnđốihợpđồngđẻthuê-cómộtsốthứtiềnkhôngmuađược,chẳnghạnnhưconcáivàkhảnăngsinhsảncủanữgiới-thìsao?Việcmuabánnhưngthứnàysaiởđiểmnào?Câutrảlờithuyếtphụcnhấtlà:coiconcáivàthaikỳnhưhànghóalàhạgiáchúng,hoặckhôngđánhgiáchúngthíchhợp.

Nằmdướicâutrảlờinàylàmộtýtưởnglớn:Cáchphùhợpđểxácđịnhgiátrịhànghóavàtậpquánxãhộikhôngđơngiảndochúngtaquyếtđịnh.Vớihànghóathôngthường,chẳnghạnnhưxehơivàlònướngbánh,cáchphùhợpđểxácđịnhgiátrịlàsửdụng,làmrahaybánchúngvìlợinhuận.Nhưngthật sai lầmnếuxem tất cảmọi thứ làhànghóanhưvậy.Chẳnghạnviệcxemconngườilàhànghóađểcóthểmuađibánlạilàsaitrái.Đólàbởivìloài người là những conngười xứngđángđược tôn trọng, khôngphải đốitượngđểsửdụng.Tôntrọngvàsửdụnglàhaichếđộđịnhgiákhácnhau.

TriếtgiađạođứcđươngđạiEIizabethAnđersonđãápdụngkiểu lập luậnnàytrongcuộctranhluậnvềđẻthuê.Bàlậpluậnhợpđồngđẻthuêhạthấpgiátrịtrẻemvàsảnphụvìxemhọnhưhànghóa.Bàđịnhnghĩahạthấpgiátrị là xemmột cái gì đó “theomột phương thứcxácđịnhgiá trị thấphơnphươngthứcphùhợpvớinó”.Chúngtađánhgiámọithứkhôngchỉlà“ít”hay“nhiều”,màcòntheochấtlượngcaovàthấp.Yêuhoặctôntrọngaiđónghĩa làđánhgiángườiđó theocáchcaohơnngườichỉđơngiảnsửdụngngườiđó...Việcđẻthuêmangtínhthươngmạihạthấpgiátrịtrẻemvìxemtrẻemlàhànghoá”.Nósửdụngtrẻemnhưcôngcụtạolợinhuậnchứkhôngphảinhữngsinhlinhđángđượcyêuthươngvàchămsóc.

Andersonchorằngviệcđẻthuêmangtínhthươngmạicũnghạthấpgiátrịngườiphụnữvìxemcơthểhọlà“máyđẻ”vàbằngcáchtrảtiềnchohọđểcắt đứt quan hệmẫu tử.Nó thay thế “chuẩnmực chamẹ trong quá trìnhchăm sóc con trẻ với chuẩnmựckinh tế chi phối quá trình sảnxuất hànghóa”.Andersonviết,bằngcáchyêucầucácbàmẹmangthaihộ“kiềmchếbấtkỳtìnhcảmmẫutửnàovớicontrẻ”,hợpđồngđẻthuê“chuyểnđổicáithaicủangườiphụnữthànhmộtdạngthainghéncóthểbịtướcđoạt”.

Tronghợpđồngđẻthuê,[ngườimẹ]đồngýkhôngtạolậphoặccốgắngtạolậpquanhệmẫutửvớiđứaconmìnhsinhra.Thaikỳcủacôthậtkỳlạ,bởivìcôphảichuyểnhướngnókhỏicáikếtmàtậpquánxãhộiủnghộmộtcáchđúngđắn;mốiliênhệtìnhcảmvớiđứaconmình.

ĐiểmcốtlõitronglýlẽcủaAndersonlàýtưởnghànghóakhácloạinhau;dođóthậtsailầmnếuđịnhgiátấtcảhànghóatheocùngmộtcách-theokiểulàcôngcụsinhlợinhuậnhoặcđốitượngsửdụng.Nếuđúng,ýtưởngnàygiảithíchtạisaocómộtsốthứkhôngnênmuabằngtiền.

Lýluậnnàycũngđặtramộttháchthứcđốivớithuyếtvịlợi.Nếucônglýchỉđơngiảnlàvấnđềtốiđaniềmvui,giảmthiểunỗibuồn,thìcầncómộtcáchduynhấtđođạcvàđánhgiámọihànghóavàniềmvuihaynỗibuồnchúnggâyrachochúngta.Benthamphátminhrakháiniệmtínhlợiíchchochínhmụcđíchnày.NhưngAnderson lập luận rằngviệcđịnhgiá tấtcảmọi thứtheolợiích(hoặctiền)hạthấpgiátrịcáchànghóavàtậpquánxãhộiđó-kểcả trẻ em, bào thai, và việc nuôi dạy con cái - là những thứđúng ra phảiđượcđịnhgiáởchuẩnmựccaohơn.

Nhưngchuẩnmựccaohơnnghĩalàgì,vàlàmthếnàochúngtacóthểbiếtphươngthứcđịnhgiánàophùhợpvớihànghóavàtậpquánxãhộinào?Mộtđápánbắtđầuvớiýtưởngtựdo.Vìconngườicókhảnăngtựdo,chúngtakhôngnênbịsửdựngnhưđồvật,màphảiđượcxemxétvớiphẩmgiávàtôntrọng. Cách tiếp cận này nhấnmạnh sự khác biệt giữa người (xứng đángđượctôntrọng)vàđồvậthaysựvật(đốitượngsửdụng)làsựkhácbiệtcơbảntrongđạođức.

NgườibảovệvĩđạinhấtchocáchtiếpcậnnàylàImmanuelKant,triếtgiachúngtaxét trongchươngsau.Mộtcáchtiếpcậnkhácđốivớichuẩnmựccaohơnbắtđầuvớiýtưởngrằngcáchphùhợpđểđịnhgiáhànghóavàtậpquánxãhộiphụthuộcvàomụcđíchvàmụctiêucủacáctậpquánnày.Gợilạiquanđiểmnày,khichốngviệcđẻthuê,Andersonchorằng“cáctậpquánxãhộivềmangthaiđãthúcđẩymộtcáchđúngđắn”mộtmụctiêu:dâytìnhcảmgiữangườimẹvớiđứacontrongbụng.Mộthợpđồngđòihỏicácbàmẹkhôngđượctạolậpmốiliênkếtnàylàxúcphạmdanhdự,nhânphẩmvìnókéocôrakhỏimụctiêunày.Nóthay thế“chuẩnmựcmẫutử”với“chuẩnmực sảnxuất thươngmại”, việcxácđịnh các chuẩnmựcphùhợpvới tậpquánxãhộibằngcáchcốgắngnắmbắtmụctiêuhoặcmụcđíchcủanhữngtậpquánđóchínhlàtrọngtâmtronglýthuyếtcônglýcủaAristotle.Chúngtasẽxemxétphươngpháptiếpcậncủaôngtrongchươngsau.

Chođếnkhixétnhữnglýthuyếtvềđạođứcvàcônglýđó,chúngtakhôngthểthựcsựxácđịnhđượcnhữnghànghóa,tậpquánxãhộinàonêndothịtrườngchiphối.Nhưngcuộctranhluậnvềviệcđẻthuê,giốngnhưcáclýlẽvềquânđộitìnhnguyện,chochúngtamộtcáinhìnsơlượcvềnhữnggìđangbịđedọa.

ThuêmangthaihộởnướcngoàiMelissaStern,đãtừngnổitiếngvớitêngọiBabyM,vừamớitốtnghiệpĐạihọcGeorgeWashington, chuyên ngành Tôn giáo. Trận chiến pháp lý nổitiếngđểtranhquyềnnuôicôởtiểubangNewJerseyđãtrôiquagầnhaithậpkỷ,nhưngcuộctranhluậnvềviệcmangthaihộvẫntiếpdiễn.NhiềunướcchâuÂucấmđẻthuêlấytiền.TạiHoaKỳ,hơnmộtchụctiểubangđãhợppháphóaviệcnày,khoảngmộtchụctiểubangcấm,trongkhiởcáctiểubangkháctìnhtrạngpháplýcủavấnđềnàykhôngrõràng.

Nhiềucôngnghệsinhsảnmớiđã thayđổingànhkinhdoanhđẻ thuê theochiềuhướng làm trầm trọng thêm tìnhhuốngkhóxửvềmặtđạođức.Khichấpnhậnmangthailấytiền,MaryBethWhiteheadcungcấpcảtrứnglẫntửcung.Dođócôlàngườimẹsinhhọccủađứacontrongbụng.Nhưngcôngnghệthụtinhốngnghiệm(IVF)cóthểđểmộtngườiphụnữcungcấptrứngvàngườiphụnữkhácmangthai.GiáosưquảntrịkinhdoanhDeborahSparcủaTrườngKinhdoanhHarvard,đãphântíchnhữnglợithếthươngmạicủakiểumang thaimớinày.Theo truyền thống,nhữngngười cóhợpđồngđẻthuê“vềcơbảnphảimuatrọngóicảtrứngcùngtửcung”.Bâygiờhọcóthể“lấytrứngtừmộtnguồn(trongnhiềutrườnghợp,từngườimẹđịnhtrước)vàtửcungtừngườikhác”.

Spargiảithíchsựtáchbạchtrongchuỗicungứngkhiếnthịtrườngđẻthuêtăngmạnh.“Bằngcáchloạibỏcácliênkếttruyềnthốnggiữatrứng,tửcung,vàmẹ,việcmangthaihộgiảmcácrủirovềmặtpháplývàtìnhcảmxuấthiệntrongtrườnghợpđẻthuêtruyềnthốngvàchophépmộtthịtrườngmớiphát triểnmạnh”.“Khôngcòncác ràngbuộc trọngói tửcungkèmtrứng”,những ngườimôi giới “phân biệt hơn” với những người đẻ thuê họ chọn,“tìmkiếmtrứngcónhữngđặcđiểmditruyềncụthểvàtửcunggắnvớimộttínhcáchnhấtđịnh”.Cácbậcchamẹ tương laikhôngcònphải lo lắngvềnhữngđặcđiểmdi truyền củangườiphụnữhọ thuêmang thai conmình,“bởivìhọcóthểtìmthấynhữngđặcđiểmđóởngườikhác”.

Họkhôngquantâmđếnviệccôấytrôngnhưthếnào,họkhônglolắngcôấy

sẽđòiconsaukhisinhhoặctòaánsẽthiênvịcôta.Họchỉcầnmộtphụnữkhỏemạnh,sẵnsàngmangthaivàtuânthủcácquyđịnhcụthể:khônguốngrượu,hútthuốc,tiêmchíchmatúytrongthaikỳ.

Mặc dù việcmang thai hộ đã làm tăng nguồn cung những người đẻ thuêtươnglai,nhưnglượngcầucũngtăng.Ngườiđẻthuêbâygiờnhậnkhoảng20.000đến25.000đô lamỗi lầnmang thai.Tổngchiphí (baogồmcảchiphíytếvàpháplý)thôngthườngkhoảng75.000đến80.000đôla.

Khigiácảleothang,khôngcógìngạcnhiênkhithấycácbậcchamẹtươnglai bắt đầu tìmkiếmcác lựa chọn có chi phí thấp hơn.Cũngnhư các sảnphẩmvàdịchvụkháctrongnềnkinhtếtoàncầu,dịchvụmangthaihộbâygiờcóthéđượcthuêởnướcngoàivớichiphíthấp.Năm2002,ẤnĐộhợppháphóaviệcđẻthuêlấytiềnvớihyvọngthuhútkháchhàngnướcngoài.

ThànhphốAnandởmiềnTâyẤnĐộsẽsớmtrởthànhtrungtâmmangthaihộgiốngnhưBangalorelàtrungtâmtrảlờiđiệnthoại.Vàonăm2008,hơn50phụnữởthànhphốnàyđãmangthaihộchocáccặpvợchồngởHoaKỳ,Đài Loan, Anh, và các nơi khác.Một bệnh viện cung cấp nhà ở, đầy đủngườigiúpviệc,đầubếp,bácsĩcho15phụnữmangthaihộchokháchhàngtrênkhắpthếgiới.Khoảntiềnnhữngngườiphụnữnàykiếmđược(từ4.500đến7.500đôla),thườngnhiềuhơnthunhậptrong15nămcủahọ,vàđủđểhọmuanhàhoặcchoconmìnhđihọc.Đốivớicácbậcchamẹtươnglai,sựsắpđặtởAnandthựcsựlàmónhời.Tổngchiphíkhoảng25.000đôla(baogồmcảchiphíytế,thanhtoánchongườiđẻthuê,vémáybaykhứhồi,tiềnkháchsạnchohaichuyếnđi).KhoảntiềnnàychỉbằngmộtphầnbachiphínếuthựchiệnởHoaKỳ.

MộtsốngườichorằngđẻthuêthươngmạingàynayítgâyphiềnhàvềmặtđạođứchơnvụsắpđặtdẫnđếnvụkiệnBabyM.Vìngườiđẻ thuêkhôngcungcấptrứng,chỉcungcấptửcungvàmangthaihộnênngườitacóthểlậpluận rằngđứacon trongbụngkhôngphảiđứacon ruộtcủacô.Theoquanđiểmnày,khôngcóembénàobịbán,vàyêucầuđòiconítcókhảnăngthựchiện.

Nhưngviệcmangthaihộkhônggiảiquyếtđượctìnhthếkhóxửvềđạođức.Cóthểđúnglà liênkếtgiữađứabévớingườichỉmangthaihộkhôngsâuđậmnhưvớingườimangthaihộcungcấpcảtrứng.Nhưngchiabavaitròcủangườimẹ(mẹnuôi,nguồncungcấptrứngvàngườimangthai)thayvìchiahaikhônggiảiquyếtđượccâuhỏiaixứngđánglàmẹ.

Cóchăngthìviệcthuêmangthaihộởnướcngoài-xuấthiệnmộtphầndo

côngnghệthụtinhốngnghiệm-đãlàmvấnđềđạođứcdịuđi trôngthấy.Chiphígiảmđiđángkểchochamẹtươnglai,vàlợiíchkinhtếtolớn(sovớimứclươngđịaphương)màngườimangthaihộẤnĐộkiếmđượckhiếntakhôngthểphủnhậnrằngđẻthuêmangtínhthươngmạicóthểlàmtănglợiíchchung.Vìvậy, theoquanđiểmcủachủnghĩavị lợi, thậtkhóđể tranhluậnkhiviệcmangthaithuêđangnổilênnhưmộtngànhcôngnghiệptoàncầu.

Tuynhiên,việcthuêmangthaiởnướcngoàitrênquymôtoàncầucũngtạoranhữngmànkịchgaycấnvềmặtđạođức.SumanDodia,mộtphụnữ26tuổingườiẤnĐộmangthaihộchomộtcặpvợchồngngườiAnh,trướckialàm hầu bàn vớimức lương 25 đô la/tháng.Với cô, khả năng kiếm được4.500đôlachocôngviệcmangthaichínthánghẳnlàhấpdẫnđếnmứchầunhưkhôngthểcưỡnglạiđược.Tuynhiên,việccôđãgửibaconđẻcủamìnhởnhàvàkhôngbaogiờđikhámbácsĩchothấysựđauxótchovaitròmangthaicủamình.Nhắcđếnviệcmangthaithuêcủamình,cônói,“Giờtôicẩnthậnhơnhồimangthaiconruột”.Mặcdùlợiíchkinhtếcủasựlựachọncủacôkhimangthaithuêlàrõràng,nhưngchúngtakhómàgọiđiềunàylàtựdo.

Hơnnữa,việctạoramộtngànhcôngnghiệpmangthaithươngmạiquymôtoàncầu-chínhxáclànhưmộtchínhsáchcóchủýởcácnướcnghèo-làmtăngýnghĩđẻthuêlàhạthấpdanhdự,nhânphẩmphụnữ,coicơthểvàkhảnăngsinhsảncủahọnhưmộtloạihànghóa.

Thậtkhótưởngtượngcóhaihoạtđộngnàocủaconngườilạikhácbiệtnhauhơnmangthaivàchiếnđấu.NhưngnhữngphụnữmangthaihộởẤnĐộvàngười línhmàAndrewCamegie thuê để đi lính thay ông trong cuộcNộichiến có điều cái gì đó chung. Suy nghĩ những điểmđúng đắn và sai tráitrongcáctìnhhuốngcủahọgiúpchúngtađốimặtvớihaivấnđềchiarẽcáckháiniệmcônglýcạnhtranhnhau:Cáclựachọnchúngtathựchiệntrongthịtrườngtựdocómứcđộtựdođếnđâu?Vàcóhaykhôngnhữnggiátrị,hànghóa không thể dùng tiền đểmua vì thị trường không thể tôn vinh nhữngphẩmchấtcaocủachúng?

5.ĐỘNGCƠMỚIQUANTRỌNG-IMMANUELKANT

NẾUTINVÀONHỮNGQUYỀNPHỔQUÁTCỦACONNGƯỜI,cólẽbạnkhôngphảingườitheothuyếtvịlợi.Nếuaicũngđángđượctôntrọng,khôngphânbiệthọlàai,sốngởđâu-thìviệcxemhọchỉđơnthuầnlàcôngcụđểđámđônghạnhphúclàsaitrái.(Nhớlạicâuchuyệnđứabésuydinhdưỡngsốngtronghầmkínvìlợiíchcủa“thànhphốhạnhphúc”).

Bạncóthểbảovệquyềnconngườivìtôntrọngconngườisẽtốiđahóalợiíchvề lâudài.Tuynhiên trong trườnghợpđó, lý dobạn tôn trọngquyềnkhôngphảilàtôntrọngngườinắmgiữchúngmàđểlàmnhữngđiềutốthơnchomọingười.Mộtcáchlênánkịchbảnđứabékhốnkhổlàđãlàmgiảmíchlợitoànthể,vàcáchlênánkháccoiđólàmộtsaitráiđạođứcthuộcvềbảnchất:sựbấtcôngchođứatrẻ.

Nếukhôngdựatrêntínhcóích,vậythìcơsởđạođứccủacácquyềnnàylàgì?.Chủnghĩatựdocánhânđưaramộtcâutrảlờikhảdĩ:Conngườikhôngnênđượcsửdụngnhưphươngtiệnđemlạilợiíchchongườikhác,bởilàmnhư.thếlàviphạmquyềncơbản:quyềntựsởhữu.Cuộcsốnglaođộng,conngườicủatôichỉthuộcvềmộtmìnhtôi.Toànthểxãhộikhôngthểtùytiệnsửdụngchúng.

Tuynhiênnhưchúngtađãthấy,ýtưởngtựsởhữukhiđượcápdụngđếntậncùng thì chỉ người theo chủnghĩa tự do cá nhânquyết liệtmới có thểưathíchnổi-mộtthịtrườngtựdohoàntoàn,khôngcóhệthốngbảohiểmgiúpđỡnhữngngười rớt lạiphía sau;mộtnhànước tối thiểu loạibỏ tấtcảcácbiệnphápnhằmgiảmbớtbấtbìnhđẳngvàthúcđẩylợiíchchung;sựtriệtđểtándươngsựưngthuậnđếnmứcchấpnhậnviệctựlăngmạphẩmgiáconngườinhưưngthuậnănthịtngười,bánthânlàmnôlệ.

NgaycảJohnLocke(1632-1704)-nhàlýthuyếtvĩđạivềquyềnsởhữuvàchínhquyềnhạnchế-cũngkhôngkhẳngđịnhquyềntựsởhữukhônggiớihạn.Ôngbácbỏquanđiểmchorằngchúngtacóthểtừbỏcuộcsốngvàtựdocủachínhmìnhnếuthích.NhưngthuyếtvềquyềnbấtkhảxâmphạmcủaLockelạiviệndẫnđếnThượngđế,gâytrởngạichonhữngaitìmkiếmcơsởđạođứccủaquyềnmàkhôngdựatrêngiảđịnhtôngiáo.

QuanđiểmvềquyềncủaKant

ImmanuelKant(1724-1804)đưaraquanđiểmkhácvềnghĩavụvàquyền-một trongnhữngquanđiểmtriếthọcmạnhmẽvàcóảnhhưởngnhất từngđượcđưara.Quanđiểmnàykhôngphụthuộcvàoýtưởngchúngtasởhữuchínhmình,haycho rằngcuộc sốngvà tựdocủachúng ta làmónquà từThượngđế.Ông coi chúng ta là những thực thể có lý trí, cóphẩmgiá vàxứngđángđượctôntrọng.

Kantsinhnăm1724tạithànhphốKӧnigsberg(ĐôngPhổ),vàchếtởđó,thọgầntámmươituổi,ôngxuấtthântrongmộtgiađìnhtrunglưu.Chalànhàsảnxuấtyêncương,vàchamẹônglànhữngngườiPietist[17]-mộtgiáopháiTinlànhnhấnmạnhđếncuộcsốngtôngiáobêntrongvàphảilàmviệctốt.

ÔnghọctạiĐạihọcKӧnigsbergtừkhi16tuổivàhọcrấtgiỏi.Trongkhoảngthờigianđó,ônglàmgiasư,vàsauđókhi31tuổi,ôngcócôngviệcmangtínhhọcthuậtđầutiênlàgiảngviênkhôngcólương,ôngđượctrảtiềndựatrênsốlượngsinhviênhiệndiệntronglớpcủamình,ônglàmộtgiảngviênchămchỉvàđượcsinhviênyêuthích,giảngkhoảnghaimươibuổimộttuầnvớinhiều chủđề, baogồmsiêuhình, logic, đạođức, pháp luật, địa lý, vànhânchủnghọc.

Năm1781,khi57 tuổi,ôngxuấtbảncuốnsáchđểđờiđầu tiêncủamình,Phê bình lý tính thuần túy (TheCritique of PureReason), trong đó tháchthức học thuyết chủ nghĩa kinh nghiệm về nhận thức[18] gắn với DavidHumevàJohnLocke.Bốnnămsau,ôngxuấtbảnNền tảngsiêuhìnhđạođức (Groundworkfor theMetaphysicsofMorals), tácphẩmđầu tiên trongloạtsáchvề triếthọcđạođứccủaông.NămnămsaukhiJeremyBenthamxuất bảnNguyên tắc của đạo đức và pháp luật (Principles ofMorals andLegislation,1780),quyểnNềntảngcủaKantchâmngòichomộtchiếndịchphêbìnhnặngnềchủnghĩavị lợi.Quyểnsáchnhấnmạnhđạođứckhôngphảilàsựtốiđahóahạnhphúchaybấtkỳmụctiêunàokhácmàlàsựtôntrọngconngườinhưnhữngmụcđíchtựthân.

TácphẩmNềntảngcủaKantxuấthiệnngaysauCáchmạngMỹ(1776)vàngaytrướcCáchmạngPháp(1789).Đồngđiệuvớisứcépvềmặttinhthầnvàđạođứccủahaicuộccáchmạngnày, tácphẩmcungcấpmộtnền tảngvữngchắcchođiềumànhữngnhàcáchmạngthếkỷ18gọilànhânquyền,vàđólàthứmàchúngtaởđầuthếkỷ21gọilànhânquyềncótínhphổquát.

TriếthọccủaKantkhóhiểu,nhưngđừngvìthếmàsợ.Nỗlựcđểhiểuthậtđánggiá,vìđiều thuđược rất lớn.Tácphẩmnàyđưa ramột câuhỏi lớn:Nguyêntắctốithượngcủađạođứclàgì?Vàtrongquátrìnhtrảlờicâuhỏi

đó,xuấthiệnmộtcâuhỏikháccũngcựckỳquantrọng:Tựdolàgì?

Kểtừđó,đápáncủaKantchonhữngcâuhỏitrênphủbónglêntriếthọcđạođứcvàchínhtrị.Nhưngảnhhưởngmangtínhlịchsửkhôngphảilànguyênnhân duy nhất để chúng ta quan tâm đến ông. Thoạt nhìn có vẻ dễ nản,nhưngtriếtlýcủaKantthựcsựhélộnhiềusuynghĩhiệnđạivềđạođứcvàchínhtrị,ngaycảnếuchúngtakhôngnhậnthứcđượcđiềuđó.Vìvậy,hiểuKantkhôngchỉ làmột trảinghiệm triếthọcmàcòn làcách thứcđánhgiámộtsốgiảđịnhlớntiềmẩntrongđờisốngchungcủachúngta.

SựnhấnmạnhvàophẩmgiáconngườicủaKanttruyềncảmhứngchoquanniệmngàynayvềcácquyềnconngườiphổquát.Quantrọnghơnnữa,lýgiảivềtựdocủaôngxuấthiệntrongnhiềucuộctranhluậnvềcônglýcủachúngta ngày nay. Trong chương đầu tiên của cuốn sách này, tôi phân biệt baphươngpháptiếpcậncônglý.Cáchtiếpcậncủangườitheothuyếtvịlợichorằngcáchxácđịnhcônglývàđiềuđúngnênlàmlàhỏixemlàmđiềugìđểtănglợiíchtốiđa,haytổnghạnhphúccủatoànthểxãhội.Cáchtiếpcậnthứhaikếtnốicônglývớitựdo.Ngườitheochủnghĩatựdocánhânđưaramộtvídụchocáchtiếpcậnnày.Họnóirằngsựphânbốthunhậpvàtàisảncôngbằnglàbấtcứphânbốnàophátsinhtừviệctraođổitựdohànghóavàdịchvụtrongmộtthịtrườngtựdo.Canthiệpvàothịtrườnglàbấtcông-họcholàthế-bởivìđiềunàyviphạmquyềntựdolựachọncủacánhân.Cáchtiếpcận thứbacho rằngcông lýcónghĩa làchomọingườinhữnggìhọxứngđángđượcnhậnvềmặtđạođức-phânbổmọithứđểtưởngthưởngvàthúcđẩyđạođức.Như chúng ta sẽ thấykhi chuyển sangAristotle (chương8),phươngpháptiếpcậndựatrênđứctínhnàykếtnốicônglývớisựphảnánhvềlốisốngtốtđẹp.

Kantkhôngchấpnhậncáchtiếpcậnđầutiên(tốiđahóaphúclợi)vàcáchtiếpcậnthứba(thúcđẩyđạođức),ôngnghĩrằngcảhaicáchtiếpcậnnàyđều không tôn trọng tự do của con người. Vì vậy, Kant là người ủng hộmạnhmẽcáchtiếpcậnthứhai-kếtnốicônglývàđạođứcvớitựdo.Nhưngýtưởngtựdoôngđưararấtkhắtkhe-khắtkhehơnsovớiquyềntựdolựachọn khi chúng tamua bán hàng hóa trên thị trường. Kant lập luận rằngnhữnggìchúngtathườngnghĩvềtựdotrênthịtrườnghaysựlựachọncủangười tiêudùngkhôngphải tựdo thậtsựbởivìđóđơngiảnchỉ liênquanđếnviệcthỏamãnnhữnghammuốnmàchúngtađãkhônglựachọnngaytừđầu.

Ngay dưới đây, chúng ta sẽ đến với ý tưởng cao quý về tự do củaKant.Nhưngtrướcđó,hãyxemtạisaoôngchorằngngườitheothuyếtvịlợisai

lầmkhicoicônglývàđạođứcchỉlàvấnđềtốiđahóahạnhphúc.

CácrắcrốivớiviệctốiđahóahạnhphúcKantbácbỏthuyếtvịlợi.Ôngchorằngbằngcáchxácđịnhquyềndựatrênnhững tính toán về điều gì sẽ tạo ra hạnh phúc lớn nhất, chủ nghĩa vị lợikhiếnquyềndễbịxâmhại.Ngoàiracòncómộtvấnđềsâuxahơn:cốgắngrútranguyêntắcđạođứctừnhữnghammuốnnhấtthờicủachúngtalàcáchnghĩsailầmvềđạođức.Điềugìđókhiếnnhiềungườivuithíchkhônghẳnđãđúng.Thựctếlàviệcđasố,chodùthậtđông,vôcùngưathíchmộtquytắcnhấtđịnhcũngkhônglàmchoquytắcnàytrởnêncôngbằng,Kantlậpluận đạo đức không thể dựa trên những yếu tố đơn thuầnmang tính kinhnghiệm,chẳnghạnnhưcácmốiquantâm,sởthích,hammuốn,vànhucầunhấtthờicủaconngười,ôngchorằngnhữngyếutốnàyliêntụcbiếnđổivàlệ thuộc, vì vậy chúngkhó có thể làmcơ sở chonguyên tắc đạođứcphổquát, chẳnghạnnhưquyền conngười phổquát.Nhưngý cơbảnhơn củaKantlàviệcđặtnguyêntắcđạođứctrênnềntảngcácsởthíchvàhammuốn-ngaycảhammuốnđượchạnhphúc-cũnglàsựhiểulầmđạođức.Nguyêntắcvềhạnhphúccủathuyếtvị lợi“chẳngđónggópchútnàovàoviệcxâydựngđạođức,vìviệc làmchomộtngườihạnhphúcrấtkhácvớiviệclàmngườiđó tốtđẹp;vàviệc làmngườiấy thận trọnghoặcsắcsảo trongviệctìm kiếm ưu thế củamình hoàn toàn khác với việc làm người đó có đứchạnh”.

Đặtcơsởđạođứcdựatrênmốiquantâmvàhammuốnsẽhủyhoạichângiátrịcủađạođức.Nókhôngdạychúngtacáchphânbiệtđúngsai,mà“chỉlàlàmthếnàođểtínhtoángiỏihơn”.

Nếuhammuốnvànhucầukhôngthểđóngvaitròcơsởđạođức,vậycóthểlàđiềugì?

MộttrongnhữngkhảnănglàThượngđế.NhưngđókhôngphảilàcâutrảlờicủaKant.Mặcdù theođạoCơđốc,Kantkhôngđặtnền tảngđạođức trênmộtđấngthiêngliêngnàocả.Ônglậpluậnchúngtacóthểđếnđượcnguyêntắctốithượngcủađạođứcthôngquaviệcthựchiệnđiềumàônggọilà“lýtríthựctiễnthuầntúy”.Đểxem,theoKant,làmcáchnàochúngtacóthểsuylýracácquytắcđạođức,bâygiờchúngtahãycùngkhámphámốiquanhệchặtchẽgiữanăng lực suy lývànăng lực tựdocủachúng tamàKantđãphát hiện ra, Kant cho rằng tất cả mọi người xứng đáng được tôn trọng,không phải vì chúng ta sở hữu chínhmìnhmà vì chúng ta là những con

ngườicólýtrí,cókhảnăngsuynghĩ;chúngtalànhữngthựcthểtựchủ,cókhảnăngtựdohànhđộngvàlựachọn.Kantkhôngnóichúngtaluônluônthànhcôngtrongviệchànhđộngcólýtríhaylựachọnmộtcáchtựchủ.Đôikhichúngtalàmđượcnhưngđôikhilạikhông,ôngchỉnóichúngtacókhảnăngsuynghĩvàtựdo;vàtấtcảmọingườiđềucókhảnăngnày.

Kantsẵnsàngthừanhậnkhảnăngsuylýkhôngphảilàkhảnăngduynhấtchúng tacó.Chúng tacũngcókhảnăngcảmnhậnhạnhphúcvàđaukhổ.Kant thừanhậnchúng ta lànhữngsinhvậtcókhảgiácvà lý trí.VớiKant“khảgiác”cónghĩalàchúngtacóphảnxạvớicảmgiác,cảmxúccủamình.Vì vậy,Bentham đúng - nhưng chỉ đúngmột nửa.Bentham đúng khi nóichúng ta thích hạnh phúc và ghét đau khổ. Nhưng ông sai lầm khi nhấnmạnhnhữngcảmxúcnày là“chủnhân tuyệtđốicủachúng. ta”.Kantchorằnglýtrílàchủnhântuyệtđối,ítnhấttrongmộtsốthờiđiểm.Khilýtríchiphốiýđịnh,chúngtakhôngbịthúcđẩybởihammuốntìmkiếmhạnhphúcvàtránhkhổđau.

Khảnănglýtrícủachúngtagắnbóvớikhảnăngtựdo.Khikếthợplại,hainănglựcnàylàmchúngtakhácbiệt,vàkhiếnchúngtakhôngcònchỉlàmộtloàiđộngvật.

Tựdolàgì?ĐểhiểutriếtlýđạođứccủaKant,chúngtacầnphảihiểuôngđịnhnghĩatựdolàgì.chúngtathườngnghĩtựdolàkhôngcógìngăncảnđiềumìnhmuốnlàm.Kantkhôngđồngývậy.Ôngcómộtkháiniệmnghiêmngặtvàkhắtkhehơnvềtựdo.

Kantlýgiảinhưsau:Cũngnhưthúvật,khichúngtatìmhạnhphúcvàtránhđaukhổ,chúngtakhôngthựcsựhànhđộngtựdo.Chúngtalànôlệcủasựhammuốn và khát khao của chínhmình. Tại sao? Bởi vì bất cứ khi nàochúngtatìmkiếmcáchthỏamãnhammuốncủamình,tấtcảmọithứchúngtalàmlàvìlợiíchcủamộtmụcđíchcuốicùngnàođónằmbênngoàichúngta.Tôilàmviệcnàyđểxoadịucơnđóicủatôi,việckhácđểgiảicơnkhátcủatôi.

Giảsửtôiđangcốgắngquyếtđịnhsẽgọikemhươngvịgì:TôinêngọikemVani,sôcôla,haycàphêrắcvụnđườngthắngcaramen?Chínhtôicóthểnghĩmìnhtựdolựachọn,nhưngthậtranhữnggìtôilàmlàcốgắngtìmrahươngvịnàophùhợpnhấtvớisởthíchcủatôi-sởthíchmàtôikhônglựachọnngaytừđầu.Kantkhôngnóithỏamãnsởthíchlàsailầm.Ýcủaônglà

khilàmvậy,chúngtakhônghànhđộngtựdo,màhànhđộngtheomộtquyếtđịnhởbênngoàichúngta.Sautấtcả,tôikhôngchọnhammuốnđốivớivịcàphê.Trongtôiđãcósẵnhammuốnđó.

Mộtvàinămtrướcđây,Spriteđãcómộtkhẩuhiệuquảngcáo:“Tuântheocơn khát của bạn”.Quảng cáo của Sprite (hẳn là tình cờ) chứamột quanđiểmcủaKant.KhitôiuốngchaiSprite(hoặcPepsihayCoke),tôituântheomệnh lệnhnày, chứ tôi không tựdo.Tôiđápứnghammuốnmàmìnhđãkhôngchọn.Tôituântheocơnkhátcủamình.

Người ta thường tranh luậnvềvai tròcủa tựnhiênvàgiáodục trongviệchình thành hành vi. Liệu hammuốn uốngSprite (hoặc đồ uống có đườngkhác) đượcmã hóa trong gene di truyền hay bị quảng cáo tác động?VớiKant,cuộctranhluậnnàykhôngquantrọng.Chodùhànhvicủatôithuộcvềbảnnăngsinhhọchaydoxãhộitácđộng,hànhvinàykhôngthậtsựtựdo.Hànhđộng tựdo, theoKant, làhànhđộng tựchủ,vàhànhđộng tựchủ làhànhđộngtheoquytắctựtôiđịnhrachochínhmình,khôngtheomệnhlệnhcủatựnhiênhoặcquyướcxãhội.

MộtcáchđểhiểuýcủaKantvềhànhđộngtựchủlàxétmặtđốilậpcủatựchủ.Kantphátminhratừ“ngoạitrị”[19]đểnóivềmặtđốilậpnày.Khihànhđộngngoạitrị, tôihànhđộngtheoquyếttâmđượcđịnhraởbênngoàitôi.Đâylàmộtminhhọa:Khibạnthảquảbóngbilliard,nórơixuốngmặtđất.Khirơi,quảbóngkhônghànhđộngtựdo,chuyểnđộngcủanóbịcácquyluậttựnhiênchiphối,trongtrườnghợpnàylàquyluậttrọnglực.

Giảsửtôirơi(hoặcbịđẩy)từnóctòanhàEmpireState.Khitôilaovềphíamặtđất,khôngainóirằngtôihànhđộngtựdo,chuyểnđộngcủatôibịtrọnglựcđiềuchỉnh,giốngnhưquảbóngbilliard.

Giảsửtôirơitrúngvàlàmchếtmộtngườikhác,vềmặtđạođức,tôikhôngchịutráchnhiệmtrướctrườnghợptửvongbấthạnhnày,cũnggiốngnhưvềmặtđạođứcquảbóngrơi từmộtđộcaorất lớnvàođầuvà làmmộtaiđóchết.Trongcảhaitrườnghợp,đốitượngrơi-tôivàquảbóngbilliard-đềukhônghànhđộngtựdomàbịtrọnglựcchiphối.Vìkhôngcósựtựchủnênkhôngcótráchnhiệmđạođức.

Dođó,đâylàsựliênhệgiữatựdonhưsựtựchủvàýtưởngcủaKantvềđạođức.Hànhđộngtựdokhôngphải là lựachọnphươngcách tốtnhấtđểđạtđượcmục tiêu đã định; đó là lựa chọn chínhmục tiêu - lựa chọnmà conngườicóthểthựchiệnvàquảbóngbilliard(vàhầuhếtđộngvật)khôngthể.

NgườivàvậtBâygiờlà3:00sángvàngườibạncùngphòngtạitrườngđạihọchỏitạisaobạnphải thứckhuya suyngẫmvề tìnhhuốngkhóxửvềmặtđạođức liênquanđếnxeđiệnmấtphanh.

“ĐểviếtmộttiểuluậntốtchokhóahọcNhậpmônĐạođức”,bạntrảlời.

“Nhưngtạisaophảiviếtmộttiểuluậntốt?”,bạncùngphòngcủabạnhỏi.

“Đểđượcđiểmcao”.

“Nhưngtạisaoquantâmđếnđiểm?”

“Đểcóđượcmộtcôngviệctốttronglĩnhvựcngânhàngđầutư”.

“Nhưngtạisaophảinhậnđượcmộtcôngviệctronglĩnhvựcngânhàngđầutư?”

“Đểmộtngàynàođótrởthànhmộtnhàquảnlýquỹphònghộ”.

“Nhưngtạisaophảitrởthànhmộtngườiquảnlýquỹphònghộ?”

“Đểkiếmđượcnhiềutiền”.

“Nhưngtạisaophảikiếmđượcnhiềutiền?”

“Đượcăn tômhùmthườngxuyên, là thứ tớkhoái.Cuốicùngthì tớvẫn làmộtsinhvậtkhảgiác.Đólàlýdotạisaotớthứckhuyasuynghĩvềcáixemấtphanh”.

ĐâylàvídụvềđiềuKantgọilàquyếttâmngoạitrị-quyếtlàmđiềugìđóvìlợiíchcủacáigìkhác,cáigìkhácđólạivìlợiíchcủacáigìkhácnữa,vàcứnhưvậy.Khihànhđộngngoạitrị,chúngtahànhđộngvìlợiíchcủamụctiêubênngoàichúngta.Chúngtalàcôngcụ,khôngphảitácgiảnhữngmụctiêumìnhtheođuổi.

Kantquanniệmtựchủhoàntoàntráingượcvớiđiềunày.Khihànhđộngtựchủ,theoquytắctựmìnhđặtrachobảnthân,chúngtalàmmộtcáigìđóvìchínhnó,cómục tiêu tự thân.Chúngtakhông làcôngcụchomụcđíchởbênngoàichúngta.Chínhkhảnănghànhđộngtựchủmangphẩmgiáđếnchocuộcđờiconngười.Đólàsựkhácbiệtgiữangườivàvật.

ĐốivớiKant,tôntrọngphẩmgiáconngườicónghĩalàđốixửvớiconngườinhưmộtmụcđíchtựthân.Đâylàlýdotạisaothậtsailầmkhisửdụngcon

người vì lợi ích chung, là điềumà thuyết vị lợi chấp nhận.Đẩy ông béoxuốngđườngđểchặncáixe là sửdụngông tanhưphương tiện,vàdođókhôngtôntrọngôngtanhưmộtmụcđíchtựthân.Ngườitheothuyếtvịlợithờikỳkhaisáng(chẳnghạnnhưMill)cóthểtừchốiđẩyanhbéo,chỉvìlolắngvềhiệuứngthứhai-sựgiảmbớtcácíchlợivềlâudài(mọingườisợkhôngdámđứng trên cầu...).NhưngKantkhẳngđịnhnguyênnhânkhôngđẩynàylàsailầm.Nóvẫncoingườicóthểlànạnnhânnàynhưmộtcôngcụ,một đồ vật,một phương tiện đơn thuần đem lại hạnh phúc cho ngườikhác. Cho phép anh béo sống, không phải vì chính anh ta, mà để nhữngngườikháccóthểquacầumàkhôngchầnchừ.

Điềunàygợilêncâuhỏivềđiềugìlàmmộthànhđộngcógiátrịdạođức.NóđưachúngtatừýtưởngtựđođặcbiệtkhắtkhecủaKanttớikháiniệmđạođứccũngkhắtkhekhôngkém.

Đạođứclàgì?HãyxétđộngcơTheoKant,giátrịđạođứccủahànhđộngkhôngtínhđếnhậuquảcủahànhđộng,mànằmtrongýđinhcủahànhđộng.Điềuquantrọnglàđộngcơ,vàđộngcơphảithuộcvềmộtloạinàođó.Điềuquantrọnglàlàmviệcđúngvìnóđúng,chứkhôngphảivìmộtsốđộngcơkhôngnóira.

Kant viết: “Một ý định tốt không phải do những gì nó tác động hay thựchiện.Nótốt trongchínhbản thânnó,chodùnócó thànhcônghaykhông.Ngaycảnếu...ýđịnhnàyhoàntoànthiếuquyềnnângđểđạtđếnmụcđích;nếuđãnỗlựctốiđavẫnkhôngthựchiệnđượcbấtkỳđiềugìcả...thìnóvẫnsẽ tỏa sángnhưmộtviênngọcquývì chínhbản thânnóđãcógiá trịđầyđủ”.

Đểbấtkỳhànhđộngnàotốtvềđạođức.“Tuântheoquytắcđạođứcchưađủ,hànhđộngphảiđượcthựchiệnvìlợiíchcủaquytắcđạođức”,vàđộngcơđemgiá trị đạođức chohànhđộng là động cơnghĩa vụ, theoKant cónghĩalàlàmđiềuđúngvìmộtlýtríđúng.

Trongkhinóirằngchỉcóđộngcơnghĩavụcógiátrịđạođức,Kantkhôngnóichúngtacónghĩavụcụthểnào.Ôngvẫnkhôngnóichochúngtabiếtnguyên tắc tối thượngcủađạođứcyêucầugì.Ôngchỉđơngiảnnhậnxétrằngkhichúngtađánhgiágiátrịđạođứccủahànhđộng,chúngtađánhgiáđộngcơchứkhôngphảihậuquảcủanó.

Nếuhànhđộngtheomộtsốđộngcơkháchơnlànghĩavụ,vídụnhưtưlợi,

thìhànhđộngcủachúngtasẽthiếugiátrịđạođức.Kantchorằngđiềunàyđúngkhôngchỉđốivớitưlợimàcònvớibấtkỳnỗlựcnàođểđápứngmongmuốn, hammuốn, ý thíchvàkhát khao của chúng ta.Kant đối lậpnhững“động cơ có tính xu hướng” như thế với động cơ nghĩa vụ.Và ông nhấnmạnhchỉnhữnghànhđộngvìđộngcơnghĩavụmớicógiátrịđạođức.

NgườibánbàngtínhtoánvàBetterBusinessBureau

Kantđưaramộtsốvídụđểphânbiệtgiữanghĩavụvàxuhướng.Vídụđầutiênlàngườibánhàngkhônngoan.Mộtkháchhàngítkinhnghiệm,chẳnghạnmộtđứatrẻ,đếncửahàngtạphóamuamộtổbánhmì.Ngườibánhàngcóthểtínhtiềnổbánhmìcaohơngiábìnhthườngvàđứatrẻsẽkhôngbiết.Nhưngngười bánhàngnhận thứcđượcnếumọi người biếtmìnhbắt chẹtđứatrẻtheocáchnàythìcửahàngtạphóasẽếkhách.Vìthế,ôngquyếtđịnhbánổbánhmìvớimứcgiábìnhthườngmàkhôngtănggiá.Vìthếôngbánhànglàmviệcđúng,nhưngvìnguyênnhânsai.Nguyênnhânduynhấtônggiaodịchtrungthựcvớiđứatrẻlàbảovệdanhtiếngcủamình.Ngườibánhànghànhđộngtrungthựcvìlợiíchcánhân,vàhànhđộngnàykhôngcógiátrịđạođức.

MộtvídụcủathờihiệnđạitươngtựvídụngườibánhàngkhônngoancủaKant là chiến dịch tuyển dụng củaBetter Business Bureau (BBB) ởNewYork.Để tìmkiếmcác thànhviênmới,đôikhiBBBđăngmộtquảngcáotrọnmộttrangtrêntờNewYorkTimesvớitiêuđề“Trungthựclàchínhsáchtốtnhất.Vàcũngcólợinhất”.Dòngquảngcáohélộngayđộngcơcôngtyđòihỏi.

Trungthực.Nócũngquantrọngnhưbấtkỳtàisảnnàokhác.Vìmộtdoanhnghiệpgiaodịchtrungthực,minhbạch,vàhợplýkhôngthểkhôngphátđạt.ĐếnvớiBetterBusinessBureauđểcùnghướngtớimụctiêunày.Hãycùngthamgiavớichúngtôi.Vàhưởnglợitừmụctiêuđó.

KantsẽkhônglênánBetterBusinessBureau:cổvũkinhdoanhtrungthựclàđiềuđángkhenngợi.Nhưngcómộtsựkhácbiệtđạođứcrấtquantrọnggiữasự trung thực vì lợi ích của trung thực và trung thực vì lợi ích của doanhnghiệp.Trungthựckiểuthứnhấtlàlậptrườngnguyêntắc,trongkhikiểuthứhailàlậptrườngkhônngoan.Kantchorằngchỉlậptrườngnguyêntắcmớiphùhợpvớiđộngcơnghĩavụ-độngcơduynhấttạonêngiátrịđạođứccủahànhđộng.

Hoặcxemvídụsau:Mộtvàinămtrước,ĐạihọcMarylandtìmcáchchốnglạitìnhtrạnggianlậnlúcđóđanglanrộngbằngcáchyêucầusinhviênkýcamkếtkhônggianlận.Đểtăngđộnglực,sinhviênkýcamkếtnhậnđượcthẻgiảmgiá10đến25%chohànghóamuatạicửahàngđịaphương.Khôngaibiếtcóbaonhiêusinhviêncamkếtvìlợiíchgiảmgiátạicửahàngbánpizza.Nhưnghầuhếtchúng tađềuđồngý làsự trung thựcđượcmuanàykhôngcógiátrịđạođức.(Việcgiảmgiácóhoặckhôngcócôngtrongviệcgiảm tỷ lệgian lận, tuynhiêncâuhỏiđạođức là: liệu trung thựcvìmongmuốnđượcgiảmgiáhoặcđượcnhậnphầnthưởngcógiátrịđạođứckhông?Kantsẽchorằngkhông).

Nhữngvídụnàychứng tỏ sựhợp lý củaKant rằngchỉđộngcơnghĩavụ(làmđiềugìđóbởinóđúng,khôngphảibởivìnóthuậntiệnhayhữuích)mớimanglạigiátrịđạođứcchohànhđộng.NhưnghaivídụtiếptheođưarasụphứctạptrongýtưởngcủaKant.

VẫnsốngVídụđầutiêncủaKantliênquanđếnnghĩavụphảibảovệmạngsốngcủachínhmình. Vì đa phầnmọi người đều có khát vọng sống, nghĩa vụ nàyhiếmkhixuấthiện.Dođóhầuhếtcácbiệnphápphòngngừachúngtalàmđểbảovệmạngsốngchínhmìnhthiếugiátrịđạođức.Thắtdâyantoànvàkiểmsoátmứccholesteroltrongmáulàhànhđộngkhônngoan,khôngphảihànhđộngđạođức.

Kant nhận ra thật rất khó để biết những động cơ nào thúc đẩymọi ngườihành động. Và ông thừa nhận cả hai động cơ trách nhiệm và xu hướng(inclination)cùngcóthểxuấthiện.Ýcủaônglàchỉđộngcơnghĩavụ-làmđiềugìđóbởivìnóđúng,khôngphảivìnóhữuíchhaylàmthỏamãn-mớimanggiátrịđạođứcchohànhđộng,ôngminhhọaýtưởngnàyvớivídụtựtử.

Hầuhếtmọingườitiếptụcsốngbởivìhọyêucuộcsống,khôngphảivìhọcónghĩa vụ phải làmvậy.Kant đưa ramột trườnghợpđộng cơ nghĩa vụxuất hiện, ông tưởng tượngmột người khổ sở khốn cùng, tuyệt vọng đếnmứckhôngcònmuốnsống.Nếungườiđóvẫngiữvữngýchíbảovệmạngsốngcủamình,khôngvìýmuốnmàtừbỏnghĩavụ, thìkhiđóhànhđộngcủaanhtacógiátrịđạođức.

Kant khôngđòi hỏi rằng chỉ nhữngngười khốnkhổmới có thể thực hiệnnghĩavụbảovệmạngsốngcủamình.Yêuđờivàkhátvọngsốnglà lýdo

chínhđáng.Khátvọngmuốn sốngkhông làmsuyyếugiá trị đạođứccủahànhđộnggiữmạngsốngcủaaiđó,miễn làngườinàyghinhậnnghĩavụbảovệmạngsốngcủachínhmình,vàlàmđiềuđóvớilýdonàytrongđầu.

ĐạođứckẻlãnhđạmCólẽvídụkhókhănnhấtchoquanđiểmcủaKantliênquanđếnnhữngđiềuôngcoilànghĩavụgiúpđỡngườikhác.Mộtsốngườicólòngthươngngườivàvuisướngkhigiúpngườikhác.NhưngvớiKant,làmviệctốtvớilòngtừbi“chodùđúngvàchodùtửtế”khôngcógiátrịđạođức.Điềunàycóvẻtrái khoáy. Phải chăng vui sướng khi giúp đỡ người khác là không đúng?Kantsẽnóiđúngthế.Ôngchắcchắnkhôngnghĩhànhđộngvớilòngtrắcẩnlàsai.Tuynhiên,ôngphânbiệtgiữađộngcơgiúpđỡngườikhác-làmviệcthiệnmanglạiniềmvuivàđộngcơnghĩavụ.Vàôngchorằngchỉđộngcơnghĩavụmới tạo ragiá trị đạođứccủahànhđộng.Từbivàvị tha “đángkhenngợivàđộngviên,nhưngkhôngđángkính”.

Nhưngthếthìcáigìkhiếnhànhđộnglàmviệcthiệncógiátrịđạođức?Kantđưarakịchbảnsau:Hãytưởngtượngngườigiàulòngtrắcẩncủachúngtachịuđựngmộtnỗibấthạnhtolớndậptắttìnhyêucủaanhtavớinhânloại.Anhtrởthànhmộtngườilãnhđạm,thiếusựcảmthôngvàlòngtừbi.Nhưngconngườicótráitimbănggiáấyvượtquasựlãnhđạmcủamìnhvàgiúpđỡđồngloại.Khôngcóbấtkỳđộngcơxuhướngnào,anhlàmvậy“chỉvìlợiíchcủachínhnghĩavụ”.Giờđây,lầnđầutiên,hànhđộngcủaanhtacógiátrịđạođức.

Điềunàydườngnhư làmộtphánxétkỳ lạ.Phải chăngKantcóýbiếnkẻlãnhđạmthànhmộtmẫuhìnhđạođức?Không,khônghẳnthế.Lấylàmvuikhi làmviệc đúng không nhất thiết làm suy yếu giá trị đạo đức của hànhđộng.Kantbảochúngtarằngđiềuquantrọnglànhữnghànhđộngtốtđượcthựchiệnbởivìđólàđiềuđúngphảilàm-bấtkểnócólàmchúngtavuihaykhông.

AnhhùngtạicuộcthiđánhvầnXét vụ việc xảy ra vài năm trước đây tại cuộc thi đánh vần quốc gia ởWashington, DC. Một cậu bé mười ba tuổi được yêu cầu đánh vần từecholalia-cónghĩalàcóxuhướnglặplạibấtcứđiềugìngheđược.Mặcdùcậubéđánhvầnsai,cácvịgiámkhảonghenhầmvànóicậubéđánhvầnđúng,vàchophépcậubétiếnvàovòngtrong.

Khibiếtmìnhđánhvầnsai,cậnbéđãđếngặpvànóivớigiámkhảo.Cuốicùngcậubébịloạikhỏicuộcthi.Tiêuđềcủacáctờbáongàyhômsautuyênbốcậuchàngtrẻtuổitrungthựclà“anhhùngcủacuộcthichínhtả”,vàảnhcủa cậuxuấthiện trên tờNewYorkTimes. “Cácvị giámkhảonói tôi rấtchínhtrực”-cậubénóivớicácphóngviênthế.Cậunóithêmmộtphầnđộngcơcủamìnhlà:“Tôikhôngmuốncảmthấychơibẩn”.

Khitôiđọclờicậubétrênbáo,tôitựhỏiKantsẽnghĩsao.Tấtnhiên“khôngmuốncảm thấy chơibẩn” làđộngcơ có tínhxuhướng.Vì thế, nếuđó làđộng lựcđểcậubénói thật,dườngnhưnósẽ làmsuyyếugiá trịđạođứctronghànhđộngcủacậubé.Nhưngđiềunàycóvẻquákhắcnghiệt.Vìnhưthếchỉnhữngngườivôcảmmớicóthểthựchiệncáchànhđộngcógiátrịvềmặtđạođức.TôikhôngnghĩđâylàýcủaKant.

Nếulýdoduynhấtđểcậubénóithậtlàđểtránhcảmgiáctộilỗi,hoặcđểtránh ô danh nếu sai trái bị phát hiện, thì hành động nói thật của cậu békhôngcógiátrịđạođức.Nhưngnếucậunóithậtvìbiếtđólàđiềuphảilàm,hànhđộngcủacậucógiátrịđạođứcbấtkểlàmthếcóthêmniềmvuihaysựthỏamãnhaykhông.Chừngnàocậulàmđúngvìlýdođúngthìcảmgiácvuisướngvềđiềuđómớikhônglàmsuyyếugiátrịđạođứccủahànhđộng.

CũngđúngnhưvídụngườigiàulòngtrắcẩncủaKant.Nếuôngtagiúpđỡngườikhácchỉđơngiảnvìđiềuđólàmôngvuithìhànhđộngđóthiếugiátrịđạođức.Nhưngnếuôngnhận ranghĩavụphảigiúpđỡmọiđồng loạivàhành động theo nghĩa vụ đó, thì những niềm vui có được từ hành độngkhônglàmgiảmgiátrịđạođức.

Trênthựctế,nghĩavụvàxuhướngthườngcùngtồntại,Phânloạiđộngcơcủachínhbảnthânmìnhđãkhó,nóichiđếnviệcxácđịnhrõràngđộngcơcủangườikhác.Kantkhôngphủnhậnđiềunày.Ôngcũngkhôngnghĩchỉngườichánđờilòngdạsắtđámớicóthểthựchiệnhànhđộngcógiátrịđạođức.Mụcđíchtrongvídụngườichánđờilàcôlậpđộngcơnghĩavụ,đểnókhôngbị sựđồngcảmhay lòng từbichekhuất.Vàmộtkhihiểuđộngcơnghĩavụ,chúngtacóthểxácđịnhnhữngđặcđiểmcủahànhđộngtốttạoragiátrịđạođứcchohànhđộng-cụthểđólàcácnguyêntắcchứkhôngphảihậuquả.

Nguyênlýtốithượngcủađạođứclàgì?Nếuđạođứccónghĩalàhànhđộngtheođộngcơnghĩavụ,vẫncònphảixétnghĩavụđòihỏiđiềugì.Xácđịnhđiềunày,theoKant,làđểtìmhiểunguyên

tắctốithượngcủađạođức.Nguyêntắctốithượngcủađạođứclàgì?MụcđíchcủaKanttrongtácphẩmNềntảnglàđểtrảlờicâuhỏiđó.

ChúngtacóthểtiếpcậncâutrảlờicủaKantbằngcáchquansátcáchôngkếtnốibaýtưởnglớn:đạođức, tựdovàlý trí.Ônggiải thíchnhữngýtưởngnàythôngquamộtchuỗicácđốilậphoặcnhịnguyênluận.Chúngcóvẻkhóhiểu,nhưngnếunhậnrõtínhsonghànhgiữacáckháiniệmđốilậpnày,bạnđang trênđườnghiểurõ triết lýđạođứccủaKant.Dướiđây lànhữngcặpđốilậpcầnnhớ.

Đốilập1(đạođức):nghĩavụ-xuhướng

Đốilập2(tựđo):tựchủ-ngoạitrị

Đốilập3(lýtrí):mệnhlệnhtuyệtđối-mệnhlệnhgiảthuyết

Chúngtađãkhámpháđốilậpđầutiêngiữanghĩavụvàxuhướng.Chỉđộngcơ nghĩa vụmới khiến hành động có giá trị đạo đức.Để tôi cố gắng giảithíchhaiđốilậpkia.

Đốilậpthứhaimôtảhaicáchxáclậpýchíkhácnhau:tựchủvàngoạitrị.TheoKant,tôitựdochỉkhiýchícủatôiđượcxáclậptựchủ,bịchiphốibởiquy tắcdo tôi tựđặt rachobản thânmình.Một lầnnữa, chúng ta thườngnghĩtựdolàcóthểlàmnhữnggìmìnhmuốn,theođuổiướcvọngmàkhôngbịcảntrở.NhưngKantđưaramộttháchthứcmạnhmẽchocáchnghĩvềtựdonày:Nếungaytừđầubạnkhôngtựdochọnnhữnghammuốn,thìlàmthếnàobạncóthểnghĩmìnhtựdokhimưucầuchúng?Kantđặttháchthứcnàytrongđốilậpgiữatựchủvàngoạitrị.

Khiýchícủatôicótínhchấtngoại trị,nóđượcxácđịnhtừbênngoài tôi.Nhưngđiềunàynêulênmộtvấnđềkhókhăn:Nếutựdolàđiềugìđócònhơnviệctheođuổihammuốnvàxuhướngthìlàmsaolạicóthểthếđược?Chẳngphảitấtcảmọithứtôilàmđềubịthúcđẩybởinhữnghammuốnhayxuhướngnàođódoảnhhưởngcủabênngoàisao?

Câutrảlờihoàntoànkhôngrõràng.Kantnhậnxét“mọisựvật,hiệntượngtrongthiênnhiênđềutuântheocácquyluật”,chẳnghạnnhưluậttấtyếutựnhiên,cácđịnhluậtvậtlý,luậtnhânquả.Chúngtacũngbịchiphốinhưvậy.Chúngtaxétchocùnglàcácsinhvậttựnhiên.Conngườikhôngđượcmiễntrừcácluậttựnhiên.

Nhưngnếucókhảnăng tựdo, chúng taphải cókhảnănghànhđộng theomộtsốquytắckhácvớiquyluậtvậtlý.Kantchorằngtấtcảhànhđộngbị

chiphốibởicáckiểuquyluậtkhácnhau.Vànếuhànhđộngcủachúngtachỉbịcácquyluậtvậtlýchiphối,thìchúngtasẽkhôngkhácgìquảbóng.Vìvậy,nếucókhảnăngtựdo,chúngtaphảicókhảnănghànhđộngkhôngtheomộtquytắcđượcbênngoàiápđặtlênchúngta,màtheocácquytắcchúngtatựđịnhrachochínhmình.Nhưngnhữngquytắcnhưthếđếntừđâu?

CâutrảlờicủaKant:từlýtrí.Chúngtakhôngchỉlàsinhvậtkhảgiác,bịchiphốibởiniềmvuivànỗibuồndogiácquanmanglại,chúngtacũnglàconngườicólýtrívớikhảnăngsuylý.Nếulýtríquyếtđịnhýchícủatôi,thìýchínàysauđósẽtrởthànhsứcmạnhđểlựachọn-đốilậpvớicácmệnhlệnhcủatựnhiênhoặcsựlệchlạc.(ChúýKantkhôngkhẳngđịnhlýtríluônchiphốiýchí,ôngchỉnóichừngnàotôicókhảnănghànhđộngtựdotheoquytắctôiđặtrachobảnthân,thìđólàtrườnghợplýtríchiphốiýchícủatôi).

Tấtnhiên,Kantkhôngphảitriếtgiađầutiênchorằngconngườicókhảnăngsuylý.Nhưngýtưởngcủaôngvềlýtrí-giốngnhưquanniệmcủaôngvềtựdo,đạođức-đặcbiệtkhắtkhe.Đốivớinhữngtriếtgiacủachủnghĩakinhnghiệm,baogồmngười theo thuyếtvị lợi, lý tríhoàn toàn làcôngcụ.Nóchophépchúngtaxácđịnhphươngtiệnmưucầumụctiêu-mụctiêumàlýtrí không cung cấp. Thomas Hobbes gọi lý trí là “Người dò đường chonhữnghammuốn”.DavidHumegọilýtrílà“nôlệcủaniềmđammê”.

Ngườitheothuyếtvịlợixemconngườicókhảnăngsuylý,nhưngchỉlàlýtrícôngcụ.Lýtrílàmviệc-theothuyếtvịlợi-khôngphảiđểxácđịnhmụctiêunàođánggiáphảitheođuổi.Nhiệmvụcủalýtrílàđểtìmracáchtốiđahóalợiíchbằngcáchđápứngnhữngmongmuốnnhấtthờicủachúngta.

Kantbácbỏvaitròlệthuộcnàycủalýtrí.Vớiông,lýtríkhôngphảinôlệcủaniềmđammê.Nếulýtríchỉhướngtớiđammê,Kantnói,chúngtachỉcòntínhbảnnăng.ÝtưởngcủaKantvềlýtrí-lýtríthựctiễn,kiểulýtríliênquanđếnđạođức,khôngphảilýtrícôngcụmàlà“lýtríthuầntúythựctiễn,đứngtrêntấtcả,bấtchấptấtcảmụctiêuthựcnghiệm”.

Mệnhlệnhtuyệtđốivàmệnhlệnhgiảthuyết

Nhưnglýtrílàmđiềunàynhưthếnào?Kantphânbiệthaicáchlýtríralệnhchoýchí,haikiểumệnhlệnhkhácnhau.Loạimệnhlệnhquenthuộcnhấtlàmệnhlệnhgiảthuyết.Mệnhlệnhgiảthuyếtlàlýtrícôngcụ:NếumuốnXthìhãylàmY.Nếumuốndoanhnghiệpcódanhtiếng,hãyđốixửtrungthực

vớikháchhàng.

Kantđốilậpmệnhlệnhgiảthuyết-thứluônluôncứđiềukiện-vớimệnhlệnhvôđiềukiện:mệnhlệnhtuyệtđối,Kantviết“Nếuhànhđộngtốtchỉvớitư cáchmột phương tiện để đạtmột thứ gì đó khác thìmệnh lệnh là giảthuyết.Nếuhànhđộngtốttrongchínhbảnthânnó,vàdođócầnmộtýchíphùhợpvớilýtrí,thìmệnhlệnhlàtuyệtđối”.

Thuậtngữtuyệtđốicóvẻkhóhiểu,nhưngýnghĩakhôngkhácnhiềusovớicáchsửdụngthôngthườngcủathuậtngữnày.Kantngụý“tuyệtđối”làvôđiều kiện.Chẳng hạn khimột chính trị gia phủ nhận tuyệt đốimột vụ taitiếngbịcáobuộc,phủnhậnnàykhôngchỉmạnhmẽmàcònvôđiềukiện-khôngcóbất kỳ lỗhổnghoặcngoại lệ.Tương tự,mộtnghĩavụ tuyệtđốihoặcmộtquyềntuyệtđốilàthứđượcápdụngbấtkểhoàncảnhnào.

VớiKant,mệnhlệnhtuyệtđốiralệnhmộtcáchrõràng-khôngxétđếnhoặcphụ thuộcvàobấtcứmục tiêunàokhác.“Nókhông liênquanđếnchủđềcủahànhđộngvàkếtquảướcđoán,màliênquantớihìnhtháivànguyêntắcgốccủanó.Vànhữnggìcơbảnlàtốttronghànhđộngcốtởkhuynhhướngtinhthần,bấtchấpkếtquảlàgìđichăngnữa”.Kantlậpluậnchỉmệnhlệnhtuyệtđốimớiđủđiềukiệnlàmệnhlệnhcủađạođức.

