Perla4...Shqipëria, nga Lindja apo nga Perëndimi dhe ndikimi i kulturës iraniane do të na...

PERLARevistë shkencore-kulturore tremujore

Viti XXII 2017, Nr. 4 (80)

Pasqyra e lëndës

Ledio Demolli

Shaban Sinani

Gjovalin Shkurtaj

Emil Lafe

Takim shkencor jubilar: 20-vjet revista shkencore-kulturore “Perla” ................................................ 5Revista shkencore-kulturore Perla dhe lidhjetshqiptaro-perse ................................................. 12Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe studimetalbanologjike ..................................................... 17Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe tradita eorientalistikës te shqiptarët ............................... 23

M. LambertzMuzafer Korkuti

Hamit Xhaferi

Feti Mehdiu

Drita Lazri

Klara Kodra

Zhvillimi i letërsisë shqipe .................................. 31Mbi karakterin enciklopedik të veprëssë Aleksandër Stipçeviçit .................................. 46Personaliteti i Rexhep Vokës si klerik, mendimtardhe krijues ......................................................... 51Brengat e Rexhep Vokës – një shekullpas vdekjes së tij ............................................... 57Kostumi popullor shqiptar në poezinë ruse.Një vjershë e vitit 1835...................................... 67Motivi i pavdekshmërisë si dënim te M. Kuteli,J. Swift-i, M. Gorki, K. Čapek-u ....................... 71

Pasqyra e lëndës (persisht) ........................................................... 153

Mbledhje solemne “Akademiku A. Kostallari – figurë e shquare albanologjisë shqiptare” (Kujtim Kapllani) ................................... 119Fondacioni kulturor “Saadi Shirazi” merr pjesë në panairinndërkombëtar të librit “Tirana 2017” (Elton Lila) ........................... 123Konferenca shkencore “Jeta dhe vepra e Rexhep Vokës”(Donika Bakiu)............................................................................... 127U organizua në Berat takimi letrar-kulturor“Erëza shqiptaro-persiane” (Ledio Demolli) ................................... 129Konferenca shkencore ndërkombëtare “Hapësirat ndërkufitare.Dinamika dhe sfida” (Skënder Sala) .............................................. 132

Androkli Kostallari dhe gjuhësia shqiptare në Maqedoni(Remzi Nesimi, Valbona Toska) ...................................................... 113

Dr. Robert Elsie (1950 – 2017) (Emil Lafe) .................................... 139Ndue Zef Toma (1931 – 2017) (Klara Kodra) ............................... 143Kristaq Prifti (1932 – 2017) (Emil Lafe) ......................................... 145Dr. Engjëll Angoni (1928 – 2017) (Emil Lafe, Enver Hysa) ........... 147

Periudha moderne në letërsinë perse ............... 85Letërsia didaktike dhe letërsia skenike në Iran 96”Shabe jalda” ose Festivali dimëror ............... 102Irani në këndvështrimin poetik të poetes ruseLudmila Jevgenjevna Avdejeva ...................... 108

M. Xh. JahakiAhmed TamimdariBehzad Muhamedi

lidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturore

shqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iraniane

Perla, vëllimi 80, numri 4, 2017

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

TAKIM SHKENCOR JUBILAR: 20-VJET REVISTA

SHKENCORE-KULTURORE “PERLA”

Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi” në Tiranë në

bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë organizuan një

takim shkencor-jubilar kushtuar revistës shkencore-kulturore “Perla” me

rastin e 20-vjetorit të daljes së numrit të parë të saj. Veprimtaria u zhvillua

në sallën “Aleks Buda” të Akademisë së Shkencave më 10 nëntor 2017.

Merrnin pjesë: prof. dr. Myzafer Korkuti, kryetar i Akademisë; z.

Gholam Hossein Mohamadnia, ambasador i R. I. të Iranit në Tiranë; prof.

dr. Floresha Dado, kryetare e seksionit të shkencave shoqërore dhe

albanologjike; prof. dr. Seyed Ahmad Hosseini Alast, drejtor i

Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi”; prof. dr. Emil Lafe, kryeredaktor i

revistës “Perla”; prof. dr. Gazmend Shpuza, prof. dr. Shaban Sinani,

akad. Gjovalin Shkurtaj dhe përfaqësues të redaksive të afërta me

redaksinë e revistës “Perla”. Gjithashtu në këtë veprimtari ishin të

pranishëm edhe bashkëpunëtorë të revistës kulturore-shkencore “Perla”

ndër dekada dhe miq të Fondacionit kulturor “Saadi Shirazi” e dashamirë

të kulturës iraniane. Drejtuan veprimtarinë prof. dr. Floresha Dado, prof.

dr. Seyed Ahmad Hosseini Alast dhe prof. dr. Emil Lafe.

Fjalën e hapjes e mbajti akad. Floresha Dado, e cila theksoi se

“Perla” gjatë gjithë numrave të saj që nga viti 1996 ka ruajtur linjën e

6 Takim shkencor jubilar: 20-vjet revista shkencore-kulturore “Perla”

seriozitetit dhe ka konfirmuar vlerat e saj në dy aspekte: në rubrikat që

përbëjnë strukturën e saj si dhe në nivelin shkencor të artikujve të botuar

në të. Boshtet kulturore të kësaj reviste, si lidhjet kulturore shqiptaro-

iraniane, albanologjia, iranologjia, orientalistika, si dhe rubrikat

informuese: pasqyra e librave, përkujtimet dhe kronikat kulturore

dëshmojnë qartazi filozofinë shkencore të revistës “Perla” si dhe

garancinë e suksesit të saj 20-vjeçar. Qasjet kulturorogjike, gjuhësore,

historike, letrare kanë në formatin e tyre teza të reja të studiuesve,

informacion shkencor, interpretim të ri në origjinal, studim në planin

arsimor për fenomene në vetvete apo për figura të spikatura të dy

kulturave. Revista “Perla” ka zgjuar interesin e lexuesit shqiptar, i cili e

ka vlerësuar atë numër pas numri. Revista ka bashkëpunuar me autorë të

shquar të shkencës shqiptare të fushave të ndryshme sipas rubrikave

themelore që përbëjnë strukturën e saj. Gjithashtu është vlerë e

padiskutueshme e mjaft studiueseve iranianë, të cilët kanë sjellë

informacionet, njohjen dhe interpretimet e tyre origjinale. Kjo ka bërë që

interesi i lexuesit të rritet si me tematikën e trajtuar, ashtu edhe me

interpretimin e studiueseve. Ky është një aset i çmuar që revista “Perla”

e ka realizuar me sukses.

E konceptuar me tematikë shkencore-kulturore, revista “Perla” solli

për herë të parë një platformë krahasimtare midis kulturës së madhe

iraniane dhe kulturës sonë për të zbuluar, nga njëra anë, lidhjet e hershme

midis tyre dhe, nga ana tjetër, specifikat e secilës kulturë. Një qasje e tillë

mendoj se e ka pasuruar njohjen kulturore shkencore të trashëgimisë

iraniane, por edhe të personaliteteve shqiptare që me kohë ishin përfshirë

në lexim, përkthim dhe botim të thesareve të kulturës iraniane.

Bashkëpunimi i revistës Perla me Akademinë e shkencave dhe

institucionet e tjera i ka dhënë asaj statusin e palëkundur të një

institucioni serioz shkencor.

Më pas përshëndeti prof. dr. Seyed Ahmad Hosseini Alast, drejtor i

Fondacionit “Saadi Shirazi”, i cili u ndal tek misioni i revistës “Perla”,

Takim shkencor jubilar: 20-vjet revista shkencore-kulturore “Perla” 7

duke nënvizuar se: “Rreth 20 vjet më parë, me nismën dhe mbështetjen e

Fondacionit “Saadi Shirazi”, doli në qarkullim revista shkencore

kulturore “Perla”. Ajo ka luajtur një rol të madh hulumtues në fusha si

historia, letërsia, gjuhësia sociologjia dhe kultura në përgjithësi. Po ashtu,

kjo revistë pasqyron edhe kulturën dhe qytetërimin perso-iranian, që

është një prej burimeve kryesore të mendimit, letërsisë, filozofisë dhe

mistikës në shkallë botërore. Kjo revistë lë pas shumë sfida dhe pengesa

politiko-sociale me të cilat përballen kryesisht industria e botimeve. Ajo

nuk ka pasur asnjëherë ndërprerje në botimin e saj. Duke qenë se

Shqipëria nuk ka as ambasadë dhe as përfaqësi kulturore në Iran, unë kam

përgjegjësi të dyfishtë. E para, promovimi i kulturës iraniane në Shqipëri

dhe e dyta, promovimi i kulturës shqiptare në Iran. Me qëllim që populli

iranian të njihet më tepër me historinë dhe kulturën shqiptare kemi në

program që, në bashkëpunim me qendrat kulturore dhe universitetet

iraniane, të organizojmë në Teheran konferencën ndërkombëtare në

nderim të Naim Frashërit, sepse ky poet i madh kombëtar shqiptar, 150

vite më parë, ka shkruar në gjuhën perse vëllimin e parë poetik

“Tehajjulat” (Ëndërrime). Është e domosdoshme që të prezantohet për

publikun iranian ky hero letrar shqiptar”.

Në vijim prof. dr. Emil Lafe, kryeredaktori në detyrë i revistës

“Perla” dhe anëtar i redaksisë prej themelimit të saj, tha se “Fondacioni

kulturor iranian ‘Saadi Shirazi’ i themeluar në Tiranë më 1994 dhe revista

“Perla”, që botohet rregullisht prej tij prej 20 vjetësh, kanë zënë tashmë

një vend të nderuar në mjedisin mikpritës të jetës shkencore e kulturore

shqiptare”. E. Lafe vuri në dukje se në këtë revistë në një varg artikujsh

është paraqitur dhe vlerësuar e komentuar puna e dijetarëve dhe

studiuesve të mirënjohur si Sami Frashëri, Hafëz Ali Korça, Vexhi

Demiraj, Haxhi Hafiz Ismet Dibra, Fan S. Noli, Osman Myderrizi, Tahir

Dizdari, Hasan Kaleshi, Vexhi Buharaja, Bardhyl Pogoni, të cilët me

veprimtarinë e tyre të pasur si orientalistë, filologë, teologë, historianë,

përkthyes kanë bërë shumë edhe për njohjen e kulturës, të gjuhës dhe

letërsisë iraniane ndër shqiptarët. Me veprimtarinë e tyre, ata kanë hedhur

themelet e orientalistikës shqiptare. Në mbi 75 numrat e revistës “Perla”

gjenden edhe emrat e dijetarëve dhe studiuesve pasardhës si: Shaban

Demiraj, Ramadan Sokoli, Mahir Domi, Gazmend Shpuza, Shefik

Osmani, Zija Shkodra, Bajram Preza, Ahmet Kondo, Anastas Dodi,

Dalan Shapllo, Jorgo Bulo, Shaban Sinani, Mahmud Hysa, Seit Mansaku,

Dhori Qiriazi, Emin Riza, Gjerak Karaiskaj, Sulejman Dashi, Ali Muka,

Valter Shtylla, Nexhat Agolli, Agim Bido etj. Këta kanë trajtuar një gamë

të gjerë problemesh që përfshihen në rubrikën e lidhjeve kulturore


shqiptaro-perse në fushën e gjuhës në kuptimin e gjerë të fjalës, të

folklorit, të besimeve popullore, të letërsisë artistike, të arkitekturës

popullore e të kultit etj. Një nga shërbimet e revistës në këtë fushë është

botimi i të dhënave të sakta për pasuritë orientalistike të Shqipërisë,

sidomos i katalogut të dorëshkrimeve në persisht dhe në gjuhët orientale

në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës dhe në arkivat e Shqipërisë.

Prof. dr. Shaban Sinani, i cili ka drejtuar revistën për disa vjet rresht,

në fjalën e tij bëri një paraqitje të lidhjeve të hershme dhe të sotme midis

shqiptarëve dhe persëve duke theksuar se: “Lidhjet shqiptaro-perse, qysh

në numrat e fillimit deri më sot, kanë përbërë një rubrikë të përhershme

në revistën “Perla”. Kjo rubrikë e ka bërë në mënyrë dinjitoze punën e

vet, duke pasur parasysh se në vitet 1990, por edhe më pas, shumica e

njerëzve nuk e dinin se persët e iranianët janë popull indoeuropian,

sikurse dhe shqiptarët”. Sipas prof. Sinanit, “Perla” doli atëherë kur ishte

më se e domosdoshme: për të ndërlidhur brezat e orientalistëve, për të

evokuar meritat e padiskutueshme të atyre dijetarëve që punuan në

heshtje dhe askush nuk e mori vesh punën e tyre, për t’u hapur një dritare

studiuesve albanologë, që kishin diçka për të thënë për prurjet kulturore

orientale dhe për të ftuar për bashkëpunim studiuesit e rinj vullnetmirë

që po formoheshin si dijetarë laikë e shekullarë në Lindje” Më tej prof.

Sh Sinani vlerësoi se: “Një prej meritave më të përveçme të revistës

“Perla” është pikërisht rikthimi i nderimit intelektual atyre

personaliteteve të botës shqiptare që kishin ndërtuar urat e njohjes së

lidhjeve kulturore shqiptaro-perse dhe ishin privuar prej vlerësimit të

merituar: përveç Fan S. Nolit, që as çmohej, as nënçmohej, ishin Hafiz

Ali Korça, Vexhi Buharaja e Tahir Dizdari, për të përmendur vetëm disa

prej emrave më të shquar. Studiues të sotëm iranianë, si themeluesi i

fondacionit “Saadi Shirazi”, dr. Ali Akbar Zijaji dhe drejtuesit e tjerë të

mëvonshëm si Reza Karami e prof. dr. Seyed Ahmad Hosseini Alast kanë


lënë gjurmën e tyre në studimet naimiane dhe në ato të përurimit të

ndërsjellë të lidhjeve të dy letërsive”.

Në vazhdim fjalën e mori akad. Gjovalin Shkurtaj i cili hodhi dritë

mbi kontributin e revistës “Perla” në studimet albanologjike. Ai theksoi

se prurjet dhe ndihmesat e revistës “Perla” kanë qenë të shumta, dhe për

meritë të drejtueseve të Fondacionit “Saadi Shirazi” bashkëpunëtorët e

saj kanë qenë të shumtë dhe të shquar. Revista “Perla” pasqyron ndër të

tjera lidhjet e hershme midis botës sonë të vogël dhe botës së madhe të

Lindjes e veçanërisht të kulturës Persiane. Kështu nga viti në vit “Perla”

u bë një zë i pranueshëm e i vlerësuar dhe pa dyshim mund të themi që

“Perla” është sot një tribunë e mendimit shkencor dhe kulturor në

Shqipëri. Studiuesit me punimet dhe me shkrimet e tyre në të gjitha

rubrikat e revistës kanë hedhur dritë mbi çështje me interes shkencor

duke ngritur kështu nivelin dhe prestigjin e saj. “Perla” është bërë tashmë

një revistë e kërkuar dhe e referuar nga studiues të fushave që trajton.

Natyrisht “Perla” krahas fushave të tjera fokusohet në pasqyrimin e

marrëdhënieve kulturore shqiptaro-iraniane, duke bërë përpjekje për t’u

kthyer në medium të mendimit shkencor që trajton lidhjet kulturore

shqiptaro-iraniane, albanologjinë dhe orientalistikën, duke ngjallur një

traditë të revistave kulturore dhe shkencore si një revistë me një profil të

formuar, e mirëpritur nga rrethet e gjera të lexuesit shqiptar.1

Duke përshëndetur takimin jubilar, prof. dr. Gazmend Shpuza,

kryeredaktori i parë i revistës, përgëzoi organizatorët e kësaj veprimtari

e jubilare dhe foli për përvojën e tij të viteve të para kur u themelua

“Perla”. Ai theksoi se revista “Perla” ka lënë gjurmë në Shqipëri. Botimi

i saj filloi në një kohë shumë të vështirë, kur botimet shkencore thuajse

kishin shteruar. “Perla” u prit edhe me mjaft paragjykime të kuptueshme

dhe të justifikueshme dhe më keq edhe me ndonjë prapamendim gjeofetar

apo gjeopolitik, sidomos gjeofetar. Diskutohej se nga do të orientohej

Shqipëria, nga Lindja apo nga Perëndimi dhe ndikimi i kulturës iraniane

do të na frenojë, do të na pengojë e të tjera si këto. Kjo na ka shkaktuar

shumë vështirësi për të afruar bashkëpunëtorët në këtë revistë. Por pak

më vonë sapo dolën 4 apo 5 numrat e parë të revistës studiuesit ndryshuan

mendim dhe u afruan. Madje numri i tyre ishte aq i madh, saqë ndonjëri

edhe ankohej pse po i vonohej botimi i artikullit. Kjo është meritë e

Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” dhe drejtueseve të tij me të cilët

pata një komunikim mjaft të mirë dhe gjetëm mirëkuptim për problemet

1 Kumtesat e mbajtura nga E. Lafe, Sh. Sinani dhe Gj. Shkurtaj botohen të plota në

vijim.


dypalëshe. Shpresoj që z. Seyed Ahmad Hosseini Alast, drejtori aktual i

Fondacionit do të ecë në rrugën e këtij mirëkuptimi të gjerë shqiptaro-

iranian – e përfundoi fjalën e tij prof. Gazmend Shpuza.

Në emër të revistës “Kultura popullore” përshëndeti dr. Mikaela

Minga. Ajo përmendi ndër të tjera se dy revistat “Perla” dhe “Kultura

Popullore” kanë pasur interesa të përbashkëta për sa u takon shkencave

humane dhe interesit specifik ndaj studimeve albanologjike. Revista

“Perla” ka mbledhur rreth vetes studiues nga më të shquarit të të gjitha

fushave të shkencës.

Më tej nderoi me një fjalë përshëndetëse Shkëlqesia e Tij z.

Gholamhossein Mohammadnia, ambasadori i R. I. të Iranit në Tiranë, i

cili u shpreh se ndihej i nderuar që ndodhej midis studiueseve dhe

bashkëpunëtoreve të revistës “Perla” dhe njëkohësisht midis miqve të

kulturës islamike të Iranit me rastin e jubileut të 20-të të botimit të kësaj

reviste. Ai tha më tej: “Edhe Irani është i nderuar me ju. Shkenca, kultura

dhe arti janë esenca, e përbashkëta për të gjitha kombet që përgatisin

shtratin e paqes e të miqësisë dhe udhëheqin njerëzimin drejt mirëqenies

dhe pushtetit për të ndryshuar të ardhmen. Revistat dhe publikimet

shkencore luajnë një rol të rëndësishëm në formësimin shkencor të

komunitetit. Sot komunikimi dhe media janë shtylla kryesore e kulturës

globale, duke krijuar angazhime, bashkëveprime dhe dialog shkencor.”

“Fatmirësisht Revista Perla në dekadat që la pas falë kapacitetit të

intelektualëve dhe autorëve që kanë shkruar në të, ka pasur sukses në

udhën e promovimit të kulturës, historisë dhe resurseve intelektuale të

kombit të madh shqiptar. Nga njëra anë, “Perla” promovon përpjekjet e

heronjve kombëtarë, letërsinë dhe kulturën shqiptare për brezin e ri, dhe,

nga ana tjetër, promovon kulturën e pasur dhe të madhe iraniane. Revista

“Perla është një dhuratë e popullit iranian për popullin shqiptar, si miq të

hershëm në rajonin e Ballkanit.

Në përfundim të takimit Ambasada e R. I. të Iranit dhe Fondacioni

kulturor “Saadi Shirazi” vlerësuan lart rolin e prof. dr. Shaban Sinanit për


kontributin e veçantë në promovimin e kulturës iraniane në Shqipëri, duke

i shprehur nderimet dhe mirënjohjen e veçantë kryesisht me përgatitjen

për botim të kryeveprës letrare perse “Shahname”, për drejtimin e revistës

“Perla” për disa vjet, për organizimin e konferencave dhe seminareve të

ndryshme me tematikë lidhjet-kulturore shqiptaro iraniane etj. Çmimi iu

dha nga Sh.T. z. Gholam Hossein Mohammadnia , ambasadori i R. I. të

Iranit në Tiranë.

Në fund për të pranishmit u dha një koktej.

Ledio DEMOLLI


Shaban Sinani, akademik, etnolog, ish-kryeredaktor i revistës “Perla”.


Shaban SINANI

REVISTA SHKENCORE-KULTURORE PERLA

DHE LIDHJET SHQIPTARO-PERSE

Gjatë tri dekadave të fundme, në kushtet kur shtypi shkencor i

institucioneve kërkimore, për shkak të pamundësive të buxhetimit, ose u

rrallua, ose e humbi kontratën e periodicitetit dhe të lidhjes korrekte me

lexuesin, në mjedisin shqiptar u shfaqën disa tribuna të ngjashme, me

tentime për statusin e periodikëve kulturorë-shkencorë. Disa prej tyre

mbijetuan, ndonëse rrallë, si revista Përpjekja dhe ndonjë tjetër. Por

pjesa më e madhe patën vetëm një udhëtim të përkohshëm me lexuesin.

Midis atyre tribunave që u mbijetuan viteve e dekadave bën pjesë revista

kulturore-shkencore Perla, e cila tashmë i ka mbushur 20 vjet dhe i ka

kaluar 75 numra.

Kjo revistë u themelua në një kohë të vështirë, në kohën kur shtypi

shkencor po provonte një krizë të madhe vonese dhe ndërprerjeje. Por kjo

nuk qe e vetmja vështirësi. Si një nga anëtarët e redaksisë themeluese të

kësaj reviste, bashkë me të ndjerin Jorgo Bulo, me prof. Ali Xhikun e

shkrimtarin Xhevahir Spahiu, me kryeredaktorin tonë të parë Gazmend

Shpuza dhe me gjithë këshillin botues, mund të pohoj lirisht se në ato vite

të fillimit, krahas optimizmit që vinte prej zgjimit të interesit të studiuesve,

revistës Perla i është dashur të provohet me gjithfarë paragjykimesh, të

cilat edhe sot vazhdojnë të jenë vepruese, shprehje e simpative e antipative

të fiksuara në mendjet njerëzore.

Ata që e paragjykuan revistën Perla dhe u përpoqën ta bëjnë të huaj

për lexuesin harruan se Perëndimi, i çliruar prej hierarkive kulturore,

qysh në shekujt e humanizmit, kishte arritur në përfundimin: Ex Oriente

lux, d.m.th. dritë që vjen prej Lindjes. Dijetarët humanistë europianë, që

themeluan bazat e eurokulturës së sotme, mendonim me të drejtë se

Revista shkencore-kulturore Perla dhe lidhjet shqiptaro-perse 13

Renesanca ishte një dukuri që kishte provuar tri valëzime: në shekujt VI-

VII ajo kishte lulëzuar në Kinë, në shekujt XI-XII ishte rishfaqur me

letërsinë klasike dhe në filozofinë neoklasike perse dhe kishte marrë

formën e një tërmeti intelektual-shpirtëror me Rilindjen Europiane, kur

popujt e këtij kontinenti për herë të parë u zgjuan së bashku.

Ndër të tjera, paragjykuesit e revistës Perla, si të gjithë

paragjykuesit, harruan edhe Fitzgerald-in e Shqipërisë, Fan S. Nolin,

kryepeshkopin e kishës së krishterë që shqipëroi me një elegancë të

pashoqe Katroret / Rubaitë e Omar Khajamit, për të mos folur për

dukuri më pak të njohura. Ata nuk mund ta dinin se edhe poeti me të

cilin identifikohej fillimi i letërsisë kombëtare, siç do të vërtetonte Jorgo

Bulo në studimin e tij Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit, jo vetëm

kishte shkruar masnavi si ato të Xhelaledin Rumiut, por madje kishte

botuar një vëllim me vjersha lirike-filozofike në një persishte elitare,

titulluar Tehajjylat / Ëndërrimet.

Lidhjet shqiptaro-perse, qysh në numrat e fillimit deri më sot, kanë

përbërë një rubrikë të përhershme në revistën Perla. Kjo rubrikë e ka

bërë në mënyrë dinjitoze punën e vet, duke pasur parasysh se në vitet

1990, por edhe më pas, shumica e njerëzve nuk e dinin se persët e

iranianët janë popull indoeuropian, sikurse dhe shqiptarët, madje, me

lehtësinë më të madhe, ndodhte t’u drejtoheshin edhe drejtuesve të

Fondacionit Saadi Shirazi me fjalitë rutinë: Ju popujt arabë …

Në kohën kur dolën numrat e parë të revistës Perla një elitë e

shkëlqyer orientalistësh, që, për fatin e tyre të keq, për shkaqe biografike

dhe ideologjike, nuk kishin pasur mundësi as të shfaqeshin publikisht me

emrin e tyre, si Vexhi Buharaja, Myqerem Janina, Andrea Saatëçi, Eleni

Duka, Jonuz Tafilaj dhe të tjerë, ishin ndarë nga jeta. Brezi i mëpasmë i

orientalistëve, si Selami Pulaha, Gazmend Shpuza e ndonjë tjetër, ishin

formuar kryesisht si turkologë. Në një kuptim, Perla doli atëherë kur

ishte më se e domosdoshme: për të ndërlidhur brezat e orientalistëve, për

të evokuar meritat e padiskutueshme të atyre dijetarëve që punuan në

heshtje dhe askush nuk e mori vesh punën e tyre, për t’u hapur një

dritare studiuesve albanologë që kishin diçka për të thënë për prurjet

kulturore orientale dhe për të ftuar për bashkëpunim studiuesit e rinj

vullnetmirë që po formoheshin si dijetarë laikë e shekullarë në Lindje.

Një prej meritave më të përveçme të revistës Perla është pikërisht

rikthimi i nderimit intelektual të atyre personaliteteve të botës shqiptare

që kishin ndërtuar urat e njohjes së lidhjeve kulturore shqiptaro-perse

dhe ishin privuar prej vlerësimit të merituar: përveç Fan S. Nolit, që as

çmohej, as nënçmohej, ishin Hafiz Ali Korça, Vexhi Buharaja e Tahir

Dizdari, për të përmendur vetëm disa prej emrave më të shquar. Studiues

të sotëm iranianë, si themeluesi i Fondacionit Saadi Shirazi dr. Ali

14 Sinani

Akbar Zijaji dhe drejtuesit e tjerë të mëvonshëm, si Reza Kharami e

prof. Husein Alast, kanë lënë gjurmën e tyre në studimet naimiane dhe

në ato të përurimit të ndërsjellë të lidhjeve të dy letërsive. Ekzistenca e

kësaj tradite ka qenë një prej faktorëve më inkurajues për punën e

anëtarëve të redaksisë së revistës Perla. Nëse nuk mund të paragjykohej

Noli e Buharaja, nuk mund të paragjykoheshin edhe ata vetë.

Lidhjet shqiptaro-perse, si rubrikë e përhershme në revistën Perla,

zgjuan tek bashkëpunëtorët e saj interesa të fjetur për çështje rreth të

cilave ata mund të thoshin një fjalë të re. Profesor Jorgo Bulo shprehej

rregullisht në mbledhjet e redaksisë se për hir të Naim Frashërit iu

bashkua redaksisë së revistës Perla dhe për hir të revistës Perla u bë

edhe orientalist. Kështu ka ndodhur me të gjithë ne, që punuam e

punojmë me këtë revistë prej më shumë se dy dekadash.

Një nga meritat e padiskutueshme të revistës Perla është rishpallja e

traditës së studimeve shqiptaro-perse. Paralelisht me botimin e

Tehajjyla-ve të Naimit doli dhe pyetja se cilës histori letërsie i përket ai.

Dhe me të drejtë, sepse në historinë e letërsisë iraniane Naim Frashëri

cilësohet poet bektashi me origjinë shqiptare që shkroi vjersha masnavi

si Mevlana. Më pas doli një pyetje edhe më e saktësuar: cilët ishin

motivet lirike-filozofike të poetit që tha i pari Ti Shqipëri më ep nder, me

burim motivet e masnavive të Xhelaledin Rumiut?

Nën kujdesin dhe me nxitjen e redaksisë së revistës Perla, gjatë dy

dekadave u bë dhe shqipërimi i veprave më të rëndësishme të poetit

mistik pers, që ishte cituar e perifrazuar aq e aq herë në romanin Arka e

djallit të Dritëro Agollit, siç kishte ndodhur më parë me eposin heroik

legjendar pers Shahname të Firdueusiut dhe me lirikën e butë të Saadiut.

Studiuesi Gazmend Shpuza do të binte në gjurmë të dy dramave të Sami

Frashërit me subjekt nga Shahnameja: Gjave dhe Suhrab, njëra prej të

cilave tashmë e përkthyer edhe në shqip (në kohën që u vu në skenë në

Stamboll, me titullin Tirania e tiranive, u ndalua nga censura për

aluzione me bashkëkohësinë perandorake). Tri konferencat shkencore të

organizuara në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave: për

Firdeusiun, Saadiun dhe Rumiun, por mbi të gjitha konferenca

ndërkombëtare Dialog mes qytetërimesh, e para kronologjikisht që shtroi

problemin e raporteve midis vetes dhe tjetrit dhe të nocionit të empatisë

në shoqërinë e sotme para afro dy dekadash, pjesë e nismës globale të

UNESCO-s, patën të njëjtin qëllim.

Kërkuesit shkencorë, bashkëpunëtorë të revistës Perla, duke u

njohur me koleksionet më të hershme arkivore, vunë re praninë e

dorëshkrimeve dhe kopjimeve të letërsisë dhe filozofisë perse në arkiva

e biblioteka që nga shekulli XIV: mbi 40 në Arkivin Qendror Shtetëror

dhe ende sot nuk dihet sa prej 870 dorëshkrimeve orientale të

Revista shkencore-kulturore Perla dhe lidhjet shqiptaro-perse 15

Bibliotekës Kombëtare dhe sa prej mbi 3000 dorëshkrimeve të tilla të

Kosovës janë në gjuhën perse e iraniane. Por rëndësi më të madhe merr

zbulimi i dorëshkrimit të një gramatike origjinale të persishtes, shkruar

nga Naim Frashëri, që besojmë se do të botohet në vitin 2018.

Në këtë proces, njeriu shqiptar pati mundësi të vërejë se pas çdo

personaliteti të kulturës klasike perse gjendej dhe një personalitet

shqiptar. Khajami kishte dy shqipërues, njërin liberal e tjetrin kanonik,

qysh në fillim të shekullit XX. Dhe kjo nxiti edhe organizimin e

konferencave me karakter krahasimtar: katroret besnike të Hafiz Ali

Korçës dhe rubaitë liberale, ndonjë edhe apokrife, të Nolit. Saadiu lirik e

Firdeusiu epik e kishin gjetur veten me kohë tek persologu më i madh i

Shqipërisë, Vexhi Buharaja. Rumiu ishte thirrur në ndihmë për herë të

parë nga Dritëro Agolli dhe do të shqipërohej me elegancë nga poeti

Dhori Qiriazi, kurse Hafizi do të ofrohej shqip nga Dalan Shapllo.

Antologjia e letërsisë iraniane, fjalët e urta të popullit të Iranit,

përmbledhjet me poezi klasike e bashkëkohore dhe shumë botime të

tjera e shtuan këtë njohje të ndërsjellë.

Lidhjet shqiptaro-iraniane zgjuan gjithaq interesin e gjuhëtarëve.

Prof. Shaban Demiraj, me studimin e tij për mbi 600 fjalë-rrënja me

burim të përbashkët sanskrit në shqip e persisht do të bëhej shkak për një

varg studimesh të tjera, para së gjithash të kryeredaktorit Emil Lafe, i cili

ishte jo vetëm përkujdesës, por dhe pasurues i fjalorit të persizmave

nxjerrë e shtuar nga fjalori i Dizdarit.

Revista Perla lidhjet shqiptaro-perse nuk i ka parë vetëm në

distancë historike, si lidhje proto-kohore. Është e pamundur të mos

evokohet në këtë rast konferenca shkencore ndërkombëtare njëjavore e

muajit shtator 1999, kushtuar sfondit gjeopolitik dhe perspektivave të

mundshme të zgjidhjes së çështjes së Kosovës, ku morën pjesë mbi 80

personalitete nga të gjitha kontinentet dhe ku, megjithëse disa prej

personaliteteve të ftuara nga Shqipëria e Kosova nuk morën pjesë, u

promovua e drejta e shqiptarëve në Kosovë për të vetëvendosur. Revista

Perla, bashkë me kronikën analitike të kësaj konference, botoi edhe një

poezi të një autori iranian kushtuar Kosovës, ndërsa rezultatet e

konferencës u bënë të njohura edhe në një darkë pune me pjesëmarrjen e

Dritëro Agollit, Ylli Popës, Rexhep Qosjes dhe të shumë shkrimtarëve e

dijetarëve të tjerë.

Për lidhjet shqiptaro-iraniane janë ftuar të kontribuojnë edhe

studiues të etnokulturës, të organologjisë, të kalendarëve të festave laike

e fetare, të miteve dhe mitologjive të krahasueshme, të veshjeve

tradicionale dhe të kuzhinës. Duke iu referuar bibliografisë së përgatitur

nga Besa Vila për 50 numrat e parë të revistës Perla dhe shtojcës për 25

numrat në vijim, vërehet se pothuajse të gjithë studiuesit e instituteve që

16 Sinani

merren me albanologji kanë kontribuuar në këtë revistë. Ajo është një

tribunë që ka bashkëpunëtorët e vet në gjithë hapësirën shqiptare, po

ashtu dhe në rrethet albanologjike në Gjermani, Austri, Bullgari, Greqi,

Turqi, Rusi dhe në vende të tjera.

Le të ketë jetë të gjatë kjo revistë, që është sot për sot revista laike

më e rëndësishme e lidhjeve midis Shqipërisë, kulturës dhe traditave të

saj, dhe qytetërimeve orientale: perso-iraniane, turko-osmane, arabike e

sanskrite.


Gjovalin Shkurtaj, gjuhëtar, akademik.


Gjovalin SHKURTAJ

REVISTA SHKENCORE-KULTURORE “PERLA”

DHE STUDIMET ALBANOLOGJIKE

Tubimi i sotëm, i cili përputhet me daljen e numrit të 75-të revistës

shkencore-kulturore “Perla” dhe të 22-vjetorit të daljes së numrit të saj të

parë, na jep rastin e gëzueshëm që, duke hedhur një vështrim mbrapa, të

sjellim në mendjen tonë dhe në vëmendjen e të pranishmëve të nderuar

se sa të shumta kanë qenë ndihmesat dhe prurjet shkencore në faqet e

kësaj reviste, sa të vyeshëm e largpamës kanë qenë nismëtarët e

drejtuesit e “Perlës”, po edhe sa të shumtë, sa seriozë e të përkushtuar

kanë qenë edhe bashkëpunëtorët e saj, nga fusha të ndryshme të dijes

dhe, për meritën e drejtuesve të saj, sa të shumtë e të shquar, sa të vlertë

e të rëndësishëm kanë qenë studiuesit e shkencave albanologjike, që janë

afruar për të shkruar artikuj, studime dhe ndihmesa me vlerë historike,

gjuhësore, letrare, etnologjike dhe folklorike, si dhe përkthime e

pasqyrime të librave studimorë dhe të veprimtarive të ndryshme

shkencore me tematikë albanologjike, sigurisht edhe më gjerë që

lidheshin me iranologjinë dhe me pasqyrimin e marrëdhënieve të

hershme e të rëndësishme kulturore të botës sonë të vogël, me botën e

madhe e kulturëmadhe të Lindjes e veçmas me kulturën persiane.

Kështu, nga viti në vit, “Perla” do të bëhej një zë i pranueshëm, i

dëshirueshëm dhe i vlefshëm dhe, pa e rrudhur gojën, mund të

vlerësohet tashmë si një tribunë e mendimit shkencor e kulturor.

Revista “Perla”, sikundër u tha nga parafolësit, po edhe sikundër

është tashmë e ditur, trajton tema të rëndësishme, si: lidhjet kulturore

shqiptaro-iraniane, probleme të albanologjisë, të iranologjisë; të orienta-

listikës, bibliografi dhe kronikën kulturore e shkencore.

Nga numri në numër revista ka ardhur duke e rritur nivelin shkencor

të artikujve të botuar, duke u zgjeruar hapësirat e pasqyrimit dhe

18 Shkurtaj

prurjeve studimore, duke shtuar rubrikat e saj, si dhe duke rritur në

mënyrë progresive numrin e bashkëpunëtorëve të saj.

Në faqet e “Perlës” kanë botuar (dhe vijojnë të shkruajnë për të)

personalitete të njohura të studimeve albanologjike, të iranologjisë e të

orientalistikës, të cilët, me punimet e tyre kanë hedhur dritë në çështje

me interes shkencor, duke ngritur kështu nivelin dhe prestigjin e revistës.

Ajo është bërë tashmë një revistë e kërkuar dhe e referuar nga studime e

studiues të fushave që trajton, natyrisht duke u pykëzuar mbi të gjitha në

pasqyrimin e lidhjeve kulturore shqiptaro-iraniane, në probleme të

albanologjisë, krahas e në harmoni me shqyrtimet e prurjet prej

iranologjisë dhe orientalistikës.

Nuk e kam në natyrën e shkrimtarisë sime të citoj veten, por rasti i

sotëm më detyron të kujtoj se jam një nga ata që qysh në fillesat e daljes

së kësaj reviste, qysh kur ishte kryeredaktor i nderuari zoti Ali Akbar

Zijai, me kërkesën dashamirëse e të sjellshme të mikut tim të mirë, të

ndjerit Medin Çollaku,që ishte përkthyes e punonjës në Fondacionin

“Saadi Shirazi”, kam botuar një recension vlerësues me titullin “Perla

midis nesh” dhe e kam vlerësuar atë si fryt e dëshmi e një rruge të gjatë

shumëvjeçare kërkimesh dhe përpjekjesh për ta kthyer atë në një

medium të mendimit shkencor, që trajton lidhjet kulturore shqiptaro-

iraniane, probleme të albanologjisë dhe të orientalistikës, duke ringjallur

një traditë të hershme në këtë fushë studimesh. Rezultat i këtyre

përpjekjeve janë pranimi dhe njohja e saj në botën e revistave kulturore e

shkencore, si një revistë me profil të formuar, e mirëpritur në rrethet e

gjera të lexuesve dhe të studiuesve.

Ndonëse nuk kam qenë as në Redaksinë e “Perlës”, as në

bashkëpunëtorët e saj më të ngushtë, kam shprehur kënaqësinë dhe

vlerësimin tim tumirues për praninë e saj në mjediset shkencore e

kulturore dhe, disa herë, kur më janë kërkuar shkrime e artikuj, kam

gjetur aty hapësirë të përshtatshme dhe frymë pranuese e dashamirëse.

Kam botuar aty disa herë kumtesa e studime, si p.sh.: Epika heroike

shqiptare si përmendore madhështore e kulturës së gjuhës, në: rev.

“Perla” 1998, nr. 1-2, f. 22-34; Perëndimi dhe Lindja në sociotipin

shqiptar, në: rev. “Perla” 2000, nr. 1, f. 155-166.

Sot “Perla” gëzon besueshmërinë dhe pritshmërinë meritore të një

organi elitar dhe ka një vend të rëndësishëm në rrethin shkencor dhe

kulturor shqiptar. Botimet e kësaj reviste janë pasqyruar gjithnjë

pozitivisht nga media në Shqipëri.

Bashkëpunëtorët e revistës, studiues të letërsisë, gjuhësisë, folklorit,

historisë, arkeologjisë, shkrimtarë e të tjerë, me përgjegjësi shkencore,

sjellin në faqet e saj shkrime, kumtesa e shtjellime të gjera, ku flitet për

kultura të mëdha ose të vogla, për bashkëpunim dhe shkëmbim, pa pasur

Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe studimet albanologjike 19

asnjë anësim a mosvlerësim me “partie pris” a paragjykim joshkencor.

Në këtë revistë shkencore-kulturore me rubrika të shumta rëndësi të

veçantë kanë shkrimet që pasqyrojnë lidhjet kulturore, gjuhësore,

folklorike ndërmjet botës shqiptare dhe botës iraniane.

Në numrin 50 të kësaj reviste (viti 2008, nr. 3) është botuar edhe

bibliografia e plotë e të gjitha shkrimeve të revistës, nga numri i parë

deri te numri 3/2008 (përfshirë); pastaj edhe nga 51 (4/2008) deri në

numrin 65 (3- 4/2013). Nga kjo bibliografi e hartuar me kujdes e durim

nga znj. Besa Vila, duke qenë se është ndërtuar mbi bazën e rubrikave që

ka revista, sipas fushave të studimit që shkon edhe sipas rubrikave, por

edhe është renditur sipas rendit alfabetik të autorëve, duke ndjekur

kronologjinë e botimit, jep dorë për të pasur edhe një pasqyrë të plotë të

tematikës së trajtuar, por edhe të autorëve që kanë qenë ndër vite

bashkëpunëtorë të kësaj reviste.

Mbi bazën e kësaj pasqyre të plotë bibliografike të revistës si pjesë

e projekteve kulturore të Fondacionit “Saadi Shirazi”, të themeluar para

plot 22 viteve, mund të kuptohet se si po e kryen misionin e vet ky

Fondacion për forcimin e lidhjeve kulturore midis dy popujve.

Revista “Perla” dhe botimi prej Fondacionit i një sërë veprash të

klasikëve të letërsisë shqipe dhe persiane, si dhe të autorëve

bashkëkohorë, si veprat e Naim Frashërit “Tehajjulat” dhe “Qerbelaja”,

të Firdusiut, të Rumiut, të Saadiut, të Hafizit e të tjerëve, si dhe

organizimi i konferencave shkencore kushtuar veprimtarisë së këtyre

personaliteteve, kanë hedhur dritë në lidhjet historike, gjuhësore,

kulturore e letrare midis dy popujve tanë të lashtë dhe kanë dëshmuar se

nga kontakti i kulturave, qofshin ato “të mëdha” ose “të vogla” nuk ka të

humbur, por ka vetëm të fituar.

Dhe tani, pa i lejuar vetes të përmend tërë vargun e atyre që kanë

shkruar e botuar te “Perla”, me synimin e një paraqitjeje të atillë ku të

spikasim prurjet dhe vlerat e studimeve të botuara në faqet e saj, le të

gjakojmë, qoftë edhe në mënyrë joshtereuse, të ftillojmë gjeografinë e

autorëve dhe tipologjinë e prurjeve e të larmisë së tyre.

Së pari, mund të themi se “Perla”, qysh nga numri i saj i parë (1996,

1, 142 faqe), deri në të 75-tin, që sapo ka dalë, ka lakmuar të jetë organ i

hapur për të gjithë albanologët, iranologët etj. pa asnjë anësim politik,

fetar a krahinor. Aty kanë botuar, natyrisht, osmanologë, iranologë dhe

studiues që me përgatitjen teorike dhe me profilin e veprimtarisë e

shkrimtarisë së tyre kishin më shumë afri me botën persiane e osmane, si

Tahir Dizdari, autori i më së gjerës e më të plotës vepër kushtuar

orientalizmave të shqipes, botuar, së pari, në vijime në faqet e “Perlës”,

20 Shkurtaj

pastaj edhe si vëllim më vete 1 , i cili begaton bibliotekat e të gjithë

albanologëve dhe më gjerë; po ashtu, faqet e kësaj reviste janë mbushur

gati numër për numër me shkrime të historianëve të njohur, si: Gazmend

Shpuza, Selami Pulaha, Petrika Thëngjilli; historianë që kanë studiuar e

hulumtuar për vite të tëra në arkivat osmane dhe kanë hulumtuar e dhënë

ndihmesa të vyera në kundrimin e historisë shumëshekullore të

marrëdhënieve me Orientin dhe kulturën e letërsinë orientale. Nga një

numër në tjetrin, sigurisht, do të shquheshin me dendurinë, për të mos

thënë me përhershmërinë e ndihmesave të botuara te “Perla” një çetë

dijetarësh, kryesisht akademikë e profesorë të Akademisë së Shkencave

e të instituteve kërkimore, si Dhimitër Shuteriqi, Shaban Demiraj, Kristo

Frashëri, Jorgo Bulo, Jup Kastrati, Shaban Sinani, Emil Lafe, Muzafer

Korkuti, Shefik Osmani, Ramadan Sokoli, Ramazan Bogdani, Dajlan

Shapllo, Ali Xhiku, Koço Bihiku, Ymer Ciraku, Adem Jakllari, Lili Sula,

Dhori Qiriazi, Jakup Mato, Agim Bido etj.; sikundër kanë qenë të

pamungueshme shkrimet e arkeologëve, duke nisur nga Muzafer

Korkuti, Neritan Ceka, Ilir Gjipali.

Në faqet e “Perlës” kanë shkruar e debatuar shumë historianë, si:

Kristaq Prifti, Zija Shkodra, Muin Çami, Sulejman Dashi, Iliaz Gogaj,

Xhelal Gjeçovi, Hysen Kordha, Muharrem Dezhgiu, Bardhosh Gaçe,

Thoma Murzaku, Fatmira Musaj, Kaliopi Naska, Pal Doçi, Ahmet

Kondo, Xhelal Gjeçovi, Dritan Egro, Arjan Kadiu, Lavdosh Ahmetaj etj.

dhe historianë të artit, si Emin Riza, Sulejman Dashi, Gjerak Karaiskaj,

Ali Muka; gazetarë që merren edhe me studime historike, si Monika

Shoshori Stafa, Sejdo Harka etj.

Dendur dhe me shkrime të bukura, sikundër e ka në thua në krejt

shkrimtarinë e vet, në faqet e “Perlës” ka qenë i pranishëm akademiku e

miku i mirë, poeti i shquar Xhevahir Spahiu, po edhe shkrimtarë të tjerë,

që nga Dritëro Agolli, Nasho Jorgaqi, Fatos Arapi, Klara Kodra,

Moikom Zeqo, Daut Gumeni,Viron Kona, Bardhyl Londo, Ermir Nika,

Arian Leka, si dhe një numër përherë e në shtim i firmave të reja, si

Genciana Abazi, Eldon Gjika, Vilma Proko, Rovena Vata, Blerina

Hazizaj, Ledio Demolli, Elton Lila etj.

Kanë shkruar aty gati të gjithë gjuhëtarët e IGJL-së, si Mahir Domi,

Emil Lafe, Jani Thomai, Gjovalin Shkurtaj, Xhevat Lloshi, Seit Mansaku,

Hajri Shehu, Enver Hysa, Bardhyl Demiraj, Valter Memishaj, Anila

Omari, si dhe bashkëpunëtorë të tjerë nga Tirana e rrethet, si Hasan

Çipuri,Tomor Osmani, Jusuf Shpuza, Murat Gecaj, Nexhip Mërkuri,

Mimoza Kore.

1 Shih: Thahir N. Dizdari, Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe (Rreth 4500 fjalë me

prejardhje nga gjuhët turke, arabe dhe perse). Tiranë, 2005.

Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe studimet albanologjike 21

Faqet e “Perlës” kanë mirëpritur gjithashtu studime e artikuj të

filozofëve, si: Alfred Uçi, Gjergj Sinani, Gjergj Pendavinji; të

etnologëve e kulturologëve, si: Mark Tirta, Jorgo Panajoti, Nexhat

Agolli, Ramazan Bogdani, Vasil Tole, Shaban Vani, Jakup Mato, Geron

Kamberi, Ndoc Papleka,Viron Kona, Faik Luli etj.; por edhe të

gjeografëve, si Mevlan Kabo, Hasan Bello etj.

Së dyti, meriton të theksohet se faqet e “Perlës” kanë qenë të hapura

për një gjeografi autorësh jo vetëm sa më të gjerë, po edhe sa më

cilësore e nga të tëra viset shqiptare, madje dalëngadalë janë afruar edhe

autorë nga trevat shqiptare të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi etj., si:

Rexhep Ismajli, Ali Aliu, Feti Mejdiu, Hysen Matoshi, Mahmud Hysa,

Jashar Rexhepagiq, Drita Çitaku, Exhlale Dobruna, Myrvete Dreshaj,

Shpresa Ismajli, Ismail Doda, Naim Berisha, Sadik Mehmeti, Fehmi

Bajraktareviq etj. Ka pasur madje edhe një sasi shkrimesh nga autorë

arbëreshë të Italisë, si dhe nga albanologë të huaj nga Rusia, Gjermania,

Italia etj.

Së treti dhe, natyrisht, më për së forti, është rasti të vëmë në duke

gjakimin e drejtuesve të “Perlës” për të rrokur e pasqyruar në faqet e saj

probleme e rezultate studimesh madhore të albanologjisë, si p.sh.: nga

prof. Shaban Demiraj. “Problemi i prejardhjes së gjuhës shqipe; Shqipja

një gjuhë i.e. “lindore” në lidhje të hershme edhe me gjuhë i.e.

“perëndimore” (“Perla” 2000, nr. 1, f. 90-96); nga Dh. S. Shuteriqi

“Gjuhët lindore në Shqipëri” (nr. 3, f. 3-11); “Orientalizmat e gjuhës

shqipe në terminologjinë ushtarake” (nga Hasan Çipuri,” Perla” 1997,

nr. 4, f. 15-20); “Rreth orientalizmave leksikorë në shqipen e sotme”

(nga Jani Thomai në: rev. “Perla” 1998, nr. 3, f. 16-21).

Së mbrami, natyrisht edhe duke shkuar drejt përmbylljes së kësaj

kumtese, duhet të themi se Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”

me dëshirën e mirë të përgatitjes së terrenit të mirëkuptimit ndërkulturor

midis dy shteteve, Iranit dhe Shqipërisë, në ideimin dhe kahet kryesore

të programeve të tij ka botimin e veprave me karakter letrar dhe kulturor.

Në këtë kuadër, që prej themelimit dhe deri më sot me rekomandim të

këtij fondacioni janë shkruar ose botuar dhjetëra tituj librash në gjuhën

shqipe. Lista është shumë e gjatë dhe meritore, por këtu, për arsye të

kohës nevojisht të rrudhur, po përmend vetëm disa prej tyre, si:

“Panteoni iranian dhe iranologët shqiptarë”, 2001, shkruar nga prof.

dr. Shefik Osmani,“Shahnameja e Fierdusit”, 2002; “Rumiu, mbrëmë i

pëshpërita një ylli”, 2003; “Shkaqet e animit nga materializmi”, 2004;

“Bota iraniane në veprën e Sami Frashërit”, 2004; “Kometa të poezisë

persiane”, 2004; “Hafiz Shirazi, poezi”, 2004; “Ëndërrimet” (në dy

gjuhë), 2005; “Qerbelaja”, 2005; “Gjurmët e Ujit”, 2006; “Gjylistani dhe

Bostani” 2007; “Uji i jetës” .

http://www.iranalbania.ir/?c=eBookShow&eBookId=798&t=4











http://iranalbania.ir/?m=&c=newsShow&NewsId=295829&t=4&q=

http://iranalbania.ir/?m=&c=newsShow&NewsId=295829&t=4&q=

http://iranalbania.ir/?c=newsShow&NewsId=492211&t=4

22 Shkurtaj

Botohen në shqip “Masnavi Ma’navi” i Mevlana Xhelaledin

Rumiut, si dhe librat “Antologjia e poezisë persiane”; “Khomreh” i

Hushang Moradi-Kermanit, 2008. Botohet në shqip “Divani i Shamsi

Tabrizit” i Mevlana Xhelaledin Rumiut”, “Përralla për fëmijët e mirë”

dhe “Historia e letërsisë perse”.

Me vlerë kanë qenë në faqet e “Perlës” edhe rubrika kushtuar jetës

dhe veprimtarive shkencore e kulturore albanologjike, si dhe njoftimet

bibliografike për librat e rinj, duke dhënë njohuri që shtojnë interesimin

e lexuesve dhe të studiuesve të fushave përkatëse.

I urojmë “Perlës” rreshta të mbarë e jetë të gjatë në Shqipëri, si një

nga organet më të ndjekura e me rëndësi për shkencën albanologjike e

më gjerë, si organi serioz dhe i autoritetshëm i Fondacionit Kulturor

“Saadi Shirazi” .

http://www.iranalbania.ir/?c=newsShow&NewsId=529993&t=4








Emil Lafe, gjuhëtar, kryeredaktor i revistës “Perla”.


Emil LAFE

REVISTA SHKENCORE-KULTURORE “PERLA”

DHE TRADITA E ORIENTALISTIKËS

TE SHQIPTARËT

Termi orientalistikë ka një përmbajtje shumë të gjerë. Orientalistika

është tërësia e disiplinave shkencore që studiojnë vendet dhe popujt e

Lindjes: historinë e tyre që nga lashtësia deri në kohët e reja, gjuhët dhe

dialektet e atyre popujve, besimet fetare, etnografinë e etnologjinë

(d.m.th. kulturën materiale e shpirtërore), filozofinë, ekonominë, natyrën

dhe mjedisin. Pranohet përgjithësisht si datë e themelimit të

orientalistikës në këtë vështrim të gjerë viti 1795, kur u hap në Paris

Shkolla speciale e gjuhëve orientale (École spéciale des langues

orientales). Më pas u ngritën institute dhe qendra studimesh orientale

edhe në vende të tjera të Europës Perëndimore dhe në Rusi. Kjo lidhet

edhe me interesat e shumtë ekonomikë e politikë që kishin fuqitë

europiane në rajonin e Lindjes së Mesme e përgjithësisht në Azi.

Tek ne orientalistika kuptohet zakonisht si tërësia e shkencave që

merren me studimin e qytetërimit të vendeve të Lindjes së Mesme, ku

mbizotëron besimi islam dhe qytetërimi e kultura janë zhvilluar në lidhje

të ngushtë me përmbajtjen e këtij besimi. Këto vende janë në radhë të

parë Turqia, vendet arabe dhe Irani. Marrëdhëniet e shqiptarëve me këto

vende, me gjuhët dhe kulturat e tyre janë të lashta e të dendura. Kur

thuhet se Shqipëria është një vend ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, me

Lindje kuptohet pikërisht Lindja e Mesme islame. Gjatë pesë shekujve të

sundimit osman dhe të përhapjes së besimit islam në Ballkan e

posaçërisht në hapësirën shqiptare, kulturat, gjuhët dhe traditat orientale

https://de.wikipedia.org/wiki/%C3%89cole_sp%C3%A9ciale_des_langues_orientales

https://de.wikipedia.org/wiki/%C3%89cole_sp%C3%A9ciale_des_langues_orientales

24 Lafe

kanë depërtuar në qytetërimin e Ballkanit, kanë lënë kudo gjurmë të

prekshme, janë bërë pjesë e jetës së përditshme të popujve të kësaj

hapësire. Prandaj orientalistika në të gjitha vendet e Ballkanit është një

shkencë pa të cilën nuk mund të ndriçohet qytetërimi dhe historia e tyre.

Rëndësi të veçantë ka orientalistika për Shqipërinë dhe shqiptarët, ku siç

dihet, besimi islam dhe qytetërimi që lidhet me të kanë një përhapje

mjaft të gjerë. Brenda orientalistikës dallohen një varg disiplinash të

tjera që e përbëjnë atë, si iranologjia1, turkologjia, arabistika.

Gjatë shek. XIX, kur Perandoria Osmane filloi të modernizohej

edhe në fushën e arsimit, një numër shqiptarësh studiuan në shkollat e

larta të perandorisë dhe në to morën kulturë të gjerë filologjike për

gjuhët e letërsitë e vendeve të Lindjes dhe për historinë e tyre. Më i

shquari ndër ta është pa dyshim Sami Frashëri, i cili krahas punës së

madhe e themelvënëse për gjuhën turke, ka kontribute të shquara edhe

në fushën e iranologjisë, për të cilat bën fjalë libri “Bota iraniane në

veprën e Sami Frashërit” i historianit tonë prof. Gazmend Shpuza, një

monografi e gjerë dhe plot informacion e analiza historike-kulturore.

Bashkë me këtë duhet përmendur edhe libri i prof. Shefik Osmanit

“Panteoni iranian dhe iranologët shqiptarë” (1998, 404 fq.), aq i pasur

me informacione e analiza, që mendoj se ka ardhur koha të ribotohet. Të

dy këta libra janë realizuar dhe botuar me mbështetjen e Fondacionit.

Në Shqipërinë e pas Luftës së Dytë Botërore kishte ende një varg

burrash që zotëronin dije të gjera për orientalistikën dhe sidomos njihnin

mirë gjuhët kryesore të Orientit, arabishten, persishten e turqishten. Por

studimet orientalistike nuk u përkrahën, nuk morën ndonjë zhvillim, nuk

u mendua fort për vijimësinë e tyre. Kam përshtypjen se përgatitja dhe

zhvillimi i Konferencës II të Studimeve Albanologjike me rastin e 500-

vjetorit të vdekjes së Skënderbeut e bëri të qartë se historia e Shqipërisë

për shekujt që përfshihen që nga depërtimi i osmanëve në Ballkan e deri

në prag të Luftës I Botërore nuk mund të shkruhet pa pasur orientalistë

të përgatitur, që të dinë të shfrytëzojnë e të interpretojnë pasurinë e

dokumenteve në osmanishte që ruhen në arkivat e Turqisë dhe të

vendeve të tjera, si edhe ato që gjenden në vendin tonë. Prandaj një grup

historianësh (Selami Pulaha, Kristaq Prifti, Shaban Çollaku, Gazmend

Shpuza, Petrika Thëngjilli, Ferit Duka etj.) i hynë punës së mundimshme

të mësimit të osmanishtes me ndihmën edhe të profesorit të tyre

Myqerem Janina. Ndihmesë të shquar dha në studimet historike dhe

përkthimet nga osmanishtja e persishtja Vexhi Buharaja, me gjithë

trajtimin e padenjë që iu bë nga pushtetarët e kohës.

1 Persisht iranshinasi.

Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe tradita e orientalistikës te shqiptarët 25

Dalja e revistës “Perla” më 1996, me katër numra në vit, kur revistat

albanologjike të Akademisë së Shkencave mezi dilnim në një numër

përmbledhës vjetor (1-4), ishte një ndihmesë dhe një nxitje e madhe për

studimet në fushën e shkencave albanologjike dhe për orientalistikën në

veçanti. Kryeredaktori i parë i revistës, prof. G. Shpuza, duke qenë vetë

një kërkues e studiues i zellshëm i kësaj fushe, ka meritë të veçantë për

rigjallërimin e traditës së studimeve orientalistike shqiptare të përvijuar

nga Sami Frashëri, Abedin Pashë Dino, Fan S. Noli, Hafëz Ali Korça,

Bardhyl Pojani, Tahir Dizdari, Hasan Kaleshi, Vexhi Buharaja. Një varg

studiuesish të ditëve tona e kanë pasuruar bibliografinë e orientalistikës

me botimin e mjaft artikujve dhe materialeve me vlera e vështrime të

reja të panjohura.

Rubrikat kryesore të revistës në fushën e orientalistikës janë

Iranologji dhe Lidhjet kulturore shqiptare-iraniane; krahas këtyre

revista ka edhe një rubrikë të posaçme Orientalistikë, ku botohen

shkrime që trajtojnë probleme të tjera të orientalistikës, jashtë fushave të

mësipërme. Më vjen mirë të kujtoj me këtë rast se që në numrat e parë të

revistës m’u ngarkua të përgatis për botim fjalët me burim nga persishtja

(rreth 600 fjalë) që kishte përfshirë në “Fjalorin e orientalizmave të

shqipes” punëtori i palodhur Tahir Dizdari, i cili në vitin kur u nda nga

jeta (1972), kishte arritur ta përfundonte veprën e vet të shquar e të

pazëvendësueshme. Botimi i persizmave të fjalorit të T. Dizdarit numër

pas numri te “Perla” dha mundësi edhe për studimin e tyre. Kështu më

2010 Fondacioni përgatit për botim vëllimin “Persizmat në gjuhën

shqipe dhe studimi i tyre” (500 fq.), ku bashkë me korpusin e

persizmave, që zë rreth 400 faqe, janë përfshirë edhe disa artikuj

studimorë nga drejtori i atëhershëm i fondacionit, Shahrouz

Falahatpisheh, nga akad. Shaban Demiraj dhe nga profesorët Emil Lafe,

Feti Mehdiu, Shaban Sinani e Jup Kastrati (rreth 90 faqe). Por krahas

tyre te “Perla” janë botuar edhe artikuj të tjerë studimorë të rëndësishëm

për marrëdhëniet e shqipes me persishten dhe për vendin e rolin e

orientalizmave në gjuhën shqipe, si p.sh. artikujt e Sh. Demirajt: “Disa

zhvillime paralele në evolucionin e shqipes dhe iranishtes” (1999, nr. 1),

“Shqipja një gjuhë indoeuropiane “lindore” në lidhje të hershme edhe

me gjuhë indoeuropiane “perëndimore” (2000, nr. 1), “Rreth huazimeve

të shqipes prej burimi persian” (2006, nr.1), dhe artikuj të tjerë nga A. V.

Desnickaja, J. Thomai, H. Çipuri, E. Lafe, S. Mansaku, Reza Mustafa,

Seyyed Xhavady e ndonjë tjetër.

“Perla” ka një rol të rëndësishëm sidomos në gjallërimin e

studimeve të krahasuara të letërsisë shqipe me letërsitë e gjuhëve

orientale, ku një figurë qendrore mbetet vepra poetike e Naim Frashërit

dhe vëllimi i tij poetik persisht “Tehajjulat”, që u ka bërë përshtypje të

26 Lafe

thellë të gjithë drejtorëve të Fondacionit që kanë ardhur deri tani dhe

është botuar e ribotuar në origjinal bashkë me përthimin e goditur të

Vexhi Buharasë. Dëshiroj të përmend me këtë rast se edhe drejtori i

tanishëm i Fondacionit, z. Ahmad Hosseini Alast, është i entuziazmuar

nga ky vëllim poetik i Naimit dhe kam besim se përpjekjet e tij

këmbëngulëse për të organizuar në Teheran një konferencë

ndërkombëtare kushtuar Naim Frashërit do t’ia arrijnë qëllimit.

Ndikimet e poezisë persiane te krijimtaria e Naim Frashërit, sidomos

krahasimet midis Naimit dhe Rumiut, kanë qenë objekt trajtimesh në

artikuj të posaçëm, po ashtu janë vështruar ndikimet e filozofëve të

Lindjes te poezia dhe botëkuptimi i Naimit. Por revista “Perla” ka

hedhur dritë të re edhe mbi poezinë shqipe të shkruar me alfabet arab, që

njihet edhe si letërsi e bejtexhinjve ose alhamjada shqiptare. Ajo është

vështruar si dëshmi e shprehjes letrare të vetëdijes etnike të autorëve dhe

si një shkallë që çoi drejt periudhave të mëvonshme të letërsisë. Po ashtu

janë botuar edhe artikuj studimorë nga fusha e letërsisë popullore ose e

folklorit, janë hequr dhe këtu vija paralele të motiveve sidomos në

epikën legjendare. Autorë të trajtesave rreth çështjeve të

sipërpërmendura janë studiues të njohur si Osman Myderrizi, Vexhi

Buharaja, Jorgo Bulo, Alfred Uçi, Dalan Shapllo, Shaban Sinani, Anton

Papleka, Ymer Çiraku, Dhori Qiriazi etj.

Dihet se letërsia iraniane, veçanërisht poezia, gëzojnë popullaritet

në hapësirën shqiptare. Revista “Perla” është një dritare e hapur për të

njohur më mirë letërsinë e Iranit në zhvillimin e saj dhe në larminë e

gjinive. Në një varg shkrimesh të studiuesve iranianë të përkthyera shqip

janë paraqitur karakteristika të periudhave të zhvillimit të kësaj letërsie,

lidhjet e letërsisë me historinë e vendit, ndikimi i letërsisë perse në

letërsitë europiane, personalitetet letrare të Iranit dhe karakteristikat

artistike të veprave të tyre.

Si një aspekt tjetër të ndihmesës së “Perlës” në fushën e

orientalistikës, duhen përmendur shkrimet e studiuesit dhe anëtarit të

vyer të redaksisë sonë prof. Sulejman Dashit, që ka botuar një varg

artikujsh studimorë mbi veçori e dukuri të arkitekturës së ndërtimeve të

kultit islam në hapësirën shqiptare; po ashtu edhe studiues të tjerë të

mirënjohur të arkitekturës së traditës, si prof. Emin Riza, prof. Gjerak

Karaiskaj, prof. Ali Muka kanë botuar në “Perla” një varg artikujsh

studimorë.

Zhvillimi i orientalistikës te ne favorizohet edhe nga pasuria e

dorëshkrimeve dhe dokumenteve të tjera në gjuhët e Orientit, që u kanë

shpëtuar rrebesheve të kohës dhe ruhen në arkivat e bibliotekat e

Shqipërisë e të Kosovës. Qenia e kësaj pasurie dorëshkrimesh e

dokumentesh është bërë e njohur për botën shkencore të interesuar

Revista shkencore-kulturore “Perla” dhe tradita e orientalistikës te shqiptarët 27

nëpërmjet artikujve të botuar në “Perla” nga studiuesit e zellshëm të

kësaj gjinie, siç janë prof. Gazmend Shpuza dhe prof. Shaban Sinani.

Revista jonë për herë të parë u ka dhënë mundësi lexuesve shqiptarë

që të njihen në mënyrë të rregullt me orientalistikën dhe iranologjinë e

lëvruar nga dijetarë të Iranit dhe të vendeve të tjera të Perëndimit e të

Lindjes. Kam vënë re se studiuesit e huaj iranologë gëzojnë simpati dhe

mirënjohje në opinionin shkencor të Iranit. Mendoj se ka ndodhur diçka

e ngjashme si në rastin e albanologëve të huaj. Pavarësisht nga motivet

dhe synimet që mund të kenë pasur shtetet e tyre të origjinës ndaj Iranit

ose ndaj Shqipërisë, këta studiues kanë vënë në veprimtarinë e tyre jo

vetëm mendjen, aftësitë e shquara intelektuale, por edhe zemrën,

ndjenjat njerëzore si ndaj popullit të Iranit, ashtu edhe ndaj popullit

shqiptar dhe kulturave që këta popuj kanë krijuar. Besoj se këta studiues

sa objektivë, aq edhe dashamirë i ka tërhequr e i tërheq edhe qëndresa

këmbëngulëse e popujve tanë për të ruajtur e për të mbrojtur lirinë,

dinjitetin, origjinalitetin kombëtar. Dhe ata kanë qenë në anën tonë si me

veprën e tyre studimore, ashtu dhe me personalitetin e tyre shkencor. Në

revistën “Perla” i janë paraqitur publikut jetëshkrime shkencore dhe

artikuj studimorë për iranologë të shquar të së kaluarës dhe të ditëve

tona, si Annemarie Schimmel, James Darmesteter, Vladimir Lukonin,

Hellmut Ritter.

Sot janë krijuar kushte të reja të përshtatshme për njohjen e gjuhëve

e të kulturave orientale në vendin tonë. Ka disa shkolla e kolegje ku

mësohen turqishtja e arabishtja. Në kolegjin “Saadi” mësohet persishtja.

Mendoj se është e nevojshme të ngrihet edhe këtu një degë e

orientalistikës në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja (tani ka vetëm një

departament të turqishtes). Përveç kësaj, duke e bërë më të njohur

orientalistikën si shkencë, t’u ngjallet interesimi dhe dashuria të rinjve

shqiptarë me prirje në këtë fushë që të specializohen në universitetet e

vendeve përkatëse dhe të bëhen orientalistë të cilësuar e të dobishëm për

të ndriçuar në mënyrë më të plotë lidhjet e shumanshme të Botës

Shqiptare me Botën shumëngjyrëshe të Orientit Islam, që ka magjepsur

shumë mendje të ndritura të kulturës botërore.

Me rubrikat nga fushat e orientalistikës revista “Perla” jep një

kontribut të vyer për njohjen më të mirë të ndërsjellë kulturave të rajonit

tonë, duke i shërbyer bashkëjetesës, mirëkuptimit dhe dialogut kulturor

të këtyre popujve. Çdonjëri ka individualitetin e vet kulturor, i cili, duke

qenë i veçantë, është gjithashtu i lidhur e i ndërthurur me kultura e

qytetërime të tjera, pasurohet prej tyre, duke marrë atë që është e

përshtatshme dhe e pajtueshme. Në këtë mënyrë pjesa e burimit oriental

në kulturën e përgjithshme shqiptare ka një vend të qëndrueshëm dhe

është pikërisht kjo që, siç thotë Fan Noli, flamuri ynë “pajton Islamin me

28 Lafe

Krishterimin” dhe shpall vëllazërimin e mirëkuptimin midis popujve.

Redaksia e “Perlës” është e zotuar prej fillimit që ta ruajë dhe ta pasurojë

traditën e studimeve tona orientale, në mënyrë që edhe shkenca shqiptare

të ketë një zë të vetin në këtë fushë, një zë që të dëgjohet më shumë në

forumet ndërkombëtare të orientalistikës. I jemi mirënjohës Fondacionit

Kulturor Iranian “Saadi Shirazi” për këtë mundësi që na ofron dhe

besojmë që ky bashkëpunim do të vijojë e do të zhvillohet në të mirën e

shkencës dhe të miqësisë ndërmjet dy vendeve e dy popujve tanë.

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji


Maximillian Lambertz, albanolog austriak (1882–1963).


Maximilian LAMBERTZ

ZHVILLIMI I LETËRSISË SHQIPE

Karakteristika më e rëndësishme e zhvillimit të letërsisë shqipe në

fillimet e veta, në rrjedhën e mëvonshme e deri në kohët më të reja është grupimi i krijimtarisë letrare rreth disa qendrave fillimisht krejt të pavarura nga njëra-tjetra. Qarqet letrare të krijuara në këtë mënyrë janë:

së pari, qarku i Shqipërisë së Veriut me qendër në Shkodër; së dyti,

qarku arbëresh në Kalabri dhe Sicili me qendra në Spezzano Albanese, Shën Mitër (San Demetrio Corone) dhe në Horën e Arbëreshëve (atëherë Piana dei Greci); së treti, një qark i Shqipërisë së Mesme ose i Gegërisë

së Jugut me qendër fillimisht në Elbasan e më pas në Tiranë; së katërti, qarku i Shqipërisë së Jugut me qendrat Korçë (Voskopojë), Gjirokastër dhe Frashër; dhe në fund, së pesti, mërgata ose letrarët e mërguar në

Stamboll, Bukuresht, Sofje, Vjenë, Kajro, Aleksandri, Boston në SHBA.1

Kthesat më të rëndësishme deri më sot në historinë shqiptare, e rrjedhimisht edhe në letërsinë e Shqipërisë, janë vitet 1878–1879 dhe 28

Nëntori 1912. Në vitet 1878–1879 u mblodh Lidhja e Prizrenit, me të dërguar nga të gjitha trevat shqiptare. Kjo Lidhje u themelua më 1 korrik 18792 “për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar”. Kryesia e saj bëri

të ditur se shqiptarët nuk synonin asgjë tjetër përveçse të jetonin në paqe me serbët, bullgarët, grekët dhe malazezët, se ata nuk synonin të

1 Shih për këtë ide edhe: Eqrem Çabej, Për gjenezën e literaturës shqipe. Botime të

“Hyllit të Dritës” Serje e ré. Shkodër, 1939, f. 64-65. (Shënim i përkthyesit). 2 Kështu në origjinal. Në të vërtetë Lidhja u themelua më 10 qershor 1878. (Shënim i

përkthyesit).

32 Lambertz

pushtonin asnjë tokë të huaj, por të ruanin atë që u takonte, pra “truallin shqiptar për shqiptarët”. “Mallkuar qoftë ai që mendon për vete, kur Atdheu na thërret! Ne shpallim solemnisht se në Lidhjen tonë nuk ka

dallime fetare dhe se ne, në radhë të parë, jemi shqiptarë!” Ky ishte kumti i Prizrenit. Kryetar i Lidhjes ishte Iljaz Pashë Dibra, kryeqendra ishte Prizreni: u zgjodhën tri përfaqësi me qendër në Prizren, Shkodër

dhe Gjirokastër. Në program parashikohej: 1. Të mbrohej edhe me jetë supremacia e Sulltanit në çdo vend që do të përpiqej të shkëputej prej tij. 2. Tri vilajetet, i Shkodrës, i Kosovës dhe i Janinës të bashkoheshin në një provincë, e cila do të qeverisej nga një vali turk dhe një këshill prej

dhjetë vetash. Për qeverisjen e vendit valiu dhe këshilli i të dhjetëve do të mbështeteshin në një përfaqësi shqiptare të zgjedhur nga mbarë populli. 3. Do të krijohej një ushtri kombëtare shqiptare nën komandën e oficerëve turq. 4. Duke qenë se për të mbajtur në këmbë Lidhjen

nevojiteshin njerëz dhe të holla, u vendos që në të ardhmen të mos dërgoheshin më as taksa dhe as ushtarë drejt Stambollit.

Gjithsesi Lidhja e Prizrenit mbolli farën e mendimit kombëtar. U

krijuan shoqata kombëtare, u themeluan gazeta. Mërgimtarët ishin në ballë të këtyre veprimtarive. Që më 1879 Sami Frashëri, Jani Vretoja dhe shkodrani Pashko Vasa themeluan në Stamboll Shoqërinë dhe gazetën “Drita”. Gazeta më pas u quajt “Diturija” dhe u drejtua nga Petro Poga

dhe Naim Frashëri. Qëllimi kryesor i kësaj shoqërie ishte krijimi i një alfabeti të njësuar të gjuhës shqipe dhe botimi i librave shkollorë. Të dyja qëllimet u arritën. Për tiparet e alfabetit të Stambollit do të flasim

më poshtë, tek përmbledhja e të gjitha alfabeteve të shqipes. – Pas Shoqërisë së Stambollit do të themelohet më 1881 një shoqëri me po atë emër dhe me të njëjtin emër të gazetës; në Sofje themelohet më 1890 Shoqëria “Dëshira”. Shtypshkronja “Mbrothësija” e ngritur këtu nga

Kristo Luarasi ishte një ndihmë energjike dhe shtysë e fortë për prodhimin letrar në shqip. – Edhe në Egjipt u themeluan më 1897 “Vllazërija e Shqiptarve” dhe “Bashkimi i Aleksandrisë”. Krerët e

lëvizjes kombëtare në Egjipt ishin Thimi (Euthymios) Mitko, folkloristi i cili më 1878 kishte botuar përmbledhjen e parë të përrallave dhe këngëve popullore shqiptare me titullin “Bleta shqiptare”, miku i tij Spiro Risto Dine, poeti Andon Zako (Çajupi), Jani Vruho dhe Milo Duçi.

– Me zell të madh veproi shoqëria “Vatra” në Boston, kryetari i parë i së cilës ishte prifti ortodoks dhe politikani i mëvonshëm Fan Noli. – Rrjedhojat e këtyre veprimtarive kombëtare në mërgim për vendin mëmë

do t’i përvijojmë më poshtë. Tani po i hedhim një vështrim prodhimit letrar përpara ngjarjes epokale të Lidhjes së Prizrenit.

Dokumenti më i vjetër i njohur deri më sot i gjuhës shqipe është i kohës së Skënderbeut, nga qarku i Shqipërisë së Veriut. Ajo është

Formula e Pagëzimit, të cilën e kumton kryeipeshkvi i Durrësit, Pal

Zhvillimi i letërsisë shqipe 33

Engjëlli, shok dhe ndihmës i Skënderbeut, në letrën e tij baritore të datës 8 nëntor 1462. Vetë letra baritore është shkruar latinisht, ndërsa Formula e Pagëzimit është në shqip. Letra është nënshkruar në Kishën e Trinisë

së Shenjtë në Mat gjatë një udhëtimi ipeshkvnor. Kryeipeshkvi jep në të formulën e pagëzimit në rast nevoje: Un të pagëzonj p’r emënit Atit e t’Birit et Shpertit Shenjt”. Dorëshkrimi gjendet në Bilbiotekën

Laurentiane (Biblioteca Laurenziana) në Firence me emrin cod. Ashburnhamensis.

Më pas vijon fjalorthi shqip-gjermanisht i Arnold von Harff-it, një kalorës nga Këlni, i cili në udhëtimin e vet drejt Tokave të Shenjta në

Palestinë u ndal në vitet 1496–1497 në disa porte të bregdetit shqiptar, ka të ngjarë në Ulqin dhe Tivar, dhe për nevojat e tij mbajti shënim 28 fjalë, tetë shprehje dhe disa numërorë.

Pak më vonë kemi tekstin më të vjetër të toskërishtes, dy tekste të

vogla të shkruara me shkronja të greqishtes në faqen e parme dhe të pasme të një flete të një kodiku greqisht të shekullit të 14-të, i cili gjendet në Bibliotekën Ambroziane të Milanos. Teksti shqip në pjesën e

pasme të fletës është përkthimi në shqip, në një të folme të toskërishtes (të shqipes së jugut) të Ungjillit të Pashkëve (Mateu 27, 62–66 (Varrimi); pjesa e përparme ka disa vargje në gjuhën shqipe të një kënge greke të pashkëve (Krishti u ngjall së vdekurit, mortje mortnë e shkelji, e

ata që janë ta varr, gjellna u dhuro). Në krye është teksti greqisht dhe notat muzikore.

Lënda e trajtuar nga autorët e vjetër është fetare e krishterë. Së pari,

shfaqen qarku i Shqipërisë së Veriut dhe ai arbëresh. Autorët janë priftërinj. Më i vjetri syresh është Gjon Buzuku, lindur në Malësinë e Veriut, i cili botoi më 1555 një Meshar, që përmbante kremtimet për shërbesat e meshës së Shën Mërisë, psalme pendese, litani, një

katekizëm dhe meshat e vitit liturgjik. Buzukun e pasojnë Pjetër Budi me veprën e tij Doktrina e Krishtenë (Doctrina Christiana) 1618, Rituali roman me një shpjegim të shkurtër të meshës romane (Rituale romanum)

1621 dhe Pasqyra e të rrëfyemit (Speculum confessionis) 1621; Pjetër Mazreku (1633), ipeshkëv i Tivarit, me një listë prej 32 emrash shqip, të cilët ai përpiqet t’i shpjegojë nga italishtja. Kjo listë është ndërfutur në një fjalim të mbajtur në Romë, në të cilin Mazreku foli për Shqipërinë

dhe në veçanti për malësorët e Dukagjinit. Vijon Frang Bardhi, lindur më 1606 në Kallmet të Zadrimës, në jug të Shkodrës. Ai vdiq më 1643 si ipeshkëv shqiptar dhe la një fjalor latinisht-shqip (Dictionarium Latino-

Epiroticum, Romë 1635) për nevojat e klerit shqiptar që kishte mangësi në zotërimin e latinishtes. Ky fjalor përmban 5.000 fjalë. – Më 1685 del botimi i parë dhe më 1691 botimi i dytë i veprës së Pjetër Bogdanit Çeta e profetënvet (Cuneus prophetarum). Më 1743 Gjon Nikollë Kazazi nga

Gjakova, kryeipeshkëv i Shkupit, boton Breve compendio della Dottrina

34 Lambertz

Christiana tradotta in lingua Albanese (Përmbledhje e shkurtër e Doktrinës së Krishterë e përkthyer në gjuhën shqipe), në të folmen e Gjakovës.

Edhe shkrimet më të vjetra të qarkut arbëresh kanë natyrë fetare. Lukë ose Lekë Matranga nga Hora e Arbëreshëve (Piana dei Greci) në Sicili, vetë prift, botoi më 1592 një Katekizëm (të shtypur), përkthimin

në shqip të katekizmit të vogël në spanjisht të jezuitit A. Ledesma. Dorëshkrimi i Katekizmit të Matrangës ndodhet në Bibliotekën e Vatikanit si Codex Barberinus latinus 3454, ku gjendet edhe kopja e parë e shtypur e Katekizmit me siglën R. G. Teol. 1265.2. Gjuha e

Katekizmit është toskërishtja që flitej atëherë që prej 100 vjetësh në Horën e Arbëreshëve (Hora u themelua më 1485 dhe në të u vendosën shqiptarë nga Shqipëria e Jugut). – Më shumë se njëqind vjet më pas ushtruan veprimtarinë e tyre Nikollë Figlia dhe Nikollë Brankati, i pari

nga Mezzojuso në Sicili, i dyti nga Hora e Arbëreshëve. Figlia, si protopapë në Mezzojuso dhe Chieuti (Molise) shkroi një doktrinë të krishterë në vitin 1736, e cila titullohet: J Cristéu i Arbrésc, mbësuarë në

Mistiriet Kliscesë sceitë. Mjeshtri Protopapaj i Munzisit pien, e diagli përghighiet ngaa të Diel. (I krishteri Arbëresh, i mësuar në të fshehtat e Kishës së Shenjtë. Mjeshtri protopapë i Munxisit pyet dhe djali përgjigjet çdo të diel). Bëhet fjalë pra për një katekizëm në të folmen –

arbëreshe të Sicilisë. Si Figlia, ashtu edhe Brankati, krijuan këngë kishtare në shqip. – Më 1762 u botua në Romë “Gjella e Shën Mëris Virgjër” nga Jul Variboba nga Mbuzati (San Giorgio Albanese) në

krahinën e Kozencës, një cikël baladash dhe poezish lirike ku trajtohet jeta e Familjes së Shenjtë dhe e disa shenjtorëve që adhurohen në mënyrë të veçantë nga shqiptarët. Vepra, ose më mirë cikli i baladave, është shkruar në të folmen e vendlindjes së autorit dhe është mjaft e

arritur në formë dhe përmbajtje, plot hijeshi dhe poezi. Humori dhe natyralizmi i këndshëm i bëjnë poezitë e Varibobës ndoshta prodhimin më të vlefshëm të artit poetik arbëresh.

Në qarkun e jugut në shekullin e 18-të prodhimi letrar me qëllime fetare ndërlidhet me përpjekje gjuhësore, d.m.th. hartohen fjalorë për të përhapur njohuritë mbi greqishten si gjuhë e liturgjisë. Në të shkruar përdoren shkronjat e greqishtes. Teodor Kavalioti, lindur në Voskopojë,

atëherë qendër shumë e rëndësishme tregtare dhe kulturore e Ballkanit – Voskopoja ndodhet në trevën e Korçës – botoi më 1770 në Venedik Protopirinë e tij, me një fjalor me tri shtylla, greqisht, rumanisht dhe

shqip (rvωμαίικα, βλλαχικά, άλβανίτικα), me 1170 fjalë të greqishtes në shtyllën e parë dhe më shumë fjalë të shqipes, duke qenë se shpesh për një fjalë të greqishtes jepen disa sinonime në shqip. E folmja e përdorur këtu është ajo e Korçës, por shfaqen edhe elemente të gegërishtes. Me sa

duket autori donte që fjalori i tij të ishte i kuptueshëm edhe për gegët. –


Më 1794 Mjeshtri Daniel nga Voskopoja, nxënës i Kavaliotit, boton veprën Eisagogike Didhaskalia, një fjalor katërgjuhësh (greqisht-rumanisht-bullgarisht-shqip) me tekste shkollore të ndryshme me

përmbajte fetare dhe didaktike. Këtu bëjnë pjesë edhe Kostë Berati (mësues e poet) dhe Marko Boçari (leksikograf).