Giờđãxuấthiệnkếtnốigiữabacặpđốilậpsongsong.Đểđượctựdotheoýnghĩatựchủ,tôihànhđộngkhôngtheomệnhlệnhgiảthuyết,màtheomệnhlệnhtuyệtđối.Điềunàyđểlạimộtcâuhỏilớn:Mệnhlệnhtuyệtđốilàgì,vànóralệnhnàochochúngta?Kantnóichúngtacóthểtrảlờicâuhỏinàytừýtưởng “một quy tắc thực tếmà tự bản thân nó ramệnh lệnh tuyệt đối vàkhôngcầnbấtkỳđộngcơnàokhác”.Chúng tacó thể trả lờicâuhỏi từýtưởngcủamộtquytắcliênkếtchúngta-cácsinhvậtcólýtrí,bấtchấpmỗingườicómục tiêu riêng.Vậychúng làgì?Kantđưa ramộtvàiphiênbảnhaycôngthứcchomệnhlệnhtuyệtđối,màôngtinrằngtấtcảchỉtớicùngmộtđích.

■ Mệnh lệnh tuyệt đối I: Phổ quát hóachâmngôncủabạnPhiênbảnđầutiêncủaKantđượcgọilàcôngthứcquyluậtphổquát:“Hãychỉ hành động theo những phương châm mà bạn đồng thời mong muốnchúnglànhữngquyluậtphổquát”.Kantđịnhnghĩa“phươngchâm”làquytắchaynguyêntắctạonênlýdochohànhđộng,ôngnóitrongthựctế,chúng

tanênhànhđộngtheonhữngnguyêntắcmàchúngtacóthểphổquáthóamàkhôngbịmâuthuẫn.ĐểxemýcủaKantlàgì,hãyxemxétmộtvấnđềđạođứccụthể:Cóbaogiờđúngkhihứamộtđiềubạnbiếtsẽkhôngthểgiữlời?

Giảsửtôivôcùngcầnvàvìthếhỏibạnvaytiền.Tôihoàntoànbiếtrõmìnhsẽkhôngthểtrảnợsớm.Vềmặtđạođứcliệucóthểchấpnhậnđểđượcvay,tôihứa“cuội”sẽtrảtiềnngay;mộtlờihứatôibiếttôikhôngthểgiữ?Liệulờihứacuộicónhấtquánvớimệnhlệnhtuyệtđốikhông?Kantnóikhông;tuyệt đối không.Cách có thể thấy lời hứa cuộimâu thuẫn vớimệnh lệnhtuyệtđốilàcốgắngphổquátchâmngônmàtôiđịnhhànhđộngtheo.

Châmngôn trong trường hợp này là gì?Một điều gì đó đại khái thế này:“Mỗikhicóaiđócầntiền,anhtasẽxinvaymộtkhoảnvàhứasẽsớmtrảnợ,mặc dù biếtmình không thể làm điều đó”.Nếu bạn cố gắng phổ quát vàđồngthờithựchiệntheochâmngônnày,Kantnói,bạnsẽkhámpháramâuthuẫn.Nếumọingườihứacuộikhicần tiền,khôngaicó thể tin tưởng lờihứa.Thựctế,sẽkhôngcòncáigọilàlờihứa,phổquátviệchứacuộisẽpháhủyquytắcgiữlờihứa.Nhưngsauđóbạnsẽkhôngbaogiờcóthểvayđượctiềnbằngcáchhứahẹn.Điềunàykhiếnhứacuộisaitráivềmặtđạođứcvàkhôngphảilàmệnhlệnhtuyệtđối.

MộtsốngườithấyphiênbảnmệnhlệnhtuyệtđốinàycủaKantkhôngthuyếtphục.Cáchthứcphổquátnàycónéttươngđồngcáchngườilớnhỏitrẻemkhôngxếphànghaynói tranh lượt“Sẽ ra saonếuai cũng làm thế?”.Nếumọingườinóidốithìsauđókhôngaicóthểtinai,vàtấtcảchúngtacùngđaukhổ.NếuđólàđiềuKantnói,ôngđãđưaramộtlậpluậnduyhậuquả-loạibỏtấtcảlờihứacuộikhôngphảivìnguyêntắc,màvìtácđộngxấucủanó.

KhôngchỉcónhàtưtưởngJohnStuartMillchỉtríchKant.NhưngMillhiểusaiýKant.ĐốivớiKant,việcxemthử liệu tôicó thểphổcậpchâmngônhành động của tôi và tiếp tục hành động theo châm ngôn đó hay khôngkhôngphảilàcáchsuyđoánvềhậuquảcóthểxảyra.Đólàcáchthửnghiệmđểxemliệuchâmngôncủatôicóphùhợpvớimệnhlệnhtuyệtđốikhông.Một lờihứacuộisai tráivềmặtđạođứckhôngphảivìnósẽ làmsuyyếuniềmtin(mặcdùrấtcóthểnógâyrahậuquảđó).Nósaibởivìtôiđặtnhucầuvàhammuốn (tiền trong trườnghợpnày) của tôi lên trênnhu cầuvàhammuốncủanhữngngườikhác.Thửnghiệmphổquátđưađếnmộtphátbiểuđạođứccótácđộngmạnh:đólàcáchđểkiểmtraxemhànhđộngtôiđịnh thựchiệncóđặt sở thíchvàhoàncảnhđặcbiệtcủa tôi lên trướccủanhữngngườikháckhông.

■MệnhlệnhtuyệtđốiII:ĐốixửvớingườinhưmụcđíchtựthânẢnhhưởngđạođứccủamệnhlệnhtuyệtđốitrởnênrõrànghơntrongcôngthứcthứhaicủaKant,côngthứccoiconngườilàmụcđích.Kantgiớithiệuphiênbảnthứhaicủamệnhlệnhtuyệtđốinhưsau:Chúngtakhôngthểđặtcácquy tắcđạođức trênnền tảng lợi ích,mụcđích,hoặcmục tiêucụ thểnào, bởi nếu làm thế quy tắc đạo đức chỉ có tính tương đối với người cónhữngmụctiêuđó.“Nhưnggiảsửcómộtcáigìđómàbảnthânsựtồntạicủanócómộtgiátrịtuyệtđối”,cómụcđíchtựthân.“Thìtrongnó,vàchỉtrongnómàthôi,cónềntảngchomệnhlệnhtuyệtđối”.

Điềugìcóthểcógiátrị tuyệtđối,cómụcđíchtựthân?Kanttrảlời:nhânloại.“Tôichorằngconngườivànóichungtấtcảsinhvậtcólýtrí, tồntạinhưmộtmụcđíchtựthân,khôngchỉđơnthuầnlàphươngtiệnđểýchínàyhayýchíkiatùytiệnsửdụng”.Kantnhắcchúngta,đâylàsựkhácbiệtcănbảngiữangườivàvật.Ngườilàsinhvậtcólýtrí.Ngườikhôngchỉcógiátrịtươngđối,ngườicómộtgiátrịtuyệtđối,mộtgiátrịnộitại.Đólàcácsinhvậtlýtrícóphẩmgiá.

DònglýluậnnàycủaKantdẫnđếncôngthứcthứhaicủamệnhlệnhtuyệtđối“Hànhđộng theocách luôncoinhân loại,chodùchínhbạnhayngườikhác,nhưlàmụcđích,chứđừngbaogiờchỉlàphươngtiệnđểđạtmụcđích”Đâylàcôngthứccoinhânloạinhưmụcđích.

Xétlạivídụlờihứacuội.Côngthứcthứhaicủamệnhlệnhtuyệtđốigiúpchúngtaxemtạisaonósai,từmộtgócđộhơikhác.Khitôihứatrảbạnsốtiềnmà tôihyvọngđượcvayvàbiếtmìnhsẽkhông thể trả, tôiđang thaotúngbạn.Tôisửdụngbạnnhưphươngtiệnđểlấytiền,khôngđốixửvớibạnnhưmộtmụcđíchđángphảitôntrọng.

Bâygiờxemxéttrườnghợptựtử.Điềuthúvịcầnghinhậnlàcảgiếtngườivà tự tử đều trái với mệnh lệnh tuyệt đối với cùng một lý do. Chúng tathườngnghĩgiếtngườivàtựtửlàcáchànhvirấtkhácnhauvềmặtđạođức.Giếtngườilàlấyđisinhmạngcủaaiđó,tráingượcvớiýchícủangườiđótrongkhitựtửlàsựlựachọncủangườimuốnchết.NhưngquanniệmcủaKant -xemnhân loạinhưmụcđích -coigiếtngườivà tự tử lànhưnhau.Nếugiếtngười,tôilấyđimạngsốngmộtaiđóvìlợiíchcủachínhtôi-cướpngânhàng,củngcốquyềnlựcchínhtrịcủatôi,hoặclàmtôihếttứcgiận.Tôisửdụngnhữngnạnnhânnhưphươngtiệnvàkhôngtôntrọngconngườiđó

nhưmụcđích.Đấylàlýdotạisaogiếtngườiviphạmmệnhlệnhtuyệtđối.

VớiKant,tựtửviphạmmệnhlệnhtuyệtđốihệtnhưgiếtngười.Nếutôikếtthúccuộcsốngcủatôiđểthoátkhỏitìnhtrạngđauđớn,tôisửdụngbảnthânmìnhnhưphươngtiệnđểlàmgiảmnỗikhổcủachínhmình.Tuynhiên,nhưKantnhắcnhởchúngta,ngườikhôngphảilàđồvật,“khôngphảithứgìđóchỉ để được sử dụng như phương tiện”. Tôi không có quyền tước đoạt đimạngsốngcủachínhbảnthântôihaycủangườikhác.ĐốivớiKant,tựtửvàgiếtngườilàsaivớicùnglýdo.Cảhaiđềuxemngườilàđồvật,vàkhôngtôntrọngconngườinhưmộtmụcđíchtựthân.

VídụtựsátđưaramộtđặctínhcủađiềumàKantcoilànghĩavụtôntrọngđồngloạicủaconngười.ĐốivớiKant,tựtrọngvàtôntrọngngườikhácđếntừcùngmộtnguyêntắc.Chúngtaaicũngcónghĩavụtôntrọngnàydoconngườicólýtrí,làsinhvậtmangnhântính.Điềunàykhôngcóquanhệgìvớiviệcngườiđólàai.

Cómộtsựkhácbiệtgiữatôntrọngvàcácdạngtìnhcảmkháccủaconngười.Tình yêu, sự cảm thông, tình đoàn kết, và đồng cảm là các tình cảm kéochúngtađếngầnmộtsốngườihơnnhữngngườikhác.Nhưnglýdochúngtaphảitôntrọngphẩmgiáloàingườikhôngliênquangìđếntấtcảnhữngtìnhcảm trên. Tôn trọng kiểu Kant không giống tình yêu, sự cảm thông, tínhđoànkếthaysựđồngcảm,Sựquantâmtớingườikhácvìnhữngtìnhcảmtrênliênquanđếnmộtconngườicụthểnàođó.Chúngtayêuthươngngườibạn đời và các thành viên trong gia đìnhmình. Chúng ta cảm thông vớinhữngngườimìnhquenbiết.Chúngtađoànkếtvớibạnbèvàđồngchícủamình.

NhưngtôntrọngkiểuKantlàtôntrọngnhânloạinóichung,vìkhảnănglýtrígiốnghệtnhaubêntrongtấtcảconngười.Điềunàygiảithíchtạisaoviphạmvớichínhtôicũngđángbịphảnđốinhưviphạmvớingườikhác.NócũnggiảithíchtạisaocácnguyêntắctôntrọngkiểuKantthíchhợpvớicáchọcthuyếtvềquyềnconngười.VớiKant,cônglýđòihỏichúngtabảovệquyền conngười của tất cảmọi người, bất kểhọ sốngởđâuhaymứcđộchúngtaquenbiếthọ,đơngiảnchỉvìhọ làconngười,có lý trí,vàvì thếđángđượctôntrọng.

ĐạođứcvàtựdoChúng ta bây giờ có thể thấy cáchKant kết nối đạo đức với tự do.Hànhđộngcóđạođứclàhànhđộngvìnghĩavụ-vìlợiíchcủaquytắcđạođức.

Quytắcđạođứcbaogồmmệnhlệnhtuyệtđối,mộtnguyêntắcđòihỏichúngtaphảitôntrọngconngười-cómụcđíchtựthân.Chỉkhihànhđộngtheomệnhlệnhtuyệtđối,tôimớihànhđộngtựdo.Bấtcứkhinàohànhđộngtheomệnhlệnhgiảthuyết,tôihànhđộngvìlợiíchcủamụctiêubênngoàiápđặt.Nhưng trong trườnghợpđó, tôi không thực sự tựdo, ý chí của tôi khôngphảidochínhbảnthântôimàdoyếutốbênngoàixáclập,donhucầuhaybởinhữngmongmuốn,ướcvọngnhấtthờicủatôi.

Tôicóthểthoátkhỏisựchiphốicủatựnhiênvàhoàncảnhnhờhànhđộngtựchủ-theoquytắctôitựđặtrachochínhmình.Quytắcđóphảilàvôđiềukiệnbấtkểướcvọngvàmongmuốncụthểcủatôi.Vìthế,đãcósựkếtnốigiữakháiniệmkhekhắtvềtựdovàđạođứccủaKant.

Hànhđộngtựdo(tựchủ),vàhànhđộngcóđạođức(theomệnhlệnhtuyệtđối) làmột và giốngnhau.Cách suynghĩ về đạo đức và tự do này khiếnKantphêphánmạnhmẽchủnghĩavịlợi.

Nỗlựcđặtnềntảngđạođứctrênmộtsốmốiquantâmhoặcmongmuốncụthể(chẳnghạnnhưhạnhphúchoặcíchlợi)thấtbạihoàntoàn.“Nhữnggìhọkhámphárakhôngphảilànghĩavụ,màchỉlàsựcầnthiếtphảihànhđộngvìmột số lợi ích”.Nhưngbấtkỳnguyên tắcnàodựa trên lợi ích“chắcchắnmangtínhcóđiềukiệnvàkhôngthểtrởthànhquytắcđạođức”.

CâuhỏichoKantTriếtlýđạođứccủaKantcótácđộngmạnhmẽvàsâurộng,tuynhiênlạicóvẻkhóhiểu,đặcbiệtlàlúcbanđầu.Nếuđãtìmhiểuđếnđây,bạncóthểnảysinhmộtvàithắcmắc.Dướiđâylàbốncâuhỏiđặcbiệtquantrọng.

■CÂUHỎI1:Mệnhlệnhtuyệtđốibảochúngtađốixửvớitấtcảmọingườivớisựtôntrọng,nhưmộtmụcđíchtựthân.ĐiềunàycógiốngQuytắcvàng(“Hãylàmchongườikhácnhưtamuốnhọlàmchomình”)củaCơđốcgiáokhông?

ĐÁP:Quytắcvàngtùythuộcvàocáchmọingườimuốnđượcđốixửnhưthếnào.Mệnhlệnhtuyệtđốiđòihỏichúngtatáchkhỏinhữngsựngẫunhiênđóvàtôntrọngconngườilàsinhvậtcólýtrí,bấtkểhọmuốngìtrongmộttìnhhuốngcụthể.

Giảsửbạnbiếtanhtraimìnhchếtvìtainạnxehơi.Ngườimẹgiàyếuđangnằmtrongviệnđiềudưỡngcủabạnhỏithămngườianhtrai.Bạnbịgiằngxégiữaviệcnóichomẹsựthậtvàquanngạitìnhtrạngsứckhỏecủabà.Bạn

bănkhoăngiữaviệcnóichomẹsựthậthaytránhchobàbịsốcbằngcáchgiấutinbuồnđi.Việcđúngphảilàmlàgì?Quytắcvàngsẽhỏi“Bạnmuốnđượcđốixửnhưthếnàotrongtìnhhuốngtươngtựthế?”.Tấtnhiên,câutrảlời còn tùy. Một số người muốn tránh đi những sự thật khắc nghiệt vàonhữnggiâyphútmongmanh,trongkhinhữngngườikhácluônmuốnsựthật,chodùđauđớnđếnđâu.Bạncũngcóthểkếtluận,nếuởtrongtìnhcảnhcủamẹ,thàmìnhkhôngđượcbiếtcònhơn.

Tuy nhiên vớiKant, thật sai lầm khi đặt câu hỏi này. Cảm nhận của bạn(hoặcmẹbạn)trongtìnhhuốngnàykhôngquantrọng,vấnđềlàđốixửvớiconngườinhưsinhvậtcó lý trí,đángtôntrọng.Đâylà trườnghợpmàsựcảmthôngcóthểchỉvềmộthướngvàtôntrọngkiểuKantchỉtheohướngkhác.Theoquanđiểmmệnhlệnhtuyệtđối,lừadốingườimẹvìsựquantâmđếncảmgiáccủabàđượccholàsửdụngbànhưphươngtiệnđểbàvừalòngchứkhôngphảitôntrọngbànhưsinhvậtcólýtrí.

■CÂUHỎI2:DườngnhưKantchorằngthựchiệnnghĩavụvàhànhđộngtựchủlàmộtvàgiốngnhau.Nhưngsaolạithế?Hànhđộngtheonghĩavụcónghĩalàtuântheomộtquytắc.Làmthếnàomàtuânthủmộtquytắclạitươngthíchvớitựdo?

ĐÁP:Nghĩavụvà tựchủđicùngnhauchỉ trong trườnghợpđặcbiệtduynhất,khitôilàtácgiảcủaquytắctôicónghĩavụtuânthủ.Phẩmgiácủatôi-mộtngườitựdo-khôngởchỗtôilàđốitượngtuânthủquytắcđạođứcmàởchỗtôilàtácgiả“củaquytắcnày...vàtuânthủnóchỉtrêncơsởnày”.Khituânthủmệnhlệnhtuyệtđối,chúngtatuântheoquytắcchínhmìnhchọn.“Nhânphẩmconngườichínhlànằmởkhảnăngngườiđótạoraquytắccótínhphổquát,mặcdùvớiđiềukiện làbản thânngườiđóchịusựchiphốicủachínhquytắcngườiđótạora”.

■CÂUHỎI3:Nếutựchủcónghĩalàhànhđộngtheoquytắctôiđặtrachochínhmình,điềugìđảmbảotấtcảmọingườisẽchọncùngmộtquytắcđạođức?Nếumệnhlệnhtuyệtđốilàsảnphẩmýchícủatôi,phảichăngnhữngngườikhácnhausẽđưaracácmệnhlệnhtuyệtđốikhácnhau?DườngnhưKant cho rằng tất cả chúng ta sẽ chấp nhận cùng một quy tắc đạo đức.Nhưnglàmthếnàoôngcóthểchắcchắnnhữngngườikhácnhausẽkhôngsuynghĩkhácnhau,vàdẫnđếncácquytắcđạođứckhácnhau?

ĐÁP:Khimuốn tuân theoquy tắcđạođức, chúng takhông lựa chọnnhưbạnvàtôi,nhữngconngườicụthể,màlànhữnghữuthểcólýtrí,làngườithamgiatrongcáiKantgọi“lýtríthựctiễnthuầntúy”.Vìvậy,thậtsailầm

khinghĩnhữngquytắcđạođứclàdochúngta-nhữngcáthể-địnhđoạt.Tất nhiên, nếu suy lý từ những lợi ích, mongmuốn, vàmục tiêu cụ thể,chúng ta có thểdẫnđếnbấtkỳnguyên tắcnào.Nhưngđâykhôngphải lànguyêntắcđạođức,chỉlànguyêntắckhônngoan.Nếuápdụnglýtríthựctiễnthuầntúy,chúngtabỏđinhữngmốiquantâm,lợiíchcụthểcủamình.Điềunàycónghĩatấtcảmọingườiápdụnglýtríthựctiễnthuầntúysẽcócùngmộtkếtluận-mệnhlệnhtuyệtđốiduynhất(cótínhphổquát).“Dođó,ýchítựdovàýchítheoquytắcđạođứclàmộtvàgiốnghệtnhau”.

■CÂUHỎI4:Kantchorằngnếuđạođứckhôngchỉ làvấnđề tính toánkhônngoan,nóphảicóhìnhthứcmệnhlệnhtuyệtđối.Nhưnglàmthếnàochúngtacóthểbiếtđạođứcnằmbênngoàicuộcchơicủaquyềnlựcvàlợiích?Liệuchúngtacóchắcchắnđượcmìnhcókhảnănghànhđộngtựchủ,vớimộtýchí tựdo?Nếucácnhàkhoahọckhámphára(vídụ thôngquahìnhảnhchụpnãohoặckhoahọcthầnkinhnhậnthức)rằngchúngtakhôngcóýchítựdo:ĐiềuđócóbácbỏtriếtlýđạođứccủaKantkhông?

ĐÁP:Tựdocủaýchíkhôngphảilàđiềumàkhoahọccóthểchứngminhhay bác bỏ.Đạo đức cũng thế.Con người đúng là sống trong thế giới tựnhiên.Tấtcảmọithứchúngtalàmđềucóthểđượcmiêutảdướinhãnquanvậtlýhaysinhhọc.Khigiơtaybỏphiếu,hànhđộngcủatôicóthểđượcgiảithíchquacơbắp,tếbàothầnkinh,khớpthầnkinh,vàcáctếbào.Tuynhiên,nócũngcóthểđượcgiảithíchtheongônngữcủaýtưởngvàniềmtimKantchorằngchúngtaphảihiểuchínhmìnhtừcảhailậptrường-lậptrườngsinhlývàlậptrườngthểhiệntácnhânconngười(Humanagency)tựdo.

Để trả lời thấuđáocâuhỏinày, tôicầnphảinói thêmmộtchútvềhai lậptrường.Chúng tacó thểxét tácnhânconngườivàcácquy tắcđiềuchỉnhhànhđộngcủamìnhtrênhaiphươngdiện.ĐâylàcáchKantmôtảhai lậptrường:“Sinhvậtlýtrí...cóhaiquanđiểmkhixemxétmìnhvàtừđócóthểbiếtquytắcchiphối...tấtcảcáchànhđộngcủamình.Đầutiênanhtacóthểxemmìnhthuộcvềthếgiớikhảgiác(sensibleworld),phảituântheocácquyluật tự nhiên (ngoại trị); và thứ hai, anh ta thuộc về thế giới giả niệm(intelligibleworld)-tuântheocácquytắcđộclậpvớitựnhiên,khôngdựatrênkinhnghiệmmàchỉdựatrênlýtrí”.

Sựđốilậpgiữahailậptrườngtrênđồngdạngvớibađốilậpchúngtađãthảoluận:

Đốilập1(đạođức):nghĩavụ-xuhướng

Đốilập2(tựdo):tựchủ-ngoạitrị

Đốilập3(lýtrí):mệnhlệnhtuyệtđối-mệnhlệnhgiảthuyết

Đốilập4(lậptrường)thếgiớikhảgiác-thếgiớigiảniệm

Làthựcthểtựnhiên,tôithuộcvềthếgiớikhảgiác.Hànhđộngcuatôiđượcxácđịnh theoquy luật tựnhiênvàcácquy luậtnhânquả.Đây làcáckhíacạnhhànhđộngconngườimàvậtlý,sinhhọc,vàthầnkinhhọccóthểmôtả.Làsinhvậtcólýtrí,tôisốngởmộtthếgiớigiảniệm.Ởđâyđộclậpvớiquyluậttựnhiên,tôicókhảnăngtựchủ,cókhảnănghànhđộngtheoquytắctôiđịnhrachochínhmình.Kantchorằngchỉđứngtrênlậptrườngthứhai(giảniệm),tôimớicóthểxembảnthânmìnhtựdo:“tựdolàđộclậpvớicácquyếtđịnhcónguồngốctừthếgiớikhảgiác(vàđâylàđiềuluônđượcquycholýtrí)”.

Nếuchỉlàthựcthểkhảgiác,tôikhôngcókhảnăngtựdo;việcthựchiệnýchí có thể bịmột số quan tâmhoặcmongmuốnquyđịnh.Tất cả các lựachọnlàlựachọnngoạitrị,bịviệctheođuổimộtmụctiêunàođóchiphối.Ýchícủatôikhôngbaogiờlànguyênnhânđầutiên,chỉlàkếtquảcủamộtvàinguyênnhâncốtrước,làcôngcụcủamột(hoặcmột.vài)xunglựchoặclệchlạc.

Chừngnàocònnghĩmìnhtựdo,chúngtakhôngthểnghĩđếnbảnthânmìnhnhưmộtthựcthểđơnthuầndựatrênkinhnghiệm[20]:“Khisuynghĩmìnhtựdo,chúngtachuyểnmìnhvàotrongthếgiớigiảniệmvàghinhậntínhtựchủcủaýchícùngvớikếtquảcủanó-đạođức”.

Vìthế-quaytrởlạicâuhỏi-làmthếnàocómệnhlệnhtuyệtđối?Chỉvì“ýnghĩ tựdolàmchotôi trởthànhthànhviêncủathếgiớigiảniệm”.Ýkiếnchorằngchúngtacóthểhànhđộngtựdo,chịutráchnhiệmđạođứcvềhànhdộngcủamìnhvàtôntrọngnhữngngườikhácchịutráchnhiệmvềmặtđạođứcchohànhđộngcủahọđòihỏichúngtaxétmìnhtheoquanđiểmnày-quan điểm tác nhân, không chỉ đơn thuần là đối tượng. Nếu bạn thực sựmuốnchốnglạikháiniệmnàyvàchorằngtựdovàtráchnhiệmđạođứccủaconngườilàảotưởnghoàntoàn, thì lýlẽcủaKantkhôngthểchứngminhbạnsai.Tuynhiên, sẽkhócó thểhiểuchínhmình,hiểuđượcýnghĩacủacuộcsốngmàthiếuvắngcáckháiniệmvềtựdovàđạođức.Và,Kantchorằng,bấtcứquanniệmnàonhưthế,chuyểnchúngtatớihailậptrường-lậptrường tác nhânvà lập trườngđối tượng.Vàmột khi thấy ảnhhưởng củahìnhảnhnày,bạnsẽthấytạisaokhoahọckhôngthểchứngminhhaybácbỏkhảnăngtựdo.

Hãynhớrằng,Kantcũngthừanhậnchúngtakhôngchỉlàsinhvậtcólýtrí.Chúngtakhôngchỉsốngtrongthếgiớigiảniệm.Nếuchúngtachỉ làsinhvậtcólýtrí,khôngphảituântheoquytắcvànguyêntắccủatựnhiên,thìkhiđótấtcảcáchànhđộngcủachúngta“lúcnàocũngphùhợpvớisựtựchủcủaýchí”.Bởivìchúngtađồngthờisốngtrêncảhailậptrường-thếgiớitấtyếu và thế giới tự do - nên luôn tồn tại một khoảng cách giữa những gìchúngtalàmvànhữnggìchúngtaphảilàm,giữađiềuđượclàmvàđiềulẽraphảilàm.Mộtcáchkhácdiễnđạtđiềunàylànóirằngđạođứckhôngphảilàkinhnghiệm.Nócómộtkhoảngcáchnhấtđịnhvớithếgiới.Nóđưaracácphánxétvềthếgiới.Chodùtiêntiếnđếnđâu,khoahọckhôngthểchạmđếncácvấnđềđạođức,bởivìkhoahọcvậnhànhtrongthếgiớikhảgiác.

Kantviết,“Tranhluậnnhằmbácbỏtựdolàđiềubấtkhảthiđốivớinhữngtriếtlýsâusắcnhấtcũngnhưlýtrícủanhữngngườibìnhthườngnhất”.Kantlẽ rađãcó thểbổsung thêmrằngcảngànhkhoahọc thầnkinhnhận thứccũngkhôngthểlàmđượcđiềunày-chodùngànhnàytinhviđếnđâu.Khoahọc có thể nghiên cứu bản chất và tìm hiểu thế giới kinh nghiệm, nhưngkhôngthểtrảlờicácvấnđềđạođứchaybácbỏýchítựdo.Đólàvìđạođứcvà tựdokhôngphải làkháiniệmkinhnghiệm.Chúng takhông thểchứngminhchúngtồntại,nhưngchúngtakhôngthểcảmnhậncuộcsốngđạođứccủamìnhmàkhônggiảđịnhtrướcchúng.

Tìnhdục,sựdốitrávàchínhtrịMột cách để tìmhiểu triết lý đạo đức củaKant là xemcáchông áp dụngtrongmộtsốvấnđềcụthể.Tôimuốncoibalĩnhvực-tìnhdục,sựdốitrá,và chính trị.Triết giakhôngphải lúcnào cũng là chuyêngiagiỏi nhấtvềcách áp dụng lý thuyết củamình trong thực tế.Nhưng các ứng dụng củaKantthậtthúvịvìsựđúngđắncủamìnhvàgiúpsoirọitoànbộtriếtlýcủaông.

KantchốnglạiquanhệtìnhdụctùytiệnQuanđiểmcủaKantvềđạođứctìnhdụcmangtínhtruyềnthốngvàbảothủ.Ôngphảnđốimọikiểuquanhệtìnhdụcngoàiquanhệvợchồng.ChodùtấtcảquanđiểmcủaKantvềtìnhdụcthựcsựbắtnguồntừtriếtlýđạođứccủaôngthìđiềunàykhôngquantrọngbằngcácýtưởngcơbảnchúngphảnánh-chúngtakhôngsởhữuchínhmìnhvàkhôngđượchànhđộngtùythích,ôngphảnđốiquanhệtìnhdụctùytiện(ôngcoiđólàquanhệtìnhdụcngoàihônnhân)-chodùhaibênđồngthuận-vìlàmnhưthếlàhạthấpphẩmgiávới

cảhaiphía,ôngnghĩtìnhdụctùytiệnđángphảnđốivìnóchỉđápứngmongmuốntìnhdục,khôngphảitôntrọngnhântínhcủangườitình.

Hammuốncủangườiđànôngvớingườiđànbàkhôngphảihướngvềcôấyvớitưcáchlàmộtconngườimàvìcôlàmộtngườiđànbà,rằngviệccôlàmộtconngườikhôngcanhệgìtớingườiđànông;chỉgiớitínhcủacômớilàđốitượngchosựhammuốncủaanhta.

Ngaycảkhiquanhệtìnhdụctùytiệnmàcảhaibênđềuthỏamãnthì“mỗingườitronghọlàmôdanhbảnchấtconngườicủanhau.Họdùngconngườinhưcôngcụđápứngdâmtínhvàkhuynhhướnglệchlạccủahọ”.(Vìlýdochúngtasẽnóiđếnsau,Kantchorằnghônnhânnângtìnhdụclêncaobằngcáchđưanóvượtlêntrênsựthỏamãnthểxácvàkếtnốivớiphẩmgiáconngười).

Chuyểnsangcâuhỏiliệumạidâmcóđạođứchaykhông,Kanthỏivớiđiềukiệnnàothìviệcsửdụngkhảnăngtìnhdụccủachúngtalàphùhợpvớiđạođức.Câutrảlờicủaông,ởtrongtìnhhuốngnàyvàcũngnhưtrongcáctìnhhuốngkhác, làchúng takhôngđượcđốixửvớingườikháchoặcbản thânnhưcácđốitượngđơnthuần.Chúngtakhôngđượcsửdụngchínhmìnhmộtcáchtùythích.Tươngphảnrõrệtvớiquanniệmtựsởhữucủachủnghĩatựdocánhân,Kantkhẳngđịnhchúng takhôngsởhữuchínhmình.Yêucầuđạođứcrằngchúngtađốixửvớiconngườinhưmụcđíchchứkhôngchỉlàphươngtiệnđãgiớihạncáchchúngtađốixửvớicơthểvàchínhchúngta.“Aiđókhôngthểtùyýsửdụngchínhmìnhvìngườiđókhôngphảiđồvật,ngườiđókhôngphảilàtàisảnsởhữucủachínhanhta”.

Trong những cuộc tranh luận hiện nay về đạo đức tình dục, những ngườiviệndẫnquyền tựchủcho rằngcánhâncầnđược tựdo lựachọncách sửdụngcơthểcủamình.NhưngđâykhôngphảilàývềtựchủcủaKant.Thậtnghịchlý,quanniệmvềtựchủcủaKantápđặtmộtgiớihạnnhấtđịnhlêncáchchúngtađốixửvớibảnthân.Bởivì,nhưchúngtađãnóiởtrên,tựchủlàbịđiềuchỉnhbởiquytắctôiđặtrachochínhmình-mệnhlệnhtuyệtđối.Vàmệnhlệnhtuyệtđốiđòihỏitôiđốixửvớitấtcảmọingười(baogồmcảbảnthântôi)vớisựtôntrọng-nhưmộtmụcđích,khôngchỉđơnthuầnlàphươngtiện.Vìthế,đốivớiKant,hànhđộngtựchủđòihỏichúngtađốixửvớichínhmìnhvớisự tôn trọng.Chúngtakhôngthểsửdụngcơ thểmìnhtùythích.

ThịtrườngmuabánthậnkhôngđượcphổbiếnvàothờiđạicủaKant,nhưngngườigiàucóthểmuarăngngườinghèođểcấy.(Cấyrăng(Transplantingof

Teeth), bức vẽ của nhà biếm họa Anh nổi tiếng thế kỷ 18 ThomasRowlandson,vẽcảnhtrongphòngkhámcủanhasĩ,trongđónhasĩnhổrăngtừmiệngngườinạoốngkhóitrongkhinhữngmệnhphụgiàucóchờđợicấyghép).Kantcoiđây làhànhviviphạmnhânphẩm.Mộtngười“khôngcóquyềnbánchântay,thậmchímộtcáirăng”.Làmnhưvậylàcoichínhmìnhnhưđồvật,mộtphươngtiệnthuầntúy,mộtcôngcụđểkiếmtiền.

Kant phản đốimại dâmvới cùng lý do. “Việc cho phépmột người vì lợinhuậnmà chấp nhận bị sử dụng nhằm thỏamãn hammuốn tình dục củangườikhác,tựbiếnmìnhthànhđốitượngcủađòihỏiđồngnghĩavớiviệc...biếnngườiđóthànhđồvậtthỏamãnthútính,giốngnhưthỏamãncơnđóibằngmộtmiếngthịtbò”.Conngười“khôngđượcbánmìnhvìlợinhuận,đểngườikhácsửdụngnhằmthỏamãnnhucầutìnhdụccủahọ”.Làmnhưvậylàxemngườinhưmộtđồvậtthuầntúy,mộtđốitượngđểsửdụng.“Nguyêntắc đạo đức cơ bản là con người không phải là tài sản riêng củamình vàkhôngthểtùytiệnsửdụngcơthểmình".

CáchKantphảnđốimạidâmvàtìnhdụctùytiệnhélộsựđốilậpgiữasựtựchủnhưôngquanniệm(ýchítựdocủacánhâncólýtrí)vàhànhđộngưngthuậncủacáccánhân.Cácquytắcđạođứcmàchúngtakhámpháquaviệcthựchiệnýchícủamìnhđòihỏichúng taxemnhân loại -chínhbản thânmìnhcũngnhưngườikhác-khôngchỉlàphươngtiệnđơnthuầnmàlàmộtmụcđíchtựthân.Mặcdùyêucầuđạođứcnàydựatrênsựtựchủ,nóloạibỏmộtsốhànhđộngmànhữngngườitrưởngthànhưngthuậnthựchiện,đólànhữnghànhđộngtráingượcvớiphẩmgiáconngườivàlòngtựtrọng.

Kantkết luậnchỉ tìnhdục tronghônnhânmớicó thể tránhđược“hạ thấpphẩmgiáconngười”.Chỉkhicảhaingườihiếndângcảbảnthânmìnhchongườikia-khôngchỉđơnthuầnlàkhảnăngtìnhdục,tìnhdụckhiđómớikhôngbịphảnđối.Chỉkhicảhảingườichiasẻvớinhau“cảconngười,thểxácvàtâmhổn,chodùtốthayxấuvàtrongmọiphươngdiện”,tìnhdụcmớidẫnhọđến“sựhòahợpgiữaconngười”.Kantkhôngnóitấtcảcáccuộchônnhânđềumanglạisựhòahợpkiểunày.Vàôngcóthểsaikhinghĩsựhòahợpnhưthếkhôngbaogiờcóthểxuấthiệnngoàihônnhân,hoặcquanhệtìnhdụcngoàihônnhânchỉlàsựthỏamãntìnhdục.Nhưngquanđiểmcủaôngvềtìnhdụcnêubậtlênsựkhácbiệtgiữahaiýtưởnghaybịlẫnlộntrongnhữngcuộc tranh luậnđươngđại -giữasựđồngýmộtcáchkhôngbị tróibuộcvàtinhthầntôntrọngtựchủvànhânphẩmconngười.

Nóidốikẻgiếtngườicósaikhông?

Kantchốngđốiquyếtliệtviệcnóidối.DướiđâylàvídụđiểnhìnhvềhànhvithiếuđạođứctrongquyểnNềntảng.Giảsửkẻsátnhânđếntrướccửanhàbạnđểtìmkiếmmộtngườibạncủabạnđangtrốntrongnhà.Nóidốikẻgiếtngườicóđúngkhông?Kantnóikhông.Phảituânthủnghĩavụnóithậtchodùcóbấtkỳhậuquảnào.

Benjamin Constant, triết gia Pháp cùng thời với Kant đã giữ lập trườngkhôngkhoannhượngvớivấnđềnày.Constantchorằngnghĩavụnóithậtchỉđượcápdụngvớinhữngngườixứngđángvớisựthật,vàchắcchắntênsátnhânkhôngxứngđáng.Kantđáplạirằngnóidốikẻgiếtngườilàsai,khôngphảivìnócóhạichohắn,màbởivìnóviphạmnguyêntắcsựthật:“Đảmbảotínhtrungthựctronglờinóilànghĩavụchínhthứccủabấtkỳai,chodùngười đó hoặc bất kỳ ai khác phải chịu tổn hại lớn lao đến đâu đi chăngnữa”.

Phảithừanhậnviệcgiúpđỡtênsátnhânthủáclàcựckỳ“tổnhại”.Nhưnghãynhớ,vớiKant,đạođứckhôngphảilàvềhậuquảmàlàvềnguyêntắc.Bạnkhôngthểkiểmsoátđượchậuquảhànhđộngcủamình-trongtrườnghợp này là nói sự thật - vì hậu quả bị nhiều yếu tố ngẫu nhiên tác động.Chẳnghạnbạnbiếtngườibạncủamìnhsợkẻgiếtngườiđang trênđườngtìmđếnnênđã lẻnkhỏinhàquacửasau.Kantnói lýdobạnphảinói thậtkhôngphảivìkẻgiếtngườixứngđángvớisựthật,haylờinóidốisẽcóhạichohắn.Màđólàvìlờinóidối-bấtkỳlờinóidốinào“viphạmbảnchấtcủasựđúngđắn...Dovậy,chânthật(trungthực)trongtấtcảcáctuyênbốlàquytắclýtríthiêngliêngvàcựckỳnghiêmngặtchiphốivôđiềukiệnmọithứ,khôngthừanhậnbấtkỳđộngcơcánhânnào”.

Điềunàycóvẻkỳ lạvàcựcđoan.Chắcchắnchúng takhôngcónghĩavụđạođứcđểnóivớilựclượngS.AcủaphátxítĐứcrằngAnneFrank[21]cùnggiađìnhcôđangtrốntrêngác.CóvẻnhưsựnhấnmạnhcủaKantvềviệcnóithậtvớikẻsátnhânhoặclàsựápdụngsaimệnhlệnhtuyệtđốthoặcchứngminhsựđiênrồcủanó.

Mặcdùcóvẻkhônghợplý, tôimuốnđưaramộtsốlýluậnbảovệýkiếncủaKant.MặcdùkhácKant,nhưngcáchtôibảovệvẫnmanglinhhồnhọcthuyếtcủaông,vàtôihyvọnglàmsángtỏhọcthuyếtnàymộtchút.

Hãytưởngtượngmìnhtronghoàncảnhcóngườibạnnấptrongtủquầnáovàkẻgiếtngườiđứngởcửa.Dĩnhiênbạnkhôngmuốngiúp tên sátnhânthựchiệnkếhoạchthủáccủamình.Đólàgiảđịnh.Bạnkhôngmuốnnóibấtcứđiềugìđểkẻgiếtngườilầnrangườibạn.Câuhỏilà,bạnnóiđiềugì?Bạn

cóhailựachọn.Bạncóthểhoàntoànnóidối:“Không,côấykhôngởđây”.Hoặcbạncóthểnóimộtsựthậtnhưnggâyhiểunhầm:“Mộtgiờtrướcđây,tôithấycôấytrênđường,đứngtrướccửahàngtạphóa”.

TheoquanđiểmcủaKant, chiến lược thứhai chấpnhậnđượcvềmặtđạođức,nhưngchiếnlượcthứnhấtthìkhông.Bạncóthểcoiđiềunàylàlặtvặtquá.Nhưngvềmặtđạođứcmànói,đâulàsựkhácbiệtgiữamộtlờinóivềmặt kỹ thuật là đúng nhưng gây hiểu lầm vàmột lời nói dối hoàn toàn?Trongcảhaitrườnghợp,bạnđềuhyvọngđánhlừakẻgiếtngườiđểhắntinrằngngườibạnkhôngtrốntrongnhà.

Kantchorằngcósựkhácbiệtlớn.Hãyxétlờinóidốivôhại-nhữnglờinóithiếuthànhthậtkhôngnghiêmtrọng,đôikhiđượcnóiravìlịchsự,tránhgâytổnthương.Giảsửmộtngườibạntặngbạnmónquà.Bạnmởravàthấymộtcàvạtxấumàbạnsẽkhôngbaogiờđeo.Bạnsẽnóigì?Bạncóthểnói,“Đẹpquá!”.Đấylà“lờinóidốivôhại”.Hoặcbạncóthểnói,“Ôibạnkháchsáoquá!”hoặc“Tôichưabaogiờnhìnthấycáicàvạtnàonhưthếnày.Cámơnnhé”.Giốngnhưlờinóidốivôhại,nhữngtuyênbốnàycóthểkhiếnngườibạn nghĩ nhầm là bạn thích cái cà vạt. Tuy nhiên những lời nói này vẫnđúng.

Kantsẽphảnđốilờinóidốivôhại,bởiđiềunàytạorangoạilệchoquytắcđạođứcxétvềmặthậuquả.Khônglàmtổnthươngcảmgiáccủamộtaiđólàmụctiêuđángngưỡngmộ,nhưngđiềunàyphảiđượcthựchiệnsaochonhấtquánvớimệnhlệnhtuyệtđốiđiềunàyđòihỏichúngtaphảisẵnsàngphổquáthóanguyêntắchànhđộngcủamình.Nếucóthểđưarangoạilệbấtcứlúcnàochúngtanghĩrằngmụcđíchcủamìnhlàđủsứcthuyếtphục,thìđặctínhtuyệtđốicủaquytắcđạođứcsẽmấtđi.Ngượclại,nhữngtuyênbốđúngnhưnggâyhiểulầmkhôngđedọamệnhlệnhtuyệtđốitheocáchnhưthế.TrênthựctếKanttừngviệnđếnsựkhácbiệtnàykhiphảiđốimặtvớimộtvấnđềriêngcủaông.

KantcóbảovệBillClintonkhông?Mộtvàinămtrướccuộc tranh luậnvớiConstantKamgặprắc rốivớiVuaFriedrichWilhelmII.NhàVuavàcácnhânviênkiểmduyệtcoinhữngbàiviếtcủaôngvềtôngiáolàlàmôdanhđạoCơđốcvàyêucầuôngcamkếtkiềmchếtrongbấtkỳtuyênbốnàovềchủđềnày.Kanttrảlờivớimộttuyênbốcẩntrọngđếntừngtừ:“LàbềtôitrungthànhcủaBệhạ,trongtươnglaihạthầnsẽchấmđứthoàntoàntấtcảcácbàigiảngchođạichúng,hoặccác

tiểuluậnliênquanđếnchủđềtôngiáo”.

Kantbiếtrằng,vàothờiđiểmôngtuyênbố,nhàvuakhôngcókhảnăngsốnglâuhơn.Khinhàvuachếtvàinămsauđó,Kant tựcoimìnhđãđượcgiảithoátkhỏilờihứavốnràngbuộcông“làthầndântrungthànhcủaBệhạ”.Kantsauđógiảithíchôngđãlựachọnlờinóicủamình“kỹlưỡngnhất,Vìvậytôikhôngbị tướcđoạt tựdo...mãimãi,màchỉbị tướcđoạtkhiBệhạcònsống”.Bằngcách tránh thôngminhnày,conngườimẫumựccho tínhtrung thực của người Phổ đã thành công trong việc khiến nhân viên kiểmduyệtnhầmlẫnmàkhôngnóidốihọ.

Thậtquátỉmỉ?Cólẽthế.Nhưngcósựkhácbiệtvềmặtđạođứcgiữalờinóiđốicốývàcáchnétránhkhéoléo.

HãyxemcựuTổngthốngBillClinton.KhôngnhânvậtnổitiếngnàoởMỹtrongnhữngnămgầnđâymàchúngtacònnhớtừnglựachọntừngữvàđưaralờiphủnhậncẩnthậnhơnông.Trongchiếndịchtranhcửtổngthốnglầnđầu tiên, khi được hỏi liệu ông đã từng sử dụng thuốc kích thích chưa,ClintontrảlờimìnhchưabaogiờviphạmluậtchốngthuốckíchthíchcủaMỹvàtiểubangnơimìnhsinhsống.NhưngsaunàyôngthừanhậnđãhútthửcầnsakhihọctạiOxford,Anhquốc.

LờiphủnhậnđángnhớnhấtcủaôngtheokiểunàylàđểphảnứngvớicácbáocáorằngôngcólàmtìnhtrongNhàTrắngvớinữthựctậpsinh22tuổiMonicaLewinsky:“TôimuốnnóimộtđiềuvớinhândânMỹ.Tôimuốncácbạn nghe... Tôi không có quan hệ tình dục với người phụ nữ đó, côLewinsky”.

Sau này người ta phát hiện Tổng thống có gặp gỡ tình dục với MonicaLewinsky,vàvụbêbốiđãdẫnđếnthủtụcluậntội.Trongphiênđiềutrần,một nghị sĩ đảng Cộng hòa tranh cãi với một luật sư của Clinton, CraigGregory,vềviệcliệulờiphủnhận“quanhệtìnhdục”củatổngthốngcólàlờinóidốikhông:

HạnghịsĩBOBINGLIS:ThưaôngCraig,TổngthốngcónóidốingườidânMỹkhinói“Tôikhôngbaogiờlàmtìnhvớingườiphụnữđó”?Tổngthốngnóidốiđúngkhông?

CRAIG:Tổngthốngđãlầmlạcvàgâythấtvọng.

INGLIS:Chờmộtchút,ôngấycónóidốikhông?

CRAIG:VớingườidânMỹ,Tổngthốngđã làmhọhiểulầmvàkhôngnói

chohọbiếtsựthậttạithờiđiểmđó.

INGLIS:Chàchà,vìthếôngsẽkhôngtinvàcánhânTổngthốngđãkhẳngđịnh...rằngkhôngtínhhợppháphoặcchitiếtkỹthuậtnàođượcphéplàmlumờđichânlýđạođức.TổngthốngcónóidốingườidânMỹkhôngkhiphátbiểu“Tôikhôngbaogiờlàmtìnhvớingườiphụnữđó”?

CRAIG:Tổngthốngkhôngtinmìnhđãlàmđiềuđóvàbởivìcách...chotôigiảithích,thưangàihạnghịsĩ.

INGLIS:Tổngthốngkhôngtinmìnhđãnóidối?

CRAIG:KhôngTổngthốngkhôngtinmìnhdãnóidối,bởivìkháiniệmvềtìnhdụccủaTổngthốnglàtheođịnhnghĩatrongtừđiển.Trênthựctếcóđôiđiềuôngcóthểkhôngđồngý,nhưngtrongtâmtrícủamình,địnhnghĩacủaTổngthốngkhông...

INGLIS:OK,tôihiểulýlẽđó.

CRAIG:OK.

INGUS:Thậttuyệt,bâygiờôngngồitrướcchúngtôivàrútlạitấtcả,tấtcảlờixinlỗicủaTổngthống.

CRAIG:Không.

INGLIS:Ôngđangrútlạihết,đúngkhông?

CRAIG:Không,tôikhôngrút.

INGUS:Vìbâygiờôngđangquaytrởlạilýlẽ-cónhiềulýlẽcóthểđưaraởđây.MộttrongsốđólàTổngthốngkhônglàmtìnhvớicôta.Đólàkhẩudâm,khôngthựcsựlàlàmtình.Bâygiờthìôngởdâyđểnóivớichúngtôihôm nay, rằng Tổng thống không có quan hệ tình dục với MonicaLewinsky?

CRAIG:CáimàTổngthốngnóivớinhândânMỹlàmìnhkhôngcóquanhệtìnhdục.Vàtôihiểuôngsẽkhôngthíchnhưthế,thưangàiHạnghịsĩ,bởivìngàisẽxemnónhưmột thủ thuậtbảovệ,mộtcâu trả lờiné tránh.Nhưngquanhệtìnhdụcđượcđịnhnghĩatrongmọicuốntừđiểntheomộtcáchnhấtđịnh, và Tổng thống không có loại tiếp xúc tình dục như thế vớiMonicaLewinsky...Vìvậy,ôngtalàmngườidânMỹthấtvọng?Vâng.Đócóphảilàsai?Vâng.Đángtráchchứ?Đúngthế.

LuậtsưcủaTổngthống,cũngnhưchínhClintonthừanhận,rằngmốiquan

hệvớicôthựctậpsinhlàsai,khôngthíchhợp,đángtrách,vàrằngtuyênbốcủaTổngthốnglà“lạclốivàgâythấtvọng”chocôngchúng.ĐiềuduynhấtôngtừchốithừanhậnlàTổngthốngnóidối.

Lờiphủnhậnđócógìsai?Lờigiảithíchcóthểkhôngđơngiảnchỉlàtrênkhía cạnh pháp luật, việc nói dối khi tuyên thệ - trong khi cung khai haytrước tòa là cơ sở cho tội khaiman. Tuyên bố củaClinton không phải làtuyên thệ nhưng được chiếu trên truyền hình cho công chúngMỹ. Và cảngườichấtvấncủađảngCộnghòavàluậtsưbảovệClintonđềuchorằngđiểmmấuchốtnằmởviệcxétxemClintonnóidốihaychỉ là“lầmlạcvàgây thấtvọng”.Cuộc tranhcãinảy lửaquanhchữL(Lie-nóidối) -“Tổngthốngcónóidốikhông”-ủnghộ tư tưởngkiểuKantchorằngcósựkhácbiệtđángkểvềmặtđạođứcgiữamột lờinóidốivàmột sự thậtgâyhiểulầm.

Nhưngđiềukhácbiệtđó làgì?Mụcđích lànhưnhau trongcảhai trườnghợp.Dùnóidốitênsátnhânđứngtrướccửahoặcđưaramộtthôngtingâyhiểulầm,ýđịnhcủatôilàđánhlừahắnrằngngườibạncủatôikhôngtrốntrongnhà.VàdựatrênlýthuyếtđạođứccủaKant,chínhýđịnh,hoặcđộngcơ,mớiquantrọng.

Tôinghĩsựkhácbiệtnàylà:Mộtsựthoáitháccẩntrọngsẽthểhiệnsựtôntrọngđốivớinghĩavụnóithật,theocáchmàlờinóidốihoàntoànkhôngthểhiện.Bấtcứngườinàovấtvảtrongviệctạoramộtlờinóivềmặtkỹthuậtlàđúngnhưnggâynhầmlẫn(trongkhimộtlờinóidốiđơngiảnsẽcóhiệuquảtươngtự)tôntrọngquytắcđạođức-chodùlờinóicóquanhco.

Mộtsựthậtgâyhiểulầmbaogồmhaichứkhôngphảimộtđộngcơ.Nếutôichỉđơngiảnnóidốikẻgiếtngười, tôihànhđộngvìđộngcơbảovệngườibạncủatôikhôngbịhại.Nếutôinóivớikẻgiếtngườilàtôimớinhìnthấyngườibạnởcửahàngtạphóa,tôihànhđộngtheohaiđộngcơ:bảovệngườibạnđồngthờituânthủnghĩavụnóithật.Ởcảhaitrườnghợp,tôitheođuổimộtmụctiêuđángngưỡngmộ-bảovệngườibạn.Nhưngchỉtrongtrườnghợpthứhaitôitheođuổimụcđíchnàytheocáchphùhợpvớiđộngcơnghĩavụ.

Mộtsốngườicóthểphảnđối,rằnggiốngmộtlờinóidối,mộtlờinóiđúngnhưng gây hiểu lầm không thể được phổ quát hóamà khôngmâu thuẫn.Nhưngxemxétsựkhácbiệt:Nếumọingườinóidốikhiđốimặtvớikẻgiếtngười đứng trước cửa hoặcmột bê bối tình dục đáng xấu hổ, thì sau đókhôngcònaitinvàophátbiểunhưvậy,vàchúngvôdụng.Sựthậtgâyhiểu

lầmcũngthế.Nếumọingườithấymìnhtrongmộttìnhthếnguyhiểmhoặckhóxửđềusửdụngcáchnóivòngquanh,mọingườisẽkhôngnhấtthiếtphảitinhọ,Thayvàođó,mọingườisẽhọccáchlắngnghenhưluậtsưvàphântíchphátbiểuđócẩnthậntớitừngtừ.Đâychínhlàđiềuxảyrakhibáochívà công chúng đã quen thuộc với các phủ nhận cẩn thận đến từng từ củaClinton.

Kant không cho rằng trong kiểu vụ việc này, bằng cách nào đó việcmọingườiphântíchtừngtừlờiphủnhậncủacácchínhtrịgiavẫntốthơnsovớichẳngcóaitintưởngvàocácchínhtrịgia.Đósẽlàmộtlýlẽhướngtớikếtquả.ÝcủaKantlàmộtlờinóithậtgâyhiểulầmkhôngépbuộchaytácđộnglênngườinghetheocáchlờinóidốitrắngtrợnthựchiện.Hoàntoàncóthểmộtngườilắngnghecẩnthậncóthểpháthiệnra.

Vậycó lýdođểkết luận rằng, theo lý thuyếtđạođứccủaKant,phátbiểuđúngnhưnggâyhiểulầm-vớikẻgiếtngườiđứngtrướccửa,nhânviênkiểmduyệtcủaPhổ,haycôngtốviênđặcbiệt-vềmặtđạođứclàchấpnhậnđượctheocáchmànóidốikhôngchấpnhậnđược.BạncóthểnghĩtôiđãlàmviệcquávấtvảđểbảovệKant từvị tríkhônghợplý:khôngbaogiờbàochữađượcýkiếncủaKantchorằngthậtsai lầmkhinóidốikẻgiếtngườiđứngtrướccửa.

NhưngsựkhácbiệtgiữamộtlờinóidốitrắngtrợnvàmộtsựthậtgâyhiểulầmsẽgiúpminhhọahọcthuyếtđạođứcKantvàsựgiốngnhauđángkinhngạcgiữaBillClintonvàKant.

KantvàcônglýKhônggiốngAristotle,BenthamvàMill,Kantkhôngcótácphẩmlớnvềlýthuyếtchínhtrịmàchỉcómộtsốbàitiểuluận.Ấyvậymàlýlẽvềđạođứcvàtựdoxuấthiệntrongnhữngbàiviếtvềđạođứccủaôngcóảnhhưởngsâurộnglêntưduyvềcônglý.MặcdùKantkhôngchỉranhữngtácđộngcụthể,lý thuyếtchính trịmàôngủnghộbácbỏchủnghĩavị lợivốnchủ trươngcônglýdựatrênkhếướcxãhội.

Trướctiên,Kantbácbỏchủnghĩavịlợi,khôngchỉtrênphươngdiệnlàcơsởchođạođứccánhânmàcảtrênphươngdiệnlàcơsởchophápluật.Theoquanđiểmcủaông,hiếnphápcôngbằngcómụctiêulàmhàihòatựdocủamỗicánhânvớitựdocủatấtcảnhưngngườikhác.Nóchẳngliênquangìđếnviệctốiđahóalợiích,vốn“khôngđượccanthiệp”vàoviệcđịnhrõcácquyền cơ bản.Vìmọi người “có quan điểm khác nhau vềmục tiêu hạnh

phúcvànhữnggìlàhạnhphúc”,nêntínhíchlợikhôngthểlàcơsởcủacônglývàcácquyền.Vìsaokhôngđược?Bởivìviệcđặtquyềntrênnềntảngíchlợisẽđòihỏixãhộikhẳngđịnhhoặcxácnhậnmộtquanniệmvềhạnhphúcnổitrộihơnnhữngquanniệmkhác.Đặthiếnpháptrêncơsởmộtquanniệmnàođóvềhạnhphúc(chẳnghạnquanniệmđasố)sẽlấnátmộtsốgiátrịcủanhữngngườikhác,điềunàykhôngtôntrọngquyềnmỗingườitheođuổimụcđích riêng củamình.Kant viết: “Khôngmột ai có thể buộc tôi phải hạnhphúctheoquanniệmvềhạnhphúccủangườiđó,bởivìtừngcánhâncóthểtìmkiếmhạnhphúcchoriêngmìnhtheobấtcứcáchnàongườiấycảmthấyphùhợp,miễnkhôngxâmphạmđếnquyềntựdocủangườikhác”làmđiềutươngtự.

ĐặcđiểmđặcbiệtthứhaitronglýluậnchínhtrịcủaKantlàcoicônglývàquyềnbắtnguồntừkhếướcxãhội-nhưngmộtkhếướcxãhộivớinhữnglắtléogâylúngtúng.Trướcđó,cácnhàtưtưởngvềkhếước,kểcảLocke,lậpluậnrằngchínhquyềnhợpphápsinhratừkhếướcxãhộigiữanhữngngườiđànôngvàphụnữ,tạimộtthờiđiểmnàođó,cùngquyếtđịnhvớinhauvềcácnguyêntắcchiphốicuộcsốngchungcủahọ.

Kantcoikhếướckháchẳn.Mặcdùchínhphủhợpphápphảiđượcdựatrênmộtkhếướcbanđầu,“khôngcócáchnàokhác,chúngtacầngiảđịnhkhếướcnày...,thựcsựtồntạinhưmộtthựctế,bởivìkhôngthểkhôngnhưthế”.Kantchorằngkhếướcbanđầukhôngcóthựcmàchỉcótrongtưởngtượng.

Tại sao tạo ra bản hiến pháp công bằng từmột khếước tưởng tượng chứkhôngphảimộtkhếướcthực?Mộtlýdolàtínhthựctế:Thậtrấtkhócóthểchứngminhvềmặtlịchsử,tronglịchsửxaxưacủacácquốcgia,cótồntạibấtcứkhếướcxãhộinào.Lýdothứhai là triếthọc:Nguyêntắcđạođứckhôngthểchỉbắtnguồntừsựkiệnmangtínhkinhnghiệm.Cũngnhưquytắcđạođứckhôngthểdựatrênlợiíchhaymongmuốncủacánhân,nguyêntắccônglýkhôngthểdựatrênlợiíchhoặcmongmuốncủacộngđồng.Việcngàyxưa chỉmộtnhómngườiđồngývềhiếnphápkhôngđủđể làmchohiếnphápđócôngbằng.

Loạikhếướctưởngtượngnàocóthểtránhđượcvấnđềnày?Kantchỉđơngiảngọinólà“mộtýtưởngcủalýtrí,màdùsaocũngrấtthựctế,vìcóthểbuộctấtcảcácnhàlậpphápđưaracácđiềuluậtnhưthếbởiýchíthốngnhấtcủatoànbộquốcgia”,vàbuộcmỗicôngdân“nhưthểđãđồngý”.Kantkếtluậnhànhđộngđồngý tập thểmang tính tưởng tượngnày“là thửnghiệmtínhđúngđắnchobấtkỳđiềuluậtnào”.

Kantđãkhôngmôtảchochúngtabiếtkhếướctưởngtượngnàyrasaovànótạoranguyêntắccônglýgì.Gầnhaithếkỷsau,JohnRawls-mộttriếtgiachínhtrịngườiMỹsẽcốgắngtrảlờichúng.

6.LÝLẼBÌNHĐẲNG-JOHNRAWBS

ĐAPHẦNNGƯỜIMỸchưabaogiờkýkhếướcxãhội.Trênthựctế,côngdânnhậptịchlànhữngngườiduynhấtởMỹ(khôngkểcôngchức)thựcsựđồngýtuânthủHiếnpháp-muốnnhậpquốctịchhọbắtbuộcphảituyênthệtrungthành.Nhữngngườicònlạichẳngbaogiờđượcyêucầu,haythậmchíđềnghị,đưara lờiđồngý.Vậytạisaochúngtacónghĩavụphải tuânthủphápluật?Vàlàmthếnàocóthểnóichínhquyềntồntạitrêncơsởsựđồngýcủangườidânnóquảnlý?

JohnLockechorằngchúngtađãngầmưngthuận.Bấtcứaihưởnglợiíchtừmộtchínhquyền,ngaycảviệcđitrênđườngcaotốc,cũngngầmchấpnhậnpháp luật và bị pháp luật ràngbuộc.Nhưngưng thuận ngầm là hình thứcđồngýkhôngrõràng.ThậtkhóhìnhdungvềmặtđạođứclàmthếnàoviệcđitrênđườnglạiđồngnghĩavớiviệcphêchuẩnHiếnpháp.

ImmanuelKantviệndẫnđếnsựđồngýgiảthuyết.Luậtphápchỉcôngbằngnếuđược toàn thểcộngđồngchấpnhận.Nhưngđiềunàyquả thậtcũng làlựachọnkhóhiểuchomộtkhếướcxãhộithựcsự.Làmthếnàothỏathuậnmangtínhgiảthuyếtthựchiệngiátrịđạođứcthaychothỏathuậnthật?

JohnRawls(1921-2002),triếtgiachínhtrịngườiMỹđưaracâutrảlờixuấtsắc cho câu hỏi này. Trong tác phẩmHọc thuyết công lý (A Theory ofJustice,1971),ông lập luận rằngcáchsuynghĩvềcông lý làhãyhỏixemchúngtasẽưngthuậnnhữngnguyêntắcnàotrongvịthếbìnhđẳngbanđầu.

Rawls lý giải như sau: Giả sử chúng ta cùng tụ tập lại (cũng giống nhưchúngtabâygiờ)đểlựachọncácnguyêntắcquảnlýcuộcsốngchungchotất cả mọi người: viết ra một khế ước xã hội. Chúng ta sẽ chọn nhữngnguyêntắcgì?Cólẽsẽrấtkhócóđượcsựđồngthuận.Nhữngngườikhácnhau tra thích cácnguyên tắckhácnhau,phản ánh các lợi ích, giá trị đạođức,niềmtintôngiáovàvịthếxãhộirấtkhácnhau.Ngườigiàu,kẻnghèo;ngườicóquyềnthếvàđôngbạnbè,kẻthấpcổbéhọng.Mộtsốlàthànhviêncácnhómthiểusốvềchủngtộc,sắctộc,hoặctôngiáo;nhữngngườikhácthìkhông.Chúngtacóthểthươnglượngbằngcáchthỏahiệp.Tuynhiên,thỏahiệpcũngcóthểphảnánhưuthếmặccảcủangườinàysovớingườikhác.Khôngcólýdonàochorằngmộtkhếướcxãhộicóđượctheocáchnàysẽcôngbằng.

Bâygiờxét suy tưởng sau:Giả sửkhi tụ tậpđể lựa chọncácnguyên tắc,chẳngaibiếttìnhtrạngxãhộicủaai.Hãytưởngtượngchúngtalựachọnsau“bứcmànvôminh”-tạmthờingănkhôngchochúngtabiếtailàai.Chúngtakhôngbiếttầnglớp,giớitính,chủngtộc,dântộc,chínhkiếnhaytôngiáocủabấtkỳai.Chúngtacũngkhôngbiếtlợithếvàbấtlợicủabấtkỳai-khỏehayyếu, cóhọcvấncaohayaibỏhọcgiữachừng, sinh ra tronggiađìnhhạnhphúchaygiađìnhtanvỡ.Nếuchẳngaibiếtbấtkỳthôngtingìnhưthế,thựcsựchúngtasẽlựachọntừmộtvịtríbìnhđẳngbanđầu.Vìkhôngaicóvịthếthươnglượngcaohơnnêncácnguyêntắcchúngtađồngýsẽlàcôngbằng.