Nëse në këtë qark letrar të Voskopojës del në pah vëmendja për

çështje gjuhësore krahas lëndës fetare, tashmë lënda gjuhësore vendoset në qendër të veprimtarisë letrare. Rreth vitit 1800 Elbasani në Shqipërinë e Mesme bëhet qendra e studimeve gjuhësore. Përvijohet Lëvizja e Madhe, e cila do të ishte me rëndësi vendimtare dhe me pasoja afatgjata

për të ardhmen letrare dhe politike të Shqipërisë, për dashurinë për gjuhën, gëzimin që rrjedh prej saj, interesimin për çështjet e saj. Mësues dhe intelektualë të të gjitha ngjyrimeve interesohen për çështjen e një alfabeti të njësuar, të një drejtshkrimi të detyrueshëm, të një gjuhe

letrare. Me këto tri çështje themelore do të merren të gjithë patriotët që nga viti 1800 deri më 1908 e më vonë. Mbeten nënshtetas besnikë të Sulltanit, por dëshirojnë me gjithë shpirt shkolla shqipe dhe duan

shqipen si gjuhë mësimi për fëmijët. Për këtë ideal luftojnë patriotët në atdhe dhe jashtë, në mërgim. Do të duhej një shekull që dëshirat e tyre të përmbusheshin. Ndër të parët që e çanë këtë rrugë, duhen përmendur Theodor Haxhi Filipi, Naum Veqilharxhi dhe Kostandin Kristoforidhi. –

Theodor Haxhi Filipi nga Elbasani, i quajtur Dhaskal Todhri nga bashkëqytetarët e tij, lindi rreth vitit 1740, studioi në shkollën e përmendur më sipër, atë kohë me emër, të Voskopojës, ishte mësues në

shkollën greke në Elbasan dhe prift ortodoks atje. Ka përkthyer në shqip tekste fetare. Por merita e tij më e madhe është se rreth vitit 1800 vuri në lëvizje çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe. Nëse voskopojarët, d.m.th. mësuesit e Akademisë së Voskopojës, kishin përdorur alfabetin e

greqishtes për të shkruar tekste në shqip, Todhri përkundrazi krijoi një alfabet të vetin. Bëhet fjalë për një shkrim kursiv greqisht të shekullit të 18-të të krijuar nga vetë Todhri. Ky alfabet u përhap dhe u përdor nga

tregtarët në Elbasan, Berat dhe Voskopojë në librat e tyre të llogarisë. Todhri ishte i pari që mendoi për një gjuhë shqipe letrare të njësuar dhe synoi që të vendoste në themel të saj të folmen e Shqipërisë së Mesme të Elbasanit dhe Tiranës. Zhvillimet në fillim të shekullit të 20-të i dhanë të

drejtë; ajo gjuhë që ai u përpoq të përudhte përmes përkthimeve të veta është sot realitet: një shqipe e njësuar dhe letrare, e ndërtuar mbi të folmet e Tiranës dhe Elbasanit.

Edhe Naum Veqilharxhi nga Bredhasi i Vithkuqit krijoi më 1845 një alfabet të vetin, i cili nuk arriti të afirmohej. Ai la një Abetare, një libër këndimi për shkollat, në të cilin ka përdorur alfabetin e vet.

Nga këto qarqe dhe nga kjo veprimtari intelektuale del Kostandin

Kristoforidhi (1827–1895) nga Elbasani. Ai do të bëhet një prej shtyllave

36 Lambertz

kryesore të jetës intelektuale shqiptare. Duke përmbledhur dhe gërshetuar të dyja motivet e krijimtarisë së deriatëhershme letrare të shqiptarëve, interesin fetar dhe atë gjuhësor, ai bëhet përkthyes i Biblës

dhe leksikograf. Me porosi të “Shoqërisë Biblike Britanike” ai përktheu Dhiatën e Re dy herë, në gegërisht (1868 dhe 1872) dhe në toskërisht (1879 dhe pjesërisht 1886), Psalmet në toskërisht (1868) dhe gegërisht

(1872), Gjenezën, Eksodin dhe Deuteronomin, më tej fjalët e urta të Solomonit dhe profetin Isaia në gegërisht dhe në toskërisht (1884, 1894). Falë prejardhjes së tij nga Shqipëria e Mesme dhe talentit të tij gjuhësor ai i zotëronte në të njëjtën shkallë gegërishten dhe toskërishten dhe

prandaj mundi të bënte atë që nuk e ka bërë dot askush para apo pas tij, t’u dhuronte të dyja pjesëve të Shqipërisë një bibël dhe një gjuhë shembullore. Ai ka shkruar edhe një histori të Biblës për nxënësit e shkollave, në gegërisht (1870, Historija e Shënjëtësë Shkrojë) dhe në

toskërisht (1872 Istoria e Shkronjësë Shënjtëruarë), po ashtu ka botuar edhe një libër leximi për shkollat (gegërisht Abetar shqip, 1872; toskërisht Allfavitar shqip 1872). Dhiatën e Re në toskërisht e shkroi

duke përdorur shkronjat e greqishtes, ndërsa veprat në gegërisht i ka shkruar me një alfabet të ri, tërësisht latin, të krijuar prej tij, të cilin më 1908, delegatët në Kongresin e Manastirit e vendosën si alfabet të njësuar të shqipes, që sot përdoret zyrtarisht.

Nëse përkthimet e Biblës dhe krijimi i alfabetit i japin Kristoforidhit një vend qendror nderi në tempullin e mendimtarëve shqiptarë, me Fjalorin e tij shqip-greqisht, i cili u botua pas vdekjes së tij (Lexikovn

th~s Albanikh~ı glwvsshı uJpov Kwnstantivnou Cristoforivdon, [En Aqhvnaiı tuvpoı P. L. Sakellarivou 1904). Kjo vepër i kaloi kufijtë e Shqipërisë duke u bërë një mjet pune i domosdoshëm për albanologjinë dhe gjuhësinë. Ky fjalor është fryti i një pune njëzetvjeçare të autorit.

Është shkruar në alfabetin grek. Por nëse parathënia e botuesit Saqellarios, e shkruar në greqishte, e cilësonte këtë vepër si një mjet të çmuar arsimimi dhe bënte thirrje që “populli trim shqiptar të mësojë,

përmes këtij shembulli praktik dhe përkrahjes së bijve të tij më të mirë, që vetëm përmes ndihmës, dorës së zgjatur dhe frymëzimit të shkronjave dhe gjuhës greke do të aftësohet, me kalimin e kohës që ta qëmtojë gjuhën e vet dhe ta ndërtojë atë si mëmë të ideve, qytetërimit, arsyes

njerëzore dhe arsimimit”, një ndriçim i tillë i mendjes në kuptimin filohelenist nuk ishte as qëllimi i Kristoforidhit dhe as zhvillimet e mëvonshme nuk u dhanë të drejtë këtyre fjalëve të shkruara më 1904,

nëntë vjet pas vdekjes së autorit tonë. Përkundrazi, zhvillimi intelektual i popullit shqiptar u krye pa shkronjat greke dhe në largim të ndërgjegjshëm nga fqinji grek, duke u mbështetur vetëdijshëm në thesaret e veta popullore dhe duke iu qasur shpirtërisht popujve të

Europës Perëndimore për të mësuar prej intelektualitetit të tyre.


Fjalori i Kristoforidhit është shumë i pasur. Në rreth 500 faqe jepen 10000 fjalë të shqipes. Me shumë vlerë është fakti që te fjalët dhe shprehjet jepet edhe prejardhja ose vendi i regjistrimit, dhe jo vetëm me

g (γ) apo t (τ), pra nëse fjala është e gegërishtes apo e toskërishtes, por edhe nëse ajo vjen nga Gjirokastra apo Vlora, nga Berati apo Durrësi, nga Elbasani apo Gjakova, nga Kavaja ose Korça, nga Kurveleshi ose

Kruja, Shkodra, Tepelena, nga Çamëria, Tirana ose nga Tetova në Kosovë, nga Himara përballë Korfuzit apo nga ishulli grek i Hidrës, i banuar prej shqiptarësh. Veç kësaj janë vjelë dhe cituar autorët e vjetër Pjetër Bogdani dhe Pjetër Budi. Tek emrat jepet trajta e pashquar dhe e

shquara, tek folja format kohore. Thesari i pasur i shprehjeve në shumicën e zërave ia rrit dobinë këtij leksiku të mrekullueshëm.

Po shtojmë edhe që Kristoforidhi hartoi një Gramatikë të gjuhës shqipe për dialektin toskë (1882) dhe disa shkrime didaktike dhe

argëtuese. Në këtë mënyrë përvijohet e plotë fusha e veprimtarisë së këtij njeriu të rëndësishëm.

Nga jeta personale e patriotit dhe dijetarit vlen të vihet në pah sa më

poshtë: mbiemrin e vërtetë e kishte Nelko, i ati quhej Anastas Nelko; nuk është e qartë se si e mori mbiemrin Kristoforidhi. Ai kreu shkollën fillore në Elbasan, pastaj gjimnazin grek në Janinë. Këtu, së bashku me Apostolin nga Përmeti 3 i mësuan shqip konsullit austriak dhe

albanologut J. G. v. Hahn. Nga Janina shkoi në Maltë, fitoi përkrahjen e një konsulli anglez, i cili e dërgoi të studionte anglisht dhe italisht për dy vjet në një seminar protestant. Më 1853 bëhet mësues në Elbasan dhe më

1854, pas vdekjes së të atit dhe së ëmës dhe pas fejesës së të dyja motrave shpërngulet në Durrës, ku punoi për gjashtë muaj si tregtar tek ungji i tij; më pas, pas vdekjes së ungjit shkon në Patër, tek i njëjti konsull anglez, me rekomandimin e të cilit bëhet dragoman (përkthyes) i

trupave shqiptare që merrnin pjesë në Luftën e Krimesë në radhët e ushtrisë angleze. Me këtë punë në Krime mundi të vinte mënjanë pak të holla, me të cilat shkoi në Londër. Jetoi tre vjet atje dhe hyri në lidhje me

Shoqërinë Biblike, e cila e ngarkoi të përkthente në shqip Biblën. Nga Londra shkoi në Tuniz, ku punoi si mësues i greqishtes dhe italishtes në një shkollë greke. Këtu u martua me një greke. Pasi u kthye në Shqipëri, punoi për njëzet vjet për përkthimet e Biblës, duke u mbështetur në

dialektin e Beratit për toskërishten dhe në atë të Shkodrës për gegërishten. Përmes udhëtimeve plot zell në atdhe ai mblodhi thesarin gjuhësor. Pasi Shoqëria biblike nuk e pagoi më, ai punoi për një kohë si

mësues i greqishtes në Tiranë, më pas u gjend i sëmurë, i papunë dhe nevojtar në Stamboll me një tufë fëmijë. U kthye përsëri në atdhe si

3 Është fjala për Apostol Meksin (1825-1879) nga Labova e Madhe. (Shënim i

përkthyesit).

38 Lambertz

mësues i greqishtes dhe i matematikës, më pas u bë nëpunës në qytetin e lindjes, Elbasan, ku dhe vdiq ende pa mbushur 70 vjeç. Përveç gjuhës amtare ai zotëronte me gojë e me shkrim italishten, frëngjishten,

anglishten, gjermanishten, rusishten, bullgarishten, turqishten, arabishten dhe greqishten dhe ishte një ndër bijtë më të talentuar, më të shumanshëm dhe më të zhdërvjellët që populli shqiptar ka nxjerrë deri

më sot. Kemi mbërritur këtu në kufirin kohor që ndan Shqipërinë ende të

pavetëdijshme nga Shqipëria që me vetëdije ndjek qëllimet e veta kombëtare. Në çerekun e fundit të shekullit të 19-të, pas Kongresit të

Berlinit dhe Lidhjes së Prizrenit, shqiptarët zgjohen. Dhënia Malit të Zi e tri fiseve të Veriut, Grudës, Hotit dhe Triepshit nga Kongresi i Berlinit, trazoi shpirtrat dhe hodhi themelin e një ndjenje kombëtare të përbashkët ndër fiset shqiptare, përndryshe të përçara. Fara e hedhur nga shkolla e

Voskopojës dhe ajo e Elbasanit mbin, shtohet gjithnjë e më tepër dëshira për gjuhën amtare. Nxitjet që vinin nga emigrantët dhe shembulli i tyre veprojnë dhe gjejnë jehonë: edhe në atdhe formohen shoqëri, gazeta si

roje luftëtare të mendimit kombëtar dhe së fundi shkolla ku mësimi jepej në gjuhën shqipe. Korça me zhvillimin e saj të lartë kulturor në juglindje ishte pikënisja e lëvizjes shkollore. Këtu më 1885 një shoqatë e udhëhequr nga Thimi Marko, Orhan Pojani dhe Jovan Cico Kosturi

hapën një shkollë fillore private në shqip, prej së cilës lindën edhe shkolla në Kolonjë, Luaras, Selenicë, Vodicë dhe Treskë. Më 1892 u hap në Korçë shkolla e vashave dhe të tjera u hapën në Negovan dhe

Bellkamen, themeluesi i të cilave, atë Kristo Harallambi u vra nga helenofilët fanatikë për shkak të propagandës së tij kombëtare shqiptare, duke rënë kështu dëshmor për dashurinë ndaj popullit të vet (në vitin 1905).

Në Shkodër më 1861 themelohet shkolla e Françeskanëve në Gjuhadol. Monarkia e vjetër Austro-Hungareze si mbrojtëse e katolikëve të Shqipërisë së Veriut përmes subvencionimit financiar dhe mbështetjes

për përpjekjet kombëtare fiton falënderimin dhe mirënjohjen jo vetëm të shqiptarëve katolikë, por edhe të atyre myslimanë (si p.sh. Faik bej Konica me revistën “Albania”). Më 1902 Atë Gjergj Fishta bëhet drejtor i kësaj shkolle dhe e fut gjuhën shqipe si gjuhë të mësimdhënies. Që nga

ky çast Shkodra bëhet qendër intelektuale, madje për disa dhjetëvjeçarë qendra udhëheqëse intelektuale, kryeqendra letrare e Shqipërisë. E në Shkodër janë përsëri françeskanët me disa klerikë shekullarë, si Dom

Ndoc Nikaj dhe Dom Ndre Mjedja, të cilët dalin në krye në të gjitha fushat e jetës kombëtare dhe intelektuale. Çështja e alfabetit nuk gjen paqe. Ajo diskutohet plot zell dhe seriozitet në këto qarqe të Shqipërisë së Veriut. Dy shoqëri lindin në kapërcyell të shekullit në këtë atmosferë

intelektuale, Bashkimi, e themeluar më 1899 nga abati i Mirditës, Imzot


Prenk Doçi dhe Agimi, themeluar më 1901 nga Dom Ndre Mjedja. Si shoqëria Bashkimi, e cila botoi një fjalor plot vlera shqip-italisht, ashtu edhe Agimi krijuan secila nga një alfabet; alfabeti i Bashkimit u përdor

gjatë në Shqipërinë e Veriut; të dyja këto alfabete i hapën rrugën Alfabetit të Manastirit më 1908. Me këtë rast po sjellim një tabelë kronologjike me alfabetet e ndryshme të shqipes të pranëvendosura

(Sipas Atë Gjon Shllakut, “Hylli i Dritës”, XIX 1943, 4–5, 205):

De Rada Alfabeti

shkencor i

albanologjisë

(G. Meyer)

Stambolli Bashkimi Agimi Manastiri

ë ε e e ə ë

e e ε è e e

(i) ü y y y y

â ā â aa aə á

ē a̟ (â) â â â

– ā̟ – âa ā â

dh (δ) δ δ dh đ dh

th (ϑ) ϑ d th Þ th

ki k´ q c k´ q

gj g´ g gh g´ gj

gc g g g g g

l ł λ ll ł ll

rr r̄ p´ rr r rr̄

p p p p p p

nj n̄ n´ η gn n´ nj

nd nd nd nn nd nd

mb mb mb m mb mb

sz ζ z z x z z

– ž z, xh ž zh

sh š σ sh š sh

z zz c c ts c c

c č ç ch č ç

zh dz x z dz x

– dž zh dž xh

Françeskanët në Gjuhadol të Shkodrës themeluan pak përpara

Luftës së Parë Botërore revistën “Hylli i Dritës”, e cila botohej çdo muaj

dhe u bë qendër e botimeve të punimeve letrare, folklorike, historike,

gjuhësore për gjuhën shqipe. Edhe Komisija Letrare shqiptare, që u

40 Lambertz

mblodh në Shkodër gjatë Luftës së Parë, u mbështet nga ato qarqe që u

grupuan rreth Kuvendit Françeskan. Pushtimi i Shqipërisë Veriore dhe të

Mesme nga trupat austrohungareze në vitet 1916–1918 i dha një hov të

madh çeljes së shkollave fillore dhe formimit me themel të mësuesve.

Veprimtaria e nisur atëherë nga Austria në Shqipëri në fushën letrare, në

personin e komisarit vendor, njohësit shumë të mirë të Shqipërisë,

August Ritter von Kral, hodhi bazën për veprimtarinë e mëtejshme të

shqiptarëve në shtetin e tyre të lirë dhe në mbretërinë e tyre. Çështja e

alfabetit ishte zgjidhur, por ende mungonte drejtshkrimi i njësuar. Është

e admirueshme mënyra se si kjo çështje i përfshiu të gjithë intelektualët

dhe me sa seriozitet diskutohej në përgjithësi, nëpër kafene, në rrugë, në

Komisinë Letrare, në shkolla dhe në kuvende nga mësuesit, klerikët,

avokatët, shkrimtarët, çështja e drejtshkrimit të e-së së pazâne, të ë-së së

shurdhër. Drejtshkrimi i njësuar u vendos më 1917 nga Komisija dhe u

botua në gazetën e atëhershme Posta e Shqypnis, si edhe në Lajmet e

Komìsis Letrare Shqipe (Nr. 2). Gjithashtu atëherë gjuha e Tiranës dhe e

Elbasanit u shpall zyrtarisht si gjuhë e zyrave dhe e shkollës dhe kështu

ka mbetur, pa prodhim letrar në këto dialekte, gjë që i krijon një pengesë.

Krahas interesit të fortë gramatikor në shekullin e 20-të del në pah

edhe përkujdesja për folklorin shqiptar. Të dyja këto lëndë ishin trajtuar

që në shekullin e 19-të në qarkun arbëresh nga Jeronim De Rada (1814-

1903) dhe Dhimitër Kamarda (1821–1882). Nga shkolla e tyre dolën

poetët Gavril Dara, Zef Serembe, Anton Argondizza dhe Zef Skiro. Tani

edhe mëmëdheu fillon ta marrë për zemër poezinë popullore. Në mërgim

Thimi Mitko dhe Spiro Risto Dine kishin botuar vëllime me përralla

shqiptare, këngë popullore, lojëra, ndërsa tani Atë Vinçenc Prennushi

boton përmbledhjen Kângë popullore gegnishte nën udhëheqjen e Karl

Patsch-it në Sarajevë. Shpejt Ministria e Arsimit e Shqipërisë do të

botojë tri vëllime të mëdha, Visaret e kombit, në të cilat janë

përmbledhur sistematikisht këngët popullore nga shqiptarë të arsimuar,

të ditur. Donat Kurti dhe Stavro Frashëri botojnë nga një përmbledhje

përrallash, ndërsa Shtjefën Gjeçovi i ngre vetes një monument të

pavdekshëm me mbledhjen dhe hartimin e së drejtës zakonore të

Shqipërisë së Veriut, Kanunit të Lekë Dukagjinit. Asnjë popull nuk i

ishte dhënë, në një stad aq të hershëm të zgjimit të vet shpirtëror, me aq

shpirt, dashuri dhe vetëdije sistematike poezisë së vet popullore, nuk e

kishte mbledhur dhe studiuar atë si populli shqiptar. Poezia popullore

luan një rol qendror në jetën shpirtërore shqiptare. Nëse eposi

“Erveheja” i toskës Muhamet Çami në shekullin e 18-të, lirika dashurore

me ndikime të forta arabe e Nazim Beratit (1754) ose vetë eposi historik-

fetar “Qerbelaja” i Naim Frashërit, kishin qenë të largëta për popullin,

tani në shekullin e 20-të u rrit nga poezia popullore e malësive të veriut


dhe e pajisur me teknikën e këtyre rapsodive heroike, eposi më i madh

historik i shqiptarëve, Lahuta e Malësisë e At Gjergj Fishtës, poetit më të

madh shqiptar. Atë populli e ka stolisur me titullin e nderit Poeti

kombëtar, edhe të huajt e nderuan që në të gjallë të tij me vlerësime dhe

nderime. Shtatëdhjetëvjeçar ai mundi ta mbyllte jetën e vet plot punë,

tejet të frytshme, kushtuar popullit të vet dhe muzave (1940), i vlerësuar

lart dhe i nderuar nga populli i vet. Vërtet një sjellje e lavdishme e një

populli të ri, i cili, pa zili dhe kufizime, e vlerësoi menjëherë drejt të

Madhin që doli nga gjiri i tij dhe i dha vendin e nderit që i takonte!

Nga zgjimi i ndjenjës kombëtare dhe prej dashurisë për folklorin u

shfaq dhe u rrit edhe kulti i Skënderbeut. Heroi nga Mati, i cili u bë

simbol i bashkimit kombëtar të fiseve të përçara, u kthye në një objekt

studimesh plot dashuri. Letërsia popullore dhe ajo shkencore mbi të u

rritën së tepërmi. Këngët që i këndojnë atij, mbijetesa e tij në gojën e

popullit (Marin Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhânash, 1926) janë me

rëndësi kombëtare. Ai është heroi shqiptar katVejxochvn. Rinia rritet me

nderimin për të dhe njeh bëmat e tij. Çdo tipar i qenies së tij studiohet

dhe ai që mund të sjellë të reja për Skënderbeun mbushet me krenari. I

vdekur para 450 vjetësh ai jeton si pika qendrore e bashkimit, si engjëll

mbrojtës kombëtar, i adhuruar njësoj nga të krishterët dhe nga

myslimanët. Myslimani Naim Frashëri ka shkruar eposin e vet Istorì e

Skënderbeut, po ashtu si edhe peshkopi ortodoks Fan Noli në vitin 1921

veprën historike Historia e Skënderbeut Mbretit të Shqipërisë 1412–

1468, dhe katolikët nga Shqipëria e Veriut Tef Curani Jetën e

Skënderbeut në Të Nollunat e Shqypnìs dhe Ernest Koliqi me dramën

Kushtrimi i Skanderbeut. Asnjë popull tjetër nuk është lidhur në një besë

të tillë kaq të fortë rreth shenjtorit të vetëm kombëtar si shqiptarët rreth

Gjergj Kastriotit.

Në dashurinë për gjuhën dhe zakonet shqiptare gjendet fara e

përpjekjeve të qarqeve të gjera të popullit shqiptar për të zgjeruar

horizontin vetjak përmes studimeve të larta. Më shumë të rinj të këtij

populli nga ç’mund të mbajë ai për përparimin e vet shkojnë për të

studiuar jashtë shtetit me bursa studimi, më parë veçanërisht në Austri

(Klagenfurt, Grac, Vjenë), në Gjermani (Lajpcig), në Itali, dhe formohen

atje si mësues në institucionet pedagogjike, në fakultetet e universiteteve

si mësues të shkollës së lartë, avokatë, mjekë dhe kthehen me dëftesat e

diplomat e tyre në atdhe, për të zhvilluar atje profesione intelektuale.

Shqiptarët janë mendjehapur, studiojnë lehtësisht, janë një popull i

shëndetshëm, i paprishur, dhe meritojnë vlerësimet më të larta për

seriozitetin dhe përpikërinë me të cilën janë të aftë të kryejnë studimet

dhe të përpunojnë lëndën shkencore. Në veçanti në fushën e gjuhësisë, të

cilën populli shqiptar e ka aq për zemër, janë shquar shkencëtarë seriozë:

42 Lambertz

Aleksandër Xhuvani është një studiues i zellshëm i gramatikës dhe një

didaktik po i tillë, Justin Rrota është sintaksolog, historian i letërsisë dhe

studiues i metrikës, Eqrem Çabej dialektolog, folklorist dhe studiues i

letërsisë së krahasuar.

Krahas kësaj lirika mbetet, që në fillim të herës, fusha e të eturve

për veprimtari letrare. Dhe ata janë shumë. Plot krijime të vlefshme

lirike e kanë parë dritën krahas disa prodhimeve pa vlerë. Bagëti e

bujqësia e Naim Frashërit, Georgica shqiptare, përmban pjesë plot

hijeshi idilike; edhe “Lulet’ e verësë” po të Frashërit ofrojnë disa poezi

elegante lirike. Filip Shiroka (Geg Postrippa) në dy këngët e tij për

dallëndyshen i ka kënduar me tone plot ndjeshmëri të thellë mallit për

Atdheun, Asdreni (Aleks Drenova), Luigj Gurakuqi dhe Hil Mosi

këndojnë plot hijeshi dhe Vincenc Prennushi nxjerr nga thellësia e

shpirtit të vet patriotik dhe të përshpirtshëm këngë plot ndjesi nga sfera

mendimtare françeskane dhe nga poezia e vatrave të mëmëdheut. Ndër të

rinjtë shquhet Lasgush Poradeci si lirik filozof me gjuhën e vet

magjepsëse plot neologjizma dhe me tema origjinale.

Arti tregimtar i shqiptarëve lulëzon në novelat ose tregimet e

shkurtra. Nganjëherë hasen tregime të përsosura (Koliqi, Miku), por në

përgjithësi në këtë fushë ka ende nevojë për ushtrim. Tregimet shpesh

mbarojnë të cunguar dhe pa pikë kulmore, ndonjëherë nuk kanë fantazi,

janë vetëm tregime të një ngjarjeje të përshkuara gjithsesi nga

përshkrime të arritura të natyrës dhe gjendjes shpirtërore. Gëzimi i madh

që vjen nga natyra e atdheut sjell zhdërvjelltësinë e autorëve në

paraqitjen e ndjesive të tyre duke shijuar bukurinë e saj, mprehtësia e

pamohueshme e shqiptarit në gjykimin e tjetrit prodhon kënaqësi në

karakterizimin e anës së brendshme dhe të jashtme të njeriut dhe në

përsiatjet e gjata, në të cilat heronjtë shprehin botëkuptimin e tyre.

Novelistë janë Lumo Skëndo, Ernest Koliqi, Mihal Grameno, Andre

Skanjeti, Justin Rrota, Faik Konica, Mitrush Kuteli, Kolë Mirdita, Vedat

Kokona, Llazar Eftimiadhi etj. – Romanet e mira ende janë pak. Deri më

sot duket sikur kjo gjini nuk i përshtatet shpirtit të shqiptarit, sikur

mendjemprehtësia e tij më tepër konkrete nuk arrin ende të shpalosë

krahët e fantazisë për t’u arratisur në mbretërinë romantike të irreales.

Por, nga ana tjetër, pikërisht në lëmin e përrallës, të tregimit popullor që

arratiset në mbretërinë e fantazisë, shpirti i popullit shqiptar është

shprehur frytshëm me origjinalitet dhe në një shkallë të lartë estetike.

Gjithsesi në lëmin e romanit duhet pritur zhvillim i mëtejshëm. Krahas

romaneve Oxhaku i Mihal Gramenos, Pushka e tradhtarit i Zef Harapit,

Kthimi i Skenderbeut në Krujë i Llambi Dardhës, Midis dy grave i Milo

Duçit, romanit gjuhëbukur të Ndue Harapit Valë mbi valë, dua të

përmend në veçanti romanin e Foqion Postolit Lulja e kujtimit. Ai është


një roman i vërtetë. Ngjarja zhvillohet e nderë dhe e pasur, personazhet

janë përvijuar qartë, lexuesit i kërkohet me zgjuarsi simpatia dhe

antipatia për personazhet, mjedisi gjeografik dhe historik janë dhënë me

vërtetësi. Ngjarja zhvillohet në Korçë në periudhën e fundit të pushtimit

turk. Kundërvënia e palëve politike, e grekomanëve ndaj atdhetarëve,

përdoret me mjeshtëri si shtysa e ngjarjes. Dashuria e një çifti të ri si

thelbi poetik i së tërës trajtohet thjesht dhe në mënyrë tërheqëse, ideja që

një lule, lulja e kujtimit, të mbizotërojë të tërën si motiv i fabulës, si një

element dashurikrijues, këndellës, përbashkues është e gjetur mirë dhe

shtjellohet me vijimësi të zhdërvjellët. Skenat e veçanta shfaqin

mjeshtëri në përshkrim, si skena e natës me ujqit, çeta e cubave,

llogaritari turk, heroina me arsye të errësuar në kopsht. Këtu gjenia

shqiptare ia ka dalë të krijojë një roman.

Përndryshe satira u afrohet shumë më tepër dhuntive të popullit.

Mprehtësia e shqiptarëve për të theksuar edhe të metat e veta, qejfi i tyre

për të vënë në lojë, kënaqësia për të kritikuar, kanë nxjerrë nga radhët e

tyre satirikë të zhdërvjellët e luftarakë, si Faik Konica, Gjergj Fishta

(Anzat e Parnasit, Gomari i Babatasit), Ali Asllani (Hanko Halla), Ilo

Mitkë Qafëzezi (Dhaskal Gjoka), Kristo Floqi me komeditë e tij satirike

(Kandidati për ministër etj.). Figura si Disja, Doktoresha të Fishtës,

Hanko Halla e moçme që lëvdon kohët e shkuara, mësuesi grekoman

Gjoka dhe ambiciozi i Floqit kanë dalë nga tipa popullorë dhe janë

kthyer në figura të dashura për popullin.

E afërt me satirën është letërsia me temë nga përditshmëria

popullore e Musine Kokalarit. Në librin e vogël Siç na thotë nënua plakë

ajo paraqet dymbëdhjetë tablo nga jeta në mjedisin e vet të thjeshtë, në

një fshat toskë të Çamërisë. Gjuha e saj është gjuha plot ngjyra të

mrekullueshme e popullit. Në një dialog ajo vë dy gra të grinden për

hiçgjë me njëra-tjetrën, në një dialog tjetër dy gra ankohen për të zezat

që heqin me vjehrrën shpirtkeqe që ua nxin jetën, më tej paraqitet një

pasdite vajtimi mbi shtratin e të vdekurit, ose tregohet për të riun që lë

familjen dhe fshatin për të mërguar. Ajo jep pamje nga jeta në fshat dhe

në familje. Me një material të thjeshtë nga jeta e përditshme Kokalari

krijon tablo të përsosura, të mrekullueshme.

Krahas tërë kësaj veprimtarie të pasur, letërsia fetare e të dyja

besimeve, të krishterëve dhe myslimanëve, vijon të zhvillohet në revistat

Zâni i Shna Ndout, Leka, Hylli i Dritë, nga njëra anë, dhe Kultura

Islame, nga ana tjetër. Por vetëm rrallë kjo letërsi është polemike, ajo

është më tepër apologjetike: dashuria për popullin e përbashkët vepron si

një lidhje këndellëse.

Tabloja e veprimtarisë letrare shqiptare do të ishte e paplotë pa

përmendur parapëlqimin e madh të shqiptarëve për të themeluar gazeta.

44 Lambertz

Disa prej tyre i kemi përmendur: edhe Illyrija, Shkëndija, Gazeta e Re,

Përpjekja Shqiptare duhen përmendur si organe letrare serioze.

Literatura shkollore është një element i dytë i arsimimit të popullit dhe

me krenari duhet vënë në dukje se mendjet më të zgjuara të kombit nuk e

mbajnë veten për aq të zotë sa të hartojnë libra shkollorë. Ata e dinë se

lënda intelektuale me të cilën ushqejnë mendjet e popullit është plehu në

arën e së ardhmes së kombit. Prandaj vetëm më të mirët prej tyre janë të

aftë për ta punuar këtë arë. Elementi i tretë është letërsia e përkthyer. Siç

kemi vënë në dukje, letërsia shqiptare në përgjithësi është rrënjëse.

Ndikimet nga jashtë nuk janë aq të mëdha. Duke qenë se thesari i

poezisë popullore rrënjëse përbën humusin nga i cili rritet letërsia

shqiptare, ajo vijon të mbetet krejtësisht origjinale. Është e vërtetë që

poezia popullore e epokës heroike ka pika takimi me poezinë fqinje

sllave dhe më i madhi i Shqipërisë, Fishta, është ndikuar nga kroati Ndre

Kaçiqi 4 . Edhe marrëdhëniet me folklorin grek ekzistojnë dhe

përbashkësitë ballkanike shqipja i ka të vetat. Në epos, në lirikë dhe në

satirë shqiptarët janë vetvetja. Për romanin dhe novelën ata duhet të

mësojnë ende. Në dramaturgji pa shembullin e huaj nuk ecet. Vepra me

të vërtetë të mëdha dramaturgjike ende nuk janë krijuar. Vetë Fishta

është ankuar shpesh se i është dashur të studionte me themel dramaturgët

e lashtë dhe të Europës Perëndimore, për të mësuar strukturën e dramës.

Të ndershme janë përpjekjet e shqiptarëve për të mësuar nga kombet e

mëdha. Këtë e provon pasuria e letërsisë së përkthyer në shqip. Krahas

grekëve të lashtë dhe romakëve këtu përfaqësohen anglezët, gjermanët

dhe italianët, të cilët parapëlqehen prej tyre. “Iliadën” e Homerit guxuan

ta përkthejnë Naim Frashëri, Fishta dhe Frano Alkaj, “Apologjinë” e

Platonit Spiro Konda, “Odisenë” Pashko Gjeçi, Virgjilin Henrik Lacaj,

madje edhe drama indiane “Kalidasa” e Sakuntalës është përkthyer nga

Faik Konica. Tragjeditë e Shekspirit i ka shqipëruar Fan Noli, i cili ka

përkthyer edhe “Kthimin e Skënderbeut në Krujë” të Longfellow-t; nga

gjermanishtja ka përkthyer Hil Mosi; poetët e tij të dashur kanë qenë

Schiller, Goethe, Heine, Körner. Lazër Shantoja ka përkthyer në gjuhën

e bashkëkombësve të vet veprat e Goethes “Hermani dhe Dorothea” dhe

“Faust”. “Wilhem Tell-i” i Schillerit gjeti dy përkthyes tek Shantoja dhe

Skënder Luarasi. Eqrem Çabej dhe Karl Gurakuqi janë përkthyesit

diturorë të literaturës shkencore. Poetët e mëdhenj italianë kanë gjetur te

Ernest Koliqi dhe Vinçenc Prennushi përkthyesit e tyre që i kuptojnë më

së miri. Me francezët (Racine-in) është marrë Vedat Kokona. Kjo është

vetëm një përzgjedhje. Trajtimi i letërsisë së përkthyer në shqip sipas

4 Është fjala për poetin, shkrimtarin dhe klerikun kroat Andrija Kačić Miošić, 1704-

1760. (Shënim i përkthyesit).


vlerës dhe mënyrës së përkthimit është një detyrë tërheqëse, e cila duhet

të kryhet dikur si punim i pavarur.

Këtu po e mbyllim këtë skicë të zhvillimit të letërsisë shqiptare.

Kushdo që kundron prodhimin letrar shqiptar vëren me kënaqësi se

populli i vogël, por i talentuar shqiptar që më 1879 e më pas, veçanërisht

që nga dita e çlirimit kombëtar, 28 nëntor 1912, ka dëshmuar për një

kohë relativisht të shkurtër se ka në mendje e në zemër dhunti të çmuara

natyrore, se izolimi shumëshekullor shqiptarëve u ka bërë mirë, ua ka

ruajtur gjykimin e shëndoshë, forcën krijuese mendore, se ata në një

kohë mrekullisht të shkurtër, për gati tre dhjetëvjeçarë, krijuan një letërsi

të plotë, të pasur dhe të rëndësishme. Krahas kryeveprave, të cilat i

përkasin letërsisë botërore, qëndrojnë poema, të cilat janë dëshmi plot

vlera kulturore dhe historike të ndjesive dhe të të menduarit të

shqiptarëve, sepse ato janë të mirëfillta dhe të pandikuara nga jashtë.

Dhe kjo le të vlejë si karakteristikë e letërsisë së derisotme shqiptare.

Ajo nuk është angleze, as franceze, as italiane, as gjermane, por mirëfilli

shqiptare. Kjo i jep asaj një vend nderi ndër letërsitë e popujve të

Ballkanit dhe në historinë e përgjithshme të letërsisë.

Titulli i origjinalit: “Das Werden der albanischen Literatur”. –

botuar së pari në: Leipziger Vierteljahrsschrift für Südosteuropa

1943, Heft 2-4, f. 160-184; ribotuar nga autori në veprën e tij

Albanisches Lesebuch mit Einführung in die albanische Sprache.

I. Teil Grammatik und albanische Texte. Otto Harrassowitz,

Leipzig 1948, f. 373–387.

Përktheu: Dr. Genc LAFE


Muzafer Korkuti, akademik, arkeolog, ish-kryeredaktor i revistës “Perla”.


Muzafer KORKUTI

MBI KARAKTERIN ENCIKLOPEDIK TË VEPRËS

SË ALEKSANDËR STIPÇEVIÇIT

Të shkruash për jetën dhe veprën shkencore të ilirologut Aleksandër

Stipçeviç është sa përgjegjësi, aq edhe nder i veçantë. Ai ishte arkeolog,

bibliograf, etnograf, ishte shkencëtar dhe personalitet i shquar, që me

përkushtim dhe argumente shkencore mbrojti autoktoninë e ilirëve e të

shqiptarëve dhe vendin e rëndësinë e tyre në historinë e Ballkanit

Perëndimor.

Me veprimtarinë shkencore të A. Stipçeviçit jam njohur 50 vite më

parë, kur pata rastin të marr librin “Ilirët “ (Prishtinë, 1967), të përkthyer

shqip nga italishtja nga prof. Zef Mirdita. I nxitur nga interesi e vlera

shkencore e librit, edhe për lexuesin në Shqipëri, i cili në atë kohë, kishte

mundësi shumë të kufizuara për t’u njohur me literaturën e huaj, botova

një recension, ku ndër të tjera kam shkruar: “Pas veprës së Karl Paçit

“Ilirët”, përkthyer e botuar shqip në Tiranë në vitin 1923, vepra e A.

Stipçeviçit shënoi një sukses të ri në fushën e ilirologjisë. Autori duke

shfrytëzuar rezultatet e kërkimeve e të studimeve ilire, kryesisht jashtë

territorit të Shqipërisë, qysh nga botimi i veprës së Paçit e këtej, ka

mundur të na japë një tablo më të plotë të historisë e kulturës ilire.

(Studime historike 1968, nr. 4, f. 201-206).

Në Kuvendin e Dytë të Studimeve Ilire, që zhvilloi punimet në vitin

1985 në Tiranë, krahas shumë studiuesve të huaj, ishte i ftuar edhe A.

Stipçeviç. Kështu u njohëm personalisht dhe e vazhduam miqësinë,

bashkëpunimin e shkëmbimin e literaturës deri në fund të jetës së tij.

Pjesëmarrja e A. Stipçeviçit në Kuvendin e Dytë të Studimeve Ilire dhe

njohja e drejtpërdrejtë e tij me rezultatet e kërkimeve arkeologjike në

Mbi karakterin enciklopedik të veprës së Aleksandër Stipçeviçit 47

Shqipëri e zgjeruan në mënyrë cilësore dijen për historinë dhe kulturën e

Ilirisë së Jugut, për vendin dhe rolin që kanë pasur ata në historinë antike

të Ballkanit perëndimor. Të gjitha këto A. Stipçeviçi i pasqyroi në

botimet e tij të mëvonshme për ilirët.

Botimi i parë i librit “Gli Iliri” (Milano, 1966), si dhe botimi i

ripunuar, i zgjeruar e i plotësuar i kësaj vepre (“Ilirët, historia, jeta,

kultura”, 1974), dëshmojë për synimin që ai vuri në themel të saj dhe të

cilin e ka shprehur shumë qartë në shkrimin “Çdo tregim për Ballkanin

fillon me Ilirët”, botuar në revistën “Bota e re”, Prishtinë 1985. Ai është

udhëhequr që në fillim të veprimtarisë së vet me idenë për të shkruar një

libër në të cilin të sintetizoheshin të gjitha njohuritë për ilirët dhe, siç

pohon vetë, ishte i vetëdijshëm kur shkruante se: “Shkruarja e librit

sintezë për një problematikë aq të gjerë dhe aq të komplikuar, siç është

problematika ilire, të detyronte të merreshe me gjithçka, me të cilën nuk

do të isha marrë kurrë, po të mos shkruaja librin “Ilirët, historia, jeta,

kultura” (po aty). Me fjalë të tjera, e thënë më shkoqur, libri “Ilirët”

është një vepër e karakterit enciklopedik, një enciklopedi e thelluar e asaj

që dihet për historinë ilire, për kulturën ilire, për jetën ilire, për

mitologjinë. Dhe kështu është ndërtuar e shtjelluar libri në kapitujt: Ilirët

në histori, Jeta e përditshme dhe doket, Kultura materiale, Jeta

ekonomike dhe rregullimi shoqëror, Luftërat dhe armatimi, Jeta

shpirtërore, duke ndjekur autori rrugën e plotësimit, zgjerimit e

përpunimit të veprës.

Në botimin e vitit 2002 nga shtypshkronja “Toena” në Tiranë, libri

është zgjeruar në mënyrë cilësore edhe me pjesën “Simbolet e kultet te

ilirët”, “Struktura e Simbolizmit ilir, Prejardhja dhe zhvillimi i

simbolizmit ilir dhe Mbeturina e simbolizmit ilir në kulturën e

mëvonshme në Ballkan. Karakteri enciklopedik dëshmohet edhe në

paraqitjen e lëndës së shtjelluar në sytha shumë koncizë. Kështu, fjala

vjen, kreu i dytë prej 60 faqesh, është shtjelluar i ndarë në 22 sytha,

përmbledh gjithë historinë e ilirëve: Ilirët në histori, Emri ilir,

Etnogjeneza e ilirëve, Kufijtë etnikë të ilirëve, Topografia e fiseve ilire,

Historia e Ilirëve, Talasokracia ilire, Kolonizimi grek, Shteti i enkelejve,

Shtet i taulantëve, Luftërat me maqedonët, Invazioni i kelteve, Shteti i

dardanëve, Shteti ilir, Luftërat kundër dalmatëve, Lufta kundër ardiejve

dhe plerejve, Lufta kundër istrëve, Lufta kundër japodëve, Luftërat e

Oktavianit kundër ilirëve, Kryengritja e Batos, Ilirët në periudhën

romake, Gjurmët ilire në Ballkan mbas shkatërrimit të qytetërimit antik.

Trajtimi enciklopedik karakterizon të gjitha çështjet, sythat e

çdonjëri nga këta mund të shtjellohej e të bëhej një kapitull më vete.

Paraqitja e historisë së shtetit ilir dhe luftës së ilirëve me Romën, për të

cilën ka mjaft burime të shkruara antike, mund të zinte një vend shumë

48 Korkuti

të gjerë në libër, mbasi ilirët, një nga popujt më të mëdhenj të Ballkanit,

kanë një vend dhe rol të rëndësishëm në historinë antike të Ballkanit. A.

Stipçeviç mjaftohet me paraqitjen e disave nga momentet më të njohura

të historisë politike të disa shteteve ilire, si të enkelejve, të taulantëve, të

dardanëve etj., duke dhënë fakte nga burimet antike pa bërë analizën dhe

interpretim historik të tyre. Kështu do të ishte me vlera nëse do të

analizoheshin në thellësi shkaqet e luftërave iliro-romake dhe pasojat

historike të këtyre luftërave etj.

Në sythin Etnogjeneza ilire A. Stipçeviçi në mënyrë të përmbledhur

parashtron mendimet e ndryshme duke u ndalur në teorinë autoktone, të

cilën e pranon pjesërisht, kur shkruan: “Gjendja e sotme e njohurive tona

arkeologjike, filologjike dhe historike me siguri nuk na jep mbështetje të

sigurta për rikonstruimin e procesit të ndërlikuar të etnogjenezës ilire

(“Ilirët”, Prishtinë, 1980, f. 25). Qëndrimi i autorit ndaj autoktonisë së

pjesshme të formimit të etnosit ilir lidhet me mospajtimin e tij me

konceptin e përgjithshëm të procesit të etnogjenezës së ilirëve. A.

Stipçeviçi mban një qëndrim të rezervuar ndaj skemës së prezantuar nga

A. Benac, i cili enogjenezën ilire e ka shtjelluar si një proces autokton të

zhvilluara në disa etapa: në parailire, protoilire dhe ilire.

Veprën e prof. A. Stipçeviçit e karakterizon përpjekja e

vazhdueshme për të plotësuar, saktësuar e thelluar çështjet që trajton në

vazhdimësi, siç është edhe qëndrimi i tij për çështjen e origjinës së

ilirëve. Ndonëse në botimin e vitit 1980 ai pranon pjesërisht autoktoninë

e ilirëve, në intervistën e vitit 1985 (“Bota e re”, 1985), ai në mënyrë

thelbësore ka shprehur qëndrimin kur shkruan “Çdo tregim për Ballkanin

fillon me ilirët: Të gjitha ato fise, apo, siç i quajmë, popuj, të cilët kanë

jetuar në pjesën perëndimore të Ballkanit, e që i quajmë ilirë, sheshazi

shihet se, pavarësisht nga dallimet, kanë pasur mjaft elemente të

përbashkëta, në bazë të të cilave mund të flitet për ilirët si një “lidhje”, si

tërësi fisesh të ndryshme me përbashkësi të mjaftueshme (Iliria 1986, 1,

f.341-343).

Qëndrimet e pikëpamjet e prof. A. Stipçeviçit janë të qarta edhe për

banorët e Ballkanit Perëndimor në periudhën e vonë antike. Me rëndësi

është konstatimi i tij, se me gjithë depërtimin e kulturës e të qytetërimit

romak, ilirët vazhduan të flisnin gjuhën e tyre, të adhuronin perënditë e

tyre dhe të vdekurit i varrosnin në mënyrën e tyre tradicionale, vishnin

kostumet e tyre popullore dhe ndiqnin rendin shoqëror politik të

organizimit të tyre fisnor. Nga këto pohime del qartë qëndrimi i tij se

nuk flitet për romanizim të ilirëve dhe as për asimilim e zhdukje të tyre,

gjë që dëshmohet nga të dhënat që sjell autori për vendbanimet, kultet,

për disa perandorë romakë me origjinë ilire dhe kontributin e tyre në

jetën politike e kulturore, në ekonomi etj. Si vijim logjik i kësaj pasqyre

Mbi karakterin enciklopedik të veprës së Aleksandër Stipçeviçit 49

që jep A. Stipçeviçi për jetën e ilirëve që mbijetuan në Ballkan, vjen

përfundimi për banimin e trojeve ilire nga e njëjta popullsi. Depërtimi i

kulturës dhe qytetërimit romak nuk ndryshoi përbërjen etnike të

banorëve. Ata - shkruan A. Stipçeviç - vazhdojnë të flasin gjuhën e tyre,

adhurojnë perënditë e tyre; të vdekurit i varrosin në mënyrë tradicionale,

punojnë tokën ashtu siç e kanë punuar shekuj të parët e tyre, veshin

kostumet e tyre popullore dhe e përcjellin rendin shoqëror e politik të

organizimit të tyre fisnor, që vetëm në rast nevoje i adoptojnë strukturës

së administratës romake (vep. cit. f. 70).

Karakteri enciklopedik i veprës së prof. A. Stipçeviçit dëshmohet

edhe në kreun ku trajton jetën e përditshme dhe doket tek ilirët. Autori

ka shfrytëzuar të dhënat e fragmentuara që gjenden në veprat e autorëve

antikë si edhe një mori faktesh që vijnë nga gërmimet arkeologjike.

Duke bashkërenduar të dhënat e shkruara me ato të kulturës materiale, ka

mundur të rindërtojë qoftë edhe në formë hamendësimi, disa nga

aspektet e jetës së ilirëve si, armatimet e një luftëtari ilir, stolitë e gruas

ilire, elemente të veshjes. Autori ka shfrytëzuar të dhëna, ndonëse të

kufizuara, për të ndriçuar aspekte të jetës së ilirëve si për tatuazhin,

higjienën, sëmundjet, ilaçet që përdornin ilirët etj. Duke grumbulluar

copëza nga burimet e shkruara e nga gjetja e objekteve të kulturës

materiale, flet për bujqësinë, blegtorinë, gjuhën, peshkatarinë,

xehetarinë, për minierat e kripës, prodhimin e qelqit, rrugët tregtare,

monedhat etj. Qëmtimi, grumbullimi dhe sistemimi i të dhënave qoftë

edhe të fragmentuara, ashtu siç vijnë nga lashtësia, mundësojnë

rindërtimin në formë hipotetike të aspekteve të jetës së përditshme të

stërgjyshërve tanë. Një vlerë të tillë ka trajtesa për jetën shpirtërore, për

religjionin, totemizmin, artin figurativ, doket mortore, muzikën, vallet,

shkrimin e gjuhën e ilirëve.

Veprimtaria shkencore e Aleksandër Stipçeviçit karakterizohet nga

korrektesa shkencore në plotësimin e përmirësimin e veprës me të dhënat

e reja, si edhe me rishikimi e pikëpamjeve në dritën e zbulimeve të reja.

Kjo dëshmohet më së miri në botimin në shqip të veprës “Ilirët, historia,

jeta, kultura, simbolet e kultit” (Tiranë 2002), ku janë përfshirë tërësisht

pjesë të reja si simbolet e kultit te ilirët. Kjo shtojcë prej 196 f., e cila

mund të ishte edhe një libër më vete, si nga trajtesa e veçantë dhe e

detajuar e kulteve të ilirëve, e simbolizmit religjioz, ashtu edhe nga

vëllimi, është një ndihmesë e re cilësore për njohjen e jetës shpirtërore të

banorëve të tejlashtë të vendit tonë.

Karakteri enciklopedik i veprimtarisë së A. Stipçeviçit provohet

katërçipërisht edhe në drejtimin shkencor të Bibliotekës së Akademisë së

Shkencave të Kroacisë, ku ka dhënë një kontribut të shquar në

përpunimin metodik e shkencor të librit. Ai është autor i bibliografisë

50 Korkuti

analitike të ish-Jugosllavisë dhe autor i veprës “Povijest knjige” (Zagreb

1985, 560 f.), shoqëruar me shumë ilustrime, vepër e përkthyer në shqip

e botuar në Prishtinë dhe ribotuar në Tiranë në vitin 2000. Libri përmban

13 kapituj dhe karakterizohet nga një informacion i hollësishëm e i

dokumentuar, i përhapjes së shkrimit dhe librit në botë, duke iu

përmbajtur karakterit kronologjik e gjeografik të përhapjes së tij.

Rrëfimin për historinë e librit autori e nis me shkrimet në pllakat

prej balte, të gjetura 4500 vjet më parë në Mesopotaminë e lashtë, e në

vijim me shkrimin në Lindjen e Mesme e të Largët, me librin në botën

greko-romake, në Mesjetën europiane, në Perandorinë Bizantine, në

botën Arabe, në Lindjen e Largët në Mesjetë, në qytetërimet

parakolumbiane të Amerikës, në periudhën e Rilindjes Europiane, e deri

tek libri e bibliotekat në shek. XX. Vepra “Historia e librit” e A.

Stipçeviçit, është vepra enciklopedike më e plotë që njohim, për

historinë e librit, e botuar deri më sot.

Aleksandër Stipçeviç ishte shkencëtar dhe personalitet i shquar

shoqëror, që me veprën e tij shkencore enciklopedike hyn në radhën e

albanologëve më në zë të dekadave të fundit.

Në qershor të vitit 2010 së bashku me A. Stipçeviçin morëm pjesë në një aktivitet

kushtuar botimit të librit shqip, ku ai ishte president nderi i panairit të organizuar nga

shtëpia botuese TOENA. Një ditë para çeljes së panairit Aleksandri mori rrugën për të

shkuar dhe parë rrënojat e fshatit të katragjyshërve të tij shqiptarë, të cilët treqind e ca

vjet më parë, ishin detyruar të linin trojet e tyre në malësitë e Krajës e të vendoseshin në

Arbanas të Zarës, vendi ky ai lindi, jetoi dhe i dha jetë veprës së tij për ilirët dhe

arbanasit.


Hamit Xhaferi, studiues i letërsisë shqipe, anëtar i redaksisë së revistës “Perla”.


Hamit XHAFERI

PERSONALITETI I REXHEP VOKËS SI KLERIK,

MENDIMTAR DHE KRIJUES

Rexhep Voka (1847–1917) i takon një mesi veprimtarësh, të cilët,

me punën e tyre të gjallë dhe të vijueshme, kanë kryer një mision me

dinjitet për unitetin kombëtar dhe kauzën e mbarësisë së popullit tonë,

veçanërisht për sa i përket tërësisë dhe mëvetësisë së “vatanit”. R. Voka

gjalloi dhe jetoi duke ushtruar veprimtarinë e tij gjatë një etape kohore

kur Rilindja Kombëtare ka qenë në vrullin e saj më të lartë të përparimit.

Nga kjo pikëpamje nuk habit fakti i përfshirjes së tij në rrjedhat e

lëvizjes kombëtare, duke qenë kështu më pranë veprimtarisë së gjerë

shqiptare. Për sa i përket jetëshkrimit të tij, ndër të tjera vërejmë se ka

zhvilluar një veprimtari të gjallë bashkëpunimi me një varg

personalitetesh të shquara dhe me peshë të veçantë gjatë kohës së

Rilindjes Kombëtare. Është ndër klerikët myslimanë që kanë qenë të

përgjuar vazhdimisht nga autoritetet osmane dhe Fanari, duke u shquar

për nga përfytyrimi, këndvështrimi dhe veprimtaria e tij në fushën e

shkollimit dhe formimit qysh kur filloi të punonte si mësues në

Medresenë e Tetovës.

R. Voka lindi dhe u mëkëmb në një mjedis atdhetarësh besimtarë

dhe krijuesish shpirtërorë në fshatin malor të Shipkovicës së Tetovës, ku

do të mishërohet me urtësinë shpresëplotë dhe rregullat themelore të

perceptimit, njohjes dhe dijeve të gjera, që do ta lartësojnë figurën e tij.

Në brumosjen e shëmbëlltyrës së R. Vokës kanë lënë gjurmë të thella

veçanërisht N. Veqilharxhi, S. Frashëri, N. Frashëri, Pashko Vasha, M.

Grameno dhe të tjerë. Nga kjo pikëpamje nuk na habit fakti i

bashkëngjitjes së R. Vokës në ecuritë e përbashkëta popullore të

52 Xhaferi

“zamanit”, siç thotë vetë ai, duke qëndruar me këmbëngulje më pranë

përparimit dhe zhvillimit kombëtar. Ne do të përpiqemi të sqarojmë

dallimin në kuptimin e fjalëve fe dhe atdhe si çështje ekskluzive që

nënkupton atdheun (vatanin) dhe çështjen e përkatësisë fetare islame.

Hulumtimet e kohës mbi kulturën shpirtërore zbulojnë se çështja e

përkatësisë fetare dhe asaj kombëtare është e pandashme nga figurat

teologjike, siç është vetë Rexhep Voka. Ky i përket një etape kohore të

mëhershme të letërsisë dhe historisë sonë, të kohës kur epika dhe saga

kanë lindur në zonën midis legjendës dhe historisë. Mirëpo aktiviteti i tij

i gjallë letrar do të bashkëveprojë me poezinë e tij, duke qenë në gjendje

të krijojë këtë ndikim të madh dhe të paluhatshëm. Lidhur me këtë

çështje të ndjeshme për kombin ai do të thotë: “Sot dynjaja asht' ba

qetër sall' me pushk' e me thik' nuk po fitohet, popo lijpet edhe kalem e

këndijm fjal' e mendim”: Mundoheni dijt' për dijt'/ Njani tjetrit syt' me ja

qit ...

Ndjenja kombëtare e Rexhep Vokës përligjet në këndvështrimet e

përhapjes së diturisë dhe arsimimit në popull, në kauzën e të folurit dhe

të shkrimit të gjuhës amtare, dhe këtë e vërejmë më shumë në librin

“Mendime”, i cili u shtyp në Stamboll në vitin 1911. Ky libër ndryshon

shumë prej atyre të bejtexhinjve, si në pikëpamjen ligjërimore, ashtu

edhe për nga brendia e tij. Libri do të përmirësohet më vonë nga ithtarët

dhe studiuesit e tij me rastin e ribotimit me tejshkrime dhe shkronja të

abëcë-së shqipe, në Tetovë, në vitin 1991. Andaj ne do të përpiqemi të

sqarojmë dallimin midis kuptimit të fjalës fe (besim fetar) dhe librave të

tij me karakter fetar, duke dhënë kështu një ndihmesën tonë për këtë

figurë të njohur.

Në krijimtarinë e tij R. Voka ka përdorur disa fjalë dhe shprehje që

kishin zënë vend në poezitë e tij autentike, të cilat kanë karakter fetar.

Ndër të tjera vërejmë se fiksioni i R. Vokës është formuar përmes

himneve fetare dhe këngëve. Duke u bazuar në pyetjen se si letërsia në

një anë ka lidhje të ngushta me fenë, ndërsa nga ana tjetër, arti i tij letrar

krijon “themelet e artit bashkëkohëtar për kohën“, duke u përpjekur të

shpjegojmë këto çështje ekskluzive dhe duke portretizuar historikisht

drejtimet kryesore letrare që ishin produkt i kushteve të veçanta

historike, nuk do të humbasim mundësinë për të tërhequr vëmendjen si

vështrohen këto çështje në kulturën tonë bashkëkohore. Andaj pikërisht

nga ky këndvështrim duket mirëfilli se R. Voka ka qenë një poet në

kuptimin e vërtetë të fjalës. Ky nuk ka pasur qëllim tjetër përveçse të

krijonte në prozë dhe poezi me një rrjedhshmëri mahnitëse. Në kohën e

hoxhë Vokës perlat e letërsisë, romani dhe proza paraqesin një

përmbledhje thëniesh dhe idesh të ndryshme. Besohet se libri i ritualeve

të Vokës përfshin këngë dhe çështje estetike, siç janë arti, feja,

Personaliteti i Rexhep Vokës si klerik, mendimtar dhe krijues 53

iluminizmi, romantizmi, misticizmi dhe laiciteti. Përveç kësaj, do të

zgjerohen njohuritë filologjike dhe teknika e analizimit të teksteve

poetike lirike edhe në prozë. Për këtë arsye poezitë e Vokës na duken si

dallgët që shpërthejnë nga shpirti i tij fisnik, duke shprehur me vërtetësi

bashkëveprimin e shpirtit me zjarrin përvëlues.

Vargjet me titull “Din e dije” ndër të tjera ngërthejnë në vete një

tipar tjetër thelbësor, unik dhe të veçantë: ato paraqesin librin e urtësisë,

profecisë dhe personifikimin e besëtytnive religjioze me mendjegjerësinë

e tij. Për këtë arsye, edhe mitet e krijimit për Vokën kanë qenë një motiv

tjetër letrar kushtuar njeriut shqiptar të malësisë së Sharrit plak, p.sh. kur

thotë: “Njeri din' e dije kur të ket' atëherë ka xhallni të vërtet“. Kjo,

sipas hoxhë Vokës, ka të bëjë me vetë besimin e tij fetar dhe filozofinë e

krijimtarisë së tij letrare. Përfundimisht letërsia dhe kërkimi i historisë

do të marrin një karakter fetar, ku mitet e përpunuara në formën e

krijimit të botës apo tregimeve për jetën pas vdekjes dhe profecive do të

zhduken tek komunitetet e vjetra fetare gjatë zhvillimit të tyre nën

etiketën etnike. Prandaj edhe urtësia e krijimit të tij letrar do të shfaqet

në të gjithë doktrinën e fjalëve të urta me mençurinë e tyre. Kur e

krahasojnë fenë me letërsinë, Voka thotë se që të dyja këto zgjerojnë

njohurinë e formimit dhe zhvillimit të dy periudhave të rëndësishme të

historisë letrare dhe asaj kulturore shqiptare. Kërkesa e hoxhë Vokës ka

qenë për ta shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur atë edhe

në praktikën fetare dhe kulturore, duke u çliruar nga ndikimet e

kulturave të huaja, veçanërisht kur pushtuesi ushtroi shtimin e trysnisë

ideologjike, duke hapur në disa treva shqiptare shkollat e veta, me anë të

të cilave synohej të arrihej nënshtrimi i shqiptarëve.

Krijimtaria poetike e bejtexhinjve ka ruajtur ndikimin e poezisë dhe

kulturës orientale, por ajo sipas Vokës është pjesë e pandarë e kulturës së

popullit tonë. Si e këtillë është shprehje e talentit dhe e shpirtit të tij

krijues, që, në kushte të caktuara, fitoi edhe tipare kombëtare. Në veprat

e Vokës më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së

dytë, që nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX,

mbizotëroi tema me karakter fetar. Në krijimet me tema laike mjaft poetë

bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë

së natyrës dhe gruas, duke lartësuar nga njëra anë virtytin, punën dhe

diturinë, ndërsa në anën tjetër fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë

dhe fisin, duke goditur ambicien, hipokrizinë etj. Përmes notave realiste,

Voka do të vërë në dukje jetën e vështirë të masave të varfra të popullit

me plot vuajtje, pasiguri për të ardhmen dhe pakënaqësinë e tyre me

kushtet e sundimit feudal, i cili ishte në shthurje e sipër. Rexhep Voka,

duke qenë më afër jetës së popullit, futi në poezinë e tij elemente të jetës

së kohës. Ky trajtoi tematikën shoqërore me nota realiste dhe me një

54 Xhaferi

ndjenjë të fortë kritike. Në to shpesh gjejmë mjete shprehëse figurative

shumë të goditura me vlera të vërteta artistike. Kjo traditë vijoi edhe më

tej nga autorë të tjerë. Me këto krijime Voka i hapi rrugën poezisë me

subjekt, duke pasqyruar elemente dhe ngjarje të jetës së kohës së tij,

duke shtruar kështu një problematikë të mprehtë shoqërore me një tablo

reale të gjendjes së popullit, duke u përqendruar pikërisht në thëniet e tij

të vështruara nga një këndvështrim i ri, ndryshe nga ato që i kishte

shkruar më parë.

Siç dihet, në prag të Pavarësisë, forcat intelektuale shqiptare u

angazhuan me nisma konkrete për krijimin e një shteti të pavarur

shqiptar, me mësonjëtore shqipe, me tekste në gjuhën amtare, me mësues

shqiptarë dhe me alfabet të përbashkët. Njëkohësisht edhe për Vokën

botimi i abetareve shqipe ishte një ndër rrugët më konkrete dhe më

popullore për realizimin e këtyre ideve. Voka qe njëri nga autoritetet e

kohës që mori pjesë aktive në këto ndërmarrje, duke u bërë i njohur si

erudit dhe poliglot. Veprimtaria e tij në fushën e shkollimit, dijes dhe

formimit duket e menjëhershme dhe e mirëfilltë, veçanërisht kur punonte

si edukator dhe udhërrëfyes në Medresenë e Tetovës. Zotimi i tij

shpirtëror për gjuhën shqipe, për edukimin dhe shkollimin e shqiptarëve,

ishin njësoj si synimet dhe detyrimet parësore të rilindësve, lëmenj këta

që kanë qenë të domosdoshëm edhe për R. Vokën.

Rexhep Voka, siç duket, i kishte parasysh abetaret e botuara deri në

atë kohë që nga N. Veqilharxhi, S. Frashëri, D. Boriçi, N. Mjeda, dhe me

gjasë ishte ndikuar prej tyre. Asokohe ai do të radhitet në radhët e

ithtarëve të përdorimit të alfabetit arabo-turk. Me këtë alfabet botoi

tekstin shkollor “Abetare”, që gjeti miratim në publik, sepse ishte në

koherencë me lëvizjen arsimore-kulturore për shkollimin në gjuhën

shqipe. Hoxhë Voka në komunitetin islam ka qenë pa dyshim njëri ndër

personalitetet shqiptare që u shqua si atdhetar, autodidakt, teolog, autor

librash për shkolla dhe organizator i arsimit popullor në Tetovë e më

gjerë. Botimi i abetares për mësimin e gjuhës shqipe nga një përfaqësues

i parisë fetare myslimane, siç ishte Voka, qe një sukses për çështjen

kombëtare, sepse i dilte në mbrojtje gjuhës sonë. Por kjo abetare është e

tipit të zakonshëm, qëndron në hullinë edhe të abetareve të mëvonshme,

duke pasur si qëllim që të përvetësohet sa më mirë shkrimi i gjuhës

shqipe. Botimi i abetares përbën një kontribut të madh në kushtet e

pushtimit dhe mungesës së librave në gjuhën shqipe. Teksti përçon

platformën e rilindësve në planin e edukimit atdhetar dhe arsimor.

Abetarja shërbeu për disa vite me radhë për mësimin e shkrimit e leximit

të gjuhës shqipe nga masat e popullit. Vlerat e kësaj abetareje janë të

veçanta, sepse është e para në trevën e Tetovës e botuar me alfabetin

arabo-turk dhe, duke vazhduar punën e filluar, ai ishte i nderuar në këtë

Personaliteti i Rexhep Vokës si klerik, mendimtar dhe krijues 55

rreth.

Tiparet thelbësore unike fetare të Hoxhë Vokës përshkohen nga

edukimi moral dhe ai fetar, dhe, duke qenë të lidhura ngushtë me

problemet e jetës së përditshme, synojnë të edukojnë nxënësit me vetitë

më të mira morale, siç ishte dashuria për Zotin, mirësjellja, respekti ndaj

prindërve dhe njëri-tjetrit. Duket qartë se Voka e sintetizon moralin

shoqëror me moralin fetar, sepse mendon se njeriu që e ka të formuar

vetëdijen fetare dhe kombëtare, mund t'i luftojë me sukses të këqijat

njerëzore. Personazhet e tij, si ata me burim kuranor, dhe jashtëkuranor,

janë të brumosur me virtyte të moralit shoqëror dhe atij fetar, gjë që

tregon se Voka ka pasur njohuri nga dituria islame, duke ditur të dallojë

dhe të perceptojë ato që janë thelbësore për konceptin themelor fetar dhe

kombëtar. Kjo është premisë që del nga vepra e tij. Pra, qëllimi i Vokës

ka qenë mjaft fisnik: për t'i ndihmuar lexuesit që ta kuptojnë si duhet një

vepër të këtillë. Kjo punë e tij vlerësohet si prodhimtare dhe mjaft e

dobishme. Është e qartë se në këto raste kemi të bëjmë me koncepte

vepruese të ndryshme të të njëjtit personazh. Pavarësisht se cili

personazh mund të jetë më i parapëlqyer për lexuesin, ne vërejmë atë që

ky autor ka konceptuar artistikisht. Ndërsa fjalët e urta, të cilat dalin nga

folklori popullor i trevës së malësisë së Sharrit, janë vendosur në fund të

tekstit, duke shtuar vlerën e tyre edukative. Lidhur me përmbajtjen e disa

pjesëve, ndonëse të vështira për moshat e mitura, mendojmë se Hoxhë

Voka e ka zgjedhur edhe për moshat e rritura, të cilët kishin nevojë për

një tekst të tillë.

Kjo fushë studimore do të zbulonte erudicionin letrar, kulturor dhe

gërshetimin e temave, duke vënë në pah kahet e orientimit të këtij

krijuesi. Qasjet e tij krahasuese do të tërheqin vëmendjen e iluminizmit

të laicizuar në studimet tona krahasuese, si në raportin fetar, letrar,

dituror dhe atë filozofik. Për këtë arsye, jemi përpjekur të portretizojmë

drejtimet kryesore që janë trashëguar historikisht, sidomos predikimet

fetare dhe iluminizmin e laicizuar. Megjithatë këtu duhet veçuar pjesa e

krijimit kritik kundër pushtetit osman, siç është vepra “Mësime”

(Mëcijm), në të cilën autori do të respektojë faktorin kryesor të formimit

etnik dhe atij kombëtar shqiptar, përmes larmisë së mesazheve të

fuqishme njerëzore që u dërgonte shqiptarëve. Sipas Vokës, fisi (xhinsi)

dhe feja janë dy kategori të ndara dhe shumë të largëta që ndodhin në një

moment të historisë dhe të letërsisë. Për këto arsye na duket se Rexhep

Voka mbetet origjinal me mësimin (mëcijmin) e tij, në të cilin ka peshë

mendimi, lartësi qiellore dhe gjerësi tokësore të frymëzimit.

Njëkohësisht këtu vërejmë nivelin dhe origjinalitetin në formën e një

përmbajtjeje që lidhet në të shumtën e rasteve me traditën tonë

kombëtare, të formësuar me komunikimin e menjëhershëm të erudicionit

56 Xhaferi

fetar dhe atij intelektual. Njëkohësisht nuk do të humbasim rastin për të

tërhequr vëmendjen e këndvështrimit të tyre në kohën tonë, veçanërisht

mbi studimet e besimit fetar dhe artit letrar.

Përmbledhje

Objekti i këtij studimi është Rexhep Voka, që njihet edhe si Hoxhë

Voka, i cili në bashkësinë islame ka qenë pa dyshim njëri ndër

personalitetet shqiptare që është shquar si atdhetar, autodidakt, teolog,

autor librash për shkolla dhe organizator i arsimit popullor në Tetovë e

më gjerë. Ai ishte njër ndër autoritetet e kohës që mori pjesë aktive në

veprimtaritë atdhetare e kulturore, duke qenë i njohur si erudit dhe

poliglot. Ai arriti të thurte me mjeshtëri mendime filozofike të

përparuara dhe të rëndësishme për shoqërinë shqiptare. Me veprat e tij

fetare ai ka dhënë një kontribut të madh, duke e vënë theksin te disa fjalë

dhe shprehje që kishin zënë vend në poezitë e tij laike dhe origjinale.

Andaj duket mirëfilli se Voka ka qenë një poet në kuptimin e vërtetë të

fjalës. Është përpjekur të krijonte në prozë dhe poezi me një

rrjedhshmëri të mrekullueshme. Poezitë e Hoxhë Vokës na duken si

dallgë që shpërthejnë nga shpirti i tij fisnik, sepse shprehin me vërtetësi

bashkëveprimin e shpirtit me zjarrin përvëlues. Në shkrimet e tij

shpërfaqet njëherazi erudicionin letrar, kulturor dhe gërshetimi i temave,

duke vënë në pah kahet e orientimit të këtij krijuesi. Nga kjo del qartë se

Rexhep Voka mbetet origjinal me mësimin (mëcijmin) e tij, i cili ka

peshë mendimi, lartësi qiellore dhe gjerësi tokësore frymëzimi.

Njëkohësisht vërejmë nivelin dhe origjinalitetin në formën e në

përmbajtjeje, që ka lidhje në të shumtën e rasteve me traditën tonë

kombëtare, të formësuar me komunikim të menjëhershëm të erudicionit

fetar dhe intelektual.

Literatura

Kaleshi, Hasan. “Disa aspekte të luftës për alfabetin shqip në Stamboll”. -

në: Gjurmime albanologjike, 1969, nr. 1, f. 77-115.

Korça, Hafiz Ali (1874-1957). – në rev. Kultura Islame, 1941, nr. 3-4, f.

102-107.

Kur'an, Prishtinë, 1988, f. 381-383.

Mehdiu, Feti, “Hyrje” te Rexhep Voka,”Mendime”, Tetovë, 1991, f. 10.

Osmani, Shefik – Kazazi, Njazi: Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre

historiko-pedagogjike. Botim i MASH, Shtëpia botuese “Idromeno”, Tiranë,

2000, 366 f.

Voka, Rexhep. Mendime, Tetovë, 1991.

Zeka, Ramiz. Zhvillimi i kulturës Islame te shqiptarët gjatë shekullit XX,

Tiranë, 2002, 318 f.


Feti Mehdiu, studiues, orientalist, anëtar i redaksisë së revistës “Perla”.


Feti MEHDIU

BRENGAT E REXHEP VOKËS – NJË SHEKULL PAS

VDEKJES SË TIJ

Në përkujtim të njëqindvjetorit të vdekjes së Rexhep Vokë Tetovës

parapëlqeva të merrja në shqyrtim disa nga brengat e tij, të cilat janë

ende aktuale në mesin tonë. Rexhep Vokë Tetova1 është një nga autorët

e Rilindjes që ka mbetur i anashkaluar nga studiuesit, sidomos ata

shqiptarë. Këtë fakt e theksoi qartë akademiku Idriz Ajeti në vitin 1985,

kur u shpreh se: “Kundrejt kësaj trashëgimie gjuhëtarët shqiptarë e të

huaj, ... kanë mbajtur qëndrim, në mos përbuzës, indiferent po sigurisht.”

(Ajeti, f. 167) Nëse kemi parasysh rrethanat historike, R. Voka është një

nga shtyllat e historisë së arsimit kombëtar. Ai e meriton këtë epitet

me plot gojën. Është periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, një

moment kur nacionalizmi ishte në kulmin e përpjekjeve për të

mbizotëruar në të tëra fushat e zhvillimeve shoqërore: politike, fetare,

kulturore, diplomatike etj. Duhet pasur parasysh edhe funksioni që

ushtronte Rexhep Voka: ishte Myfti i vilajetit të Manastirit – njërit nga

katër njësitë shtetërore (vilajetet) që përbënin atdheun e shqiptarëve

(Arnautlluk).3

Zhvillimet historike kalojnë nëpër faza të ndryshme dhe nëpër

shtigje që është shumë vështirë të kuptohen në kontekst tjetër. Madje

1 Në veprat që botoi, vazhdimisht përdori ”Kalkandelenli”. Kalkandelen = Tetova, kurse

“li” tregon përkatësinë: i, e Tetovës; duhet thënë Tetovari. Kështu identifikohej Rexhep

Voka. 3 Shih hartat dhe dokumentet e tjera historike të fundshekullit të 19-të dhe fillimshekullit

të 20-të; Sami Frashëri, Vepra 7, pjesë të zgjedhura nga enciklopedia Kamusu-l-a`lam,

Prishtinë, 1984; Feti Mehdiu, “Vilajeti i Manastirit në Kamusu-l-a`lam”, Gjurmime

Albanologjike - seria e shkencave historike, nr. XIII, 1983 (Prishtinë).

58 Mehdiu

shumë herë kuptohen gabimisht. Kërkojnë investim të madh intelektual

që ato të vështrohen, të analizohen e të vlerësohen në kontekstin ku e kur

janë zhvilluar. Për rastin konkret të Rexhep Vokës duhet pasur parasysh

se gjuha shqipe nuk kishte alfabet të konsoliduar. Në kohën e tij

përpiloheshin abetare të gjuhës shqipe, shkruheshin doracakë në gjuhën

shqipe për masat e popullit. Nuk duhet harruar niveli i arsimimit të atyre

masave dhe kapaciteti i tyre për të ndjekur dhe kuptuar zhvillimin dhe

thyerjet historike që ndodhnin në fillim të shekullit XX, jo vetëm për

shqiptarët. Mungesa e kësaj qasjeje nga studiues të ndryshëm, në rastin

e Vokës, bëri që ky të jetë figurë e anatemuar për gati një shekull. Pas

botimit të veprave A-beja shqip4 , Mendime6 dhe Arnavutça mufassal

ilmihal7 dhe pas pjesëmarrjes së tij në Kongresin e Dibrës (Kadiu, f. 49-

78), që i kushtohej alfabetit të gjuhës shqipe, deri në vitin 1990 emri i tij

përmendej vetëm me konotacion negativ. (Alfabeti, f. 124)10

Rexhep Voka në Kongresin e Dibrës e kishte kundërshtuar ashpër

qëndrimin e Glisha (Gligorije) Elezoviqit. Elezoviqi përfaqësonte

elementin joshqiptar në këtë Kongres. (Kadiu, f. 77) Hasan Kaleshi qysh

në vitin 1957 dhe 1969 hapi shtegun për të studiuar veprën e Rexhep

Vokës. (Kaleši 1957; Kaleshi 1959). Edhe Islam Islami më 1972 ka

sjellë një ndihmesë të çmuar për këtë figurë të historisë së kulturës

shqiptare, të prejardhjes islame, por pa i njohur sa duhet veprat e Vokës.

(Islami, f. 108). Është dhënë gabimisht viti i botimit të veprës Mendime,

si viti 1328 h.; madje edhe ky është paraqitur të ketë qenë viti 1907 (po

aty).14 Pas vitit 1991, kur Këshilli i Bashkësisë Islame i Tetovës15 botoi

veprën Mendime të transkriptuar (shih Mendime te bibliografia), zuri fill

një qasje e re ndaj veprës dhe figurës së Vokës. U organizua një

promovim i kësaj vepre, u botuan një varg artikujsh ku trajtohej më

gjerësisht dhe më thellësisht koncepti i tij intelektual. Këto ndihmesa

ishin nxitur dhe mbështetur në veprën Mendime, që u kurorëzua me

4 A-beja shqip, Istanbul, 1327 h. (1909). Viti 1327 hixhri fillon në janar 1909. Disa

studiues gabimisht e kanë shënuar si viti 1910. 6 Mendime, 1327 h. (1909). 7 Arnavutça mufassal ilmihal, Istanbul, 1328 h. (1910) 10 Edhe botime të tjera Voka është paraqitur si reaksionar dhe kundërshtar i alfabetit të

gjuhës shqipe që u caktua në Kongresin e Manastirit. 14 Vitet e botimit të veprave të Vokës janë lexuar gabimisht. Duhet të jetë: Ilmihali është

botuar në vitin 1328 dhe ky është viti 1910, kurse Mendime është botuar në vitin 1327

(1909). 15 Shfrytëzoj rastin t’i shpreh falënderimet e mia të sinqerta që realizoi botimin e dy

veprave të Vokës: Mendime dhe Ilmihali mufassal. Vepra Mendime e Vokës, e

përgatitur për shtyp më 1975, priti deri në vitin 1991 në redaksi të revistës Jehona. Me

ndihmën e KBI bëhet pronë e opinionit shqiptar.

Brengat e Rexhep Vokës – një shekull pas vdekjes së tij 59

veprën e dr. Vehbi Bexhetit: Rexhep Voka dhe vepra e tij. (shih te

bibliografia).

Autorit Islam Islami i takon merita që voli e solli para lexuesit

shqiptar të dhëna me dobi të madhe nga bashkëkohës dhe nxënës e shokë

të Rexhep Vokës: mulla Muhamet Hyseni, Sabri Hyzeiri, as mulla

Mexhiti e as mulla Rushani me shokë, të cilët në vitin 1971 ishin në

moshën tetëdhjetëvjeçare. (Islami, po aty) Pa dyshim, kontributi i

Këshillit të Bashkësisë Islame në Tetovë dhe i miqve të mi të shtrenjtë

prof. Ruzhdi Zeqiri dhe dr. Ismail Nuhiu, që më siguruan veprën

Mendime të Vokës, për lexuesit shqiptarë të kohës sonë është i

lavdërueshëm20 . Rexhep Voka duhet të hyjë në analet e historisë së

kulturës shqiptare. Në vitin 1993 Presidenti i Shqipërisë Sali Berisha e

dekoroi Rexhep Vokën me “Urdhrin për veprimtari patriotike të kl. I”21;

në vitin 1994 përfaqësohet në Leksikonin e shkrimtarëve shqiptarë

(Hasani, s.v., Voka), në vitin 2008 në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar23,

ndërsa në vitin 2013 edhe në Enciklopedinë Islame - Islam

Ansiklopedisi24. Në burimet e lartpërmendura dalin disa çështje, të cilat

mbeten t’i zgjidhin hulumtuesit e veprës së Vokës. Përparësi u duhet

dhënë veprave: Kujtimet e Kongresit të Dibrës (Manastir, 1909; shih:

Hasani, po aty), Arnavutça gramer kitabi (Istanbul, 1911), nëse

vërtetohet se është vepër e Vokës.26 Në këto burime rastis të ketë edhe

ndonjë lëshim që mund të jetë i natyrës teknike, por që ka nevojë për

kujdesin e punonjësit shkencor që trajton veprën e Rexhep Vokë

Tetovës. Në librin e A. Kadiut (Po aty), në listën e pjesëmarrësve të

Kongresit, emri i Rexhep Vokës paraqitet disa herë: nr. rendor 54,

Rexhep Voka, nr. rendor 217, Rexheb Efendiu, myftiu i Manastirit, nr.

rendor 294, Rexhep Voka. Këso përsëritjesh ka edhe me emra të tjerë, si

nr. 133, Hafëz Sherif Langu, nr. 258, Hafëz Sherif Palikuqi; nr. 131,

Hafiz Mehmet Kodra, nr. rendor 187, Hafiz Mehmet Kodra. (Kadiu, po

aty) Në Fjalorin enciklopedik shqiptar (vëll. 3), kur radhiten veprat e

Rexhep Vokës, mungon vepra Arnautça mufassal Imihal, përkundër

faktit se kjo vepër është botuar në vitin 1996 në Tetovë, e transkriptuar

nga Llukman Elmazi dhe redaktuar nga Feti Mehdiu29. Edhe te punimi i

Islam Islamit ka mangësi që ka qenë e mundur të shmangeshin.

20 Sa kohë që veprat e Vokës ishin me shkrimin arab, ashtu si i pati botuar autori,

studimet rreth tyre kanë qenë sipërfaqësore. 21 Republika e Shqipërisë – Presidenti i Republikës, dekreti nr. 435, dt. 26.1.1993. 23 Fjalori enciklopedik shqiptar, vëllimi 3, Tiranë, 2008, s.v., Voka. 24 Islam Ansiklopedisi, 43. Cilt, Istanbul, s.v., Voka. 26 Islam Ansiklopedisi, cilt. 43, Istanbul, 2013, s.v. Voka. Prof. Kaleshi ka shprehur tjetër

mendim për këtë vepër. Shih: Gjurmime Albanologjike, nr. 1, 1969 (Prishtinë). 29 Rexhep ef. Voka , Mufassal Ilmihal, Tetovë, Bashkësia Islame, 1996. (Ilmihali i

Rexhep Vokës në gjuhën e sotme).