ĐâylàýtưởngcủaRawlsvềkhếướcxãhội-mộtthỏathuậngiảthuyếtvềvịthếbìnhđẳngbanđầu.Rawlskêugọichúngtatựhỏi:chúngta-nhữngngườicólýtrívàtưlợi-sẽlựachọnnhưthếnàonếuởtronghoàncảnhđó.Ôngkhônggiảđịnhtấtcảchúngtađềucóđộngcơtư lợi trongcuộcsốngthực,chỉlàchúngtađặtquamộtbênniềmtincủamìnhvềđạođứcvàtôngiáochomụcđíchsuytưởng.Chúngtasẽchọnnhữngnguyêntắcnào?

Đầutiên,ônglýgiảichúngtasẽkhôngchọnchủnghĩavịlợi.Phíasaubứcmànvôminh,mỗichúngtacóthểnghĩ,“Theonhữnggìtôibiết,cuốicùngtôi rất có thể trở thành thành viên củamột nhóm thiểu số bị áp bức”.VàkhôngaimuốnrủirotrởthànhtínđồCơđốcbịnémchosưtửnhằmmuavuichođámđông.Chúngtacũngsẽkhôngchọnchínhsáchkinhtếhoàntoàntựdo-nguyêntắccủachủnghĩatựdocánhânchophépngườidâncóquyềngiữ lại tất cả số tiền họ kiếmđược trongmột nền kinh tế thị trường.Mỗingườicó thểnghĩ: “Tôicó thểmaymắn trở thànhBillGates,nhưngcũnghoàntoàncóthểtrởthànhmộtngườivôgiacư.Vìvậy,tốthơntôinêntránhmộthệthốngbỏmặcchotôinghèomàkhônggiúpđỡgì”.

Rawlschorằnghainguyêntắccônglýsẽxuấthiệntừkhếướcmangtínhgiảthuyếtnày.Nguyêntắcthứnhấtđảmbảoquyềntựdocơbảnnhưnhauchotấtcảcôngdân,nhưquyềntựdongônluậnvà tựdotôngiáo.Nguyêntắcnàyđứngtrênmọicânnhắcvềlợiíchvàphúclợicủatoànxãhội.Nguyêntắcthứhailiênquanđếnsựbìnhđẳngvềxãhộivàkinhtế.Mặcdùkhôngđòihỏiphảicàobằngthunhậpvàcủacải,nguyêntắcnàychỉchophéptồntạinhữngbấtbìnhđẳngvềxãhộivàkinhtếnếunhữngbấtbìnhđẳngnàyphụcvụlợiíchcủanhữngthànhviênyếuthếnhấttrongxãhội.

CáctriếtgiatranhcãivềviệcliệucácbênthamgiakhếướcxãhộimangtínhgiảthuyếtcủaRawlscólựachọnnhữngnguyêntắcmàôngnóihọsẽchọnkhông.DướiđâychúngtasẽthấytạisaoRawlschorằnghainguyêntắcấy

sẽđượcchọn.Nhưng trướckhichuyểnsangcácnguyên tắcnày,chúng tahãyxétmộtcâuhỏi:Liệusự thựcnghiệmgiả tưởngcủaRawlscó làcáchđúngđểsuynghĩvềcônglýkhông?Làmthếnàomànguyêntắccônglýlạicóthểbắtnguồntừmộtthỏathuậnkhôngbaogiờthựcsựdiễnra?

CáchạnchếvềmặtđạođứccủakhếướcĐểđánhgiáảnhhưởngđạođứccủakhếướcgiảthuyếtcủaRawls,cầnphảibiếtgiớihạnđạođứccủakhếướcthực.Đôi lúcchúngtachorằngkhihaingười cómột thỏa thuận, các điều khoản của thỏa thuận này hẳn là côngbằng.Nóicáchkhác,chúngtagiảđịnhrằnghợpđồngbiệnminhchonhữngđiềukhoảnmànó tạo ra.Nhưngkhôngphảinhưvậy, ítnhất tựnókhônglàmđượcvậy.Hợpđồngthựctếkhôngphảicôngcụđạođứcđộclập.Chỉviệc bạn và tôi đi đến thỏa thuận không đủ để khiến thỏa thuận đó côngbằng.Vớibấtcứhợpđồngthựctếnào,ngườitaluônluôncóthểhỏi“Nhữnggì họ ưng thuận có công bằng không?”.Để trả lời câu hỏi này, chúng takhôngchỉđơngiảnhướngsựchúývàochínhhợpđồngmàcầncómộtsốtiêuchuẩncôngbằngđộclập.

Tiêuchuẩnnhưthếđếntừđâu?Cólẽbạnnghĩđếntừmộtkhếướclớnhơn,có từ trước-chẳnghạnnhưhiếnpháp.Nhưnghiếnphápcũnggặpvấnđềtươngtựnhưcác thỏa thuậnkhác.Thực tếhiếnphápđược toàndân thôngquakhôngchứngminhđượccácđiềukhoảncủachúngcôngbằng.HãyxétHiếnphápHoaKỳnăm1787.Mặcdùcórấtnhiềuưuđiểm,Hiếnphápnàyvẫncótìvếtnhưchấpnhậnchếđộnôlệ,vàđiểmhạnchếnàytồntạichođếncuộcNộichiến.ViệcđượccácđạibiểutạiPhiladelphiavàsauđólàcáctiểubangphêchuẩnkhôngđủđểlàmchohiếnphápnàycôngbằng.

Ngườitacóthểlậpluậnsailầmnàycóthểbắtnguồntừmộtthiếusóttrongsựưngthuận.NôlệngườiMỹgốcPhikhôngnằmtrongHộinghịLậphiến,phụnữ cũng thế (nữgiới giànhđượcquyềnbỏphiếu sauđómột thếkỷ).Chắcchắnmộthộinghịmangtínhđạidiệnhơnsẽtạoramộthiếnphápcôngbằnghơn.Nhưngđólàchỉsựphỏngđoán.Khôngmộtkhếướcxãhộithựctếhayhộinghịlậphiếnnào,dùmứcđộđạidiệnđếnđâu,cóthểđảmbảotạoracácđiềukhoảnhợptáccôngbằngchoxãhội.

Vớinhữngngườitinđạođứcbắtđầuvàkếtthúcvớisựưngthuận,điểunàycóvẻlàmộtluậnđiểmkhónghe.Nhưngkhôngphảitoànbộluậnđiểmđềugây tranh cãi.Chúng ta thường hỏi các giao dịchmọi người thực hiện cócôngbằngkhông.Vàchúng taquáquen thuộcvới tínhngẫunhiêncó thể

dẫnđếnnhữnggiaodịchxấu:mộtbêncóthểlànhàđàmphántốthơn,haycóvịthếthươnglượngcaohơn,hoặcbiếtnhiềuthôngtinhơnvềnhữngthứđượctraođổi.CâunóinổitiếngcủaDonCorleonetrongtiểuthuyếtBốgià,“Tasẽđưaramộtđềnghịmàhắnkhôngthểtừchối”ámchỉ(theohìnhthứccựcđoan)rằngáplựcluônlởnvởn,ởmộtmứcđộnàođó,xungquanhhầuhếtcáccuộcđàmphán.

Thừanhậnrằnghợpđồngkhôngđảmbảocôngbằngtrongcácđiềukhoảncủanókhôngcónghĩalàchúngtacóthểviphạmhợpđồngtùythích.Chúngtabắtbuộcphảithựcthingaycảmộtthỏathuậnbấtcông,ítnhấtlàtạimộtthờiđiểmnàođó.Sựưngthuậnlàquantrọng,ngaycảkhinókhônghoàntoàncôngbằng.Tuynhiên,sựưngthuậnmangíttínhquyếtđịnhhơnsovớiđôi khi ta nghĩ.Chúng ta thường nhầm lẫn giữa tính đạo đức của sự ưngthuậnvớicácnguồnnghĩavụkhác.

Giảsửchúngtacómộtthỏathuận:bạngiaochotôi100contômhùmvàtôisẽ trả bạn 1.000 đô la.Bạn đi bắt và đem tômđến, tôi thưởng thức ngonlành,nhưngtừchốitrảtiền.Bạnnóitôinợbạntiền.Tôihỏitạisao?Bạncóthểviệndẫnđếnthỏathuậngiữahaingườinhưngbạncũngcóthểviệndẫnđếnlợiíchtôivừahưởngthụ.Bạncóthểnóitôicónghĩavụhoàntrảlợiíchmànhờbạntôiđượchưởng.

Bâygiờgiảsửchúngtacó thỏathuậntươngtự,nhưnglầnnàykhibạnđãđánhbắtvàmangtômđếntrướccửanhàtôi,tôiđổiý.Tôikhôngthíchtômhùmnữa.Bạnvẫncốgắnglấytiền.Tôinói:“Tôikhôngnợbạnbấtcứđiều.gì.Bâygiờ,tôikhôngđượchưởnglợi”.Tạithờiđiểmnày,bạncóthểviệndẫnđếnthỏathuậncủachúngta,nhưngbạncũngcóthểviệndẫnđếnviệcbạnlàmviệcchămchỉthếnàođểbắttômhùmvớikỳvọngtôisẽmua.Bạncóthểnóitôicónghĩavụphảitrảvìnhữngnỗlựcbạnđãthựchiệnthaytôi.

Bây giờ hãy xem liệu chúng ta có thể tưởng tượng đượcmột trường hợpnghĩavụchỉdựa trên sựưng thuận,khôngcó thêmsứcnặngđạođứccủaviệctrảcholợiíchhaytrảcôngchoviệcbạnđãlàmchotôi.Lầnnàychúngtacó thỏa thuận tương tự,nhưngngay trướckhibạnbỏ thờigianbắt tômhùm,tôigọichobạnvànói,“Tôiđổiý.Tôikhôngmuốntômhùmnữa”.Tôicócònnợbạn1.000đôlakhông?Bạnvẫnnói“Thỏathuậnlàthỏathuận”vànhấnmạnh rằnghànhđộngđồngý của tôi đã tạo ramộtnghĩavụ chodùkhôngcóbấtkỳlợiíchhaysựtrảcôngnàoởđây?

Cáchọcgiảngànhluậttranhluậnvấnđềnàytrongmộtthờigiandài.Sựưngthuận có thể tự tạo ramột nghĩa vụ hay cần có thêmmột số yếu tố như

hưởnglợihaytrảcông?Cuộctranhluậnnàyhélộchochúngtađiềugìđóvềđạođứccủahợpđồngmàchúngtathườngbỏqua:cáchợpđồngthựccósứcmạnhđạođứcchừngnàonóthựchiệnhailýtưởng:tựchủvàcóđicólại.

Vớitưcáchlàcácgiaokếttựnguyện,hợpđồngthểhiệnquyềntựchủcủachúngta,nhữngnghĩavụchúngtạoracósứcnặngvìchúngcótínhtựápđặt-chínhchúngtatựnguyệnnhậncácnghĩavụ.Làcôngcụđểhaibêncùngcólợi,hợpđồngdựatrênlýtưởngcóđicólại;nghĩavụthựchiệnchúngphátsinhtừnghĩavụtrảcôngchonhữnglợiíchngườikhácmangđếnchochúngta.

Thựctế,hailýtưởngtựchủvàcóđicólạikhôngdễthựchiện.Mộtsốthỏathuận,chodùtựnguyện,khôngđemlạilợiíchchocảhaiphía.Vàđôikhichúngtacónghĩavụtrảcôngchomộtlợiíchchỉđơngiảntrêncơsởcóđicólại,ngaycảtrongtrườnghợpkhôngcóhợpđồng.Điềunàychỉracácgiớihạnvềmặtđạođứccủasựưngthuận:Trongmộtvàitrườnghợp,ưngthuậnkhôngđủđể tạo ramộtnghĩavụcó tính ràngbuộcvềmặtđạođức; trongmộtsốtrườnghợpkháccòncóthểkhôngcầnđếnsựưngthuận.

Khiưngthuậnkhôngđủ:Thẻbóngchàyvànhàvệsinhbịròrỉ

Xéthai trườnghợpchứngtỏsựưngthuậnkhôngthôi làchưađủ:Khicònnhỏ,hai đứa con trai của tôi sưu tầm thẻbóngchàyvà traođổivớinhau.Đứalớnbiếtnhiềuvềcáccầuthủvàgiátrịcủathẻhơn.Nóđôikhithựchiệncácgiaodịchkhôngcôngbằngvớiđứaem,chẳnghạnđổihaithẻkhônggiátrịlấymộtthẻquýhiếm.Vìthếtôiđưaraquyđịnhlàkhôngđượcthựchiệnvụtraođổinàochođếnkhitôiphêchuẩn.Bạncóthểnghĩđâylàgiatrưởng,màđúnglàthế.(Đólàmụcđíchcủagiatrưởng).Trongtrườnghợpnày,traođổitựnguyệncóthểkhôngcôngbằng.

Vàinămtrước,tôiđọcbàibáovềmộttrườnghợpcựcđoanhơn:nhàvệsinhtrongcănhộmộtgóaphụcaoniênởChicagobịròrỉ.Cụthuêmộtnhàthầusửachửavớigiá50.000đôla.Cụkýhợpđồngtrảngay25.000đôlavàtrảdầnsốtiềncònlại.Vụviệcbịkhámphákhicụđếnngânhàngđểrút25.000đôla.Cácnhânviênquầygiaodịchhỏitạisaocụcầnrútnhiềutiềnthế,vàcụtrảlờimìnhphảitrảthợsửachữa.Cácnhânviênngânhàngliênlạcvớicảnhsát,bắtgiữnhàthầuvôlươngtâmvìhànhvilừađảo.

Tấtcảnhữngngườiủnghộhợpđồnghăngháinhấtcũngthừanhậnviệcđòi

tới50.000đôlađểsửachữanhàvệsinhlàcựckỳbấtcông,chodùhaibêntựnguyệnchấpnhận.Vụviệcnày.minhchứnghaiđiểmgiớihạnvềmặtđạođứccủahợpđồng:Đầutiên,hànhđộngthỏathuậnkhôngđảmbảotínhcôngbằngcủahợpđồng.Thứhai,sựưngthuậnchưađủtạoramộtluậnđiểmràngbuộcvềmặtđạođức.Hoàntoànkhôngcònlàcôngcụđểhaibêncùngcólợi,hợpđồngnàyxemthườnglýtưởngcóđicólại.Tôinghĩ,điềunàygiảithíchtạisaorấtítngườinóicụbàcónghĩavụvềmặtđạođứcphảitrảđủsốtiềnquálớnkia.

Ngườitacóthểtrảlờivụsửachữanhàvệsinhbấtlươngnàykhôngphảilàhợpđồngthựcsựtựnguyện,màthuộckiểubóclột,trongđómộtnhàthầuvôlươngtâmđãtrụclợitừmộtcụbà-ngườikhôngcónhiềuthôngtin.Tôikhôngbiếtcácchitiếtcủavụviệc,nhưngchúngtavìlợiíchcủalýluận,hãygiảđịnhrằngnhàthầukhôngépbuộccụbà,vàrằngcụbàcònminhmẫn(dùcụkhôngcónhiềuthôngtinvềtiềncôngsửachữa)khicụđồngývớithỏathuậnnày.Thựctếlàthỏathuậntựnguyệnkhôngđảmbảoviệctraođổicáclợiíchngangbằnghoặctươngđươngnhau.

Tôiđãtrìnhbàysựưngthuậnkhôngphảilàđiềukiệnđủchobổnphậnđạođức;mộtthỏathuậnbấtcônghoàntoànkhôngthểđảmbảocácbêncùngcólợi,màđặctínhtựnguyệncũngkhôngthểbàochữađược.Bâygiờtôimuốnđưaramộtmệnhđềcótínhkhiêukhíchhơn:Sựưngthuậnkhôngphảiđiềukiệncầnchobổnphậnđạođức.Nếutínhcùngcólợiđủrõràng,cóthểthỏamãn luậnđiểmđạođứcvề tínhcóđi có lạimàkhôngcầnhànhđộngưngthuận.

Khiưngthuậnkhôngquantrọng:NhàcủaHumevànhữngngườilaukínhxe

DavidHume-triếtgiaScotlandthếkỷthứ18-đãtừngphảiđốimặtkiểuvụviệcnhưvậy.Khicòntrẻ,HumeđãviếtbàiphêbìnhgaygắtcácýkiếncủaLockevềkhếướcxãhội.

Ônggọinólàmột“viễntưởngtriếthọcchưabaogiờcóvàsẽkhôngbaogiờcóthểtrởthànhhiệnthực”và“mộttrongnhữnghoạtđộnghuyềnbívàkhóhiểunhấtcó thểđược tưởng tượng ra”.Vàinămsauđó,Humecómộtvụviệcthựcsựkiểmnghiệmquanđiểmphảnđốiviệccoisựưngthuậnlànềntảngcủabổnphậncủaông.

HumesởhữumộtngôinhàởEdinburgh.ÔngchongườibạnJamesBoswell

thuêvàngườinàylạichomộtngườikhácthuê.Ngườithuêlạinàythấycầnsửachữacănnhà.Ông tađã thuêmộtnhà thầu thựchiệnmàkhônghỏiýkiếnHume.NhàthầutiếnhànhsửachửavàgửihóađơnchoHume.Humetừchốitrảtiềnvớilýdoôngđãkhôngưngthuận,ôngkhôngthuênhàthầu.Vụviệcđượcđưaratòa.NhàthầuthừanhậnchưacósựưngthuậncủaHume.Nhưngcănnhàcầnsửachữa,vàôngthựchiệncôngviệc.

Humechođólàmộtlậpluậntồi.Lýdođòitiềncủanhàthầuchỉđơngiảnlà“côngviệccần thiếtphải làm”,Hume trìnhbày thế trước tòa.Nhưngđiềunày“khôngphảilàlờigiảithíchhợplý,bởivìtheochínhquytắcnày,nhàthầucóthểđếntấtcảcácngôinhàởEdinburghvàlàmnhữnggìmìnhnghĩcầnphảiđượcthựchiện,màkhôngcósựưngthuậncủachủnhà...vàđưaracùngmộtlýdochonhữnggìôngtalàm-côngviệclàcầnthiếtvàngôinhàvì thếsẽ tốthơn”.NhưngHumechođó là“mộthọc thuyếthoàn toànmớivà...chẳngthểbiệnhộđược”.

Trongvụsửachữangôinhàcủaông,Humekhôngthíchhọcthuyếtnghĩavụthuầntúydựatrênlợiích.Nhưnglậpluậnphảnđốicủaôngthấtbạivàtòaánphánquyếtôngphảitrảtiền.

TrongvụcủaHume,ngườitachorằngvềmặtđạođức,mọingườicónghĩavụ trảcôngcho ích lợiphát sinhkhikhôngcósựưng thuận.Nhưngquanđiểmnàycó thểdễdàng trượtvàochiến thuậtbánhànggâyáp lựcvàcáclạm dụng khác. Trong những năm 1980 và đầu thập niên 1990, “nhữngngười lau kính xe” trở thành nỗi ám ảnh trên đường phố thành phốNewYork,cầmtrongtaycâylaunhàbằngbọtbiểnvàmộtxônước,họsẽxuấthiệnkhimộtchiếcxehơingừnglạitrướcđènđỏ,rửakínhchắngió(thườngkhôngxinphépláixe)vàsauđóđòitiền.Họhoạtđộngtrênlýthuyếtbổnphận dựa trên ích lợi mà nhà thầu của Hume viện dẫn. Tuy nhiên, trongtrường hợp không có sự đồng ý, ranh giới giữa thực hiệnmột dịch vụ vàchèokéoxintiềnthườngnhạtnhòa.ThịtrưởngRudolphGiulianiquyếtđịnhchấmdứtnạn“nhữngngườilaukínhxe”vàralệnhchocảnhsátbắtgiữho.

Íchlợihayưngthuận?SửaxelưuđộngcủaSam

Dướiđâylàvídụkhácvềsựnhầmlẫncóthểxảyxakhikhôngphânbiệtrõràngnghĩavụdựa trên sựưng thuậnhaydựa trên lợi ích.Cáchđâynhiềunăm,khilàsinhviêncaohọc,tôiláixexuyênquốcgiavớivàingườibạn.ChúngtôidừngtạimộttrạmnghỉởHammond,Indiana,vàđivàomộtcửa

hàngtạphóa.

Khiquaytrởra,chiếcxecủachúngtôikhôngnổmáy.Khôngaitrongchúngtôibiếtsửaxe.Nhưngtrongkhiđangbănkhoảnkhôngbiếtphảilàmgì,mộtchiếcxedừngcạnhchúngtôi.Trênthànhxetreobiển“XesửaxelưuđộngcủaSam”.Mộtngườiđànông,cólẽlàSamxuốngxe.Ôngđếngầnchúngtôivàhỏiliệucócầnônggiúpkhông.“Đâylàcáchcủatôi”ônggiảithích.“Tôitính50đôlamộtgiờ.Nếutôisửađượcchiếcxetrongnămphút,cácvịtrảtôi50đôla.Nếutôisửatrongmộtgiờvàkhôngthểsửađược,cácvịsẽvẫntrảtôi50đôla”.

“Xácsuấtôngsửađượclàbaonhiêu?”Tôihỏi.Ôngtakhôngtrảlờithẳng,nhưng bắt đầu chui xuống gầmxe. Tôi không chắc phải làm gì. Tôi nhìnsangnhữngngườibạnđểxemhọnghĩgì.Saumộtlúc,ngườiđànôngchuitừbêndướigầmxeravànói,“Hệthốngđánhlửavẫnổn,nhưngvẫncóbốnmươilămphútcònlại.Cácvịcómuốntôimởca-pôkiểmtramáykhông?”

“Chờmộtchút”tôinói.“Tôichưathuêôngmà.Chúngtachưađưarabấtkỳthỏathuậnnào”.Ngườiđànôngrấttứcgiậnvànói,“Cậumuốnnóilàgiảsửbâygiờtôiđãsửađượcxechocậu,khitôichuixuốngkiểmtradướigầmxecậusẽkhôngtrảtiềnchotôi?”.

Tôinói:“Đólạilàchuyệnkhác”.

Tôiđãkhôngđivào sựkhácbiệtgiữanghĩavụdựa trên sựưng thuậnvànghĩavụdựatrêníchlợi.Vìlýdonàođótôikhôngnghĩđiềuđólàcầnthiết.NhưngcuộctranhluậnvớingườisửaxeSamlàmnổibậtlênmộtnhầmlẫnphổbiếnvề sựưng thuận.Sam tin rằngnếuôngđã sửađượcxe (khiôngchuixuốnggầmxe),tôihẳnđãnợông50dula.Tôiđồngý.Nhưngnguyênnhântôicóthểnợônglàvìôngđãthựchiệnmộtlợiíchcụthể-sửaxechotôi.Ôngsuydiễnrằngbởivìtôinợông,tôiphải(ngầm)ưngthuậnthuêông.Nhưngsuyluậnđấylàsailầm.Nógiảđịnhmộtcáchsailầmrằngbấtcứkhinàocómộtnghĩavụ,thìphảicómộtthỏathuận-mộthànhđộngưngthuậnnàođó.Nóbỏquakhảnănglànghĩavụcóthểphátsinhmàkhôngcósựưngthuận.NếuSamsửađượcxeôtô,tôihẳnđãnợôngvìnguyêntắccóđicólại.Khiđó chỉ đơngiản cảmơnôngvà lái xeđi cóvẻkhôngcôngbằng.Nhưngđiềunàykhôngcónghĩalàtôiđãthuêông.

Khinghekểcâuchuyệnnày,phầnlớnsinhviêncủatôiđồngýrằngtrongtrườnghợpnàytôikhôngnợSam50đôla.Nhưngnhiềungườinghĩvậyvớilýdokháctôi.HọlậpluậnvìtôikhôngthuêSam(mộtcáchrõràng)nêntôikhôngnợvàthậmchícũngsẽkhôngnợngaycảkhiôngsửađượcxecủatôi.

Bất kỳ khoản trả công nào cũng chỉ là hành vi hào phóng, thưởng công,khôngphải lànghĩavụ.Vìvậycácsinhviênủnghộ tôi,khôngphảibằngcáchchấpnhậnquanđiểmbaoquátvề tráchnhiệmcủa tôi,màbằngcáchkhẳngđịnhmộtquanđiểmchặtchẽvềsựưngthuận.

Mặcdùchúngtathườngcóxuhướngsuydiễnrằngsựưngthuậncótrongtấtcảcác luậnđiểmđạođức, thậtkhóđểý thứcđượccuộcsốngđạođứcmàkhôngthừanhậnsứcnặngđộclậpcủanguyêntắccóđicólại.Hãyxemxétmộthợpđồnghônnhân.Giảsửsauhaimươinămsốngchungthủy,tôikhámpháravợtôicóngườiđànôngkhác,vềmặtdạođức,tôicóhaicơsởkhácnhauchosựphẫnnộvềđạođức.Mộtdựatrênsựưngthuận:“Nhưngchúngmìnhđãcómộthônước.Emđãthềnguyện.Emđãbộiước”.Cơsởthứhaiviệndẫnsựcóđicólại:“Anhđãrấtchungthủy.Chắcchắnanhkhôngđángbịđốixửnhưthế.Đâykhôngphảilàcáchđáplạisựchungthủycủaanh”,v.v...Cơsởthứhaikhôngviệndẫnvàcũngkhôngcầntớisựưngthuận.Nóhợplývềmặtđạođức,ngaycảnếuchúngtakhôngcóhônthú,nhưngsốngchungvớinhauquatừngấynăm.

TưởngtượngrahợpđồnghoànhảoNhữngvụviệcbấthạnhkhácnhauchochúngtabiếtđiềugìvềgiátrịđạođứccủahợpđồng?Hợpđồngcóđượcgiátrịđạođứcnhờhailýtưởngkhácnhau:tựchủvàcóđicólại.Nhưngphầnlớnhợpđồngkhôngđápứngnhữnglýtưởngnày.Nếutôilàmănvớiaiđócóvịthếthươnglượngcaohơn,thỏathuận của tôi có thể không hoàn toàn tự nguyện mà bị áp lực hay trongtrườnghợpcựcđoanlàbịcưỡngép.Nếutôiđàmphánvớingườicónhiềukiến thứcvềnhững thứđang traođổi, thỏa thuậncó thểkhôngphải làhaibêncùngcólợi.Trongtrườnghợpcựcđoan,tôicóthểbịgianlậnhoặclừagạt.

Trong cuộc sống thực, mọi người có hoàn cảnh khác nhau. Điều này cónghĩachắcchắncósựkhácbiệttrongvịthếthươnglượngvàkiếnthức.Vàchừngnàođiềunàycònđúng,thìtựbảnthânthỏathuậnkhôngđảmbảosựcôngbằngcủathỏathuận.Đâylàlýdotạisaohợpđồngthựckhôngthểlàcôngcụđạođứcđộclập.Ngườitaluôncóthểhỏi:“Nhưngnhữngđiềuhọưngthuậncócôngbằngkhông?”

Nhưnghãytưởngtượngmộthợpđồnggiữanhữngngườicóvịthếvàkiếnthứcbìnhđẳng,chứkhôngbấtbìnhđẳng:nhữngngườicóhoàncảnhgiốngnhau.Vàtưởngtượngđốitượngcủahợpđồngnàykhônglàviệcsửachữa

ốngnướchoặccácvụlàmănbìnhthường,màlànhữngnguyêntắcchiphốicuộcsốngchungcủachúngta,đểxácđịnhquyềnvànghĩavụcủacôngdânchúngta.Hợpđồngnhưthế,giữacácbênnhưthế,sẽkhôngcóchỗchosựépbuộchaylừadốihaylợithếbấtcôngkhác.Cácđiềukhoản,chodùlàgì,cũngsẽcôngbằng,vìưuđiểmcủachínhthỏathuậnđó.

Nếucóthểtưởngtượngđượcmộthợpđồngnhưthế,bạnđãđếnvớiýtưởngcủaRawlsvềhợpđồngmangtínhgiảthiếttrongvịthếbìnhđẳngbanđầu.Bứcmàn vôminh đảm bảo sự bình đẳng về quyền lực và kiến thức theođúngyêucầuvềtìnhtrạngbanđầu.Bằngcáchbảođảmkhôngaibiếtvịtrícủatôitrongxãhội;thếmạnhhayđiểmyếu;cácgiátrịhoặcmụctiêucủatôi,bứcmànvôminhnàyđảmbảokhôngaicóthểtrụclợi,chodùvôtình,nhờvịthếthươnglượngtốthơn.

Nếu chophépbiết trước thông tin của cụ thể ai đó, thì kết cục sẽ có tínhthiênvịbởicácyếutốngẫunhiêntùytiện...Nếutìnhtrạngbanđầulàđểtạoracácthỏathuậncôngbằng,cácbênphảicóvịthếnhưnhauvàđượcđốixửbìnhđẳngnhưngườicóđạođức.Tínhngẫunhiênphảiđượckhắcphụcnhờđiềuchỉnhcáchoàncảnhcủatrạngtháihợpđồngbanđầu.

Điềutrớtrêulàhợpđồngmangtínhgiảthuyếtđằngsaubứcmànvôminhkhôngphảilàmộtdạngnhạtnhòacủamộthợpđồngthực,vàvìthếlàmộtthứítcógiátrịđạođức;nólạilàmộtdạngthuầnkhiếtcủahợpđồngthực,vàdođólàmộtthứcóảnhhưởngđạođứcmạnhmẽhơn.

HainguyêntắccônglýGiả sửRawls đúng:Nghĩ về công lý là hỏi xem chúng ta sẽ chọn nhữngnguyên tắc gì trong trạng thái bình đẳng ban đầu, đằng sau tấmmàn vôminh.Cácnguyêntắcnàosẽxuấthiện?

TheoRawlschúngtasẽkhôngchọnchủnghĩavịlợi.Phíasaubứcmànvôminh,chúngtakhôngbiếtvịtrícủamìnhtrongxãhội,nhưngchúngtathựcsựbiếtrằngmìnhmuốntheođuổimụcđíchcủabảnthânvàmuốnđượcđốixửvớisựtôntrọng.Trongtrườnghợpchúngta là thànhviêncủamộtdântộchaytôngiáothiểusố,chúngtakhôngmuốnbịápbức,thậmchínếuđiềunàymangđếnniềmvuichođasố.Khibứcmànvôminhđượcvén lênvàcuộcsốngthựctếbắtđầu,chúngtakhôngmuốnthấymìnhlànạnnhâncủasựđànáptôngiáohayphânbiệtchủngtộc.Đểtựvệchốnglạinhữngnguycơđó,chúngtasẽloạibỏchủnghĩavịlợivàđồngýnguyêntắcbìnhđẳngvềquyền tự do cơbản cho tất cả các côngdân, baogồmquyền tự do tín

ngưỡngvàtựdotưtưởng.Vàchúngtacóthểkhẳngđịnhrằngnguyêntắcnàyđượcưutiênhơntấtcảnỗlụcđểtốiđahóalợiíchchung.Chúngtasẽkhônghysinhcácquyềnvàtựdocơbảnvìlợiíchxãhộivàkinhtế.

Chúngtachọnnguyêntắckhốngchếbấtbìnhđẳngxãhộivàkinhtếnào?Đểđềphòng rủi ro rơi vào cảnhnghèo, thoạt đầu chúng ta có thểủnghộphânphốithunhậpvàsựgiàucóngangbằngnhau.Nhưngsauđóchúngtapháthiệnramìnhcóthểlàmtốthơn,ngaycảđốivớinhữngngườidướiđáyxãhội.Giảsửbằngcáchchophépbấtbìnhđẳngởmứcđộnhấtđịnh,chẳnghạnnhưlươngbácsĩcaohơnlươngtàixếxebuýt;chúngtacóthểcảithiệntìnhcảnhnhữngngườikémthế-bằngcáchgiatăngkhảnăngtiếpcậndịchvụytếcủangườinghèo.Chophépkhảnăngnàyxuấthiện,chúngtaápdụngđiềuRawlsgọilà“nguyêntắckhácbiệt”:chỉchophépnhữngbấtbìnhđẳngkinhtếvàxãhộinàolàmgiatănglợiíchcủacácthànhviênkémmaymắnnhấttrongxãhội.

Chínhxácthìtạisaochủnghĩaquânbình[22]lànguyêntắckhácbiệt?Thậtkhónói,bởivì tácdụngcủasựchênh lệch tiền lươngphụ thuộcvàohoàncảnhkinhtếvàxãhội.Giảsửlươngbácsĩcaohơnkhiếndịchvụchămsócytếởcácvùngnôngthônnghèokhổtốthơn.Trongtrườnghợpđó,khácbiệtvềlươngcóthểphùhợpvớinguyêntắccủaRawls.Nhưnggiảsửlươngbácsĩ cao không tác động đến dịch vụ y tế ở vùng xaAppalachia,mà lại chỉkhiến cho có thêmnhiềubác sĩ phẫu thuật thẩmmỹởkhuBeverlyMills.Trongtrườnghợpđó,theoquanđiểmcủaRawls,mứcchênhlệchvềlươngsẽrấtkhóbiệnminh.

ThếcònvềkhoảnthunhậplớncủaMichaelJordanhaytàisảnkhổnglồcủaBillGatesthìsao?Nhữngbấtbìnhđẳngnàycóphùhợpvớinguyêntắckhácbiệt không?Tấtnhiên, học thuyết củaRawlskhôngcómụcđíchđánhgiámứclươngcủangườinàyhayngườikiacócôngbằngkhông;mụcđíchcủahọcthuyếtlàcấutrúccơbảncủaxãhội,cũngnhưcáchphânbổquyềnvànghĩavụ,thunhậpvàcủacải,quyềnlựcvàcơhội.

VớiRawlsthìvấnđềcầnhỏilàliệutàisảncủaGatescóđượctạoratrongmộthệthốngmàxéttổngthể,vậnhànhvìlợiíchcủanhữngngườiyếuthếnhất không. Ví dụ, tài sản này có chịumột mức thuế lũy tiến đánh thuếngười giàu nhằm cung cấp dịch vụ giáo dục, y tế và phúc lợi cho ngườinghèokhông?Nếucó,vànếuhệthốngnàylàmngườinghèokháhơnsovớihệ thốngchiađều tấtcả, thìsựbấtbìnhđẳngnàyphùhợpvớinguyên tắckhácbiệt.

Mộtsốngườinghingờliệucácbêntrongtìnhtrạngbanđầucóchọnnguyêntắckhácbiệtkhông.LàmthếnàođểRawlsbiếtđược,đằngsaubứcmànvôminh,mọingườisẽkhôngđánhcược,sẵnsàngmạohiểmsốngtrongmộtxãhộibấtbìnhđẳngvớihyvọngngoiđượclênlớptrên?Nhỡcóngườithậmchí lựa chọn xã hội phong kiến, sẵn sàng chấp nhận rủi ro trở thànhmộtnôngnôkhôngcóđấtvớihyvọngcóthểtrởthànhmộtvịvua.

Rawlskhôngtinnhữngngườichọnnguyêntắcđểquảnlýcuộcsốngcơbảncủamìnhsẽlựachọnnhữngcơhộiđó.Trừkhihọbiếtmìnhlànhữngngườiyêu thích rủi ro (một tínhcáchbịbứcmànvôminhcheđểkhôngainhìnthấy),mọingườisẽkhôngcáđộvớimứcrủirocao.NhưngtrườnghợpcủaRawlsvềnguyêntắckhácbiệtkhôngdựahoàntoànvàogiảđịnhchorằngmọingườiởvịtríbanđầusẽsợrủiro.

Nằmdướibứcmànvôminhlàmộtlậpluậnđạođứccóthểđượctrìnhbàyđộclậpvớithựcnghiệmgiảtưởngnày.Ýtưởngchínhlàsựphânphốithunhậpvàcơhộikhôngnêndựatrêncácyếutốngẫunhiênxéttừquanđiểmđạođức.

LậpluậnngẫunhiênvềmặtđạođứcRawlsđưaralýlẽnàybằngcáchsosánhmộtsốlýthuyếtcônglýcạnhtranhnhau,bắtđầutừcônglýcủahệthốngquýtộcphongkiến.Ngàynay,khôngaibảovệcônglýcủachếđộphongkiếnhayhệthốngđẳngcấp.Rawlsnhậnxétnhữnghệthốngnhưthếbấtcôngbởichúngphânbốthunhập,củacải,cơhộivàquyềnlựctheosựngẫunhiênvềdòngdõi.Nếuđượcsinhravớidòngdõi quý tộc, bạn có nhiều quyền lực và của cải hơn con cái của nôngnô.Nhưngbạnkhôngthểlàmgìthayđổiđượchoàncảnhkhisinhcủamình.Vìvậy,thậtkhôngcôngbằngnếuđểtiềnđồcủabạnphụthuộcvàotínhngẫunhiênnày.

Xãhộikiểuthịtrườngkhắcphụctínhngẫunhiênnày,ítnhấtởmứcđộnàođó.Nghềnghiệpđượcmởrộngvớingườicótàinăngcầnthiếtvàtạorasựbìnhđẳngtrướcphápluật.Côngdânđượcbảođảmquyềntựdobìnhđẳngcơ bản, và thị trường tự xác định cách phân phối thu nhập và tài sản.Hệthống này - thị trường tự do với bình đẳng cơ hộimang tính hình thức -tươngứngvớilýthuyếtcủachủnghĩatựdocánhânvềcônglý.Nótốthơnxãhộiphongkiếnvàphântầnggiaicấpvìbácbỏhệthốngcấpbậccốđịnhphụthuộcvàodòngdõi.

Vềmặtluậtpháp,hệthốngnàychophéptấtcảmọingườiphấnđấuvàcạnh

tranh.Tuynhiên trong thực tế, còn lâucơhộimới thực sựcôngbằng.Rõràngngười cógiađìnhhỗ trợvàgiáodục tốt có lợi thếhơnnhữngngườikhôngcó.Chophép tấtcảmọingười thamgiađườngđua làmộtđiều tốt.Nhưngnếumọingườibắtđầu từđiểmxuấtphátkhácnhau,cuộcđuanàykhôngcôngbằng.TheoRawlsđólàlýdovìsaophânphốithunhậpvàcủacảitrongthịtrườngtựdovớibìnhđẳngcơhộimangtínhhìnhthứckhôngthểđượccoilàcôngbằng.Sựbấtcôngrõràngnhấtcủahệthốngtựdocánhân“làchophépchiaphầnkhônghợplýdoảnhhưởngtừnhữngyếutốrấtngẫunhiêntheoquanđiểmđạođức”.

Mộtcáchkhắcphụcbấtcôngnàylàsửachữanhữngbấtlợivềxãhộivàkinhtế.Chếđộnhântài[23]nỗ lực làmđiềuđóbằngcáchcải tiếnbìnhđẳngcơhộimangtínhhìnhthứcđơnthuần.Loạibỏnhữngtrởngạitrênconđườngdẫntớithànhcôngbằngcáchcungcấpcơhộibìnhđẳnggiáodụcnhưnhau,đểconnhànghèocóthểcạnhtranhtrêncơsởbìnhđẳngvớiconnhàgiàu.ThànhlậpchươngtrìnhKhởiphátTàinăng[24],dinhdưỡngtuổithơvàcácchương trình chăm sóc sức khỏe, chương trình giáo dục và đào tạo nghềnghiệp-bấtkỳthứgìcầnthiếtđểthiếtlậpcùngmộtđiểmxuấtphátchotấtcảmọingười,bấtkểtầnglớphaynềntảnggiađìnhnhưthếnào.

Theochếđộnhântài,việcphânphốithunhậpvàcủacảinhờthịtrườngtựdochỉcôngbằngkhimọingườiđềucócơhộipháttriểntàinăngnhưnhau.Chỉkhi tấtcảđềucóchungvạchxuấtphát thìmớicó thểnóingườichiếnthắngcuộcđuaxứngđángphầnthưởngcủamình.

Rawlschorằngquanniệmnhântàikhắcphụcđượccáclợithếcótínhngẫunhiênvềmặtđạođứcnhấtđịnh,nhưngvẫnchưađạtđượccônglý.Vìngaycảkhibạnđưamọingườiđếncùngmộtđiểmxuấtphát,ítnhiềuvẫndựđoánđược ai sẽ chiến thắng trên đường đua - những người chạy nhanh nhất.Nhưngtrởthànhngườichạynhanhkhônghoàntoànlàviệcdomộtmìnhtôilàm ra.Vềmặt đạođức, điềunày cũngngẫunhiênnhưviệcđược sinh ratrongmộtgiađìnhgiàucó.

“Ngay cả khi hoàn toàn loại trừ được ảnh hưởng của ngẫunhiên xã hội”,Rawlsviết,“hệthốngnhântàivẫnchophépphânphốicủacảivàthunhậpphụthuộcvàosựphânbốkhảnăngvàtàinăngthiênbẩm”

NếuRawlsđúng,ngaycảmộtthịtrườngtựdovậnhànhtrongmộtxãhộicócơhộibìnhđẳnggiáodụccũngkhôngtạoramộtphânphốithunhậpvàcủacảicôngbằng.Lýdo:“Aiđượcthứgìlàkếtquảcủaxổsốtựnhiên,vàdướiquanđiểmđạođức,kếtquảnàycó tínhngẫunhiên.Chẳngcónhiều lýdo

hơnđểchophépphânphối thunhậpvàcủacảidựavàophânphốicác tàinăngthiênbẩmchứkhôngphảisốphậnlịchsửvàxãhội”.

Rawlskếtluậndocùngmộtnguyênnhân(dùmứcđộíthơn)kháiniệmcônglýcủachếđộnhântàicũngkhônghoànthiệnnhưkháiniệmcủachủnghĩatựdocánhân,cảhaiđặtviệcphânphốicăncứtrêncácyếutốngẫunhiênvềmặtđạođức.“Mộtkhichúngtagặpkhókhăntrongviệcxácđịnhcáchphânphốidoảnhhưởngcủatínhngẫunhiênvềmặtxãhộihoặcsựmayrủithiênbẩm,chúngtasẽbịràngbuộcphảichịuđựngnhữngảnhhưởngcủayếutốkhác.Từgócđộđạođức,cảhaiđềumangtínhngẫunhiênnhưnhau”.

Rawlslậpluận:Mộtkhichúngtanhậnthấysựngẫunhiênvềmặtđạođứclàmhỏngcảlýthuyếtvềcônglýcủachủnghĩatựdocánhânvàchếđộnhântài, chúng takhông thể thỏamãnkhi thiếumộtquanniệmquânbìnhhơn.Nhưngquanniệmnàylàgì?Nólàthứkhắcphụcbấtbìnhđẳngcơhộigiáodục,hay là thứhoàn toànkhácđểkhắcphụcsựbấtbìnhđẳng thiênbẩm?Nếuchúngtabănkhoănbởithựctếlàmộtsốngườichạynhanhhơnnhữngngười khác, chúng ta cónênbuộcngười chạynhanhphải đi đôi giày thậtnặngkhông?Mộtsốngườiphảnđốichủnghĩaquânbìnhchorằngngoàixãhộithịtrườngnhântàichỉcómộthìnhthứckháclàcàobằng-bắtngườitàinăngphảichịuthêmcácvậtcản.

NỗikhiếpđảmchủnghĩaquânbìnhTruyện ngắn khoa học viễn tưởng Bergeron Harrison của nhà văn KurtVonnegutdiễntảnỗilolắngnày.Câuchuyệnbắtđầu:“Đólànăm2081,rồicuối cùng mọi người bình đẳng... Không ai thôngminh hơn người khác.Khôngaidễnhìnhơnngườikhác.Khôngaikhỏemạnhvànhanhnhẹnhơnngườikhác”.SựbìnhđẳngtriệtđểnàyđãđượcthựcthibởicácđặcvụcủaTướngCào-bằng-cơ-hộiHoaKỳ (theUnitedStatesHandicapperGeneral).Côngdânnàocótríthôngminhtrênmứctrungbìnhđượcyêucầutheomáythukiểmsoáttâmthầnởtai.Cứhaimươigiây,máyphátcủachínhquyềngửitớimộttiếngồntođểngănchặnhọ“lợidụngưuthếcủabộnão.”

CậubémườibốntuổiHarrisonBergeron,thôngminh,đẹptraivàcónhiềunăngkhiếuhơnngườibìnhthườngvàdovậyphảiđeomộtmáythurấtnặng.Thayvìđeomộtmáythunhỏ,“cậubéđeotrêntaimộtmáythutođùng”.Dểngụytrangchovẻđẹptraicủamình,Harrisonphảiđeo“mộtquảbóngcaosuđỏtrênchópmũi,cạotrụi lôngmày,vànhuộmđenhàmrăngtrắngbóccủamình”.Vàđểgiảmthểlựccủamình,cậuphảimặcmộtbộgiápkimloại

nặng.“Trongđờisốngbìnhthường,Harrisonphảiđeophụtrọng30kg”.

Mộtngày,Harrisonbỏtấtcảphụtrọngtrongmộthànhđộnganhhùngtháchthứcchínhthểbạochúaquânbình.Tôikhônglàmcâuchuyệnmấthaybằngcáchtiết lộkết thúc.Hẳnđãrõ làmthếnàocâuchuyệncủaVonnegutnêubật sự phản đối quen thuộc đối với lý thuyết công lý của chủ nghĩa quânbình.

Tuynhiên thuyết công lý củaRawls khôngbị phảnđối kiểu đó.Ông chorằngcàobằngkhôngphải làcách thay thếduynhất choxãhội thị trườngnhântài.NguyêntắckhácbiệtcủaRawlskhắcphụcnhữngphânbốkhôngđồngđềucủatàinăngvàthiênphúmàkhônggâycảntrởtàinăng.Làmthếnào?Khuyếnkhíchnhântàipháttriểnvàsửdụngtàinăngcủahọ,nhưngvớiđiềukiệnlàphầnthưởngmàcácnhântàikiếmđượctrênthịtrườngthuộcvềtoànthểcộngđồng.

Khôngcảntrởnhữngngườichạynhanhnhất,chophéphọchạyhếtsức.Đơngiảnchỉcầnthừanhậntrướcrằngchiếnthắngkhôngthuộcvềmộtmìnhhọ,màcầnđượcchiasẻvớinhữngngườikhôngcóthiênphútươngtự.Mặcdùnguyêntắckhácbiệtkhôngđòihỏiphânphốibìnhđẳngthunhậpvàcủacải,nhưngđưaramộtýtưởngvềbìnhđẳngmạnhmẽ,trànđầycảmhứng.

Nguyêntắckhácbiệtthểhiệnmộtsựthỏathuậnliênquanđếntàinăngbẩmsinhnhưmộtloạitàisảnthôngthườngvàphảichiasẻvìlợiíchcủachínhsựphânbốdùnóxảyranhưthếnào.Nhữngngườiđượctrờiưuđãichodùhọlàai,chỉcóthểđượchưởnglợitừmaymắncủamìnhtheonhữngđiềukhoảncảithiệntìnhcảnhnhữngngườikhôngmaymắn.Maymắntrờiphúkhôngchỉđơnthuầndượcdùngđểkiếmlợibởivìhọtàinănghơn,màđểtrangtrảicácchiphígiáodục,đàotạovàsửdụngthiênbẩmcủahọtheonhữngcáchgiúpđỡnhữngngườikémmaymắn.Khôngaixứngdángvớinănglựcthiênphúlớnhơnhayđángđượchưởngmộtkhởiđầuthuậnlợihơntrongxãhội.Nhưngđiềuđókhôngcónghĩalàngườitanênloạibỏnhữngkhácbiệtnày.Cómộtcáchxửlýkhác.Cấutrúccơbảncủaxãhộinêndượcsắpxếpsaochocácngẫunhiênnàycóthểvậnhànhvìlợiíchnhữngngườiítmaymắnnhất.

Bâygiờxétbốnlýthuyếtvềcônglýtrongphânphốicạnhtranhnhau:

1.Hệthốngđẳngcấpphongkiến:Phâncấpcốđịnhdựatrêndòngdõi.

2.Tựdo:Thịtrườngtựdovớicơhộibìnhđẳngmangtínhhìnhthức.

3.Chếđộnhântài:Thịtrườngtựdovớicơhộibìnhđẳngcôngbằng.

4.Quânbình:NguyêntắckhácbiệtcủaRawls.

Rawlschorằngbahọcthuyếtđầuđặtviệcchiaphầntrêncácyếutốcótínhngẫunhiêntheoquanđiểmđạođức-sựngẫunhiêncủadòngdõihayưuthếvềxãhội,kinhtế,hoặctàinăngvàkhảnăngthiênphú.Chỉnguyênlýkhácbiệttránhđượcviệcphânphốithunhậpvàcủacảidựatrêncácyếutốngẫunhiên.Mặcdùlậpluậnvềtínhngẫunhiênvềmặtđạođứckhôngdựatrênlập luậnvề tình trạngbanđầu,nhưngchúng tương tựnhau trênkhíacạnhsau:Cảhaichorằng,khisuynghĩvềcônglý,chúngtanênloạirahoặcđặtsangmộtbênnhữngsựkiệnmangtínhngẫunhiênvềconngườivàvịtríxãhội.

Phảnđối1:PhầnthưởngNguyêntắckhácbiệtcủaRawlsgặphaiphảnđốichính.Phảnđốiđầutiên:Phầnthưởngthìsao?Nếunhântàichỉcóthểđượctưởngthưởngtừtàinăngcủamìnhvớiđiềukiệnphảigiúpđỡnhữngngườinghèonhất,sẽrasaonếuhọquyếtđịnhlàmviệcítđi,hoặckhôngpháttriểnkỹnăngcủamìnhngaytừđầu?Nếumứcthuếcaohaychênhlệchlươngnhỏ,liệunhữngngườilẽralàbác sĩ phẫu thuật sẽ chọn những công việc đơn giản hơn không? LiệuMichealJordansẽkhôngcòncốgắngkhinhảynémbóngnữahayanhsẽgiãtừsânbóngsớmkhông?

Rawls trả lời:Đểcóphần thưởng,nguyên tắckhácbiệtchophépbấtbìnhđẳng thu nhập,miễn điều này giúp ích cho nhiều người bất lợi nhất. TrảlươngcaohơnchocácCEOhoặcgiảmthuếchongườigiàuchỉđểtăngtổngsảnphẩmquốcnội(GDP)làchưađủ.Nhưngnếuphầnthưởngnàytạorasựtăng trưởngkinh tếcó thểcải thiện tình trạngnhữngngườiởdướiđáyxãhội,thìnguyêntắckhácbiệtchophép.

Điều quan trọng cần nhận thấy là sự chênh lệch tiền lương để có phầnthưởngkhácvớiviệcnóingườithànhcôngcóđặcquyềnvềmặtđạođứcvớithành quả lao động của họ.NếuRawls đúng, bất bình đẳng thu nhập chỉcôngbằngchừngnàochúngkích thíchnỗ lực trợgiúpcáchoàncảnhkhókhăn,khôngphảivìcácCEOhayngôisaothểthaoxứngđángkiếmnhiềutiềnhơncôngnhânnhàmáy.

Phảnđối2:NỗlựcĐiềunàyđưatađếnlýlẽphảnđốithứhaimangtínhtháchthứchơn:Nỗlựcthìsao?Rawlsphủquyếtlýthuyếtcônglýcủachếđộnhântàivớilýdotài

năng thiênphúcủamọingườikhôngphải thứhọ tự làmra.Nhưngnhữngngườilàmviệcchămchỉ,nỗlựcđểtraudồitàinăngcủamìnhthìsao?BillGateslàmviệcbềnbỉvàkhókhănđểpháttriểnMicrosoft.MichaelJordanbỏravôsốgiờtậpđểmàigiũakỹnăngbóngrổcủamình.Mặcdùtàinăngvàthiênphú,họcóxứngđángvớiphầnthưởngdonỗlựccủamìnhmanglạikhông?

Rawlstrảlờingaycảnỗlựccũngcóthểlàthànhquảcủamộtsựdạydỗtốt,“Ngaycả sự sẵn sàngđểnỗ lực, cốgắng,vàdođóxứngđáng theonghĩabìnhthườngcũngphụthuộcvàogiađìnhhạnhphúcvàhoàncảnhxãhội”.

Cũnggiốngnhưcácyếutốkhácgópphầnvàothànhcông,nỗlựcchịuảnhhưởngcủatínhngẫunhiênmàchúngtakhôngthểkểcông.“Cóvẻkhảnăngnỗlựccủamộtngườichịuảnhhưởngbởikỹnăngtrờiphú,cũngnhưnhữngconđườngtrảirộngtrướcanhta.Nếunhữngthứkhácgiốngnhau,ngườinàocónhữngyếutốtrên,khảnăngphấnđấubềnbỉsẽtốthơn”.

NhiềusinhviêncủatôiphảnđốilýluậncủaRawlsvềnỗlực.Họtranhluậnrằngthànhtíchcủamình,kểcảviệcđỗvàoHarvard,phảnánhcôngsứccủariênghọ,khôngphảicácyếutốmangtínhngẫunhiênvềmặtđạođứcnằmngoàitầmkiểmsoátcủahọ.Nhiềungườinghingờbấtkỳlýthuyếtvềcônglýnàochorằngvềmặtđạođứcchúngtakhôngxứngđángvớinhữngphầnthưởngdonỗlựccủachúngtamanglại.

SaukhichúngtôitranhluậnvềýkiếncủaRawlsvềnỗlực,tôitiếnhànhmộtcuộckhảosátkhôngkhoahọclắm.Tôichỉrangànhtâmlýhọcchorằngthứtựsinhảnhhưởngđếnnỗlựcvàsựphấnđấu,chẳnghạnnỗlựcthiđỗvàoHarvard.Cácbáocáochorằngcontrưởngcótháiđộlàmviệctốthơn,kiếmtiềntốthơnvàđạtnhiềuthànhcônghơnconthứ.Nhữngnghiêncứunàygâytranhcãi,vàtôikhôngbiếtkếtquảcóđúngkhông.Nhưngchỉthửchovui,tôiyêucầusinhviênnàolàcontrưởnggiơtay.Khoảng75đến80phầntrămsinhviêngiơtay.Kếtquảcáccuộcthămdòtôithựchiệngầnnhưnhau.

Khôngaichorằngmìnhcócáchnàođóđểtrởthànhcontrưởng.Nếumộtcáigìcótínhngẫunhiênvềmặtđạođứcnhưthứtựsinhcóthểảnhhưởngđếnxuhướngcốgắnglàmviệcchămchỉvàtậntâmcủachúngta,thìRawlsđúng.Ngaycảnỗlựccũngkhôngthểlàcơsởcủasựxứngđángvềmặtđạođức.

Mộtlầnnữaluậnđiểmchorằngmọingườixứngđángvớiphầnthưởngvìđãnỗlựcvàchămchỉ,lạibịnghingờvớinguyênnhânsau:dùthườngviệndẫnđếnnỗlực,nhữngngườiủnghộchếđộnhântàikhôngthựcsựchorằngchỉ

nỗlựckhôngthôicóthểlàcơsởcủathunhậpvàsựgiàucó.Hãyxemxéthaicôngnhânxâydựng.

Mộtngườikhỏemạnhrắnrỏi,cóthểxâydựngbốnbứctườngtrongngàymàkhôngđổchỉmộtgiọtmồhôi.Ngườithứhaiyếuớtgầygòvàkhôngthểbêcùnglúchaiviêngạch.Mặcdùngườinàylàmviệccựckỳchămchỉ,nhưngviệcanhtalàmtrongmộttuầnthìngườiđồngnghiệpcơbắplàmmộtngàylà xong.Không người nào theo chủ nghĩa nhân tài có thể nói người côngnhânyếunhưngchămchỉxứngđángđượctrảtiềnnhiềuhơn,vìđãnỗlựcnhiềuhơnngườicôngnhânkhỏemạnh.

HoặcxétMichaelJordan.Sựthậtanhluyệntậpcựckỳchămchỉ.Nhưngmộtvàicầuthủchơibóngrổ luyệntậpcònchămchỉhơn.Khôngaicó thểnóinhữngngườinàyxứngđángcóđượchợpđồnglớnhơnhợpđồngcủaJordanvì đó là phần thưởng quá trình luyện tập vất vả của họ.Vì vậy theo chủnghĩanhântài,mặcdùnóivềnỗlựcnhưngthựctếchínhsựđónggóphoặcthànhtựumớixứngđángđượcthưởng.Chodùtháiđộlàmviệccólàviệcriêngcủachúngtahaykhông,đónggópcủachúngtaphụthuộc-ítnhấtmộtphầnnàođó-vàothiênphúmàchúngtakhôngthểtựkểcông.

BácbỏsựxứngđángđạođứcNếulý luậnđạođứcvề tínhngẫunhiên trongphânbố tàinăngcủaRawlsđúng,thìcómộtkếtluậnđángngạcnhiên:Cônglýphânphốikhôngphảilàvấnđềthưởngchonhữngngườixứngđángvềmặtđạođức.

Ông thừanhậnkết luậnnày tráingượcvớicáchsuynghĩbình thườngcủachúngtavềcônglý:“Cómộtxuhướngphổbiếngiảđịnhrằngthunhậpvàcủacải,vànói chungnhữngđiều tốtđẹp trongcuộc sốngphảiđượcphânphốitheosựxứngđángvềmặtđạođức.Cônglýlàhạnhphúcdophẩmchấtsinh ra...Giờ đây công lý với tư cách là sự công bằng bác bỏ quan niệmnày”.

Ravvlslàmxóimònquanđiểmcủachếđộnhântàibằngcáchgợilênsựhoàinghivàotiềnđềcơbảncủanó-nếuchúngtaloạibỏcácràocảnxãhộivàkinh tế trên con đườngdẫn tới thành công thì có thể nóimọi người xứngđángvớinhữngphầnthưởngdotàinăngcủahọmanglại.

Chúngtakhôngxứngđángvớivịthếcủamìnhtronghệthốngphânphốitàinăngthiênphú,cũngnhưđiểmxuấtphátcủachúngtatrongxãhội.Ýkiếnchúngtaxứngđángvớitínhcáchtốtchophépmìnhnỗlựctraudồikhảnăng

cũngcóvấnđề;bởivìtínhcáchđóphụthuộcrấtlớnvàonềntảnggiađìnhvàhoàncảnhxãhộikhi còn thơấu -điềuchúng takhông thểchọnđược.Kháiniệmxứngđángkhôngápdụngởđây.

Nếucônglýphânphốikhôngphảilàviệckhenthưởngchosựxứngđángvềmặtđạođức,thìcóphảiđiềunàycónghĩalànhữngngườilàmviệcchămchỉvàchơiđúngluậtkhôngđượcyêusáchvềnhữngphầnthưởnghọnhậnđượcnhờnỗ lựccủamình?Không,khônghẳn thế.ỞđâyRawlsnêu ramột sựphânbiệtquantrọngnhưngtinhtế-giữaxứngđángvềmặtđạođứcvàđiềumàônggọi“sựđượcphéptheokỳvọnghợppháp”.Sựkhácbiệtlà:Khônggiốngluậnđiểmvềxứngđáng,sựđượcphépcóthểchỉnảysinhmộtlầnkhimộtsố luậtchơinhấtđịnhđãđâuvàođó.Nókhông thểchochúng tabiếtcáchthiếtlậpcácquytắcbanđầunhưthếnào.

Xungđộtgiữaxứngđángvềđạođứcvàsựđượcphép lànguyênnhâncơbảntrongnhiềucuộctranhluậnnóngnhấtvềcônglýcủachúngta:Mộtsốngười nói rằng tăng thuế đánhvàongười giàu là tước đoạt của họ thứ họxứngđángcóđược;hoặccoitínhđadạngchủngtộcvàsắctộclàmộtyếutốtrongtuyểnsinhđạihọcđãtướcđilợithếcủanhữngứngviêncóđiểmSATcao - lợi thếmàvềmặtđạođứchọxứngđángđượchưởng.Nhữngngườikhácnóikhông-vềmặtđạođức,mọingườikhôngxứngđángđượchưởngcáclợi thếnày;đầutiênchúngtaphảiquyếtđịnhluậtchơi(mứcthuế,cáctiêuchuẩntrúngtuyển)nênnhưthếnào.Chỉkhiđóchúngtamớicóthểnóiaicóquyềncóthứgì.

Xemxétsựkhácbiệtgiữatròchơimayrủivàtròchơikỹnăng.Giảsửtôimuaxổ số.Nếu trúng thưởng, tôi đượcphépnhận tiền thưởng.Nhưng tôikhôngthểnóimìnhxứngđángtrúngthưởng,bởivìxổsốlàtròchơimayrủi.Tôi không dùng đức tính hay kỹ năng củamình để chiến thắng trong tròchơi.

Giờ tưởng tượngBostonRedSox[25] chiến thắng tronggiảiWorldSeries.Với kết quả thế, họ được phép nhận cúp. Nhưng họ có xứng đáng chiếnthắnghaykhônglạilàvấnđềkhác.Câutrảlờiphụthuộcvàocáchchơicủahọ.Họthắng“rùa”(vídụdotrọngtàithổisaitạimộtthờiđiểmquyếtđịnh)haybởivìhọthựcsựchơi tốthơnđối thủ, thểhiệnphẩmchấtvàkỹnăngtuyệtvờitrênsân?

Tròchơikỹnăng,khônggiốngtròchơimayrủi;cóthểcósựkhácbiệtgiữangườiđượcphépthắngvàngườixứngđángthắng.Đólàbốivìtròchơikỹnăngtưởngthưởngchosựkhổluyệnvàthểhiệnmộtsốđứctínhnhấtđịnh,

Rawlschorằngcônglýphânphốikhôngphảilàkhenthưởngđứctínhhaysựxứngđángvềmặtđạođức.Thayvàođó,nólàsựđápứngkỳvọnghợpphápphátsinhkhicácquytắccủacuộcchơiđượcđặtđúngvịtri.Mộtkhicác nguyên tắc công lý thiết lập nên các điều khoản của hợp tác xã hội,ngườidânđượchưởngcác lợi íchhọkiếmđược theoquyđịnhđó.Nhưngnếuđượcyêucầunộpthuếmộtphầnthunhậpđểgiúpđỡnhữngngườicóhoàncảnhkhókhăn,họkhôngthểphànnànviệcnàygâychohọtổnthấtvềnhữnggìhọxứngđángđượchưởng.

Khiđó,mộtkếhoạchphânphốicôngbằngtrảlờichocâuhỏiconngườicóquyềnđượchưởnggì;nóđápứngkỳvọnghợpphápcủahọdocácthiếtchếxãhội thiết lập.Nhưngnhữngđiềuhọđượcphép cókhông tỷ lệ và cũngkhông phụ thuộc vào giá trị nội tại của họ. Các nguyên tắc công lý điềuchỉnhcấutrúccơbảncủaxãhội...khôngđềcậpđếnsựxứngđángvềmặtđạođức,vàkhôngcóxuhướngphânphốiphầnchiatươngứngvớinó.

Rawlsbácbỏviệclấysựxứngđángvềmặtđạođứclàmcơsởchocônglýphânphối trênhaicăncứ.Đầu tiên,nhưchúng tađã thấy,những tàinăng(củatôi)chophéptôicạnhtranhthànhcônghơnnhữngngườikháckhônghoàn toàndo tôi tự tạo ra.Nhưng sựngẫunhiên thứhai cũngkhôngkémphầnquyếtđịnh:tạibấtkỳthờiđiểmnào,nhữngphẩmchấtmàmộtxãhộiđánhgiácaocũngngẫunhiênvềmặtđạođức.Ngaycảkhitôiđãcómộttàinăngduynhất,khôngcógìphảibàncãi, thìhoàntoàncóthểphầnthưởnggặtháiđượctừtàinăngnàycũngphụthuộcvàotínhngẫunhiêncủacungvàcầu.ỞxứTuscany thờiTrungcổ,họasĩvẽbíchhọarấtđược trọngvọng,trongkhithếkỷ21ởCalifornia,lậptrìnhviênmáytínhmớicógiá.Kỹnăngcủatôikiếmđượcnhiềuhayít tiềnphụthuộcvàoviệcxãhộimongmuốnnhữnggì.Vàđiềunàyphụthuộcvàophẩmchất,đặctínhmộtxãhộimuốntưởngthưởng.

Hãyxemxétsựkhácbiệtvềtiềnlươngnhưsau:

• Lương bình quân giáo viên ở Hoa Kỳ khoảng 43.000 đôla/năm. DavidLetterman diễn giả chương trình trò chuyện đêm khuya kiếm được31.000.000đôla/năm.

•ChánhánTòaánTốicaoHoaKỳlohnRobertsđượctrả217.400đôla/năm.Thẩmphán Judy, người phụ trách chương trình truyền hình thực tế, kiếmđược25.000.000đôla/năm.

Mứclươngchênhlệchnàycócôngbằngkhông?CâutrảlờicủaRawlsphụthuộcvàoviệcliệuchúngcóxuấthiệntrongmộthệthốngthuếvàtáiphân

phốivậnhànhvìlợiíchcủanhómngườinghèokhông.Nếuđúng;LettermanvàthẩmphánJudysẽđượcphéphưởngkhoảnthunhậpcủahọ.Tuynhiên,không thểnói thẩmphán Judyxứngđángkiếmnhiềugấp trăm lần sovớichánhánRoberts,hoặcLettermanxứngđángkiếmnhiềugấpbảytrămlầngiáoviên.Thựctếviệctìnhcờsốngtrongmộtxãhộitrảlươnghậuhĩchocácngôi sao truyềnhình là sựmaymắncủahọ,khôngphảiđiềuhọxứngđáng.

Nhữngngườithànhđạtthườngbỏquacáckhíacạnhtìnhcờnàytrongthànhcông củamình. Ít nhất trênkhía cạnhnàođó, nhiềungười trong chúng tamaymắn có các phẩmchấtmàxã hội tình cờ coi trọng.Trongxã hội thịtrường, thật đáng giá nếu có tài kinh doanh. Trong xã hội quan liêu, khảnăngkếtthândễdàngvàthuậnlợivớicấptrênmớiđánggiá.Trongxãhộidânchủđạichúng,thậtđánggiánếuănảnhkhixuấthiệntrêntruyềnhình,vàcókhảnăngnóichuyệnngắngọn,hấpdẫn.Trongxãhộithíchtranhtụng,rấtcóíchkhiđihọctrườngluật,cókỹnănglýluậnvàdiễngiảiđểcóđiểmLSATcao.

Chúng ta không thể tác động đến việc xã hội của chúng ta tưởng thưởngnhững giá trị nào.Giả sử chúng ta - với tài năng củamình - không sốngtrongmộtxãhộicôngnghệtiêntiến,ưatranhtụngnhưxãhộichúngta,màtrongmộtxãhộisănbắn,mộtxãhộichiếnbinh,haymộtxãhộitặngthưởngnhữngphầnthưởngcaoquývàuytínnhấtchonhữngngườicóthểlựctốtnhất,hoặcsùngđạonhất.Tàinăngcuachúngtasẽrasao?Rõràng,chúngsẽkhôngđưachúng tavươnxa.Vàkhôngnghingờgìnữa,một sốngười sẽpháttriểnnhữngkỹnăngkhác.Tuynhiên,liệuchúngtacóítxứngđánghaythiếugiá trịhơnchúng tabâygiờkhông?Câu trả lờicủaRawls làkhông.Chúngtacóthểnhậnđượcíthơn,vàđúngnhưthế.Nhưngkhiđượchưởngít hơn,khôngvì thếmàchúng tagiảmgiá trị đi, ít xứngđánghơnnhữngngườikhác.Điềunàycũngđúngvớinhữngngườithiếuvịtrícóuytíntrongxãhộichúngta,vànhữngngườicóítnhữngnăngkhiếumàxãhộichúngtatìnhcờcoitrọng.

Vìthế,khichúngtađượclợidoluậtchơithườngchokhảnăngvậndụngtàinăng củamình, thì thật sai lầm và ngạomạn khi cho rằng chúng ta xứngđángnhấtđểsốngtrongmộtxãhộiđánhgiácaonhữngphẩmchấtchúngtacódưthừa.

WoodyAllenđưarađiểmtươngtựtrongbộphimStardustMemories.Allenđóngvaimộtnhânvậttươngtựnhưchínhbảnthânông-mộtdiễnviênhàinổitiếngcótênSandy,gặpgỡJerry,bạnhàngxómhồibébâygiờlàmộttài

xếtaxibấtđắcchí.

SANDY:Cậuđanglàmgìvậy?Cậulàmsaothế?

JERRY:Cậubiếttôilàmgìkhông?Tôiláixetaxi.

SANDY:Ồ,trôngcậuổnmà.Cậuláixetaxithìcólàmsao?

JERRY:Chà.Nhưngnhìntôisovớicậu...

SANDY:Cậumuốn tôi nói điều gì? Tôi là đứa trẻ trong khu phố hay kểchuyệncười,phảikhông?

JERRY:Ừ.

SANDY:Vậy,vìvậy,chúngta,cậubiếtđấy,chúngtasốngtrongmộtxãhộiđánhgiá cao chuyệncười, cậu thấykhông?Nếucậunghĩvềđiềuđó theocáchnày-(hắnggiọng)nếutôilàngườidađỏApache,nhữngngườikhôngcầndiễnviênhài,phảikhông?Nếuthếtôilàkẻthấtnghiệp.

JERRY:Vậyhả?Ồ,thôinào,điềuđókhônggiúptớcảmthấytốthơn.

Ngườiláixetaxiđãkhôngthayđổitrướclýlẽcủangườidiễnviênhàikịchvềtínhngẫunhiêntheokhíacạnhđạođứccủadanhvọngvàtiềnbạc.Xemsựkhốnkhổcủamìnhnhưvậnrủiđãkhônganủiđượcngườitàixế.Cólẽnguyêndotrongmộtchếđộnhântài,phầnlớnmọingườinghĩrằngthànhtựulớnphảnánhnhữnggìchúngtaxứngđáng,mộtýtưởngkhôngphảidễdàngđánhđổ.Liệucôngbằngtrongphânphốicóthểđượctáchhẳnrakhỏisựxứngđángvềmặtđạođứclàmộtcâuhỏichúngtakhámphátrongnhữngtrangtiếptheo.

Cuộcsốngcókhôngcôngbằng?Vàonăm1980,khiRonaldReagantranhcửtổngthống,kinhtếgiaMiltonFriedmancùngvợRose(đồngtácgiả)xuấtbảnquyểnTựdolựachọn(FreetoChoose)-mộttácphẩmrấtănkhách.Quyểnsáchbảovệnềnkinhtếthịtrườngtựdovàđãtrởthànhmộtcuốnsáchgiáokhoa-thậmchímộtthánhkinh-chocácnămReagan tạinhiệm.Đểbảovệnguyên tắckinh tế tựdochốnglạisựphảnđốicủachủnghĩaquânbình,Friedmancómộtsựnhượngbộđángngạcnhiên,ôngthừanhậnnhữngngườilớnlêntronggiađìnhgiàucóvàhọcởcáctrưởngtốtcólợithếkhôngcôngbằngsovớinhữngngườikhôngcónềntảngưuđãi.Ôngcũngthừanhậnnhữngngười-dùkhôngtựmình tạora- thừahưởngtàinăngvà thiênphúcốmột lợi thếkhôngcông

bằngsovớinhữngngườikhác.

TuynhiênkhácRawls,Friedmannhấnmạnhchúng takhôngnêncốgắngkhắcphụcbấtcôngnày.Thayvàođó,chúngtanênbiếtcáchsốngchungvớinó,vàhưởngnhữnglợiíchnómangđến:Cuộcsốngvốnkhôngcôngbằng.Thậthấpdẫnđểtinrằngchínhquyềncóthểkhắcphụcnhữnggìtựnhiênđãtạora.Tuynhiên,cũngthậtquantrọngđểnhậnrachúngtađượchưởngthậtnhiềulợiíchtừnhững,bấtcôngmàchúngtaphànnàn.

Khôngcógìcôngbằng...khiMuhammadAlisinhrađãcónhữngkỹnăngđểôngtrởthànhvõsĩquyềnanhcừkhôi...ChắcchắnkhôngcôngbằngkhiMuhammadAlicóthểkiếmđượchàngtriệuđôlatrongmộtđêm.Tuynhiên,phảichăngsẽbấtcônghơnvớinhữngngườithíchxemôngnếu,vìmộtsốlýtưởngbìnhđẳng trừu tượng,MuhammadAlikhôngđượcphépkiếmđượcnhiềuhơntrongtrậnđấu.

Trong tácphẩmLýthuyếtvềcônglý,Rawlsbácbỏ lờikhuyênvềsự thỏamãnmà quan điểm của Friedman phản ánh. Rawls tuyên bốmột chân lýquen thuộcmàchúng ta thường lãngquên:Cáchmọi thứvậnhànhkhôngquyếtđịnhcáchchúngnênđượcvậnhành.

Chúngtanênphảnđốiluậnđiểmrằngtrậttựtrongcácthểchếluônluôncónhượcđiểmvìsựphânbốtàinăngthiênphúvàsựngẫunhiêncủahoàncảnhxãhộilàkhôngcôngbằng,vàsựbấtcôngnàycótínhtấtyếudùconngườicósắpđặtrasaođichăngnữa.Đôikhisuynghĩnàyđượcxemnhưcáicớđểbỏquasựbấtcông,nhưthểtừchốichấpnhậnsựbấtcôngtươngđươngvớiviệckhôngthểchấpnhậncáichết.Sựphânbốthiênphúkhôngcôngbằngmàcũngchẳngbấtcông,cũngchẳngbấtcôngkhiaiđóđượcsinhratrongxãhộivớimộtvịtrícụthểnàođó.Đâyđơngiảnlànhữngsựkiệntựnhiên.Đâulàcôngbằngvàbấtcônglàcáchmàcácthểchếđốiphóvớinhữngsựkiệnđó.

Rawlsđềxuấtcáchchúngtađốiphóvớinhữngsựkiệnnàybằngcáchđồngý“chiasẻsốphậnvớimọingười”,và“[tựmình]tậndụngsựngẫunhiêncủatạohóavàhoàncảnhxãhộikhilàmviệcgìđólàvìlợiíchchung”.Chodùcuốicùngcóthànhcônghaykhông,lýthuyếtcủaôngthểhiệnmộtnghiêncứuhấpdẫnnhất trong lịchsửngành triếthọcchính trịMỹvềmộtxãhộibìnhđẳnghơn.

7.TRANHCÃIVỀCHÍNHSÁCHCHỐNGKỲTHỊ[26]

CHERYLHOPWOODkhôngxuất thân tronggiađìnhgiàu có.Đượcmộtngườimẹđơnthânnuôidưỡng,côphấnđấutốtnghiệptrunghọc,caođẳngcộngđồngvàĐạihọcbangCaliforniaởSacramento.SauđócôchuyểntớitiểubangTexasvànộpđơnvàoKhoaLuậtĐạihọcTexas - khoa luật tốtnhấttiểubangvàlàmộttrongnhữngkhoaluậthàngđầucảnước.Mặcdùcóđiểm trung bình là 3,8, làm khá tốt bài thi vào trường luật (có điểm sosánh[27]là83)),nhưngHopwoodkhôngtrúngtuyển.

CôgáidatrắngHopwoodsuynghĩmìnhtrượtthậtkhôngcôngbằng.Mộtsốthísinhcóđiểmtrungbình,điểmthithấphơncôvẫntrúngtuyểnchỉvìhọlàngườiMỹgốcPhihaygốcMexico.Nhàtrườngcóchínhsáchchốngkỳthịưu tiên cho các thí sinhnhóm thiểu số.Trên thực tế, tất cả thí sinhnhómthiểusốcóđiểmthixấpxỉđiểmthicủaHopwoodđềutrúngtuyển.

Hopwoodkiệnvụnàylêntòaánliênbangvìchorằngmìnhbịphânbiệtđốixử.TrườngđạihọcphảnbácrằngmộtphầnsứmệnhcủakhoalàtăngsựđadạngvềchủngtộcvàdântộctrongngànhluậtởTexas,khôngchỉtrongcáccông ty luật,màcònởcáccơquan lậpphápvà tòaán tiểubang.MichaelSharlot, trưởngKhoaLuậtnói:“Luậtpháptrongxãhộidânsựcựckỳphụthuộcvàoviệcxãhội sẵnsàngchấpnhậnphánxétcủa tòaán.Sẽkhóđạtđượcđiềuđóhơnkhi tấtcảcácnhómchưacóđạidiện trongcáccơquanthực thi công lý”. Ở tiểu bang Texas, ngườiMỹ gốc Phi và gốcMexicochiếmtới40%dânsố,nhưngtỷlệlàmviệctrongngànhluậtcủanhómnàythấp hơn rất nhiều.KhiHopwood nộp đơn,Khoa LuậtĐại học Texas ápdụngchínhsáchtuyểnsinhchốngkỳthịvớimụctiêucókhoảng15%lượngtrúngtuyểnlàngườinhómthiểusố.Đểđạtmụctiêunày,ĐạihọcTexasđặtđiểm chuẩn cho thí sinh nhóm thiểu số thấp hơn điểm chuẩn cho nhómkhông phải thiểu số.Nhân viên trường đại học tranh luận: tất cả các sinhviênnhómthiểusốtrúngtuyểnnóichungđủkhảnănglàmviệc,vàhầunhưsaukhitốtnghiệp,họđềuvượtquakỳthivàoluậtsưđoàn.NhưngđóchỉlàlờianủinhỏvớiHopwood,côvẫntinmìnhbịđốixửkhôngcôngbằng,vàlẽraphảitrúngtuyển.

VụHopwoodkiệnchínhsáchchốngkỳthịkhôngphảivụkiệnđầutiênkiểuthế,vàcũngsẽchẳngphảivụcuốicùng.Tronghơnbathậpkỷqua,tòaánđãvậtlộnvớicácvấnđềhócbúavềmặtđạolývàpháplýmàchínhsáchchống

kỳ thịđặt ra.Năm1978, trongvụBakke,TòaánTốicaoHoaKỳủnghộ(vớitỷlệsítsao)chínhsáchtuyểnsinhnàytạiKhoaY,ĐạihọcCaliforniatạiDavis.Trongnăm2003,mộtphánquyếtsítsaocủaTòaánTốicaochophépsửdụngchủngtộclàmộtyếutốxéttuyểntrongvụviệcliênquanđếnKhoaLuật,ĐạihọcMichigan.TrongkhiđógầnđâycửtriởcáctiểubangCalifornia,WashingtonvàMichigankiếnnghịbỏphiếuchốngviệc truđãichủngtộctronggiáodụcvàviệclàm.CâuhỏivớitòaánlàliệuchínhsáchchốngkỳthịtrongtuyểndụngvàtuyểnsinhcóviphạmđiềukhoảnbảovệquyềnbìnhđẳngcủahiếnphápHoaKỳhaykhông?Nhưngchúngtahãyđểhiếnphápsangmộtbênđểtậptrungvàovấnđềđạođức:Cóbấtcôngkhôngkhi đưa yếu tố chủng tộc và dân tộc vào quá trình tuyển dụng hay tuyểnsinh?

Đểtrảlời,trướctiêncùngxemxétbalýdoủnghộchínhsáchchốngkỳthịchủng tộc và dân tộc: sửa chữa sự thiên lệch trong các bài thi chuẩn, bồithườngchosailầmtrongquákhứvàthúcđẩytínhđadạng.

Khắcphụcsựthiênvịtrongcácbàikiểmtra

Mộtnguyênnhânđểxét thêmyếu tốchủng tộcvàdân tộc làđể sửachữanhữngyếutốthiênvịkhảdĩtrongcácbàikiểmtra.TừlâukhảnăngdựbáomứcđộthànhcôngtronghọctậpvànghềnghiệpcủabàikiểmtraSAT[28]vàcácdạngbàikiểmtrakhácđãbị tranhcãi.Trongnăm1951,mộtứngviênchochươngtrìnhtiếnsĩtạiKhoaTôngiáo,ĐạihọcBostoncóđiểmGRE[29]rất thường.ChàngthanhniênMartinLutherKing,ngườisaunàytrởthànhmột trongnhữngdiễngiảvĩđạinhất trong lịchsửHoaKỳ,đạtđiểmdướitrungbìnhtrongphầnthitừvựng.Maymắnthay,ôngđãtrúngtuyển.

Mộtsốnghiêncứuchothấynóichungtrongcácbàikiểmtrachuẩnhóa,sinhviêndađenvàgốcTâyBanNhacóđiểmthấphơnsinhviêndatrắng,kểcảkhiđãhiệuchỉnhbài thi chophùhợpvớigiai tầngkinh tế.Nhưngbấtkểnguyênnhângâyrachênhlệchđiểmkiểmtra,việcsửdụngbàikiểmtratiêuchuẩnđểdựbáomứcđộ thànhcông tronghọc thuậtđòihỏiphảixemxétđiểmsốnàycùngvớinềntảnggiađình,xãhội,vănhóa,vàgiáodụccủathísinh.MộtbàiSAT700điểmcủamộthọcsinhhọctrườngcôngnghèoởkhuSouthBronxcóýnghĩanhiềuhơnsovàibài thicócùngđiểmsốcủamộthọc sinhnhàgiàuhọcở trường tốt trongkhu thượng lưuUpperEastSideManhattan.Tuynhiên,việcxétđiểm thicùngvớinền tảngchủng tộc,dân

tộcvàkinhtếcủasinhviênkhôngtháchthứcquanniệmtrườngcaođẳngvàđạihọcnênnhậnnhữngsinhviênhứahẹnnhấtvềmặthọcthuật;đơngiảnđâychỉlàmộtcốgắngxácđịnhtiềmnănghọcthuậtcủacánhânchínhxáchơn.

Cuộctranhluậnvềchốngkỳthịchủyếutrênhaicơsởsau:lậpluậnbùđắpvàlậpluậnvềsựđadạng.

BùđắpnhữngsailầmtrongquákhứLậpluậnbùđắpcoichínhsáchchốngkỳthịlàphươngthuốcchonhữngsailầmtrongquákhứ.Theođó,sinhviênthiểusốcầnđượcưutiênđểbùđắpchosựphânbiệtđốixửtrongquákhứkhiếngiờđâyhọbịbấtlợimộtcáchbấtcông.Lậpluậnnàycoi trúngtuyểnnhưmột lợi íchchongườinhậnvàtìmcáchphânphốilợiíchnàysaochocóthểbùđắpđượcsựbấtcôngtrongquákhứvànhữngảnhhưởngdaidẳngcủanó.

Nhưnglýlẽbùđắpbịnhữngngườiphêbìnhphảnbácnhưsau:nhữngngườihưởnglợikhôngnhấtthiếtlànhữngngườiđãtừngchịukhổđau,vànhữngngười trả tiềnbùđắpítkhi làngườichịu tráchnhiệmvềsai lầmcầnđượcsửachữa.Nhiềuđốitượnghưởnglợitừchínhsáchchốngkỳthịlàsinhviênthiểusốnhưngởtầnglớptrunglưu,khôngphảichịuhoàncảnhđaukhổnhưthanhniênngườiMỹgốcPhivàgốcLatinsốngtạikhuổchuột.TạisaomộtsinhviênngườiMỹgốcPhisốngởkhungoạiôgiàucóHoustonlạiđượcưuđãihơncôgáiCherylHopwood,ngườicólẽthậtsựkhókhănhơnvềkinhtế?

Nếutrọngtâmlàđểgiúpngườibấtlợi,cácnhàphêbìnhchorằngchínhsáchchốngkỳ thịcầnphảidựa trên tầng lớp,khôngphảichủngtộc.Vànếuưutiên chủng tộcđượcdùngđểbùđắp cho sựbất công của chếđộnô lệ vàphânbiệtchủngtộctrongquákhứ,làmsaocóthểcôngbằngkhibắtnhữngngườinhưHopwood,vốnchẳngliênquangìđếnsựbấtcôngtrongquákhứấy,phảigánhchịu?

Liệulýlẽbùđắpchochínhsáchchốngkỳthịcóthểphảnbáclạiýkiếnnàyhaykhôngphụthuộcvàokháiniệmtráchnhiệmtậpthểphứctạp:vềmặtđạođức,chúngtacótráchnhiệmsửachữanhữngsailầmdothếhệđitrướcgâyrakhông?Đểtrảlờicâuhỏinày,chúngtacầnphảibiếtthêmvềcáchphátsinhnghĩavụđạođức.Chúngtagánhvácnghĩavụchỉvớitưcáchcánhânhayphảigánhmộtvàinghĩavụvớitưcáchlàthànhviêncáccộngđồngvớinhữngđặctínhlịchsử?Vìchúngtasẽđếnvớicâuhỏinàytrongphầnsau

cuốnsách,giờhãytạmđặtnósangmộtbênvàchuyểnsanglýlẽđadạng.

ThúcđẩysựđadạngVớilýlẽđadạng,chínhsáchchốngkỳthịkhôngphụthuộcvàokháiniệmtráchnhiệmtậpthểgâytranhcãi.Vàcũngkhôngphụthuộcvàoviệcchứngminh bản thân các sinh viên thiểu số được ưu tiên trong tuyển sinh đã bịphân biệt đối xử hay bị bất lợi. Trúng tuyển không được coi như phầnthưởngchongườinhậnmàlàphươngtiệnnhằmđạttớimộtmụcđíchxứngđángvềmặtxãhội.

Cơsởvềsựđadạnglàmộtlýlẽnhândanhlợiíchchung-lợiíchchungcủachínhtrườnghọcvàcủacảxãhội.Đầutiên,trườngđạihọcmongmuốncóđượcmộtcộngđồngsinhviênphatrộnnhiềuchủngtộcbởivìđiềunàychophépsinhviênhọchỏitừnhaunhiềuhơnsovớikhitấtcảsinhviêncócùngnềntảng.Doviệcchỉnhậnsinhviêntừmộtvùngcủađấtnướcsẽlàmgiớihạn tiềmnăng trí tuệvàvănhóa,nênđây là lý lẽ thứnhấtủnghộ tínhđadạngvềdântộc,chủngtộc,vàgiaitầng.Thứhai,lýlẽđadạngchorằngviệcgiúpnhómthiểusốbịbấtlợiđảmnhậnvịtrílãnhđạotrongnhữnglĩnhvựccôngvàngànhnghềsẽthúcđẩymụctiêudânsựcủatrườngdạihọcvàđónggópcholợiíchchung.

Đadạnglàmộttrongnhữnglýlẽthườngxuyênđượccáctrườngcaođẳng,đại học đưa ra,Khi phải đốimặt với vụ kiện củaHopwood, trườngKhoaLuậtĐạihọcTexas tríchdẫnmục tiêudânsựmàchínhsáchchốngkỳ thịcủakhoanhắmtới.KhoaLuậtcómộtsứmệnhlànângcaosựđadạngtrongnghềluậtởTexasvàchophépngườiMỹgốcPhivàgốcLatinđảmnhậnvaitròlãnhđạotrongchínhquyềnvàgiớiluậtgia.Ôngchobiếtnhờbiệnphápnày,chươngtrìnhchốngkỳthịcủakhoađãthànhcông:“Chúngtôithấysinhviên nhóm thiểu số tốt nghiệp từ khoa chúng tôi trở thành các quan chứcđượcbầu,làmviệctạicáccôngtyluậthàngđầu,trởthànhnghịsỹtiểubanghayquantòaliênbang.Trongphạmvinàođó,ngườinhómthiểusốlàmviệctrongcáccơquanquantrọngởTexasthườnglàsinhviêncũcủachúngtôi”.

KhiTòaánTốicaoMỹxửvụBakke,ĐạihọcHarvardgửimộtbảntómtắtthân-hữu-của-tòa[30] bảo vệ chính sách chống kỳ thị trên quan điểm giáodục.Nónóirằngđiểmtrungbìnhvàđiểmthiđầuvàokhôngbaogiờlàtiêuchuẩnxét tuyểnduynhất.“Nếuthànhtíchhọc tậpxuấtsắc là tiêuchíduynhất hoặc tiêu chí chiếmưu thế,Đại họcHarvard sẽmất đi rất nhiều sứcsốngvàtrítuệxuấtsắc...Vìthếchấtlượngcủacáchoạtđộnggiáodụcdành

chotấtcảsinhviênsẽgiảmsút”.Trongquákhứ,đadạngcónghĩalà“sinhviênđến từCalifornia,NewYorkvàMassachusetts; thị dânvànôngdân;nghệ sĩ violin, họa sĩ và cầu thủ bóng đá, nhà sinh học, sử gia và ngườinghiêncứuvănhọccổđiển;ngườimôigiớichứngkhoán,cáchọcgiảvàcácchính trịgia tương lai”.Bâygiờ, trườngđạihọccũngquan tâmđếnsựđadạngvềchủngtộcvàdântộc.

Một cậu nông dân từ Idaho có thể mang tới Harvard điều gì đó màmộtngườiBoston không thể đemđến.Tương tự,một sinh viên da đen có thểmangđếnmộtđiềugìđómàsinhviêndatrắngkhôngthểmangđến.Chấtlượnghoạtđộnggiáodụccủa tất cả các sinhviênởĐạihọcHarvardphụthuộcmộtphầnvàonhữngkhácbiệttrongnềntảngvàvẻbềngoàicủacácsinhviên.

Cácphảnbácnhằmvàolýlẽđadạngđưarahaikiểuphảnđối-mộtmangtínhthựctế,mộtmangtínhnguyêntắc.Phảnđốimangtínhthựctếnghingờhiệuquảcủachínhsáchchốngkỳthị.Việcưutiêntheochủngtộcsẽkhôngmangđếnmộtxãhộiđanguyênhơnhaygiảmthànhkiếnvàbấtbìnhđẳngmàhủyhoạilòngtựtrọngcủasinhviênnhómthiểusố,làmgiatăngýthứcnhạycảmvềchủngtộcởnhiềuphía,làmcăngthẳngmâuthuẫnchủngtộc,vàkhơigợinỗioángiận trongnhữngnhómda trắngthiểusốcảmthấyhọcũngphảiđượcưuđãi.Phảnđốikiểunàykhôngchorằngchínhsáchchốngkỳthịlàbấtcông,màchorằngchínhsáchnàylợibấtcậphạihoặckhóđạtmụctiêu.

Ưutiênchủngtộccóviphạmquyền?Phảnđốimangtínhnguyêntắcchorằng:mặcdùmụctiêulớphọcđadạnghaymộtxãhộicôngbằnghơnlàvôcùngtốtđẹpvàchínhsách,chốngkỳthịcó thể rất thành công trong việc đạt được mục tiêu này, nhưng sử dụngchủngtộchaydântộclàyếutếtrongxéttuyểnlàkhôngcôngbằng.Lýdo:làm điều đó đã vi phạm quyền của những thí sinh nhưCherylHopwood,nhữngngười bị đặt vào thếbất lợi trong cạnh tranhkhôngdo lỗi củabảnthân.

Với thuyếtvị lợi,phảnđốinàykhôngcónhiều trọng lượng.Điềunàyphụthuộcvàolợiíchvềgiáodụcvàxãhộidochínhsáchnàytạoracólớnhơnsự thấtvọngdobị trượtcủaHopwoodvànhững thísinhda trắngcóđiểmmấp mé điểm chuẩn không. Tuy nhiên, nhiều người đề xuất chính sáchchốngkỳthịkhôngtheothuyếtvịlợi;họlànhữngngườitheochủnghĩatự

dodânchủkiểuKanthoặckiểuRawlsvốntinrằngngaycảmụctiêuđángthèmmuốncũngkhôngthểbỏquaquyềncủacánhân.Đốivớihọ,nếuviệcsửdụngyếutốchủngtộctrongtuyểnsinhviphạmquyềncủaHopwood,thìlàmnhưthếlàbấtcông.

RonaldDivorkin,triếtgiapháplýhướngquyền,diễngiảiphảnđốinàybằngcách lập luận coi việc sử dụng chủng tộc trong chính sách.chống kỳ thịkhôngviphạmquyềncủabấtcứai.Ônghỏi,Hopwoodbịtừchốiquyềngì?Cólẽcôtinrằngmọingườicóquyềnkhôngbịphánxéttheonhữngyếutốnhưchủngtộc-thứmàhọkhôngthểkiểmsoátđược.Nhưnghầuhếtcáctiêuchítuyểnsinhđạihọctruyềnthốngđềuliênquanđếncácyếutốngoàitầmkiểm soát của mọi người. Không phải lỗi của tôi nếu tôi đến từMassachusettschứkhôngphảitừIdaho,hayrằngtôilàmộtngườichơibóngđátệhại,hoặctôikhôngthểhátđúnggiaiđiệu.CũngkhôngphảilỗicủatôinếutôithiếukhảnănglàmtốtbàithiSAT.

Cólẽquyềnbịđedọaởđâylàquyềnđượcđánhgiáchỉtheotiêuchíđiểmthi-khôngxétcóđábóngtốtkhông,hoặcđếntừIdaho,hoặcđãthamgiatìnhnguyệntrongbếpăncộngđồngkhông.Trênquanđiểmnày,nếuđiểmtrungbình,điểmthivàcáckếtquảhọctậpkháccủatôitrongnhómthísinhđầu,thìtôixứngđángtrúngtuyển.Nóicáchkháctôixứngđángđểđượcxéttuyểnchỉtheothànhtíchhọctậpcủatôi.

NhưngnhưDworkinchỉra,khôngcóquyềnnàonhưthế.Mộtsốtrườngđạihọccóthểnhậnsinhviênhoàntoàntrêncơsởthànhtíchhọctập,nhưnghầuhết tàkhông.Các trườngđạihọcxácđịnhsứmệnh theonhữngcáchkhácnhau.Dworkinlậpluậnkhôngthísinhnàocóquyềnchorằngtrườngđạihọcphảixácđịnhsứmệnhcủamìnhvàthiếtkếchínhsáchtuyểnsinhtheocáchđánhgiácaomộttậphợpphẩmchấtcụthểnàođó-cóthểlàkhảnănghọctập,kỹnăng thể thaohoặcbấtcứđiềugìkhác.Khi trườngđạihọcđãxácđịnhsứmệnhvàthiếtlậptiêuchuẩntuyểnsinh,bạncókỳvọngchínhđángđểđượctrúngtuyểnchừngnàobạnđápứngnhữngtiêuchuẩntốthơnsovớithísinhkhác.

Nhữngngườinằmtrongnhómứngviênhàngđầu-xéttheothànhtíchhọctập,tínhđadạngvềdântộcvàđịalý,nănglựcthểthao,cáchoạtđộngngoạikhóa,sinhhoạtcộngđồng...-vànhưvậyhọđượcphéptrúngtuyển,vàsẽkhông công bằng nếu đánh trượt họ. Nhưng không ai có quyền được xéttuyểntheotậphợpcụthểcáctiêuchíđịnhtrước.

Ởđâycómộtsuynghĩsâusắcphảnbáclýlẽđadạngcủachínhsáchchống

kỳthị:Trúngtuyểnkhôngphảivinhdựđượctraochoưuđiểmhoặcgiátrịnàođó.Vềmặtđạođức,cảsinhviêncóđiểmthicaohaysinhviêntừnhómthiểusốkémthếđềukhôngxứngđángtrúngtuyển.Sựtrúngtuyểncủacôlàchínhđángchừngnàođiềunàyhướngtớimụcđíchxãhộimàtrườngđạihọchướng tới;khôngphảivì tưởng thưởngchosinhviênvìcácưuđiểmhoặcgiátrịđượcxácđịnhmộtcáchđộclậpcủacô.ÝcủaDworkinlàcôngbằngtrongtuyểnsinhkhôngphảilàvấnđềkhenthưởngchoưuđiểmhaygiátrị;chúngtacóthểbiếtđược,đâulàcáchtuyểnsinhcôngbằngchỉkhitrườngđạihọcxácđịnhđượcsứmệnhcủamình.Sứmệnhchứkhôngphảinhữngthứkhácxácđịnhcácgiátrịthíchhợp.LậpluậncủaDworkinvềcôngbằngtrong tuyểnsinhđạihọc tươngđồngvới lập luậncủaRawlsvềcôngbằngtrongphânphối thunhập:Đókhôngphải làvấnđềxứngđángvềmặtđạođức.

PhânbiệtchủngtộcvàhạnngạchbàiDoThái

Cóphảiđiềunàycónghĩalàtrườngcaođẳng,đạihọcđượctựdoxácđịnhsứmệnhcủamìnhtùythích,vàbấtkỳchínhsáchtuyểnsinhnàotuântheosứmệnhđólàcôngbằng?NếuvậythìcácđạihọcphânbiệtchủngtộcởcácbangmiềnNamnướcMỹcáchdâykhônglâuthìsao?Khiđiềuđóxảyra,KhoaLuậtĐạihọcTexasnằmở trung tâmcủamộtvụkiệnviphạmhiếnpháp.Năm1946,khicòntrongthờikỳphânbiệtchủngtộc,khoanàykhôngtuyển Heman Marion Sweatt với lý do khoa không tuyển người da đen.QuyếtđịnhnàyđãdẫnđếnvụkiệnmangtínhbướcngoặtởTòaánTốicao,vụSweattchốngPainter(1950),mộtcúđònvàotệphânbiệtchủngtộctronggiáodụcđạihọc.

Nhưngnếucáchkiểmnghiệmduynhấttínhcôngbằngcủamộtchínhsáchtuyểnsinhlàxemnócóphùhợpvớisứmệnhcủatrườnghaykhông,vậythìlýlẽKhoaluậtĐạihọcTexastrìnhbàylúcđóđâucógìsai?SứmệnhcủakhoanàylàđàotạoluậtsưchocáccôngtyluậtTexas.VìcôngtyluậtTexaskhông thuê người da đen, nên khoa luật kết luận mình không cần tuyểnngườidađen.

Bạncóthểphảnbác:KhoaLuậtĐạihọcTexaslàtrườngcông,dođócáchlựachọnsứmệnhbịhạnchếhơnsovớicácđạihọctư.Điềuchắcchắnđúnglàcácvụkiệnđìnhđámliênquanđếnchínhsáchchốngkỳ thị tạiđạihọcđềudínhdángđếncáctrườngđạihọccônglập:ĐạihọcCaliforniataiDavis

(vụBakke),ĐạihọcTexas(vụHopwood)vàĐạihọcMichigan(vụGrutter).Nhưngvìchúngtàđangcốgắngxácđịnhxemyếutốchủngtộctrongtuyểnsinhcôngbằnghaybấtcông-chứkhôngxéttínhhợpphápcủanó-nênsụkhácbiệtgiữatrườngcôngvàtrườngtưkhôngmangtínhquyếtđịnh.

Các hiệp hội tư nhân cũng như tổ chức công có thể bị chỉ trích vì sự bấtcông.HãynhớlạinhữngcuộcbiểutìnhngồitạiquầyăntrưaphảnđốikỳthịchủngtộcởcácbangmiềnNamkhicònphânbiệtchủngtộc.Quầyăntrưalàcủatưnhân,nhưnghànhđộngkỳthịchủngtộclàbấtcông.(Trongthựctế,ĐạoluậtDânQuyềnbanhànhnăm1964quyđịnhhànhđộngphânbiệtđốixửnhưthếlàbấthợppháp).

HoặcxétmộtsốđạihọctrongLiênđoànIvy[31]chínhthứchaykhôngchínhthứcápđụngchínhsáchhạnngạchbàiDoThái trongnhữngnăm1920và1930.Phảichăngnhữnghạnngạchnàychấpnhậnđượcvềmặtđạođứcchỉđơn giản bởi vì đây là các trường đại học tư, không phải công lập?Năm1922,chủtịchĐạihọcHarvard,A.LawrenceLowell,nhândanhviệcmuốnlàmgiảmtinhthầnbàiDoTháiđãđưaraquyđịnhngườiDoTháichỉđượcchiếmtốiđa12%lượngtrúngtuyển,ôngnói“cảmgiácbàiDoThái trongsinhviênđangtăngvànótăngtheosốlượngngườiDoThái”.

Trongnhữngnăm1930,giámđốctuyểnsinhcủaDartmouthđãviếtchocáccựu sinh viên - những người than phiền về số lượng ngườiDoThái ngàycàngtăngtrongkhuônviêntrường:“TôivuimừngkhibạncóýkiếnvềvấnđềDoThái.Tôi sẽđau lòngkhônxiết nếu số lượngngườiDoThái trúngtuyểnlớnhơnhơn5%hay6%trongkhóa1938”.Trongnăm1945,chủtịchDartmouthgiớihạnlượngngườiDoTháinhậphọcbằngcáchviệndẫntớisứ mệnh của trường: “Dartmouth là trường Cơ đốc giáo, dành cho việctruyềnbáCơđốcgiáođếncácsinhviên”.

Nếutheolýlẽđadạngcủachínhsáchchốngkỳthị,giảsửtrườngđạihọccóthể thiết lậpbấtkỳtiêuchí tuyểnsinhnàohướngtớisứmệnhđãxácđịnhcủamình,thìcóthểlênánchínhsáchphânbiệtchủngtộcvàhạnngạchbàiDoTháikhông?Liệu có sựphânbiệtmang tínhnguyên tắc trongviệc sửdụngyếutốchủngtộcđểtừchốingườithiểusốtrongcáctiểubangphânbiệtchủngtộcmiềnNamngàytrướcvàviệcưutiênnhậnngười thiểusố trongchínhsáchchốngkỳthịngàynay?Câutrảlờirõràngnhấtlàtrongthờikỳphânbiệtchủng tộc,Khoa luậtĐạihọcTexassửdụngchủng tộcnhưmộtdấuhiệuhạđẳng,trongkhingàynayưutiênchủngtộckhôngxúcphạmhaykỳthịai.Hopwoodxemviệctừchốikhôngcôngbằng,nhưngcôkhôngthể

chorằngđiềunàythểhiệnsựthùhậnvàkhinhthường.

ĐólàcâutrảlờicủaDworkin.Trongthờikỳphânbiệt,từchốitheochủngtộc phụ thuộc vào “ý tưởng ti tiện rằngmột chủng tộc cao quý hơnmộtchủngtộckhác”,trongkhichínhsáchchốngkỳthịkhôngliênquangìđếnthànhkiếntrên.Chỉđơngiảnkhẳngđịnhrằng:vớitầmquantrọngcủaviệcthúcđẩysựđadạngtrongcácngànhnghềtrọngđiểm,dađenhoặcgốcMỹLatin“làmộtđặcđiểmcólợivềmặtxãhội”.

ỨngviênbịtrượtHopwoodkhôngthểvừalòngvớisựkhácbiệtnày,nhưngđiều này không có ảnh hưởng đạo đức nhất định. Khoa Luật không nóiHopwood kém hơn sinh viên nhóm thiểu số trúng tuyển (không phải cô)xứng đáng có lợi thếmà cô không có.Đơn giản có thể nói rằng đa dạngchủngtộcvàdântộctronglớphọcvàphòngxửánphụcvụmụcđíchgiáodụccủakhoa.Vàtrừkhiviệctheođuổinhữngmụcđíchđóviphạmquyềncủanhữngngườiđánhmấtcơhộitheomộtcáchnàođó,cònkhôngthìứngviênthấtvọngkhôngthểtuyênbốmộtcáchhợplýrằnghọđãbịđốixửbấtcông.

Chốngkỳthịchongườidatrắng?Dướiđâylàmộtthửnghiệmcholýlẽđadạng:đôikhicóthểbiệnminhchoviệcưuđãichủngtộcđốivớingườidatrắngđượckhông?TahãyxemxétvụStarrettCity.KhuchungcưphứchợpởBrooklyn,NewYorknàychứađượchaimươingàncưdân,làdựánnhàởdànhchongườicóthunhậptrungbìnhdoliênbangtàitrợlớnnhấtởHoaKỳ.Nókhaitrươngvàogiữanhữngnăm1970vớimụctiêutrởthànhcộngđồngđachủngtộc.Mụctiêunàyđạtđượcthôngquaviệcsửdụngbiệnpháp“kiểmsoátphòngtrống”vốntìmcáchcânbằngcơcấudântộcvàchủngtộctrongtoàncộngđồng,hạnchếdânsốgốcPhi vàgốcMỹLatin vàokhoảng40%.Nói ngắngọn, nó sửdụngmột hệthống hạn ngạch. Hạn ngạch không dựa trên thành kiến hoặc sự khinhthường,màdựa trênhọc thuyết“điểmbùngphát” [32]chủngtộc theokinhnghiệmrútratừcáckhungoạiô.Ngườiquảnlýdựánmuốntránhcácđiểmbùngphátđãgâyra“sựrútchạycủangườidatrắng”trongkhuchungcưvàlàmsuyyếutínhđadạng.Bằngcáchduytrìcânbằngchủnglộcvàdântộc,họhyvọngduytrìsựổnđịnh,đadạngvềchủngtộctrongkhuchungcư.

Chínhsáchnàykhátốt.Cộngđồngtrởhênđượcưachuộng,nhiềugiađìnhmuốndichuyểnvào,vàStarrettCityphảilậpmộtdanhmụcchờ.Mộtphầndohệthốnghạnngạch,giaoítcănhộchongườigốcPhihơnsovớingườida

trắng,cácgiađìnhdađenphảichờđợilâuhơncácgiađìnhdatrắng.Đếngiữanhữngnăm1980,mộtgiađìnhdatrắngphảichờ3-4thángđểnhậncănhộ,trongkhimộtgiađìnhdađenphảichờtớitậnhainăm.

Ở đây, rõ ràng hệ thống hạn ngạch ưu tiên ứng viên da trắng - không vìthànhkiếnchủngtộcmàvìmụcđíchduytrìcộngđồnghỗnhợp.Mộtsốứngviêndađen thấychínhsáchcóý thứcchủngtộcnàykhôngcôngbằng,vàkiệnvìbịphânbiệtđốixử.TổchứcNAACP[33],ủnghộviệcchốngkỳthịtrongcácvụviệckhác,đạidiệnchohọ.Cuốicùng,haibênđiđếnmộtdànxếp trongđóStarrettCitygiữ lại hệ thốnghạnngạch,nhưngyêucầu tiểubangmởrộngkhảnăngtiếpcậncácdựánnhàởchonhómthiểusố.

Liệucáchphânphốicănhộcóýthứcvềmặtchủngtộccóbấtcôngkhông?Không,nếubạn chấpnhận lý lẽđadạngcủa chính sách chốngkỳ thị.Đadạng về chủng tộc và dân tộc có vai trò khác nhau trong dự án nhà ở vàtuyểnsinhđạihọc,vàthứbịđedọakhônggiốngnhau.Nhưngtừquanđiểmcôngbằng,haitrườnghợpnàycùngtiếnthoáivớinhau.Nếuđadạngđemlạilợiíchchung,vànếukhôngcóaibịphânbiệtđốixửvìlòngcămthùvàkhinhmiệt,thìưutiênchủngtộckhôngviphạmquyềncủabấtkỳai.Saolạikhông?BởivìtheoquanđiểmxứngđángvềmặtđạođứccủaRawls,khôngaixứngđángđểđượcxétvàoởtrongmộtcănhộhaycóđượcmộtchỗngồitronggiảngđườngdựatrêngiátrịđượcxácđịnhđộclậpcủangườiđó.Điềucóthểđượccoilàgiátrịchỉđượcxácđịnhkhicơquanquảnlýnhàhaygiớichứctrườngđạihọcxácđịnhsứmệnhcủamình.

Cóthểtáchcônglýkhỏisựxứngđángvềmặtđạođứckhông?

Mặcdùhấpdẫnvềmặtđạođứcnhưngviệckhônglấysựxứngđángvềđạođứclàmcơsởchocônglýphânphốivẫngâycảmgiáclolắng.Hấpdẫnvìlàmsuyyếugiảđịnh tựmãn,quen thuộc trongxãhộinhân tài rằng thànhcônglàchiếcvươngmiệncủagiátrị,rằngngườigiàuđượcvậylàvìhọxứngđánghơnngườinghèo.NhưRawlsnhắcchúngta,“khôngaixứngđángvìnănglựctrờichocủamìnhhayphầnthưởngdocóvịthếkhởiđầuthuậnlợitrongxãhội”.Cũngkhông thể tựkểcôngdođược sống trongmộtxãhộitìnhcờđánhgiácaothếmạnhcủachúngta.Đólàthướcđosựmaymắnchứkhôngphảigiátrịcủachúngta.

Điềucònbănkhoăntrongviệctáchcônglýkhỏisựxứngđángvềmặtđạođứclàởchỗnókhôngdễdiễntả.Niềmtinrằngcôngviệcvàcơhộilàphần

thưởngchonhữngngườixứngđángđãănsâuvàonếpnghĩ,cólẽtạiHoaKỳcònsâuđậmhơncácxãhộikhác.Cácchínhtrịgiakhôngngừngtuyênbốrằngnhữngngười“làmviệcchămchỉvàchơiđúng luật”xứngđángđượcthăngtiến,vàđộngviênnhữngngườithựchiệngiấcmơMỹhãycoithànhcôngnhưsựphảnánhcácgiátrịcủamình.Tronghoàncảnhtốtnhất,niềmtin này thànhmột sựmaymắn về nhiềumặt.Nhưng sự khăng khăng suynghĩnàytrởthànhmộtchướngngạivậtđểđoànkếtxãhội;càngcoithànhcônglàcủariêng,dochínhmìnhtạora,chúngtacàngcóíttráchnhiệmvớinhữngngườirơilạiphíasau.

Cóthểchínhniềmtinsắtđá-rằngthànhcôngnênđượcxemlàphầnthưởngchogiátrị-đơngiảnchỉlàmộtsailầm,mộtsựhuyễnhoặcmàchúngtanêncốgắngphábỏ.LuậnđiểmcủaRawlsvềtínhngẫunhiênđạođứccủavậnmaykhiếnchonóbịngờvựcnhiềuhơn.Tuynhiêntrênkhíacạnhchínhtrịhaytriếthọc,khôngthểtáchLậpluậnvềcônglýrakhỏicáccuộctranhluậnvềsựxứngđángmộtcáchdứtkhoátnhưRawlsvàDworkinđềnghị.Hãyđểtôicốgắnggiảithíchlýdotạisao.

Trướctiên,cônglýthườngcókhíacạnhtônvinh.Cuộctranhluậnvềcônglýphânphốikhôngchỉxemaiđượcgìmàcònxemnhữngphẩmchất,giátrịnàoxứngđángđượcvinhdanhvàtưởngthưởng.Thứhai,ýtưởnggiátrịchỉphátsinhkhicáctổchứcxãhộixácđịnhđượcsứmệnhcủamìnhgặpmộtrắcrối:cáctổchứcxãhộinổibậtnhấttrongcáccuộctranhluậnvềcônglý-trườnghọc,đạihọc,ngànhnghề,cơquanchínhquyền-khôngđượctựdoxácđịnhsứmệnhcủamìnhmộtcáchtùythích.Cáctổchứcnàyđượcxácđịnh,ítnhấtmộtphầnnàođó,bởicácmụctiêutốtđẹpkhácbiệthọhướngtới.Trongkhitạibấtkỳthờiđiểmnàocũngcóthểtranhcãivềsứmệnhcủamộttrườngluật,củaquânđộihaycủamộtdànnhạc,nólạikhôngphùhợpvớitấtcảcáctrườnghợp.Mộtsốmụctiêutốtđẹpnhấtđịnhthíchhợpvớicáctổchứcxãhộinhấtđịnh,vàbỏquanhữngmụctiêunàykhiphânphốicóthểlàmộtkiểuthahóa.

Ta có thể thấy cách công lý nhập nhằng với tôn vinh bằng cách nhớ lạitrườnghợpHopwood.GiảsửDworkinđúngkhichorằngsựxứngđángvềmặtđạođứcchẳngliênquangìđếnaitrúngtuyển.DướiđâylàbứcthưtừchốicủaKhoaLuậtlẽranêngửiđếnHopwood;

KínhthưacôHopwood,

Chúng tôi rất tiếcphải thôngbáo rằngđơnxinnhậphọc của côđãbị từchối,xinhãyhiểurằngchúngtôikhôngcóýlàmcôbuồnvìquyếtđịnhnày.

Chúngtôikhôngcoithườngcô.Trênthựctế,chúngtôithậmchíkhôngxemcôítxứngđánghơnnhữngngườiđãtrúngtuyển.Côkhôngcólỗikhitìnhcờởtrongmộtxãhộikhôngcầnnhữngphẩmchấtcủacô.Nhữngngườitrúngtuyểnkhôngxứngđángvớivị tríđó,cũngkhôngđángđượctưởngthưởngchocácyếutốdẫnđếnviệctrúngtuyểncủahọ.Chúngtôichỉsửdụnghọ-vàcô-nhưmộtcôngcụchomụcđíchxãhộirộnglớnhơn.

Chúng tôibiếtcôsẽ thấy tinnày thậtđáng thấtvọng.Nhưngsự thấtvọngcủacôkhôngnênđượcphóngđạibởiýnghĩ sự từchối theocáchnàođóphảnảnhgiátrịnộitạicủacô.Chúngtôithôngcảmrằngthậttệlàtìnhcờcôđãkhôngcónhữngđặcđiểmmàxãhội tìnhcờcầnkhicônộpđơndựtuyển.Chúccômaymắntronglầnsau.

Trântrọngkínhchào...

Và đây là thư chấp nhận, không còn ý nghĩa tôn vinh,màmột khoa luậttrungthựcvềmặttriếtlýnêngửinhữngngườitrúngtuyển:

Kínhgửingườitrúngtuyển,

Chúngtôivuimừngthôngbáorằngđơnxinnhậphọccủabạnđãđượcchấpnhận.Điềunàychỉrarằngbạntìnhcờcónhữngđặcđiểmmàhiệntạixãhộicần,vìvậychúngtôiđềxuấtkhaithácgiátrịquýgiácủabạnbằngcáchnhậnbạnvàohọcởKhoaLuật.

Chúcmừngbạn,khôngphảivìbạnxứngđángdocónhữngphẩmchấtdẫnđếnviệc trúng tuyển-bạnkhôngxứngđáng;màchỉvìngườichiến thắngtrongmộtcuộcbốcthămmayrủiđángđượcchúcmừng.Bạnmaymắncócác đặc điểm phù hợp.Nếu bạn chấp nhận vào khoa chúng tôi, bạn cuốicùngsẽđượchưởngcáclợiíchđikèm.Vìthế,bạncóthểănmừng.

Bạn,hoặcnhiềukhảnănglàphụhuynhcủabạn,cóthểmuốnănmừngvìsựtrúngtuyểnnàyphảnánh,nếukhôngphảithiêntưcủabạn,thìítnhấtvìbạnđãnỗlựckhôngngừngtraudồikhảnăngcủamình.

Nhưngquanđiểmchorằngbạnxứngđángvìnhữnggiátrịcầnthiếtđểcóthểnỗlựccũngcóvấnđềkhôngkém,vìgiátrịnàycủabạnphụthuộcvàohoàn cảnhmaymắnmà bạn không thể tự kể công.Khái niệm xứng đángkhôngápdụngởđây.

Dùsaochúngtôicũngmongmuốndiệnkiếnbạntrongmùathutới.

Trântrọngkínhchào...

Nhữngláthưnhưthếcóthểlàmgiảmnỗithấtvọngcủanhữngngườibịtừchối,vàkiềmchếsựngạomạncủanhữngngườitrúngtuyển.Vậytạisaocáctrườngtiếptụcgửi(vàcácứngviênvẫnhyvọng)nhữngláthưtrànngậplờilẽchúcmừng,cangợi?Cólẽbởivìcáctrườngđạihọckhôngthểhoàntoàntừbỏýtưởngrằngvaitròcủamìnhkhôngchỉhướngtớimộtvàimụctiêunhấtđịnhmàcònđểvinhdanhvàtưởngthưởngmộtsốgiátrịnhấtđịnh.

Tạisaokhôngbánđấugiátuyểnsinhđạihọc?

Điềunàydẫnchúngtađếncâuhỏithứhaivềviệcliệutrườngcaođẳngvàdạihọccóthểxácđịnhsứmệnhcủamìnhtùythíchkhông.Đặtvấnđềưutiêndântộcvàchủngtộcsangmộtbênvàxemxétmộtchínhsáchchốngkỳthịgâytranhcãi-cuộctranhluậnvề“ưuđãihậuduệ”.Nhiềutrườngưutiênchoconemcựuhọcsinhkhixéttuyển.Mộtlýdođểlàmviệcđólàdầndầnxâydựngcộngđồngvàtinhthầncủatrường.Mộthyvọngkháclàcáccựusinhviênbiếtơnsẽhỗtrợtàichínhchotrườngcũmộtcáchhàophóng.

Đểcôlậplýdotàichính,xemxétđiềucáctrườngđạihọcgọilà“tuyểnsinhvì sự phát triển” - ưu tiên các thí sinh không phải con em cựu sinh viênnhưngcógiađìnhgiàucó,cóthểđónggópchonhàtrườngmộtkhoảntiềnlớn.Nhiềutrườngđạihọctuyểnnhữngsinhviênnhưthếngaycảkhiđiểmtốtnghiệpvàđiểmthivàocủahọkhôngcao-vànếubìnhthườngsẽkhôngtrúngtuyển.Đểđẩyýtưởngnàyđếncựcđiểm,tưởngtượngmộttrườngđạihọcquyếtđịnhbánđấugiá10%sốlượngtuyểnsinhchoaitrảnhiềunhất.

Liệuhệthốngnàycócôngbằngkhông?Nếubạntinrằnggiátrịchỉđơngiảnlàkhảnăngđónggóp, theocáchnàyhaycáchkhác,hỗ trợ trườngđạihọcthựchiệnsứmệnh,câutrảlờilàcó.Dùsứmệnhcólàgìđinữa,tấtcảcáctrươngđạihọccầntiềnđểđạtđượcmụctiêu.

Bằng định nghĩamở rộng củaDworkin về giá trị đáng được thưởng,mộtsinhviênxứngđángđượcnhậnvàotrườngvìmónquàlàmộtthưviệnmớitrịgiá10triệuđôla-việctrúngtuyểnnàyphụcvụcholợiíchchungcủanhàtrường.Sinhviên-đượcnuôidưỡngtrongtrạimồcôi-bịtừchốicóthểphànnànrằnghọkhôngđượcđốixửcôngbằng.NhưngtrảlờicủaDworkintrongvụHopwoodcũngcóthểápdụngchohọ.Côngbằngchỉđòihỏilàkhôngaibị từchốivì thànhkiếnvàkhinh thường,và rằngứngviênđượcđánhgiátheocác tiêuchí liênquanđếnsứmệnhmà trườngđạihọcđặt rachobảnthân.Trongtrườnghợpnày,nhữngđiềukiệnđượcthỏamãn.Cácsinhviên

bịmấtcơhộikhôngphảilànạnnhâncủacácthànhkiến,màchỉkhôngmaymắncóđượcphụhuynhsẵnsàngtặngtrườngmộtthưviệnmới.

Nhưngtiêuchuẩnnàyquáyếu.NóvẫncóvẻkhôngcôngbằngkhicácbậcchamẹgiàucócóthểmuamộtsuấthọcởLiênđoànIvychocon.Nhưngsựbất công nằm ở đâu?Nó không phải là thực tế ứng viên từ các gia đìnhnghèohoặctầnglớptrunglưubịđặtvàothếbấtlợingoàitầmkiểmsoátcủahọ.NhưDworkinchỉra,nhiềuyếutốngoàitầmkiểmsoátcủahọlànhữngyếutốhợppháptrongtuyểnsinh.

Cólẽcáchđấugiá trêngâythươngtổnchotínhliêmchínhcủatrườngđạihọchơnchocơhộicủacácứngviên.Bánvịtríchongườitrảgiácaonhấtphùhợpvớimộtbuổinghenhạchoặcmộtsựkiệnthểthaohơnvớimộtcơsởgiáodục.Cáchphânbổcôngbằngviệctiếpcậnmộtmụctiêutốtđẹpcóthểcóliênquantớibảnchấtcủađiềutốtđẹpđó,vớimụctiêucủanó.Cáccuộctranhluậnchínhsáchchốngkỳthịphảnánhcácquanniệmđốinghịchvềviệcđạihọccómụcđíchgì:họcầnphảitheođuổimụctiêuxuấtsắcvềhọcthuậtđếnmứcđộnào,mụctiêudânsựđếnmứcđộnào,vàlàmthếnàocânbằngđượccácmụctiêunày?Mặcdùgiáodụcđạihọccòncómụctiêutốt đẹp là chuẩn bị cho sinh viênmột nghề nghiệp thành công,mục đíchchínhkhôngphảilàthươngmại.Vìthếđembángiáodụcnhưthếchỉđơnthuầnlàmộtmónhàngtiêudùnglàmộtkiểuthahóa.

Vậythì,mụctiêucủatrườngđạihọclàgì?HarvardkhôngphảilàWal-Mart,hoặc thậm chí Bloomingdales[34] . Mục tiêu không phải là để tối đa hóadoanhthu,màđểphụcvụlợiíchchungthôngquagiảngdạyvànghiêncứu.Đúnglàgiảngdạyvànghiêncứurấttốnkém,vàđạihọcdànhnhiềunỗlựcđểgâyquỹ.Nhưngkhimụctiêukiếmtiềnchiphốiviệctuyểnsinh,trườngđạihọcđãlạckhỏisứmạnggiáodụcvàdânsự-lýdochínhđểtrườngđạihọctồntại.

Ýkiếnchorằngbấtcôngtrongphânbổkhảnăngtrúngtuyểnvàotrườngđạihọccóliênquantớinhữngmụctiêutốtđẹpmàtrườngđạihọctheođuổigiảithíchlýdotạisaobánsuấttrúngtuyểnlàbấtcông.Nócũnggiảithíchlýdotạisaothậtkhótáchbạchvấnđềcônglývàquyềnvớivấnđềtồnvinhvàgiátrị.Các trườngđạihọc traobằngdanhdựđể tônvinhnhữngngườiđã thểhiện các giá trịmà trường đại họcmongmuốn thúc đẩy. Tuy nhiên, theokhíacạnhnàođó,mỗibằngđạihọcđượctraođềulàbằngdanhdự.

Ràngbuộccuộctranhluậnvềcônglývớicáclýlẽvềtônvinh,giátrị,vàýnghĩa của nhữngmục tiêu tốt đẹp có vẻ làmột công thức dẫn đến sự bất

đồngvôvọng.Mọingườicóquanniệmkhácnhauvềtônvinhvàgiátrị.Sứmệnhđúngđắncủacáctổchứcxãhội-chodùlàtrườngđạihọc,tậpđoàn,quânđội,ngànhnghề,hoặccộngđồngchính trịnóichung-còngây tranhcãivàkhổsở.Vìvậythậthấpdẫnnếutìmđượcmộtcơsởchocônglývàquyềnkhôngdínhdángđếnnhữngtranhcãiđó.

Nhiều triết lýchính trịhiệnđạicốgắngchỉđể làmđiềuđó.Nhưchúng tathấy, triết lýcủaKantvàRawls lànhữngnỗ lực táobạođể tìmmộtcơsởchocônglývàquyềntrunglậpgiữacácquanđiểmvềlốisốngtốtđẹpcạnhtranhnhau.Bâygiờlàlúcđểxemdựáncủahọthànhcôngđếnđâu.

8.AIXỨNGĐÁNGVỚITHỨGÌ-ARISTOTLES

CALLIESMARTTlàngườicổvũ[35]nămthứnhấtrấtnổitiếngởTrườngtrunghọcAndrewstạimiềnTâyTexas.Dùbịbạinãovàphảidichuyểntrênxelăn,côvẫnnhiệttìnhtruyềncảmhứngchocáccầuthủbóngbầudụcvàngườihâmmộbởisựphấnkhíchcủamìnhbênđườngbiênkhicổvũchocáctrậnđấu.Nhưngvàocuốimùagiải,Calliebịloạikhỏiđộicổvũ.

Trướcsứcépcủamộtvàingườicổvũkháccùngchamẹhọ,viênchứcnhàtrườngnóivớiCallierằngđể thamgiađộicổvũnămtới,côphảicốgắngnhư những người khác, thực hiệnmột chế độ luyện tập nghiêm ngặt cácđộngtácnhảyvàxoạc,ôngbốcôbéthủlĩnhđộicổvũlàngườiđiđầutrongviệcngăncảnCalliethamgiađội.Ôngtuyênbốmìnhquanngạiđếnsựantoàncủacô.NhưngmẹCalliengờrằngsựphảnđốinàyxuấtpháttừsựbựctứcdoCallieđượchoannghênhnhiệtliệt.

CâuchuyệncủaCalliegợirahaicâuhỏi.Thứnhấtlàvềsựcôngbằng.Côcó buộc phải luyện tập để đủ điều kiện tham gia cổ vũ, hay đòi hỏi nàykhôngcôngbằngvìcôbịkhuyếttật?Mộtcáchgiảiđápvấnđềnàyviệndẫnnguyên tắckhôngphânbiệtđốixửmiễn là thựchiện tốtvai tròcủamình,Calliekhôngnênbịloạikhỏiđộicổvũđơngiảnchỉvìcôkhôngcókhảnăngthểlựcđểthựchiệncácđộngtácthểdục-đâykhôngphảilỗicủacô.

Tuynhiên,nguyên tắckhôngphânbiệtđốixửkhôngcó ích lắm,vìđặt racâuhỏichínhyếutrongcuộctranhcãi:Thựchiệntốtvaitròcổvũcónghĩalàgì?PhechốngđốiCalliechorằngngườicổvũtốtphảicókhảnăngnhảyvàxoạc.Xétchocùng,đóchínhlàcáchtruyềnthốngđểcáccổvũviênhoạtnáođámđông.NgườiủnghộCalliechorằngnóivậylànhầmlẫngiữamụcđíchcổvũvàphươngphápthựchiện.Mụcđíchcổvũlàkhơidậytinhthầncủa trườngvà truyền lửachongườiủnghộ.KhiCalliengồixe lănhòhéttrênđườngbiên,vẫyvẫycácquảbôngvànởnụcườirạngrỡ,côđãlàmtốtnhữnggìngườicổvũcónghĩavụphảilàm-thổilửavàođámđông,vìvậy,đểquyếtđịnhphẩmchấtcầncólàgì,chúngtaphảiquyếtđịnhđiềugìthiếtyếuvớingườicổvũ,vàđiềugìchỉmangtínhngẫunhiên.

CâuhỏithứhaitrongcâuchuyệncủaCallielàvềsựbựctức.Ngườichacủađộitrưởngđộicổvũbựctứctheokiểunào?VìsaoôngphiềnlòngtrướcsựhiệndiệncủaCallietrongđội?HẳnkhôngphảiloCalliesẽlấyvịtrícủacon

gáiông,cảhaiđềuởtrongđội.Cũngkhôngphảisựghentịnhỏmọnnhưkhiông thấymộtcôgái tỏasánghơncongáiôngởcácđộng tác thểdục,màđiềunàythìtấtnhiênCalliekhôngthểlàmđược.

Đâylàlinhcảmcủatôi:sựbựctứccủaôngcóthểphảnánhcảmgiácCallieđangđượcbanchomộtvinhdựcôấykhôngxứngđángnhận,theokhíacạnhchếnhạoniềmtựhàocủaôngvềkỹnăngcổvũcủacôcongái.Nếuviệccổvũgiỏilàcáigìđócóthểthựchiệntrênmộtchiếcxelăn,thìvinhdựthườngchonhữngngườinhảyvàxoạcgiỏisẽbịgiảmđiítnhiều.

NếuCallienênlàngườicổvũvìthểhiệnnhữnggiátrịphùhợpvớivaitrònàydùbịkhuyếttật,Calliesẽđedọavinhdựđượctraochonhữngngườicổvũkhác.Cáckỹnăngthểdụchọtrìnhdiễnkhôngcònmangtínhthiếtyếutrongviệccổvũ,chỉlàmộttrongnhiềucáchlàmđámđôngphấnchấn.Dùkhôngrộnglượng,ôngbốcôđộitrưởngđộicổvũnhậnbiếtchínhxáccáigìbịđedọa.Một tậpquánxãhội từngđượccoi là cómụcđíchvàcách tônvinhđãđịnhhình,bâygiờdoCalliemàphảiđượcxácđịnhlại.Côđãchỉrarằngcónhiềuhơnmộtcáchlàmngườicổvũ.

Chúýmốiliênhệgiữacâuhỏiđầutiên(sựcôngbằng)vàcâuhỏithứhai(vinhdựvàsựbựctức).Muốnxácđịnhmộtcáchthứccôngbằngđểđịnhrõvịtríngườicỗvũ,chúngtacầnphảixácđịnhtínhchấtvàmụcđíchcủahànhđộngcổvũ.Nếukhông,chúngtakhôngcócáchnóicổvũcầnnhữngphẩmchấtgì.Tuynhiên,việcxácđịnhtínhchấtcủacổvũcóthểgâytranhcãi,bởivìnólàmchúngtavướngvàomớlýlẽvềphẩmchấtxứngđángđượcvinhdanh.Điềugìđượccoilàmụcđíchcủacổvũphụthuộcmộtphầnvàoviệcbạnnghĩgiátrịnàođángđượccôngnhậnvàtưởngthưởng.