60 Mehdiu

Tetovari Rexhep Voka, Mendime, 1328 (Tetovë, 1991)

Njerëzit që marrin përgjegjësi para popullit të vet, qoftë edhe vetëm

të një segmenti në shoqëri, sikurse është pozita e myftiut, duhet të jenë si

figura e Rexhep Vokës. Ata nuk kanë kohë të mendojnë se ditët e fundit

të jetës mund t’i kalojnë duke shitur lule rrugëve, siç ndodhi me myftiun

e Manastirit, Rexhep Vokën30. Rexhep Voka veproi ashtu si e kishte

kuptuar detyrën e tij. Për Vokën brenga kryesore ishte ngritja dhe

arsimimi i masave të popullit “me din e me dije”, në “gjuhën e vet”. Ai

është shumë i qartë: “Nuk asht pa në tarihe31 e në jetë nji milet xhi asht

30 Ky konstatim është paraqitur edhe në Islam Ansiklopedisi. 31 Histori.


parue e asht naltzue pa këndue në gjuh të vet.” (Mendime, f. 15) Prandaj,

për ta kursyer popullin e vet nga grackat që mund t’u afrojnë rrethanat, la

dy vepra: Arnavutça mufassal Ilmihal dhe Mendime.

R. Voka shprehu pikëpamjet e veta dhe vazhdimisht ngriti zërin për

një qeverisje të popullit pa i cenuar identitetin e formuar në shekuj,

brenda kritereve e kornizave të kohës së vet, me din e me dije, pa

pretendime për tjetërsim. Gjatë shekullit pas vdekjes së tij janë dhënë

vlerësime kuturu edhe për të, duke e trajtuar brezin e Vokës si analfabet.

Voka dhe brezi i tij nuk ishin analfabetë! Ata që kishin kryer

studime në qendër të sulltanatit, që e njihte bota, dhe shërbeheshin me

gjuhën e me shkrimin zyrtar të gjysmës së Azisë dhe tërë Ballkanit, nuk

ishin analfabetë! Ishin elitë e popullit të tyre, sepse zotëronin alfabetin e

dytë në botë (Hiti, 1967), por nuk dinin alfabetin cirilik.

Në kohën kur vepronte Rexhep Voka, zhvillohej një luftë e ashpër

mes dy frymëve: njëra pseudokombëtare dhe tjetra e pseudofetare. Të

dyja këto vepronin nën maskën e fetares apo nën maskën e kombëtares.

Ishte mbjellë një frymë në kundërshtim me parimet që përfaqësonte

myftiu Voka. Ky mbështetej në Kuran, se duhet dije – për dije të shkosh

edhe në Kinë, kurse fryma tjetër shtronte idenë se dija duhej të jetë

patjetër në gjuhën e kombit – në këtë rast vetëm shqip. Nuk përfillej fakti

se, të paktën prej kur dihet për historinë e shqiptarëve, këta ishin

shkolluar në gjuhën latine, në gjuhën greke dhe gjatë periudhës osmane

në gjuhën turke të asaj kohe, që shkruhej me alfabetin arab, alfabeti i

librit të shenjtë islam, Kuranit. Përqendrimi u bë kundër shkronjave

arabe, përkundër përpjekjeve të hafiz Ali Korçës, për të treguar se:

Shkronjat fe nuk kanë

Mjet për t`u marrë vesh janë.

Përkundër kësaj valët e jetës vazhdonin marshin krejt ndryshe.

Pasojat e atyre valëve i ka përjetuar edhe brezi im, kur njëra anë bënte

thirrje: “mos shko në shkollë se prish fenë”, tjetra me veprime praktike

nëpër shkolla “me ujë e me bonbone” ua prishte nxënësve agjërimin e

Ramazanit. Këto dy gracka që gjallëronin në mesin e shqiptarëve në

masë të madhe e pengonin arsimin, sidomos të femrave shqiptare. Në

këso rrethanash veproi myftiu i Manastirit, Rexhep Vokë Tetova, dhe

këto brenga ai i shprehu dhe i sqaroi më së miri në veprën e tij Mendime.

Kam shkëputur për këtë rast disa nga brengat e Vokës, që, gjithnjë

sipas mendimit tim, vazhdojnë ta ndjekin popullin e Vokës. Thirrja e

Rexhep Vokës:

O burra! O bijë, mirë ta dini që feja e dija

janë si dy fletë për njerëzinë nga Perendija. (Mendime, 24)

62 Mehdiu

sigurisht është rezultat i frymës euforike të kohës së tij – fillimi i

shekullit të 20-të, kur për çdo mangësi e mossukses në administrimin e

shoqërisë i hidhej faji fesë! Për çdo të keqe që ndodhte, fajtor ishte feja,

prandaj duhej ndarë feja nga dija. Nëse këtë e përkthejmë në rrethanat e

sotme, do të kuptojmë shmangien e përbërësit edukativ nga ai arsimor35.

Ndarja e fesë nga dija për Vokën ishte ndjellakeqe, fuste frymë

kaotike në sistemin edukativ-arsimor, sepse ai tek feja shihte “virtyte të

mira”.

Shprehja e Vokës: “... dy fletë për njerëzinë nga Perendija” nuk

janë fletë libri të faqosura me numra një e dy dhe që mund t’i ndash

njërën prej tjetrës pa asnjë pasojë, se mund t’i blesh në librari, por janë

dy fletë “... nga Perendija”, për fluturim! Janë krahë, flatra, pa të cilat

nuk mund të fluturohet. Këto dy fletë (krahë) janë: “për njerëzinë nga

Perendija”. Nuk i prodhon fabrika e letrës, as fabrika e aeroplanëve,

prandaj autori i Mendimeve arrin në konstatimin: “një njeri që nuk ka fe

e dije ... të vdektë dije” (Mendime, f. 24), ngase si pasojë e

mosfluturimit, sigurisht vdes.

Kjo shprehje e figurshme kërkon analizë të hollësishme dhe të

thellë, në mënyrë që të kuptohet se sa i vlefshëm është njeriu që nuk i ka

kultivuar këto “dy fletë”, të cilat ia ka dhënë Perendija. Ajo “fleta”,

krahu për fluturim, që i referohet dijes, e brengoste Vokën, sepse populli

i tij nuk e kishte në “gjuhën e vet” (Mendime, f. 15). Ai u bënte me dije

bashkëkombësve të vet se: “Nuk ka në histori asnjë shembull, e në jetë,

që një popull ka përparuar dhe është ngritur pa mësuar në gjuhën e vet”.

Nuk ka se si të jetë më i qartë koncepti i Vokës lidhur me ngritjen e

shkallës së arsimit dhe të edukimit të popullit shqiptar në fillim të

shekullit të 20-të, dhe ai e kishte vlerësuar se dija ka përparësi në raport

me shkrimin, dhe kjo duhej arritur në “gjuhën e vet”. Kjo bindje e

kishte nxitur të bënte një alfabet, që për kohën e tij ishte më lehtë të

përvetësohej për të lexuar libra. Voka ofroi vetëm një alternativë, me

grafinë arabe, por nuk ishte i pari e as i vetmi që vepronte kështu.

Shprehja e Vokës se një kategori e caktuar e njerëzve “s’dallon dot

prej bagëtive” është shprehje që e gjen edhe në suren Enam, në Kuran.

Nga udhëheqësit si Voka është e pritshme që të flasin në frymën e

burimeve islame, sado që ato mund të duken të rënda. Ata nuk i lejojnë

vetes që të bien në grackat ideologjike të kamufluara nën maska të

ndryshme, sidomos të ideologjive që shërbenin për ndërtimin e

platformës ateiste, të kamufluar me filozofinë iluministe. Ai u shpreh

shumë qartë: “një njeri që shikon vetëm të hajë e të pijë e nuk mundohet

35 Edukimi, nëse ndahet nga arsimi, nënkupton këputjen e njërës “fletë, njërit krah”.


të fitojë virtyte të mira dhe të mësojë fe e dije s’dallon dot prej bagëtive,

përveç se të hajë e pijë” (Mendime, f. 24)

Edhe brenga tjetër e Vokës, një cilësi njerëzore (që nuk e gjen te

kafshët), është shqetësuese edhe aktualisht, sepse:

Mundohemi ditë për ditë

Njani-tjetrit sytë me ia qit. (Mendime, f. 26)

Rexhep Voka, si një njeri i pajisur me fe e me dije, aq më shumë si

një myfti që bart përgjegjësinë më të madhe para Krijuesit, këmbëngul

që të mbjellë te bashkëkombësit e vet frymën që e ka mësuar në Kuran

për Ehlu-l-kitabët: pasues të Librave të Shenjtë (Tevrat, Ingjil, Kuran),

sepse këto kanë burim të përbashkët hyjnor. Këtë frymë e kultivonin

edhe rilindësit e tjerë shqiptarë, që përsërisnin vazhdimisht: Myslimanë e

të Krishterë Perëndia na ka bërë ... Voka brengosej edhe nga dallimet

me indikacione përçarëse që shihte në mesin e bashkëkombësve të vet.

Ishte i bindur se janë farë e huaj e mbjellë te shqiptarët për të krijuar

grupime fetare dhe gjuhësore sipas ideologjive dhe krahinave, për të

nëpërkëmbur fenë dhe kombin, prandaj këmbëngulte: “Të mos themi se

ky është mysliman e ky tjetri i krishterë, jo toskë, jo gegë. Se të gjithë

jemi ... një fis e një farë. (Mendime, f. 30)

Ndjesinë që kishte Voka ndaj brezit që vjen, e shprehte kur u bënte

thirrje prindërve të tyre “... që të ndërtojnë kasolle me kashtë, veç le të

mësojnë ...” sepse “... djemtë tanë ... kujt t’i teket i merr nëpër këmbë”

dhe shpërthente:“Ku jeni o krerët e Shqipërisë? E fikët veten dhe i koritët

varret e emrat e prindërve tanë!” (Mendime, f. 26)

Brengat e Rexhep Vokë – Tetovës, edhe një shekull pas vdekjes së

tij, nuk janë shëruar tërësisht42. Neve na mbetet edhe një brengë shtesë:

paraqitja e plotë e tërë veprave të Myftiut të Manastirit: Kalkandelenli

Rexhep bin Nuredin Vokës. Hapi i parë, shumë i mundshëm, është

ribotimi i veprave të tij: Elif baja apo A-beja shqip, Mendime, Arnautça

mufassal Ilmihal. Hapi i dytë mbetet hulumtimi për veprat e Vokës:

Kujtimet e Kongresit të Dibrës, 1909, Manastir43 dhe Arnavutça gramer

kitabi 44 . Gjithashtu duhet trajtuar objektivisht pjesëmarrja e tij në

Kongresin e Dibrës. Elif baja shqip, një tip abetareje për fëmijë të klasës

parë45 ende nuk është në duart e studiuesve. Sjellja e kësaj vepre duhet

realizuar nga profesionistë me kompetencë, që i njohin të dyja shkrimet:

42 “Aktualiteti i veprës Mendime e Rexhep Vokë Tetovës”. - Dituria Islame, nr.

50/1993, Prishtinë, f. 40-42. 43 Kështu e përmend Hasan Hasani në Leksikonin e shkrimtarëve. 44 Shih shënimin 23. Veprën e Vokës Arnavutça gramer kitabi, nuk e kam pasur në dorë. 45 Në veprat e tjera përdorte Rexhep Xhudi bin Nuredin Voka, kurse te kjo vepër shënon

vetëm Rexhep bin Nuredin Voka, gjë që kërkon një shpjegim.

64 Mehdiu

semit dhe latin. Është koha që Elif baja shqip e Rexhep Vokës të jetë

pjesë e monografisë për abetaret e gjuhës shqipe.

Me rastin e realizimit të këtij hapi, që shpresoj se nuk do të

vonohet, është edhe një çështje që meriton të trajtohet. Laramania e

përdorimit të identitetit personal të autorit Voka në botimet e deritashme

ka qenë si pasojë e njohurive jo të mjaftueshme rreth alfabeteve semit e

latin dhe e drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Në veprën e tij të parë që del

me shkronja (latine) të gjuhës shqipe qëndron: Rexhep Xhevdi bin

Nuredin Voka, te vepra Arnavutça Mufassal Ilmihal del ... Xhaudi bin

Nuredin Voka, në Islam Ansiklopedisi e gjejmë Xhydi. Te forma Xhaudi

është fjala për zbatimin e një rekomandimi që del nga drejtshkrimi i

gjuhës shqipe, ku thuhet: shkronja w e anglishtes duhet të jepet me u

(shih më gjerësisht: Mehdiu 1984; 2001). Kjo ka sjellë huti edhe te

shumë emra me prejardhje semite. Ky është një gabim që duhet

korrigjuar pa diskutim. Ndërkaq për format: Xhudi dhe Xhavdi ndihmë të

vlefshme mund të afrojnë familjarët dhe bashkëfshatarët e Vokës, të cilët

e dinë çfarë emrash ka pasur apo mund të ketë edhe sot në Shipkovicë:

Xhevdi apo Xhudi47. Kjo është një çështje që mund të zgjidhet dhe të

zbatohet lehtë. Por çka mund të bëhet sot nuk duhet lënë për nesër.

Duhen sqaruar mendimet e shprehura se Voka i ka përdorur Xhudi apo

Xhavdi si pseudonim. Nëse kanë pasur këtë funksion, është me interes që

hulumtuesit e rinj të gjejnë arsyet.

Si përfundim i tërë kësaj do të thosha: Për të vlerësuar si duhet

figurën e Rexhep Vokës, u takon institucioneve me kompetencë

profesionale shkencore e kulturore, pa shpërfillur vullnetin e

gatishmërinë e askujt, që në krye të një shekulli pas vdekjes, të

investojnë konkretisht në veprat e Rexhep Vokës për një botim kritik të

merituar. Me këtë mbyllen shtigjet e paragjykimeve dhe të

manipulimeve me emrin dhe autoritetin e myftiut të Manastirit – Rexhep

ef. Vokë Tetovës. Mund të bëhen tri vëllime: A-beja shqip, Mendime dhe

Ilmihali shqip ose mund të bëhet një botim i ngjeshur me të tria veprat në

një vëllim, por të bëhet ashtu si e meriton Voka – një figurë e shquar e

Rilindjes Kombëtare.

Vepra A-beja shqip e Rexhep Vokës deri tash nuk ka qenë në duar

të studiuesve të Vokës. Së shpejti do të vihet në shërbim të opinionit të

interesuar sipas modelit të veprës Mendime dhe Ilmihali mufassal.

47 Y ose U, Xhudi apo Xhydi, është çështje e harmonisë vokale, nuk paraqet deformim të

veçantë.


Abeja shqip

Konstantinijje, 1327 – (botim i dytë)48

O dije , o drit

- o yll i Zotit i nalt

Lij lij e na zhndrit

– se ena në terr e në balt

Në këto vargje, të cilat autori i abetares, Rexhep Voka i ka vënë në

ballinë të A-besë shqip, shihet se ai përdori shenja diakritike për të

shprehur dyshkronjëshat e alfabetit të Manastirit (1908): ll, rr, dhe

zanoren ë, të cilat nuk i ka alfabeti i periudhës osmane, as alfabeti që

përdorën bejtexhinjtë shqiptarë.

Nga veprat e Vokës, vetëm Ilmihali i përket fushës islame.

A-beja shqip, Mendime dhe Kujtimet e Kongresi të Dibrës apo

ndonjë tjetër nuk janë me çdo kusht islame! Nëse ato studiohen nga

kompetentët e fushave filologjike, filozofike, historike, teologjike,

politike, diplomatike etj., sjellin freski dhe ngjallin interesimin e

48 Deri tash nuk më ka rastisur të shoh ndonjë shënim për botimin e parë.

66 Mehdiu

studiuesve të rinj. Ky edhe është qëllimi kryesor i angazhimit tim për

këtë figurë dhe këtë përvjetor.

Bibliografi

Ajeti = Idriz Ajeti, Studime gjuhësore në fushë të shqipes. II. “Rilindja”.

Prishtinë, 1985, 302 f.

Alfabeti = Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nëndor

1908) Studime, materiale, dokumente. Redaktor përgjegjës: M. Domi.

Universiteti i Tiranës. Instituti i Historisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i

Letërsisë. Tiranë, 1972, 451 f.

Bexheti = Vehbi Bexheti, Rexhep Voka dhe vepra e tij 1847-1917. Tetovë,

2001, 166 f.

Hasani = Hasan Hasani, Leksikon i shkrimtarëve shqiptarë 1501-1990,

Prishtinë, 1994.

Hiti = Filip Hiti, Istorija arapa. Sarajevo, 1967.

Islami = Islam Islami, “Jeta, puna dhe veprimtaria pedagogjike e Rexhep

Vokës”. Dituria (Prishtinë),nr. 2-3/1971/72.

Kadiu = Arian Kadiu, Katër kongreset kombëtare për alfabetin e shqipes.

Refleksione dhe thellime. Tiranë, 2016, 179 f.

Kaleši 1957 = Hasan Kaleši, Prilog poznavanje arbanaske književnosti iz

vremena preporoda, GND, NRBiH, Balkanoloski Institut, Sarajevo, I,

knjiga, 1957, sur. 352-389.

Kaleshi 1969 = Hasan Kaleshi, “Disa aspekte të luftës për alfabetin shqip të

Stambollit”. - Gjurmime albanologjike, 1, 1969, Prishtinë, f. 77-115.

Mehdiu 1984 = Feti Mehdiu, Drejtshkrimi i disa emrave arabë në gjuhën

shqipe. - Gjuha shqipe (Prishtinë), 3/1984, 1, f. 24-26.

Mehdiu 2001 = Feti Mehdiu, Emrat arabë dhe drejtshkrimi i gjuhës shqipe. -

Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare.

Prishtinë 2001, f. 333-340.

Mendime = Rexhep Vokë - Tetova, Mendime, Tetovë, 1991/1412.

Parathënia, transkribimi dhe përshtatja në gjuhën e sotme shqipe: Dr. Feti

Mehdiu,


Drita Lazri, studiuese, përkthyese.


Drita LAZRI

KOSTUMI POPULLOR SHQIPTAR NË POEZINË

RUSE. NJË VJERSHË E VITIT 1835

Është befasi e këndshme që

pas afro dy shekujsh na mbërrijnë

komplimente kaq të përzemërta për

shqiptarët, jo nga gjuhëtarë, apo

studiues, apo vizitorë të dhënë pas

udhëtimeve, as nga piktorë të

njohur të natyrës dhe burrave e

grave shqiptare, po nga një poete

ruse, madje nga një konteshë! Ajo

është Evdokija Petrovna

Rostopçina, e shastisur pas brigjeve

të Jonit, pas bujarisë së shqiptarëve,

e mahnitur nga hijeshia e veshjeve

tona popullore, e joshur mbase nga

ndonjë trim apo palikar, siç e quan

ajo luftëtarin shqiptar. Emri i saj nuk do t’u thoshte ndonjë gjë

admiruesve të poezisë lirike në Rusinë e sotme, po dikur atë e mbanin

për poete me ndjeshmëri të fortë romantike.

Evdokija Rostopçina ka jetuar në gjysmën e parë të sh. XIX (1811-

1954), në epokën e artë të poezisë ruse. Bashkëkohëse e Pushkinit,

Lermontovit dhe e gjithë asaj plejade të famshme, nuk kishte si të

shkëlqente pranë tyre e as të krahasohej, por ja që me shumë syresh ajo

pati njohje e miqësi. Ata e kanë pëlqyer, ia kanë mbështetur talentin, i

68 Lazri

1 Fjalë e origjinalit.

kanë kushtuar madje poezi (Tjutçevi, Ogarjovi, e ndonjë tjetër). Poeti

Zhukovski e ka admiruar aq shumë, sa u bë mentori i saj poetik. As

kritikët e kohës, ndër ta edhe V. Belinski, nuk lanë jashtë vëmendjes

dhuntinë e saj poetike. Rostopçina ishte gjithashtu e njohur dhe e pëlqyer

midis lexuesve. Por vetëm kaq e kjo deri në njëfarë kohe. Pak e nga pak

popullariteti i saj zuri të bjerë, dhe ja përse:

Bijë e një funksionari të lartë në administratën e carit, ajo u rrit mes

guvernantesh europiane, mori edukim të mirëfilltë e të shumanshëm për

kohën, zotëronte disa gjuhë të huaja, ishte e dhënë me pasion pas

leximit. Edhe pas martesës, kur u bë “kontesha Rostopçina”, ajo i mbajti

të forta lidhjet miqësore me botën letrare e kulturore. Ndër të njohurit e

saj po përmendim Pushkinin, Gogolin, Lermontovin, Vjazemskin,

Odojevskin, Glinkën, Listin e shumë të tjerë.

Në sallonet letrare Evdokija apo Dodoja, siç e thërrisnin, ishte një

mikeshë e preferuar jo vetëm për hijeshinë, por edhe për gjallërinë në

debate. Ishte me karakter të fortë, e pavarur në gjykimet, kurajoze në

vendimet. Bie fjala, në moshën 20-vjeçare shkroi poezinë e saj të pare të

titulluar “Martirëve”, plot me admirim për aktin patriotik e vetëmohues

të Dekabristëve (kundërshtarë të monarkisë absolute të carit nga radhët e

aristokracisë ruse, që u dënuan rëndë pas një orvatjeje të tyre kundër

regjimit në dhjetor 1825). Dhe as që pyeti për telashet që mund t’I

hapeshin të atit nga car Nikolla I. Ato vargje që nuk mund t’i lejonte

censura, ajo i kopjonte natën me shokët e saj për t’i përhapur dorazi.

Guxim edhe më të madh qytetar shfaqi kur botoi me kryeneçësi poezinë

“Martesë me dhunë”, një metaforë transparente ky titull për

marrëdhëniet midis Polonisë e Rusisë. Ishte shprehje solidariteti me

kryengritjen popullore në Poloni kundër vendimit të car Nikollës I, cili e

ndëshkoi rëndë atë vend liridashës, duke e kthyer në një provincë të

Rusisë. Por cari nuk ia fali konteshës këtë ‘herezi’, duke e dëbuar nga

Sankt-Peterburgu.

Dodoja kish edhe një zemër të butë: i dhimbseshin njerëzit në

nevojë e i ndihmonte me sa mundej. Ishte i njohur në publikun rus gjesti

i saj bujar për t’ua dhuruar shoqatave bamirëse të gjitha honoraret që i

takonin nga botimet .

Mirëpo për fat të keq Dodoja pati një martesë të palumtur. Konti

Rostopçin qëlloi njeri cinik e arrogant. Kontesha ndihej e lënduar, e

trishtuar; nisi ta ndante jetën e saj midis salloneve mondane, nga njëra

anë, e të jepej pas të pirit, dëfrimeve e zbavitjeve të tepruara, nga ana

tjetër, gjë që u dha shkas thashethemeve e komenteve dashakeqe. Për t’u

Kostumi popullor shqiptar në poezinë ruse. Një vjershë e vitit 1835 69

harruar, ajo bënte udhëtime nëpër Europë, po sidomos pëlqente edhe

udhëtimet e gjata në vendet ekzotike, nga ku e ka burimin edhe poezia

“Vesha kostumin shqiptar” (Надевая албанский костюм), të cilën e

kemi sot në dorë falë kujdesit të prof. Nikolai Leonidoviç Suhaçevit nga

Instituti i Gjuhësisë në Sankt-Peterburg, i cili, në kuadrin e interesave të

tij ballkanologjike, ka treguar interesim të vijueshëm edhe për

Shqipërinë e për kulturën shqiptare dhe ka ardhur disa herë në vendin

tonë.

E. Rostopçina e ka shkruar këtë vjershë me 6 strofa plot ëndërrim

romantik më 6 janar 1835, d.m.th. kur ishte mjaft e re, 24 vjeçe. Ajo ka

lënë shumë poezi në frymë romantike, disa komedi satirike në vargje,

tregime dhe jo pak përkthime. Shumicën e shkrimeve e botoi në shtypin

e kohës. Jo se nuk u pëlqye nga lexuesit. Por popullariteti i saj në publik

erdhi duke u mehur. Publiku, bartës i paragjykimeve të kohës, i ndikuar

nga thashethemet dashakeqe që qarkullonin për jetën e saj private, pak

nga pak e la në harresë veprën e saj. Kështu Dodoja i ngrysi vitet e fundit

e në Moskë, ‘e internuar’ nga cari, e vetmuar, e shpërfillur, e fundosur

nga lëngata e rëndë, e sidomos e zhytur në harresë. Por prapëseprapë

Rostopçina me veprën e saj ka mbetur në historinë e letërsisë ruse. Ajo,

siç thuhet, ‘e hoqi këmbën zvarrë’, duke ua hapur shtegun poeteshave që

do ta pasonin pas disa dekadash, si Ahmatova, Cvetajeva, të cilat do ta

ngrinin në piedestal poezinë ruse e që sot rrugën e tyre e ndjekin dhjetëra

e dhjetëra të tjera. Kurse ne, si shqiptarë, i jemi mirënjohës për këtë

relike të bukur e të çmuar poetike, me të cilën ajo ka shprehur

frymëzimin e saj nga hijeshia mahnitëse e kostumit popullor shqiptar dhe

ua ka përcjellë mbresat e përjetuara dashamirëve të shumtë të poezisë në

Rusinë e akulluar të janarit 1835, duke ua bërë të njohur edhe emrin e

vendit e të popullit me atë ndjenjë të lartë artistike dhe fisnikëri e bujari

shpirtërore.

VESHA KOSTUMIN SHQIPTAR

Kostum shqiptar plot hijeshi

Nga ngrica e dimrit më shpëto,

Më sill pak paqe e lumturi,

Nën diell të jugut më shkarko.

Moj feste, gjithë nur shqiptarke

Më bëj që t’i harroj vërtet

Dëfrime e sjellje lajkatare,

Çfarë na zë frymën në qytet!

НАДЕВАЯ АЛБАНСКИЙ КОСТЮМ

Наряд чужой, наряд восточный,

Хоть ты бы счастье мне принес,

Меня от стужи полуночной

Под солнце юга перенес...

Под красной фескою албанки,

Когда б забыть могла я вдруг

Бал, светский шум, плен горожанки,

Молву и тесный жизни круг!

70 Lazri

1 Fjalë e origjinalit.

Ah, veç një ditë të fluturoja,

Si zog i lirë në hapësirë,

Në breg të Jonit të ndaloja,

Të ngopesha me erë të d’lirë!

Do t’i dërrmoja vetë me këmbë

Zakonet, kodet e pështira,

Mes trimash t’egër hijerëndë

Do të shijoja orë të lira!

Tej malesh do ta gjeja vetë

Kasollen që mban hapur derën

Dhe bujarinë e vërtetë

Te miq fisnikë e zemërgjerë.

Do gjeja paqe e lumturi

Që s’i kam njohur në pallat,

Një palikar1, një trim të ri

Me sytë tërë flakë e zjarr.

Когда б хоть на день птичкой вольной

Свободной дочерью лесов,

Могла бы я дышать раздольно

У Ионийских берегов!

Разбивши цепь приличий скучных,

Поправ у ног устав людей,

Идти часов благополучных

Искать меж гордых дикарей!

Как знать... Далёко за горами

Нашла б я в хижине простой

Друзей с горячими сердцами,

Привет радушный и родной!

Нашла бы счастия прямого

Удел, не знаемый в дворцах,

И паликара молодого

Со страстью пламенной в очах!


Klara Kodra, studiuese.


Klara KODRA

MOTIVI I PAVDEKSHMËRISË SI DËNIM

TE M. KUTELI, J. SWIFT-I, M. GORKI, K. ČAPEK-U

Ëndrra për pavdekësi është një nga ëndrrat më të lashta të njerëzimit,

siç dëshmon eposi antik babilonas për Gilgameshin, që ka në bazë të vet

kërkimin e një mjeti magjik për ta realizuar këtë ëndërr, kërkim që pas një

fitoreje në dukje (gjetja e frytit magjik) përfundon në disfatë (rrëmbimi i

këtij fryti nga ana e gjarprit). Edhe në Bibël ndeshim Pemën e Jetës që

mishëron pavdekësinë dhe figurën e gjarprit që mishëron të keqen,

mëkatin i cili sjell si pasojë vdekjen.

Është paradoksale që pikërisht aspirata për pavdekësi, aspirata më e

lartë e njerëzimit, të jetë përfytyruar si dënim në disa vepra letrare që u

përkasin shkrimtarëve të shekujve të ndryshëm, drejtimeve të ndryshme

letrare, kombeve të ndryshme dhe me individualitet krijues e “vizion të

jetës” të ndryshëm, si Mitrush Kuteli në letërsinë shqiptare në novelën e

vet të mrekullueshme “E madhe është gjëma e mëkatit”, dhe paraardhësit

ose bashkëkohësit e tij Johnathan Swift, Maksim Gorki, Karel Čapek në

vepra e tyre të llojeve të ndryshme.

Ky paradoks mund të shpjegohet me aspirata të tjera njerëzore që i

japin kuptim jetës, si lumturia, rinia e përjetshme, komunikimi me njerëzit

e tjerë, dashuria, kështu që pavdekësia, ëndërr tërheqëse në vetvete,

shndërrohet në dënim, identifikohet me vetminë dhe ndjenjën e fajit te

novela e lartpërmendur e Kutelit, me përjetësimin e pleqërisë dhe të

vuajtjeve, si në “Udhëtimet e Guliverit” të Swift-it, me vetminë, si në

tregimin për Larën të M. Gorkit, me tharjen e ndjenjave, si në

tragjikomedinë e Karl Čapek-ut “Çështja Makropulos”.

72 Kodra

Në fakt ne po krahasojmë shkrimtarë dhe vepra që qëndrojnë mjaft

larg ndërmjet tyre. Dhe sipas pohimit të drejtë të studiuesit Siegbert

Prawer, lloji më i vështirë i studimit të krahasuar “është ai që synon të

përkufizojë dhe të krahasojë tradita kombëtare të ndryshme njëra nga

tjetra” (Prawer, f. 13). Në të vërtetë është fjala për një shkrimtar shqiptar,

një autor anglez, një rus dhe një çek, të cilët për më tepër u përkasin

kohërave të ndryshme dhe drejtimeve të ndryshme letrare.

Duke ballafaquar këto tekste, në fakt ne po mbështetemi në konceptin

e placingut, që përbën ndihmesën më origjinale në studimet e sotme të

letërsisë së krahasuar angleze, siç pohon studiuesja Susan Basnett dhe si

shpjegon S. Prawer-i, domethënë në “ndriçimin reciprok të teksteve të

ndryshme apo të një serie tekstesh, të vështruar njëri pranë tjetrit;

maksimumi i kuptimit që arrijmë duke ballafaquar një numër të caktuar

veprash, autorësh dhe traditash letrare (shpesh shumë të ndryshëm midis

tyre). (Prawer, f. 102) Ky lloj studimi i krahasuar i letërsisë buron nga

ideja e poetit dhe kritikut Matthew Arnold (1822-1888) se “tekstet bëjnë

pjesë në një qilim të madh ndërtekstor” (Basnett, f. 76).

Kuteli mund të ketë pasur si paratekst kryesor legjendën e hebreut

shëtitës që dënohet me një vetmi dhe endje shekullore të pafund për

përbuzjen që shfaq ndaj Krishtit. Gjithashtu edhe tekstet e Swift-it dhe të

Gorkit, që ai i njihte, mund t’ia kenë ngacmuar nënvetëdijen në kohën e

krijimit të novelës së tij, një nga kryeveprat e tij në prozë. Për sa i përket

Čapek-ut dhe pjesës së tij dramatike, s’kemi të dhëna të sigurta se Kuteli

i ka njohur, pra, mund të jetë fjala për një rastësi motivi, meqenëse ky

motiv paradoksal ka zënë vend ndër “motivet shtegtare”.

Të ndalemi, pra, te personazhet dhe fabulat e subjektet e këtyre

veprave. Tatë Tanushi është figurë e një personazhi ndërlikuar, është një

njeri me botë të gjerë shpirtërore, që beson në vlera të larta morale, të cilat

e bëjnë jetën të denjë për t’u jetuar, beson te dashuria në kuptimin erotik,

por edhe në sublimimin e saj si agape, te bukuria dhe arti. Ai ka arritur ta

njohë dashurinë e vërtetë me Kalijen (Noemin), gruan e vet, vajzën e

bukur nga Galileja (në përshkrimin e kësaj dashurie fizike dhe shpirtërore,

Kuteli frymëzohet nga parateksti biblik “Kënga e këngëve”, ky himn i

jashtëzakonshëm që nuk i gjendet shoku, për bukurinë dhe dashurinë

njerëzore, por edhe nga lirika popullore shqiptare e dashurisë që vizaton

portrete ideale vajzash dhe shkrin lirizëm dhe dramatizëm).

Autori guxon këtu (si shkrimtar tepër origjinal që është) t’i hyjë një

sfide me realizmin tepër të veçantë të Biblës që studiuesi E. Auerbach ia

kundërvinte realizmit të Homerit me cilësitë e tij (Auerbach, 1968) dhe

gjithashtu me realizmin e ndërthurur me romantizëm të folklorit shqiptar.

Kuteli i modernizon paratekstet e veta duke u dhënë një vulë të tijën të

veçantë. Po le të ecim përpara duke analizuar zhvillimin e mëtejshëm të

Motivi i pavdekshmërisë si dënim te M. Kuteli, J. Swift-i, M. Gorki, K. Čapek-u 73

subjektit që do të çojë te disa motive të reja, nga ai i dashurisë triumfuese

te ai i vdekjes si armike e jetës, dashurisë dhe lumturisë, te motivi i gabimit

tragjik, i mëkatit dhe i dënimit paradoksal, jo me vdekje, po me jetë, si një

lloj burgimi i pafund në gjendje të lirë, por të shkëputur nga njerëzit e

tjerë.

Nëpërmjet dashurisë heroi i novelës ka njohur edhe lumturinë e

vërtetë, ndonëse jetëshkurtër; ai e do bukurinë dhe artin, ka aspirata

morale të cilave u qëndron besnik për njëfarë kohe; ai është prift dhe e

kryen detyrën e vet ndaj hyjnisë dhe njerëzve të tjerë. Mandej ai provon

edhe dhimbjen më të madhe dhe, duke mos qenë i aftë të mposhtë në fillim

revoltën, mandej epshin, bie në mëkatet e krenarisë dhe të shkeljes së

detyrës morale. Në fillim protagonisti refuzon të pranojë vdekjen e gruas

së dashur – rebelim ky ndaj vullnetit të Perëndisë (“Tani urata fliste ditë e

natë me të shoqen, si me një të gjallë, kudo që ndodhej: brenda në kishë i

veshur me të shenjta, në shtëpinë e tij në Varr – Kalije, i thosh, – a të

rëndon shumë dheri? dhe kur binte: Zemra ime, a të lag shiu? Kujtonte

emrin e saj në mendje e në buzë – Kur ngrinte qelqin e kungatës, kur

bekonte gjindjen, kur këndonte të kënduara. Dhe shpesh e më shpesh syri

i tij kërkonte të shoqen brenda në kishë, në vendin e saj që rrinte.

Mbrëmave, kur pinte verë, për të harruar dhembjen, mbushte edhe kupën

e saj dhe i fliste: Pi, zemra ime! Dikur nga malli, i shkon mendja të hapë

varrë që ta shikojë edhe një herë!” (Kuteli, f. 194) Mëkati i tij thellohet

kur ai kryen marrëdhënie me një grua të dytë dhe arrin kulmin kur ai guxon

të mbajë meshë i papenduar.

Tatë Tanushi është njeri krenar dhe pikërisht krenaria është ajo që e

pengon të ndërgjegjësohet për gabimin dhe të pendohet. Kështu ai e shpall

veten ende të denjë për detyrën e vet, pa qenë më i tillë. Kështu që dënimi

i tij bëhet i pashmangshëm (Kurrë mos vdekç!). Po pas dënimit heroi e

ruan ende në vetvete ndërgjegjen morale dhe synon të kthehet te pastërtia

shpirtërore. Kjo bëhet qëllimi i vetëm i asaj jete të pafund, por edhe të

zbrazët që ai provon, i shkëputur nga koha e vet dhe njerëzit që njeh, i

shkëputur nga ajo detyrë që i kishte vënë vetes, i shkëputur nga gratë që

kishte dashur.

Fizikisht ai mbetet në një gjendje statike: nuk mund as të plaket, as të

vdesë: “Nga çasti i shembjes ditët u bënë javë, javët u bënë muaj, muajt

vjetë. Dhe vjetët u mblodhën dhe u bënë shekuj. Në kaqë gjemë kohë u

ngrehmë e u shembën kështjella, u ngritnë e ranë pushtet, ardhë e shkuan

breza.

As faqja e tokës e shtretët e ujërave nuk mbetnë të pandryshuar ... Të

gjitha këto i pa me sytë e tij Tat Tanushi i Bubutimës. Sepse vetëm atë nuk

e preku moti, mbeti i pandryshuar, ashtu si pat qenë ditën e meshës së

fundit.” (Po aty)

74 Kodra

Megjithatë, në këtë kohë jonjerëzore, në këtë përmasë subjektive,

Tata në fakt evoluon; çlirohet nga pasionet mëkatare, arrin pendimin dhe

kapërcimin e vetvetes.

Te J. Swift-i dënimi paradoksal me “pavdekësi” bie në fakt mbi

viktima të pafajshme, sepse struldbrugët, njerëzit e pavdekshëm që

përfytyron ai, janë të tillë që nga lindja. Po Swift-i, tepër skeptik për

thelbin moral të njeriut, ka synuar të ironizojë ëndrrën për pavdekësi si

egoiste dhe ka krijuar me fantazinë e vet imazhin e llahtarshëm të një

përjetësimi të vuajtjeve dhe të pleqërisë, një lloj ferri tokësor, kështu që

njerëzit e pavdekshëm i kanë zili të rinjtë për gëzimet që njohin ata dhe

vetë s’mund t’i njohin më dhe pleqtë për afrimin e vdekjes që vetë s’do ta

provojnë kurrë dhe që do të mund t’i shpëtonte nga vuajtjet fizike dhe

shpirtërore të sëmundjeve dhe pafuqisë, meqenëse për bashkësinë janë

vetëm barrë, nuk u lejohet, as kanë dëshirë të sjellin përvojën e tyre për të

ndihmuar të rinjtë, nuk komunikojnë dot me pasardhësit e vet, nuk i duan

dhe as u frymëzojnë dot dhembshuri. Kështu që ky fat që mund të dukej

si lumturi, dhe në fakt është mallkim, i degradon ata, duke i shndërruar në

të paaftë dhe të ligj, aq sa rrëfimtari pohon se “çfarëdo vdekjeje që të

zgjidhte për mua tirani më mizor i botës, do të më dukej e ëmbël mjaltë

kundrejt një jete të tillë” (Suift, 248).

Te tregimi për Larën, birin e shqiponjës, që i takon periudhës

romantike të krijimtarisë së Gorkit, pavdekësia e shoqëruar me vetminë

është dënimi që godet një individualist të skajshëm pa parime morale. Jo

më kot një nga personazhet e këtij tregimi që duhet të gjykojë Larën, fajtor

për vrasjen e një vajze e cila nuk i ishte përgjigjur pasionit të tij, pohon

“Ky njeri dënimin e ka në veten e vet. Lëshojeni, lëreni të lirë! Ky është

dënimi që duhet t’i jepni! (Gorki, vëll. I, f. 92).

Liria-vetmi është dënimi që i jepet këtij krimineli pa brejtje

ndërgjegjeje dhe në fillim duket se një dënim i tillë s’i bën përshtypje. Po

vjen një çast kur ky njeri, në dukje pa ndjenja njerëzore, e provon më në

fund një ndjenjë të tillë, dëshpërimin, dhe hidhet vetë drejt shigjetave të

armiqve; atëherë, dikush që e kupton qëllimin e tij, thërret “Mos e prekni!

Ky kërkon të vdesë!” (Po aty) Po në fakt ai ishte i paprekshëm nga

shigjetat dhe rrëfimtarja, zëdhënësja e autorit, plaka Izergill, e nënvizon

këtë gjë me frazën e mëposhtme: “Nuk mund të vdesë!” thanë me gëzim

njerëzit. (Gorki, vëll. I, f. 93) Dhe më vonë ky njeri i pavdekshëm dhe i

vetëm paraqitet i shndërruar në hije, si endacak që ka kaluar kështu ndër

shekuj dhe të sjell ndërmend legjendën e hebreut shëtitës që kemi

përmendur edhe më lart, i cili bredh i vetmuar dhe i mallkuar nëpër shekuj.


Te “Çështja Makropulos”1 e Čapek-ut heroina e dënuar me pavdekësi

është në fakt një viktimë e pafajshme. Ajo dikur e ka perceptuar si bekim

atë që në fakt për të është mallkim. Ajo e ka ruajtur rininë dhe bukurinë e

saj, ndryshe nga struldbrugët e Swift-it; atë e dashurojnë, por këtë grua

(Emilia alias Elina) e ka pushtuar mërzia e jetës, ajo vetë nuk mund të

dashurojë më. Shkrimtari pohon kështu se dashuria është thelbi i jetës,

ngjashëm me Gorkin që pavdekësisë së zymtë të Larës i kundërvë vdekjen

heroike të Dankos, protagonistit të një tregimi tjetër të tij, i cili flijohet nga

dashuria për njerëzit.

Meqenëse kjo komedi (a tragjikomedi) e Čapek-ut është pak e njohur,

mund të ndalemi në fabulën e saj para se të shtjellojmë më gjerë idetë që

ajo rrezaton, mesazhin e saj të ndërlikuar.

Protagonistja e kësaj pjese teatrore, Elina Makropolus, e njohur me

emrin Emilia Marti, që është një nga pseudonimet e saj, një këngëtare e

dëgjuar nga Kreta, është 338 vjeçe, e lindur, pra në shekullin XVI. Ajo ia

detyron jetëzgjatjen e vet të jashtëzakonshme një shpikjeje të babait të saj,

mjek në shërbim të perandorit Rudolf II, i cili, pasi ia kërkoi vetë këtë

shpikje, nuk i besoi efektshmërisë së saj, madje pati frikën e ndonjë efekti

vdekjeprurës, kështu që dha urdhër që ajo të provohej mbi të bijën e

shpikësit, në atë kohë adoleshente; duke i bërë kështu, pa dashur, një

dhuratë ambivalente që më në fund shfaqet si e kobshme.

Kjo grua, shumë e talentuar dhe e afirmuar, në dukje akoma e bukur

dhe e re, me pamjen e një tridhjetëvjeçareje, vuan nga një ndjenjë

zbrazëtie dhe mërzie që nuk ia zbut as fama, as magjia e tërheqjes që

ushtron mbi zemrat e burrave.

Megjithatë, tani që kanë kaluar treqind vjetët që i garantonte receta e

jashtëzakonshme të cilën ajo ia ka besuar një dashnori që ka vdekur (pra,

është fjala për një pavdekësi relative), duke pasur frikë nga vdekja, Elina

përpiqet ta shtjerë përsëri në dorë këtë recetë për të filluar jetën nga e para.

Për këtë arsye ajo ndërhyn në një çështje gjyqësore që zgjat pa fund, falë

disa të dhënave që zotëron, zgjon pasione të forta te disa burra pa iu

përgjigjur asnjërit prej tyre, shkakton vdekjen e një djali të ri që

dashurohet pas saj dhe vret veten kur zbulon se ajo ka pasur për një natë

marrëdhënie me babanë e tij, shkatërron kështu edhe jetën e së dashurës

së këtij djali, një vajze të njomë, Kristinës, që admiron talentin e Elinës.

Kjo grua s’është në gjendje të ndjejë dhimbje të vërtetë për tragjeditë që

shkakton.

Së fundi, meqenëse dyshohet si mashtruese dhe falsifikatore, Elina,

alias Emilia Marti, detyrohet të zbulojë të fshehtën e saj. Dhe kur lind

1 Jemi mbështetur te përkthimi italisht i kësaj komedie: Karel Ciapek, L’affare

Makropulos, Milano, Cara Editrice Alpes, 1926.

76 Kodra

dilema: a duhet apo jo t’i jepet receta e mrekullueshme njerëzimit për t’i

siguruar një pavdekësi relative, të paktën një jetë treshekullore, Viteku,

një personazh utopist, mendon se po. Elina, duke pasur parasysh përvojën

e vet, pohon se kjo dhuratë është më tepër e mallkuar se e bekuar,

meqenëse çon në zbrazjen e njeriut nga ndjenjat, pasionet, idealet.

Së fundi, protagonistja mendon që të heqë dorë për vete nga receta e

jetëgjatësisë dhe ua ofron të gjithë personazheve të tjera, një nga një:

Haukut, dashnorit të dikurshëm, që është 81 vjeç, por ende i aftë për

pasione dhe që ëndërron për një jetë volupteti; dy të rinjve, Albert Gregorit

dhe vogëlushes Kristinë, Prusit, dashnorit të një nate që ka humbur djalin,

avokatit lakmitar Kolenati, utopistit Vitek, që, ndoshta, siç pohon ajo, do

të mund ta bënte të lumtur njerëzimin. Të gjithë ngurojnë para asaj

aventure për vete dhe para përgjegjësisë së madhe po t’ia ofronin

njerëzimit. Së fundi, e reja Kristinë e merr recetën në dorë ... duket se do

ta pranojë, por e djeg në flakën e një qiriri. Shkrimtari mendon se po të

realizohej kjo ëndërr e lashtë, s’do t’i sillte njerëzimit lumturinë. Njerëzit,

sipas tij, s’do të mund të përballonin një jetë pa fund, se s’do të ishin të

aftë të ruanin rininë e shpirtit, edhe duke pasur rininë fizike.

Për ta një jetë e pafund do të ishte zgjatje e pafund ... jo e vuajtjes,

por e diçkaje më të keqe se vuajtja, mërzisë, ndjenjës së kotësisë së

gjërave. Këto ide zbulohen përmes debateve filozofike të personazheve në

fund të kësaj pjese që emërtohet komedi, por është, për mendimin tonë,

më tepër një dramë satirike.

Vitfeku që shprehet në fillim në favor të jetëgjatësisë pa cak, pohon

“Jeta është kaq e shkurtër!” Dhe ç’bën njeriu në ekzistencën e shkurtër që

i jepet? Çfarë gëzon 60 vjet jetë? Ç’mëson? Nuk arrin as të mbledhë frytet,

farën e të cilëve ka hedhur. S’arrin të mësojë as të njëmijtën pjesë të asaj

që do të duhej të mësonte që ta jetonte vërtet jetën. Dhe kur beson se ka

arritur diçka, atëherë e rrëmben vdekja e pamëshirshme ... Njeriu është

diçka më tepër se breshka e se korbi ... (Vep. e cit., f. 99). Faluni të gjithëve

300 vjet. Do të jetë ngjarja më e madhe pas krijimit të njeriut. O Perëndi,

sa shumë gjëra mund të bëhen në 300 vjet! 50 vjet fëmijërie dhe shkolle;

50 vjet për të njohur botën; 100 për të punuar duke u bërë i dobishëm për

të tjerët dhe njëqind të fundit për të jetuar me urtësi, për të zotëruar, për të

mësuar dhe për të dhënë shembuj të mirë. S’do të kishte më luftëra. S’do

të kishte më egoizma, urrejtje, rivalitete. Çdo njeri do të ishte i ditur dhe

fisnik ... i përsosur, bir i vërtetë i Perëndisë dhe jo një dështak. Le t’u japim

njerëzve jetën. Le t’u japim jetën e plotë!” (Vep. e cit., f. 100)

Avokati Kolenati e kundërshton duke pohuar se sistemi shoqëror që

bazohet mbi zgjatjen e shkurtër të jetës kështu do të tundej nga themelet

dhe e akuzon Vitekun si anarkist. Hauku, njeri hedonist, shprehet në favor

të ndarjes së kësaj recete në disa pjesë, meqenëse njerëzit, sipas tij, nuk e


duan përvojën, por ai vetë do të blinte me gjithë qejf 10 vjet kënaqësie,

volupteti, dashurie.

Mandej diskutohet për të drejtën e njerëzve për jetëgjatësi dhe

pohohet se kjo dhunti duhet t’i përkiste një elite. Po atëherë lind pyetja:

kush do ta zgjidhte këtë elitë? Qeveritë? Një referendum? Akademia

Suedeze? Lidhja e Kombeve? (Vep. e cit., f. 103)

Po fjalën përfundimtare e thotë protagonistja: “S’mund të jetohet aq

gjatë ... Njeriu nuk reziston dot. Deri në njëqind vjet mund ta durojë barrën

e jetës, po mandej njeh ... dhe atëherë tek ai vdes shpirti ... (Vep. e cit., f.

104) Njeriu s’ka besim tek asgjë. Tek asgjë. Dhe së andejmi vjen zbrazëtia

... Arti ka një kuptim sa kohë që njeriu s’është zot i vetes. Kur ai di ... e

kupton se është i kotë.” (Vep. e cit., f. 105)

Ajo u drejtohet të tjerëve, jetëshkurtërve, duke pohuar “Sikur ta dinit

sa e lehtë e e ëmbël është jeta juaj! Për ju gjithçka ka kuptim se në pak

vitet që jetoni, s’arrini ta njihni mjaftueshëm çka ju rrethon ... Gjithçka ju

intereson. Në gjithçka besoni. Besoni, te dashuria, te vetvetja, te progresi,

te njerëzimi ...

Dashuria ekziston jo vetëm tek ju. Kur s’është më tek ju, dashuria

s’ekziston më asgjëkund ... Njeriu nuk dashuron dot treqind vjet. (Vep. e

cit., f. 106).

Pjesa merr fund pas djegies përfundimtare të recetës dhe zhdukjes së

shpresës për jetëgjatësi me frazën ironike të protagonistes “Fundi i

pavdekësisë ka shije djegieje.” (Vep. e cit., f. 109)

Karel Čapek-u, ashtu si Swift-i, nuk beson te thelbi etik i njeriut apo

te një vlerë absolute e idealeve njerëzore. Diku protagonistja pohon se

“njerëzit nuk bëhen kurrë më të mirë.” (Vep. e cit., f. 105)

Asnjë nga autorët e përmendur nuk beson te koncepti i pavdekësisë

si mundësi e pafund përsosjeje morale dhe mundësi e pafund njohjeje të

enigmave të gjithësisë, i vetmi koncept që do ta bënte pavdekësinë bekim.

Duke krahasuar personazhet e këtyre veprave, pashmangësisht do të

arrijmë në përfundimin se Tatë Tanushi i Kutelit është figura më njerëzore

midis tyre (në mos më e ndërlikuara, se mjaft e ndërlikuar është edhe Elina

e Čapek-ut). Struldbrugët e Swift-it janë njerëz të degraduar, Lara i Gorkit

vuan dënimin e krimit mizor ku e ka çuar egoizmi i tij, po në gjendje

statike, nuk arrin në ndërgjegjësim dhe në pendim; Elina e Čapek-ut është,

në thelb, një viktimë e pafajshme e lakmisë së perandorit Rudolf dhe

ambicies së të atit, sidoqoftë edhe atë e tërheq në fillim mirazhi i rinisë së

përjetshme, më vonë e pushton frika nga vdekja, dëshirë dhe frikë këto

tepër njerëzore dhe, së fundi, ndërgjegjësohet për kotësinë e ëndrrës dhe

frikës. Të gjithë këto personazhe janë në një pjesë të madhe ilustrues a

zëdhënës të ideve të autorit: struldbrugët jepen përmes një portreti

kolektiv; Lara skicohet me viza të shpejta; Elina është më e

78 Kodra

individualizuar: ajo jepet si një njeri që ka besuar në artin dhe në

dashurinë; i ka përjetuar fuqimisht, por është zhgënjyer prej tyre, është

zbrazur nga këto pasione njerëzore, vuan thellësisht nga taedium vitae2;

duket si egoiste e pashpirt, të cilën s’e prekin tragjeditë që shkakton, si

vetëvrasja e djalit që e dashuron, vuajtja e të atit të djalit që ka humbur

fëmijën dhe provon ndjenjën e fajit se nuk e ka dashur dhe kuptuar sa

duhet, vuajtja e vajzës së re që e ka humbur dyfish të dashurin gjersa ai i

është kthyer një dashurie tjetër dhe mandej ka humbur jetën; megjithatë

krijesa e Čapek-ut vuan paradoksalisht se s’mund të ndiejë dhembje, se e

ka humbur ndjenjën e mëshirës njerëzore.

Elina ndryshon thellësisht nga Tata që ka mundur të njohë ndriçimin

dhe pendimin: ajo përjeton një ndryshim në kah negativ. Ajo jepet si një

grua e zakonshme që ka qenë e pajisur me ndjenja, pasione dhe iluzione

si gjithë njerëzit, madje zotëron dhuntinë e talentit që i jep mundësinë për

të realizuar vetveten dhe për të bërë të lumtur të tjerët, bukurinë me të

cilën mund të zgjojë dashuri. Ato dhunti ajo s’i ka humbur gjatë jetës së

vet të stërzgjatur, po s’mund t’i përdorë më në plotësinë e tyre; ajo këndon

dhe duartrokitet, atë e dashurojnë, po kënga e saj është e përsosur dhe e

ftohtë, ajo mund t’u jepet fizikisht burrave, po ngjan si statujë. Në fakt ajo

ka degraduar, është ngopur me jetën dhe gëzimet e saj, madje s’është më

e aftë të ndiejë as dhimbje, as mëshirë, ndoshta i koncepton ende me anë

të arsyes këto ndjenja, po nuk i përjeton më. E vetmja gjë që e mban të

lidhur me jetën është frika nga vdekja, jo dashuria për jetën dhe për

njerëzit e tjerë. Edhe ajo e ka provuar dashurinë e zjarrtë, dashurinë

pasion, të cilën edhe në shkretëtirën shpirtërore në të cilën ndodhet, e

kujton me mallëngjim.

Një nga personazhet e komedisë madje skandalizohet për letrat e

zjarrta që ajo i ka dërguar dashnorit “Midis rreshtave e mbi rreshtat aty

lexohen dridhma intimitetesh të çmendura ... prostituta më e keqe e

shtëpisë më të ndyrë publike s’do të tregonte dot aq përvojë sa tregon ajo

vajzë.” (Vep. e cit., f. 67) Nga pasioni i zjarrtë i skajshëm ajo ka kaluar në

një ftohtësi vdekjeje ... dashnori i saj i një nate pohon: “E ftohtë si

mermeri! Sikur të mbaja në krahë një të vdekur! (Vep. e cit., f. 79) Në të

vërtetë Elina është shndërruar në një të vdekur të gjallë”.

Tatë Tanushi i Kutelit spikat me veçanësinë individuale midis këtyre

personazheve. Për të pavdekësia, qoftë edhe si mallkim, e ruan mundësinë

e katarsisit. Ndonëse e ndien veten fatkeq në gjendjen e vetmisë dhe të

përjashtimit, Tata lufton për të larë mëkatet e veta dhe për t’u bërë më i

mirë. Kjo krijon një dritëz shprese në pavdekësinë e tij të zymtë.

2 Shprehje e filozofit romak Seneka: “mërzitja nga jeta”.


Ai e ruan ndjenjën e drejtësisë dhe ngrihet kundër padrejtësive që u

bëjnë të fuqishmit e botës të dobëtëve (“Rrallë fort zbriste në katunde e

qytete dhe vetëm për të mallkuar të fuqishmit që shkelmin të dobëtit, të

pasurit që zhvishnin të vobektit. Atëherë zëri i tij bëhej i egër dhe fjala e

ashpër”). (Kuteli, f. 45)

Madje ai e ruan dashurinë për bukurinë e jetës (“Me gjithë vuajtjet në

frymë e në mish, nuk nginjem dot me qindrat paravera e vera, me qindrat

vjeshta e dimre – sikush me bukuritë e tyre, me lindjet e perëndimet, me

gjelbërimet e barit e zbardhëllimet e dëborës, me pemët e tokës e peshqit

e ujit. Kam kaq shekuj që rroj edhe më duket se sot dola në jetë.” (Kuteli,

f. 56)

Shkrimtari ndërfut në novelë rrëfimin për Ananinë (një tregim brenda

tregimit, që fsheh një kuptim të thellë. Anania, një peshkop, bie në një

gabim shumë më të rëndë se Tata, mohon besimin e vet, kryen krime të

rënda, megjithatë çuditërisht Zoti ia ruan hirin dhe e shfaq me anë të një

mrekullie, gjë që ia shkrin zemrën e gurëzuar personazhit dhe e çon në

pendim, një pendim që çon në një vdekje të tmerrshme, po edhe në

shpëtimin e tij moral).

Edhe Tatë Tanushi e arrin katarsisin dhe bashkë me të vdekjen, që

tani nuk shihet më prej tij si armike, po si liman qetësie. Tatë Tanushi

është, në një formë të re, heroi tradicional tragjik që kryen një gabim

tragjik, dënohet për këtë me një fat tragjik (jo sipas traditës me një vdekje

tragjike, po paradoksalisht me pavdekësi) dhe zgjon te lexuesi mëshirë

tragjike, sepse ky lexues mund të identifikohet me ndjenjën e dashurisë së

tij për gruan, me kultin e tij të bukurisë dhe gjithashtu me revoltën e vet

ndaj fatit të keq (që shkon në ballafaqim me Perëndinë), ndaj vdekjes, të

parë si ndërprerje brutale të jetës që i rrëmben njeriun e dashur, gjithashtu

edhe me ndjenjën e tij të pasionit për një grua tjetër. Po lexuesi është

gjithashtu i ndërgjegjshëm se Tata s’është as viktimë e pafajshme, as

“fajtor pa faj”, se ai është rrëmbyer nga pasionet dhe ka shkelur detyrën

morale, s’ka përfillur imperativin kategorik, ashtu si e konceptonte Kanti,

lartësimin e njeriut falë etikës. Megjithatë Tata s’e ka shkelur njerëzoren

(siç ndodhte me personazhin e Gorkit, egoistin e përbindshëm që i

rrëmbente jetën një krijese të pafajshme për shkak të pasionit), mbetet

njeri në fajin e tij dhe në pendimin e tij, prandaj edhe e meriton faljen.

Madje edhe vetë Perëndia jo vetëm e fal, po – gjë tepër e bukur – i kërkon

edhe vetë të falur.

A mund të flitet për frymë kombëtare në veprat e këtyre

shkrimtarëve?

Në fakt, në galerinë e shumëllojshme të personazheve të krijuar nga

Suifti te “Udhëtimet e Guliverit”, me gjithë ngarkesën fantastike që ata

bartin dhe përmasat joreale, vihen re disa veçori konstante nëpërmjet të

80 Kodra

cilave ravijëzohet portreti i borgjezit anglez (të shekullit XVIII, por edhe

të mëvonshëm) me egoizmin, mendjengushtësinë dhe vetëkënaqësinë e

vet. Te struldbrugët, që jepen të karikaturizuar skajshëm, ky portret arrin

një përmasë tepër të madhe dhe groteske, sepse këto personazhe

mishërojnë një egoizëm të projektuar në pafundësi që ha vetveten. Te Lara

i Gorkit, kjo qenie fantastike, njeriu shpend, biri i shqiponjës dhe i një

vajze, shohim një krijesë midis shtazës dhe njeriut, rob të instinkteve, që

përpiqet t’i përligjë me një logjikë sofistike.

Kjo qenie ka ngjashmëri me një personazh nga folklori rus, që autori

e ka njohur qysh në fëmijëri nga baladat që i rrëfente gjyshja, Ivani, një

lloj kreshniku narcizist që, kur bëhet gati të vrasë një njeri të Perëndisë,

Mironin, i kërkon të lutet për tërë njerëzimin dhe, kur njeriu i shenjtë i

përgjigjet se në këtë rast atij do t’i duhej të priste një kohë paskajshmërisht

të gjatë, i përgjigjet me mendjemadhësi:

– Jo, jo, siç është thënë ashtu do të bëhet! / Ti falu

makar njëmijë vjet / unë do të rri, e do të pres. (Gorki, vëll. VI,

“Fëmijëria” f. 127).

Edhe Ivani ngrin në një pavdekësi statike, në një gjendje midis

vdekjes dhe jetës kur “Digjet nga dielli e prapë s’tretet / S’e ngre dot

dorën. (Po aty)

Elina e Çapikut me aftësinë e vet për vetanalizë dhe filozofime, duket

qartë si fëmija e një qytetërimi të zhvilluar: ajo jepet si kretase, ndërsa

autori i saj është çek: që të dyja këto qytetërime kanë arritur një gradë të

lartë zhvillimi, prandaj ajo është e besueshme si personazh, ndonëse luan

edhe rolin e zëdhënëses së autorit.

Po ta krahasosh me këto personazhe, Tata i Kutelit është i lidhur më

ngushtë me kombin e vet: ai mishëron ilirin, me gjerë shqiptarin, me

virtytet dhe të metat e veta, me dashurinë për gruan, punën, bukurinë,

pasionet e jetës, por edhe me një krenari të skajshme, midis mbinjerëzores

dhe djallëzores, që s’pranon gabimet e veta dhe synon të matet me hyjninë.

Në portretizimin e personazhit të Kutelit kanë ndikuar edhe motive të

tjera biblike ose të mitologjisë greke: motivi i rebelimit të njeriut ndaj

Perëndisë si mëkat krenarie, siç janë konkretisht mëkati i Adamit në

Zanafillë, motivi i protestës së Jobit kundër dënimit të padrejtë që i është

dhënë nga perëndia në Librin e Jobit (më e përligjur kjo protestë e fundit

si protesta e një njeriu të drejtë e të pafajshëm, i cili nuk mund të pranojë

faje të pakryera); miti i Prometeut që ngre krye kundër Zeusit në

mitologjinë pagane, po jo i shtyrë nga egoizmi, përkundrazi nga altruizmi,

meqenëse bëhet zëdhënës i njerëzve të cilëve u fal zjarrin. Të gjitha këto

figura paraardhëse kanë ngjashmëri dhe dallime me heroin e Kutelit.

Përveç temës së rebelimit, dy temat themelore të novelës janë të

lidhura me Erosin dhe Thanatosin. Jo më kot studiuesit e kanë interpretuar


këtë novelë si himn për vdekjen ose për dashurinë. (Plasari, f. 95; Pasko,

f. 283; Gjoni, f. 57)

Mendojmë se në problematikën ekzistenciale të saj këto dy tema

ndërthuren duke qenë në antitezë me njëra-tjetrën: në finalen dashuria,

pasion, Erosi, kapërcehet nga një dashuri më e lartë: dashuria - agape,

dashuria e Perëndisë për njerëzit dhe dashuria e njeriut për hyjninë, që

përcakton nga një anë pendimin, nga tjetra faljen; ndërsa vdekja tashmë

nuk shihet më si armike e jetës, që e ndërpret atë brutalisht, po si prehje e

ëmbël, liman qetësie. Pra ndeshim një sublimim të dyanshëm të këtyre

kategorive ekzistenciale që përcakton një finale, as tragjike, as “të

lumtur”, po njerëzore dhe ngushëlluese.

Shkrimtari e lartëson së tepërmi dashurinë erotike, ai simpatizon dhe

respekton krenarinë e njeriut, pazgjidhshmërisht e lidhur me dinjitetin e

tij, po është i ndërgjegjshëm edhe për caqet e qenies njerëzore e cila, duke

mos qenë e gjithëfuqishme, s’mund të matet me hyjninë, as me armiken e

përjetshme, vdekjen.

Ekziston një interpretim interesant i novelës, sipas të cilit Kuteli ka

mishëruar tek personazhi i Tatës edhe vetveten, edhe mallkimin që i jep

diktatura. (Plasari, f. 93)

Mund të pranojmë se deri diku autori është identifikuar me

personazhin e vet dhe ka mishëruar tek Tata edhe vetveten e aspiratën për

liri – politike dhe etike – dhe për të realizuar një art të vërtetë që sfidon

diktaturën dhe tërheq mbi vete mallkimin e kësaj diktature.

Po diktatura shqiptare që e identifikonte veten me një hyjni tokësore

dhe prandaj mohonte Perëndinë e feve, s’është një kundërshtare aq e

ndershme sa Perëndia në novelën e Kutelit, e cila jepet si tepër e rreptë,

por e aftë për mëshirë dhe madje për përulje. Në këtë rast hipotetik (revolta

kundër diktaturës) gabimi i protagonistit do të ishte relativ, jo real dhe më

tepër një lloj heroizmi. Ne jemi të mendimit që problematika e kësaj

novele është ekzistenciale, jopolitike, se në këtë vepër pasqyrohet aspirata

e paskajshme e njeriut për dashuri e liri dhe lufta e tij kundër forcave më

të mëdha se vullneti i tij (hyjnia, natyra, fati, vdekja). Novela e Kutelit

pasqyron edhe madhështinë, edhe brishtësinë e njeriut.

82 Kodra

Literatura

Auerbach = Erich Auerbach. Mimesis. Paris, Gallimard 1968.

Basnett = Susan Basnett. Introduzione critica alla letteratura comparata,

Lithos editrice, 1996.

Gorki = A. M. Gorki. Vepra të zgjedhura, Sh. B. “Naim Frashëri”, Tiranë,

1985, vëll. I, VI.

Gjoni, S. = Spiro Gjoni. Shtegtim në jetën dhe veprën e Mitrush Kutelit,

Tiranë, 2009.

Kuteli = M. Kuteli. E madhe është gjëma e mëkatit, Tiranë, 1996.

Mathius = Arnold Mathius (cituar sipas Susan Basnett, Introduzione critica

alla letteratura comparata, Lithos editrice, 1996).

Pasko = Atalanta Pasko. Quo Vadis, Shqipëri? Tiranë, 1993.

Plasari = Aurel Plasari. Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, Tiranë 1995.

Prawer = Siegbert Prawer. Comparative Literary Studies. An Introduction,

London Duchworth 1973, f. 13. (cituar sipas Susan Basnett, Introduzione

critica alla letteratura comparata, Lithos editrice, 1996, f. 113).

Suift = Xh. Suift. Udhëtimet e Guliverit, Sh. B. “Naim Frashëri”, Tiranë,

1974.

IranologjiIranologjiIranologjiIranologjiIranologji


Mohammad Xhafer Jahaki, studiues.


Mohammad Xhafer JAHAKI

PERIUDHA MODERNE NË LETËRSINË PERSE

Kompleksiteti i poezisë gjatë periudhës së zgjimit kombëtar, vetëm

nga pikëpamja e tematikës që trajtonte, arriti që të ishte në një hap me

lëvizjen revolucionare kushtetuese. Në këtë mënyrë u hapi rrugë të gjithë

atyre poetëve që trajtonin të tilla probleme politiko-shoqërore në poezitë

e tyre. Ngjarjet e rëndësishme historike si, për shembull, Lufta e Parë

Botërore, grushti i shtetit i vitit 1920 (1299 hixhri shamsi) dhe më së fundi

rënia e sulltanatit gjysmëfeudal të Kaxharëve duke u zëvendësuar me

revolucionin e fuqishëm me në krye Reza Khanin në vitin 1925 (1304

hixhri shamsi) i dhanë letërsisë moderne një vrull të papërfytyrueshëm

krahasuar me rrymat e tjera letrare, si ajo proletare që kishte gjetur një

përhapje të gjerë gjatë periudhës së zgjimit kombëtar, por që tashmë e

humbi vlerën dhe interesin e vet. Kjo rrymë e re letrare tashmë kërkonte

një industri vendimtare në mbështetje të saj. Formacionet e industrisë të

lidhura ngushtë me mendësinë e vjetër si dhe gjatë historisë së stërzgjatur,

të ngatërruara me relacione dhe ligje të koklavitura, nuk ishin më në

gjendje t’u përgjigjeshin problemeve thelbësore të shoqërisë moderne.

Tashmë gjithçka u përfshi nga revanshi dhe ndryshimi rrënjësor i të

shprehurit, kur në të njëjtën kohë dukej e palogjikshme që industria

letraro-poetike iraniane, e kushtëzuar nga relacionet e vjetra dhe tashmë e

mbërthyer nga kriza, të përputhej dhe të bashkëvepronte me një ritëm dhe

vrull të tillë.

Edhe më përpara pamë se si programet dhe metodat për uljen e

analfabetizmit, rritjen e cilësisë së mësimdhënies, rritjen e numrit të

përgjithshëm të nxënësve, por edhe kurse e forma të tjera specializimesh,

86 Jahaki

morën një hov kaq të madh. Po ashtu vumë re se si industria e gazetave u

shtri në mbarë vendin dhe u përputh me botën e mendimeve dhe ideve të

popullit gjatë gjithë kohës. Po ashtu edhe letërsia dhe poezia perse ishte

një mjet që ndikoi në ndryshimet, shndërrimet dhe ndërgjegjësimin e

shtresave të ndryshme shoqërore.

Gjatë periudhës së zgjimit kombëtar idetë politike përhapeshin

nëpërmjet gazetave duke përdorur si mjet forma të ndryshme letrare-

poetike, ku secili stil poetik kishte një historik të thellë si dhe pionierë të

shumtë që e adhuronin. Duke pasur parasysh këtë fakt, gazetat pak a

shumë arritën që të grumbullonin rreth vetes masa të tëra njerëzish dhe

përpiqeshin që t’u afroheshin sa më shumë parapëlqimeve dhe shijeve të

njerëzve. Por për ndryshimet që solli revolucioni në formacionet dhe

industrinë e poezisë ishte e vështirë përshtatja dhe përputhja me njerëzit,

në radhë të parë me ata që mbanin mbi supe një historik poetik pers

njëmijëvjeçar.

Çështja e vjetër dhe e re u trajtua menjëherë në gazetat dhe në gjithçka

tjetër informative, sepse ndihej nevoja e një ndryshimi themelor. Kjo gjë

erdhi si rezultat i kuptimit të drejtë të konceptit se jeta e re kërkonte

medoemos një gjuhë letrare të re. Madje këtë gjë e besuan edhe militantët

e letërsisë së vjetër klasike. Ata, të frikësuar se mos ndodhte ndonjë

revolucion i vrullshëm letrar, i cili do të shkatërronte rrënjësisht letërsinë

klasike njëmijëvjeçare perse, pranuan faktin që tematikat dhe format e reja

letrare të përfshiheshin në kuadrin dhe kufijtë e letërsisë klasike, duke e

zgjeruar edhe më tej atë. Këtë mund ta mbështesim edhe me fakte. Mund

të përmendim këtu, për shembull, se në gazalet në letërsinë klasike flitej

për dashurinë, ndërsa në kohët moderne flitej për atdhedashurinë, por po

ashtu edhe te kasidetë kuajt dhe mushkat e poezive tashmë u zëvendësuan

shpejt me trena dhe avionë. Duhet theksuar fakti se as këto përpjekje të

dukshme në plan të parë, por të kota dhe as format e mirënjohura dhe të

dashura si dyvargëshi, satira, vargu i thyer, dhe as ndonjë arsye tjetër nuk

mund ta ndalnin dëshirën e popullit për reforma dhe forma të reja, të

manifestuara qoftë edhe në letërsi. Sa më shumë të shtoheshin

marrëdhëniet me vendet europiane dhe me gjuhët e tyre, aq me shumë

dobësoheshin lidhjet me letërsinë klasike perse.

Gjatë periudhës së revolucionit kushtetues tematikat e reja politike

dhe çështjet e reja shoqërore nuk patën të njëjtin shans ndryshimi po të

krahasohen këto paralelisht me ndryshimet që i duheshin poezisë në formë

dhe në trajtë, për të qenë e aftë të transmetonte këto mesazhe politiko-

shoqërore. Megjithatë ky revolucion u dha kohë mendimtarëve reformues

për të gjetur një rrugëdalje të përshtatshme me transformimet shoqërore

dhe kulturore që ishin në proces e sipër gjatë periudhës moderne, në

Periudha moderne në letërsinë perse 87

mënyrë që dhe poezia me të gjitha relacionet që veprojnë mbi të, të mos

mbeten jashtë këtij kuadri ndryshimesh.

Ishin Eshkiu dhe Lahuti ata që me tepër se të tjerët në mënyrë të

pavarur dhe individuale nga njëri-tjetri hodhën hapa të mëdhenj dhe të rinj

për kohën drejt modernizimit të poezisë perse. Nga ana tjetër Iraxh Mirzai

duke përjetësuar gjuhën e përditshme në poezinë e tij dhe në muzikën

natyrale perse, si dhe duke përfituar gjithashtu nga thjeshtësia dhe nga

elokuenca poetike, ravijëzoi një rrymë të re dhe të pëlqyeshme nga

populli, duke i dhënë vetes edhe titullin “Saadiu Modern”.

Por megjithatë nuk ishte as Eshkiu me Lahutin dhe as Iraxh Mirzai

dhe as ndonjë tjetër që me ndryshimet e sjella prej tyre në rimën dhe

vargun e poezisë të bëheshin gjenitë letrarë të epokës së vet dhe të hapnin

kapakun e letërsisë moderne perse. Kjo gjë do të ndodhte vetëm atëherë

kur do të kishte ndryshime rrënjësore në mënyrën e të menduarit, në

këndvështrimet poetike si dhe në strukturën perse të të shprehurit. Ky

ndryshim i shumëpritur ndodhi vetëm pas shumë kohësh, kur u vunë

përballë e reja me të vjetrën.

Struktura e vjetër dhe e re

Pas Luftës së Parë Botërore, pas kthesave dhe prapaskenave politike

të atyre viteve, kemi të bëjmë me një dukuri që vështrohet si një luftë e

brendshme në drejtimin dhe orientimin e letërsisë perse. Kuptohet se palët

që ishin në konflikt idesh dhe mendimesh, përbënin dy grupimet më të

mëdha letrare të asaj kohe dhe më saktësisht grupin e letërsisë moderne

dhe simpatizantët e letërsisë së vjetër klasike. U desh një kohë relativisht

e gjatë që t’i jepej fund kësaj krize, duke triumfuar përfundimisht grupimi

i krijuesve modernë. Ky triumf në fakt nuk u konsiderua ndonjë humbje

për grupimin me përvojë klasike, veçse ata vazhdonin drejtimin e tyre

tashmë të veçuar, por me krenari dhe indiferentizëm. Sado pak dhe

përciptas ta trajtojmë këtë thyerje letrare nga pikëpamja e pasojave

teknike, do të ishte me interes të jashtëzakonshëm, për gjurmët që la në

historinë e letërsisë perse.

Organizata letrare Fakulteti

Në pjesën e dytë të vitit 1915 (1294 hixhri shamsi) u themelua në

Teheran një organizatë e vogël letrare me emër “Fakulteti”. Kjo organizatë

përbëhej nga grupe letrarësh të rinj e të talentuar, të cilët bazoheshin në

vlerat dhe virtytet e letërsisë së vjetër klasike, duke ngritur më pas mbi

këtë themel të sigurt dhe të respektueshëm bazat e revolucionit modern

letrar.

88 Jahaki

Po në atë kohë gazeta me titull “Gjuha e lirë” boton artikullin e

mirënjohur Doktrina e Saadiut, ku autori sulmon fuqishëm Saadiun në

përgjithësi. Menjëherë pas këtij veprimi dallohet reagimi i fuqishëm i të

gjitha mjeteve të shtypit, që kishte në dispozicion Irani, në mbrojtje të

kolosit enciklopedik pers me emrin Saadi, duke e zhvlerësuar dhe

diskretituar plotësisht autorin e artikullit në fjalë.

Parahapi, Teki Refati

Këto grindje gazetareske i dhanë mundësinë Teki Refatit, drejtuesit të

gazetës “Taxhdad” në qytetin e Tabrizit, i cili ishte në të njëjtën kohë njëri

nga militantët më të njohur të modernizmit letrar dhe shoqëror, që të

mblidhte dhe të dokumentonte artikuj të ndryshëm, të shpërndarë andej-

këtej apo ata artikuj të cilëve nuk u ishte kushtuar ndonjë vëmendje e

duhur. Tekiu shkroi artikullin me titull Asian Adabi, të cilin e botonte

pjesë-pjesë në numrat e njëpasnjëshëm të gazetës “Taxhdad”. Ai

vazhdonte të trajtonte me nxehtësi tematika të reja të parrahura ndonjëherë

jo vetëm në gazetën “Taxhdad”, por edhe në një gazetë të dytë kryesore

që dilte në po atë qytet, e cila titullohej “Azadistan”. Ai deklaroi zyrtarisht

se letërsia klasike që ishte ngulitur në mendjen e simpatizantëve të shumtë

qëndronte si një barrierë e fortë në rrugën që ndiqte gazeta “Taxhdad”.

Tekiu kishte studiuar në Stamboll. Zotëronte rrjedhshëm tri gjuhë,

persishten, turqishten dhe frëngjishten. Nga pikëpamja politike ishte

partizan i demokracisë dhe njëkohësisht ishte edhe një kopshtar i

pasionuar. Ndërsa nga pikëpamja letrare atë duhet ta konsiderojmë si

novatorin e parë të poezisë moderne. Duhet të jemi të kujdesshëm se këtu

nuk bëhet fjalë se kush ka qenë poeti i parë që ka krijuar poezi pa rimë

dhe pa strofë. E rëndësishme është se kujt i përket fillimi i poezisë

nimajane1 në kuadrin e bukurisë, kuptimit letrar dhe pavarësisë së saj, e

cila është e lidhur ngushtë me shkallinat e historisë dhe të evolucionit

shoqëror? Në përgjigje të kësaj pyetjeje mund të themi pa frikë se është

Teki Refati i pari që shkroi këto modele të poezisë moderne. Ai në veçanti

për të thyer barrierën njëmijëvjeçare të letërsisë klasike perse, praktikisht,

botoi një poezi e cila si nga pikëpamja e formës, vargut, rimës dhe për nga

parametrat e tjerë teknikë si edhe nga tematika dhe idetë që trajtonte, ishte

plotësisht e ndryshme nga metoda klasike. Një metodë e tillë poetike

sidomos në rimë dhe në barazi strofe ishte unike dhe nuk ishte shkruar nga

ndonjë poet tjetër i mëparshëm. Kjo lloj poezie dhe të tjera që erdhën më

pas, të ngjashme me atë, megjithëse nga pikëpamja e shpirtit letrar nuk

kishin ndonjë nivel të lartë në krahasim me bazën klasike, ato hapën një

rrymë të re në historinë e poezisë perse.

1 Sipas emrit të poetit Nima, shih më poshtë. (Shënim i përkthyesit)


Figura të tjera në pararojën e poezisë moderne Nimajane

Një kontribut të rëndësishëm në formimin e poezisë Nimajane kanë

dhënë edhe dy figura të tjera në lëmin letrar. Ata kanë qenë

bashkëmendimtarë me Refatin. Emrat e këtyre dy poetëve janë Xhafer

Khameini dhe Banu Shams Kasmai. Khameini për herë të parë ka

prezantuar poezinë katërpjesëshe, e cila nga pikëpamja letrare dhe

gjuhësore kishte ndryshime me strukturën klasike.

Shams Kasmai - Ka jetuar për një kohë të shkurtër në Ashkabad

(kryeqyteti i Republikës së Turkmenistanit) dhe zotëronte mirë gjuhën

ruse. Më pas kthehet në Tabriz dhe u bashkohet bashkëmendimtarëve të

tjerë patriotë si Tekiu dhe Refati në gazetën prestigjioze të kohës

“Taxhdad”. Në muajin shtator 1920 (1299 hixhri shamsi) boton në

revistën “Azadestan” pjesë poetike pa barazi vargu, të cilat ishin të

ngjashme me poezitë europiane dhe përbënin kështu poezitë e para në

historinë e letërsisë perse të këtij lloji.

Nyja lidhëse e këtyre poetëve pionierë (Kasmai, Khameini dhe Lahuti)

ishte Teki Refati, qendra e tyre ishte qyteti i Tabrizit, ndërsa organi

publicistik ishte pa dyshim gazeta “Taxhdad” dhe revista “Azadestan”.

Refati në vitin 1920 (1299 hixhri shamsi) pas humbjes së demokratëve

vrau veten në moshën 31-vjeçare. “Taxhdad” dhe “Azadestani” u mbyllën

për t’u rihapur më pas në muajin Esfand2 të po këtij viti, ku Nima botoi

poezinë Keseje range paride për t’i dhënë hov letërsisë moderne perse.

Legjenda shprehja e poezisë Nimajane

Njëkohësisht me konfliktet e “Taxhdad-it” si dhe në kulmin e

përplasjes midis klasikëve dhe modernëve Nima i qetë dhe larg të gjitha

zhurmave politiko-shoqërore krijon vëllimin e parë Kese range paride në

vitin 1920 (1299 hixhri shamsi), i cili përmban rreth pesëqind vargje

(beite). Botimi i këtij libri u bë një vit më vonë. Ky libër është i ndërtuar

në stilin masnavi dhe u përket krijimeve të para të periudhës së

“papjekurisë” Nimajane, gjë që e tregojnë edhe gabimet dhe pasaktësitë

që ndeshen shpesh gjatë librit. Ai e shikonte botën në këndvështrimin

poetik, gjithçka e shikonte nga optika e vogël e syrit të vet dhe ky lloj

shikimi i ri u bë shkak që poezia e tij, megjithëse ngjante me klasiken dhe

në dukje ishte e formës së vjetër, në të vërtetë, siç shpreheshin edhe vetë

poetët klasikë, ndryshonte plotësisht me të kaluarën.

2 Esfand – muaji i fundit sipas kalendarit iranian (20 shkurt – 20 mars).

90 Jahaki

Si përmbledhja Kese range paride, ashtu edhe pjesëza Ej shab, të cilat

janë botuar në vitin 1922 (1301 hixhri shamsi), në organin letrar

“Nubahar” dhe patën sukses në popull, ishin një hyrje për përmbledhjen

Legjenda, ose siç thuhet ishin një sihariq qò vinte prej poezisë Nimajane.

Le ta njohim më mirë poetin e Legjendës, Nima Jushixh.

Në zemër të vargmaleve pyjore, me qendër Alborzin, ndodhet një

fshat i largët me emrin Jush, i cili laget nga burimet e ftohta dhe nga

lumenj që drejtohen drejt detit të Mazanderanit (Kaspik). Në këtë vend

ajri është i kthjellët dhe i pastër. Nga pikëpamja administrative dhe

shtetërore ky fshat i përket qytetit të Nurit dhe krahinës së Mazandaranit,

por në të vërtetë ky është një fshat pothuajse i pavarur dhe i harruar nga të

gjithë.