Vụ việc cho thấy các tập quán xã hội như cổ vũ không chỉ cómục đíchphươngtiện(cổvũđộithiđấu)màcòncómụcđíchtônvinhhaylàmgương(ca tụngmộtsốgiá trịvàđức tính).Trongviệc lựachọnngườicổvũ,cáctrườngkhôngchỉthúcđẩytinhthầncủatrườngmàcònbàytỏnhữngphẩmchấtmàmìnhhyvọnghọcsinhsẽcoitrọngvànoitheo.Điềunàygiảithíchtạisaocuộctranhluậncăngthẳngđếnvậy.Nócũnggiảithíchđiềulẽrađãgâykhóxử-cácthànhviênđộicổvũ(vàchamẹhọ)cảmthấycóquyềnlợithếnàotrongcuộctranhluậnvềtưcáchcủaCallie.Cácbậcphụhuynhnàymuốnviệccổvũtônvinhnhữngđứctínhtruyềnthốngcủangườicổvũmàconhọcóđược.

Cônglý,telos[36],vàdanhdự

Theokhíacạnhnày,cuộcxungđộtvềngườicổvũởTâyTexasứngvớimộtphầnhọcthuyếtcủaAristotlevềcônglý.Trọngtâmtrongtriết lý-chínhtrịcủaAristotlelàhaiýtưởng,cảhaiđềuhiệndiệntrongcuộctranhluậnliênquanđếnCallie:

1.Cônglýcótínhmụcđíchluận.Việcxácđịnhcácquyềnđòihỏichúngtatìmrateloscủatậpquánxãhộiđangbàntới.

2.Công lý có tính tônvinh.Suy luậnhay tranh luậnvề telos củamột tậpquánlàsuyluậnhaytranhluận(ítnhấtlàphầnnàođó)vềnhữnggiátrịtậpquánnàytônvinhvàkhenthưởng.

ChìakhóađểhiểulýthuyếtvềđạođứcvàchínhtrịcủaAristotlelàxemảnhhưởngcủahaiýtưởngtrênvàmốiquanhệgiữachúng.

Cácthuyếthiệnđạivềcônglýcốgắngtáchnhữngcâuhỏivềcôngbằngvàquyềnkhỏilýlẽvềdanhdự,giátrị,sựxứngđángvềmặtđạođức.Họtìmkiếmcácnguyên tắccông lý trung lậpgiữacácmục tiêuvàchophépmọingườilựachọntheođuổimụctiêucủachínhmình.Aristotle(384-322trướcCôngnguyên)khôngnghĩCônglýcóthểcóvịtrítrunglậpnhưthế.Ôngtintranhluậnvềcônglýkhôngtránhkhỏilàtranhluậnvềsựvinhdanh,giátrị,vàbảnchấtcủalốisốngtốtđẹp.

Việc tìmhiểu tại saoAristotle cho rằng công lý phải đượckết nối với lốisốngtốtđẹpsẽgiúpchúngtanhìnthấynhữnggìbịđedọatrongnỗlựctáchchúngra.

ĐốivớiAristotle,cônglýcónghĩalàchomọingườinhữnggìhọxứngđáng,traochomỗingườicáihọđánghưởng.Nhưngcáimộtngườiđánghưởnglàgì?Giá trịđángtưởngthưởnghaysựxứngđángcăncứvàođâu?Điềuđóphụthuộcvàothứđangđượcphânphối.Cônglýliênquanđếnhaiyếutố:“Điềugì,vànhữngngườiđượcgiaođiềuđó”.Vànóichung,chúng tanóirằng“nhữngngườibìnhđẳngcầnphảiđượcnhậnnhữngthứbìnhđẳng”.

Nhưngởđâyphátsinhmộtcâuhỏikhó:bìnhđẳngtheokhíacạnhnào?Điềuđóphụthuộcvàonhữnggìchúngtaphânphốivàvềcácgiátrịliênquanđếnnhữngthứđó.

Giảsửchúngtaphânphốisáo.Aisẽnhậnđượccâysáotốtnhất?CâutrảlờicủaAristotle:sáotốtnhấtdànhchongườithổihaynhất.

Cônglýphânbiệtđốixửtheogiátrị,theosởtrườngcóliênquan.Vàtrongtrườnghợpcâysáo,giátrịliênquanlàkhảnăngthổihay.Hẳnsẽbấtcông

nếuphânbiệtđốixửtrênbấtkỳcơsởnàokhácnhưsựgiàucó,dòngdõiquýtộc,vẻđẹpthểchất,hoặcngẫunhiên(bốcthăm).

Dòngdõivàsắcđẹpcóthểcógiátrịlớnhơnkhảnăngthổisáo,vànếuđemlênbàncânthìởlĩnhvựcnày,họcóthểvượttrộingườithổisáocònhơnanhtavượthọởlĩnhvựcthổisáo,nhưngsựthậtvẫnlàngườithổisáonênđượcnhậncâysáotốtnhất.

Thậtbuồncườikhisosánhcáckiểusởtrườnghoàntoànkhácnhau.Thậmchí thật vô nghĩa khi hỏi, “Tôi có đẹp trai hớn việc cô ấy chơi bóng tốtkhông?”hoặc“LiệuBabeRuthlàcầuthủbóngchàyvĩđạihơnnhàviếtkịchShakespearekhông?”.Câuhỏinhưthếchỉcóýnghĩatạicáctròchơiphòngkhách.ÝcủaAristotlelàkhiphânphốisáo,chúngtakhôngnênnhìnaigiàunhấthayaiđẹpnhấthayaitổngthểtốtnhất.Chúngtaphảitìmngườichơisáo tốtnhất.Ý tưởngnày rấtquen thuộc.Nhiềudànnhạc tiếnhành tuyểnnhạccôngsaumàncheđểđánhgiáchấtlượngâmnhạctrongđiềukiệnloạibỏthiênkiếnhayphântâm.LýgiảicủaAristotlemớikhôngquenthuộc.Lýdodễthấynhấtđểđưacâysáotốtnhấtchongươithổihaynhấtlàvìlàmvậysẽtạorathứâmnhạchaynhất,cólợichothínhgiả.NhưngđâykhôngphảilànguyênnhânAristotleđưara.Ôngchorằngsáotốtnhấtnênđượcđưachongườithổisáotốtnhấtvìđólàmụcđíchngườitalàmracâysáo-đểthổiđượchay.

Mụcđíchcủacâysáolàtạorathứâmnhạctuyệthảo.Nhữngngườicóthểlàmtốtnhấtviệcnàynêncóđượccâysáotốtnhất.

Bâygiờcũngđúnglàđưanhạccụtốtnhấtchonhạccôngxuấtsắcnhấtsẽtạo ra thứ âmnhạc hay nhất, điềumà tất cảmọi người được hưởng thụ -hạnh phúc lớn nhất cho nhiều người nhất.Nhưng điều quan trọng là hiểuđượclýlẽcủaAristotlevượtrangoàisuyxétnhưthếcủathuyếtvịlơi.

Cáchlýluậncủaôngtừmụcđíchcủamộtđiềutốtđẹpđếncáchphânphốihợp lýđiều tốtđẹpđó làmộtvídụcủa lý lẽmụcđích luận.Aristotlechorằngđểxácđịnhcáchphânphốicôngbằngmộtđiềutốt,chúngtaphảitìmhiểutelos,haymụcđích,củađiềutốtcầnđượcphânphối.

Tưduymụcđíchluận:SânquầnvợtvàWinnie-the-Pooh

Cóvẻkỳlạ,nhưngsuynghĩvềcônglýtheokiểutưduymụcđíchluậncómộtmứcđộhợplýnàođó.Giảsửbọnphảiquyếtđịnhcáchphânphốiviệc

sửdụngnhữngsânquầnvợttốtnhấttrongkhuônviêntrườngđạihọc.Bạncóthểưutiênnhữngngườitrảtiềnnhiềunhấtbằngcáchthuphícao.Hoặcbạn có thểưu tiên cácnhânvật lớn trong trường - chẳnghạnhiệu trưởnghoặcnhàkhoahọcđượcgiảiNobel.Nhưnggiảsửhainhàkhoahọcnổitiếngchơirấttệ,ítkhinàođánhbóngđượcqualưới,vàđộituyểnquầnvợtđếnvàmuốnsửdụngsân.Bạnsẽkhôngnóihainhàkhoahọcnênchuyểnsangmộtsânkémhơnđểcáccầuthủđộituyểncóthểsửdụngsântốtnhấtchứ?Vàbạnsẽkhônglýgiảirằngngườichơiquầnvợttuyệtvờinhấtmớicóthểtậndụngtốiđasânquầnvợttốtnhất,vàthậtphíphạmnếuđểchonhữngngườichơixoàngsửdụng?

Hoặcgiả sửcâyđànviolinStradivarius[37]đượcđembánđấugiá,vàmộtnhàsưutậpgiàucóđãchiếnthắngItzhakPerlman[38]đểmuađược.Nhàsưutậpnàymuốnbàycâyđànviolontrongphòngkháchcủamình.Phảichăngchúngtacảmthấymấtmátthứgìđó,cólẽcócảsựbấtcông-khôngphảivìchúngtanghĩcuộcđấugiákhôngcôngbằng,màvìkếtquảkhôngphùhợp?Nằmphíasauphảnứngnàycóthểlàsuynghĩ(kiểumụcđíchluận)rằngcâyđànviolonStradivariusđượclàmrađểchơi,khôngphảiđểtrưngbày.

Trongthếgiớicổđại,tưduymụcđíchluậnphổbiếnhơnbâygiờ.PlatovàAristotlenghĩngọnlửabùnglênbởivìmuốnhướnglênbầutrời-ngôinhàtựnhiêncủanó;hònđárơixuốngvìchúngcốgắngđểvềvớimặtđất,quêhươngchúng.Tựnhiênđượccoilàcómộttrậttựcóýnghĩa.Đểhiểuđượctựnhiênvàvịtrícủachúngtaởđóthìphảinắmbắtđượcmụcđích,ýnghĩathenchốtcủatựnhiên.

Vớisựrađờicủakhoahọchiệnđại,tựnhiênkhôngcònđượcxemnhưmộttrậttựcóýnghĩa.Thayvàođó,tựnhiênđượchiểumộtcáchcơhọc,bịcácquyluậtvậtlýchiphối.Giảithíchhiệntượngtựnhiênbằngngônngữmụcđích,ýnghĩa,vàmụctiêuđượccoilàđơngiảnvàtrẻcon.

Mặcdùđã thayđổi, nhưngcámdỗđểnhìn thếgiới theo trật tựmụcđíchluận,nhưmộttoànthểcómụcđíchvẫnkhôngbiếnmấthoàntoàn.Nóvẫntồntại,đặcbiệtởtrẻem,chúngđượcdạynhìnthếgiớitheocáchnày.Tôinhậnthấyđiềunàykhicáccontôicònrấtnhỏ,vàtôiđọcchochúngcuốnsáchWinnie-the-PoohcủaA.A.Milne[39].Câuchuyệngợilênmộtcáinhìnthơngâyvềtựnhiên,thậtmêhoặc,sốngđộngquaýnghĩavàmụcđích.Đầucuốnsách,Winnie-the-Pooh thảbộ trong rừngvàđếnmộtcâysồi lớn.Từngọncây,“phátramộttiếngùùtodần”.

Winnie-the-Poohngồixuốngdướigốccây,đầuchốnglênhaitayvàbắtđầu

suynghĩ.Đầutiêngấuconnóivớichínhmình:“Tiếngùđócóýnghĩanàođó.Khôngthểcótiếngùùnhưthế,chỉùùmàkhôngcóýnghĩagì.Nếucótiếngùù,hẳnphảicócáigìtạoratiếngùù,vàlýdoduynhấtmàmìnhbiếtđểtạoratiếngùùkiểuđólàong”.

Sauđó,gấuconnghĩngợihồilâu,vànói:“Vàlýdotồntạiduynhấtcủamộtchúonglàđểlàmramậtong”.Vàsauđócậunghĩtiếp:“Vàlýdoduynhấtonglàmramậtlàđểmìnhcóthểchén”.Vìvậygấuconbắtđầuleolêncây.

DòngtưduyrấtthơngâycủaPoohvềcononglàvídụđiểnhìnhvềsuynghĩkiểumụcđíchluận.Khitrưởngthành,hầuhếtchúngtamấtđicáchnhìnthếgiớitựnhiênnhưthế,mộtthếgiớiduyêndángnhưngkỳlạ.Vàđãbácbỏtưduymụcđíchluậntrongkhoahọc,chúngtacũngdầnloạibỏnótrongchínhtrị và đạo đức.Nhưng thật không dễ dàng để bỏ qua lý lẽmục đích luậntrongtưduyvềcácthiếtchếxãhộivàtậpquánchínhtrị.Ngàynay,khôngnhàkhoahọcnàođọcmộtcáchnghiêm túccác tácphẩmcủaAristotlevềsinhhọc,vậtlý.NhưngsinhviênchuyênngànhđạođứcvàchínhtrịvẫntiếptụcđọcvàsuyngẫmcáctriếtlýcủaAristotlevềđạođứcvàchínhtrị.

Teloscủatrườngđạihọclàgì?CuộctranhluậnvềchínhsáchchốngkỳthịcóthểđượcxétlạitheolýlẽcủaAristotlevềcáchphânphốisáo.Chúngtabắtđầubằngcáchtìmkiếmtiêuchuẩnphânphốicôngbằng:Aicóquyềnđượctrúngtuyển?Trongviệcgiảiquyết vấn đề này, chúng ta thấymình phải xác định (có thể không tườngminh)“mụcđích,hoặcteloscủatrườngđạihọclàgì?”

Thườngtrongnhiềutrườnghợp,teloskhôngrõràngmàcòngâytranhcãi.Mộtsốngườinóiđạihọccónhiệmvụthúcđẩythànhtựuhọcthuật,vàtriểnvọnghọcthuậtphảilàtiêuchítuyểnsinhduynhất.Nhữngngườikhácnóitrườngđạihọctồntạiđểphụcvụcácmụcđíchdânsự,vàrằngkhảnăngtrởthànhnhàlãnhđạotrongmộtxãhộiđadạngchẳnghạnphảilàmộttiêuchíxéttuyển.Phânloạicácteloscủatrườngđạihọccóvẻlàviệccầnthiếtkhixácđịnh tiêuchí tuyển sinhphùhợp.Điềunàychỉ rakhíacạnhmụcđíchluậncủacônglýtrongtuyểnsinhđạihọc.

Gắnvớicuộctranhluậnvềmụcđíchcủatrườngđạihọclàmộtcâuhỏivềtônvinh:trườngđạihọcnêntônvinhvàkhenthưởngnhữngđứctínhhaysởtrườngnàomộtcáchthíchđáng?Nhữngaichorằngtrườngđạihọctồntạichỉđể tônvinhvà tưởngthưởngthành tựu tronghọc thuậtdễcókhảnăngchốngđốichínhsáchchốngkỳthị,trongkhinhữngngườitintrườngđạihọc

tồntạiđể thúcđẩynhữnglý tưởngdânsựnhấtđịnhlạiủnghộchínhsáchnày.

Nhữnglý lẽvề trườngđạihọc,ngườicổvũvàcâysáo, tựnhiên tiến triểntheocáchchỉraýtưởngcủaAristotle:Lýlẽvềcônglývàquyềnthườnglàlýlẽvềmụcđích,hoặcteloscủatổchứcxãhội,thứđếnlượtnólạiphảnánhnhữngquanniệmđốinghịchnhauvềcácgiátrịmàtổchứcnàytônvinhvàkhenthưởng.

Chúngtacóthểlàmgìnếumọingườibấtđồngvềteloshaymụcđíchcủahànhđộngđangbàntới?Liệucóthểnghĩteloscủatổchứcxãhội,hoặcmụcđíchcủatrườngđạihọcchỉđơngiảnlàbấtcứđiềugìcơquanthànhlậphaybanquảntrịtrườngxáclập?

Aristotle tinngườitacóthểsuyluậnvềmụcđíchcủatổchứcxãhội.Bảnchất thiết yếu của tổ chức không phải bất biến và tồn tạimãimãi, nhưngcũng không đơn giản chỉ là vấn đề dư luận. (Nếu mục đích của TrườngHarvardchỉđượcxácđịnhquaýchícủanhàsánglập,thìbâygiờmụcđíchchính của đại học này vẫn chỉ là đào tạo cácmục sư theo chủnghĩa giáođoàn(Congregationalist)).

Thếthìrốtcuộclàmthếnàochúngtacóthểlýluậnvềmụcđíchcủamộttậpquánxãhộikhiđốimặtvớibấtđồng?Vàkháiniệmvềtônvinhvàgiá trịlàmsaoxuấthiện?Aristotleđưaracâutrảlờibềnvữngnhấtchocáccâuhỏitrêntrongphầnôngthảoluậnvềchínhtrị.

Mụcđíchcủachínhtrịlàgì?Cácthảoluậnvềcônglýphânphốigầnđâycủachúngtaquantâmchủyếutớisựphânbổthunhập,tàisảnvàcơhội.ĐốivớiAristotles,mụcđíchcủacônglýphânphốikhôngphảivềtiềnbạcmàvềchứcvụvàdanhvọng.Aiđượcquyềnlàmngườichỉhuy?Chứcquyềnđượcphânphốirasao?

Thoạtnhìn,câutrảlờicóvẻrõràng-dĩnhiênlàbìnhđẳng.Mộtngười,mộtphiếu bầu. Bất kỳ cách nào khác được coi là phân biệt đối xử. NhưngAristotlenhắcchúngtarằngtấtcảcáchọcthuyếtvềcônglýphânphốiđềuphânbiệtđốixử.Câuhỏilà:Nhữngphânbiệtđốixửnàođượccoilàcôngbằng?Vàcâutrảlờiphụthuộcvàomụcđíchcủahoạtđộngđangxét.

Vìvậy,trướckhinóivềcáchphânphốicácquyềnchínhtrịvàchứcquyền,chúngtaphảitìmhiểumụcđích,hoặcteloscủachínhtrị.Chúngtaphảihỏi,“Tổchứcchínhtrịcómụcđíchgì?”

Đâycóvẻlàcâuhỏikhôngcócâutrảlời.Cáccộngđồngchínhtrịkhácnhauquantâmđếnnhữngvấnđềkhácnhau.Tranhluậnvềmụcđíchcủacâysáohoặccủatrườngđạihọclàmộtviệc.Dùcóđôichútbấtđồng,mụcđíchcủachúngítnhiềucòncógiớihạn.Mụcđíchcủacâysáocóliênquantớiviệctạo ra âm nhạc, mục đích của trường đại học có liên quan tới giáo dục.Nhưng liệuchúng ta có thể thực sựxácđịnhmục tiêuhoặcmụcđíchcủahoạtđộngchínhtrịtheokiểunhưvậykhông?

Ngàynaychúngtakhôngcoichínhtrịlàviệcphảicómộtmụctiêucụthểnàođómàmangtínhmởchonhiềukiểumụctiêukhácnhaumàcôngdâncóthể theođuổi.Chẳngphảiđó lànguyênnhânchúng tacócáccuộcbầucửsao-đểmọingườicóthểlựachọn,ởbấtkỳthờiđiểmnào,nhữngmụcđíchvàýđịnhmàhọcùngmuốntheođuổi?Việcgántrướcmộtsốmụctiêuhoặcýđịnhnàochocộngđồngchínhtrịdườngnhưtướcđiquyềntựquyếtđịnhcủacôngdân.Điềuđócũngcónguycơápđặtcácgiátrịmàkhôngphảitấtcảmọingườicùngchiasẻ.Sựmiễncưỡngcủachúngtakhixáclậpteloshaymụctiêuchínhtrịphảnánhmộtsựquanngạivềtựdocánhân.Chúngtocoichínhtrịlàthủtụcđểmọingườitựlựachọnmụctiêucủariêngmình.

Aristotlekhôngquanniệmnhưthế.Vớiông,mụcđíchchínhtrịkhôngphảiđểthiếtlậpmộtkhuônkhổcácquyềntrunglậpvớicácmụctiêu.Chínhtrịphảigópphầnhìnhthànhnêncôngdântửtếvàthúcđẩycácđứctínhtốt.

Bấtkỳ thànhbangđúngnghĩanào, chứkhôngchỉhữudanh,đềuphải tậnhiếnchomụctiêukhíchlệcáithiện.Nếukhông,mộttổchứcchínhtrịsẽchỉđơnthuầnlàmộtliênminh.Nếukhông,phápluậtcũngsẽtrởthànhmộtgiaokèo...“mộtkẻbảođảmcácquyềnmâuthuẫnnhaucủamọingười”,thayvìlẽraphảilàmộtquytắcsốnglàmchocácthànhviêntrongthànhbangtửtếvàcôngbằng.

Aristotlechỉ tríchcảhaigiảiphápchínhđểphânchiaquyền lựcchính trị:đầusỏchínhtrị[40]vàdânchủ.Ôngnói,mỗibêncómộtluậnđiểmnhưngchỉmangtínhnửavời.

Pheđầusỏchorằnghọ,nhữngngườigiàucó,nênlãnhđạo.Phedânchủchorằngxuấtthântựdolàtiêuchíduynhấtchoquyềncôngdânvàquyềnlựcchínhtrị.Nhưngcảhainhómthổiphồngluậnđiểmcủamình,bởivìcảhaihiểusaimụcđíchcủacộngđồngchínhtrị.

Pheđầu sỏ saivì cộngđồngchính trịkhôngchỉ cóviệcbảovệ tài sảncánhân, thúcđẩykinh tế thịnhvượng.Nếuchính trị chỉđể thựchiệnnhững

điềuđóthìchủsởhữutàisảnxứngđángnhậnquyềnlựcchínhtrịlớnnhất,vềphầnmình,phedânchủsaibởivìcộngđồngchínhtrịkhôngchỉlàmtheođa số.Khidùng từnhữngngườidânchủAristotlemuốn chỉ nhữngngườiquyếtđịnhtheođasố.Ôngbácbỏquanniệmchorằngmụcđíchcủachínhtrịlàđểthỏamãnsởthíchcủađasố.

Cả hai phía đểu bỏ qua mục tiêu tối hậu của tổ chức chính trị, mà theoAristotleđó là traudồiphẩmhạnhcủangườidân.Mục tiêucủanhànướckhôngphảilà“tạoramộtđồngminhbảovệlẫnnhau...hayđểdễdàngtraođổi hànghóa và thúc đẩy quanhệ kinh tế”.Đối vớiAristotle, chính trị làđiềugìđócaohơnthế.Đólàhọccáchsốngtốtcuộcđời.Mụcđíchcủachínhtrị làđểngườidânphát triểnkhảnăngvàgiá trịđặcbiệt củaconngười -nhiệttìnhvìlợiíchchung,cóđượcnhữngphánxétthựctế,chiasẻtrongsựtựquản,quantâmđếnsốphậncủatoànbộcộngđồng.

Aristotlethừanhậníchlợicủanhữnghìnhthứctổchứckhác,chẳnghạnnhưhiệp ước quốc phòng hay thỏa thuận thươngmại tự do.Nhưng ông nhấnmạnh các kiểu tổ chức này không thật sự là cộng đồng chính trị. Sao lạikhông? Ví mục tiêu của chúng bị giới hạn. Các tổ chức như NATONAFTA[41]hayWTOchỉquantâmcácvấnđềanninh,traođổikinhtế,màkhông cấu thành nênmột cách sống chung nhằm định hình bản chất củanhữngngười thamgia,Vàngười tacũngcó thểnóinhư thếvềmột thànhphốhoặcmộttiểubangchỉquantâmtớikhíacạnhanninh,thượngmại,màhờ hững việc giảng dạy đạo đức và các giá trị cho công dân của mình.Aristotleviết:“Nếutinhthầngiaothiệpgiữahọkhihợplạivớinhauvẫngiữnguyênnhưkhi tách rồi” thì sựkếthợpcủahọkhông thựcsựđượccoi làmộtthànhbang,hoặcmộtcộngđồngchínhtrị.

Thànhbangkhôngphảikiểu tổ chức theocáchcư trú trêncùngđịađiểm,hoặcvìcùngnhaungănngừabấtcôngvàthúcđẩytraođổi”.Mặcdùnhữngnhiệmvụnàylàđiềumộtthànhbangcầnthựchiện,nhưngchưađủ.“Mụctiêuvàýđịnhcủathànhbanglàmộtcuộcsốngtốtđẹp,vàcácthểchếcủađờisốngxãhộilàphươngtiệnđểđạtđượcmụctiêuđó”.

Nếucộngđồngchínhtrịtồntạiđểthúcđẩylốisốngtốtđẹp,sẽcónhữngtácđộnggìkhiphânphốichứcvụvàdanhvọng?Chínhtrịcũnggiốngnhưcâysáo: Aristotle đi từmục đích của điều tốt đến cách phân phối thích hợp.“Những người đóng góp nhiều nhất cho tổ chức theo cách thức này” lànhữngngườicóđứctínhcôngdânxuấtxắc,nhữngngườitậntâmvìlợiíchchungnhất.Nhữngngườicóphẩmchấtcôngdânxuấtsắcnhất-chứkhông

phảingườigiàucónhất,hoặcngườiđẹptrainhất-mớilàngườixứngđángđượccôngnhậnvềmặtchínhtrịvàcóảnhhưởnglớn.

Vìmụctiêucủachínhtrịlàlốisốngtốtđẹp,cácchứcvụvàdanhvọngcaonhấtphảiđượcphânchonhữngngườinhưPericles[42]-ngườicóđứchạnhcôngdântốtnhấtvànhậndạngcáclợiíchchungsâusắcnhất.Nhữngngườỉgiàusởhữunênđượcquyềncóýkiến.Quanđiểmquyếtđịnhtheođasốnêncómộtítảnhhưởng.NhưngchứcvụcóảnhhưởnglớnnhấtnênđượcgiaochongườicóphẩmchấtvàkhảnăngnhậnđịnhtốtnhấtđểquyếtđịnhliệucónêntiếnhànhchiếntranhvớiSparta,thờigianvàcáchthứcthựchiện.

LýdonhữngngườinhưPericles(vàAbrahamLincoln[43])nêncóchứcvụvàdanhvọngcaonhấtkhôngchỉđơngiảnhọsẽbanhànhnhữngchínhsáchkhônngoan,làmlợichotấtcảmọingười;màcònvìcộngđồngchínhtrịtồntại, ítnhấtmộtphầnlàđểtônvinhvàtưởngthưởnggiátrịcôngdân.Việccôngchúngnhìnnhậnnhữngngườicóphẩmchấtcôngdânxuấtsắccònthểhiệnvaitrògiáodụccủamộtthànhphốtốt.Lạimộtlầnnữa,chúngtathấykhíacạnhmụcđíchluậnvàtônvinhcủacônglýđồnghànhcùngnhaunhưthếnào.

Cóthểlàngườitốtnếukhôngdấnthânvàochínhtrị?

Nếu ý kiến củaAristotle coimục tiêu của chính trị là lối sống tốt đẹp làđúng,thìcóthểđễdàngkếtluậnnhữngngườithểhiệnnhiềuphẩmchấtcôngdânnhấtnêncóchứcvụvàdanhvọngcaonhất.Nhưngôngcóđúngkhichorằngchính trị làvìcuộcsống tốtđẹp?Đây làmột tuyênbốgây tranhcãi.Ngày nay chúng ta thường xem chính trị là điều khôngmuốn nhưng phảichấpnhậnchứkhôngphảiđặcđiểmthiếtyếucủalốisốngtốtđẹp.Khinghĩvềchínhtrị,chúngtanghĩđếnthỏahiệp,trògiảvờ,cácnhómlợiích,thamnhũng.Ngaycảcôngdụnglýtưởngcủachínhtrị-mộtcôngcụđểthựcthicônglýxãhội,haycáchlàmchothếgiớitốtđẹphơn-cũngkhiếnchínhtrịbịxemnhưmộtphươngtiệnđểđạtmụctiêu,mộtkhuynhhướngtrongcáckhuynhhướng,khôngphảilàmộtkhíacạnhquantrọngvìlợiíchconngười.

Tạisao thờiđóAristotlenghĩrằngthamgiahoạtđộngchính trị lại làviệccầnthiếtđểsốngmộtcuộcđờitốtđẹp?Tạisaochúngtakhôngthểsốngmộtcuộcđờihoàntoàntốtđẹpvàcógiátrịmàkhôngcóchínhtrị?

Câutrảlờinằmtrongbảnchấtchúngta.Chỉkhisốngtrongthànhbangvà

hoạtđộngchính trị, chúng tamớihoàn toànnhận thứcđượcbảnchất conngườimình.Aristotlenhìnthấynhữngconngườichúngtalàđể“dànhchocáctổchứcchínhtrị,ởmộttrìnhđộcaohơnôngvàcácđộngvậtsốngthànhbầykhác”.Lýdoôngđưaralà:Tựnhiênkhônglàmrađiềugìvôích,vàconngười, không giống như các động vật khác, được trang bị khả năng ngônngữ.Cácđộngvậtkháccó thể tạo raâm thanh,vàâm thanhcó thểchỉ raniềmvuihaysựđauđớn.Nhưngngônngữ-khảnăngchỉconngườimớicó-khôngchỉđểdiễnđạtniềmvuivàđauđớn.Ngônngữcòncóthểdiễntảđiềugìcôngbằng,điềugìbấtcôngvàphânbiệtđúngsai.Chúngtakhôngthểâmthầmhiểuđượcnhữngđiềunàyvàsauđónói ra;ngônngữ làmôitrườngquađóchúngtaphânbiệtvàsuynghĩvềmọithứ.

Aristotlechorằngchỉtrongtổchứcchínhtrị,chúngtamớicóthểvậndụngkhảnăngđặcbiệtcủamình,vàchỉởtrongmộtthànhbangnàođó,chúngtamớicóthểthảoluậnvớingườikhácvềcônglý,bấtcôngvàtínhchấtcủalốisốngtốtđẹp.“Vìvậychúngtathấyrằngthànhbangtồntạivìbảnchấtnàyvàđiềuđóđứngtrướccáccánhân”,ôngđãviếttrongQuyển1củabộCáchoạtđộngchínhtrị(ThePolitics).

“Đứngtrước”-theoôngcónghĩalàtrướctrongchứcnănghoặcmụcđích,khôngphảitheothứtựthờigian.Cánhân,giađình,giatộcxuấthiệntrướcthànhbang, nhưng chỉ trong thànhbang chúng tamới có thể nhận rõ bảnchấtcủamình.Chúngtakhôngthểđộclậpkhiđangbịcôlập,bởivìchúngtakhôngthểpháttriểnnănglựcvềngônngữvàsuyngẫmđạođức.

Nhữngngườibịcô lập -khôngcókhảnăngchiasẻvì lợi íchcủa tổchứcchínhtrị,hoặcngườikhôngcầnphảichiasẻbởivìđãđộclập-khôngphảilàphầntửcủathànhbang,vàhẳnphảilàquáivậthaythầnthánh.

Vìvậy,chúngtachỉ thểhiệnđầyđủbảnchấtcủachínhmìnhkhisửdụngchứcnăngngônngữ,điềunàylạiđòihỏichúngtaphảithảoluậnvớingườikhácvềcônglývàbấtcông,đúngvàsai,thiệnvàác.

Nhưngbạncó thể tựhỏi tại saochúng tavậndụngkhảnàngngônngữvàthảoluậnnàychỉtrongchínhtrị:Tạisaochúngtakhônglàmđiềuđótronggiađình,dònghọ,hayhộinhóm?Đểtrảlời,chúngtacầnphảixemxétlýlẽvềgiátrịvàlốisốngtốtđẹpmàAristotletrìnhbàytrongtácphẩmĐạođứcNicomachean(NicomacheanEthics).Mặcdùchủyếuvềtriếtlýđạođức,tácphẩmnàychothấycáchthứctraudồiđứctínhgắnvớiviệctrởthànhcôngdân.

Cuộcsốngcóđạođứcnhắmtớihạnhphúc,nhưnghạnhphúctheoAristotle

khônggiốnghạnhphúctheochủnghĩavị lợi- tốiđaniềmvui,giảmthiểunỗibuồn.Ngườicóđạođứccóniềmvuivànỗibuồntrongviệcđúngphảilàm.Vídụnếuaiđócóthúvuixemđấuchó,thìchúngtaxemđólàthóixấucầnkhắcphục,chứkhôngphảimộtnguồnhạnhphúcthựcsự.Sựxuấtsắcvềmặtđạođứckhôngphảitổnghợpniềmvuivànỗibuồnmàđứngởgiữa,vìvậychúngtavuithíchvớiđiềucaocảvàđaubuồntrướcđiềuđêhèn.Hạnhphúckhôngphải là trạng tháicủa tâmtrí,mà làmộtcáchsống,“mộthoạtđộngcủatâmhồnphùhợpvớiđứchạnh”.

Nhưng tại sao cần thiết sống trong thành bang để sốngmột cuộc đời đứchạnh?Tạisaochúngtakhôngthểhọccácnguyêntắcđạođứcđúngđắnởnhà,hoặctrongmộtlớptriếthọc,hoặcbằngcáchđọcmộtcuốnsáchvềđạođức,vàápdụngkhicầnthiết?Aristotlenóichúngtakhôngthểtrởnênđứchạnhnhưvậy.“Giátrịđạođứccóvẻnhưlàkếtquảcủathóiquen”.Đólàđiềumà chúng ta họcbằng cách thựchành. “Nhữngđức tính chúng ta cóđượcđầutiênlàdothựchànhchúng,cũnggiốngnhưtrongnghệthuật”.

HọcbằngcáchthựchànhVềmặtnày,trởthànhngườicóđạođứccũnggiốngnhưhọcthổisáo.Khôngaihọcđượccáchchơimộtnhạccụbằngcáchđọcsáchhaynghegiảng.Bạnphải thựchành.Vàcũngnênnghecácnhạcsĩ tàinăng,xemcáchhọchơi.Bạnkhôngthểtrởthànhmộtnghệsĩviolonmàkhôngluyệntập.Vàvớigiátrị đạo đức thì cũng thế: “Chúng ta trở thành người công bằng bằng cáchthựchiệnhànhđộngcôngbằng,trởthànhngườiônhòabằngcáchthựchiệnhànhđộngônhòa,trởthànhngườidũngcảmbằngcáchthựchiệnhànhđộngdũngcảm”.

Điềunàytươngtựnhưcácthựchànhvàkỹnăngkhác,chẳnghạnnhưnấuăn. Rất nhiều sách dạy nấu ăn được xuất bản, nhưng không ai có thể trởthànhđầubếpxuấtsắcchỉđơngiảnbằngcáchđọcsách.Bạnphảinấunướngnhiều.

Tấuhàilàmộtvídụkhác.Bạnkhôngthểtrởthànhdiễnviênhàibằngcáchđọcsáchvàthuthậpchuyệncười.Bạncũngkhôngthểchỉcầntìmhiểucácnguyêntắctấuhài,bạnphảiluyệntập-nhịpđiệu,cửchỉ,tưthế,điệubộvàxem Jack Benny, Johnny Carson, Eddie Murphy hay Robin Williams[44]biểudiễn.

Nếugiátrịđạođứclàđiềugìđóchúngtahọcthôngquaviệcthựchành,đầutiên chúng ta phải bằng cách nào đó phát triển các thói quen tốt.Đối với

Aristotle,đâylàmụcđíchchínhcủaphápluật-đểtraudồi,rèngiũacácthóiquendẫnđến tính cách tốt. “Cácnghị sĩ làmcôngdân trởnên tử tế bằngcáchhìnhthànhthóiquenchohọ,vàđâylàmongmuốncủatấtcảcácnhàlậppháp,vànhữngngườikhônglàmđượcđiềuđómấtđidấuấncủamình,và đây chính là điểm khác biệt giữamột hiến pháp tốt vàmột hiến phápxấu”.Giáodụcđạođức ít thiênvềviệcbanhànhcácquy tắcmà thiênvềviệchìnhthànhthóiquenvàđịnhhìnhtínhcách.“Nókhôngtạorasựkhácbiệtnhỏ...dùchúngtahình thànhthóiquenkiểunàyhaykiểukhác từkhichúngtacònrấttrẻ,nótạoramộtsựkhácbiệtrấtlớn,hayđúnghơntấtcảsựkhácbiệt”.

SựnhấnmạnhcủaAristotlevàothóiquenkhôngcónghĩalàôngcoigiátrịđạođứclàmộthìnhthứchọcvẹt.Thóiquenlàbướcgiáodụcđạođứcđầutiên.Nhưngnếumọiviệcsuônsẻ,cuốicùngtạothànhthóiquen,vàchúngtasẽ thấy điểm sau đây. Biên tập viên phụ trách mục phép xã giao JudithMartin(biệtdanh“CôLễPhép”)một lần thanrằngmìnhmấtđi thóiquenviết thưcảmơn.Côquansát thấyngàynaychúngtanghĩrằngcảmtưởngđánhbậtcáchcưxử,chừngnàocảmthấybiếtơn,bạnkhôngcầnphảibậntâmvớithủtụcviếtthưbàytỏ.“CôLễPhép”,khôngđồngý:“Tráilại,tôinghĩrằngsẽantoànhơnkhihyvọngthựchiệnhànhviphùhợpsẽkhuyếnkhíchcảmgiácđạođức,rằngnếuviếtđủcácláthưcảmơn,bạnthựcsựcóthểcảmthấycảmgiácbiếtơnthoángqua”.ĐólàcáchhìnhthànhgiátrịđạođứctheoAristotle.Chìmngậptronghànhviđạođứcgiúpchúngtacóđượckhuynhhướnghànhđộngcóđạođức.

Ngườitathườngnghĩhànhđộngđạođứcnghĩalàhànhđộngtheomộtgiáohuấnhayquyluật.NhưngAristotlenghĩrằngnhưvậybỏquamộttínhnăngđặcbiệtcủagiátrịđạođức.Bạncóthểđượctrangbịcácquytắcđúngmàvẫnkhôngbiếtápdụngkhinàovàbằngcáchnào.Giáodụcđạođứclàhọcphânbiệtcáctínhchấtđặcthùcủatìnhhuốngđểsửdụngquytắcnàychứkhôngphảiquytắckia.“Vấnđềliênquanđếncáchcưxửvàthứgìtốtđẹpchochúngtakhôngcótínhcốđịnh,cũnggiốngnhưvấnđềsứckhỏe...Tácnhânphảitựxemxéttrongtừngtrườnghợpcụthể,việcnàolàthíchhợpchotìnhhuốngnày,cũngtươngtựnhưyhọchoặchànghải”.

NóichungđiềuduynhấtAristotlenóivớichúng ta làgiá trịđạođứcgồmmộtmức trungbìnhgiữacác tháicực.Tuynhiên,ôngsẵnsàng thừanhậnrằngtínhtổngquátnàykhôngđưachúngtađirấtxa,vìviệcnhậnthứcđượcmứctrungbìnhtrongbấtkỳtìnhhuốngnàocũngkhôngphảidễdàng.Tháchthứclàđể làmđiềuđúng“vớiđúngngười,đúngphạmvi,đúngthờiđiểm,

độngcơđúng,vàđúngcách”.

Điềunàycónghĩalàthóiquen,chodùcầnthiết,khôngthểlàtoànbộgiátrịđạođức.Tìnhhuốngmớiluônphátsinh,vàchúngtacầnphảibiếtđượcthóiquennàothíchhợpvớicáctìnhhuống.Giátrịđạođứcvìthếđòihỏisựnhậnđịnh,mộtloạikiếnthứcmàAristotlegọilà“trítuệthựctiễn”.Khônggiốngkiến thứckhoahọc,vốnquan tâm tới “những thứcó tínhphổquátvàcầnthiết”,trítuệthựctiễnlàvềcáchthứchànhđộng.Nóphải“ghinhậncácđặcthù;vìnómang tính thực tiễn,mà thực tiễncó liênquan tớicácđặc thù”.Aristotleđịnhnghĩatrí tuệthựctiễnlà“khảnănghànhđộngcólýtríquantâmđếnlợiíchloàingười”.

Coitrítuệthựctiễnlàgiátrịđạođứccóẩnýchínhtrị.Nhữngngườicótrítuệthựctiễncóthểcânnhắckỹđiềugìlàtốt,khôngchỉchobảnthânmàcònchocáccôngdânkhác,vàcholoàingườinóichung.Cânnhắckhôngphảilàtưduytriếthọc,bởivìnóđikèmcùngnhữngthứthayđổivàcụthể.Nóđịnhhướngchohànhđộngởđâyvàngaybâygiờ.Tuynhiên,khôngchỉlàsựtínhtoán,nótìmkiếmđểxácđịnhlợiíchtốtnhấtchoconngườimàtacóthểdạtđượctronghoàncảnhđó.

ChínhtrịvàlốisốngtốtđẹpGiờđâychúng tacó thể thấy rõhơn tại sao,vớiAristotle,chính trịkhôngphảilàmộtthứnhưvôvànnhữngthứkhác,màlàđiềuthiếtyếucholốisốngtốtđẹp.Trướctiên,phápluậtcủathànhbangkhắcsaunhữngthóiquentốt,hìnhthànhtínhcáchtốt,vàđặtchúngtatrênconđườnghướngtớiđạođứccôngdân.Thứhai,cuộcsốngcủacôngdânchophépchúngtathựchiệnkhảnăngcânnhắcvàtrítuệthựctiễnmànếukhôngcóthểsẽchỉtiềmẩn.Đâykhôngphảilàđiềumàchúngtacóthểlàmởnhà.Chúngtacóthểngồibênlềvàtựhỏichúngtasẽủnghộchínhsáchnàonếuphảiquyếtđịnh.Nhưngsẽkhông giống việc cùng sẻ chia trong hành động quan trọng và cùng chịutráchnhiệmchosốphậncủa toàn thểcộngđồng.Chúng tachỉ có thểcânnhắc thấuđáobằngcách thamgiavàođấu trường,cânnhắccác lựachọn,tranhluậnbảovệlýlẽcủamình,cầmquyềnvàchịusựquảnlý-tómlạilàtrởthànhcôngdân.QuanđiểmvềcôngdâncủaAristotlechặtchẽvànghiêmngặthơnchúngta.Đốivớiông,chínhtrịkhôngphảilàlàmgiàubằngmọigiá,khôngchỉ tốiđahóalợi íchhoặccungcấpcácquytắccôngbằngchoviệc theođuổicác lợi íchcánhân.Thayvàođó,chính trị làbiểuhiệnbảnchấtcủachúngta,mộtcơhộiđểbộclộkhảnăngconngười,mộtkhíacạnhcơbảncủacuộcsốngtốtđẹp.

AristotlebảovệchếđộnôlệKhôngphảitấtcảmọingườiđềulàcôngdânmàAristotletônvinh.Phụnữvànôlệkhôngđủđiềukiện.TheoAristotle,bảnchấtcủahọkhôngphùhợplàmngườicôngdân.Giờđâychúngtaxemsựloạitrừđólàmộtbấtcôngrõràng,CầnnhớrằngnhữngbấtcôngnàycòntồntạihơnhaingànnămsaukhiAristotleviếtranhữngđiềunày.ChếđộnôlệtồntạiởHoaKỳchođếntậnnăm1865,vànữgiớigiànhđượcquyềnbầucửvàonăm1920.Tuynhiên,sựtồntạimangtínhlịchsửcủanhữngbấtcôngnàykhônggiảitộichoAristotlevìđãchấpnhậnchúng.

Vớichếđộnôlệ,Aristotlekhôngchỉchấpnhậnmàcònđưaratriếtlýbiệnminh.Thậtcóíchkhixemxétlậpluậnbảovệchếđộnôlệđểsoirọitoànbộlý thuyếtchính trịcủaông.Mộtsốcoi luậnđiểmủnghộchếđộnô lệcủaAristotlelàmộtkhiếmkhuyếttrongtưduymụcđíchluận,nhữngngườikháccoiđóchỉlàcáchápdụngsailầmtưduynày,bịnhữngthànhkiếntrongthờiđạibấygiờchephủ.

TôikhôngnghĩquanđiểmbảovệchếđộnôlệcủaAristotlethểhiệnmộtsailầmcóthểphủđịnhtoànbộthuyếtchínhtrịcủaông.Nhưngđiềuquantrọnglàthấyđượcsứcmạnhcủaluậnđiểmtriệtđểnày.

ĐốivớiAristotles,côngbằnglàvấnđềvềsự thíchhợp.Phânbổquyềnlàtìmteloscủa tổchứcxãhội,và tìmnhữngngười thíchhợpvớivai tròđó,cácvaitròchophéphọnhậnrabảnchấtcủamình.Chomọingườiphầncủamìnhnghĩa làđưachohọvị trívàdanhvọngxứngđángvàvai tròxãhộiphùhợpvớibảnchấtcủahọ.

Lýluậnchínhtrịhiệnđạikhóchấpnhậnkháiniệmthíchhợp.Họcthuyếttựdovềcônglý,từKanttớiRawls,lolắngquanniệmmụcđíchluậnđingượcvới tựdo.Vớihọ, công lýkhôngphải là sự thíchhợpmà là sự lựa chọn.Phânbổquyềnkhôngphảilàtraoquyềnchonhữngngườithíchhợpvớibảnchấtcủachúng;màlàđểchomọingườitựchọnvaitròcủariêngmình.

Từ quan điểm này, khái niệm về telos và sự thích hợp trở nên đáng ngờ,thậm chí có chút nguy hiểm.Ai có thể nói bản chất của tôi phù hợp vớinhữngvaitrònào?Nếukhôngđượctựdolựachọnvaitròxãhộichochínhmình,tôicóthểbịépbuộcvàomộtvaitròđingượclạiýchícủatôi.Vìthế,kháiniệmthíchhợpcóthểdễdàngtrượtvàochếđộnôlệ,nếunhữngngườinắmquyềnquyếtđịnhrằngmộtnhómngườinàođóphùhợpvớivaitrònôlệ.

Bị thúcđẩybởinỗi lođó, lý thuyếtchính trịcủachủnghĩa tựdo lập luậnrằngvai tròxãhộicầnđượcphânbổnhờsự lựachọn,chứkhôngphải sựthíchhợp.Thayvìđặtmọingườivàonhữngvaitròthíchhợpvớibảnchấtcủahọ,chúngtanênđểmọingườitựlựachọnvaitròcủachínhmình.Theoquanđiểmnày,chếđộnôlệlàsai,bởivìnócưỡngépngườinôlệvàovaitròhọkhôngtựmìnhchọn.Giảipháplàbácbỏnguyêntắctelosvàthíchhợpđểápdụngnguyêntắclựachọnvàđồngý.

Nhưngkết luậnnàyquávộivã.ViệcAristotlebảovệchếđộnô lệkhôngchốnglại tưduymụcđích luận.Ngượclại,chính lý thuyếtvềcônglýcủaAristotlecungcấpmộtnguồntàinguyênphongphúđểphêphánquanđiểmcủaôngvềchếđộnôlệ.Thựctế,quanniệmcủaôngrằngcônglýlàsựthíchhợp nghiêm ngặt hơn vềmặt đạo đức, có nhiều tiềm năng phê phán việcphânbổviệclàmhiệnnayhơnsovớicáchọcthuyếtdựatrênsựlựachọnvàđồngý.Đểxemtạisaolạithế,hãycùngxétlýlẽcủaAristotle.

TheoAristotle,đểchếđộnôlệcôngbằng,haiđiềukiệnsauphảiđượcthỏamãn:cầnthiếtvàtựnhiên.Aristotlelậpluậnchếđộnôlệlàcầnthiếtvìaiđóphảilàmviệcnhànếucáccôngdânmuốnbỏthờigiancùngnhaucânnhắcvềlợiíchchung.Thànhbangcầnlựclượnglaođộng.Trừkhichúngtaphátminh ramáymóc có thể thựchiện tất cả cácnhiệmvụvặt vãnhnày, cònkhôngthìmộtsốngườinàođóphảilàmnhữngviệcthiếtyếuchocuộcsốngđể những người khác tự do tham gia vào hoạt động chính trị. Vì vậy,Aristotlekếtluậnchếđộnôlệlàcầnthiết.Nhưngcầnthiếtchưađủ.Đểcôngbằng,chếđộnôlệđòihỏiphảicónhữngngườicóbảnchấtphùhợpvớivaitròđó.

Vìvậy,Aristotleyêucầuliệucó“nhữngngườimàthânphậnnôlệlàtốthơnvà công bằng hơn, nếu chẳng có ai thì chế độ nô lệ là trái ngược với tựnhiên”.Trừkhicónhữngngườiđó,cònkhôngthìnhucầuvềmặtchínhtrịvàkinhtếđốivớinôlệkhôngđủđểbiệnminhchochếđộnôlệ.

Aristotlekếtluậntồntạinhữngngườinhưvậy.Mộtsốngườiđượcsinhrađểlàmnôlệ.Họkhácngườithườngcũnggiốngnhưthânthểkhácvớilinhhồn.Nhữngngườinhưvậy“lànôlệbẩmsinh,vàsẽtốthơnchohọ...nếucóđượcmộtchủnhâncaiquản”.“Mộtngườicóbảnchấtnôlệnếungườiđócókhảnăng trở thành(vàđây là lýdo tại saongườiđó thựcsự trở thành) tài sảnthuộcsởhữucủangườikhác,vànếukẻđócóđiềukiệnsuyluậnđểhiểubiếtnhưngườikhácnhưngkhôngthểlàmđược”.“Cũngnhưmộtsốsinhrađãlàngười tự do, cũng có nhữngngười sinh ra để làmnô lệ, và đối với nhómngườinày,thânphậnnôlệlàtốtvàcôngbằngvớihọ”.

Aristotlecóvẻýthứcluậnđiểmcủamìnhcóvấnđề,bởivìôngnhanhchónglàm rõ: “Nhưngdễ dàngnhận thấy nhữngngười có quan điểm trái ngượccũngcó thểđúng”.Nhìnvào thực trạngchếđộnô lệở thànhbangAthensthờiđó,Aristotleđãphảithừanhậnrằngcácnhàphêbìnhđãcóýkiếnđúng.Nhiềungườicó thânphậnnôlệchỉvìnguyênnhânhoàntoànngẫunhiên:trướckhibịbắttrongchiếntranh,họlàngườitựdo.Thânphậnnôlệcủahọchẳngliênquangìđếnviệchọcóthíchhợpvớivaitrònàyhaykhông.Vớihọ,thânphậnnôlệkhôngphảitựnhiên,màlàsựbấthạnh.TheotiêuchuẩnriêngcủaAristotles,tìnhcảnhnôlệcủahọlàbấtcông:“Khôngphảitấtcảnhữngngườiđánglàmnôlệ,hoặcngườitựdo,làbẩmsinhnôlệhoặcbẩmsinhtựdo”.

Aristotlehỏi:Làmthếnàobạncóthểnóiaithíchhợplàmnôlệ?Vềnguyêntắc,bạnsẽphảixemai-nếucó-vuivẻkhilànôlệ,vàaigiậndữtrongvaitròđóhoặccốgắng trốnchạy.Sựcần thiếtphảicưỡngbức làdấuhiệurõràngchỉrangườinôlệđangxétđếnkhôngphùhợpvớivaitròđó.

VớiAristotle,cưỡngbứclàdấuhiệubấtcông,khôngphảivìsựđồngýhợpthứchóa tấtcảcácvai trò,màvìcưỡngbứcchứng tỏsự thíchhợp trái tựnhiên.Nhữngngườiđảmnhậnvai tròphùhợpvớibảnchấtbẩmsinhcủamìnhkhôngcầnbịépbuộc.Vớilýluậnchínhtrịcủachủnghĩatựdo,chếđộnôlệbấtcôngvìmangtínhcưỡngbức.Vớithuyếtmụcđíchluận,chếđộnôlệbấtcôngvìđingượcvớibảnchấtcủachúngta,cưỡngbứclàdấuhiệuchứkhôngphải lànguồngốccủabất công.Hoàn toàncó thểgiải thích sựbấtcôngcủachếđộnôlệtheođạođứctelosvàsựthíchhợp,vàAristotleđãđiđượcmộtđoạnđườngtheohướngđó(mặcdùchưađitrọnconđường)

Đạođứctelosvàsựthíchhợpthựcrađãđặtratiêuchuẩnđạođứcchocônglýlaođộngkhắtkhehơnsovớinguyêntắclựachọnvàđồngthuậncủachủnghĩatựdodân.chủ,Xemxétmộtcôngviệcnguyhiểm,lặpđilặplạinhưlàmviệcnhiềugiờtrêndâychuyềntạimộtnhàmáychếbiếnthịtgà.Hìnhthứclaođộngnàycôngbằnghaybấtcông?

Với chủ nghĩa tự do cá nhân cá nhân, câu trả lời phụ thuộc vào việc liệucôngnhâncótựdolựachọncôngviệcnàyđểlĩnhlương:nếucó,việcnàycôngbằng.ĐốivớiRawls,cáchsắpxếpthếchỉcôngbằngkhitraođổilaođộngtựdodiễnravớitrạngtháinềntảngcôngbằng.VớiAristotle,thậmchísựđồngý cùngvới trạng thái nền tảng côngbằngvẫnkhôngđủ, để côngbằng,côngviệcphảiphùhợpvớibảnchấtcủangườilaođộngthựchiệnnó.Mộtsốcôngviệckhôngvượtquabàikiểmtranày.Chúngrấtnguyhiểm,lặpđilặplại,vàhoàntoànkhôngthíchhợpchoconngười.Khiđó,cônglýyêu

cầucôngviệcđượcsắpxếplạiđểphùhợpvớibảnchấtcủachúngta.Nếukhông,côngviệccũnglàkhôngcôngbằngnhưchếđộnôlệ.

CaseyMartinđixechơigolfCaseyMartinlàtaygolfchuyênnghiệpnhưngbịhỏngmộtchân.Dorốiloạntuầnhoàn,đibộtrongsânkhiếnMartinvôcùngđauđớn,đồngthờicónguycơbịxuấthuyếtvàvàgãyxương.Mặcdùkhuyếttật,Martinluônxuấtsắcởmônthểthaonày.AnhđãchơitrongđộivôđịchStanfordhồihọcđạihọc,sauđóchuyểnsangchơichuyênnghiệp.

MartinyêucầuPGA[45]chophépsửdụngxeđiệnchạyởsângolftronggiảithiđấu.PGAtừchối,việndẫnquytắccấmxeởcácgiảichuyênnghiệphàngđầu.Martinđưavụnàyratòa.AnhlậpluậnrằngĐạoluậtNgườikhuyếttậtMỹ(1990)yêucầucungcấptiệnnghihợplýchongườikhuyếttật,miễnlàđiềunàykhông“cơbảnlàmbiếnđổibảnchất”củanhữnghoạtđộngđó.

Mộtsốtaygolfcótêntuổilàmchứngtrongvụán.CảArnoldPalmer,JackNicklausvàKenVenturiđềuủnghộlệnhcấmxe.Họlậpluậnrằngsựmệtmỏilàyếutốquantrọngtronggiảiđấugolf,vàrằngđixethayvìđibộsẽchoMartinmộtlợithếkhôngcôngbằng.

VụviệcđượcđưađếnTòaánTốicaoHoaKỳ,vàcácthẩmphánphảiđánhvậtvớimộtcâuhỏicóvẻngớngẩn,khôngđángvànằmngoàichuyênmôncủahọ:“Liệungườiđixequanhsângolftừlỗnaysanglỗkháccóthựcsựlàtaychơigolfkhông?”

Tuynhiên,trênthựctếvụviệcnàynêuramộtvấnđềcônglýdướihìnhthứckiểuAristotlekinhđiển:ĐểquyếtđịnhxemMartincóquyềnngồixekhông,tòaphảixácđịnhbảnchấtthiếtyếucủahoạtđộngđangbàntớinày.Liệuđibộtrongsâncóvaitròthiếtyếukhichơigolf,haychỉđơnthuầncótínhchấtphụ?NếunhưPGAtuyênbốđibộlàmộtkhíacạnhquantrọngcủamônthểthaonày,thìchophépMartinngồixesẽ“làmthayđổihoàntoànbảnchất”củacuộcchơi.Đểgiảiquyếtcâuhỏivềquyền,tòaphảixácđịnhtelos-hoặcbảnchấttựnhiên-củatròchơi.

Với tỷ lệ7-2, tòaphánquyếtMartincóquyềnsửdụngxe.ChánhánJohnPaulStevens,khiviết lý lẽ thắngkiện,đãphân tích lịchsửcủamônđánhgolfvàkếtluậnviệcsửdụngxekhôngphảikhôngphùhợpvớiđặctínhcơbảncủamônnày.“Ngaytừbanđầu,bảnchấtcủatrònàylàđánhbóngvàolỗ-sửdụnggậyđểđánhmộtquảbóngnằmtrênmặtđấtvàomộtlỗởxavới

càngítcúđánhcàngtốt”.Vớiluậnđiểmđibộkiểmnghiệmsứcchịuđựngthểlựccủangườichơigolf,Stevenstríchdẫnlờichứngcủamộtgiáosưsinhlý học tính toán rằng chỉmất khoảng 590 calo khỉ đi bộ trong sân 18 lỗ,“lượngdinhdưỡngíthơnmộtsuấtănBigMac”.Dochơigolflà“mộthoạtđộngcườngđộ thấp,sựmệtmỏi từ tròchơichủyếu làhiện tượng tâmlý,trongđócăngthẳngvàđộnglựclànhữngthànhphầnquantrọng”.TòatốicaokếtluậnrằnggiúpđỡMartinkhuyếttậtbằngcáchchophépanhngồixetrong thiđấukhông làm thayđổi cơbản tròchơihaychoanhmột lợi thếkhôngcôngbằng.

ThẩmphánAntoninScaliakhôngđồngý.Trongmộtphảnđốimạnhmẽ,ôngbácbỏquanđiểmtòaáncó thểxácđịnhbảnchất thiếtyếucủamônđánhgolf.Ýcủaôngkhôngchỉđơngiản làcác thẩmphánthiếukhảnănghoặcthẩmquyềnđểquyếtđịnhvấnđềnày.Ông thách thức tiềnđề cơbảncủaAristotlenằmbêndướiýkiếncủatòa-rằngcóthểlýluậnvềtelos,hoặcbảnchất thiết yếu củamột trò chơi.Khi nói điều gì đó “thiết yếu” thưởng cónghĩalàcầnphảiđạtđượcmộtmụctiêunhấtđịnh.Nhưngvìbảnchấtcănbảncủamột trò chơi làmang lại sự thích thú chứkhôngcómục tiêunàokhác(đólàđiểmphânbiệttròchơivớihoạtđộngsảnxuất),hoàntoànkhôngthểnóibấtkỳquytắctùyýnàocủatròchơilà“thiếtyếu”;Scaliaviết:vìcácquy tắc củamôn đánh golf “là tùy ý (cũng như trong tất cả các trò chơikhác)”nênkhôngcócăncứthẩmđịnhcácquytắcdoPGAbanhành.Nếukhôngthích,nhữngngườihâmmộ“cóthểrútlạisựủnghộ”.

Nhưngkhôngaicóthểnóiluậtnàyhayluậtkiakhôngthỏađángvớinhữngkỹnăngmàmôngolfcóýđịnhkiểmtra.

Lý lẽ của Scalia có vấn đề trên một số phương diện. Đầu tiên, nó xemthườngthểthao.Khôngngườihâmmộthựcsựnàonóivềthểthaonhưvậy-bịcácquytắchoàntoàntùytiệnchiphốivàkhôngcómụctiêuthựcsự.Nếumọi người thực sự tin rằng các quy tắc trongmôn thể thao yêu thích củamìnhđượcđặtramộtcáchtùyýchứkhôngphảiđượcthiếtkếđểkhơigợivàtônvinhnhữngkỹnăng,tàinăngnhấtđịnhđángngưỡngmộ,thìhọkhócònmuốnquantâmtớikếtquảcủatròchơi.Thểthaosẽchỉcònmangtínhbiểudiễn,mộtnguồnvuichơigiảitríchứkhôngphảilàmộtđốitượngđượcđánhgiácao.

Thứhai,hoàntoàncóthểtranhluậnvềgiátrịcủacácquytắckhácnhau,vàhỏixemchúngcảithiệnhaypháhỏngtròchơi.Nhữnglậpluậnnàydiễnraliêntục-trênđàiphátthanhvàgiữanhữngngườiđưaraluậtchơi.Xemxétcuộc tranh luậnvề luậtDH(chỉđịnhngườiđánhchongườinémđầu tiên)

trongbóngchày.Mộtsốngườinóiluậtnàygiúpcảithiệntròchơibằngcáchchophépcácngườiđánhtốtnhấtđượcđậpbóng,đểngườiđánhkémphòngthủ.Nhữngngườikhácnóiluậtnàypháhoạitròchơibởiquánhấnmạnhvàoviệcđánhbóngvà loạibỏcácyếu tốchiến thuậtphức tạp.Mỗi luậnđiểmdựa trênmộtquanniệmkhácnhauvềmục tiêu củamônbóngchày làgì:Thửnghiệmnhữngkỹnăngnào; ca ngợi, khen thưởngnhững tài năngvàđứctínhnào?CuộctranhluậnvềluậtDHcuốicùnglàcuộctranhluận:vềteloscủamônbóngchày-giốngnhưcuộctranhluậnvềchínhsáchchốngkỳthịlàcuộctranhluậnvềmụcđíchcủatrườngđạihọc.

Cuốicùng,Scalia,bằngcáchphủnhậnmôngolfcó telos,đãhoàntoànbỏsótkhíacạnhtônvinhcủatranhchấp.Sauhết,ẩnsautrườngcakiệntụngđixeđánhgolfkéodàibốnnămlàcáigì?Trênbềmặt,đâylàcuộctranhluậnvềsựcôngbằng.PGAvàcácgolfthủlớnnghĩrằngchophépMartinđixesẽchoanhmộtlợithếkhôngcôngbằng;Martinphảnbácdomìnhlàngườikhuyếttật,xeđiệnđơngiảnchỉkhiếnmọingườibìnhđẳnghơn.

Nếucôngbằnglàđiềuduynhấtphảixét,tấtnhiênsẽcómộtgiảiphápđơngiảnvàrõràng:hãychophéptấtcảngườichơigolfsửdụngxetronggiảiđấu.Nếutấtcảmọingườiđềucóthểngồixe,phảnđốivì lẽcôngbằngsẽbiếnmất.Nhưnggiải phápnàybịgiới chơigolf chuyênnghiệp cămghét,thậmchí bị xem là điều không tưởng cònhơnviệc tạo ramột biệt lệ choCaseyMartin.

Tạisao?Bởivìtranhchấpliênquanđếnsựtônvinhvàcôngnhậnhơnlàsựcôngbằng-cụthểlàmongmuốncủaPGAvànhữngngườichơigolfhàngđầurằngmônthểthaocủahọđượccôngnhậnvàtôntrọngnhưmộtsựkiệnthểthao.

Hãyđểtôidiễnđạtlạikhéoléonhấtcóthể:Nhữngngườiđánhgolfcóphầnnhạycảmvềtìnhtrạngtròchơicủamình.Tròchơinàychẳngcóchạynhảy,vàquảbóngđứngyên.Khôngainghingờgolflàtròchơiđòihỏikỹnăng.Nhưngvinhdựvàghinhậnđốivớinhữngngười chơigolf phụ thuộcvàoviệcmôn thể thaocủahọcóxemlàcuộcđua tranhđòihỏicaovề thể lựckhông.Nếucuộcđuatranhmàhọrấtxuấtsắclạicóthểđượcchơikhingồitrênxe,thìsựthừanhậnhọlàvậnđộngviêncóthểbịnghingờhoặcgiảmsút.ĐiềunàycóthểgiảithíchtạisaonhiềungườichơigolfchuyênnghiệpkịchliệtphảnđốiMartindùngxe.

TomKite,mộtcựubinh25nămthamgiacácgiảiđấucủaPGA,bâygiờlàbiêntậpchotờNewYorkTimesnói:Dườngnhưvớitôi,nhữngngườiủng

hộCaseyMartinđượcquyềnsửdụngxeđãphớtlờsựkiệnlàchúngtađangnóiđếnmộtmônthểthaocạnhtranh...Chúngtađangnóivềmộtsựkiệnthểthao.Vàbấtcứaikhôngnghĩgolfchuyênnghiệp làmộtmôn thể thao thìthậtchẳnghiểugìcả.

Bấtkểaiđúngvềbảnchấtthiếtyếucủatròchơiđánhgolf,vụxửđixeđánhgolf của CaseyMartin ở Tòa án Liên bang cung cấpmộtminh họa sốngđộngchothuyếtcônglýcủaAristotle.Cuộctranhluậnvềcônglývàquyềnthườngkhôngthểtránhkhỏicuộctranhluậnvềmụcđíchcủacáctổchứcxãhội, nhữngđiều tốt đẹpmà chúngphân phối, và các giá trịmà chúng tônvinhvàtưởngthưởng.Bấtchấpnỗlựccủachúngtađểlàmphápluậttrunglậpvớinhữngvấnđềtrên,ngườitakhôngthểnóiđiềugìlàcôngbằngmàkhôngtranhcãivềbảnchấtcủalốisốngtốtđẹp.