Ali Esfandiari (Nima Jushixh), i biri i Ibrahim Khanit, ishte një njeri

trim dhe bujar që e kalonte jetën e vet me bujqësi dhe me blegtori. Në vitin

1897 (1276 hixhri shamsi) në këtë fshat të virgjër malor i lind djali, që u

rrit në këtë natyrë duke i kaluar ditët me çobanët e fshatit. Ai u mësua me

qetësinë dhe egërsinë e maleve, përfitoi nga jeta plot ngjarje dhe aventura

e çobanëve dhe bujqve dhe shpirti i tij u ngjiz plotësisht me natyrën dhe

botën e kafshëve të buta dhe të egra. Shkrimin dhe leximin i mësoi në

mënyre tradicionale nga hoxha i fshatit.

Në fillimet e rinisë u largua me familjen e vet drejt Teheranit dhe pasi

mësoi gjuhën frënge gjatë gjimnazit, u regjistrua në shkollën Saint-Louis

në Teheran. Vitet e para të shkollës i kaloi i shqetësuar dhe pa përkrahje,

por megjithatë pati mbështetjen e një mësuesi me emrin Nezam Vafa, i

cili u mundua dhe ia hoqi mendësinë fshatarake që e shqetësonte. Ai

ndikoi që të zbuteshin ndjenjat e forta të këtij nxënësi dhe e futi në rrugën

e poezisë. Këto vite përkonin me ngjarjet e Luftës së Parë Botërore. Ali

Esfandiari, që zgjodhi si pseudonim për vete emrin “Nima Jushixh”,

transmetonte lajmet e kësaj lufte në gjuhën frënge. Po ashtu ai gjatë kësaj

kohe studionte edhe bazat e teologjisë në Huze (shkollë fetare) dhe

vazhdonte kurse individuale për përvetësimin e gjuhës arabe.

Lufta e Parë Botërore la mbresa të pashlyeshme në shpirtin e tij. Gjuha

frënge dhe njohja me letërsinë franceze, në përgjithësi, i hapën atij një

dritare të re në jetë. Shpirti i tij i trazuar nuk mund të rrinte i qetë në kafazin

e qytetit dhe çdo rast që i jepej për të shkuar sërish në vendlindje, e shihte

si një dhuratë të Zotit.

Gjatë kësaj periudhe ai punonte në Ministrinë e Financave dhe kishte

marrëdhënie me qendrat letrare kryeqytetase. Sidomos Nima shkonte

shpesh në çajtoren e poetit Heidarali Qemali, ku dëgjonte me ëndje

fjalimet e talentuara të klientelës letrare si, për shembull, Malek Alshuara

Beharin dhe Ali Asgarin, prej të cilëve mori përvoje reale letrare.


Në fillimet e tij ai krijonte poezi në metodën klasike të vjetër duke

parapëlqyer stilin Kharasanas. Në të vërtetë as kjo lloj poezie dhe as

takimet me poetët popullorë të kohës nuk ia shuanin dot etjen poetike. Në

moshën 23-vjeçare ai shkruan përmbledhjen Keseje rang paride, që në të

vërtetë ishte vetëm një ushtrim për të. Pjesa poetike Ej shab, e cila u shkrua

dy vjet më vonë, pra në moshën 25-vjeçare, ndryshonte thelbësisht me të

kaluarën poetike të tij dhe ishte e para poezi serioze, e cila çelte një

periudhë të re letrare. Kjo pjesë poetike, për shkak të ndjeshmërisë dhe

perfeksionit letrar, pasi u botua në “Nubahar”, u përkthye në shumë gjuhë

të tjera.

Gjatë këtyre viteve një burrë tjetër i talentuar dhe largpamës me emrin

Muhammad Zia Hashtrudi boton librin me titull Muntahebat Asar. Në

këtë libër ai boton pjesë nga përmbledhja poetike Keseje rang paride, të

cilat lanë mbresa, sepse i titulloi ato Zemrat e përgjakura, por dhe poezi

të tjera të Nimës. Ai përballet me kundërshtime dhe opozitë të fortë nga

rrethet letrare të kohës. Keseje rang paride dhe në njëfarë mënyre pjesa

letrare Ej shab, janë dokumente të akuzës që ngre Nima kundër shoqërisë

së asaj kohe, ku përshkruan befasueshëm historinë e dhimbshme të jetës

së vet. Nuk duhet harruar se gjatë kohës së botimit të Keseje rang paride

1920 (1299 hixhri shamsi) ndodhi edhe grushti i njohur i shtetit i 22

shkurtit (3 Esfandit) 1921.

Ndërthurja me problemet politiko-shoqërore gjatë kohës së grushtit të

shtetit e mbajti poetin e ndjeshëm nga Jushi disi të mënjanuar nga

problemet dhe jeta jo e kënaqshme e Teheranit. Pyjet e shumta dhe

vargmalet e thepisura i ndiznin gjakun për vendlindjen. Ajri i pastër bëri

punën e vet, ndërsa melodia e panjohur e freskisë së harpës dhe sazes

hapën shpirtin e tij. Kjo melodi e re ishte po ajo e Legjendës, të cilën e

kishte nisur qysh në vitin 1922 (1301 hixhri shamsi) Mirzade Eshkiu në

gazetën “Shekulli i njëzetë”, që ishte edhe gazeta më përparuar e më

demokratike e kohës. Kjo gazetë botoi në numra të njëpasnjëshëm të saj

nota të forta të kësaj melodie të bukur, por ende të panjohur për popullin.

Legjenda përpara se të botohej e kishte tejkaluar talentin e filtruar dhe

parapëlqimet e Nezam Vafiut, mësuesit të Nimës, kështu që këtij poeti të

ri i duhej të ndërhynte për përmirësime dhe korrigjime në të. Pra në këtë

kontekst poeti bëri një shërbim, që pa dyshim është i rrallë dhe i pashoq

dhe që pati një efekt të vlefshëm mbi poezinë e kësaj përmbledhjeje.

Vitin 1922 (1301 hixhri shamsi) duhet ta mbajmë mend mirë, sepse

pikërisht në këtë vit me botimin e Legjendës nga Nima, të një

përmbledhjeje të shkurtër tregimesh Na ishte njëherë nga Xhamalzade, të

romanit Teheran Mahuf nga Mortaza Mosfek Kazemi, si dhe të tablosë

letrare me titull Xhafarkhan az farang amade nga Hasan Mukadam,

shënohet fillimi i letërsisë moderne perse në gjini të ndryshme letrare.

92 Jahaki

Botimi i Legjendës shtoi replikat, kundërshtimet dhe agresivitetin e

letrarëve tradicionalë, por Nima, edhe sipas fjalëve të veta, nuk u dorëzua

përpara këtyre barrierave. Ai përkundrazi e vazhdoi rrugën e nisur me më

tepër vendosmëri. Puna e tij si edhe e kolegëve të vet nuk kishte të bënte

me shkatërrimin dhe eliminimin e letërsisë që ata përfaqësonin. Ai nuk

dëshironte në asnjë mënyre që të krijonte një armiqësi kaq të madhe qysh

në fillim dhe për këtë arsye po të vihet re me vëmendje, ai te Legjenda nuk

ka ndonjë devijim alarmant nga trajta dhe forma e përgjithshme poetike.

Nima ka respektuar me rreptësi vargun dhe rimën e tij. Por duke dashur

që vargu të mos kishte përsëritje, ai e ka shtyrë largësinë me një strofë

midis grupeve disavargëshe, duke u dhënë hapësirë strofave. Vetëm kaq

mjaftonte që kjo lloj poezie të konsiderohej e re dhe t’i sillte telashe poetit

nga Jushi duke ia shtuar dhimbjet dhe vetmitë, që në të vërtetë ishin edhe

dhimbjet dhe në të njëjtën kohë vetmitë e popullit.

Legjenda me këtë stil dhe përmbajtje ndryshonte nga poezia klasike,

e cila kishte pak lidhje me shoqërinë dhe problemet e saj, por po ashtu

edhe me llojin tjetër të poezisë të shoqëruar nga dhuna, përndjekjet,

kamxhiku dhe sloganet e periudhës kushtetuese. Vlen të theksohet se

Legjenda nga ana tjetër kishte lidhje të forta ndjenjash dhe idesh me

poezitë që përmbanin një qëllim dhe një ideal gjatë periudhës së zgjimit

kombëtar. Pra në këtë kontekst të përgjithshëm letraro-poetik dhe nga një

këndvështrim popullor poezia u paraqit denjësisht në popull. Duke u

bazuar edhe në hyrjen e shkurtër që vetë Nima e shkroi për këtë poezi,

veçoritë e saj mund t’i klasifikojmë si më poshtë:

1- Krijimi i një lloj poeme të re, që autori e vesh me një misticizëm

të brendshëm.

2- Një përmbledhje e gjatë dhe me rimë, ku problemi i rimës zgjidhet

me vendosjen e një strofe të lirë pas katër strofave.

3- Vëmendja e poetit te realiteti i detajuar dhe pikëpamja e tij

ndjesore dhe poetike për sendet.

4- Diferenca e këndvështrimit të poetit në krahasim me poetët e tjerë

bashkëkohës dhe paraardhës si dhe indiferentizmi i tij në lidhje me

imitimet dhe kopjimet.

5- Afërsia dhe reflektimi i tij me gjuhën popullore dhe letërsinë

shprehëse (dramatizmin).

6- Përdorimi i trajektores së lirë të imagjinatës.

7- Përshkrimi i peripecive dhe vuajtjeve të vetë poetit në mënyrë të

përsosur, por dhe të dashur për lexuesin duke i lidhur këto ngjarje

me fatin e popullit dhe të shoqërisë së asaj kohe.


Nima pas Legjendës

Legjenda ishte një përvojë e mirë si për poetin, ashtu edhe për poezinë

moderne perse, e cila patjetër duhej kaluar. Po askush tjetër më tepër se

Nima nuk ishte optimist se kjo lloj përvoje do të përfundonte me sukses.

Ai, me gjithë kundërshtimet dhe kritikat e kundërshtarëve, nuk u

demoralizua, por e vazhdoi këtë lloj poezie. Duhet theksuar këtu se për

pesëmbëdhjetë vjet më pas, edhe pse tereni për këtë lloj poezie të re ishte

sheshuar mirë, asnjë poezi plotësisht e lirë nuk u krijua. Poezia e parë

plotësisht e lirë është krijuar në vitin 1937 (1316 hixhri shamsi) dhe

titullohet Kaknus.

Gjatë kësaj kohe ditët e mira dhe të këqija nuk kishin më efekt mbi

Nimën, i cili tashmë ishte mbyllur në kafazin e jetës së vet. Më së fundi

me mbështetjen e Xhahangirit ai u martua dhe shkoi të banonte në qytetin

e Astarasë, që ishte edhe vendlindja e gruas së vet mësuese. Ai dha mësim

për pak kohë në shkollën “Hakim Nezami” të këtij qyteti. Përpara kësaj ai

kishte rreth një vit që shkonte e vinte në qytetin e Babelit.

Nima në vitin 1932 (1311 hixhri shamsi) kthehet në Teheran, ku

shumë shpejt bashkëpunon me revistën muzikore për botimin e poezive të

veta. Gjatë kësaj kohe ai shkruan disa artikuj në lidhje me poezinë dhe

artin në përgjithësi me titull Vlerat e ndjenjave, të cilat më vonë do të

botohen veçmas në një përmbledhje me po të njëjtin titull. Është e

rëndësishme të theksohet se Nima gjatë kësaj periudhe kreu edhe

eksperimente të tjera poetike të reja për kohën. Përmbledhja Familja e një

ushtari u shkrua në formën e kërkesës së ndjesës në lidhje me ndërtimin e

jashtëm strukturor poetik të Legjendës. Edhe në krijimin e

katërvargëshave ai ka treguar një mjeshtëri të lartë, megjithëse në stile të

tjera poetike, ku në veçanti rubairat dhe poemat kanë qenë më tepër

eksperimentale. Nga poemthat e tij morale dhe problematike, të

shoqëruara me satirë, që janë kujtimi i po asaj periudhe komplekse, mund

të përmendim Dhia e Mulla Hasanit, Zogu Manzavi, Gjeli dhe kaposhi i

detit, Xhaxhai Rexhep dhe Mirdamadi. Por gjithsesi poezia më e bukur e

tij gjatë gjithë kësaj periudhe mbetet Familja e një ushtari, e cila nga

pikëpamja realiste letraro-artistike si dhe madje nga tematika që trajton, u

afrohet mjaft problemeve të shoqërisë.

Të gjitha këto ishin si rezultat i përvojës dhe i punës së tij

eksperimentale me qëllim arritjen e formës dhe të trajtës moderne të

poezisë, që u shfaq disi te Legjenda. Kjo trajtë e re, siç e theksuam edhe

më lart, doli prerë në vitin 1937 (1316 hixhri shamsi) me krijimin e

poezisë Kaknus. Gjatë këtyre viteve Nima ishte njohur mirë me poezinë

franceze dhe sidomos me rrymën e romantizmit dhe të simbolizmit dhe në

këtë mënyrë ideja e tij në lidhje me poezinë moderne perse ishte më e

pjekur dhe pothuajse e gatshme. Nima këtë teori të re letrare fillimisht e

94 Jahaki

trajtoi te një varg artikujsh, të cilët u botuan te Vlerat e ndjenjave dhe

praktikisht e realizoi më vonë te poezia Kaknus.

Edhe më përpara e kemi theksuar se Teki Refati pak përpara Nimës

kishte arritur të krijonte një formë të re në poezinë perse, por asnjëherë atij

nuk iu dha rasti që këtë teori të krijuar ta paraqiste praktikisht. Ky ishte

edhe hapi i madh që hodhi Nima me durim dhe inteligjencë, në historinë

e letërsisë perse në vitin 1937 (1316 hixhri shamsi). Atëherë në qoftë se

do të shpreheshim se viti 1937 (1316 hixhri shamsi) është edhe viti i

zhvendosjes së plotë të letërsisë perse drejt modernizimit letrar nuk do të

bënim gabim. Kaknus është forma dhe teoria e re, e kërkuar plotësisht në

letërsinë perse, gjë që vërtetohet si nga stili letrar, duke përfshirë rimën,

strofën e lirë barazuese, ashtu edhe nga pikëpamja kuptimore e tematike,

të cilat ishin krejt të ndryshme në letërsinë klasike perse.

Kaknus është një poezi me vlera mësimdhënëse, që bazohet në ironinë

e jetës së vetë poetit. Krijimi i poezive ironike që këtej e tutje gjatë

periudhës Nimajane bëhet i zakonshëm. Vetë Nima dhe ndjekësit e tij

aftësohen shumë në këtë lloj poezie të re. Morge gam, Garab, Voi bar

man, Xhavabe zemestani dhe Morge amin janë tituj e poezive që Nima i

krijoi mbi bazën e metodikës së re, duke ruajtur karakterin e tyre ironik.

Pikëpamja dhe besimi i drejtë që kishte Nima në lidhje me letërsinë

moderne perse vërtetohet pikërisht me këta tituj poezish që përmendëm

më lart.

Kuptimi i metamorfozës nga këndvështrimi i Nimës

Metamorfoza në horizontin modern Nimajan ndahet në tri grupe:

1- Nga pikëpamja e tematikës Nima e konsideronte poezinë të gjallë

dhe plot jetë. Nga këndvështrimi i tij poetik është vetëm ai që është

produkt i kohës së vet, pra ai që është në gjendje të pasqyrojë vlerat

dhe virtytet që shfaqen gjatë kohës në poezinë e vet. Me fjalë të

tjera, poet është vetëm ai që është biri i kohës në të cilën jeton. Mbi

bazën e kësaj logjike Nima për poezinë e kohës së vet propozoi

tematika të reja shoqërore.

2- Nga pikëpamja e formës subjektive poezia duhet të jetë në

trajektoren e kërkimit të formave identike, të qarta dhe të dukshme

në lidhje me mendësinë poetike. Për këtë qëllim duhet që “shikoj”

të zëvendësohet me “dëgjoj”. Punë artistike është kur praqet një

tablo individuale identike dhe jo një tablo irreale dhe të detyruar.

Kuptohet lehtë se është e domosdoshme që kur futet përvoja në

lëmin e poezisë, duhen shmangur format standarde, pjesët e

përsëritura dhe marrëveshjet që mund të ekzistojnë.


3- Përveç metamorfozës së përmbajtjes dhe këndvështrimit poetik

duhet që edhe në formën dhe stilin e punës të ketë përputhje me

evolucionin kuptimor dhe mendor poetik. Metamorfoza mbi peshën

e vargut si dhe çlirimi nga barazimi dhe njëtrajtësia e tij, në mënyrë

të shkujdesur kanë nevojë për rimë në shtresa të ndryshme të

poezisë. Një dukuri e tillë ndodh për arsye se rima dhe struktura e

vargut, të cilat përpiqen të ndjekin hap pas hapi ndjenjat dhe

emocionet poetike, kanë nevojë patjetër për një evolucion të tillë

poetik. Nima rimën dhe strukturën e vargut e konsideron të

domosdoshme për poezinë, por megjithatë është i mendimit se

forma subjektive e poezisë duhet të krijojë pamjen e jashtme të saj

dhe jo fotografinë e saj. Për të muzikaliteti, pesha dhe rima e vargut

përbëjnë ngjyrat e përmbajtjes poetike. Sipas Nimës poezia pa

strukturë vargu (rimë, muzikalitet dhe peshë vargu) është si njeriu

pa eshtra. Rima në fakt ndihmon fjalinë dhe si e tillë është pjesë e

vargut, ndërsa nga ana tjetër fjalia është në shërbim të përmbajtjes

së poezisë. Çdo fjali e re ka rimën e saj dhe çdo lloj rime ka vendin

e saj të posaçëm, por e gjithë kjo filozofi letrare nuk ka lidhje me

largësi të barabarta dhe të përcaktuara.


Ahmed Tamimdari, studiues.


Ahmed TAMIMDARI

LETËRSIA DIDAKTIKE DHE LETËRSIA SKENIKE

NË IRAN

Veprat e letërsisë didaktike vënë në shërbim të lexuesit njohuritë e

autorit. Kjo letërsi përbëhet nga shumë fusha që kanë një problematikë

të gjerë. Kjo letërsi përfshin veprat fetare, edukative dhe filozofike, të

shprehura në gjuhën letrare. Vepra si Elfije e Ibni Malikut, që shërben

për mësimin e gjuhës arabe, si dhe vepra gjuhësore En Nesab e

Ferahaniut, edhe pse janë vepra didaktike të shkruara me rimë dhe

metrikë, nuk mund t'i konsiderojmë si vepra letrare didaktike, sepse nuk

janë shkruar me gjuhë letrare. Shkaku i mosklasifikimit të këtyre

veprave si vepra letrare është mungesa në to e fantazisë dhe e

emocioneve. Letërsia didaktike persiane në përgjithësi përmban tri

koncepte. Njëra pjesë e kësaj letërsie i përket tematikës së moralit, e

dyta është me tematikë fetare dhe e treta përfshin letërsinë filozofike si

dhe urtësinë. Letërsia didaktike në Iran u pasurua me depërtimin e

mistikës; hasen shumë pak vepra mistike që nuk kanë tematikë

didaktike.

Në periudhat e mëhershme në Iran, kësaj letërsie i kanë thënë edhe

V'az, Zuhd, Hikmet dhe Tahkik. Letërsia didaktike në Iran pati shtrirje

të madhe me shfaqjen e misticizmit, ku mund të themi se kemi shumë

pak poema mistike që nuk përmbajnë edhe koncepte didaktike.

Në shek. XI (V hixhri), poeti i njohur Naser Hosro krijonte poema

të gjata mistike, të shoqëruara më këshilla dhe udhëzime për lexuesin,

Letërsia didaktike dhe letërsia skenike në Iran 97

të cilat në vetvete gjithashtu përmbanin tematikë filozofike dhe fetare.

Ai në krijimtarinë e vet jo vetëm që shfrytëzonte konceptet e letërsisë

didaktike, por gjithashtu trajtonte edhe çështje që i përkisnin kritikës.

Në veprat Rushenaji name dhe Seadet name ka paraqitur parimet e

besimit të sektit ismailit.

Në shek. XII (VI hixhri) këtë traditë e vazhdoi poeti tjetër iranian,

Senaiu, por ky bëri reforma të mëdha në këtë gjini të letërsisë. Senaiu

arriti të gërshetojë konceptet mistike me konceptet didaktike dhe kështu

krijoi një rrymë të re në këtë gjini të letërsisë me poemat Sejrul Ibad

Ilel Mead, Tarikul Tahkik dhe Hadikatul Haikak..

Pa dyshim që letërsia didaktike kulmin e saj e arriti në shekullin

XIII (VII hixhri) me Saadiun dhe me Mevlanën. Saadi Shirazi si në

prozë ashtu edhe në poezi ka arritur që letërsinë ta ngrejë më lart

artistikisht. Bostani i tij ka tematikë didaktike. Saadiu, çështjet morale

dhe shoqërore të kohës së vet i shikonte me sy kritik dhe shkencor dhe

njëkohësisht përpiqej që njerëzit t'i edukonte me anë të këshillave dhe

të udhëzimeve. Madje në veprën e tij Gjylistani, një kreu i ka vënë

emrin “Arsimimi”.

Edhe krijimtaria poetike e Mevlanës përmban tematikë didaktike.

Rezultatin e letërsisë didaktike-mistike, të filluar nga Senaiu, duhet ta

kërkojmë në librin Masnavi Ma’navi të Mevlana Rumiut. Pa mëdyshje

mund të themi se Masnavia e Rumiut është një libër për mësimin e

misticizmit. Një ndër karakteristikat e Masnavisë është përdorimi i

ajeteve, i haditheve, i ngjarjeve të ndryshme të Kuranit dhe i ngjarjeve

didaktike.

Rëndësia e Mevlana Rumiut në letërsinë didaktike është shumë e

madhe. Rezultatin e lëvizjes së Senaiut në letërsinë mistike-didaktike

mund ta hasim në Masnevinë e Rumiut. Mund të themi se Masnevia e

tij është një kurs për mësimin e mistikës. Në të janë shfrytëzuar ajete,

tregime Kur’anore, hadithe dhe shumë tregime të tjera nga historia

islame. Mevlana përveç masnevisë edhe në veprat e tjera ka shfrytëzuar

konceptet e didaktikës.

Në shek. XIV (VIII hixhri), Shejh Mahmud Shebestari në poemën

e tij Golsheni Raz ka shprehur idetë e tij mistike në formën e didaktikës.

Kjo vepër është ndër kryeveprat e letërsisë didaktike në Iran. Edhe Ibni

Jemin Ferjimedin, që i përket po këtij shekulli, arriti të krijojë poezi me

tematikë didaktike. Poetët e tjerë që krijuan në këtë lloj letërsie janë

Avhadi Meragei me Masnevin Xhame Xhem, Emir Hosro Dehlevi në

Metlea El Anvar, Haxhevi Kermani në Rouze El Anvar dhe Kemal

Name, ndërsa në shek. XV (IX hixhri) Xhamiu krijoi Masnevitë e tij

Tuhfetul Ahrar, Suhetul Abrar dhe Silsiletul Edh Dhuhub, të cilat janë

edhe një imitim nga Mahzenul Asrar të Nizamiut.

98 Tamimdari

Në periudhën e stilit indian, kur poetët ishin nën ndikimin e Saadiut

dhe të Rumiut, edhe letërsia didaktike pati një shtrirje shumë të madhe.

Ndër veprat e kësaj gjinie mund të përmendim: Menbeul Enhar të

autorit Melek Komi, Nazu Nijaz të Molana Kazai Hereviut, Mazharul

Asar të Emir Abdullah Muhamed Hashim Shah Kermaniut, Bostani

Hajal të Abdi Begut, etj.

Letërsia didaktike pas periudhës së kthimit, saktësisht në periudhën

e sistemit konstitucional fitoi koncepte të reja .Poetët në këtë periudhë,

duke shprehur qëndrimet e tyre politike dhe ideologjike, iu kundërvunë

dhunës dhe shtypjes së sundimtarëve. Këta poetë duke shfrytëzuar

letërsinë didaktike, zgjodhën tema të ndryshme për ta zgjuar popullin

me qëllim që të rebelohej kundër shtypjes. Ndër këta poetë mund të

përmendim Al’lame Deh Hoda, Melikush Shuara Behar, Edibul

Memalik Ferahani, Frhi Jezdi dhe Sejjid Eshrefuddin Husejni. Duhet

theksuar se temat e këshillave dhe të udhëzimeve më tepër janë huazuar

nga Kurani famëlartë. Letërsinë didaktike mund ta hasim edhe në

krijimtarinë e iranianëve të para islamit.

2. Letërsia skenike

Në letërsinë tonë tradicionale, letërsia skenike nuk ka qenë e njohur

me këtë shprehje. Për përcaktimin e saj (sjelljes skenike) kanë thënë se

është një tregim i shoqëruar me sjellje dhe me lëvizje që paraqiten në

skenë dhe kjo lloj poezie ose letërsie skenike është në formën e

paraqitjes teatrore (teatrit), ku përfshihen tri lloje: komedia, tragjedia

dhe drama. Kjo lloj letërsie nuk është e përhapur në letërsinë perse, por

nuk mund të thuhet se në Iran nuk ka pasur asnjë lloj paraqitje skenike.

Pra, nëse në Iran teatri nuk ka pasur atë zhvillim si teatri europian, lojëra

të ngjashme me teatrin, skenarë dhe elemente të tjera të këtij arti kanë

ekzistuar.

Ndoshta njëri prej shkaqeve të mospërhapjes së teatrit në Iran ka

qenë mosnjohja prej iranianëve e teatrit grek. Që në fillim kur u përhap

përkthimi dhe veprat e autorëve të mëdhenj u përkthyen nga gjuha

asiriane në gjuhën arabe, Abu Besher Meta përktheu në arabisht “Artin

e poezisë së Aristotelit”. Por, përkthyesit e parë, për shkak të

mosnjohjes së shprehjeve teatrore, zakonisht ato i kanë përkthyer

gabim. “Shebih Khani” është forma e vetme letrare në Iran që kishte një

përputhje midis vlerave të saj estetike dhe formës artistike me

pikëpamjet shoqërore dhe filozofike dhe ishte ndër ato arte që

adhurohej nga të gjithë. Ky art burimin e ka te martirizimi i shokëve të

Imam Husejnit a.s. në vitin 681 (61 h.k) Siç duket, ceremonia

“shebihkhani” ka filluar të paraqitet që nga koha e Muezuddouleh

Dejlemi-ut në shekullin X (IV hixhri), e cila u fali legjitimitet zisë për


dëshmorët e Qerbelasë. Burimet kryesore të “shebihkhani” ishin eposet

fetare dhe historike, kurse më vonë në kohën e Tejmuridëve, kur tregimi

për Ehli Bejtin fitoi formën e duhur, lindi edhe një burim tjetër i

rëndësishëm. Eposet si “Khaveran Nameh” të Ibni Hesamit e shkruar

më 1427 (830 h.k) ku temë kryesore janë udhëtimet dhe luftërat e hz.

Aliut a.s. dhe “Hamle’ye Hajdari” e Muhammed Refii Khan Bazel,

ishin në qendër të vëmendjes së “shebihkhanëve”. Për ngjarjen e

Qerbelasë kanë kënduar dhe shkruar edhe poetë dhe shkrimtarë të

mëdhenj. Midis tyre mund të përmendim emra si Muhtesham Kashani,

Vesal Shirazi dhe Katebi Tershizi.

Maktelnevisanët ishin ata që kishin informacione dhe shkathtësi

për organizimin e ceremonive të zisë dhe shkrimin e “ta’zijeve” në

lidhje me ngjarjen e Qerbelasë. Maktelnevisanë(t), siç duket, kanë qenë

edhe Ta’ziegërdanët dhe kjo traditë është ruajtur deri në periudhën e

Kaxharidëve.

Çështja e ta’zies për dëshmorët e Qerbelasë është sheshi i Evlijave

dhe Eshkijave. Në pamje të jashtme duket se Eshikjatë janë fitues, por

shikuesi e di që fitues të kësaj lufte janë Evlijatë. Reflektimi i pafajësisë,

i shtypjes dhe i dhunës së ushtruar ndaj Evlijave, është në qendër të

vëmendjes së ta’zies. Ndër përmbledhjet më të njohura me ta’zie janë

përmbledhje si Khuçeku me 33 ta’zie, Poli me 37 ta’zie, Lejtan me 15

ta’zie dhe përmbledhja Cheroli me 1055 ta’zie.

“Shebihkhani” si një formë e njohur në letërsinë skenike u përhap

në kohën e Safavidëve me mbështetjen e pushtetit shiit safavit dhe me

figurat si Molla Husejn Vaez Kashefi, që paraqiti ngjarjet e Qerbelasë

në librin “Rauzetu shuheda”. Ai ka luajtuar rol të rëndësishëm në

përhapjen e këtij lloj teatri. Por hyrja e teatrit, me kuptimin e vërtetë në

Iran, ka ndodhur në kohën e Naserudin Shah Kaxhar-it. Ndoshta ndarja

klasore e shoqërisë dhe sundimi i një tradite të veçantë midis njerëzve

ishte ndër shkaqet kryesore që në mesin e periudhës Kararide në Iran të

përhapet teatri. Në periudhën Kaxharide, kur ishte dobësuar fuqia e

sundimit dhe në organet shtetërore shihej një dobësi e madhe, u krijuan

kushtet për kritika dhe reagime dhe në këtë kohë u përhap teatri kritiko-

shoqëror.

Abdurrahim Ebu Taleb Nexhar Tabrizi, i njohur si Talebof, në

librin e tij me titull Safine’ye Talebi dhe me stil si të Zhan Zhak Rusoit

në librin “Emil”, ka sjellë disa dialogë midis anëtarëve të familjes, të

cilët vetvetiu e ndihmuan teatrin. Ky libër u shkrua në vitin 1890 (1307

h.k) kurse u botua në vitin 1894 (1311 h.k) Gjuha e tij e thjeshtë u bë

shembull edhe për të tjerët. Vëllimi i dytë i këtij libri flet për çështje

politike, kurse në vëllimin e tretë ai flet për bazat dhe ligjet e

konstitucionalizmit.

100 Tamimdari

Mirza Aghakhan Kermani duke shkruar Se mektub, që në fakt janë

tregime teatrore, ofroi një ndihmë shumë të madhe në fushën e shkrimit

të skenarëve teatrorë. Ndonëse kjo vepër nuk ishte plotësisht teatrore,

në të janë përdorur dialogë të shumtë. Publikimi i këtyre veprave të

para, kontakti i popullit me amfiteatrin dhe realizimi i pjesëve teatrore,

luajtën një rol të rëndësishëm në zhvillimin e shkrimit të teksteve për

teatrin.

Në fund të shekullit XIX (fillim i shekullit XIV hixhri), në gazetën

“Asr” bie në sy forma e re e quajtur “Mukaleme nevisi”, e cila zakonisht

shkruhej në forme pyetje – përgjigje dhe ishte e ngjashme edhe me

dialogët e skenarit teatorl. Themelues i këtij stili ishte Mirza Melekum

Khan në gazetën “Ghanun” dhe Muhammed Teghi Behar në vëllimin e

tretë të “njohjes së stileve” këtë e quan me emrin “Mektebe melekum”.

Ky stil nuk kufizohej vetëm me pyetje – përgjigje, por në disa raste ai

fliste edhe me skenën dhe personazhet. Në fakt aty shiheshin elementet

fillestare të teatrit, si p.sh. plani, personazhet dhe konflikti për ngjarjen.

Veçori e këtyre dialogëve ishte pasiviteti i personazheve. Mirza

Melekum Khan në disa raste jepte edhe udhëzimet e nevojshëm në

skenë, si p.sh kur duhej të heshtin, si duhej të ecnin, dhe shumë gjëra të

tjera të ngjashme.

Nuk është e çuditshme që shumica e autorëve të skenarëve teatrorë,

pikërisht nëpërmjet këtyre dialogëve të thjeshtë, kanë arritur deri te këta

skenarë. Por, personi i parë që ka imituar shkrimin e teksteve teatrore

europiane në Iran, ka qenë Mirza Fet’hali Akhundzade. Skenarët e tij

teatrorë zakonisht u ngjanin skenarëve teatrorë rusë dhe nga ky autor

kanë mbetur gjashtë skenarë me emrin “temsilat”. Në këto skenarë

shihen shenja të komedisë. Akhundzade, përveç shkrimit të skenarëve

për teatër, bëri edhe kritikë për këta skenarë. Ai luajti një rol shumë të

rëndësishëm në prezantimin e këtij arti.

Mirza Agha Tabrizi është ndër ata autorë të skenarëve teatrorë, që

kanë hyrë në botën e letërsisë teatrore nëpërmjet veprave të z.

Akhundzade, duke shkruar skenarët si “E kaluara e Eshref Khanit,

sunduesit të Arabisë”, “E kaluara e Shahkoli Mirza në Kermanshah”,

“Mënyra e sundimit të Zaman Khanit” dhe “Tregimi mbi dashurinë e

Agha Hashem Khalkhali”. Deri në vitin 1955 këto vepra njiheshin si

vepra të Mirza Mukelem’it, madje këtë gabim e bëri edhe Eduard

Braun.

Që nga viti 1893 (1310 h.k) në gjuhën perse u përkthyen veprat e

njohura teatrore europiane, si “Kopshti i vishnjave” e Çehovit, “Zogu i

kaltër” e Meterlingut, “Ushtari prej çokollate” e Bernad Shout, “Duart

e ndotura” e Sartrit, “Rinoceronti” e E. Ioneskut, “Armiqtë” e M. Gorkit

etj.


Disa u përpoqën që tregimet e vjetra t’i vënë në skenën e teatrit.

P.sh. Ali Asghar Germsiri shkroi (Elaheye mesr) Perëndesha e Egjiptit

sipas tregimit Jusufi dhe Zulejhaja. Kurse Husejnali Molah shkroi

“Pirchengi-un”, duke e përshtatur nga Masnavia e Mevlanës.


Behzad Muhamedi, studiues.


Behzad MUHAMEDI

“SHABE JALDA” OSE FESTIVALI DIMËROR

Që në kohët e lashta populli

i Iranit dhe popujt e disa vendeve

të tjera zhvillojnë ceremoninë e

fillimit të stinës së dimrit, por

emërtimi i kësaj ceremonie

ndryshon sipas vendeve dhe

popujve. Në Iran dhe në vendet

përreth, që kanë të njëjtën

kulturë dhe traditë, e fillojnë

ceremoninë prej natës që i prin

fillimit të stinës së dimrit dhe atë

e quajnë “Shabe cheleh” (nata e

të dyzetave) ose “Shabe Jalda”,

që përkon me natën që i prin

solsticit dimëror. Vëmendja dhe

numërimi i saktë e i përpiktë i

iranianëve ka bërë të mundur që

kjo natë të përkojë gjithmonë me

natën e fundit të muajit iranian

Azar dhe ditën e parë të muajit

Dej sipas kalendarit diellor iranian. Në ditët e sotme në mënyrë të

pavetëdijshme shumë njerëz besojnë se festivali Jalda duhet kremtuar për

të larguar ligësinë dhe të keqen që mbart nata më e gjatë e viti, por kjo

është krejt e gabuar, pasi në besimin e lashtë të popullit iranian nuk

ekzistonte asnjë ditë apo natë e keqe ose që sillte ligësi e fatkeqësi.

“Shabe jalda” ose Festivali dimëror 103

Festivali i “Shabe Jalda” ose “Shabe cheleh” në të vërtetë është pjesë e një

vargu ceremonish dhe festimesh që lidhen me natyrën dhe ndryshimet e

stinëve.

Dielli në fund të stinës së vjeshtës lind në pikën më të ulët të

mundshme të horizontit juglindor dhe si pasojë kemi ditën më të shkurtër

dhe natën më të gjatë të vitit. Por pas fillimit të stinës së dimrit ose solsticit

dimëror, dielli nis të lindë afër hemisferës veriore dhe si rezultat dita fillon

të ritet dhe nata fillon të zvogëlohet. Me fjalë të tjera në 6 muajt para

dimrit, nga fillimi i stinës së verës e deri në ditët e fundit të stinës së

vjeshtës, dielli fillon të lindë çdo ditë e më poshtë duke arritur pikën e tij

më të ulët në fillimin e dimrit, kur lind pranë hemisferës jugore me largësi

23/5 gradë. Fillimi i rikthimit të lindjes së diellit drejt hemisferës veriore

dhe zgjatja e ditës dhe dritës, në besimet e hershme të popullit iranian

cilësohej si periudha e rilindjes së dytë të diellit dhe për nder të saj

zhvillohen ceremoni dhe festime të ndryshme.

Në të shkuarën në Iran kishte mjaft besëtytni dhe një prej tyre, që

qarkullon edhe në ditët e sotme, është që gjatë gjithë natës së “Shabe

Jalda” duhet ndenjur zgjuar duke pritur lindjen e diellit në ditën e re. Për

kremtimin e kësaj feste duhet që në shtëpi të jenë mbledhur të moshuarit,

më të vjetrit e familjes, që simbolizojnë vjetërsinë e diellit në fund të

vjeshtës si dhe në tryezat tyre të mos mungojnë tre artikuj kryesorë për të

qëndruar zgjuar gjatë natës: shega, shalqini dhe senxhedi 1 . Disa prej

1 Një lloj ulliri i egër në ngjyrë të kuqe si të diellit, lat. Elaeagnus angustifolia. (shën. i

përkthyesit)

104 Muhamedi

besimeve gjithashtu i kanë dhënë një kuptim fetar “Shabe cheleh”. Në

besimin e Mitraizmit 2 , dita e parë e fillimit të stinës së dimrit ishte

pagëzuar me emrin “Khoreh” (Khoreh – Khorshid – diell “dita e diellit”),

dita e lindjes së “Mehr” (Zotit - Perëndisë) dhe cilësohej si dita e parë e

vitit të ri. Në ditët e sotme ky besim është trashëguar në kalendarin

gregorian, që është vazhdimësi e sistemit kalendarik të besimit “Mitraik”

dhe përdoret pothuajse në të gjithë botën. Në të vërtetë rreth katër shekuj

pas lindjes së Hazreti Isait (a.s.) (Jezu Krishtit) një prej ditëve të afërta me

solsticin dimëror është regjistruar si lindja e Krishtit dhe të dyja këto festa,

Krishtlindjet dhe Viti i Ri, festohen nga të gjitha vendet që e përdorin këtë

kalendar, njësoj si në kremtimet e modelit kalendarik të Sistanit. Sipas

dijetarit të madh Ebu Rejhan Biruni3 kalendari i lashtë i Sistanit fillonte

me ditën e parë të dimrit që vinte me solsticin e dimrit dhe interesant është

fakti që muaji i parë i këtij kalendari quhej “Krist” (Krisht). Edhe vendosja

e datës së Krishtlindjeve është bërë shumë kohë më vonë dhe ashtu sikurse

e ka theksuar dijetari Ebu Rejhan Biruni në librin “Asar-ol Bakijeh”, me

lindje nënkuptonin lindjen e Perëndisë ose të diellit. Edhe emërtimi i

muajit të parë të dimrit me emrin “Dej” (që do të thotë në pers.دادار/خداوند

= Zot/Perëndi) e ka burimin gjithashtu tek besimi i Mitraizmit.

Dita e parë e dimrit kremtohet edhe nga pasuesit e Mazdakut4, heroit

dhe reformatorit iranian. Ata këtë ditë e quajnë Khoram Ruz (dita e

gëzuar) dhe kryejnë rituale të veçanta. Megjithëse festimi dhe kremtimi i

“Shabe Jalda” ose “Shabe cheleh” në mesin e besimtarëve zoroastrianë

nuk është diçka e pëlqyeshme, sërish ata e festojnë dhe i bashkohen gjithë

popullatës në festivalin e përvitshëm që zhvillohet në Iran.

Në ditët e sotme iranianët bashkohen familjarisht në shtëpi rreth

tryezës dhe presin me padurim lindjen e diellit në ditën e parë të dimrit.

Në kohët e lashta kishte ndërtesa të ndryshme që kishin si funksion

njoftimin e lindjes së diellit sipas stinëve. Më e rëndësishmja prej tyre

është “Çartaki Nijasar Kashan” (katërharkorja e Nijasarit të Kashanit),

2 Adhurimi i Perëndisë “Mehr” “Mitraizmi” (në pers. ِمهرپرستی یا آیین مهر) i bazuar në

adhurimin e Perëndisë “Mitra” ishte në të vërtetë Zoti i drejtësisë, mirësisë, unitetit dhe

luftës për banorët e Iranit të lashtë. Ky besim i ka paraprirë besimit të mëvonshëm të

iranianëve dhe të popullsisë së rajonit Zoroastrizmit (që lindi diku rreth shek. VI p.e.r.

dhe vijoi të ishte i përhapur në masë deri në shek. X). Pasues të besimit zoroastrian kemi

edhe në ditët e sotme, por në numër shumë të kufizuar. (shën. i përkthyesit) 3 Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad Al-Bīrūnī (ابوریحان بیرونی) (1048–973), i njohur

në arabisht si Al-Biruni (البیروني), ishte një dijetar iranian dhe matematikann nga Horezmi

- një rajon që në ditët e sotme gjendet në pjesën perëndimore të Uzbekistanit dhe në veri

të Turkmenistanit. (shën. i përkthyesit) 4 Mazdak (مزدك) i biri i Bamdatit, ishte një reformator politik dhe social, klerik zoroastrian

i rangut të lartë që shumë e konsiderojnë edhe si profet. Për vdekjen e tij janë dhënë dy

data viti 524 ose 528. Mori famë të madhe gjatë sundimit të perandorit Kavad I (449–531)

i cili erdhi në krye të Dinastisë Sasanide në vitin 488. (shën. i përkthyesit)


ndërtesa e vetme këtij lloji që i ka qëndruar kohës dhe nuk është prishur5.