9.CHÚNGTANỢNGƯỜIKHÁCNHỮNGGÌ-LÒNGTRUNGTHÀNH

KHÓXỬXINLỖITHẬTKHÓ.Nhưngcôngkhaixinlỗithaymặtchocảquốcgialạicàng khó hơn. Trong vài thập kỷ gần đây, chúng ta thấy rộ lên các lý lẽthốngthiếtkêugọixinlỗicôngkhaivềcácbấtcôngtrongquákhứ.

XinlỗivàbồithườngĐaphầncáclờixinlỗimangmàusắcchínhtrịliênquanđếnnhữngsaitráiphạm phải trong Thế chiến thứ hai. Nước Đức đã trả hàng tỷ đô la bồithườngchonạnthảmsátngườiDoThái,dướicáchìnhthứcthanhtoánchotừngngườisốngsótvà trảchonhànướcIsrael.Trongnhiềunăm,ởnhiềumứcđộkhácnhau,cácnguyênthủnướcĐứcđãxinlỗi,nhậntráchnhiệmvềquákhứphátxít.TrongmộtbàiphátbiểutrướcQuốchộivàonăm1951,thủtướngĐứcKonradAdenauerchorằng“tuyệtđạiđasốngườiĐứccămghéttộiácchốnglạingườiDoTháivàkhôngphạmtội”.Nhưngôngthừanhận“TộiáckhôngkểxiếtthựchiệnnhândanhnhândânĐức,khiến[nướcĐức]phải bồi thường cả tinh thần lẫn vật chất”. Năm 2000, tổng thống ĐứcJohannesRauxinlỗivìnạnthảmsátDoTháikhiphátbiểutrướcQuốchộiIsrael,yêucầu“thathứchonhữnggìngườiĐứcđãlàm”.

NhậtBảnmiễncưỡngxinlỗicáctộiácchiếntranhcủamình.Trongnhữngnăm1930và1940,hàngvạnphụnữTriềuTiênvàchâuÁđãbịbuộcvàonhàthổvàlàmnôlệtìnhdụcchobinhlínhNhật.Từnhữngnăm1990,NhậtBảnphảiđốimặtvớiáplựcquốctếngàycànglớnyêucầuchínhthứcxinlỗivàbồithườngchocáigọilà“phụnữmuavui”.Trongnhữngnăm1990,mộtquỹtưnhânđãthanhtoánchocácnạnnhânvàmộtvàinhàlãnhđạoNhậtBảnđãxin lỗihạnchế.Nhưng tớinhữngnăm2007,Thủ tướngNhậtBảnShinzoAbevẫncònkhăngkhăngrằngquânđộiNhậtBảnkhôngchịutráchnhiệmépbuộcnhữngngườiphụnữphảilàmnôlệtìnhdục.QuốchộiHoaKỳphảnứngbằngcáchthôngquamộtnghịquyếtkêugọichínhphủNhậtBảnchínhthứcthừanhậnvàxinlỗivìhànhvinôdịchcác“phụnữmuavui”củaquânđộiNhật.

Xinlỗivìsựbấtcôngvớingườidânbảnđịatrongquákhứcũngkhoagợilêncuộctranhluậnkhác.TạiÚc,trongnhữngnămgầnđâyđãbùngnổtranh

luậnvềnghĩavụcủachínhphủvớingườidânbảnxứ.Từthậpniên1910đếnđầunhữngnăm1970,trẻemthổdântrongcácgiađìnhlaitronghầuhếtcáctrườnghợp,mẹlàngười thổdânvàchalàngườida trắngtạmthờibị táchkhỏingườimẹđẻcủamìnhvàđưavàosốngtronggiađìnhbốmẹnuôiđatrắnghay các trại định cư.Mục tiêu của chính sách là tìm cách đồnghóanhữngđứatrẻđóvàoxãhộidatrắngvàđẩynhanhtốcđộxóabỏnềnvănhóabảnxứ.BộphimRabbit-ProofFence (2002)mô tả những vụ bắt cócđượcchínhquyềnủnghộ,bộphimkểlạicâuchuyệnvàonăm1931,bacôgáitrẻtrốnkhỏitrạiđịnhcưvàbắtđầucuộchànhtrình1.200dặmquayvềtìmmẹ.

Năm1997,mộtủybannhânquyềnÚcghinhậnsựtànbạođốivới“thếhệthổdânbịđánhcắp”,vàđềnghịhàngnămdànhmộtngàylàmngàyhốilỗiquốcgia.ThủtưởngJohnHowardkhiđótừchốixinlỗichínhthức.Xinlỗiđãtrởthànhvấnđềtranhcãi trongnềnchínhtrịÚc.Năm2008, thủtướngmớitrúngcửKevinRuddchínhthứcxinlỗithổdân.Mặcdùkhôngđưaramứcbồithườngcánhân,ônghứahẹncácbiệnphápkhắcphụcnhữngbấtlợivềkinhtếvàxãhộimàcộngđồngthổdânÚcđãphảigánhchịu.

TạiHoaKỳ,cuộctranhluậnvềviệcxinlỗicôngkhaivàbồithườngcũngđãdần nổi lên trong những thập kỷ gần đây.Năm1988,Tổng thốngRonaldReaganký thôngquađạo luậtxin lỗichính thứcngườiMỹgốcNhậtvìbịgiamgiữtrongtrạigiamtrênbờTâytrongThếchiếnthứha!Ngoàilờixinlỗi, luật quyđịnhbồi thường20.000đô la chomỗi nạnnhân sống sót, vàthành lập các quỹ nhằmkhuyếnkhích tìmhiểu lịch sử văn hóaMỹ-Nhật.Năm1993,Quốchộixinlỗivềmộtsai trái trongquákhứxahơn,cáchđómộtthếkỷ-vụlậtđổvươngquốcđộclậpHawaii.

CólẽvấnđềxinlỗilớnnhấthãycònmậpmờởHoaKỳliênquanđếndisảnchếđộnôlệ.Lờihứatrongcuộcnộichiến-mỗinôlệgiảiphóngđượcnhận“bốnmươimẫuđấtvàmộtconla”-khôngbaogiờđượcthựchiện.Trongnhữngnăm1990,phongtràobồithườngchongườidađenlạiđượcchúýtới.Từnăm1989,hàngnăm,nghịsĩJohnConyersđềnghịQuốchộithànhlậpủybannghiêncứubồithườngchongườiMỹgốcPhi.MặcdùgiànhđượcsựủnghộcủanhiềutổchứcngườiMỹgốcPhivàcácnhómhoạtđộngvìquyềndânsự,ýtưởngbồithườngvẫnchưađượccôngluậnchúý.CuộcthămdòchothấytrongkhiđasốngườigốcPhiủnghộbồithường,chỉ4%ngườidatrắngđồngý.

Mặcdùphongtràođòibồithườngcóthểđãchữnglại,mộtlànsóngxinlỗichínhthứclạinổilêntrongnhữngnămgầnđây.Năm2007,Virginia,vốnlà

tiểubangđãtừngcósốlượngnôlệlớnnhất,làbangđầutiênxinlỗivìchếđộnô lệ.Mộtsố tiểubangkhác,nhưAlabama,Maryland,NorthCarolina,NewJersey,vàFloridađãtiếpbước.Vànăm2008,HạviệnMỹthôngquanghịquyếtxin lỗingườiMỹgốcPhivìchếđộnô lệvà thờiđạiphânbiệtchủngtộcJimCrow[46]kéodàiđếntậngiữathếkỷhaimươi.Liệucácquốcgiacónênxinlỗivìcácsaitráitrongquákhứkhông?Đểtrảlờicâuhỏinày,chúngtacầnsuynghĩvấnđềtráchnhiệmtậpthểvàluậnđiểmvềcộngđồnghócbúa.

Lýdochínhcholờixinlỗicôngkhailàtônvinhkýứcnhữngngườiđãchịubấtcôngbởichính(hoặcnhândanh)cộngđồngchínhtrị;côngnhậnnhữngảnhhưởngbấtcôngdaidẳngmànạnnhânvàconcháuhọphảichịuđựng;vàđểchuộclỗichonhữngngườigâyrahaynhữngngườikhôngngănchặnbấtcông.

Nhưmộthànhđộngbàytỏthiệnchícôngkhai,xinlỗichínhthứccóthểgiúpchữalànhvếtthươngquákhứvàtạocơsởchosựhòagiảichínhtrịvàđạođức.Bồi thườngvà cáchình thứcđềnbù tài chínhkhác có thểđượcbiệnminh trêncơsở tương tự, làbiểuhiện thậtsựcủa lờixin lỗivàchuộc tội.Chúng cũng có thể giúp đỡ, xoa dịu những tác động của sự bất công vớingườibịhạihoặchậuduệcủahọ.

Việcnhữngcânnhắcnàycóđủmạnhđểbiệnminhcho lờixin lỗi lạicònphụthuộcvàohoàncảnh.Trongmộtsốtrườnghợp,nỗlựccôngkhaixinlỗivàbồithườngcóthểlợibấtcậphại,dothổibùnglênhậnthùcũ,khoétsâutìnhtrạngthùđịchtrongquákhứ,hằnsâucảmgiácnạnnhân,hoặctạorasựbấtbình.Nhữngngườichốngđốiviệcxinlỗithườngcógiọngđiệuthế.Xemxétmọikhíacạnh,liệuhànhđộngxinlỗihaybồithườngsẽchữalànhhaylạipháhoạicộngđồngchínhtrịlàvấnđềphứctạpthuộcvềnhậnđịnhchínhtrị.Câutrảlờiphụthuộcvàotừngtrườnghợp.

Chúngtacócầnchuộclỗichotộilỗicủatổtiênkhông?

Nhưng tôimuốn tập trung vàomột lý lẽ khác của những người chống lạiviệcxinlỗivềnhữngbấtcôngtrongquákhứ-mộtlýlẽmangtínhnguyêntắc,khôngphụ thuộcvào tínhngẫunhiêncủa tìnhhình.Đólà lý lẽ thếhệhiệntạikhôngnên-thựcrakhôngthể-xinlỗichonhữngsaitráicủatổtiên.Xinlỗivìsựbấtcôngnghĩalànhậnmứcđộtráchnhiệmnàođó.Bạnkhôngthểxinlỗivìđiềumìnhkhônglàm.Vìvậy,bạnlàmthếnàoxinlỗichomột

điềuxảyratrướckhibạnsinhra?

Thủ tướngÚcJohnHowarddùngnguyênnhânnàyđểbácbỏviệcxin lỗichínhthứcthổdân:“TôikhôngtinthếhệngườiÚchiệnnayphảichínhthứcxinlỗivàchịutráchnhiệmvềhànhđộngcủathếhệtrước”.LậpluậntươngtựđượcđưaratrongcuộctranhluậnởMỹvềbồithườngchochếđộnôlệ.HenryHyde,nghịsĩđảngCộnghòa,chỉ tríchý tưởngbồi thườngtrêncăncứ:“Tôikhôngbaogiờsởhữumộtnôlệ,khôngbaogiờápbứcbấtcứai.Tôikhôngbiếtcónêntrảbồithườnghộmộtaiđó[đãsởhữunôlệ]ởcácthếhệtrướckhitôisinhra”.WalterE.Williams,nhàkinhtếngườiMỹgốcPhiphảnđốiviệcbồithường,bàytỏquanđiểmtươngtự:“Quátuyệtnếuchínhphủnhận tiền từ truyệncổ tíchhay từônggiàNoel.Nhưngchínhphủ lấytiềntừngườidân,vàkhôngngườidânnàocònsốngbâygiờphảichịutráchnhiệmvềchếđộnôlệ”.

Đánhthuếngườidânthờinayđểlấytiềnbồithườngchosailầmtrongquákhứcóvẻnhưlàmnảysinhmộtvấnđềđặcbiệt.Nhưngvấnđềtươngtựthếcũngphátsinhtrongcáctranhluậnvềviệcxinlỗinhưngkhôngđikèmbồithườngtàichính.Vớilờixinlỗi,phảitínhđếnýtưởngđằngsau:sựghinhậnvềtráchnhiệm.Bấtcứaicũngcóthểphànnànvềsựbấtcông.Nhưngchỉngười có liênquanmới có thểnói lờixin lỗi cho sựbất côngđó.Phechỉtríchviệcxinlỗinắmchínhxáctinhthầnđó.Vàhọbácbỏýkiếnchorằngthếhệhiệntạiphảichịutráchnhiệmđạođứcvềtộilỗicủachaôngmình.

KhiquốchộitiểubangNewJerseytranhluậnvấnđềxinlỗitrongnăm2008,mộtvịnghịsĩđảngCộnghòahỏi:“Aisốngởthờinàyphạmtộisửdụngnôlệvàvì thế cókhảnăngxin lỗivìhànhviphạm tộinày?”.Câu trả lời rõràng,ôngnghĩ,làkhôngcóaicả:“NhữngcưdânhiệntạicủaNewJersey,ngaycảnhữngngườicótổtiênlàchủnô,khôngcótộilỗihaytráchnhiệmtậpthểchonhữngsựkiệnbấtcôngmàcánhânhọkhôngđóngvaitrògì”.

KhiHạviệnMỹchuẩnbịbỏphiếuchoviệcxinlỗichếđộnôlệvàphânbiệtchủngtộc,mộtnghịsỹCộnghòađãsosánhviệcnàyvớixinlỗivềnhữnghànhđộngdo“cụcủacụcủacụ”tôithựchiện.

ChủnghĩacánhânvềđạođứcPhảnđốivềnguyêntắcđốivớiviệcchính thứcxin lỗinàykhôngdễdàngphảnbác.Lýlẽdựatrênkháiniệmchúngtachỉchịutráchnhiệmvớinhữnggìchúngtalàm,khôngphảihànhđộngcủangườikhác,hoặccácsựkiệnbênngoàitầmkiểmsoátcủachúngta.Chúngtakhôngchịutráchnhiệmvềtội

lỗicủachamẹ,ôngbàhoặcđồngbàocủamình.

Nhưng điều này đặt ra vấn đề tiêu cực.Nguyên tắc phản đối việc xin lỗichínhthứccósứcnặngbởivìđặtnềntảngtrênmộtýtưởngđạođứcmạnhmẽvàhấpdẫn.Chúngtacóthểgọiđólà"chủnghĩacánhânvềđạođức”.Họcthuyếtchủnghĩacánhânvềđạođứckhônggiảđịnhconngườiíchkỷ.Thậtrađólàluậnđiểmvềtựdonghĩalàgì.Đốivớichủnghĩanày,tựdolàchỉchịunhữngbổnphậnmìnhtựnguyệnnhận;bấtcứđiềugìtôinợnhữngngườikhác tôinợvìđã tựnguyệnchấpnhận-một lựachọn,một lờihứa,haymộtthỏathuận;cóthểlàtườngminhhoặcngầmẩn.

Kháiniệmchorằngtôicótráchnhiệmgiớihạntrongnhữngđiềuchínhtôilàm làkháiniệmcủachủnghĩa tựdocánhân.Nógiảđịnhchúng ta - tácnhânđạođức-làcáitôitựdovàđộclập,khôngbịquanhệđạođứccótrướcràngbuộc,cókhảnăngtựlựachọnmụctiêuchochínhmình.Khôngphảitậpquán,truyềnthốnghoặctìnhtrạngthừakếmàchínhsựlựachọntựdocủamỗicánhânmớilànguồngốccácnghĩavụđạođứccủachúngta.

Bạncóthểthấykháiniệmtựdokiểunàychẳngcóchỗchotráchnhiệmtậpthể,hoặcnghĩavụchịutráchnhiệmvềmặtđạođứcchonhữngbấtcôngmàtổtiênchúngtagâyra.Nếutôihứavớiôngmìnhsẽtrảnợthayhayxinlỗivìtội lỗi củaông,đó làmộtviệc.Tôi làmviệcđó theonghĩavụdođồngý,khôngphảinghĩavụphátsinhtừmộtđặctínhchungtrảiquanhiềuthếhệ.Khôngcó lờihứanhưvậy,người theochủnghĩacánhânvềđạođứccảmthấykhôngcótráchnhiệmđạođứcphảiđềnbùtộilỗichotổtiên.Xétchocùng,tộilỗilàcủatổtiên,khôngphảicủatôi.

Nếu tư tưởng tựdo của chủnghĩa cánhânvềđạođức làđúng, thì nhữngngười chống đối việc xin lỗi công khai có lý, chúng ta không phảimanggánhnặngđạođứcchonhữngsailầmcủatổtiênmình.Nhưngkhôngchỉxinlỗivàtráchnhiệmtậpthếbịđedọa.Quanđiểmvềtựdocủachủnghĩacánhânhiệndiệntrongnhiềulýthuyếtcônglýrấtquenthuộccủanềnchínhtrịđươngđại.Nếuquanniệmvềtựdonhưthếlàthiếusót-nhưquanđiểmcủatôi - thìchúng taphải suyxét lạimộtsốđặc tínhcơbảncủađờisốngđạichúngcủachúngta.

Nhưchúngtathấy,kháiniệmvềsựđồngývàlựachọntựdocóảnhhưởnglớn,khôngchỉtrongchínhtrị,màcòntrongcáchọcthuyếtcônglýhiệnđại.Chúngtahãycùngnhìnlạivàxemcácquanniệmkhácnhauvềlựachọnvàđồngýđượctruyềnvàocácgiảđịnhngàynaycủachúngtanhưthếnào.

Phiênbảnbanđầucủacái tôi trongchọn lựađến từJohnLocke.Ôngcho

rằngchínhquyềnhợpphápphảidựatrênsựđồngý.Tạisao?Bởivìchúngtalàconngườitựdovàđộclập,khônglàthầndântrongmộtchếđộgiatrưởnghayquyềnlựcthầnthánhcủanhàvua.Vìchúngta“cóbảnchấttựdo,bìnhđẳngvàđộclập;khôngaicóthểcướpđinhữngtàisảnnày,vàkhôngaibịbắtlàmthuộchạdướiquyềnlựcchínhtrịcủangườikhác,màtựmìnhkhôngđồngý”.

Mộtthếkỷsau,ImmanuelKantđưaraphiênbảncáitôitrongchọnlựamạnhhơn.Chốnglạitrườngpháivịlợivàchủnghĩakinhnghiệm,Kantchorằngchúng ta phải coi chínhmình không chỉ là tập hợp các sở thích vàmongmuốn.Tựdolàtựchủ,vàtựchủlàchỉtuântheonhữngquytắcdotựbảnthânmìnhđặtra.TựchủkiểuKantkhắtkhehơnsựđồngý.Khituântheoquy tắc đạođức, tôi không chỉ đơngiản chọn theomongmuốn tùyýhaylòngtrungthànhcủatôi.Thayvàođó,tôiđặtsangmộtbêncáclợiíchcụthểvàquanhệđikèmcủamình,vàtrởthànhngườithamgiavàolýtríthựctiễnthuầntúy.

Vàothếkỷ20,JohnRawlsđiềuchỉnhquanniệmcủaKantvềcáitôitựchủvàtừđódựnglênlýthuyếtcủaôngvềcônglý.GiốngKant,Rawlsquansátthấynhữnglựachọncủachúngtathườngphảnánhtínhngẫunhiênvềmặtđạođức.Chẳnghạnlựachọncủangườinàođólaođộngdướicảnhbóclộtcóthểphảnánhnhucầukinhtếbứcthiếtcủahọ,khôngphảilựachọntựdotheo“bấtkỳýnghĩanào.Vìvậy,nếumuốnxãhộiđượcsắpđặtmộtcáchtựnguyện,chúng takhông thểdựa trênsựđồngý thật, thayvàođóchúng tanênhỏimìnhđồngývớinhữngnguyêntắccônglýnàokhiđặtsangmộtbêncác lợi ích và lợi thế cụ thể củamình, và lựa chọn đằng sau bứcmàn vôminh.

KháiniệmcủaKantvềýchítựchủvàkháiniệmcủaRawlsvềthỏathuậnmangtínhgiảthuyếtđằngsaubứcmànvôminhcóđiểmchung:cảhaiđềuxemtácnhânđạođứcđộclậpvớimụcđíchvàcácquanhệđikèm.Khituântheoquytắcđạođức(Kant)hoặckhilựachọnnguyêntắccônglý(Rawls),chúngtakhôngquantâmđếnvaitròvàbảnsắccủamình-nhữngthứlàmchúngtatrởthànhchínhconngườicụthểcủamình.

Khisuynghĩvềcônglý,nếuchúngtaphảiloạibỏbảnsắcriêngcủamình,rấtkhóđểlýgiảitạisaongườiĐứcbâygiờphảichịutráchnhiệmđặcbiệtbùđắpchonạnnhânthảmsát,hoặcngườiMỹcủathếhệbâygiờcótráchnhiệmđặcbiệtđểkhắcphụcsựbấtcôngcủachếđộnôlệvàphânbiệtchủngtộc.Tạisao?BởivìmộtkhiđặtbảnsắccủatôilàngườiĐứchayngườiMỹsangmộtbênvàcoimìnhtàcáitôitựdovàđộclập,thìkhôngcócơsởđể

nói tôi phải có nghĩa vụ hơn người khác trong việc khắc phục những bấtcôngtrongquákhứ.

Xemaiđólàcáitôitựdovàđộclậpkhôngchỉtạorasựkhácbiệttrongvấnđềtráchnhiệmtậpthểquacácthếhệ.Nócũngcómộtýnghĩasâurộnghơn:Nghĩvềtácnhânđạođứctheocáchnàyảnhhưởngđếncáchchúngtasuynghĩvềcônglýnóichung.Kháiniệmchúngtalàcáitôiđộclập,tựdolựachọnsẽủnghộýtưởng:cácnguyêntắccônglýxácđịnhquyềncủachúngtakhôngnêndựatrênbấtkỳquanniệmđạođứchaytôngiáocụthểnào,mànêncốgắngtrunglậpgiữanhữngquanđiểmvềlốisốngtốtđẹpcạnhtranhnhau.

Chínhquyềncónêntrunglậpvềmặtđạođức?

Ýkiếnchorằngchínhquyềnnêncốgắngtrunglậptrongkháiniệmlốisốngtốtđẹpbắtđầutừquanniệmcổxưacủachínhtrị.VớiAristotle,mụcđíchcủachínhtrịkhôngchỉlàthúcđẩytraođổikinhtếvàcungcấpcơchếphòngthủchung,hoạtđộngchínhtrịphảihướngtớitraudồiđứctínhvàhìnhthànhcôngdântốt.Vìthếtranhluậnvềcônglýkhôngthểtránhkhỏilàtranhluậnvề lốisống tốtđẹp.Aristotleviết,“Trướckhicó thểxemxétbảnchấtcủamột hiến pháp lý tưởng, đầu tiên chúng ta cần phải xác định bản chất lốisốnghấpdẫnnhất.Chừngnàochưarõđiềunày,thìmộtHiếnpháplýtưởngvẫncònmờmịt”.

Ởthờiđạingàynay,quanniệmcoimụctiêucủachínhtrịlàtraudồiđứctínhnghethậtkỳlạ,thậmchíbịcoilànguyhiểm.Aicóthểnóiđứctínhlàgì?Vàsẽ ra sao nếumọi người không đồng ý?Nếu luật pháp tìm cách thúc đẩynhững lý tưởng nào đó về đạo đức và tôn giáo, phải chăng điều nàymởđườngchosựkhôngkhoandưngvàcưỡngchế?Khichúngtanghĩvềcácđấtnướccốgắngthúcđẩyviệctraudồiđạođức,thoạtđầuchúngtakhôngnghĩđếncác thànhbangAthens,mànghĩđến trào lưu tôngiáocựcđoan,ngàyxưavàcảhiện tại - ngoại tìnhbịnémđáđếnchết, áo trùmđầubắtbuộc,thiêusốngphùthủy...

VớiKantvàRawls,cáchọcthuyếtcônglýdựatrênquanniệmvềlốisốngtốtđẹpnàođó-dùlàtôngiáohaythếtục-làđingượclạitựdo.Bằngcácháp đặtmột số giá trị, các học thuyết này không tôn trọng còn người nhưnhữngcáitôitựdovàđộclập,cókhảnănglựachọnmụcđíchvàmụctiêucho riêngmình.Vì thế,cái tôi tựdo lựachọnvànhànước trung lậpsong

hànhcùngnhau:Điềuđóđúngbởivìchúngtalàcáitôitựdovàđộclập,vìthếchúngtacầnmộtbộkhungchocácquyềnđứngtrunglậpgiữacácmụctiêu,khôngthiênlệchbấtkỳbênnàotrongcáctranhcãivềđạođứcvàtôngiáo,đểchocôngdântựlựachọngiátrịchobảnthânmình.

Mộtsốngườicóthểphảnđốirằngkhôngcóhọcthuyếtvềcônglývàquyềnnào có thể trung lập vềmặt đạo đức.Ởmặt nào đó, điều này hiển nhiênđúng.KantvàRawlskhôngphảingườitheothuyếtđạođứctươngđối.Bảnthânýtưởngchorằngconngườicầnđượctựdolựachọnmụctiêuchochínhmình làmộtý tưởngđạođứcmạnhmẽ.Tuynhiên,nókhôngnóibậnnênsốngnhưthếnào.Nóchỉyêucầurằngchodùtheođuổibấtkểmụctiêunào,bạnphảilàmtheocáchtôntrọngquyềncủangườikháctheođuổimụctiêucủahọ.Sựhấpdẫn củakhuônkhổ trung lậpnằmchínhxác trongviệc từchốikhẳngđịnhlốisốngnàođượcưathíchhoặckháiniệmvềđiềutốt.

Kant và Rawls không phủ nhận việc thúc đẩy một số lý tưởng đạo đức.Tranhcãicủahọlàvớicác lý thuyếtcônglýđặtnềntảngquyềntrênkháiniệmđiềutốt.Vịlợilàmộttrongnhữnglýthuyếtnhưthế,coiđiềutốtlàtốiđahóaniềmvuihoặcphúclợi,vàyêucầuhệthốngquyềncókhảnăngđạtđượcđiềunày.

Aristotleđưa ramột thuyết rất khácvềđiều tốt.Khôngphải là tối đahóaniềmvui,màlànhậnrõbảnchấtcủachúngtavàpháttriểnnănglựcriêngbiệtcủaconngườichúngta.LýluậncủaAristotlemangtínhmụcđíchluậnvìônglýluậntừmộtsốquanniệmnhấtđịnhvềđiềutốtcủaconngười.

Đây là kiểu lý luậnmàKant vàRawls phủnhận.Họ lập luận rằngquyềnphảiđượcđặtlêntrướcđiềutốt.Cácnguyêntắcxácđịnhnghĩavụvàquyềncủachúngtakhôngđượcdựatrênbấtkỳquanniệmcụthểnàovềlốisốngtốtđẹp.Kantviếtvề“sựnhầmlẫncủacáctriếtgialiênquanđếnnguyêntắctốithượngcủađạođức”.Cáctriếtgiacổđạiđãsailầm“hiếndângtoànbộnghiêncứuđạođứccủamìnhchokháiniệmvềđiềutốtnhất”,vàsauđócốgắngđểthứnàylà“nềntảngđịnhrõcácquytắcđạođức”.NhưngtheoKant,điềunàythậtlạchậuvàmâuthuẫnvớitựdo.Nếuchúngtanghĩmìnhlàthựcthểtựchủ,đầutiênchúngtaphảituântheoquytắcđạođức.Chỉsauđó,saukhiđãcónguyêntắcxácđịnhnghĩavụvàquyềncủamình,chúngtamớicóthểhỏivềquanniệmđiềutốttươngthíchvớinó.

Rawls đưa ta một quan điểm tương tự đối với nguyên tắc công lý: “Cácquyềntựdocủanhữngcôngdânbìnhđẳngkhôngantoànkhiđượcthiếtlậptrênnguyêntắcmụcđíchluận”.Thậtdễdàngnhậnthấynếuđặtquyềntrên

các tính toán của chủ nghĩa vị lợi thì quyền thật đễ bị xâm phạm. Nếunguyênnhânduynhấtđểtôntrọngquyềntựdotôngiáocủatôilàthúcđẩyhạnhphúctổngthể,điềugìxảyranếumộtngàynàođóđasốkhinhthườngvàmuốnbanlệnhcấmtôngiáocủatôi?

NhưngthuyếtcônglýcủachủnghĩavịlợikhôngphảimụctiêuduynhấtcủaRawls và Kant. Nếu quyền đứng trước điều tốt, thì cách suy nghĩ củaAristotlevềcônglýcũngsailầm.VớiAristotle,nghĩvềcônglýlànghĩvềtelos,haybảnchất,củanhữngđiềutốtđangxét.Đểnghĩvềtrậttựchínhtrịcông bằng, chúng ta phải lý giải bản chất của lối sống tốt đẹp. Chúng takhôngcóđượcbộkhungcủamộthiếnphápcôngbằngchođếnkhichúngtachỉracáchsốngtốtnhất.

Rawlskhôngđồngý“Cấu trúccủahọc thuyếtmụcđích luận làhoàn toànsai:từđầuhọliênkếtquyềnvàđiềutốttheocáchsailầm.Chúngtakhôngnêncốgắngđịnhhìnhcuộcsốngcủamìnhbằngcáchđầutiêntìmđếnnhữngđiềutốtđẹpđượcxácđịnhđộclập”.

CônglývàtựdoBịđeđọatrongcuộctranhluậnnàykhôngchỉlàcâuhỏitrừutượng:chúngta nên lý giải về công lý bằng cách nào. Cuộc tranh luận về thứ tự giữaquyềnvớiđiều tốt thực sự làcuộc tranh luậnvềýnghĩaconngười tựdo.KantvàRawlsbácbỏthuyếtmụcđíchluậncủaAristotlebởivìnókhôngđểchúng ta tựmìnhchọnđiềumìnhmuốn.Thậtdễ thấyvì sao lý thuyếtcủaAristotlelàmphátsinhlolắngnày.Ôngchorằngcônglýlàvấnđềphùhợpgiữangườivàmụctiêu,hayđiềutốtphùhợpvớibảnchấtcủahọ.Nhưngxuhướngchúng tanhìncông lý làvấnđề lựachọn, chứkhôngphải sự thíchhợp.

Lý lẽcủaRawlschoviệcưu tiênquyềnsovớiđiều tốtphảnánhniềm tinrằng “người đạo đức là người chỉ bị chỉ phối bởi những mục tiêu chínhngườiđóchọn”.Là tácnhânđạođức,chúng tađượcxácđịnhkhôngphảibởicácmụctiêucủamìnhmàbởinănglựclựachọncủachúngta.“Khôngphảimụctiêucủachúngtalàmbộclộbảnchấtcủachúngta”màlàkhuônkhổcácquyềnchúngtasẽchọnnếuchúngtacóthểthoátkhỏicácmụcđíchcủamình.“Vìcáitôiđứngtrướcmụctiêu-đượccáitôixácnhận;ngaycảmộtmụctiêutrộinhấtcũngphảiđượclựachọntrongrấtnhiềukhảnăng...Dođóchúngtanênđảongượcmốiquanhệgiữaquyềnvàđiềutốtđượchọcthuyếtmụcđíchluậnđềxuấtvàxemquyềnđứngtrước”

Kháiniệmchorằngcônglýphảitrunglậpgiữacácquanniệmvềlốisốngtốtphảnánhquanniệmvềconngười-cáitôitựdolựachọn,khôngràngbuộcbởicácmốiquanhệđạođứccótrước.Nhữngýtưởngnàycùngnhaulàđặcđiểmcủatưtưởngchínhtrịtựdohiệnđại.Thuậtngữ“tựdo”tôidùngkhôngcó nghĩa đối nghịch với “bảo thủ” - như ý nghĩa những thuật ngữ này sửdụngtrongcuộctranhluậnchínhtrịMỹ.Thựctế,mộtđặcđiểmriêngbiệtcủacáccuộctranhluậnchínhtrịởMỹlàlýtưởngnhànướctrunglậpvàcáitôi tự do lựa chọn có thể được tìm thấy trên toàn bộ nền chính trị.Nhiềucuộctranhluậnvềvaitròcủachínhquyềnvàthịtrườnglàtranhluậnvềcáchtốtnhấtchophépcánhântheođuổimụctiêucủariêngmình.

Nhữngngườitheochủnghĩatựdocánhânquânbình(Egalitarianliberals)ủnghộtựdocôngdânvàcácquyềnkinhtế,xãhộithiếtyếu-quyềnđượcchămsócytế,giáodục,việclàm,thunhập...Họlậpluậnrằngđểcánhâncóthểtheođuổimụctiêucủamình,chínhquyềncầnđảmbảocácđiềukiệnvậtchất để sự lựa chọn thật sự tự do. Kể từ thời điểm Chính sách kinh tếmới[47],nhữngngườiủnghộhệ thốngphúc lợixãhộikhôngcòn lập luậnnhândanhtìnhđoànkếtxãhộivànghĩavụchungmàthườngnhândanhcácquyềncánhânvà tựdo lựa chọn.Khiđưa ra chương trình an sinhxãhộinăm1935,TổngthốngFranklinD.Rooseveltkhônggiớithiệuchươngtrìnhthểhiệnbổnphậnchungcủacôngdânvớinhau.Thayvàođó,ôngthiếtkếgiốngnhưmộtchươngtrìnhbảohiểmtưnhân,cácquỹlươngđónggópvàochứkhôngdùngtiềnthutừthuế.Vàvàonăm1944,khiđưarahệthốngphúclợixãhội,ônggọiđólà“dựluậtquyềnkinhtế”.Thayvìsửdụnglýlẽđoànkếtcộngđồng,Rooseveltchorằngquyềnnàycầnthiếtđể“thựcsựcótựdocánhân”,vàrằng“ngườitúngthiếukhôngcótựdo”.

Về phầnmình, những người theo chủ nghĩa tự do cá nhân (thường trongchínhtrịhiệnđạigọilàphebảothủ- ítnhấttrêncácvấnđềkinhtế)cũngcho rằngnhànước trung lập là tôn trọng lựa chọncánhân. (Triết gia chủnghĩatựdocánhânRobertNozickviết:“Chínhphủphảituyệtđốitrunglậpgiữacáccôngdân”).Nhưnghọbấtđồngvớichủnghĩatựdocánhânquânbìnhvềcácchínhsáchmàlýtưởngnàyđòihỏi.Cũngnhưlýlẽchỉtríchcủaphethịtrườngtựdođốivớinhànướcphúclợi,chủnghĩatựdocánhânbảovệthịtrườngtựdovàchorằngngườidâncóquyềngiữlạitiềnmìnhkiếmđược.BarryGoldwater(ngườitheochủnghĩatựdocánhântrườngpháibảothủvàlàứngcứviêntổngthốngcủađảngCộnghòanăm1964)hỏi:“Làmsaomộtngườicóthểthậtsựtựdonếuthànhquảlaođộngcủaanhtakhôngthuộcquyềnđịnhđoạtcủaanhta,màlạibịxemnhưmộtphầncủatàisảnxã

hội?”.Vớichủnghĩatựdocánhân,nhànướctrunglậpyêucầutựdodânsựvàmộtchếđộquyềnsởhữucánhânnghiêmngặt.Họlậpluậnhệthốngphúclợixãhộikhôngchophépcánhân lựachọnmục tiêu riêngcủamình,màcưỡngépmộtsốngườivìlợiíchcủangườikhác.

Dùtheochủnghĩaquânbìnhhaychủnghĩatựdocánhân,nhữnglýthuyếtcônglýkêugọitínhtrunglậpcósứclôicuốnmạnhmẽ.Chúngđemlạihyvọngrằngchínhtrịvàphápluậtcóthểtránhkhỏibịvướngvàocáctranhcãivềđạođứcvàtôngiáoxuấthiệntrongcácxãhộiđanguyên.Vàchúngthểhiệnmột quan niệmmạnhmẽ về con người tự do - trong đó chúng ta làngườiduynhấttạoracácnghĩavụđạođứcmàmìnhcóbổnphậntuântheo.Mặcdùcóvẻhấpdẫn, tuynhiên,quanđiểmtựdokiểunàycòn thiếusót.Đồngcảnhngộ làkhátvọng tìmnguyên táccông lý trung lậpgiữanhữngquanniệmkhácnhauvềlốisốngtốtđẹp.

Ítnhấtđâylàkếtluậntôirútra.Cóvậtlộnvớinhữnglýlẽtriếthọctôivừađặtraởtrên,vàquansátcáchthứcnhữnglýlẽnàyxuấthiệntrongđờisốngđạichúng,tôikhôngnghĩtựdolựachọn-thậmchítựdolựachọntrongđiềukiệncôngbằng-lạilàcơsởđầyđủchomộtxãhộicôngbằng.Hơnnữa,vớitôinhữngcốgắngtìmranguyêntắccônglý trunglậpdườngnhưsai lầm.Khôngphảiluôncóthểxácđịnhquyềnvànghĩavụmàkhôngđặtracáccâuhỏiđạođứclớn,vàthậmchíngaycảkhicóthểthìđiềuđócũngcóthểlàkhôngđượcmongmuốn.Bâygiờtôisẽthửgiảithíchtạisao.

LuậnđiểmcộngđồngNhượcđiểmtrongkháiniệmtựdocủachủnghĩatựdodânchủđikèmvớisựhấpdẫncủanó.Nếuchúngtahiểumìnhlàcáitôiđộclậpvàtựdo,khôngbịràngbuộcbởiquanhệđạođứcmìnhkhôngchọn,chúngtasẽkhôngthểcảmthấyýnghĩacủahàngloạtcácnghĩavụđạođứcvàchínhtrịmàchúngtathườngcôngnhận,thậmchítônvinh.Trongđócónghĩavụđoànkếtvàtrung thành,kýức lịch sửvàđức tin tôngiáo - những luậnđiểmđạođứcphátsinhtừcáccộngđồngvàtruyềnthốngđịnhhìnhnênbảnsắcchúngta.Trừphi chúng ta chomình là cái tôi bị ràngbuộc, chấpnhậnnhững luậnđiểmđạođứcmìnhkhôngmongmuốn, cònkhông thì rất khó thấynhữnglĩnhvựctrảinghiệmđạođứcvàchínhtrịnàylàcóýnghĩa.

Trongnhữngnăm1980,mộtthậpniênsaukhicuốnsáchLýthuyếtcônglýcủaRawlsđemlạichochủnghĩatựdodânchủMỹmộtcơsởtriếthọcđầyđủ nhất, nhiều người chỉ trích (gồm cả tôi) thách thức lý tưởng tự do lựa

chọn,cái tôikhôngbịràngbuộctheođúnglýluậntôiđãtrìnhbày.Chúngbácbỏluậnđiểmđặtquyềncaohơnđiềutốt,vàchorằngchúngtakhôngthểlýgiảivềcônglýbằngcáchbỏđimụctiêuvàcácquanhệgắnbócủachúngta.Ngườitagọiđólàlýlẽchỉtríchchủnghĩatựdodânchủhiệnđạitheokiểu“cộngđồng”.

Hầuhếtnhữngngườichỉtríchkhóchịuvớitêngọinày,vìnghenhưthểđưaraquanđiểmtươngđốirằngcônglýđơngiảnchỉlàđiềumàmộtcộngđồngcụthểđịnhra.Nhưngquanngạinàylàmnảysinhmộtđiểmquantrọng:

Nhữngràngbuộcdocộngđồngtạoracóthểmangtínhápbức.Tựdocủachủnghĩatựdodânchủđượcxâydựngnhưliềuthuốcgiảiđộcchonhữnglýthuyếtchínhtrịcoiconngườicóđịnhmệnhcốđịnh-phụthuộcvàogiaicấphaytầnglớp,vịtríhaythứhạng,tậpquán,truyềnthống,haytìnhtrạngthừakế.Vì vậy, làm sao có thể xác nhận sức nặng về đạo đức của cộng đồngtrongkhivẫntôntrọngtựdocủaconngười?Nếuquanniệmvềconngườitheochủnghĩa tựnguyệnquásơsài,nếu tấtcảcácnghĩavụcủachúng takhôngphảilàsảnphẩmtựnguyện,thìlàmsaochúngtacóthểthấymìnhcóđượcchỗđứngtrongcộngđồngtrongkhivẫntựdo?

NgườikểchuyệnAlasdairMacIntyređưaramộtcâutrả lờixuấtsắcchocâuhỏinày.TrongcuốnsáchPhíasauphẩmhạnh(AfterVirtue,1981),ônglýgiảicáchchúngta,vớitưcáchlànhữngtácnhânđạođức,hướngtớimụcđíchvàmụctiêucủamình.Thaythếchoquanniệmconngườitựnguyện,MacIntyređềxuấtquanniệmconngườikểchuyện.Conngườilàsinhvậtkểchuyện.Chúngtasốngcuộcđờicủamìnhbằngcáchđitìmmộtchuyệnkể.“Tôichỉcóthểtrảlời câu hỏi ‘Tôi phải làm gì?’ nếu trước đó tôi trả lời được câu hỏi ‘Câuchuyệnnàotôithấymìnhtrongđó?’”

MacIntyrequansát thấy tấtcảnhữngcâuchuyệnđờiđềucóchútnétmụcđíchluận.Điềunàykhôngcónghĩalàchúngcómụcđíchhoặcmụctiêucốđịnhdoquyềnnăngbênngoàiđặtra.Thuyếtmụcđíchluậnvàtínhbấtđịnhcùngtồntại.“Cũnggiốngnhưcácnhânvậttrongcâuchuyệnhưcấu,chúngtakhôngbiếtđiềugìsẽxảyrakếtiếp,tuynhiêncuộcsốngcủachúngtacómộthìnhtháinhấtđịnhvốnsẽtựhướngtớitươnglai”.

Sốngmộtcuộcđờilàtìmkiếmmộtchuyệnkểvớikhaokháthòahợphoặcgắnkết.Khiđứng trướcngãbađường, tôicốgắng tìmraconđườngcóýnghĩanhấtđốivớitoànbộcuộcđờitôivànhữngthứtôiquantâm.Cânnhắc

đạođứclàdiễngiảicâuchuyệncuộcđờitôihơnlàthểhiệnýchícủatôi.Nóliênquanđếnsựlựachọn,nhưnglựachọnbắtnguồntừsựdiễngiải,khôngphảilàhànhđộngtốithượngcủaýchí.Tạibấtcứthờiđiểmnào,ngườikháccóthểsánghơntôivềconđườngnàotrongsốcácconđườngtrướcmặtphùhợpnhấtvớiquãngđờitôihiệnnay;khisuynghĩkỹ,tôicóthểnóibạnbèhiểutôicònrõhơntôihiểuchínhmình.Câuchuyệncủatácnhânđạođứccóưuđiểmlàchophépkhảnăngnàyxảyra.

Nócũngchothấycânnhắcđạođứcgồmviệcphảnánhtừbêntrongvàbênngoàinhữngcâuchuyệncuộcsốnglớnhơnbaotrùmcảcuộcđời tôi.NhưMacIntyreviết,“Tôikhôngbaogiờcó thể tìmkiếmđiều tốthoặc traudồiđứctínhvớitưcáchcánhân”.Tôichỉcóthểlàmchocâuchuyệnđờitôicónghĩa bằng cách chấpnhậnnhững câu chuyệnmà tôi thấymình trongđó.ĐốivớiMacIntyre(cũngnhưAristotle),khíacạnhchuyênkể,hoặcmụcđíchluậncủaphánxétđạođứcbịràngbuộcvớiquanhệthànhviênvàquanhệphụthuộc.

Tấtcảchúngtatiếpcậnhoàncảnhvớitưcáchngườimangmộtđặctínhxãhộicụthể.Tôilàconcủaaiđó,làanhhọhaychúcủaaiđó;làdânthànhphốnàyhaythànhphốkhác, là thànhviêncủanhómnghềnàyhaynhómnghềkhác;thuộcvềgiatộcnày,bộtộckia,quốcgianọ.Dođónhữnggìtốtchotôihẳnsẽ tốtchongườicócùngđặc tính.Nhưvậy, tôi thừahưởngtừquákhứcủagiađinh, thànhphố,dântộc,đấtnướcmìnhđủloạinợ,disản,kỳvọngvànghĩavụhợppháp.Chúngcấuthànhcuộcsốngvàxuấtphátđiểmđạođứccủachínhtôi.Chúnggópphầntạoramộtđặcthùđạođứcchocuộcsốngcủatôi.

MacIntyresẵnsàngthừanhậnrằnglýlẽchuyệnkểđingượcvớichủnghĩacánhânhiệnđại. “Từquanđiểmcủa chủnghĩa cánhân, tôi là cái tôi lựachọntrởthành”.Theoquanđiểmcủachủnghĩacánhân,phánxétđạođứcyêucầutôiđặtsangmộtbênhayloạibỏbảnsắcvànhữngràngbuộc:“Tôikhôngphảichịutráchnhiệmvềnhữnggìđấtnướctôiđanghoặcđãlàmtrừkhi tôingầmhaycôngkhai chọnđảmnhận tráchnhiệmđó.ChủnghĩacánhânđóđượcthểhiệnbởinhữngngườiMỹhiệnđạinàophủnhậnmọitráchnhiệmđốivớiảnhhưởngcủachếđộnôlệlênngườiMỹdađenbằngcáchnói:“Tôikhôngbaogiờsởhữunôlệ”.(CầnnhớMacIntyreviếtnhữngdòngnàygầnhaithậpkỷtrướckhinghịsĩHenryHydetuyênbốđúngnhưthếkhiphảnđốiviệcbồithường).

MacIntyređưathêmvídụkhác“cácthanhniênĐứctinrằngmìnhsinhsaunăm1945nênnhữnggìphátxítĐứclàmvớingườiDoTháichẳngliênquan

gìđếnquanhệcủamìnhvớingườiDoTháiđươngđại”.MacIntyrethấylậptrườngnàynôngcạnvềmặtđạođức.Nógiảđịnhmộtcáchsailầmrằng“cóthểtáchrờicáitôikhỏivaitròvàtrạngtháixãhộivàlịchsử”.

Sựtươngphảnvớiquanđiểmcáitôikểchuyệnthậtrõràng.Câuchuyệnđờitôi luôngắnvớicâuchuyệncủacộngđồngđãchotôibảnsắc.Tôisinhravớimộtquákhứ;vàcốgắngtáchmìnhrakhỏiquákhứđótheokiểucánhânchủnghĩachỉlàmbiếndạngcácquanhệhiệntạicủatôi.

QuanniệmconngườikểchuyệncủaMacIntyretươngphảnrõràngvớiquanniệmconngườitựnguyện-cáitôitựdolựachọn,khôngràngbuộc.Chúngtachọncáinàogiữahaiquanniệmnày?Chúngtacóthểtựhỏimình:quanniệmnàonắmbắtđượctốthơntrảinghiệmsuyngẫmđạođức,nhưngđólạilàmột câuhỏikhóvềmặt lý thuyết.Một cáchkhácđểđánhgiáhaiquanđiểmnàylàxemquanđiểmnàocungcấplý lẽvề tráchnhiệmđạođứcvàchínhtrịthuyếtphụchơn.Phảichăngchúngtabịràngbuộcbởimộtsốquanhệđạođứcmàchúngtakhônglựachọnhaycónguồngốctừmộtkhếướcxãhội?

NghĩavụvượtrakhỏisựchấpthuậnCâutrảlờicủaRawlslàkhông.Theokháiniệmtựdo,bổnphậnchỉcóthểphátsinhtheohaicách-làbổnphậntựnhiênkhichúngtalàconngườivànghĩavụtựnguyệnkhichúngtađồngý.Bổnphậntựnhiêncốtínhphổquát.Tấtcảconngườichúngtađềucó.Chúngbaogồmtráchnhiệmđốixửvớicon người với lòng tôn trọng, hành động công bằng, tránh sự tàn bạo.Vìchúngphátsinhtừýchítựchủ(Kant)hoặctừmộtkhếướcxãhộigiảthuyết(Rawls),chúngkhôngđòihỏihànhđộngđồngý.Khôngaicóthểnóitôicónghĩavụkhônggiếtbạnchỉnếutôiđãhứavớibạnkhônglàmvậy.

Khônggiốngbổnphậntựnhiên,nghĩavụtựnguyệncótínhcụthể,khôngcótínhphổquát,vàphátsinhtừsựđồngý.Nếutôiđồngýsơncănnhàcủaanh(chẳnghạnđểnhậnlươnghoặcđểtrảơn),tôicónghĩavụphảilàmviệcđó.Nhưngtôikhôngcónghĩavụsơncănnhàcủatấtcảmọingười.Theoquanniệmchủnghĩatựdo,chúngtaphảitôntrọngphẩmgiácủatấtcảmọingười,nhưngkhôngchỉthế,chúngtachỉmắcnợnhữnggìchúngtađồngýghinợ.Cônglýchủnghĩatựdodânchủđòihỏichúngtatôntrọngquyềnconngười(theoquyđịnhcủamộtkhuônkhổtrunglập),chứkhôngyêucầuchúngtalảmđiềutốtvìhọ.Chúngtaquantâmđếnlợiíchcủangườikhácvìchúngtađồngýlàmviệcđó.

Ýnghĩanổibậtcủađiểmnàylà“nóimộtcáchnghiêmkhắc,côngdânkhôngcóbấtkỳbổnphậnchính trịnào”.Người tranhcửcácchứcvụ tựnguyệnnhậnmộtnghĩavụchính trị (phụngsựđấtnướcnếu trúngcử),nhưngcáccôngdânbìnhthườngthìkhông.NhưRawlsviết,“chưarõđâulàhànhđộngràngbuộctiênquyếthoặcaiđãthựchiệnnó”.Vìthếnếulýgiảivềnghĩavụcủa chủ nghĩa tự do dân chủ là đúng thì công dân bình thường không cónghĩavụđặcbiệtvớiđồngbàocủamình,ngoàibổnphậntựnhiênphổquát,khônghànhđộngbấtcông.

Từgócđộkháiniệmconngườikểchuyện,lýgiảivềnghĩavụcủachủnghĩatựdodânchủquánông.Nóthấtbạitrongviệclýgiảitráchnhiệmđặcbiệtchúngtacóvớiđồngbàocủamình.Hơnthế,nókhônggiảithíchđượclòngtrungthànhvàtráchnhiệm.Trênthựctếnhữnggiátrịđạođứcnàykhôngthểtáchrờisựnhậnbiếtbảnthânmìnhnhưmộtconngườicụthể-làthànhviêncủagiađìnhhayquốcgiahoặcdân tộcnày; làngườimang lịch sửnọ; làcôngdâncủanướccộnghòakia.Tronglýlẽkểchuyện,nhữngbảnsắcnàykhôngcótínhngẫunhiênmàchúngtanênđặtsangmộtbênkhicânnhắcvềđạo đức và công lý, chúng làmột phần trong chúng ta, và vì thế rõ ràngmangtráchnhiệmđạođứccủachúngta.

Vìvậy,đểxácđịnhkháiniệmconngườitựnguyệnhayconngườikểchuyệnthìhãyhỏixemliệucótồntạimộtloạinghĩavụthứba,gọilànghĩavụliênđới(obligationofsolidarity),hoặcnghĩavụthànhviên-khôngthểgiảithíchtheongônngữhợpđồng.Khônggiốngbổnphậntựnhiên,nghĩavụliênđớicụthể,khôngmangtínhphổquát;chúngbaogồmcáctráchnhiệmđạođứcmàchúngtanợ,khôngphảivớiloàingườicólýtrínóichung,màvớinhữngngườicùngchiasẻmộtlịchsửnhấtđịnhvớimình.Nhưngkhácnghĩavụtựnguyện, chúngkhôngphụ thuộcvàohànhđộngđồngý.Thayvàođó, sứcnặngđạođứccủachúngbắtnguồntừkhíacạnhsuynghĩvềđạođứcmangtínhhoàncảnh,từsựnhìnnhậnrằngcâuchuyệncuộcđờitôiliênquanđếnnhữngcâuchuyệncủangườikhác.

Baloạitráchnhiệmđạođức:

1.Bổnphậntựnhiên:phổquát,khôngcầnsựđồngý

2.Nghĩavụtựnguyện:cụthể,yêucầusựđồngý

3.Nghĩavụliênđới:cụthể,khôngcẩnsựđồngý

Liênđớivàtrựcthuộc

Dướiđâylàvàivídụkhảdĩvềnghĩavụliênđớihaynghĩavụthànhviên.Hãy xembạn có nghĩ chúng có sức nặng đạo đức, và nếu có thì liệu sứcmạnh đạo đức của chúng có thể được biểu diễn dưới dạng hợp đồng haykhông.

NghĩavụgiađìnhVídụcănbảnnhấtlànghĩavụđặcbiệtgiữacácthànhviêntronggiađìnhvớinhau.Giảsửcóhaiđứatrẻchìmdướinước,vàbạncóthờigianđểcứuduynhấtmộtđứa.Mộtbélàconbạn,vàbékiakhôngphải.Cứuconđẻcủamìnhcósaikhông?Haynêntungmộtđồngxuđểquyếtđịnh?Hầuhếtmọingườisẽnóichẳngcógìsaikhicứuconcủabạn,vàsẽthấykỳlạvớiýnghĩtungđồngxumớilàcôngbằng.Ẩnsauphảnứngnàylàsuynghĩbốmẹphảicó trách nhiệm đặc biệt vì lợi ích của con.Một số người cho rằng tráchnhiệmnàyphátsinhtừsựđồngý,bằngcáchchọncócon,chamẹtựnguyệnđồngýchămsócchúngbằngmốiquantâmđặcbiệt.

Đểloạibỏvấnđềđồngý,xéttráchnhiệmconcáivớichamẹ.Giảdụtronghaibàlãocầnchămsóc,mộtngườilàmẹbạn.Hầuhếtmọingườisẽđồngýlàthậtđángngưỡngmộnếutôicóthểchămsóccảhai,nhưngtôicótráchnhiệmđặcbiệtchămsócmẹmình.Trongtrườnghợpnày,khódùngsựđồngýđểgiảithíchlýdo.Tôikhôngchọnmẹ,tôithậmchícònkhôngchọnđểcóchamẹ.

Cóthểlậpluậnrằngtráchnhiệmđạođứcchămsócmẹxuấtpháttừthựctếlàbàchămsóctôikhicònbé.Bởivìbànuôinấngvàchămsóctôi, tôicóbonphậnđềnơn.Bằngcáchchấpnhậnbàchămsóc,tôingầmđồngýđáptrảkhibàcần.Mộtsốngườicóthểcoisựđồngývàtínhtoánlợiíchđềnđápquálạnhlẽokhilýluậnvềbổnphậngiađình.Nhưnggiảsửbạnchấpnhậnđiềuđó.Bạnsẽnóigìnếumộtngườinàođóbịbốmẹbỏrơihaykhôngquantâmchămsóc?Bạncónóichất lượngnuôidạyconcáiquyếtđịnhmứcđộtráchnhiệmnângđỡbậcsinhthànhtrongthờiđiểmhọcần?Chừngnàoconcáicónghĩavụgiúpđỡchamẹ,kểcảchamẹtôi,luậnđiểmđạođứcnàycóthểvượtquanguyêntắccóđicólạivàđồngýcủachủnghĩatựdocánhân.

QuânkhángchiếnPhápChuyểntừnghĩavụgiađìnhsangnghĩavụcộngđồng.TrongThếchiếnthứhai,quânkhángchiếnPhápláimáybaynémbomnhiềukhuvựcnướcPhápbịphátxítĐứcxâmchiếm.Mặcdùnhằmvàonhàmáyvàcácmụctiêuquân

sựkhác,họkhôngthểtránhgâythươngvongchodânthường.Ngàynọ,mộtviênphicôngnhậnlệnhnémbomvàthấymụctiêulầnnàylàngôilàngcủamình(câuchuyệncóthểđượchưcấu,nhưngnóđặtramộtcâuhỏiđạođứcthúvị).Anhxinđượcmiễnthựchiệnphivụ.Anhđồngýnémbomngôilànglàcần thiếtvìmục tiêugiảiphóngnướcPháp,cũnggiốngnhưcácphivụanhthựchiệnngàyhômqua,vàanhbiếtrằngnếumìnhkhônglàmthìngườikhácsẽlàmthay.Nhưnganhxinrútluivìkhôngthểlàngườinémbomvàcóthểgiếtchếtmộtsốngườicùnglàng.Ngaycảvớimộtsựnghiệpchínhnghĩa,thựchiệnphivụnémbomvớianhlàđặcbiệtsaitrái.

Bạnnghĩgìvềtháiđộcủaviênphicông?Bạnngưỡngmộhaycoiđólàmộtdạng yếu đuối? Hãy đặt sangmột bên vấn đề liệu bao nhiêu thường dânthươngvongđủđểbiệnminhchosựnghiệpgiảiphóngnướcPháp.Viênphicôngkhôngnghingờ sựcần thiết của sứmệnhhoặc số lượngngười chết.Điểmmấuchốtlàanhkhôngthểlàngườilấyđinhữngmạngsốngcụthểđó.Liệusựmiễncưỡngcủaviênphicôngchỉlàsựcâunệhaynóphảnánhmộtcái gì đó quan trọng vềmặt đạo đức?Nếu chúng ta ngưỡngmộ viên phicông,hẳnvìchúng ta thấy trong lập trườngcủaanhsựcôngnhậnbảnsắcđầy ràng buộc của mình như một thành viên của ngôi làng, và chúng tangưỡngmộtínhcáchthểhiệnquasựmiễncưỡngcủaanh.

CứungườiDoTháiEthiopiaTrongnhữngnăm1980,nạnđóiởEthiopiađãkhiến400.000chạysangsangnước lánggiềngSudan,vậtvờ trongcác trại tịnạn.Năm1984,chínhphủIsraelléntiếnhànhcuộckhôngvậnmangtênChiếndịchMosesđểgiảicứungườiFalasha(ngườiDoTháiEthiopia)vàđưahọtớiIsrael.

7.000ngườiđượccứutrướckhikếhoạchnàybịdừnglạidochínhquyềncácnướcẢRậpgâyáplựcbuộcchínhphủSudankhônghợptácvớiIsraeltrongcuộcditản.ShimonPeres,thủtướngIsraellúcđó,nói:“ChúngtakhôngthểthanhthảnchođếnkhitấtcảanhchịemchúngtaởEthiopiatrởvềnhàantoàn”.Năm 1991, khi cuộc nội chiến và nạn đói đe dọa những ngườiDoTháiEthiopiacònlại,Israellạitiếnhànhmộtcuộckhôngvậncònlớnhơn,đưa14.000ngườiđếnIsrael.LiệuIsraelđãlàmđiềuđúngkhigiảicứungườiDo Thái Ethiopia? Thật khó phủ nhận cuộc không vận là hành động anhhùng.Người Falasha đang ở trong tình cảnh tuyệt vọng, và họmuốn đếnIsrael.VàIsrael-nhànướcDoTháiđượcthànhlậptrongbốicảnhthảmsátngười Do Thái, được hình thành để tạo ramột quê hương cho người DoThái.

Nhưnggiảsửaiđóđặtravấnđềsau:hàngtrămngànngườitịnạnEthiopiachịunạnđói.Nếuvì nguồn tài nguyêngiới hạn chỉ có thể cứumột nhómngườinhỏ,tạisaoIsraelkhôngtiếnhànhrútthămđểxácđịnhsẽcứunhómbảyngànngườiEthiopianào?TạisaokhôngcoiviệcchỉcứungườiEthiopiaDoTháichứkhôngphảingườiEthiopianóichung,làmộthànhđộngphânbiệtđốixửbấtcông?

Nếubạnchấpnhậnnghĩavụliênđớivàthànhviên,câutrảlờithậtrõràng:Israelcó tráchnhiệmđặcbiệtcứungườiDoTháiEthiopiavà tráchnhiệmnàycaohơnnghĩavụgiúpngười tịnạnnóichung.Tấtcảcácquốcgiacónghĩavụtôntrọngnhânquyền,đòihỏicungcấpsựtrợgiúptheokhảnăngcủamìnhtớiconngườiởbấtcứnơinàođangbịđóikhát,ngượcđãihoặcxuađuổikhỏiquêhương.ĐâylànghĩavụphổquátcóthểđượcbiệnminhtrêncơsởlýthuyếtKant,lànghĩavụvớiđồngloạimàconngườichúngtaaicũngcó(loại1).Câuhỏichúngtađặtralàliệuquốcgiacótráchnhiệmlớnhơn,đặcbiệthơntrongviệcquantâmtớingườidâncủamình.BằngcáchcoingườiDoTháiEthiopia là“anhchịemcủachúng ta”, thủ tướng Israel sửdụngmộtphépẩndụquenthuộcvềtìnhcảmliênđới.Trừkhibạnchấpnhậnmộtkháiniệmnhưthế,nếukhôngbạnsẽmắckẹtkhigiảithíchtạisaoIsraelkhông tiến hànhkhôngvậnbằng cách bốc thăm.Bạn cũng sẽ khó bảo vệđượclòngyêunước.

Yêunướclàđứchạnh?Yêunướclà tìnhcảmđạođứcgâynhiềutranhcãi.Mộtsốngườichorằnghiểnnhiênyêunước làmộtđức tính trongkhinhiềungườicoiđó làngọnnguồncủasựtuânthủkhôngsuynghĩ,chủnghĩabáquyền,vàchiếntranh.Câuhỏicủachúngtacụthểhơn:Liệunghĩavụgiữacáccôngdânvớinhaucócaohơnnghĩavụhọphảicóvớinhữngngườikháctrênthếgiớikhông?Vànếucó,nhữngnghĩavụnàycóthểđượcgiảithíchchỉtrêncơsởcủasựđồngýkhông?

Jean-JacquesRousseau,ngườibảovệlòngyêunướchănghái,lậpluậnrằngsựgắnbóvàbảnsắccộngđồnglàbổsungthiếtyếucholòngnhânđạonóichung.“Cóvẻnhưtìnhyêuvớiconngườisuygiảmvàyếudầnkhitrảirộngra toàn thế giới, và chúng ta không xúc động trước thiên tai ởTartar hayNhậtBảnnhưkhimộtdântộcchâuÂubịnạn.Quantâmvàthươngxótbằngcáchnàođóphảiđượchạnchếvàkiềmchếđểchúngcòncônghiệu”,ôngchorằnglòngyêunướclàmộtnguyêntắchạnchế,làmtăngcườngcảmgiácđồng bào. “Thật tốt khi mọi người tập trung lại để tạo ra lực lượngmới

thôngquathóiquenchămsócvàđoànkết,thôngquaíchlợichung”.Nhưngnếunhữngđồngbàobị ràngbuộcbởiquanhệcủa lòng trung thànhvà sựtương đồng, phải chăng điều này có nghĩa họ nợ nhau nhiều hơn so vớingườibênngoài.

Chúngtacómuốnmọingườicóđạođức?Hãybắtđầulàmchohọyêunước.Nhưnglàmthếnàohọcóthểyêunếuhọcoiđấtnướcgiốnghệtnhưngườinướcngoài,chỉchohọnhữnggìđấtnướckhôngthểtừchốibấtcứai?

Nhiềuquốcgiachămsócngườidâncủamìnhnhiềuhơnngườinướcngoài.VídụcôngdânMỹđượchưởngnhiềuhìnhthứctrợgiúp-giáodụccông,trợcấp thất nghiệp, đào tạo nghề, an sinh xã hội, y tế, phúc lợi, phiếu thựcphẩm...-cònngườinướcngoàithìkhông.Trênthựctế,nhữngngườiphảnđốichínhsáchnhậpcưrộngrãilolắngnhữngngườimớiđếnsẽtậndụngcácchương trình xã hội được tài trợ bằng tiền đóng thuế của người dânMỹ.NhưngđiềunàyđặtracâuhỏitạisaongườiđóngthuếMỹchịutráchnhiệmvớiđồngbàokhókhăncủamìnhnhiềuhơnnhữngngườisốngởnướckhác.

Mộtsốngườikhôngthíchtấtcảcáchĩnhthứchỗtrợ,vàmuốnthunhỏhệthốngphúclợixãhội.NhữngngườikháctinnướcMỹnênhàophónghơntrongviệcviện trợđểgiúpđỡngườidâncácnướcđangphát triển.Nhưnghầunhưtấtcảmọingườiđềucôngnhậnsựkhácbiệtgiữaphúclợivàviệntrợnướcngoài.Vàđaphầnđồngýlàchúngtacótráchnhiệmđặcbiệttrongviệcđápứngnhucầucủangườidâncònkhókhăntrongnướctrướckhimởrộngchomọingười trên thếgiới.Sựphânbiệtnàycóchấpnhậnđượcvềmặtđạođứckhông,hayđóchỉlàsựthiênvị,mộtđịnhkiến?Biêngiớiquốcgia thực sựquan trọngvềmặt đạođứcnhư thếnào?Chỉ xét nhu cầu cầnthiết,cảtỷngườitrênthếgiớikiếmchưađượcmộtđôlamỗingày-còntồitệhơnngườinghèoởMỹ.

Laredo(tiểubangTexas,Mỹ)vàJuarez(Mexico)làhaithịtrấnbịconsôngRioGrandengăncách.MộtđứatrẻsinhraởLaredođủđiềukiệnhưởngtấtca các lợi íchxãhộivàkinh tế từhệ thốngphúc lợiMỹvàcóquyền tìmcôngviệcbấtcứnơinàotrênđấtnướcHoaKỳkhiđếntuổilaođộng.Mộtđứa trẻ sinh raởbênkia sông lạikhôngcóbấtkỳquyềnnàonhư thế.Côcũngkhôngcóquyềnvượtsông.Mặcdùkhôngtựlàmđiềugì,haiđứatrẻsẽcótriểnvọngcuộcsốngrấtkhácnhau,chỉđơngiảnvìnơisinhcủamình.

Bấtbìnhđẳnggiữacácquốcgiaphứctạphóalýlẽcộngđồng.Nếucácquốcgiagiàucóngangnhau,vàmỗingườilàcôngdâncủaquốcgianàyhayquốcgiakia,nghĩavụquantâmđặcbiệttớicôngdânmộtquốcgiacụthểkhông

đặtranhiềuvấnđề-ítnhấttừkhíacạnhcônglý.Nhưngtrongmộtthếgiớicókhácbiệtrấtlớngiữanướcgiàuvànướcnghèo,luậnđiểmcộngđồngcóthểvavấpvớiluậnđiểmbìnhđẳng,Vấnđềnhậpcưphảnánhrõràngcăngthẳngnày.

TuầntrabiêngiớiCảicáchnhậpcưlàbãimìntrongchínhtrị.Mộtlĩnhvựctrongchínhsáchnhậpcưcầnsựủnghộchínhtrịtolớnlàquyếttâmsiếtchặtanninhbiêngiới giữaMỹvớiMexico nhằmhạn chế dòngngười nhập cưbất hợppháp.CảnhsáttrưởngTexasgầnđâyđãđưaramộtcáchsửdụngInternettuyệtvờigiúphọgiámsátbiêngiới.Họđặtmáyquayvideoởnhữngnơidễvượtbiên,và truyền trực tiếphìnhảnh lênmột trangWeb.Côngdânmuốngiámsátbiêngiớicóthểlênmạngvàtrởthành“cảnhsátTexas”.Nếuhọnhìnthấybấtcứaicốgắngvượtbiên,họgửibáocáolênVănphòngcảnhsáttrưởng.Vănphòngnàysẽgiảiquyếtvụviệc,đôikhivớisựgiúpđỡcủaTuầncảnhbiêngiới.

KhinghenóivềtrangwebnàytrênĐàitiếngnóiQuốcgia,tôitựhỏiđiềugìthúcđẩyngườidânngồigiámsáttrướcmáytính.Đóhẳnphảilàcôngviệctẻnhạt,bấtđộnghànggiờvàkhôngcóthùlao.CácphóngviênphỏngvấnmộttàixếxetảimiềnNamTexas-mộttronghàngchụcngànngườiđãthamgia.Saumộtngàydàilàmviệc,ôngtàixế“vềđếnnhà,anvịthânhìnhcaol,9m,nặng100kg trướcmànhìnhmáy tính,khuimột lonRedBull...vàbắtđầubảovệđấtnước”.Tạisaoônglàmđiềuđó,cácphóngviênhỏi?Ôngtàixếtrảlời:“Điềunàymanglạichotôimộtcảmgiácnhonhỏ,giốngnhưtôiđangthựcthiphápluậthaynhưlàmđiềugìđóchotổquốc”.

Cólẽđâylàmộtbiểuhiệnkỳlạvềlòngyêunước,thếnhưnglạiđặtramộtcâuhỏi trọngtâmtrongcuộc tranhluậnnhậpcư:Trêncơsởnàocácquốcgiabiệnminhchoviệcngănchặnngườibênngoàiđếnvớihọ?

Lý lẽ tốt nhất choviệchạn chếnhập cư là lý lẽ cộngđồng.NhưMichaelWalzerđãviết,khảnăngđiềuchỉnhđiềukiệnchotưcáchthànhviên,đặtracác điều khoản gia nhập và loại trừ, là “cốt lõi của độc lập cộng đồng”.Ngượclại,“khôngthểcócáccộngđồngcócátính,cácliênkếthiệnhữu,ổnđịnhvềmặtlịchsửcủađànôngvàđànbàvớinhữngcamkếtđặcbiệtvớinhauvàýthứcđặcbiệtvềcuộcsốngchung”.

Tuynhiênvớicácquốcgiagiàucó,chínhsáchhạnchếnhậpcưcònnhằmbảovệđặcquyền.NhiềungườiMỹlosợrằngviệcchophépsố lượnglớn

ngườiMexiconhậpcưvàoHoaKỳsẽđemlạigánhnặngchocácdịchvụxãhộivàlàmgiảmphúclợikinhtếcủacáccôngdânhiệnhữu.Khôngrõsựsợhãinàycóhợplýkhông.Nhưnggiảsửrằng,chỉđểlậpluậnthôi,nhậpcưlàmgiảmmứcsốngcủangườiMỹ.Liệuđócóđủlàcăncứđểhạnchếnhậpcư?ChỉkhibạnchorằngnhữngngườisinhraởbờgiàucócủaconsôngRioGrandexứngđángvớimaymắnđó.Vìsựngẫunhiêncủanơisinhkhôngthểlàcơsởchođiềunày,tuynhiênthậtkhóbiệnminhchoviệchạnchếnhậpcưnhândanhbảođảmsựgiàucó.

Mộtlýlẽmạnhđểhạnchếnhậpcưlàbảovệviệclàmvàmứclươngthấpcủangười laođộngMỹkhôngcókỹnăng,nhữngngườidễbị tổn thươngnhấttrướcdòngngườinhậpcưsẵnsànglàmviệcvớimứclươngthấphơn.Nhưnglậpluậnnàyđưachúngtatrởlạicâuhỏichúngtađangcốgắnggiảiquyết:TạisaochúngtanênbảovệnhữngngườilaođộngdễbịtổnthươngnhấtcủachúngtanếuđiềunàyđồngnghĩavớiviệcphủnhậncơhộiviệclàmchonhữngngườiđếntừMexiconghèokhóhơn?

Từgócđộgiúpđỡnhữngngườibấtlợinhấtthìnênchophépnhậpcư.Ấyvậymà,ngaycảnhữngngườicócảmtìnhvớichủnghĩaquânbìnhcũngdodụkhiủnghộ.Sựmiễncưỡngnàycócơsởđạođứcnào?Có,nhưngchỉkhibạnchấpnhậnchúngtacónghĩavụđặcbiệtvớiphúclợicủađồngbàomìnhnhândanh cuộc sống chungvà lịch sử chung.Vàđiềunàyphụ thuộcvàoviệcchấpnhậnkháiniệmconngườikểchuyện,theođóbảnsắccủachúngtanhưnhữngtácnhânđạođứcràngbuộcvớicộngđồngchúngtasống.NhưWalzerviết,“Chỉnếutìnhcảmyêunướccócơsởđạođức,chỉnếucốkếtxãhộitạothànhnghĩavụvàýnghĩađượcsẻchia,chỉnếucóthànhviêncũngnhưngườingoài,thìviênchứcnhànướcmớicólýdođểlolắngthậtsựvềphúclợingườidân,sựthànhcôngcủanềnvănhóavàchínhtrịcủahọ”.

“NgườiMỹmuahàngMỹ”cócôngbằngkhông?

TìnhtrạngnhậpcưkhôngphảilànguyênnhânduynhấtlàmngườiMỹmấtviệclàm.Ngàynay,vốnvàhànghóadichuyểnxuyênquốcgiadễdànghơnchínhbảnthânconngười.Điềunàycũngđặtracâuhỏivềtìnhtrạngđạođứccủa lòngyêunước.Hãyxemxétnhữngkhẩuhiệuquen thuộc“NgườiMỹdùnghàngMỹ”.CóphảiyêunướclàmuaxeFordchứkhôngmuaToyota?Khixeôtôvàcáchànghóakhácngàycàngđượcsảnxuấtquachuỗicungứngtoàncầu,ngàycàngkhóbiếtchínhxácxeMỹlàthếnào.Nhưnggiảsử

chúngtacóthểxácđịnhhànghóanàotạoraviệclàmchongườiMỹ.Đócóphảilàlýdotốtđểmuakhông?Tạisaochúngtamuốntạoranhiềuviệclàmchongười laođộngMỹhơn sovớingười laođộngNhậtBản,ẤnĐộhayTrungQuốc?

Đầunăm2009,QuốchộiMỹthôngquavàTổngthốngObamakýbanhànhgóikíchthíchkinhtếtrịgiá787tỷđôla.Luậtyêucầucáccôngtrìnhcôngđượctàitrợbởiđạoluậtnày-đườngsá,cầucống,trườnghọcvàcáccôngthựphảisửdụngsắtthépcủaMỹ.“Sẽhợplýnếumỗikhicóthể,chúngtacốgắngkích thíchnềnkinh tếcủamình,chứkhôngphảinềnkinh tếcủacácnướckhác”-đólàgiảithíchcủaThượngnghịsĩB.yronDorgan,ngườibảovệchiếndịch“NgườiMỹdùnghàngMỹ”.Ngườiphảnđốichiếndịchnàysợnó sẽ thúc đẩy các quốc gia khác trả đũa đối với hàng hóaMỹ, làm trầmtrọngthêmtìnhtrạngsuythoáikinhtếvàkếtcụclàlàmmấtviệclàmởMỹ.Nhưngkhôngainghingờgiảđịnhlàmụcđíchcủacácgóikíchcầulàtạoranhiềuviệclàmởtrongnướcchứkhôngphảinướcngoài.

Giả định này thật sinh động với thuật ngữmà các nhà kinh tế bắt đầu sửdụngđểmôtảrủirokhikhoảnchitừliênbangtạoraviệclàmởnướcngoài:Ròrỉ.MộtcâuchuyệnđăngtrongBusinessWeektậptrungvàovấnđềròrỉ:“Baonhiêu tronggói kích thích tài chính khổng lồ củaObama sẽ rò rỉ ranước ngoài, tạo công ăn việc làm ở TrungQuốc, Đức, hoặcMexico chứkhôngphảiởHoaKỳ?”

Tạithờiđiểmkhingườilaođộngkhắpnơiđốimặtvớithấtnghiệp,thậtdễhiểutạisaocácnhàhoạchđịnhchínhsáchMỹđặtưutiênbảovệviệclàmchongườiMỹ.Nhưngtừ“ròrỉ”mangchúngtaquaytrởlại tìnhtrạngđạođức của chủ nghĩa yêu nước.Chỉ trên quan điểm về sự cần thiết, rất khótranhluậnchoviệcgiúpđỡngườilaođộngMỹthấtnghiệpchứkhôngphảilaođộngngườiTrungQuốcthấtnghiệp.VàrấtítngườiphảnbáclạiýniệmngườiMỹcónghĩavụđặcbiệtgiúpđỡđồngbàocủamìnhtrongthờikỳkhókhăn.

Thật khó lý giải nghĩa vụ này trên nền tảng thỏa thuận.Tôi chưa bao giờđồngýgiúpcôngnhânngànhthépởIndianahaynôngdânởCalifornia.Mộtsốcho rằng rằng tôiđãngầmđồngý.Vìđượchưởng lợi từmộthệ thốngphứctạpphụthuộclẫnnhau(lànềnkinhtếquốcgia),nêntôicónghĩavụcóđi có lại với nhữngngười khác thamgia vào nền kinh tế này,mặc dù tôikhôngbaogiờgặphọ,vàthậmchítôikhôngtraođổihànghoá,dịchvụnàovớihọ.Nhưngđâychỉlàsuydiễn.Nếucốgắngtheodõicáccuộctraođổikinh tế trong thếgiớihiệnđại,chúng tacó lẽ sẽ thấymìnhphụ thuộcvào

những người sống ở nửa bên kia thế giới chả kém gì những người ở tiểubangIndiana.

Vìvậy,nếubạntinrằnglòngyêunướccócơsởđạođức,nếubạnchorằngchúngtacótráchnhiệmđặcbiệtđốivớilợiíchcủađồngbàomình,thìbạnphảichấpnhậnloạinghĩavụ thứba,nghĩavụ liênđớihaynghĩavụ thànhviên-thứkhôngphảilàkếtquảcủahànhđộngđồngý.

Liênđớilàthànhkiếnchonhómngườichúngta?

Tấtnhiên,khôngphảitấtcảmọingườiđồngýchúngtacónghĩavụđặcbiệtvớigiađình,đồngchí,hayđồngbàocủamình.Mộtsốngườichorằngcáigọi là nghĩa vụ liên đới thực sự là điển hình của tính ích kỷ tập thể,mộtthànhkiến chokiểunhómcủa chúng ta.Nhữngngười chỉ trích thừanhậnrằngnóichungchúngtaquantâmđếngiađìnhbạnbèvàđồngchícủamìnhnhiềuhơnnhữngngườikhácTuynhiên;họhỏi:phảichăngmốiquan tâmlớnhơnvớimộtnhómngườicụ thểnàođó thuộcvềxuhướngcụcbộmàchúng ta nên vượt qua chứ không nên nâng niu nhân danh chủ nghĩa yêunướchoặctìnhanhem?

Không,khôngnhấtthiết.Nghĩavụliênđớivànghĩavụthànhviênhướngcảrangoàilẫnvàotrong.Mộtsốtráchnhiệmđặcbiệtđếntừchínhcộngđồngcụthểtôi thuộcvề, tôicóthểthiếunợcácthànhviênkhác.Nhưngmộtsốtráchnhiệmkháctôicóthểthiếunợvớinhữngngườimàtrongquákhứcộngđồngcủatôimangnợvềmặtđạođức,nhưtrongmốiquanhệcủangườiĐứcvớingườiDoTháicủangườidatrắngMỹvớingườiMỹgốcPhi.Lờixinlỗicôngkhaivàbùđắpchobấtcôngtronglịchsửlànhữngvídụtốtvềsựliênđới có thể tạo ra tráchnhiệmđạođức cho cộngđôngchứkhôngphải củariêngtôi.Sửađổisailầmtrướcđâycủađấtnướctôilàmộttrongnhữngcáchkhẳngđịnhlòngtrungthànhcủatôivớiđấtnước.Đôikhitìnhđoànkếtcóthểchochúngtalýdođặcbiệtđểchỉtríchngườidâncủamìnhhoặclênánhànhđộngcủachínhquyền.Lòngyêunướccóthểdẫnđếnbấtđồngchínhkiến.

XéthaicơsởkhácnhaudẫnđếnviệcmọingườiphảnđốivàbiểutìnhchốngchiếntranhViệtNam.Lýdothứnhấtlàniềmtincoicuộcchiếnlàbấtcông,cònlýdokialàniềmtincoicuộcchiếnkhôngxứngđángvàmâuthuẫnvớidântộcHoaKỳ.Lýdođầutiêncóthểđượcbấtkỳngườiphảnchiếnnàođưara-bấtkểhọlàaihayhọởđâu.Nhưnglýdothứhaichỉcóthểđượccảm

nhậnvà lên tiếngbởi côngdân cácnước thamgia cuộc chiến.Một ngườiThụy Điển có thể phản đối chiến tranh Việt Nam và coi đó là bất công,nhưngchỉcóngườiMỹcóthểcảmthấyxấuhổvềđiềuđó.Tựhàovàxấuhổlàtìnhcảmđạođứcbaohàmmộtbảnsắcchung.NgườiMỹđidulịchnướcngoàicó thể thấyxấuhổkhi chứngkiếnhànhvi thô lỗcủakháchdu lịchMỹ,mặcdùhọkhôngbiếtnhau.Côngdânnướckháccóthểkhóchịunhưngkhôngxấuhổvớihànhvitươngtự.

Sựtựhàovàxấuhổtrướcnhữnghànhđộngcủathànhviêngiađìnhvàđồngbàoliênquanđếntráchnhiệmtậpthể.Cảhaitrườnghợpđòihỏiphảinhìnbảnthânmìnhlàcáitôicóhoàncảnh-chịuchiphốibởicácquanhệđạođứcmìnhkhônglựachọnmàliênquanđếnnhữngcâuchuyệnđịnhhìnhbảnsắccủamìnhnhưnhữngtácnhânđạođức.

Xétđếnkếtnốichặtchẽgiữađạolýtựhàovànỗixấuhổvớiđạolýtráchnhiệmtậpthể,thậtkhóxửkhithấyngườibảothủchínhtrịtừchốixinlỗitậpthể dựa trên lý lẽ chủ nghĩa cá nhân (nhưHenryHyde, JohnHoward, vànhữngngườiđượcđềcậpởtrên).Nhấnmạnhrằngchúngta,nhữngcánhân,chỉ chịu trách nhiệm với lựa chọn của chính mình và những hành độngchúng ta thựchiện thì sẽ rất khóđể cóniềm tựhàovào lịch sửvà truyềnthốngcủađấtnước.Bấtcứai,ôbấtcứđâucóthểngưỡngmộTuyênngônĐộc lập,Hiến pháp,Bài diễn vănGettysburg củaLincoln, các tư sĩ đượcvinhdanhtạiNghĩatrangQuốcgiaArlingtonNhưngniềmtựhàoyêunướcđòihỏiphảicóýthứcthuộcvềcộngđồngkéodàitheothờigian.

Ýthứcthuộcvềđikèmvớitráchnhiệm.Bạnthựcsựkhôngthểtựhàovềđấtnướcvàquákhứnếukhông thừanhận tráchnhiệmmang câu chuyệnquákhứvàohiệntại,vàcóthểmangtheocảgánhnặngđạođứcđikèm.

Lòngtrungthànhcóthểvượtquanghĩavụđạođứcchungchung?

Tronghầuhếtcáctrườnghợp,chúngtaxemsựliênđớidườngnhưbổsungchứkhôngphảiđốinghịchvớibổnphậntựnhiênhaynhânquyền.Vìvậy,cóthểlậpluậnrằngnhữngtrườnghợpnàynhấnmạnhmộtluậnđiểmmàcáctriếtgiatrườngpháitựdodânchủvuisướngthừanhận:Chừngnàokhôngviphạmquyềncủabấtcứai,chúngtacóthểthựchiệnbổnphậngiúpđỡngườikhácnóichungbằngcáchgiúpnhữngngườigầngũi-chẳnghạnnhưthànhviêngiađìnhhayđôngbàomình.Khôngcógìsaikhingườichacứuconcủamìnhchứkhôngphảiconngườikhác,miễnlàhọkhôngđạplênnhữngđứa

trẻkiatrênđườngđigiảicứu.Tươngtựvậy,khôngcógìsaikhimộtquốcgiagiàucóthiếtlậpmộthệthốngphứclợirộngrãichongườidâncủamình,miễnlàtôntrọngnhânquyềnngườidâncácnướckhác.Nghĩavụliênđớibịphảnđốichỉkhichúngkhiếnchúngtaviphạmbổnphậntựnhiên.

Tuynhiên,nếuquanniệmconngườikểchuyệnlàđúng,nghĩavụliênđớicóthểkhắtkhehơnlýgiảimàchủnghĩatựdodânchủđưara-thậmchíđếnmứcđốinghịchcủabổnphậntựnhiên.

RobertE.LeeXéttrườnghợpRobertE.Lee,tổngtưlệnhquânđộimiềnNam.TrướcNộichiến,LeelàsĩquanquânđộimiềnBắc.Ôngphảnđối lykhai[48], thựctếôngcoiđólàtộiphảnquốc.Khichiếntranhmanhnha,TổngthốngLincolnyêucầuLeelãnhđạoquânđộimiềnBắc.Leetừchối,ôngkếtluậnvớimình,nghĩavụvớitiểubangVirginiacaohơnnghĩavụvớiLiênminhmiềnBắc,vàôngcũnglàngườiphảnđốichếđộnôlệ.Ônggiảithíchquyếtđịnhcủamìnhtrongmộtbứcthưgửichocontrai:

VớisựcốnghiếncủachavớiLiênbangmiềnBắc,chakhôngthểquyếtđịnhxuốngtaychốnglạihọhàng,giađình,quêhương...NếuLiênbangbịgiảithể,vàChínhphủgiảinhiệm,chasẽtrởvềtiểubangquêhươngvàchiasẻnhữngkhổđauvớingườidâncủamình.Nằmtrongsựbảovệcủatiểubang,chasẽkhôngcònphảirútkiếmcủamìnhranữa.

CũnggiốngnhưcácphicôngkhángchiếnPháp,Leekhông thểưng thuậnmộtvaitròđòihỏiônggâytổnhạichohọhàng,concáivàquêhươngmình.Nhưnglòngtrungthànhcủaôngcònđixahơn,thậmchíđếnmứclãnhđạonhândânmìnhtrongmộtsựnghiệpôngphảnđối.

VìsựnghiệpcủaLiênbangmiềnNambaogồmcảlykhailẫnchếđộnôlệ,thậtkhóđểbàochữacholựachọncủaLee.Tuynhiên,cũngthậtkhókhôngngưỡngmộlòng trung thành-điềuđãdẫnđến tình trạngkhóxửcủaông.Nhưngtạisaochúngtangưỡngmộlòngtrungthànhvớisựnghiệpbấtcông?Bạncũngcóthểbănkhoănlòngtrungthànhtrongtrườnghợpnàycómangbất cứ trọng lượng đạo đức nào không.Bạn có thể hỏi tại sao lòng trungthànhlàmộtđứctínhchứkhôngđơnthuầnchỉlàmộttìnhcảmhaycảmgiácchemờcácnhậnđịnhđạođứcvàcảntrởchúngtalàmviệcđúng?

Đâylàlýdo:Trừkhichúngtaxemxétnghiêmtúclòngtrungthànhnhưmộtluậnđiểmcónộidungđạođứcnếukhôngchúngtakhôngthểcoi tình thê

tiếnthoáilưỡngnancủaLeelàtìnhtrạngkhóxửvềmặtđạođức.Nếutrungthànhlàmộttìnhcảmkhôngcósứcnặngđạođứcthậtsự,thìtìnhhuốngkhóxửcủaLeechỉlàxungđộtgiữamộtbênlàđạođứccònbênkialàtìnhcảmđơnthuầnhaythànhkiến.Nhưngbằngcáchcảmnhậntheocáchđó,chúngtahiểulầmđạođức.

CáchgiảithíchtìnhtrạngkhóxửcủaLeetheokhíacạnhtâmlýbỏquathựctế là chúng ta không chỉ thông cảmmà còn khâmphục những người nhưông,khôngphảivìlựachọncủaông,màvềphẩmchấtđạođứcôngthểhiện.Điều chúng ta khâmphục là khuynh hướng hiểu và chịu đựng hoàn cảnhcuộcđờicủamộtngười-mộtconngườicótìnhcảnh,biếtsuynghĩ-bịlịchsửràngbuộc,kéovàomộtcuộcđờicụ thể,nhưng tựnhận thứcđược tínhđặc thù, vì thế hiểu rõ các luận điểmđối nghịch nhau và những chân trờirộnglớnhơn.Cótínhcáchcónghĩalàsốngvớisựthừanhậntìnhcảnhkhóxử(đôikhimâuthuẫn).

TìnhnghĩaanhemI:AnhemnhàBulgerMộtkiểmnghiệmgầnđâyhơnvề sứcnặngđạođựccủa lòng trung thànhbaogồmhaicâuchuyệnnanánhau:câuchuyệnđầutiêncủaWilliam(Bill)vàJames(“Whitey”)Bulger.BillvàWhiteycùnglớnlêntrongmộtgiađìnhcóchínngườiconởNamBoston.BilllàsinhviênchămchỉhọcngànhvănhọcHy-LavàcómộtbằngluậtcủaĐạihọcBoston.NgườianhtraiWhiteylạibỏhọctừthờitrunghọc,sốngbụiđời,ăncắpvàphạmnhiềutộiáckhác.

Cả hai người đều nổi bật ở thế giới củamình.William Bulger bước vàochính trường, trở thành chủ tịch Thượng viện tiểu bang Massachusetts(1978-1996),sauđólàmhiệutrưởngĐạihọcMassachusettstrongbảynăm.Whiteyphảingồitùliênbangvìcướpngânhàng,sauđótrởthànhđầulĩnhcủabăngHillWinterdãman,mộtnhómtộiphạmcótổchứckiểmsoátviệctốngtiền,buônbánmatúy,vàcáchoạtđộngbấthợpphápởBoston.Whiteybỏtrốnđểtránhbịbắtvàonăm1995,Gãvẫnchưabịbắt,vànằmtrongdanhsách“10kẻbịtruynãgắtgaonhất”củaFBI.

Mặcdùcónóichuyệnvớingườianhtraiđangchạytrốncủamìnhquađiệnthoại,WilliamBulgertuyênbốkhôngbiếtnơianhtraitrốn,vàtừchốihỗtrợchínhquyềntrongviệctìmkiếm.KhiWilliamđiềutrầntrướcbồithẩmđoànvàonăm2001,mộtcôngtốviênliênbangépông(nhưngkhôngthànhcông)đểbiết thông tinvềngườianh trai:“Vậy thành thậtmànói,ôngcảmthấymìnhtrungthànhvớianhtraihơnhayvớinhândântiểubangMassachusetts

hơn?”. “Tôi không bao giờ nghĩ theo cách đó”Bulger trả lời, “Nhưng tôitrungthànhthựcsựvớianhtôi,vàtôiquantamđếnanhấy...Tôihyvọngmìnhkhôngbaogiờgiúpíchchobấtcứaichốnglạianhấy.Tôikhôngcónghĩavụgiúpbấtcứaibắtanhấy”.

TrongcácquánrượuởBoston,kháchhàngbàytỏsựngưỡngmộvớilòngtrungthànhcủaBulger.“Tôikhôngtráchôngấyđãkhôngtiết lộvềngườianhtrai”,mộtcưdânnóivớitờTheBostonGlobe.“Anhemlàanhem.Bạncóchỉđiểmgiađìnhmìnhkhông?”.Banbiêntậpvàphóngviêntờbáothìchỉ tríchhơn.Mộtngườiphụ tráchchuyênmụcviết:“Thayvìđi theoconđườngchânchính,ôngtađãchọnluậtgianghồ”.Dướiáplựccôngchúngdotừ chối hỗ trợ tìm kiếm anh trai, Bulger từ chức hiệu trưởng Đại họcMassachusetts vào năm 2003,mặc dù ông không bị buộc tội cản trở việcđiềutra.

Tronghầuhếtcáctrườnghợp,điềuđúngphảilàmlàgiúpđưacanphạmgiếtngườiratrướccônglý.Liệulòngtrungthànhvớigiađìnhcóthểưutiênhơnnghĩavụnày?WilliamBulgerdườngnhưnghĩvậy.Nhưngvàinămtrước,mộtconngườikháccũngcómộtngườianhtrongngạnhđãhànhđộnghoàntoànkhác.

TìnhnghĩaanhemII:SátthủbomthưTronghơnmườibảynăm,nhàchứctráchđãcốgắngtruytìmkẻkhủngbốtrongnướcchịu tráchnhiệmvềhàng loạtcácvụgửibomthư làmchếtbangườivàbịthương23ngườikhác.Bởivìmụctiêucủagãlàcácnhàkhoahọcvàcáchọcgiả,kẻđánhbomkhótómnàyđượcgọilà“Sátthủbomthư”.Giải thíchnguyênnhânđằngsaunhữnghànhđộngcủamình,Sát thủbomthưđăngmộtbản tuyênngônchốngcôngnghệ35.000 từ trên Internet,vàhứa sẽ ngừng đánh bomnếu hai tờ báoNewYorkTimes vàWashifìgtonPostinbảntuyênngônnày,vàhaitờbáođãthựchiện.

KhiDavidKaczynski,một nhân viên xã hội 46 tuổi ở Schenectady,NewYork, đọc bản tuyên ngôn, ông thấy nó cực kỳ quen thuộc. Cụm từ và ýtưởng rất giống ý tưởng của anh trai Ted 54 tuổi, một nhà toán học tốtnghiệpHarvardđangsốngẩndật.Tedkhinhmiệtxãhộicôngnghiệphiệnđạivàsốngtrongmột túp lềugỗ trênnúiởMontana.Davidđãkhônggặpanhtraitronghơnmộtthậpkỷ.

Saunhiềugiằngxé,năm1996,DavidthôngbáovớiFBInghingờcủaôngrằngSátthủbomthưlàanhtraimình.ĐặcvụliênbangtìmravàbắtgiữTed

Kaczynski.MặcdùDavidđãđượcchobiếttrướclàcôngtốviênsẽkhôngđưarahìnhphạttửhình,nhưnghọđãlàmthế.Viễncảnhđẩyanhtraimìnhvàochỗchết làmộtsuynghĩđauđớn.Cuốicùng,côngtốviên thỏa thuậnTedKaczynskinhậntộiđểđổiánchungthânkhôngcóquyềnkhángán.

TedKaczynski từchốinhậnemtrai trướctòavà trongbảnthảocuốnsáchviết trong tù, ông ta gọi người em là “một Judas Iscariot[49] khác”.DavidKaczynskiđãcốgắngxâydựnglạicuộcsốngcủamình,mộtcuộcsốngđãbịảnhhưởngnặngnềbởivụviệcnày.Saukhicốgắngvậnđộngchốngántửhìnhchongườianhtrai,ôngtrởthànhchủtịchcủamộtnhómchốngántửhình.“Anhemcónhiệmvụbảovệlẫnnhau”,ôngnóivớimộtkhángiả,môtả tình trạngkhóxửcủamình,“vàcó lẽ, tôiđãđẩyanhtraimìnhđếnchỗchết”.

Ôngnhậnkhoảntiền thưởngmột triệuđôla từBộTưphápdođãgiúpđỡtómgọnSát thủbomthư,nhưngđãđưaphầnlớnsốtiềnnàychogiađìnhnhữngngườichếtvàbịthươngdoanhtraimìnhgâyra.Vàôngthaymặtgiađìnhxinthathứchocáctộiáccủangườianhtrai.

Bạn nghĩ gì về cách William Bulger và David Kaczynski giải quyết vớingườianhcủamình?ĐốivớiBulger,lòngtrungthànhvớigiađìnhnặnghơnnghĩavụmangkẻtộiphạmratrướccônglý;cònKaczynski làđiềungượclại.

Cóthểcósựkhácbiệtđạođứclàliệungườianhđangbịtruytìmcótiếptụctạo ramối đe dọa không.Điều này dườngnhư rất có sức nặngvớiDavidKaczynski.“Côngbằngmànói,tôicảmthấyđólàviệcphảilàm.Tôikhôngthể sốngvớiýnghĩ thêmmộtngườinữa sẽchết trongkhi tôi có thểngănchặnđược”.

Chodùbạncóphánxétlựachọncủahọ,thậtkhóđểđọccâuchuyệncủahọmàkhôngđiđếnkếtluậnsau:nhữngtìnhhuốngkhóxửhọphảiđốimặtchỉcóýnghĩalàtìnhhuốngkhóxửvềmặtđạođứcnếubạnthừanhậnrằngluậnđiểmlòngtrungthànhvàtìnhliênđớiphảiđượcđặtlênbàncânvớicácluậnđiểmđạođứckhác,baogồmnghĩavụđưatộiphạmratrướccônglý.Nếutấtcảcácnghĩavụcủachúngtachỉđượcxáclậptrêncơsởưngthuận,hoặcbổnphậnchungchungmàconngườiaicũngcóthìthậtkhólýgiảiphạmtrùanhemnày.

Cônglývàlốisốngtốtđẹp

Giờđâychúngtađãxemxétmộtloạtvídụtháchthứcýtưởngcủachủnghĩahợpđồng,vốncoichúngtalàtácgiảcủanhữngnghĩavụđạođứcduynhấtràngbuộcchúngta:lờixinlỗicôngkhaivàbồithường;tráchnhiệmtậpthểvềbấtcôngtrongquákhứ;nghĩavụđặcbiệtvớithànhviêntronggiađình,vớiđồngbào,vớinhữngngườikhác;đoànkếtvớiđồngchí;trungthànhvớilàngxóm,cộngđồng,hayquốcgiacủamình;lòngyêunước;niềmtựhàovàsựxấuhổvớiđấtnướchaydântộccủamộtngười;lòngtrungthànhgiữaanhemvàvớibốmẹ.Luậnđiểmliênđới trongcácvídụ trên làcácđặcđiểmđạođứcvàchínhtrịquenthuộctrongcuộcsốngcủachúngta.Sẽthậtkhósống,hoặclýgiảicuộcsốngcủamìnhmàkhôngcóchúng.Nhưngcũngkhókhănnhưthếnếulýgiảichúngbằngngônngữcủachủnghĩacánhânvềđạođức.Chúng không được thiết lập trên nguyên tắc ưng thuận - nguyên tắcđemđếnsứcmạnhđạođứcchocácluậnđiểmđó.Chúngtạonênnhữngràngbuộc cho chúng ta. Chúng phản ánh bản chất chúng ta là con người kểchuyện,làcáitôicóhoàncảnh.

Bạncóthểtựhỏi,liệutấtcảđiềunàycóquanhệgìvớicônglý?Đểtrảlôicâuhỏinày,hãynhớlạinhữngcâuhỏiđãdânchúngtaxuôitheodòngsuynghĩnày.Chúngtađãcốgắngtìmhiểuxemliệucóphảitấtcảcácbổnphậnvànghĩavụcủachúng tabắtnguồn từmộthànhđộngcủaýchíhoặc lựachọn.Tôilậpluậnrằngkhôngphảithế,nghĩavụliênđớihaynghĩavụthànhviêncóthểràngbuộcchúngtavìnhữnglýdokhôngliênquanđếnsựlựachọn-lýdogắnvớinhữngcâuchuyệnmàquađóchúngtadiễngiảicuộcsốngcủamìnhvàcộngđồngchúngtasốngtrongđó.

Vậychínhxáccáigìbịđedọatrongcuộctranhluậngiữalýlẽkểchuyệncủatácnhânđạođứcvàlýlẽnhấnmạnhýchívàsựưngthuận?Mộtvấnđềnangiảilàcáchbạnnhậnthứctựdocủaconngười.Khicânnhắcvềcácvídụcóngụýminhhọachonghĩavụliênđớihoặcnghĩavụthànhviên,bạncóthểthấymìnhchốnglạichúng.Nếubạngiốngnhưnhiềusinhviêncủatôi,bạncóthểkhôngthíchhaykhôngtintưởngvàoýkiếnchúngtabịràngbuộcvớicácmốiquanhệđạođứcchúngtakhôngtựmìnhchọn.

Điềukhông thíchnàycó thểdẫnbạnđếnviệcbácbỏ luậnđiểm lòngyêunước,sựliênđới,tráchnhiệmtậpthể...;hoặcviếtlạinhữngluậnđiểmnàydướidạngxuấtphát từmộthình thứcưng thuậnnàođó.Thậthấpdẫnkhibácbỏhoặcviếtlạinhữngluậnđiểmnàybởivìlàmnhưvậyphùhợpvớiýtưởng tự do quen thuộc.Đấy là ý tưởng nói rằng chúng ta không bị ràngbuộcbởibấtkỳmốiquanhệđạođứcnàochínhmìnhkhônglựachọn,tựdocónghĩalàtácgiảcủatấtcảcácnghĩavụràngbuộcmình.

Tôiđangcốgắngchứngminh,thôngquacácvídụchúngtaxemxéttrongcuốnsách,rằngquanniệmvềtựdonhưthếlàthiếusót.Nhưngtựdokhôngphảithứduynhấtcầnxétởđây.Điềucầnxétnữalànênnghĩvềcônglýnhưthếnào.

Nhớlạihaicáchnghĩvềcônglýchúngtađãbàntới.ĐốivớiKantvàRawls,quyền đứng trước điều tốt. Các nguyên tắc công lý xác định nghĩa vụ vàquyềncủachúngtaphảitrunglậpgiữanhữngquanniệmvềlốisốngtốtđẹpcạnhtranhnhau.Đểđiđếnquytắcđạođức,Kantchorằngchúngtaphảiloạibỏnhữngsởthíchvàmụctiêunhấtthờicủamình.Rawlslạichorằngđểcânnhắcvềcônglý,chúngtanênđặtsangmộtbênmụcđích,quanhệcụthể,vàquanniệmđiềugì là tốt.Đó làquanđiểm tưduyvềcông lýphíasaubứcmànvôminh.

Cách suy nghĩ về công lý này xung đột vớiAristotle. Ông không tin cácnguyêntắccônglýcóthểhoặcnêntrunglậpvớilốisốngtốtđẹp.Tráilại,ôngcho rằngmột trongnhữngmụcđíchcủahiếnphápcôngbằng làhìnhthànhcôngdântốtvàthúcđẩyviệctraudồinhâncách,ôngkhôngchorằngcóthểsuynghĩvềcônglýmàkhôngsuynghĩvềýnghĩacủasứmệnh,chứcvụ,tônvinh,quyền,vàcơhội-nhữngthứmàxãhộiphânbổ.

MộttrongnhữngnguyênnhânRawlsvàKantbácbỏcáchtưduyvềcônglýcủaAristotlelàhaiôngkhôngnghĩcáchtưduynàycóchỗchotựdo.Mộthiếnphápcốgắngtraudồinhâncáchhaykhẳngđịnhmộtquanniệmsốngtốtcụthểchịurủirokhiápđặtmộtsốgiátrịnàođó.Nókhôngtôntrọngconngườilàcáitôitựdovàđộclậpconngườicókhảnănglựachọnmụctiêuchochínhmình.

NếuKantvàRawlsđúngkhicảmnhậntựdotheocáchnày,thìcáchhọnghĩvềcônglýcũngđúng.Nếuchúngtalàcáitôitựdolựachọn,độclập,khôngràngbuộcbởiquanhệđạođứctrongquákhứ,thìchúngtacầnmộtkhuônkhổquyềntrunglậpgiữacácmụctiêu.Nếucáitôiđứngtrướccácmụctiêu,thìquyềnphảiđứngtrướccáitốt.

Tuynhiên,nêukháiniệmkểchuyệncủatácnhânđạođứcthuyếtphụchơn,thìthậtđángxétlạicáchtưduycônglýcủaAristotle.Nếucânnhắcvềđiềutốtcủatôiliênquanđếnviệcphảnánhđiềutốtcủanhữngcộngđồngmàbảnsắccủatộiphụthuộcvào,thìkhátvọngvềtínhtrunglậplàlầmlẫn.Khôngthể, thậm chí không nên cân nhắc về công lýmà không cân nhắc đến lốisốngtốtđẹp.

Triểnvọngđưanhữngquanniệmvềlốisốngtốtđẹpvàocáccuộcthảoluận

côngkhaivềcônglývàquyềncóthểgâykhiếpsợchứkhôngphảicuốnhút.Sautấtcả,ngườidântrongxãhộiđanguyênnhưMỹkhôngđồngývềlốisốngnàotốtnhất.Lýthuyếtchínhtrịcủachủnghĩatựdodânchủđượcsinhratrongnỗlựctáchchínhtrịvàphápluậtkhỏibịlôikéovàocáctranhcãiđạođứcvàtôngiáo.CáctriếtlýcủaKantvàRawlsthểhiệnsựdiễnđạtđầyđủvàrõràngnhấtthamvọngnày.

Nhưngthamvọngnàykhôngthểthànhcông.Hiệnnaykhôngthểthảoluậnnhữngvấnđềgâytranhcãinhấtvềcônglývàquyềnmàkhônglàmdấylêncáctranhcãivềmặtđạođứcvàtôngiáo.Khiquyếtđịnhlàmthếnàođểxácđịnhquyềnvànghĩavụcủangườidân,khôngphảilúcnàocũngcóthểđặtsangmộtbêncácquanniệmvềlốisốngtốtđẹpcạnhtranhnhau.Vàngaycảkhicóthể,chắcgìngườitađãmongmuốnlàmvậy.

Yêucầucáccôngdântrongxãhộidânchủbỏlạiniềmtinđạođứcvàtôngiáocủamìnhphíasaukhibướcvàothếgiớicôngcóvẻlàcáchbảođảmsựkhoandungvàsựtôntrọnglẫnnhau.Tuynhiêntrongthựctếđiềungượclạicóthểđúng.Quyếtđịnhvấnđềcôngquantrọngtrongkhigiảvờtrunglập-điềukhông thểđạtđược - lànguyênnhâncủaphảnứngdữdộivà sựoángiận.Chínhtrị trốngvangcamkếtđạođứccụthểlàmnghèođờisốngdânsự.Nócũngtạođiềukiệnchochủnghĩatínđiềuhẹphòi,cốchấp.Tràolưutôngiáocựcđoanbùngnổởnhữngnơimàchủnghĩatựdodânchủsợđặtchânđến.

Nếucáccuộctranhluậnvềcônglýkhôngkhỏilôichúngtavàocácvấnđềđạođứccụthểthìphảihỏixemlàmsaonhữngcuộctranhluậnnàycóthểtiếntriển.Cóthểnàolýgiảicôngkhaivềnhữngđiềutốtmàkhôngsavàonhữngcuộcchiếntranhtôngiáo?Mộtcuộcthảoluậncôngkhaicócamkếtlớnhơnvềmặtđạođức sẽ trông ra sao,vànókhácgìvới loại tranh luậnchínhtrịmàchúngtađãquenthuộc?Đâykhôngphảichỉlàvấnđềtriếthọc.Nónằmởtrungtâmcủanhữngnỗlựctiếpsinhkhíchocácthảoluậnchínhtrịvàđổimớiđờisốngdânsựcủachúngta.

10.CÔNGLÝVÀLỢIÍCHCHUNGNGÀY12-09-1960TẠIHOUSTON,Texas, ứng cử viên tổng thống đảngDânchủJohnF.Kennedyphátbiểuvềvaitròtôngiáotrongchínhtrị.“Vấnđềtôngiáo”đãđeođẳngchiếndịchcủaông.KennedytheoCônggiáo,vàchưa người Công giáo nào từng được bầu làm tổng thống.Một số cử trimang thànhkiếnnhưngkhôngnói ra,nhữngngườikhácbày tỏquanngạiKennedysẽchịuảnhhưởngcủaVaticankhi tạinhiệmhoặcápđặtgiáo lýCông giáo trong chính sách công. Với hy vọng xóa bỏ nỗi lo ngại này,KennedyđồngýnóichuyệntrướccácmụcsưTinlànhvềvaitròcủaCônggiáotrongnhiệmkỳtổngthốngnếuôngtrứngcử.Câutrảlờicủaôngrấtđơngiản:Không.Đức tin tôngiáo làvấnđềriêng tưcủaôngvàsẽkhôngxenvàotráchnhiệmcông.

Kennedynói: “Tôi tin vàoviệcmột tổng thống coi quanđiểm tôngiáo làviệchoàn toàn riêng tư.Bấtkỳvấnđềnàođượcđặt racho tôivớivai tròtổngthống-kiểmsoátsinhlydị,kiểmduyệt,cờbạchoặcbấtkỳvấnđềnàokhác-tôisẽđưaraquyếtđịnhcủamình...theonhữnggìlươngtâmtôibảorằnglàlợiíchquốcgia,vàkhôngchịuáplựctôngiáohoặcmệnhlệnhtừbênngoài”.

Kennedykhôngnóilươngtâmcủaôngcóđượcđịnhhìnhbởiniềmtintôngiáokhôngvàbằngcáchnào.Nhưngdườngnhưôngchorằngniềmtincủaôngvềlợiíchquốcgiahầunhưchẳngliênquangìtớitôngiáo,thứmàônggắnvới“áplựcbênngoài”và“mệnhlệnh”,ôngmuốntrấnancácmụcsưTinlànhvàcôngchúngMỹrằngmìnhsẽkhôngápđặtniềmtintôngiáocủabảnthân-bấtkểlàniềmtingì-lênhọ.

Bàiphátbiểuđượcđạichúngcoilàthànhcôngvềmặtchínhtrị,vàKennedyđã tiếnđếnchức tổng thống.TheodoreH.White,ngườichépbiênniênsửchocácchiếndịch tranhcử tổng thống, tándươngbàiphátbiểunàyvìđãđịnhra“HọcthuyếtcánhâncủamộtngườiCônggiáohiệnđạitrongmộtxãhộidânchủ”.

Bốnmươisáunămsau,ngày28-06-2006,BarackObamachẳngbaolâusẽtrởthànhứngcửviêntổngthốngcủađảngDânchủ,cómộtbàidiễnvănrấtkhácvềvaitròcủatôngiáotrongchínhtrị.ÔngbắtđầubằngcáchnhắclạicáchmìnhxửlývấnđềtôngiáotrongchiếndịchtranhcửvàoThượngviệnHoaKỳhainămtrướcđó.ĐốithủcủaObamalúcđó,mộtngườibảothùtôngiáotomồm,đãtấncôngviệcObamaủnghộquyềncủangườiđồngtínhvà

quyềnnạothaibằngcáchtuyênbốObamakhôngphảilàmộttínđồCơđốc,vàrằngChúaGiêsusẽkhôngbầuchoông.

Khinhìn lại,Obamanói:“Tôiđã trả lờibằngcáchphảnứngtiêubiểucủaphetựdodânchủtrongcáccuộctranhluậnkiểuvậy.Tôinóirằngchúngtađangsốngtrongmộtxãhộiđanguyên,nơitôikhôngthểápđặtquanđiểmtôngiáocủamìnhlênnhữngngườikhác,vàtôiđangtranhcửvịtríthượngnghịsĩHoaKỳđạidiệntiểubangIllinoischứkhôngphảimụcsưtiểubangIllinois”.Mặc dù dễ dàng giành chiến thắng trong cuộc đua vào Thượngviện, giờ đâyObamanghĩ phảnứng củamình khôngphùhợp, và “khôngdiễnđạtđầyđủvaitròcủađứctintrongviệcđịnhhướngcácgiátrịvàniềmtincủabảnthântôi”,ôngtiếptụcmôtảđứctinCơđốccủamìnhvàtranhluậnvềsựliênquancủatôngiáovớichínhtrị.Ôngnghĩnhữngngườicấptiếnthậtsailầmkhimuốn“từbỏviệcbànluậntôngiáo”trongchínhtrị.“Sựkhóchịucủanhữngngườicấptiếntrướcbấtkỳdấuvếttôngiáonàođãngăncảnkhôngchochúngtagiảiđáphiệuquảnhữngvấnđềbằngngônngữđạođức”.NếunhữngngườiDânchủđuaramộtluậnđềchínhtrịkhôngcónộidungtôngiáo,họ“sẽbỏmấtcáchìnhảnhvàthuậtngữthôngquađóhàngtriệungườiMỹhiểuđượcđạođứccánhâncủahọvàcôngbằngxãhội”.

Tôngiáokhôngchỉ làngọnnguồncủa thuậthùngbiệnchính trị.Cácgiảiphápchocácvấnđềxãhộinhấtđịnhđòihỏisựchuyểnđổivềmặtđạođức.“Nỗisợhãivề‘sựthuyếtgiáo’cóthể...dẫnchúngtađếnviệchạthấpvaitròcủagiátrịvàvănhóatrongmộtsốvấnđềxãhộicấpthiếtnhấtcủamình”,Obamanói.Giảiquyếtvấnđềnhư“đóinghèovàphânbiệtchủngtộc,khôngcóbảohiểmvàthấtnghiệp”đòihỏi“thayđổitrongtráitimvàkhốióc”.Vậythật sai lầm khi khẳng định niềm tin đạo đức và niềm tin tôn giáo khôngđóngvaitrògìtrongchínhtrịvàphápluật.

Nhữngngườitheochủnghĩathếtụcsailầmkhiyêucầutínđồtôngiáođểlạitôngiáocủamìnhtrướckhibướcvàonơicôngcộng.FrederickDouglass[50],Abraham Lincoln, William Jennings Bryan[51], Dorothy Day[52], MartinLutherKing - thực tếphần lớncácnhàcảicáchvĩđại trong lịch sửMỹ-khôngchỉđượcthúcđẩybởiđứctin,màcònnhiềulầnsửdụngngôntừtôngiáođểluậngiảichosựnghiệpcủamình.Vìvậy,nóiconngườikhôngnênđưa“đạođứccánhân”củamìnhvàocáccuộctranhluậnchínhsáchcônglàvôlývềmặtthựctiễn.Phápluậtcủachúngtatheođịnhnghĩalàphápđiểnhóacácgiátrịđạođức,nhiềutrongsốđócótruyềnthốngDoThái-Cơđốcgiáo.

Nhiều người ghi nhận những điểm tương đồng giữa John F. Kennedy vàBarackObama.Cảhaiđềutrẻ,hùngbiện,làchínhkháchbiếtgâycảmhứngvàviệcthắngcửcủahọđánhdấumộtthếhệlãnhđạomới.VàcảhaiđềutìmcáchtậphợpngườiMỹvàomộtkỷnguyêncôngdândấnthânmới.Nhưngquanđiểmcủahọvềvaitròtôngiáotrongchínhtrịhầunhưrấtkhácbiệt.

KhátvọngcóđượctínhtrunglậpViệcKennedyxemtôngiáolàvấnđềriêng,chứkhôngphảivấnđềchung,thểhiệnnhucầuxóabỏthànhkiếnchốngCônggiáo.Nóphảnánhmộttriếtlýchungsẽcóảnhhưởngmạnhmẽtrongnhữngnăm1960và1970-triếtlýchorằngchínhquyềnnêntrunglậptrongvấnđềđạođứcvàtôngiáo,đểcánhântựdolựachọnquanniệmriêngvềlốisốngtốtđẹp.

Cảhaiđảngchínhtrịlớnđềubịýtưởngtrunglậpnàythuhút,nhưngtheonhữngcáchkhácnhau.Tổngquanmànói,đảngCộnghòaápdụngýtưởngnàytrongchínhsáchkinhtế,đảngDânchủápdụngtrongcácvấnđềxãhội.ĐảngCộnghòachống lạiviệcchínhquyềncan thiệpvào thị trường tựdovớilýlẽcánhâncầnđượctựdođưaracáclựachọnkinhtếvàtiêutiềntheoýthích,việcchínhquyềntiêutiềncủangườinộpthuếhoặcđiềuchỉnhcáchoạtđộngkinhtếvìmụcđíchchungbịcoilàápđặtquanđiểmcủanhànướcvềlợiíchchungmàkhôngphảiaicũngchiasẻ.Họủnghộcắtgiảmthuếhơnlàchophépchínhquyềnchitiêu,bởivìđiềunàyđểcánhântựquyếtđịnhnhữngmụctiêutheođuổivàcáchtiêutiềncủariêngmình.

ĐảngDânchủbácbỏquanđiểmchorằngthị trườngtựdođứngtrunglậpgiữa cácmục tiêu và bảo vệ việc chính quyền can thiệp vào nền kinh tế.Nhưngsangvấnđềxãhộivàvănhóa,họlạisửdụngngônngữmangtínhtrunglập.Họchorằngchínhquyềnkhôngnên“quyđịnhvềđạođức”trongcác lĩnhvựcxử sự tìnhdục, quyết định sinh sảnvì làmnhư thế là ápđặtniềmtinđạođứcvàtôngiáolênngườikhác.Thayvìhạnchếpháthaihoặcquan hệ đồng tính, chính quyền nên đứng trung lập trong các vấn đề liênquanđếnđạođứcvàchophépcánhânquyềntựlựachọn.

Năm1971,khitácphẩmMộthọcthuyếtvềcônglýcủaJohnRawlsđưaratriếtlýbảovệkháiniệmtrunglậpcủaphetựdodânchủmàbàidiễnvăncủaKennedy đã gợi lên. Trong những năm 1980, những người chỉ trích kiểucộngđồngtínhtrunglậpcủaphetựdodânchủđãnghingờquanđiểmcáitôitựdolựachọn,khôngbịràngbuộcvốncóvẻđãlàmsuyyếuhọcthuyếtcủaRawls.Họtranhluậnkhôngchỉvìnhữngkháiniệmmạnhhơnvềcộng

đồngvàtìnhliênđớimàcònvìsựdấnthânvềmặtđạođứcvàtôngiáo.

Năm 1993, Rawls xuất bảnChính trị chủ nghĩa tự do dân chủ cá nhân(Political Liberalism), chỉnh sửa lại học thuyết của mình ở một vài khíacạnh,ôngthừanhậntrongcuộcsốngcánhân,ngườitathườngcó“tìnhcảm,sựtônsùngvàlòngtrungthànhmàhọtinrằngsẽkhông,thựcralàkhôngthể và không nên, tránh xa chúng... Đơn giản họ không thể hình dung rađượcmìnhsẽnhưthếnàonếubịtáchkhỏicácquanniệmnhấtđịnhvềtôngiáo, triết học và đạo đức, hay các quan hệ gắn bó lâu dài và lòng trungthànhnàođó”.Đếnmứcnày,Rawlschấpnhậnkhảnăngcáitôiràngbuộcvềmặtđạođức.Tuynhiêu,ôngnhấnmạnhlòngtrungthànhvàquanhệgắnbóđókhôngđượcxenvàobảnsắccôngdâncủachúng ta.Khi tranh luậnvềcông lývàquyền,chúng tanênđặtsangmộtbênniềmtincánhânvềđạođức và tôn giáo và tranh luận từ quan điểm “khái niệm chính trị về conngười”,độclậpvớibấtkỳlòngtrungthành,quanhệgắnbó,hoặcquanniệmvềlốisốngtốtđẹpnào.

Tạisaochúngtakhôngđưaniềmtinvềđạođứcvàtôngiáocủamìnhvàocáccuộc tranh luậncôngkhaivề công lývàquyền?Tại saochúng tanêntáchbạchbảnsắccôngdâncủamìnhvớibảnsắcconngườiđạođức-vốnphổbiếnhơn?Rawlschorằngchúngtaphảilàmvậyđểtôntrọng“thựctếđanguyênhợplý”vềlốisốngtốtđẹpthịnhhànhtrongthếgiớihiệnđại.Ngườidântrongcácxãhộidânchủhiệnđạibấtđồngvềcácvấnđềđạođứcvàtôngiáo; hơn thế nữa, những bất đồng này là hợp lý. “Không trôngmong gìnhữngconngườicólươngtâm,vớiđầyđủkhảnănglýgiải,ngaycảsaukhithảoluậntựdo,lạiđềuđiđếncùngmộtkếtluận”.

Theolýlẽnày,lýlẽtínhtrunglậpcủaphetựdodânchủphátsinhtừnhucầukhoandungkhigặpbấtđồngvềđạođứcvàtôngiáo.Rawlsviết:“Saukhixemxétmọikhíacạnh,phánxétđạođứcnàolàđúngkhôngquantrọngđốivớichủnghĩatựdodânchủvềchínhtrị”.Đểduytrìtínhkhôngthiênvịđốivớicáchọcthuyếtđạođứcvàtôngiáođốilậpnhau,chủnghĩatựdodânchủvềchínhtrịkhông“đềcậpđếncácchủđềđạođứclàmchiarẽcáchọcthuyếtđó”.

Đòihỏichúngtatáchbạchbảnsắccôngdânvớiniềmtinvềđạođứcvàtôngiáocủamìnhcónghĩalà:khithamgiavàocácdiễnđàncôngkhaithảoluậnvềcônglývàquyền,chúngtaphảituântheocácgiớihạnsuylýchungcủaphetựdodânchủ.Khôngchỉchínhquyềnkhôngđượcxácnhậnmộtquanniệmcụthểvềđiềutốt,côngdâncũngkhôngthểtrìnhbàyniềmtinvềđạođứcvàtôngiáocủamìnhtrongcáccuộctranhluậncôngkhaivềcônglývà

quyền.Vìnếuhọlàmthế,vànếulýlẽcủahọthắng,họsẽápđặtmộtcáchhiệuquả lêncáccôngdânkhácmột luậtdựa trênnền tảngmộthọc thuyếtđạođứchaytôngiáocụthể?

Làmthếnàochúngtabiếtliệulýlẽchínhtrịcủamìnhcóthỏamãnyêucầusuylýchung,khôngbịbấtkỳquytắcđạođứchaytôngiáonàoảnhhưởng?Rawlsđềxuấtmộtthửnghiệmmới:“Đểkiểmtraxemchúngtacótuântheolýtríchungkhông,chúngtacóthểđặtcâuhỏi:nếutrìnhbàydướihìnhthứcýkiếncủaTòaánTốicao[53]thìlýluậncủachúngtasẽđượctiếpnhậnnhưthế nào?”. Theo Rawls giải thích, đây là cách chắc chắn để lập luận củachúngtacóvị thếtrunglậptheolý tríchungcủaphetựdodânchủ:“Cácthẩmphán,tấtnhiên,khôngthểviệndẫngiátrịđạođứccánhâncủamình,cũngkhôngphảinhữnglýtưởngvàgiátrịđạođứcnóichung.Đólànhữngđiềuhọxemlàkhôngthíchhợp.Tươngtự,họkhôngthểviệndẫnquanđiểmtôngiáohaytriếtlýcủahọhaycủangườikhác”.Khithamgiavớitưcáchcôngdân trongcuộc tranh luậncôngkhai,chúng tanên tuân theohạnchếtươngtự;GiốngnhưthẩmphánTòaántốicao,chúngtaphảiđặtsangmộtbênniềmtinvềđạođứcvàtôngiáocủamình,vàhạnchếbảnthânđểtrìnhbàycáclýlẽmàtấtcảngườidâncóthểchấpnhận.

ĐâylàlýtưởngtínhtrunglậpcủaphetựdodânchủmàJohnKennedyviệndẫnvàBarackObamabácbỏ.Từthậpniên1960đến1980,đảngDânchủngảdầnvềphíalýtưởngtrunglập,vàloạibỏcáclýlẽđạođứcvàtôngiáotrong các cuộc thảo luận chính trị củamình.Cómột sốngoại lệ đặcbiệt.MartinLutherKing,Jr,việndẫn lý lẽđạođứcvà tôngiáo trongviệc thúcđẩysựnghiệpquyềndânsự;phongtràochốngchiếntranhViệtNamđượctiếp sinh lực nhờ các tranh cãi đạo đức và tôn giáo; và Robert F.Kennedy[54],trongnỗlựctrởthànhứngviêntổngthốngcủaĐảngDânchủvàonăm1968,đãcốgắngkêugọiquốcdânhướngtớinhữnglýtưởngđạođứcvàcôngdânkhắtkhehơn.Nhưngvàonhữngnăm1970,nhữngngườitựdodânchủnắmlấycáchdiễnđạttínhtrunglậpvàsựlựachọn;nhượnglạiviệcthảoluậnđạođứcchocánhhữuCơđốcgiáođangnổilên.

VớiviệcRonaldReagan trúngcử tổng thốngvàonăm1980,nhữngngườibảothủCơđốcgiáođãtrởthànhtiếngnóinổibậttrongnềnchínhtrịCộnghòa.PhongtràoĐạođứcđasố(MoralMajority)củaJerryFalwellvàLiênminh Cơ đốc giáo (Christian Coalition) của Pat Robertson tìm cách mặcquầnáocho“côngluậntrầntrụi”vàchốnglạiđiềuhọquanniệmlàlốisốngdễdãivềmặtđạođứccủangườiMỹ.Họủnghộcầunguyệntrongtrườnghọc,phôtrươngtôngiáonơicôngcộng,vàphápluậthạnchếnộidungkhiêu

dâm,pháthaivàđồngtínhluyếnái.Vềphầnmình,chủnghĩatựdodânchủphảnđốinhữngchínhkiếnnhưthế,khôngphảivìphảnđốiquanniệmđạođứctrongtừngtrườnghợp,màvìhọchorằngphánxétđạođứcvàtôngiáokhôngnêncóchỗtrongchínhtrị.

KiểulậpluậnđólàmlợichonhữngngườibảothủCơđốcgiáovàmanglạitiếngxấuchochủnghĩatựdodânchủ.Trongthậpniên1990vàđầunhữngnăm2000,chủnghĩatựdodânchủlậpluận,mộtcáchhơithanhminh,rằnghọcũngủnghộ“cácgiátrị”,điểnhìnhlàcácgiátrịcủalòngkhoandung,sựcôngbằngvà tựdo lựa chọn. (Trongmột nỗ lựcvụngvềnhằmgây tiếngvang,ứngcửviêntổngthốngđảngDânchủnăm2004JohnKerrysửdụngtừ“giá trị”hoặc“cácgiá trị”32 lần trongbàiphátbiểuchấpnhậnsựgiớithiệucủađảng).Nhưngđâylànhữnggiátrị liênquantới tínhtrunglậpvànhữngràngbuộcvềlýtríchungcủachủnghĩatựdodânchủ.Chúngkhônggắnkếtvới sựkhaokhátvềmặtđạođứcvà tinh thầnởkhắpnơi trênđấtnướcnày,hoặcđápứngnhữngkhátvọngvềmộtcuộcsốngcôngcóýnghĩalớnhơn.

Không giống các đảng viênDân chủ khác,BarackObama hiểu rõ và đưakhaokhátnàyvàochínhtrị.Điềunàylàmchoquanđiểmchínhtrịcủaôngnổibậttrongchủnghĩatựdodânchủtrongthờikỳđó.Điểmmấuchốttrongtài hùng biện của ông không chỉ đơn giản là ông chọn từ ngữ rất chuẩn.Ngônngữchínhtrịcủaôngcòncómộtchiềusâuđạođứcvàtinhthầnvượtrangoàitínhtrunglậpcủaphetựdodânchủ.

Mỗingày,cóvẻnhưhàngngànngườiMỹđanglặplạivòngquaycuộcsốngthườngnhậtcủamình:đưacontớitrường,láixeđếncơquan,bayđếnmộtcuộchọp,mua sắmở siêu thị, cốgắng thựchiện chếđộ ănkiêng - vàhọđangdầnnhậnramìnhđánhmấtmộtđiềugìđó.Họquyếtđịnhrằngcôngviệc,củacải,giảitrí,củamìnhthôichưađủ!Họmuốnmộtýnghĩavềmụcđích,mộtquãngđờiđángđểkểlạichocuộcsốngcủamình...Nếuchúngtathậtsựhyvọngnóichuyệnvớingườidânvềnơihọđangở-đểtruyềnhyvọngvàgiátrịcủachúngtasaochophùhợpvớihyvọngvàgiátrịcủachínhhọ-thìvớitưcáchlànhữngngườicấptiến,chúngtakhôngthểtừbỏtraođổitronglĩnhvựctôngiáo.

Luận điểm củaObama, rằng những người cấp tiến phải đi theomột hìnhthức lý trí chung rộng lớn, thân thiệnvớiđức tin,phảnánhmộtbảnnăngchínhtrịnhạybéncủaObama.Đócũnglàtriếtlýchínhtrịtốt.Cốgắngtáchlậpluậnvềcônglývàquyềnrakhỏilậpluậnvềlốisốngtốtđẹplànhầmlẫnvìhailýdo:Thứnhất,khôngphảiluônluôncóthểquyếtđịnhvấnđềcông

lývàquyềnmàkhônggiảiquyếtvấnđềđạođứctồntạiđộclập;vàthứhai,ngaycảkhicóthể,chưachắcđiềunàyđãđượcmongmuốn.

TranhluậnviệcnạopháthaivàtếbàogốcHãyxemxéthaivấnđềchínhtrịquenthuộckhôngthểgiảiquyếtđượcnếukhôngdựavàomộttranhcãivềđạođứcvàtôngiáo:pháthaivànghiêncứutếbàophôigốc.Mộtsốngườitinrằngcầnphảicấmpháthaivìviệcnàylấyđimạng sốngngườivô tội.Nhữngngườikháckhôngđồngý, họ lập luậnrằngluậtphápkhôngnênđứngvềbênnàotrongcuộctranhcãiđạođứcvàthầnhọcvềvấnđềcuộcsốngconngườibắtđầukhinào;bởivì trạng tháiđạođứccủabàothaiđangpháttriểnlàmộtvấnđềmangtínhđạođứcvàtôngiáogâytranhcãikịchliệt,vàhọchorằng,chínhquyềnnêntrunglậptrênvấnđềnày,vàchophépphụnữquyềntựquyếtđịnhcópháthaikhông.

Lập trường thứhaiphảnánh lập luậnquen thuộccủachủnghĩa tựdodânchủvớiquyềnphá thai.Nótuyênbốgiảiquyếtvấnđềphá thai trêncơsởtrunglậpvàtựdolựachọn,khôngđượcbướcvàotranhcãivềđạođứcvàtôngiáo.Nhưnglậpluậnnàykhôngthànhcông.Bởivìnếuvềmặtđạođức,bàothaiđangpháttriểntươngđươngvớimộtđứatrẻlàđúng,thìvềmặtđạođứcpháthai tươngđươngvớiviệcgiết trẻsơsinh.Vàítngườinghĩchínhquyền nên cho phép các bậc chamẹ tự quyết định có giết conmình haykhông.Vìvậy, lập trường“ủnghộlựachọn”trongcuộctranhluậnvềpháthaikhôngthựcsựtrunglậptrênvấnđềđạođứcvàthầnhọcbêndưới,nóngầmdựa trêngiảđịnh rằnggiáohuấncủaCơđốcgiáovề tình trạng tinhthầncủabàothai(làconngườitừthờiđiểmthụthai)làsai.

Xácnhậngiảđịnhnàykhôngphảilàđểbiệnluậnchoviệccấmpháthai.Nóchỉđơngiảnđểxácnhậnrằngtínhtrunglập,quyềntựdolựachọnkhôngđủcơsởđểkhẳngđịnhquyềnđượcpháthai.Nhữngngườibảovệquyềnquyếtđịnhchấmdứtmangthaicủangườiphụnữcầnchốnglạilậpluậnbàothaiđangpháttriểntươngđươngvớimộtconngười,vàcốgắngchứngminhtạisaođiềunàyhoàn toàn sai.Khôngđủđểnói rằng luậtphápcần trung lậptrêncácvấnđềđạođứcvàtôngiáo.Trườnghợpchophépnạopháthaicũngchẳngtrunglậphơnsovớitrườnghợpcấm.Cảhailậptrườngđềucócâutrảlờitrướcchonhữngtranhcãivềđạođứcvàtôngiáobêndưới.

Điềunàycũngđúngtrongcuộctranhluậnvềnghiêncứutếbàogốc.Nhữngngườichủtrươngcấmnghiêncứutếbàophôigốcchorằngdùnómanglạinhữngtriểnvọngvềmặtykhoalớnđếnthếnàođinữathìnghiêncứuliên

quanđếnviệcpháhủyphôicủaconngườilàkhôngthểchấpnhậnđượcvềmặtđạođức.Nhữngngườitinvàoquanđiểmxemconngườihìnhthànhtừlúcthụthainàychorăngvềmặtđạođức,tiêudiệtmộtphôithaingangvớilàmchếtmộtđứatrẻ.

Nhữngngườiủnghộnghiêncứutếbàogốcphảnbácbằngcáchchỉracáclợiíchykhoamànghiêncứunàymanglại,baogồmcảphươngpháptrịliệuvàphương thuốcchữa trịbệnh tiểuđường,bệnhParkinson,và tổn thươngcộtsống.Vàhọtranhluậnrằngkhoahọckhôngnênbịtôngiáohayýthứchệ can thiệp và cản trở; những người phản đối trên cơ sở tôn giáo khôngđượcphépápđặtquanđiểmcủahọthôngquacácluậtcấmcácnghiêncứukhoahọcđầyhứahẹn.

Tuy nhiên cũng như cuộc tranh luận về quyền phá thai, lý lẽ bênh vựcnghiêncứutếbàophôigốckhôngthểkhôngđứngvềmộtphíatrongtranhcãivềđạođứcvàtôngiáoquanhviệcconngườibắtđầuhìnhthànhkhinào.Nếu về mặt đạo đức, phôi ban đầu tương đương với một con người, thìnhữngngười chốngđốinghiên cứu tếbàophôigốc thắng;ngaycảnhữngnghiêncứuykhoađầyhứahẹncũngkhôngbiệnminhđượcchoviệcchặtchântaycủaconngười.Rất ítngườinóirằngviệclấycơquannội tạngtừmộtđứa trẻnămtuổiđể thúcđẩynghiêncứucáchcứumạngconngười làhợppháp.Vì thế lý lẽủnghộnghiêncứu tếbàogốckhông trung lập trêntranhcãiđạođứcvàtôngiáovêthờiđiểmconngườihìnhthành.Nógiảđịnhtrướccâutrảlờitrongtranhcãinày-cácphôitrướckhicấybịpháhủytrongquátrìnhnghiêncứutếbàogốcchưaphảilàconngười.

Vớiviệcpháthaivànghiêncứutếbàogốc,khôngthểgiảiquyếtvấnđềpháplýmàkhônggiảiquyếtvấnđềđạođứcvàtôngiáođằngsau.Trongcảhaitrườnghợp,khôngthểtrunglậpvìvấnđềđangxétcóliênquanđếnviệccólấyđimạngsốngcủaconngườikhông.Tấtnhiên,phầnlớntranhcãivềđạođứcvàchính trịkhông liênquanđếnvấnđềsinh tử.Vìvậy,nhữngngườiủnghộtínhtrunglậpcủachủnghĩa tựdodânchủcóthểtrả lờirằngcuộctranhluậnvềpháthaivànghiêncứutếbàogốclàtrườnghợpđặcbiệt,ngoạitrừđịnhnghĩa về conngười còngây tranh cãi, chúng ta có thểgiải quyếtnhững tranh luận về công lý và quyềnmà không đứng về phía nào trongtranhcãivềđạođứcvàtôngiáo.

HônnhânđồngtínhNhưng điều này cũng không đúng. Hãy xét cuộc tranh luận về hôn nhân

đồng tính.Bạncó thểxácđịnh liệunhànướccónêncôngnhậnhônnhânđồngtínhmàkhôngcầnthamgiavàocáctranhcãivềđạođứcvàtôngiáoliên quan tớimụcđích của hônnhân và tình trạngđạo đức của đồng tínhluyếnáikhông?Mộtsốchorằngcó,vàlậpluậnủnghộhônnhânđồngtínhtrêncơsởtựdo,khôngphánxét:chodùaiđóchấpnhậnhayphảnđốiquanhệđồngtính,cánhâncầnđượctựdolựachọnđốitáchônnhâncủamình.Cho phép tình dục khác giới nhưng không cho phép kết hôn đồng tính làphânbiệtđốixửmộtcáchsaitráivớingườiđồngtính,vàphủnhậnhọbìnhđẳngtrướcphápluật.

Nếulập luậnnàyđủcơsởđể theođónhànướccôngnhậnhônnhânđồngtính, thìvấnđềcó thểđượcgiảiquyết trongphạmvi lý tríchungcủachủnghĩatựdodânchủ,màchẳngcầntrôngcậytớiquanniệmgâytranhcãivềmụcđíchcủahônnhânvànhữngđiềutốtnótônvinh.Nhưngkhôngthểlýgiảivềhônnhânđồngtínhtrêncơsởkhôngphánxét.Nóphụthuộcvàomộtquan niệmnhất định về telos (mục đích) của hôn nhân.Và, nhưAristotlenhắcnhởchúngta,tranhluậnvềmụcđíchcủathểchếxãhộilàtranhluậnvềcácgiátrịnótônvinhvàtưởngthưởng.Cuộctranhluậnvềhônnhânđồngtínhcơbảnlàcuộctranhluậnvềviệcliệucáccặpđôiđồngtínhnamvàđồngtínhnữcóđángđượctônvinhvàcôngnhậntheocáchhônnhânnhànướccôngnhậnđượchưởng.Vìthếkhôngtránhđượcvấnđềđạođứcbêndưới.

Đểxemtại saođiềunàykhông thể tránhkhỏi,điềuquan trọngcầnnhớ làmộtnhànướccóthểcóba(khôngphảichỉhai)chínhsáchkhảdĩvớihônnhân.Nhànướccóthểtheochínhsáchtruyềnthống,chỉcôngnhậncuộchônnhângiữamộtngườinamvàmộtngườinữ,hoặcnhànướccóthểlàmđiềumàmộtvàiquốcgiađãlàm,côngnhậnhônnhânđồngtínhcũnggiốngnhưcông nhận hôn nhân giữa nam và nữ, hoặc nhà nước có thể từ chối côngnhậnbấtkỳkiểukếthônnào,vàchuyểnvaitrònàychotưnhân.

Bachínhsáchcóthểđượctómlượcnhưsau:

1.Chỉcôngnhậnhônnhângiữanamvànữ.

2.Côngnhậncảhônnhânđồngtínhvàkhácgiới.

3.Khôngcôngnhậnbấtkỳkiểuhônnhânnào,đểvaitrònàychotưnhân.

Ngoàiluậthônnhân,nhiềutiểubangcóthểthôngqualuậtgắnkếtdânsự,luậtquanhệđốitácgiađìnhnhằmđưaracơchếpháplýbảovệ,quyềnthừakế,quyềnthămviếngởbệnhviện,vàthỏathuậnquyềnnuôiconđểcáccặpđôisốngchungvàbướcvàomột thỏa thuậnhợppháp.Nhiều tiểubangcó

thỏathuậnnhưthếvớicáccặpđồngtínhnamvàđồngtínhnữ.Năm2003,vớimộtphánquyếtcủaTòaánTốicaotiểubang,Massachusettstrởthànhtiểubangđầutiêncôngnhậnvềmặtpháplýhônnhânđồngtính(chínhsách2). Trong năm 2008, Tòa án Tối cao California đã ra phán quyết ủng hộquyềnhônnhânđồngtính,nhưngmộtvàithángsaukhiđưaraphánquyết,đạiđasốcửtribácbỏquyếtđịnhnàytrongmộtcuộcbỏphiếutrưngcầutrêntoànbang.Trongnăm2009,Vermonttrởthànhtiểubangđầutiênhợppháphóahônnhânđồngtínhdướidạngphápluậtchứkhôngphảiphánquyếtcủatòaán.

Chínhsách3 thuần túymang tínhgiả thuyết, ítnhất là tạiHoaKỳ;chẳngtiểubangnàođixađếnmứctừbỏchứcnăngcôngnhậnhônnhâncủachínhquyền.Nhưngchínhsáchnàydùsaocũngđángxemxét,vìlàmsángtỏcáclýlẽủnghộvàchốngđốihônnhânđồngtính.

Chínhsách3làgiảipháplýtưởngcủachủnghĩatựdocánhântrongcuộctranhluậnvềkếthôn.Nókhônghủybỏhônnhân,nhưnghủybỏhônnhânnhưmộthình thái tổ chứcdonhànước côngnhận.Tốtnhất có thểmô tảchínhsáchnàylàtáchhônnhânrakhỏinhànước.Cũngnhưtáchtôngiáorakhỏinhànướccónghĩalàhủybỏviệccoimộttôngiáolàquốcgiáo(trongkhichophéptôngiáođótồntạiđộclậpvớinhànước),táchhônnhânkhỏinhànướckhông thừanhậnnhànướccó tráchnhiệmchính thức trongviệccôngnhậnhônnhân.

NhàbìnhluậnMichaelKinsleybảovệchínhsáchnàyvìđâylàcáchthoátkhỏinhữngtranhcãivềhônnhânmàtheoôngkhôngthểgiảiquyếtđược.Nhữngngườiủnghộhônnhânđồngtínhthanphiềnviệcchỉchấpnhậnhônnhânkhácgiớilàmộtloạiphânbiệtđốixử.Nhữngngườiphảnđốichorằngnếu chấpnhậnhônnhânđồng tính, nhà nướcđi từ việc dung thứđến tánthànhđồngtínhluyếnáivàđóng“dấuchuẩnthuậncủachínhquyền”.

Kinsleyviết:Giảiphápnàylà“đểkếtthúcchếđộhônnhândochínhquyềncôngnhận”nhằm“tưnhânhóahônnhân”.Hãyđểmọingườikếthôntheocáchmàhọthích,nhànướckhôngnêncôngnhậnhoặccanthiệpvào.

Hãyđểnhàthờvàcáctổchứctôngiáokháctiếptụcthựchiệnnghilễhônnhân.Hãyđểcửahàngbáchhóavàcácsòngbạcthamgia,nếumuốn...Hãyđểnhữngcặpvợchồngđánhdấusựkếthợpcủamìnhtheobấtkỳcáchnàohọchọnvàtựcoimìnhđãkếthônbấtcứkhinàohọmuốn.Và,nếucóbangười muốn kết hôn với nhau, hoặc một người muốn kết hôn với chínhmình,vàmộtaiđónửamuốntiếnhànhnghilễkếthônvàtuyênbốhọthành

vợthànhchồngthìhãykệhọ.

“Nếuhônnhânlàchuyệnhoàntoànriêngtư”,Kinsleysuylý,“thìtấtcảcáctranh chấp về hôn nhân đồng tính sẽ trở nên không thích hợp. Hôn nhânđồngtínhsẽkhôngđượcnhànướccôngnhậnchínhthức,nhưnghônnhânbìnhthườngcũngcóđượcnhànướccôngnhậnđâu”.Kinsleychorằngluậtquanhệđốitáctronggiađìnhcóthểxửlýcácvấnđềtàichính,bảohiểm,nuôidưỡngtrẻemvàthừakếphátsinhkhimọingườisốngchungvàcùngnuôidạyconcái.Ôngđềxuất,thaythếtấtcảcácdạnghônnhânnhànướccôngnhận,đồngtínhvàbìnhthườngvớihônnhândânsự.

Từ quan điểm tính trung lập của chủ nghĩa tự do dân chủ, đề xuất củaKinsleycó lợi thế rõ ràngsovớihai lựachọnkia (chínhsách1và2):Nókhôngyêucầu thẩmphánvàcôngdânphải thamgiavàocác tranhcãivềmặtđạođứcvà tôngiáoliênquanđếnmụcđíchcủahônnhânvàđạođứccủađồng tính luyếnái.Vìnhànướckhôngcònbanbấtkỳdanhxưnghônnhâncaoquýnàochogiađình,côngdânsẽtránhthamgiavàocuộctranhluậnvềteloscủahônnhân,vàliệungườiđồngtínhcóthểthựchiệntelosđóđượckhông.

Kháítngườiởhaiphíacủacuộctranhluậnvềhônnhânđồngtínhchấpnhậnđềxuấttáchhônnhânkhỏinhànước.Nhưngnólàmsángtỏđiềugìđangbịđedọatrongcuộctranhluậnhiệntại,vàgiúpchúngtanhìnthấytạisaocảhaiphíaủnghộvàphảnđốihônnhânđồngtínhlạitranhcãivềnộidungđạođứcvàtôngiáoliênquanđếnmụcđíchcủahônnhânvànhữngđiềutốtxácđịnhmụctiêuđó.Cảhailậptrườngđềukhôngđứngvữngtrongphạmvilýtríchungcủachủnghĩatựdodânchủ.

Tấtnhiên,nhữngaiphảnđốihônnhânđồngtínhvớilýdođiềunàylàtộilỗivà làmôdanhýnghĩa chân chính củahônnhânkhôngngại thực tế làhọđangđưaramộtluậnđiểmđạođứchaytôngiáo.Nhữngnhữngngườiủnghộquyềnhônnhânđồngtínhthườngcốgắngđặtluậnđiểmcủamìnhtrêncơsởtrunglập,vàtránhđưaraphánxétvềýnghĩađạođứccủahônnhân.Nỗlựcđểtìmmộtlýgiảikhôngphánxétchohônnhânđồngtínhdựarấtnhiềuvàoýtưởngphânbiệtđốixửvàtựdolựachọn.Nhưngnhữngýtưởngnàykhông thể tựbiệnminhchoquyềnhônnhânđồng tính.Đểxemtạisao lạivậy,hãycânnhắcýkiếnsâusắcvàtinhtếcủaMargaretMarshall,ChánhánTòaánTốicaotiểubangMassachusetts,trongphánquyếtcủatòaánởvụánGoodridgekiệnBộYtếcộngđồng(2003)vềhônnhânđồnggiới.

Marshallbắtđầubằngviệccôngnhậnbấtđồngsâusắcvềmặtđạođứcvà

tôngiáodochủđềnàygâyra,vàámchỉtòaánsẽkhôngđứngvềbênnàotrongtranhchấpnày:

Nhiềungườimangniềmtintôngiáo,luânlývàđạođứcrằnghônnhânchỉdànhchosựkếthợpgiữamộtngườinamvàmộtngườinữ,vàrằnghànhviđồngtínhlàvôluân.Nhiềungườicóniềmtintôngiáo,đạođứcvàluânlýkhôngkémphầnmạnhmẽrằngcáccặpđồngtínhxứngđángđượcquyềnkếthôn,và rằngngườiđồng tínhphảiđượcđốixửkhôngkhácgìngườihàngxóm bình thường. Không quan điểm nào trả lời được câu hỏi đặt ra chochúng ta. “Nghĩavụcủachúng ta làxácđịnhquyền tựdocho tất cả, chứkhôngphảiápđặtquytắcđạođứccủamình”.

Nhưthểđểtránhđivàotranhcãivềmặtđạođứcvàtôngiáoliênquanđếnđồngtínhluyếnái,Marshallmôtảvấnđềđạođứctrướctòatheothuậtngữcủachủnghĩatựdodânchủ-vấnđềtựchủvàtựdolựachọn.Việckhôngcôngnhậnhônnhâncủacáccặpđồngtínhkhôngphùhợpvới“sựtôntrọngquyềntựchủcủacánhânvàsựbìnhđẳngtrướcphápluật”,bàviết.Sựtựdo“lựachọnliệucócướikhôngvàcướiaisẽlàrỗngtuếch”nếunhànướccóthể“ngăncảncánhântựdolựachọnngườimàcánhânđómuốngắnbó”.Marshallchorằngvấnđềnàykhôngphảilàgiátrịđạođứccủasựlựachọnmàlàquyềnlựachọncủacánhân,đólàquyềncủangười“kếthônvớingườibạnđờimìnhchọn”.

Nhưngtựchủvàtựdolựachọnkhôngđủđểbiệnminhchoquyềnhônnhânđồngtính.Nếuchínhquyềnthựcsựtrunglậptrênvấnđềgiátrịđạođứccủatấtcảcácmốiquanhệriêngtưtựnguyện,thìnhànướcsẽkhôngcócơsởđểhạnchếhônnhâncủahaingười;vàquanhệđathêđồngthuậncũngđủđiềukiệnđểđược chấpnhận.Trên thực tế, nếu thật sựmuốn trung lập, và tôntrọngbấtcứlựachọnnàocánhậnmongmuốnthựchiện,nhànướcphảichấpnhậnđềxuấtcủaMichaelKinsleyvàkhôngđảmtráchvaitròcôngnhậncáccuộchônnhân.

Vấnđềthựcsựtrongcuộctranhluậnkếthônđồngtínhkhôngphảilàquyềntựdo lựachọn,mà là liệucặpđôiđồng tínhcóđángđượccộngđồng tônvinhvàcôngnhận-liệuchúngcóđápứngđượcmụcđíchcủathểchếxãhộicủa hôn nhân không.TheoAristotles, đây là vấn đề phân phối công bằngchứctráchvàsựtônvinh.Đólàvấnđềsựcôngnhậncủaxãhội.

Mặcdùnhấnmạnhtựdolựachọn,TòaánMassachusettsnóirõhọkhôngcóý địnhmở đường cho hôn nhân đa thê. Tòa không nghi ngờ ý niệm rằngchínhquyềncó thểcôngnhậnmộtsốkiểugắnkếtmang tínhriêng tưnày

chứkhôngphảinhữngkiểugắnkếtkhác.Vàtòaáncũngkhôngkêugọiviệcbãibỏhoặcchiatáchhônnhân.

Ngượclại,ýkiếncủaChánhánMarshallcấtlênkhúctáncacoihônnhânlà“mộttrongnhữngthểchếthiếtthựcvàđángtônvinhnhấttrongcộngđồng”.Bàlậpluậnviệcloạibỏhônnhânđượcchínhquyềncôngnhận“sẽpháhủymộtnguyêntắctổchứccótầmquantrọngsốngcòncủaxãhộichúngta”.

Thayvìloạibỏhônnhândonhànướccôngnhận,Marshalllậpluậnủnghộviệcmởrộngđịnhnghĩatruyềnthốngđểbổsungthêmcácđốitácđồngtính.Khilàmthế,bàbướcrangoàiphạmvitínhtrunglậpcủachủnghĩatựdodânchủđểkhẳngđịnhgiátrịđạođứccủasựkếthợpđồnggiới,vàđưaraquanđiểmvềmụcđíchcửahônnhân,đượcnhìnnhậnmộtcáchđúngđắn.Khôngchỉlàmộtthỏathuậnriêngtưgiũahaingườitrưởngthành,bànhậnxétkếthônlàhình tháiđượcđạichúngcôngnhậnvàphêchuẩn.“Thựcsự,cóbađối tác tronghônnhândân sự: hôn phu, hôn thê vàmột chính quyền phêchuẩn”.Đặctínhhônnhânnàysẽmangđếnkhíacạnhđượctônvinh:“Hônnhândân sự làmột camkết cánhân sâu sắcvớimộtngườikhácvàđượccôngluậnđánhgiácaovìlýtưởngtươnghỗ,đồnghành,thânái,chungthủy,vàgiađình”.

Nếuhônnhânlàmộtthểchếđángtôntrọng,cầntônvinhnhữnggiátrịnàocủahônnhân?Đặtcâuhỏiđólàhỏivềmụcđích,haytelos,củahônnhân-mộtthểchếxãhội.Nhiềungườiphảnđốihônnhânđồngtínhchorằngmụcđíchchínhcủahônnhânlàsinhsản.Theolýlẽnày,vìkhôngthểtựsinhsản,nên cặp đồng tính không có quyền kết hôn. Có thể nói họ thiếu đức tínhthíchhợp.

Dòngsuylýmangtínhmụcđíchluậnnàylàtrọngtâmcủalýlẽchốnghônnhânđồngtính,vàMarshallsửdụngtrựctiếp.Bàkhônggiảvờtrunglậpđốivớimụcđíchhônnhân,màdiễngiảitheocáchđốinghịch.Bàchorằngbảnchấtcủahônnhânkhôngphảiđểsinhsảnmàlàmộtcamkếtđộcnhất,yêuthươnggiữahaingườibạnđời-chodùhọkhácgiớihayđồnggiới.

Giờđây,bạncóthểhỏi,làmcáchnàođểcóthểphánxửgiữacáclýlẽđốinghịchvềmụcđích,vềbảnchấtcủaviệckếthôn?Cóthểlậpluậnmộtcáchcólýtrívềýnghĩavàmụcđíchcủacácthểchếxãhộicótranhcãivềmặtđạo đức như hôn nhân không? Hay đó chỉ đơn giản là sự va chạm giữanhữnglờikhẳngđịnhkhôngcóchứngcứ(mộtsốngườinóiđólàvấnđềsinhsản,nhữngngườikháccoiđólàsựcamkếtyêuthương)vàkhôngcócáchnàochứngminhbênnàothuyếtphụchơn?

ÝkiếncủaMarshallđưaraminhchứngxuấtsắcvềcáchphát triểnnhữnglập luậnnhưvậy.Trước tiên,bà thách thức luậnđiểmcoisinhsản làmụcđíchchínhcủahônnhân.Bàlàmvậybằngcáchchỉrahônnhân,nhưtrongthựctếvàtheoquyđịnhcủachínhquyềntiểubang,khôngđòihỏikhảnăngsinhsản.Cặpvợchồngkhácgiớixincấpgiấychứnghônkhôngđượchỏivề“khảnănghayýđịnhcóthaibằngcáchgiaohợp.Khảnăngsinhsảnkhôngphảilàđiềukiệncầncủahônnhân,cũngchẳnglàcăncứđểlyhôn.Nhữngngườichưabaogiờcóquanhệtìnhdục,vàkhôngbaogiờdựđịnhlàmđiềuđóvẫncóthểkếthônvàduytrìhônnhân.Nhữngngườiởbênmiệnglỗcũngcóthểkếthôn”.Trongkhiđó“nhiềucặpvợchồng,cólẽlàđasố,cóconvớinhau(nhờbiệnpháptrợgiúphaykhôngcần trợgiúp)”,Marshallkết luận,“chínhsựgắnbóđộcnhấtvàvĩnhviễngiữacácđốitáctronghônnhân,chứkhôngphảiviệcsinhcon,làđiềukiệntiênquyếtcủahônnhândânsự”.

Vìvậy,mộtphầnlậpluậncủaMarshalldiễngiảivềmụcđíchhaybảnchấtcủahônnhânnhưnóđanghiệnhữu.Đốimặtvớinhữngdiễngiảiđốinghịchnhauvềmộttậpquánxãhội:hônnhânđểsinhsảnhayhônnhânlàsựgắnbóvĩnhviễn-làmthếnàochúngtacóthểxácđịnhdiễngiảinàohợplýhơn?Mộtcách làkiểmtraxemlýgiảinàođemlạiýnghĩa tốthơnchocác luậthônnhânhiệncó,xétmộtcáchtổngthể.Mộtcáchkháclàhỏidiễngiảivềhônnhânnàotándươngđứctínhđángtônvinh.Nhữnggìquantrọngvớitưcáchmụcđíchcủahônnhânmộtphầnphụthuộcvàonhữnggiátrịchúngtanghĩ hônnhânphải tándươngvàkhẳngđịnh.Điềunày làmcho chúng takhông thể tránhkhỏi tranh cãi vềmặtđạođứcvà tôngiáonằmđằng sau:Trạngtháiđạođứccủaquanhệđồngtínhlàgì?

Marshallkhông trung lập trênvấnđềnày.Bàcho rằngmốiquanhệđồngtính xứng đáng được tôn trọng nhưmối quan hệ khác giới. Chỉ giới hạntronghônnhânkhácgiớisẽ“đóngmộtcondấuchấp thuậnchính thức lênmộtđịnhkiếntaihạirằngmốiquanhệđồngtínhcóbảnchấtbấpbênhvàthấpkémsovớimốiquanhệkhácgiớivàkhôngxứngđángđượctôntrọng”.Vìthếkhichúngtanhìnkỹvàolýlẽhônnhânđồngtính,chúngtathấyrằngnókhôngthểdựatrênýtưởngphânbiệtđốixửvàtựdolựachọn.Đểquyếtđịnhaicóđủđiềukiệnđểkếthôn,chúngtaphảisuynghĩvềmụcđíchcủahônnhânvàcácgiátrịnótônvinh.Vàđiềunàyđưachúngtađếnvùngđấtđạođứcnhiềutranhcãi,nơichúngtakhôngthểđứngtrunglậpgiũanhiềuquanniệmcạnhtranhnhauvềcuộcsốngtốtđẹp.

Cônglývàlốisốngtốtđẹp

Trongsuốthànhtrìnhnày,chúngtađãkhámphábacáchtiếpcậncônglý.Cáchthứnhấtnóicônglýnghĩalàtăngtốiđatiệníchhayphúclợi-hạnhphúc lớnnhấtchonhiềungườinhất.Cách thứhai cho rằngcông lý là tôntrọngquyền tựdo lựachọn,chodù lựachọn thựcsựđưa ra trongmột thịtrườngtựdocánhân(quanđiểmcủachủnghĩatựdocánhân)hoặclựachọngiảthuyếtmọingườiđưaratrongtìnhtrạngbìnhđẳngbanđầu(quanđiểmchủnghĩatựdodânchủquânbình).Cáchthứbanóicônglýliênquanđếnviệctraudồiđứctínhvàlýluậnvềlợiíchchung.Nhưcácbạnbâygiờcóthểđoán,tôiủnghộmộtbiếnthểcủacáchtiếpcậnthứba.Đểtôicốgắnggiảithíchtạisao.

Cách tiếp cận của chủ nghĩa vị lợi có hai khiếmkhuyết:Đầu tiên, nó coicônglývàquyềnlàvấnđềtínhtoánhơnthiệt,khôngphảinguyêntắc.Thứhai,bằngcáchcốgắngquyđổitấtcảgiátrịvàomộtthangđogiátrịchung,nó“làphẳng”mọigiátrịbấtchấpchúngcóphẩmchấtkhácbiệt.

Cáclýthuyếtdựatrênsựtựdogiảiquyếtđượcvấnđềđầutiênnhưngkhônggiải quyết được vấn đề thứ hai. Chúng thực sự xem trọng quyền và nhấnmạnhcônglýkhôngchỉlàtínhtoánlợiíchđơnthuần.Mặcdùbấtđồngvớinhauvềnhữngquyềnnàocógiátrịhơntínhtoáncủachủnghĩavịlợi,chúngđồng ý rằng cómột số quyền cơ bản và phải được tôn trọng. Tuy nhiên,ngoàiviệclựachọntôntrọngcácquyềnnhấtđịnh,chúngchấpnhậnsởthíchhiệnhữucủaconngười.Cáclýthuyếtnàykhôngđòihỏichúngtaphảihoàinghivàthửtháchcácsởthíchvàmongmuốnchúngtamangvàođờisốngchung.Theođó,giátrịđạođứccủacácmụctiêuchúngtatheođuổi,ýnghĩavàtầmquantrọngcủacuộcsốngchúngtahướngtới,chấtlượngvàtínhchấtcủacuộcsốngchungmàchúngtacùngchiasẻđềunằmngoàiđịahạtcônglý.

Đốivớitôiđiềunàycóvẻnhầmlẫn.Khôngthểcómộtxãhộicôngbằngđơngiảnchỉbằngcáchtốiđalợiíchhaybảođảmquyềntựdolựachọn.Đểcóđượcmộtxãhộicôngbằng,chúngtacònphảicùngnhaulýgiảivềýnghĩacủalốisốngtốtđẹp,vàtạoramộtnềnvănhóachungkhoandungvớinhữngbấtđồngtấtyếusẽphátsinh.

Chúngtabịhấpdẫnbởiviệctìmkiếmmộtnguyêntắchaymộtquytrìnhcóthểlýgiảihợplýtrọnvẹnbấtcứsựphânphốithunhập,quyềnlựchaycơhộinàoxuấtpháttừnguyêntắchayquytrìnhđó.Mộtnguyêntắcnhưthế,nếucóthểtìmthấy,sẽchophépchúngtatránhsựhỗnloạnvàtranhcãivềlốisốngtốtđẹp.

Nhưng những tranh cãi này là không thể tránh khỏi. Công lý không thểkhôngphánxét.ChodùchúngtatranhcãivềgóicứutrợtàichínhhoặchuânchươngTửtâm,việcmangthaihộhayhônnhânđồngtính,chínhsáchchốngkỳthịhayviệcphụcvụquânđội, lươnggiámđốcđiềuhànhhayquyềnsửdụngxe điện khi chơi golf, các vấn đề công lý bị ràngbuộc với nhữngýniệmcạnhtranhnhauvềtônvinhvàgiátrị,niềmtựhàovàsựcôngnhận.Cônglýkhôngchỉlàcáchphânphốiđúng.Cônglýcũngvềcáchxácđịnhgiátrịđúngđắn.

ChínhkiếnvềlợiíchchungNếumộtxãhộicôngbằngđòihỏicùngnhausuylývềlốisốngtốtđẹp,vẫncònđócâuhỏi:loạithảoluậnchínhtrịnàosẽdẫnchúngtatheohướngnày.Tôikhôngcómộtcâutrảlờiđầyđủchocâuhỏitrên,nhưngtôicóthểđưaramộtvàigợiýminhhọa.Đầutiênlàmộtquansát:Ngàynay,phầnlớncáctranhluậnchínhtrịcủachúngtaxoayquanhphúclợivàquyềntựdo-pháttriểnkinhtếvàtôntrọngquyềnconngười.Đốivớinhiềungười,nóichuyệnvềgiátrịtrongchínhtrịgợilêntrongtâmtrícáchnhữngngườibảothủtôngiáokhuyênmọingườisốngnhưthếnào.

Nhưngđâykhôngphải làcáchduynhấtđể truyềntảinhữngquanniệmvềđạođứcvàlợiíchchungvàotrongchínhtrị.Tháchthứcởđâylàphảihìnhdungramộtnềnchínhtrịcoinhữngvấnđềđạođứcvàtinhthầnlànghiêmtúc,nhưnglồngghépchúngvàocácmốiquantâmvềkinhtếvàdânsựrộnglớnhơn,chứkhôngchỉlàgiớitínhvànạopháthai.

Trongđờitôi,tiếngnóidõngdạcnhấttheochiềuhướngnàylàcủaRobertF.Kennedy,khiôngvậnđộngchovịtríứngcửviêntổngthốngcủađảngDânchủvàonăm1968.Vớiông,cônglýkhôngchỉlàkíchthướcvàcáchphânphốisảnphẩmquốcgia.Cônglýcómụcđíchđạođứccaohơn.

Khi phát biểu tại Đại học Kansas ngày 18-3-1968, Kehnedy nói về cuộcchiếntranhViệtNam,cuộcbạoloạnởcácthànhphốMỹ,sựbấtbìnhđẳngchủng tộcvàcảnhđóinghèoôngchứngkiếnởMississippivàAppalachia.Sauđóôngchuyển từcácvấnđềcông lýcụ thểnàysang tranh luận rằngngườiMỹđãđiđếnchỗđánhgiácaonhũngđiềusai.Kennedynói:

Ngaycảnếuchúngtahànhđộngđểxóanghèovềmặtvậtchất,vẫncómộtnhiệmvụlớnhơn.Đólàđươngđầuvớicáinghèovềsựthỏamãn...vốnlàtất cả chúng ta phiềnmuộn.NgườiMỹ đã traomình cho “sự tích tụ đơnthuầnvậtchất”.

Tổngsảnphẩmquốcgia[55]củachúng tabâygiờ làhơn800 tỷđô lamộtnăm.NhưngGNPtínhcảônhiễmkhôngkhívàquảngcáothuốclá;xecứuthươngđểcấpcứutainạntrênđườngcaotốc.GNPtínhcảcácloạikhóađặcbiệtchocửaravàonhàchúngtavànhàtùchonhữngkẻbẻkhóa.GNPtínhcảnhữngkhurừngbịpháhủyvànhữngkỳquan thiênnhiênrơivàocảnhhỗnloạn.GNPtínhcảbomnapalmvàsốlượngđầuđạnhạtnhânvàxethiếtgiápmàcảnhsátdùngđểchốngbạoloạntrongcácthànhphốcủachúngta.GNPtínhđến...cácchươngtrìnhtruyềnhìnhtônvinhbạolụcđểbánđồchơichocontrẻ.TuynhiênGNPkhôngtínhđếnsứckhỏecủaconemchúngta,chất lượnggiáodụchayniềmvuicủachúng.GNPkhôngbaogồmvẻđẹpcủathơcahoặcsựvữngbềncủahônnhân,trítuệtrongcáccuộctranhcãitrướccôngluậnhoặctínhliêmchínhcủacácviênchứcnhànước.GNPcũngchẳngđosựhàihướchaylòngnhiệttìnhhaysựcanđảmcủachúngta.Cũngkhôngphảisựkhônngoan,khảnănghọctập,lòngnhânáivàsựcốnghiếnchotổquốccủachúngta.TómlạiGNPbaogồmtấtcảmọithứ,ngoại trừnhữngthứlàmchocuộcsốngchúngtađánggiá.VàGNPcóthểchochúngtabiếtmọithứvềnướcMỹ,ngoạitrừlýdotạisaochúngtatựhàolàngườiMỹ.

NgheKennedynói,hayđọcđoạnvăntrên,bạncóthểnóirằngsựchỉtríchvềđạođứcôngnhắmvàosựtựthỏamãnvàhammêvậtchấtcủathờiđạiđóđộclậpvớiquanđiểmcủaôngvềnhữngbấtcôngliênquanđếnnghèođói,ChiếntranhViệtNamvàkỳthịchủngtộc.Nhưngôngnhìnthấychúngcókếtnối.Đểđảongượcnhữngbấtcôngnày,Kennedynghĩcầntháchthứclốisốngtựmãnôngnhìnthấyxungquanh,ôngđãkhôngngầnngạiđưaraphánxét.Chưahết,bằngcáchkhơigợiniềmtựhàoquốcgiacủangườiMỹ,ôngcũngđồngthờikêugọiý thứccộngđồng.Kennedybịámsátchưađầybatháng sau đó. Chúng ta chỉ có thể phỏng đoán liệu nếu còn sống thì nềnchínhtrịcộnghưởngđạođứcôngkhởixướngcópháttriểnkhông.

Bốn thập kỷ sau, trong chiến dịch tranh cử tổng thống năm 2008,BarackObamacũngđềcậptớisựkhaokhátcủangườiMỹvềmộtlốisốngchungcómụcđíchlớnhơnvàhùngbiệnvềmộtnềnchínhtrịcókhátvọngvềđạođứcvàtinhthần.Chúngtavẫncònphảichờxemliệunhucầuđốimặtvớicuộckhủnghoảngtàichínhvàsuythoáisâusắccóngăncảnôngbiếnsứcépđạođứcvàdânsựtrongchiếndịchcủamìnhthànhmộtnềnchínhtrịmớivìlợiích chungkhông.Một nền chính trịmới vì lợi ích chung sẽ như thế nào?Dướiđâylàmộtsốchủđềkhảdĩ:

1.Côngdân,hysinh,vàdịchvụcôngĐểđòihỏimộtýthứccộngđồngmạnhmẽ,xãhộicôngbằngphảitìmcáchkhuyếnkhích,cổvũngườidânquantâmđếntoànthể,mộtsựcốnghiếnvìlợiíchchung.Nókhôngthểtrunglậpgiữacáctháiđộ,khuynhhướng,hay“thóiquencủacontim”màcôngdânmangđếncuộcsốngchung.Nóphảitìmcáchchốnglạicáckháiniệmthuầntúycánhânvềlốisốngtốt,vàthúcđẩygiátrịcôngdân.

Theo truyền thống,các trườngcông lập làđịađiểmđểgiáodụccôngdân.Đốivớimộtsốthếhệ,quânđộilàmộtđịađiểmkhác.Tôikhôngđềcậpđếnviệcgiảngdạychitiếtđạođứccôngdân,màlàgiáodụccôngdântrongthựctiễn-khíacạnhthườngítđượcchúý.Điềunàydiễnrakhinhữngngườitrẻtừcáctầnglớpkinhtế,nềntảngtôngiáovàcộngđồngdântộckhácnhaucùngnhauthamgiavàomộttổchứcchung.

VàothờiđiểmnhiềutrườngcônglậpởtrongtìnhtrạngbấpbênhvàchỉmộtphầnrấtnhỏxãhộiMỹtòngquân,mộtcâuhỏinghiêmtúclàlàmcáchnàomộtxãhộidânchủ rộng lớnvàđa tạpnhưxãhộicủachúng tacó thểhyvọngcổvũtinhthầnliênđớivàtinhthầntráchnhiệmhỗtươngnhưmộtxãhộicôngbằngđòihỏi.Câuhỏinàymớiđâyđãtáixuấthiệntrongthảoluậnchínhtrịcủachúngta-ítnhấtởmộtmứcđộnàođó.

Trongchiếndịchtranhcửnăm2008,BarackObamanhậnthấysựkiện11-9-2001 khuấy lên tinh thần yêu nước, niềm tự hào dân tộc và sự sẵn sàngphụngsựđấtnước.VàôngchỉtríchTổngthốngGeorgeW.BushđãkhônghôhàonhândânMỹcómộtsốhìnhthứchysinhchung.Obamanói:“Thayvìkêugọiphụngsự, chúng tađượcyêucầuđimua sắm.Thayvìkêugọicùnghysinh,chúng tacắtgiảmthuếchongườigiàu trong thờigianchiếntranh-lầnđầutiênnhưthếtronglịchsửcủamình”.

Obamađềxuấtđộngviênviệcphụngsựquốcgiabằngcáchtặnghọcphíchosinhviênđểđổi lấymột trămgiờ laođộngcông ích.“Cácbạnđầu tưvàonướcMỹ,vànướcMỹđầu tưvàobạn”,ôngnóivớinhữngngười trẻ tuổikhi,vậnđộngtranhcửtrêntoànquốc.Đềnghịnàyđượcchứngminhlàmộttrongnhữngđiểmkhiếnôngđượcưathích,vàvàotháng4-2009,ôngđãkýluậtmởrộngAmeriCorpssangchươngtrìnhdịchvụcôngvàcungcấptiềnchosinhviênđạihọchoạtđộng tìnhnguyện trongcộngđồng.Mặcdù lờikêugọiphụng sựquốcgia củaObamađã có tiếngvang,nhưngnhữngđềxuấtthamvọnghơnvềnghĩavụbắtbuộcphụngsựquốcgiachưabaogiờ

dượcđuavàochươngtrìnhnghịsự.

2.GiớihạnđạođứccủathịtrườngMột trongnhữngxuhướngnổibật trong thờiđại chúng ta làmở rộng thịtrườngvàsựsuy lýđịnhhướngthị trườngtrongcác lĩnhvựcđờisốngmàtheo truyền thốngbị các chuẩnmựcphi thị trường chi phối.Trongnhữngchươngtrước,chúngtađãxétnhữngvấnđềđạođứcnảysinh,chẳnghạnkhicácquốcgiathuêcôngtycungcấpdịchvụquânsựvàthẩmvấntùnhânđếnviệclínhđánhthuêhaynhàthầuquânsựtưnhân;hoặckhicácbậcchamẹthuêngườiởcácnướcđangpháttriểnmangthaivàđẻthuê;hoặckhingườitamuavàbánthậntrênthịtrườngtựdo.Cónhiềutìnhhuốngkhác:cónênthưởngtiềnmặtchosinhviêntrongcáctrườnghọcchấtlượngthấpnhưngđạtđiểmcaotrongbàithichuẩn?Liệucónênthưởngchogiáoviêncảithiệnkếtquảthicủahọcsinh?Cáctiểubangcónênthuêcôngtytưnhântrôngcoinhà tù?HoaKỳ có nên đơngiản hóa chính sách nhập cưbằng cách chấpnhậnđềnghịcủamộtnhàkinhtếcủaĐạihọcChicagochophépbántưcáchcôngdânHoaKỳvớigiá100.000đôla?

Nhữngcâuhỏinàykhôngchỉvềlợiíchvàsựungthuận.Chúngcũnglàcáchđúngđắnxácđịnhgiátrịcáctậpquánxãhộiquantrọng:nhậpngũ,sinhđẻ,dạyvàhọc,trừngtrịtộiphạm,chấpnhậncôngdânmới...Vithịtrườnghóacáctậpquánxãhộisẽlàmbănghoạihoặclàmhạthấpcácchuẩnmựcxácđịnhchúng,chúngtacầnphảiđặtcâuhỏinhữngchuẩnmựcphithịtrườngnàochúngtamuốnbảovệkhôngchothịtrườngcanthiệp.Đâylàmộtvấnđềđòihỏiphảitranhluậncôngkhaivềnhữngquanniệmđốinghịchliênquanđếncáchđúngđắnđểcoi trọngnhữngđiềutốt.Thị trườnglàcôngcụhữuíchchoviệctổchứccáchoạtđộngsảnxuất.Nhưngtrừkhichúngtamuốnthịtrườngviếtlạicácchuẩnmựcchiphốicácthểchếxãhội,chúngtacầnmộtcuộctranhluậncôngkhaivềgiớihạnđạođứccủathịtrường.

3.Bấtbìnhđẳng,liênđớivàđứctínhcôngdân

KhoảngcáchgiàunghèocủanướcMỹđạtmứckỷlụctrongnhữngthậpkỷgầnđây.Ấyvậymàsựbấtbìnhđẳnglạikhônglàmộtvấnđềchínhtrịlớn.NgaycảđềnghịkhiêmtốncủaBarackObamađốivớiviệcquaytrởlạimứcthuế thu nhập của những năm 1990 đã khiến các đối thủCộng hòa trongchiếndịchnăm2008gọiônglàngườitheochủnghĩaxãhội,kẻmuốnchia

củacải.

Việc nền chính trị đương đại thiếu quan tâm đến bất bình đẳng không cónghĩalàcácnhàtriếthọcchínhtrịthiếuquantâmđếnchủđềnày.Phânphốicôngbằng thunhậpvàcủacải là tâmđiểmcủacuộc tranh luận trong triếthọc chính trị từ những năm 1970 đến nay.Nhưng xu hướng các triết giađóngkhungvấnđềnàytrongngônngữíchlợivàsựưngthuậnkhiếnhọbỏquanhững luậncứchống lại sụbấtbìnhđẳng -vốn rất cókhảnăngnhậnđượcmộtphiênđiềutrầnvànằmởtrungtâmcủadựánđổimớivềđạođứcvàdânsự.

Một số triết giamuốn đánh thuế người giàu giúp người nghèo tranh luậnnhândanhlợiích;họchorằnglấymộttrămđôlatừmộtngườigiàuvàđưachomộtngườinghèosẽlàmngườigiàubớthạnhphúcmộtchútthôi,nhưnglàm người nghèo hạnh phúc hơn rất nhiều. John Rawls cũng bảo vệ việcphânphốilại,nhưngtrêncơsởsựưngthuậnmangtínhgiảthuyết,ônglậpluậnnếuchúng ta tưởng tượngramộtkhếướcxãhộigiả thuyếtvớivị tríbìnhđẳngbanđầu,mọingườisẽđồngýnguyêntắcủnghộmộthìnhthứcphânphốilại.

Nhưng cómột lý do quan trọng thứ ba để quan ngại về sự bất bình đẳngđanggiatăngtrongđờisốngMỹ:khoảngcáchgiàu-nghèoquálớnpháhoạitình đoàn kếtmà tư cách công dân trong xã hội dân chủ đòi hỏi. Đây lànguyên nhân:Khi sự bất bình đẳng lớn, người giàu và người nghèo ngàycàngsốngnhữngcuộcsốngriêngbiệt.Ngườigiàuchoconmìnhđếntrườngtư (hoặccác trườngcông lậpởvùngngoạiôgiàucó),để trườngcông lậptrongkhuđô thịcho trẻemcủacácgiađìnhkhôngcó lựachọnnàokhác.Mộtxuthếtươngtựcũngdẫnđếnsựrờibỏcáctổchứcvàphươngtiệncôngcộngkháccủangườicóđặcquyền.Cáccâulạcbộsứckhỏetưnhânthaythếcác trung tâmvui chơi giải trí và bểbơi.Cộngđồngdân cư cao cấp thuênhânviênanninhtưnhânvàítphụthuộcvàocảnhsátbảovệ.Mộtchiếcxethứhaihoặcthứbaloạibỏnhucầusửdụnggiaothôngcôngcộng.Vànhiềuvídụnhưvậy.Nhómngườigiàukhôngsửdụngnhữngkhuvựcvàdịchvụcôngcộng,nhườnglạichonhữngngườikhôngcònlựachọnnàokhác.

Điềunàycóhai tácđộngxấu,mộtvề tài chính,mộtvề tháiđộcôngdân.Trước tiên,dịchvụcôngcộngbịxuốngcấpvìnhữngngườikhôngcònsửdụngchúngítsẵnsàngduytubằngtiềnthuếcủamình.Thứhai,cáctổchứccôngnhưtrườnghọc,côngviên,sânchơivàtrungtâmcộngđồnglànhữngnơicôngdântừnhiềutầnglớpxãhộigặpnhau.Nhữngtổchứcxưalànơingườidântụtậpvớinhauvàcóchứcnăngnhưtrườnghọckhôngchínhthức

giáodụcđạođứccôngdânngàynaykhôngcònnữa.Sựsuytàncủakhuvựccôngcộnggâykhókhănchoviệcthúcđẩytinhthầnđoànkếtvàýthứccộngđồng-nhữngnềntảngcủabổnphậncôngdântrongnềndânchủ.

Vìvậy,hoàntoànnằmbênngoàitácđộngcủatínhcóíchhoặcsựưngthuận,bấtbìnhđẳngcóthểxóimònđạođứccôngdân.Ngườitheotrườngpháibảothủủnghộ thị trườngvàchủnghĩa tựdodânchủ lo lắngvềviệc táiphânphốibỏquamấtmátnày.Nếuxóimòn trongnhững lĩnhvựccông làmộtvấnđề,vậygiảipháplàgì?Mộtnềnchínhtrịvìlợiíchchungsẽxemviệctáithiếtcơsởhạtầngchođờisốngdânsựlàmụctiêuchính.Thayvìtậptrungvàoviệctáiphânphốiđểkíchthíchtiêudùngcủangườidân,nósẽđánhthuếngườigiàuđểxâydựnglạicácthểchếvàdịchvụcôngđểcảngườigiàulẫnngườinghèođềumuốnsửdụng.

Thếhệ trướcđãđầu tư lớnvàochươngtrìnhxâydựngxa lộ liênbang,vàđiềunàykhôngchỉchophépngườidânMỹkhảnăngdiđộngvàtựdolớnchưatừngthấy,màcòngópphầnvàosựphụthuộcvàoôtôriêng,cácvùngngoạiôngổnngang, suy thoáimôi trườngvàcáckiểusốngxóimòncộngđồng.Thếhệnàycóthểtựcamkếtchomộtsựđầutưvàocơsởhạtầngcókếtquảtươngđươngđểđổimớivềdânsự:trườngcônglậpmàngườigiàuvàngườinghèocùngmuốngửiconvàohọc;hệthốnggiaothôngcôngcộngđủtincậyđểhấpdẫnhànhkháchgiàucóvàcácphòngkhámytếcông,cácsânchơi,côngviên,trungtâmvuichơigiảitrí,thưviệnvàviệnbảotàngmàcóthể,ítnhấtvềmặtlýtưởng,kéomọingườirakhỏicáccộngđồngbiệtlậpcủamìnhvàbướcvàocáckhuvựcchungmàcôngdânxãhộidânchủcùngchiasẻ.

Tậptrungvàonhữnghậuquảdânsựcủabấtbìnhđẳngvànhữngcáchkhắcphục,cóthểtìmthấyđộnglựcchínhtrịmàcáccuộctranhluậnvềviệcphânphối thunhậpkhôngtìmra.Nócũngsẽgiúplàmnổibậtmối liênhệgiữacônglýphânphốivàlợiíchchung.

4.NềnchínhtrịdấnthânvềmặtđạođứcMộtsốngườicoiviệcdấnthânvàocácvấnđềvềlốisốngtốtlàsựviphạmdânsự,mộtcuộchànhtrìnhvượtrangoàigiớihạncủasựsuylýchungcủaphe tựdodânchủ.Chính trịvàpháp luậtkhôngnênvướngvàocác tranhchấpđạođứcvàtôngiáo,chúngtathườngnghĩthế,vìsựràngbuộcđómởđườngchosựépbuộcvàkhôngdungthứ.

Đâylàmộtlolắngchínhđáng.Côngdâncủaxãhộiđanguyênbấtđồngvề

đạo đức và tôn giáo. Ngay cả khi chính quyền không thể trung lập trênnhữngbấtđồngđónhưtôiđãlậpluận,liệucóthểquảnlýnềnchínhtrịcủachúngtatrêncơsởtôntrọnglẫnnhau?

Tôinghĩcâutrảlờilàcó.Tuynhiên,chúngtacầnmộtlốisốngdânsựmạnhmẽvàdấnthânhơnlốisốngmàchúngtađãquenthuộc.Trongnhữngthậpkỷgầnđây,chúngtađãđiđếngiảđịnhrằngtôntrọngniềmtinđạođứcvàtôngiáocủađồngbàomìnhcónghĩalàphớtlờhọđi(ítnhấtlàvìmụcđíchchínhtrị),đểhọyên,vàthựchiệncáchsốngchungcủachúngta-chừngnàocóthể-màkhôngcầnđểýđếnhọ.Nhưnglậptrườngtránhnénàycóthểtạoramộtsựtôntrọnggiảdối.Thôngthường,nócónghĩalàđànápbấtđồngđạođứcchứkhôngphảithựcsựnétránh.Điềunàycóthểgâyraphảnứngdữdộivàoángiận.Nócũngcóthểlàmnhữngcuộctranhcãitrongcôngluậnthậtnghèonàn,daođộngtừchukỳtintứcnàysangchukỳtintứckhác,vớiđầynhữngvụtaitiếng,tingiậtgân,vàđiềunhảmnhí.

Dấnthânmạnhmêhơnvàođờisốngchungvớinhữngbấtđồngđạođứccủamìnhcóthểcungcấpmộtnềntảngchosựtôntrọnglẫnnhaunhiềuhơn,chứkhông phải ít hơn.Thay vì tránh những niềm tin đạo đức và tôn giáomàđồngbàomìnhđưa racông luận,chúng tanên thamgiacùnghọ trực tiếphơn,đôikhibằngcáchtháchthứcvàtranhcãi,đôikhibằngcáchlắngnghevàhọchỏi.Chẳngcógìbảođảmviệc thảo luậncôngkhaicácvấnđềđạođứchócbúatrongbấtkỳtìnhhuốngnàocũngsẽdẫnđếnsựtánthành,haythậmchíđánhgiácaoquanđiểmđạođứcvàtôngiáocủangườikhác.Luôncókhảnăngkhi tìmhiểunhiềuhơnvềmột học thuyết đạođức, tôngiáo,chúngtalạiít thíchnóhơn.Tuynhiên,chúngtakhôngthểbiếtnếukhôngthử.

Mộtnềnchính trịdấn thânvềmặtđạođứckhôngchỉ làmột lý tưởnggâycảmhứngnhiềuhơnsovớinềnchínhtrịnétránh.Đócũnglànềntảnghứahẹnhơnchomộtxãhộicôngbằng.

HẾTEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

CHÚTHÍCH[1]Fiscalconservatism:chủtrươngtránhbộichi,giảmchi tiêucôngvànợquốcgia;ủnghộcắtgiảmthuếvàtựdothươngmại.

[2]Laissez-faire:làlýthuyếttrongkinhtếhọcchủtrươngchínhphủphảiđểchokỹnghệtrongnướcđượctựdohoạtđộng,khôngcónhữngphươngthứckiềmchếkinhtếnhưthuếmáhoặccónhữngcơsởđộcquyềncủachínhphủ.TừngữnàytrongtiếngPhápcónghĩalà“đểtựnhiên”hoặc“đểtựdo”.Lýthuyếtnàyngượclạivớilýthuyếtkinhtếxãhộichủnghĩa.

[3]Egalitarian:ngườicóniềmtinrằngmọingườiđềuquantrọngnhưnhauvàdođó,nêncóquyềnlợivàcơhộigiốngnhau.

[4]Utilitarianism-đôikhicòngọilàchủnghĩacônglợi.

[5]MộtnhánhCơđốcgiáokhởiphátởAnh,chủtrươngsốngkhắckhổtheogiáohuấncủaKinhThánh.

[6]RembrandtHarmenszoon vanRijn: danh họa ngườiHàLan,một trongnhữnghọasĩvĩđạinhấttronglịchsửhộihọachâuÂuthếkỷ17.

[7]TheSimpsonslàchươngtrìnhtruyềnhìnhhàikịchtìnhhuốngnổitiếngcủaHoaKỳ.Chươngtrìnhnàychâmbiếmnhiềukhíacạnhcủacuộcđời,đặcbiệtlàlốisốngcủatầnglớplaođộngvàtrunglưutạiMỹ,vănhóaMỹvàxãhộiMỹnóichung.

[8]Paternalism-chínhsáchcủachínhquyềnđiềukhiểnmọingườimộtcáchnhưbềtrêntronggiađình,cungcấpchomọingườinhữnggìhọcần,nhưngchẳngchohọquyềnlựachọn.

[9]Conservatism.TrongtiếngViệt,từ“bảothủ”thườngđượchiểuvớimộtnghĩaxấu,nhưngđâylàmộtkhuynhhướngtriếthọcchínhtrịchủtrươnggiữgìn,bảo tồnnhữnggiá trị,những thểchế (chính trị,vănhóa,đạođức, tôngiáo,...)đãquathửtháchtronglịchsử.

[10]“assistedsuicide”-Kếtthúccuộcsốngcủachínhmìnhvớisựtrợgiúpcủamộtngườikhác(thườnglàbácsĩ).

[11]TheUnion

[12]TheConfederacy

[13]HiếnphápHiệpchủngquốcHoaKỳ(đượcchuẩnynăm1788)cótổngcộng7điềuluật.Trongthựctế,khicónhucầubổsungvàđiềuchỉnhHiếnpháp,QuốchộiquamộtquytrìnhphứctạpbổsungthêmvàoHiếnphápcácTuchínhán.Tuchínhán13(hiệulựctừngày18-12-1865)bãibỏchếđộnôlệ.

[14]“PeaceCorps”.TổchứctìnhnguyệnđượcchínhquyềnLiênbangđiềuhành,cómụctiêugiớithiệu,traođổivănhóaMỹvớicácnướckhác.

[15]“AmeriCorps”.MộttổchứctìnhnguyệncủaMỹ.

[16] “Teach forAmerica”.Tổchức tìnhnguyệncómục tiêuxóabỏsựbấtbìnhđẳngtronggiáodụcbằngcáchgửicácsinhviênxuấtsắcxuốngcáckhuvựcnghèođểdạy.

[17]Mộtphongtràotôngiáothếkỷ17-18thuộcGiáohộiLutherĐức,chútrọngsựmộđạovàđứchysinh.

[18]Chủ nghĩa kinh nghiệm là trào lưu triết học chỉ thừa nhận tri thức có

nguồngốctừtrảinghiệmhoặccóliênhệtrựctiếpvớitrảinghiệm:nóphủnhậnnhữngtrithứcdosuylýgiántiếp.

[19]Heteronomy

[20]“Kinhnghiệm”trongtiếngViệtthườngđượchiểulànhữngtrithứcthuđược trong hoạt động thực tiễn.Nhưng trong ngữ cảnh này, kinh nghiệmđượchiểulàtấtcảnhữngtrithứccảmtính,tứctấtcảnhữnggìdoquansátđượcbằnggiácquanđemlại.

[21]AnneliesMarie“Anne”FranklàcôbéngườiĐứcgốcDoThái,tácgiảcuốnnhậtkýnổitiếng“NhậtkýAnneFrank”.CuốnnhậtkýđượcviếtkhiAnnecùnggiađìnhvàbốnngườinữalẩntrốntạiAmsterdamtrongthờigianchiếmđóngcủaphátxítĐứcthờiThếchiếnthứhai.

[22]egalitarism,niềmtinrằngmọingườiđềuquantrọngnhưnhauvàdođó,nêncóquyềnlợivàcơhộigiốngnhau.

[23]Meritocracy-chếđộsửdụngconngườitheothựctài.

[24]“HeadStart”,chươngtrìnhcủaBộYtếHoaKỳcungcấpdịchvụgiáodục,ytế,dinhdưỡngtoànđiệnchotrẻemnhữnggiađìnhthunhậpthấp.

[25]MộtđộibóngchàychuyệnnghiệpởMỹ.

[26]Affirmationaction

[27]Percendle:điểmsosánhhayđiểmmứcđộ,làsốphầntrămnhữngngườithấpđiếmhơnngườiđó.PercentilecủaHopwoodtrongtrườnghợpnàylà83cónghĩa là83%số thí sinh trongkỳ thi này cóđiểm thấphơnhoặcbằngHopwood.

[28]ScholasticAptitudeTest -bài thichuẩnhóađượcsửdụngtrongtuyểnsinhđạihọcởMỹ.

[29]GraduateRecordExamination -bài thi chuẩnhóađược sửdụng trongtuyểnsinhsauđạihọcởMỹ.

[30]friend-of-the-courtbrief:quanđiểm(thườngdướidạngcácvănbảntoátyếungắn)củamột(hoặcnhóm)người,khôngphảilàmộtbêntrongmộtvụkiện,đưaranhữngýkiếnvềviệcnênquyếtđịnhvụkiệnnhưthếnào.

[31] Ivy League - nhóm 8 trường đại học (Đại học Brown, Colombia,Cornell,Dartmouth,Havard,Priceton,PennsylvaniavàYale)ởmiềnĐôngBắcHoaKỳcótriếtlýgiáodụcvàchấtlượngđàotạođứnghàngđầunướcMỹ

[32]Trongmộtcộngđồng,khitỷlệngườidađendưới40%,tỷlệnàycóxuhướng ổn định. Nhưng khi tỷ lệ này chạm ngưỡng 40%, nhiều người datrắngbỏđivàtỷlệngườidađentănglên,vàxuhướngnàykhôngthểkìmhãmđược.

[33]NationalAssociationfortheAdvancementofColoredPeople-tổchứcdânquyềncủangườiMỹgốcPhi.

[34]Cáchệthốngsiêuthị.

[35]Cheerleader-ngườikíchthíchđámđôngcổvũtrongcácsựkiện.

[36]TừHyLạp,cónghĩalàmụcđích,mụctiêuhoặcbảnchấtthiếtyếu.

[37]ĐàndonghệnhânStradivariuslàmra,ngàynayđượccoilàbáuvậtcủa

cácnghệsĩvàdànnhạcvìtạoraâmthanhtuyệtvời.

[38]Nghệsĩviolonvĩđạithếkỷ20.

[39]Chuyệnthiếunhirấtnổitiếng,viếtvềchúgấuhưcấuPooh,củatácgiảA.A.Milne.

[40]Oligarch-chếđộmộtnhómnhỏcầmquyền,phụcvụcholợiíchthiểusố.

[41]NorthAmericaFreeTradeAgreement-HiệpđịnhthươngmạitựdoBắcMỹgiữaMỹ,CanadavàMexico

[42]Nhàhùngbiện,vịtướng,nhàlãnhđạovĩđạivàcóảnhhưởngtolớncủathànhbangAthen.

[43]TổngthốngMỹthứ16.ÔngđãtiếnhànhcuộcNộichiến(1861-3865)chốnglạigiaicấpchủnôởmiềnNam,kếtquảlàchiếnthắngcủamiềnBắcvànôlệđượcgiảiphóng.Lincolncũngbanhànhchínhsáchruộngđất,thựchiệnnhiềucảicáchcótínhdânchủ.

[44]Diễnviênhàinổitiếng.

[45] Professtional Golfers’ Association - Hiệp hội những người chơi golfchuyênnghiệp.

[46]Làtêngọicủachếđộgiaicấpđặtcơsởtrênmàudađượcápdụngtronggiai đoạn từ năm 1877 đến 1960.Nội hàm của JimCrow không chỉ nằmtrongmộtloạtluậtlệnghiêmkhắcnhắmvàongườidađen.Màđólàmộtlốisống.DướichếđộJimCrow,ngườiMỹgốcPhibịđưaxuốnghàngcôngdânthứcấp.JimCrowtiêubiểuchoviệchợpthứchóachếđộphânbiệtchủng

tộcchốnglạingườidađen.

[47]“NewDeal”làtêngọicủamộttổhợpcácđạoluật,chínhsách,giảiphápnhằmđưaHoaKỳthoátrakhỏicuộcđạisuythoáikinhtế1929-1933.

[48]Năm1861,saukhiAbrahamLincoln-mộtngườiCộnghòachốngchếđộ nô lệ - đắc cử tổng thống nhưng chưa nhậm chức, 11 tiểu bang nôngnghiệpmiềnNamtuyênbốlykhaikhỏiHợpchủngquốc,thànhlậpcácnướccộnghòarồiliênkếtvớinhauthànhKhốiLiênhiệpMỹ(ConfederateStatesofAmerica)đánhdấu sựbắtđầucuộcNộichiếnkéodài4nămvớichiếnthắngcuốicùngthuộcvềmiềnBắc.

[49]Một trongmười hai tôngđồ đầu tiên củaGiê-xu, đã phảnbội và nộpGiê-xuchocácchứcsắcDoThái.

[50]Nhàvăn,nhàhùngbiện,nhàcảicáchxãhộinổitiếngởMỹ.

[51]Luậtsư,ChínhtrịgianổitiếngcủaHoaKỳ.BalầnứngcửTổngthốngđềuthấtbại.

[52]NgườicóảnhhưởngrấtsâurộngvàlàkhuônmặtrấtquantrọngtronglịchsửGiáoHộiCôngGiáoHoaKỳ,kêugọibìnhđẳngbácáivàcôngbằngxãhội.

[53]TrongmộtvụxửởTòaánTối cao, saukhibiểuquyết, theomộtquytrìnhđịnhsẵn,mộtthẩmphánsẽđượcyêucầuviếtbảnýkiếncủaTòaánvềvụviệcnày.

[54]BộtrưỏmgtưphápHoaKỳtrongchínhphủcủaanhtrailohnKenedy,vềsautrởthảnhthượngnghịsĩliênbangđạidiệnchoNewYork,bịámsátkhiđảngvậnđộngtranhcửTổngthốngnăm1958.

[55] GNP (GrossNational Product) - là tổng giá trị bằng tiền của các sảnphẩmcuốicùngvàdịchvụmàcôngdâncủamộtnướclàmratrongmộtnămtàichính,khôngkểlàmraởđâu(tronghayngoàinước).