Sipas studimeve të kryera nga hulumtuesit e fushës kjo ndërtesë është

ngritur në mënyrë të atillë që të tregojë lindjen e diellit nga çdo hark sipas

stinëve. Rrezet e diellit duken bukur dhe qartë në ditën e parë të solsticit

dimëror ose të vitit të ri të “Mitraizmit”. Të njëjtën veçori e ka edhe

“katërharkorja” tjetër e quajtur “Baze Hur” në rrugën që të çon për në

Nishapur, por për arsye të meremetimeve dhe ndërtimit të një muri të lartë,

rrezet e diellit nuk duken bukur dhe qartë ashtu sikurse mund të shihen në

“Çartaki Nijasar” të Kashanit. Në qytetin e Nijasarit pranë Kashanit

zhvillohet çdo vit ceremonia festive e pritjes së lindjes së diellit, ku përveç

banorëve vendas ka edhe shumë turistë dhe studiues astrologë, që marrin

pjesë në këtë ngjarje të madhe të natyrës.

Hafizi në “Shabe Jalda”

Një prej traditave që iranianët e kanë shumë për zemër ta kryejnë në

natën më të gjatë të vitit, është edhe leximi i së ardhmes prej librit të

Hafizit. Çdo familje iraniane në bibliotekën e saj e ka një vëllim poetik të

Hafiz Shirazit, që më së shumti e përdorin edhe për të hedhur fall dhe për

të mësuar të ardhmen e tyre. Kjo traditë është një prej riteve të veçanta të

“Shabe Jalda”. Në këtë natë më i moshuari i familjes ose i fisit merr në

5 Çartaki Nijasar Kashan konsiderohet edhe si tempulli i besimtarëve zoroastrianë, ku

ndizej zjarri. Ky tempull përbëhej nga katër harqe dhe një kupolë; sipas besimtarëve dhe

studiuesve harqet ishin ndërtuar në mënyrë të saktë në mënyrë çdonjëri prej tyre të

tregonte solsticin gjatë lindjes së diellit në ditën e parë. (shën. i përkthyesit)

106 Muhamedi

dorë librin e Hafizit dhe, duke lexuar një shprehje për një anëtar të

familjes, e hap atë dhe lexon pjesë nga ajo çka shkruhet në faqen

përkatëse. Në ditët e sotme kur teknologjia ka përparuar “Falli i Hafizit”

është edhe një program kompjuterik dhe përdoret lehtë prej celularëve. Në

këtë mënyrë çdonjëri prej anëtarëve të familjes mund ta shohë në

kompjuter të lidhur me internetin ose në telefonat celularë atë çka i

rezervon fati sipas besimit të tyre tek Hafizi.

Historiku i festës

“Shabe Jalda” dhe festimet që zhvillohen në këtë natë janë një traditë

e hershme dhe e lashtë, pasi besimtarët e “Mitraizmit” e kremtonin këtë

natë mijëra vjet më parë. Ata besonin se pasi mbaron nata Jalda, vjen dita

e “Lindjes së diellit” ose më vonë dita e “Lindjes së Mitras”. Kjo festë

përkon me muajin pers “Dej” që cilësohej si një prej emrave të “Krijuesit”

para ardhjes së besimit zoroastrian dhe, pasi popullsia e atjeshme përqafoi

zoroastrizmin, “Dej” nënkuptonte “Krijuesin e dritës” (Lindja e dritës).

Drita, dita dhe ndriçimi ishin shenja të Krijuesit të Mëshirshëm,

ndërkohë që nata, errësira dhe të ftohtët ishin sinonim i së keqes

“Ahriman” (shpirti i së keqes dhe i shkatërrimit). Në kohët e lashta me

ndryshimin e shpeshtë të ditës dhe natës ishte krijuar besimi në popull se

nata dhe dita ose errësira dhe drita janë në një luftë të përhershme. Ditët e

gjata ata i konsideronin si ngadhënjimin e ditës dhe dritës ndaj natës dhe

errësirës, ndërkohë që ditët e shkurtra i cilësonin si ngadhënjim i natës dhe

i errësirës.

Jalda është marrë nga gjuha Asiriane dhe do të thotë “lindje”. Iranianët

e lashtë këtë natë e cilësonin si nata e lindjes së “Mehr” (Zotit - Perëndisë)

dhe për këtë arsye e festonin duke u mbledhur pranë njëri-tjetrit dhe duke

ndezur zjarr e duke kërcyer rreth tij. Më pas shtronin mbulesën e sofrës,

ku kishte lloj-lloj ushqimesh, por jo pije. Në të mund të kishte hallvë,

mish, bukë, ëmbëlsira të shoqëruara me erëza të ndryshme dhe sipas

besimit të iranianëve të lashtë këto lloje sofrash shtroheshin për të

falënderuar “Zotin”. Populli gjithashtu besonte se në natën e “Shabe

Jalda”, Karuni (njeriu i pasur legjendar), në veshjen e modës së vjetër si

druvarët, do të vinte në shtëpi dhe do t’u jepte njerëzve dru zjarri, të cilat

në mëngjesin pas “Shabe Jalda” do të ktheheshin në shufra ari. Për këtë

arsye të gjithë prisnin të gëzuar duke festuar e kënduar, me shpresë që do

të vinte druvari, i cili do t’u jepte dru e që do të shndërroheshin në ar.

Festa e “Shabe Jalda” në Iranin e sotëm

Edhe në ditët e sotme “Shabe Jalda” festohet në Iran. Këtë natë familja

e madhe dhe në disa raste fisi mblidhen në një vend e ulen pranë njeri-


tjetrit. Sipas traditës së lashtë iranianët shtrojnë në sofër për të shijuar fruta

të thata të veçanta për këtë natë, shalqi, shegë, ëmbëlsira dhe fruta të

ndryshme që simbolizojnë bollëkun, bereqetin, shëndetin e pastër dhe

harenë e gëzimin. Është traditë gjithashtu që në këtë natë të hidhet falli i

Hafizit nga vëllimi poetik i tij për të parë të ardhmen. Të pranishmit

zgjedhin arra dhe, pasi i thyejnë, mësojnë për të ardhmen e tyre në varësi

të asaj çka ka brenda kokrra e arrës. Nëse ajo është e plotë dhe e pastër,

ka një vit të mbarë e me bollëk e nëse del fyl ose është e kalbur, sipas

besimit të tyre nuk do të kenë një vit të mbarë.

Përktheu: Elton LILA



IRANI NË KËNDVËSHTRIMIN POETIK TË POETES

RUSE LUDMILA JEVGENJEVNA AVDEJEVA

Ludmilla Avdejeva është

bashkëshortja e atasheut të

fundit kulturor të ish-BRSS

Genadi Avdejev në Iran.

Poetja Ruse Ludmila

Jevgenjevna Avdejeva ka kryer

studimet në Fakultetin e

Gjuhës dhe Letërsisë të

Universitetit Shtetëror të

Moskës dhe është anëtare e

Lidhjes së Shkrimtarëve të

Rusisë, anëtare e Federatës

Ndërkombëtare të Gazetarëve,

anëtare e Bashkimit të

Veteranëve të Afganistanit,

anëtare e redaksisë së revistës

“Priokskie zori”, autore e mbi

30 librave (prozë, poezi, gazel,

tregime dhe letërsi për fëmijë);

shumë prej vëllimeve poetike të saj janë botuar edhe në gjuhë të huaja.

Ajo gjithashtu është një prej autorëve që kanë shkruar dhe ndihmuar në

përpilimin e vëllimeve për “Lindjen e Afërt dhe Lindjen e Mesme” (1986),

“Revolucioni Islamik” (1979), “Afganistani sot”, “25 vjet Revolucioni

Islamik” (2005) dhe “Trashëgimia kulturore” (botim i ambasadës së

Republikës së Taxhikistanit, 2008). Ludmila Avdejeva është bashkautore

Irani në këndvështrimin poetik të poetes ruse Ludmila Jevgenjevna Avdejeva 109

e shumë prej veprave studimore të përgatitura nga Instituti i Studimeve

Orientale i Akademisë së Shkencave të Rusisë, ku së fundmi ka shkruar

për kulturën dhe artin iranian. Ajo është gjithashtu autore e dhjetëra

artikujve për artin dhe kulturën iraniane pas Revolucionit Islamik të

botuara në revistat “Teatri”, “Arti kinematografik”, “Shkenca dhe feja”,

“Gruaja në BRSS”, “Jeta dhe kultura”, “Letërsia për fëmijë” etj.

Ludmila Jevgenjevna Avdejeva ka botuar vëllimin poetik “Përmbajtja

e zemrës”, në të cilin ka sjellë rreth 100 poezi të reja për Iranin dhe

popullin iranian. Bukuria e paraqitjes së Iranit të sotëm dhe Revolucionit

Islamik në këtë vëllim bënë që Përfaqësia Kulturore e Republikës Islamike

të Iranit në Moskë të mundësojë botimin e kësaj vepre në vitin 2009.

Autorja ka qenë dëshmitare okulare e ngjarjeve më të rëndësishme që kanë

shoqëruar Iranin modern në 40 vitet e fundit që prej Revolucionit Islamik

e deri në luftën e imponuar Iran–Irak. Në atë periudhë ajo ka qenë në

Teheran dhe ndjenjat e saj i ka shprehur në poezitë e titulluara “Shpirtin

ia dhurova Iranit”, “Kopshtet pranverorë të Iranit”, Bilbilat i këndojnë

sërish dashurisë” dhe “Rruga drejt lirisë”.

Vëllimi poetik “Përmbajtja e zemrës”, ashtu sikurse e ka cilësuar në

parathënie atasheu kulturor i asaj kohe i Republikës Islamike të Iranit në

Moskë Dr. Ibrahimi, janë në të vërtetë “një kolazh poetik dhe dashurie pa

kufi për Iranin, që i buron nga zemra zonjës së nderuar poete ruse. Autorja

i ka kushtuar një pjesë të poezive të saj arkitektit të Revolucionit Islamik

Imam Khomeinit dhe trashëgimisë poetike të tij. Ajo gjithashtu ka

përkthyer disa prej poezive të Imam Khomeinit, duke dëshmuar respektin

dhe vlerësimin e madh për Imam Khomeinin dhe Revolucionin Islamik.

Ludmila Avdejeva ka marrë çmime të shumta letrare brenda dhe jashtë

vendit, ndër të cilat po përmendim këtu “Biri i vërtetë i babait” nga

Akademia Ushtarake “Patrik” e Sankt-Peterburgut, çmimin “Koha e

Kolikovëve” të Festivalit Letrar 190 vjet Nekrasov nga Instituti i Kulturës

i Moskës, çmimin letrar “Nazim Hikmet” (Turqi 2008), si edhe shumë

medalje, si medaljen “Pushkin” nga Akademia e Letërsisë Ruse në vitin

1999, medaljen “Luftëtarja intelektuale” etj.

Vlen të përmendet që Ludmila Avdejeva është bashkëshortja e

Atasheut të fundit të kulturor të ish-BRSS Genadi Avdejev. Të dy kanë

qenë në Iran dhe i kanë parë nga afër ngjarjet e zhvilluara gjatë

Revolucionit Islamik të vitit 1979.

Një prej poezive të Ludmila Avdejevës, që i kushtohet Iranit është:

Iran! prano shëndetjen time nga Rusia.

Të shkuara të qofshin ditët plot me llahtare!

Kush ia di vlerën jetës, shijen luftës, forcën së vërtetës,

Ai me shpirtin madhështor ka për dalë.

110 Iranologji

Kur marshi kryengritës gjëmoi në çdo zemër,

Kur hovi popullor bashkoi vendin mbarë,

Iran, ty prapë historia të la trashëgimi

Një urtësi të lashtë: që fisi të vazhdojë.

Shpirtin e kam tek ti, poetët, poezitë...

Më mbushën me Besim, me Shpresë e Dashuri.

Ah, sa do të doja të isha pranë teje'

Në Teheran të ecja në rrugën Vasali - Shirazi.

Marrë nga: https://p-ghasemi.persianblog.ir/51d4pE0g5OSQdlNN5lra-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-

%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA-%D9%88-

%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%D8%B9%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1%D9%87-

%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D9%84%D9%88%D8%AF%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7-

%D8%A2%D9%88%D8%AF%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D8%A7

Përktheu: Elton LILA

https://p-ghasemi.persianblog.ir/51d4pE0g5OSQdlNN5lra-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%D8%B9%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D9%84%D9%88%D8%AF%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D8%A2%D9%88%D8%AF%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D8%A7





PërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtimePërkujtime



ANDROKLI KOSTALLARI DHE GJUHËSIA

SHQIPTARE NË MAQEDONI

Jubiletë e lindjes së personaliteteve të shquara nuk shërbejnë vetëm për të

shprehur respekt dhe falënderim për veprimtarinë e tyre, me të cilën ata kanë

kontribuar për ngritjen e dijes së kombit. Në këto jubile ne u rikthehemi

vlerave që lënë pas personalitetet, në mënyrë që ato të bëhen pjesë edhe e

aktualitetit. Dhe vlerat e akademik Androkli Kostallarit gjithsesi meritojnë jo

vetëm të rikujtohen, por edhe më shumë se kaq.

Kur flasim për rolin e prof. Kostallarit në gjuhësinë shqiptare në

Maqedoni, mendojmë për ndikimin që pati opusi i veprës së tij në formimin

dhe në studimet e gjuhëtarëve shqiptarë të Maqedonisë dhe për kontributin e

tij të drejtpërdrejtë në përkrahjen e studiuesve të Maqedonisë.

Si në gjuhësinë shqiptare në përgjithësi, ashtu edhe në kuadër të

veprimtarisë gjuhësore në Maqedoni, punimet e tij të botuara paraqesin

platformën që parashtroi dhe zgjeroi njohuritë për dukuritë e shumta

gjuhësore. Hulumtimet e akademik Kostallarit të karakterizuara nga saktësia

e thellësia shkencore, kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë literaturë referimi për

studiuesit e shqipes në Maqedoni. Kështu, studimet që në ndonjë segment

lidhen edhe me fushën e leksikologjisë u referohen interpretimeve teorike e

shkencore të profesor Kostallarit, si p.sh. në punimet: E folmja e Dervenit

(Remzi Nesimi), E folmja shqipe e Prespës (Zihni Osmani), Kategoria

semantike e posesivitetit në grupin emëror në gjuhën shqipe dhe në gjuhën

maqedonase (Valbona Toska); Të folmet shqipe të Pollogut (Fehim Reçani),

Arkaizmat në të folmet e shqipes (Zarije Nuredini) e në shumë punime të tjera

nga studiues si Haki Ymeri, Agim Poloska, Vehbi Kadriu, Izmit Durmishi etj.

Procesi i njësimit të gjuhës shqipe, si për shqiptarët e trojeve të tjera, ashtu

edhe për shqiptarët e Maqedonisë, paraqet një nga arritjet më kuptimplota të

kombit tonë. Duke qenë një nga figurat kryesore që qëndronin në krye të

përmbylljes së këtij procesi, ai mbetet meritor për këtë vlerë kombëtare, që

për shqiptarët e Maqedonisë ka një domethënie shumë më të veçantë.

114 Përkujtime

Arsyetimet e prof. Kostallarit për nevojën, funksionin dhe rëndësinë e

njësimit të gjuhës shqipe mbeten argumente të forta, të cilat dekadat që

pasuan vetëm i verifikuan. Asgjë nuk kanë humbur nga aktualiteti fjalët që ai

i tha para dyzet e pesë vjetësh: “Gjatë shumë shekujve, që nga libri i parë

shqip, përpjekjet për të zgjidhur problemin e alfabetit e të drejtshkrimit të

shqipes janë gërshetuar organikisht me lëvizjet e mëdha politiko-shoqërore e

kulturore në programin e të cilave lufta për mbrojtjen e lëvrimin e gjuhës

amtare, për ta ngritur atë deri në shkallën e një gjuhe letrare të përbashkët, zë

një vend të dorës së parë. Kongresi ynë i Drejtshkrimit është kurorëzimi i

këtyre përpjekjeve, me pendë e me pushkë, në rrugën e gjatë, që është çelur

me një punë të mundimshme e vetëmohuese dhe me gjakun e shumë

dëshmorëve. Po mbyllet një etapë shumëshekullore - etapa e ekzistencës së

gjuhës sonë letrare në disa variante dialektore, dhe po çelet etapa e zotërimit

të plotë të një gjuhe të vetme letrare me një normë të njësuar për gjithë

popullin shqiptar”.

Në një mjedis siç është Maqedonia, ku mungon kujdesi institucional për

gjuhën, është e tepërt të flitet për rëndësinë dhe funksionin e fjalorëve, qoftë

të atyre shpjegues, terminologjikë apo drejtshkrimorë. Dhe pikërisht këta

fjalorë, të hartuar apo të redaktuar nga prof. Androkli Kostallari, vazhdojnë

të kryejnë misionin e tyre në përdorimin e drejtë të gjuhës sonë.

Rolin e drejtpërdrejtë të prof. Kostallarit në zhvillimet brenda sferës së

gjuhësisë në Maqedoni e lidhim me kontributin e tij në mbështetjen e

studiuesve shqiptarë nga Maqedonia gjatë procesit të njësimit të gjuhës

shqipe dhe me mbajtjen e një ligjërate në Shkup para një auditori mjaft të

gjerë.

Çështja e formimit dhe e zhvillimit të gjuhës standarde shqipe ka qenë një

nga objektivat kryesorë të akademik Kostallarit. Duke qenë në krye të

komisionit organizues të Kongresit të Drejtshkrimit (1972), nuk ka si të

mohohet merita e tij personale për përfshirjen e gjuhëtarëve dhe

intelektualëve të Maqedonisë si një tërësi e veçantë e përfaqësuesve që vinin

jashtë Shqipërie. Për rëndësinë e përfshirjes, vetë profesori shprehet:

”Njësimi i gjuhës letrare është një fitore e përbashkët e gjithë pjesëtarëve të

kombit tonë. Në mbledhjen e fundit të komisionit organizues, pas mbylljes së

Kongresit, unë si kryetar i këtij komisioni, u dorëzova nga një ekzemplar

origjinal të Rezolutës edhe përfaqësuesve të delegatëve të shqiptarëve që

banojnë në Jugosllavi në Kosovë, në Maqedoni e Mal të Zi. Kjo ngjalli

kënaqësi e gëzim të papërshkruar te të gjithë. Kongresi i Drejtshkrimit lidhi

kështu epokat dhe pohoi njësinë kombëtare edhe në vijën kohore, historike,

edhe në vijën hapësinore, gjeografike, pavarësisht nga kontekstet shtetërore”.

Aftësia e tij për organizim dhe shkathtësia gjatë realizimit dhe udhëheqjes së

punëve, ishin disa tipare që spikasnin gjatë procesit të përgatitjeve dhe të

zhvillimit të Kongresit.

Periudha e viteve ‘70 të shekullit XX karakterizohet nga një zbutje e

raporteve ndërmjet Shqipërisë dhe Jugosllavisë së atëhershme, pjesë e së cilës

Androkli Kostallari dhe gjuhësia shqiptare në Maqedoni 115

ishte edhe Maqedonia. Kjo, mes tjerash, mundësoi edhe ardhjen e një plejade

profesorësh, shkencëtarësh e artistësh të fushave të ndryshme nga Shqipëria

në Prishtinë e në disa raste edhe në Shkup. Ardhja e personaliteteve autoritarë

siç janë Eqrem Çabej, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Sterjo Spasse, Nasho

Jorgaqi, Jani Thomai, Jorgo Bulo, Emil Lafe, Xhevat Lloshi e të tjerë, qe më

shumë se një shkëmbim i stafit akademik për biseda, ligjërata, cikle

leksionesh apo shkëmbim përvojash pedagogjike. Ardhja e profesorëve

eminentë nxirrte në pah nostalgjinë e akumuluar të shqiptarëve për atdheun e

zemrave të tyre dhe simbolizonte ardhjen e frymës njësuese të kombit.

Ligjëratat thjesht shndërroheshin në arenë ku shuhej etja e madhe për fjalën

që vinte nga ana tjetër e kufirit. Një ligjëratë të tillë mbajti profesor Androkli

Kostallari në Shkup, në dhjetorin e vitit 1972. Tema ishte Gjuhësia e

përgjithshme, kurse amfiteatri i Fakultetit të Shkencave Natyrore, përveç

studentëve të gjuhës kishte mbledhur aty edhe shumë e shumë intelektualë të

fushave të ndryshme shkencore. Ajo ligjëratë, me nivelin e lartë shkencor, të

cilin profesor Kostallari e paraqiti me përmbajtjen, fjalorin dhe mënyrën e

ligjërimit, ngjalli një krenari te shqiptarët e Maqedonisë.

Është vetëm një ardhje dhe një ligjëratë e vetme, por që ja, edhe pas plot

47 viteve përmendet për efektin që pati. Ishte një mundësi që studentëve dhe

opinionit më të gjerë t’u prezantohen njohuritë e thella teorike dhe serioziteti

në qasjen shkencore. Kjo ligjëratë i motivoi dhe inkurajoi studiuesit e gjuhës

për të vijuar me entuziazëm më të madh punën e filluar.

Studiuesit e gjuhës shqipe në Maqedoni do ta shprehin mirënjohjen e vet

për kontributin e madh që akademik Androkli Kostallari dha në gjuhësinë

shqiptare, duke mbajtur një mbledhje përkujtimore më 1 prill të vitit 1992.

Në mungesë të institucioneve përkatëse, kjo mbledhje u organizua nga

Shoqata e Arsimtarëve të Gjuhës dhe Letërsisë Shqiptare të Tetovës dhe në

të kujtime rreth shumë takimeve të punës evokoi Remzi Nesimi, kurse për

jetën dhe veprën e gjuhëtarit të shquar foli Vehbi Kadriu, i cili mes tjerash

tha: ”Marrë në një vështrim të përgjithshëm, profesor Androkli Kostallari qe

një gjuhëtar me autoritet të gjerë e nivel të lartë shkencor në të gjitha trajtimet

që lidhen me çështje të gramatikës, të kulturës së gjuhës, të fjalëformimit,

frazeologjisë, leksikologjisë e leksikografisë. Sidomos ai shquhet në fushën e

gjuhës letrare kombëtare shqipe që ishte dashuria dhe shqetësimi i tij jetësor.

Për këtë gjakim ai e lidhi tërë jetën dhe si një apostull i vërtetë iu kushtua me

gjithë qenien e vet krijimit, zbatimit dhe përhapjes së gjuhës sonë letrare

gjithandej ku gjëllijnë bashkëkombësit e tij”.

Për të treguar respekt për gjithë përkushtimin dhe meritat e tij në raport

me gjuhën shqipe, ne sot kemi detyrë t’i përmbushim pritjet që profesor

Androkli Kostallari i shprehu në Kongresin e Drejtshkrimit: “Në këto vite,

kur gjuha jonë letrare e përbashkët është bërë një realitet i gjallë dhe po hyn

në një fazë të re, ne hedhim vështrimin tonë edhe përpara, te brezat e rinj –

tek ata që janë e tek ata që do të vijnë. Ne kemi besim të patundur se ata do

116 Përkujtime

ta zhvillojnë e do ta përsosin më tej gjuhën amtare, do ta bëjnë atë më të

përpiktë, më të zhdërvjellët e më të gjerë”.

Remzi NESIMI - Valbona TOSKA

Kronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturore



MBLEDHJE SOLEMNE “AKADEMIKU A. KOSTALLARI

– FIGURË E SHQUAR E ALBANOLOGJISË

SHQIPTARE”

Më 7 nëntor 2017, në ditën

e 95-vjetorit të lindjes së

akademikut Androkli

Kostallari, Akademia e

Shkencave e Shqipërisë dhe

Shoqata e Gjuhësisë Shqiptare

organizuan një veprimtari

jubilare për nder të tij në

sallën “Aleks Buda“ të

Akademisë së Shkencave. me

këtë rast u përuruan edhe

përuruan dy vëllimet e para të

Veprës së tij dhe vëllimi V, që përmban shkrime të kolegëve kushtuar

krijimtarisë së tij. Merrnin pjesë më se 90 studiues nga institucionet shkencore

të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë. Veprimtarinë e çeli akademiku M.

Korkuti, i cili nënvizoi se vepra madhore e A. Kostallarit u përvijua në sajë të

formimit të tij të shkëlqyer shkencor dhe të punës këmbëngulëse 50-vjeçare. Ai

drejtoi dhe organizoi punën e lavdërueshme të institucioneve filologjike,

veçanërisht të gjuhësisë e të letërsisë shqiptare. Akademiku Korkuti vërejti më

tej se thellësia dhe gjerësia e veprës dinjitoze të A. Kostallarit mundi të përballte

dhe të sfidonte xhelozinë e keqdashjen e gjithkujt. Prof. dr. V. Memisha lexoi

përshëndetjen e akademikut R. Qosja, i cili ndër të tjera shkruante: “Është thënë

prej të tjerësh dhe shumë kohë para meje se populli që dëshiron të ketë njerëz të

mëdhenj, që me mendjen e tyre ua pasurojnë traditën shpirtërore dhe ua

ndriçojnë rrugën historike, duhet t’i nderojë ata për të gjallë dhe duhet t’i kujtojë

shumë nderueshëm pas ndarjes nga jeta. Veprat që përurohen sot në Akademinë

e Shkencave të Shqipërisë dëshmojnë se A. Kostallari ishte njëri prej njerëzve

të tillë në studimet shqiptare, në kulturën shqiptare, prandaj edhe në historinë e

120 Kronika kulturore

popullit shqiptar. A. Kostallari shquhej si njeri me kulturë të gjerë historike, me

dije për figura, ngjarje dhe procese historike jo vetëm të popullit shqiptar, por

edhe të shumë popujve të tjerë, sidomos europianë, ashtu edhe me dhunti të

jashtëzakonshme për të kuptuar prirjet, përshtrirjet dhe rëndësinë e mundshme

të atyre proceseve historike. Ishte në gjendje, falë asaj dhuntie, të parashihte se

cilat veprimtari, cilat veprime, cilat vepra në të përtashmen do të mund të kishin

dinjitetin historik në të ardhmen.

Fryt i dijes dhe i dhuntisë së veçantë historike janë tri vepra të tij të mëdha

në studimet dhe kulturën shqiptare në përgjithësi: e para, Kongresi i

Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, mbajtur në Tiranë në vitin 1972; e dyta, Fjalori

i shqipes së sotme, botuar në vitin 1980 në Tiranë, mbi bazën e të cilit janë

hartuar e botuar fjalorë të tjerë të gjuhës shqipe dhe fjalorë të ndryshëm tematikë

e dygjuhësorë, e numri i tyre nuk është i vogël; e treta, Kartoteka e Gjuhës

Shqipe, me disa qindra mijëra njësi leksikore, e krijuar përgjatë shumë e shumë

viteve, kur ai ishte drejtor i Institutit të Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe, nxitës e

organizues i jashtëzakonshëm i hulumtimeve në terren e në institut.”

Prof. dr. R. Memushaj dhe prof. as. K. Kapllani në kumtesën e tyre “Vepra

e Androkli Kostallarit – një thesar i çmuar për gjuhësinë shqiptare”, vunë në

dukje se trashëgimia shkencore e prof. A. Kostallarit ka tërhequr vëmendjen e

studiuesve edhe të rretheve shkencore në një varg vendesh. Monografitë, artikujt

dhe shkrimet e tij përfshijnë, kryesisht, studimet për gjuhën letrare kombëtare,

për leksikun e fjalëformimin dhe çështje të filologjisë shqiptare. Si autoritet me

formim të shëndoshë shkencor e me dije të gjera në shumë fusha, A. Kostallari

përpunoi parimet shkencore të studimit të procesit të formimit të gjuhës letrare

shqipe. Guximi e talenti për të shtruar e mbrojtur tezat teorike e bazën e saj

ndërdialektore janë përgjithësuar në botime dhe referate përgjithësuese në

kongrese e konferenca shkencore. A. Kostallari vuri në pah faktorët gjuhësorë

dhe historiko-shoqërorë që përcaktuan ecurinë e formimit të shqipes letrare;

mbrojti tezën se ajo përfaqëson një sistemi mbidialektor me elemente të

përbashkëta nga të dy dialektet dhe elemente të veçanta me tipare dalluese herë

të njërit e herë të tjetrit dialekt; se standardi është ndërtim e sistem ku janë

shkrirë elemente të përbashkëta e të veçanta nga të dy dialektet.

Me këtë ndjenjë përgjegjësie A. Kostallari komisionin që hartoi “Rregullat e

drejtshkrimit të shqipes” (Projekt), komisionin organizues të Kongresit të

Drejtshkrimit dhe më pas komisionin për hartimin e “Drejtshkrimit të gjuhës

shqipe” e të “Fjalorit drejtshkrimor” etj. Ai ka marrë pjesë gjithashtu në

komisionet hartuese të një vargu fjalorësh terminologjikë etj.

Për arritje të shënuara në punë është dekoruar me Urdhrin “Naim Frashëri”

të kl. të parë, dy herë me “Çmimin e Republikës” të kl. të parë dhe me titullin

“Mësues i Popullit. Universiteti i Goteborgut i ka dhënë titullin “Doctor honoris

causa” në shkencat filologjike dhe “Magjistër i arteve të lira” në fushën e

gjuhësisë dhe, sidomos, të teorisë së gjuhës letrare. Ka qenë një ndër anëtarët

themelues të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe anëtar i presidiumit të

saj.

Mbledhje solemne “akademiku A. Kostallari – figurë e shquar e albanologjisë shqiptare” 121

Më 1960 u zgjodh anëtar të Komitetit Ndërkombëtar të Shkencave

Onomastike (CIOS). Më 1963 u zgjodh anëtar i Komitetit të Organizatës

Ndërkombëtare të Studimeve për Europën Juglindore (AIESEE), më 1974

anëtar i Byrosë së këtij Komiteti dhe, për disa vjet, nënkryetar i tij; anëtar i

redaksisë së “Atlasit të Gjuhëve të Europës”.

Prof. dr. E. Lafe në kumtesën “Kongresi i Drejtshkrimit dhe A. Kostallari“

vlerësoi në mënyrë të veçantë referatin e A. Kostallarit në atë kongres.

“Kumtuesi u shpreh se referati “Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme

themelore të drejtshkrimit të saj” mbetet trajtesa më e mirë teorike, veçanërisht

për sa i takon vlerësimit të rrugës së zhvillimit të drejtshkrimit, konceptit për

drejtshkrimin e për vendin e tij në normën letrare, arsyetimit të parimeve të

drejtshkrimit e të marrëdhënieve ndërmjet tyre, përcaktimit të tipave të

rregullave drejtshkrimore etj. Ky referat, – vijoi ai, – u dha punimeve të

Kongresit përmasat e duhura duke e vendosur drejtshkrimin në kuadrin e

problemit të madh të gjuhës letrare dhe vuri si lajtmotiv temën e dashurisë për

gjuhën amtare dhe të frymëzimit rilindës për një Shqipëri të pavarur e

demokratike, ku të lulëzojnë kultura, arsimi kombëtar dhe gjuha shqipe.

nënvizoi foli për rolin dhe punën intensive shkencore e organizative të A.

Kostallarit gjatë muajve kur u përgatit dhe u zhvillua Kongresi i Drejtshkrimit

të Gjuhës Shqipe (nëntor 1972).

Prof dr. Q. Murati me kumtesën e tij “Androkli Kostallari – lëvrues dhe

projektues i çështjeve themelore të shqipes” tha ndër të tjera se tematika e

studimeve për çështje të filologjisë shqiptare, paraqitur në konferenca e

kongrese shkencore nga A. Kostallari është shumë e larmishme: krahas artikujve

për gjuhësinë,ai ka shkruar e ka folur 3dhe për fusha të tjera, si folklori, letërsia,

historia etj. Vend të posaçëm zë referati “Gjendja e studimeve albanologjike në

Shqipëri, probleme dhe detyra të reja” në Konferencën e Parë të Studimeve

Albanologjike” (nëntor, 1962), në të cilin jepet një panoramë e zhvillimit të

shkencave albanologjike deri në atë kohë, parashtrohen arritjet kryesore të tyre

dhe përvijoheshin vijat e zhvillimit dhe detyrat kryesore që shtroheshin për të

ardhmen.

Studime letrare me shumë prurje vetjake të tij janë: “Figura e Skënderbeut

në letërsinë botërore” (1968) dhe “Një vepër e panjohur poetike e Franc

Nopçës”. Në të parin ai sjell informacion shterues për trajtimin e figurës së

Skënderbeut në letërsinë e vendeve të ndryshme të botës prej shek. XVI deri në

vitt ’60 të shek. XX. Vendin e Heroit Kombëtar në letërsinë botërore, e

argumenton duke e parë Skënderbeun si kampion i lirisë. Studimi merr vlera në

ditët tona, kur janë ngritur zëra për ta “çmitizuar” figurën e tij dhe për ta zhbërë

epokën skënderbejane.

Prof. V. Toska në kumtesën e përbashkët me prof. R. Nesimin, u ndal te

prurjet e prof. Kostallarit në gjuhësinë dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e

Maqedonisë. Vepra e tij shkencore ndikoi qç të emancipohej mendimi teorik

shkencor dhe nxiti që të ngriheshin organizmat studimorë të mirëfilltë, por edhe

organizmat studimorë universitarë.


Në fund përshëndeti e bija e profesorit, Irinë Kostallari, e cila solli edhe disa

kujtime nga jeta familjare për të atin.

Kujtim KAPLLANI



FONDACIONI KULTUROR “SAADI SHIRAZI” MERR

PJESË NË PANAIRIN NDËRKOMBËTAR TË LIBRIT

“TIRANA 2017”

Shoqata e Botuesve Shqiptarë në Shqipëri në bashkëpunim me Ministrinë e

Kulturës, organizoi edhe sivjet Panairin tradicional të librit “TIRANA 2017” nga

15 deri 19 nëntor 2017, në Pallatin e Kongreseve në Tiranë. Ky është edicioni i

20-të radhazi i këtij panairi, që zhvillohet rregullisht që prej vitit 1998.

Duke hapur Panairin, kryetari i Shoqatës së Botuesve z. Petrit Ymeri, tha

ndër të tjera se ky panair bashkon autorë, botues, lexues, përkthyes nga të gjitha

trevat shqiptare. Ai shprehu edhe disa shqetësime të botuesve, që lidhen me

mungesën e mbështetjes nga politikat shtetërore, me taksat, me tatimin e vlerës

së shtuar (TVSH) për librin 20%, me tatimin mbi të ardhurat për veprimtarinë

krijuese 15%, me cilësinë e letrës së importuar etj., dhe kërkoi lehtësira tatimore

për përhapjen më të gjerë të librit dhe për nxitjen e veprimtarisë krijuese. P. Ymeri përshëndeti pjesëmarrjen e botuesve nga Kosova (më shumë se 20), nga

Maqedonia e nga Mali i Zi, të cilët e pasurojnë panairin me botimet e tyre të

llojllojshme.


Në ceremoninë e hapjes ishte e pranishme ministrja e Kulturës Mirela

Kumbaro, drejtoresha e Bibliotekës Kombëtare znj. Persida Asllani si dhe

personalitete të shquara të penës, të kulturës, të artit dhe diplomatë.

Këtë vit tema e panairit “TIRANA 2017”, ishte “Libri për të rinjtë”. Në

Panairin e 20-të të Librit morën pjesë rreth 95 shtëpi botuese vendase e të huaja,

institucione të arsimit të lartë, dhe organizata të tjera që punojnë me librin, 30

prej të cilave vinin nga jashtë Shqipërisë. Panairi i këtij viti u ndoq nga rreth 40

organe mediash vendase, por edhe të rajonit. Në Panairin e librit “Tirana 2017”

u paraqiten rreth 100 tituj të rinj, që iu ofruan lexuesit, ku letërsia e huaj

mbizotëronte ndaj autorëve vendas. Kryetari i Shoqatës së Botuesve Shqiptarë,

Petrit Ymeri, në fjalën e hapjes deklaroi se e rëndësishme tashmë është mësimi i të rinjve me librin për t’u siguruar atyre një të ardhme më të mirë.

Panairi i librit është ngjarja më e madhe kulturore në pasqyrimin e

veprimtarisë së botimeve që zhvillohet jo vetëm brenda kufijve të Shqipërisë, por

në gjithë hapësirën shqiptare: Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi dhe diasporë. Panairi

i Librit tashmë është shndërruar në një ngjarje të rëndësishme kulturore për botën

shqiptare, ku për çdo vit paraqiten botimet më të mira të hedhura në qarkullim në

harkun kohor të një viti nga nëntor i vitit të shkuar e deri në nëntor të vitit në

vijim. Ky panair në të vërtetë është një mundësi shumë e mirë për të bashkuar të

gjithë njerëzit që merren me letrat shqipe: autorët, botuesit, lexuesit, përkthyesit,

përfaqësuesit e shtypit dhe të medias etj., me synimin për të zhvilluar kontaktet

tradicionale midis tyre dhe për, duke synuar promovimin dhe nxitjen e leximit në

masat e gjera, veçanërisht tek të rinjtë.

Fondacioni kulturor “Saadi Shirazi” merr pjesë në panairin e librit “Tirana 2017” 125

Ministrja e Kulturës e Shqipërisë, znj. Mirela Kumbaro, duke marrë fjalën

në ceremoninë e hapjes së panairit, tha se politikat e shtetit për librin duhet të

jenë të drejtuara tek lexuesi. Ajo theksoi: “Sot hapet një aktivitet, që nuk duhet

të jetë aktivitet fjalimesh, por leximesh. Duhet të lëmë lexuesit, autorët, përkthyesit, pastaj botuesit dhe institucionet në shërbim të tyre për një gjë që më

duket shumë e rëndësishme në komunikim përmes leximit. Pa lexues nuk ka as

botues, as autorë, as përkthyes, vdes edhe libri vetë. Duhet një punë shumë e madhe bindëse dhe edukative me lexuesin më shumë sesa në burimin vetëm të

botimit që është më shumë pjesë e profesionalizmit”. Duke iu përgjigjur

shqetësimeve të shprehura nga z. Petri Ymeri në emër të Shoqatës së Botuesve,

ministrja e Kulturës M. Kumbaro premtoi të mbështeste dhe të përkrahte kërkesat

e Shoqatës së Botuesve, për të ndihmuar që libri të përhapet gjithnjë e më shumë,

sidomos te të rinjtë.

Drejtoresha e Bibliotekës Kombëtare znj. Persida Asllani do të theksonte në

fjalën e saj orientimin drejt digjitalizimit të librit. “Ta sprovojmë veten dhe të

shkojmë drejt librit elektronik me të gjithë aktet ligjore e nënligjore” - vinte në

dukje Asllani. Si çdo vit edhe në edicionin e 20-të të Panairit të Librit “Tirana2017” do të

zhvillohej edhe ceremonia e shpalljes së çmimeve të panairit. Juria e këtij Panairi

shpalli shkrimtarin Betim Muço (1947-2015) si “Autori i vitit” me veprën “Yjet

janë fare pranë”, me motivacion: “Për trajtimin me thellësi idesh dhe elegancë

artistike e gjuhësore të temës së emigracionit në kontekst kombëtar e

ndërkombëtar”. Në fushën e letërsisë studimore origjinale u vlerësua me çmim

vepra: “Faik Konica, dritëhijet e një diplomati” e autorit Agron Alibali me

motivacionin: “Për paraqitjen me seriozit e argumentim të gjerë shkencorë

të figurës së Faik Konicës”. Në fushën e përkthimit u shpall fituese Diana Çuli

për përkthimin e veprës “Lumturia e pritjes” të autorit Karmine Abate me

motivacionin: “Për përkthimin me shije të hollë letrare dhe gjuhë të pastër e

tërheqëse”. Në fushën e letërsisë artistike origjinale për fëmijë u shpall fituese

vepra “Më quajnë Musine Kokalari” e autores Persida Asllani, me motivacionin:

“Për portretizimin e vërtetësimin dhe me gjuhë të përshtatshme të figurës së

Musine Kokalarit”.


Fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”, i cili merr pjesë rregullisht në Panairin

Ndërkombëtar të Librit që zhvillohet në Tiranë, ishte pjesëmarrës në Panairin e

Librit për herën e dymbëdhjetë radhazi me mbi 45 tituj librash në gjuhën shqipe.

Si për çdo vit për stendën e Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” shfaqën një

interes të madh shumë vizitorë dhe admirues të kulturës dhe letërsisë perse.

Elton LILA



KONFERENCA SHKENCORE “JETA DHE VEPRA E

REXHEP VOKËS” – (TETOVË, 25 NËNTOR 2017)

Me rastin e dy jubileve të Rexhep Vokës: 170-vjetorit të lindjes dhe 100

vjetorit të vdekjes, Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe e Fakultetit të

Gjuhëve, Kulturave dhe Komunikimit të Universitetit të Europës Juglindore

(UEJL), organizoi Konferencën shkencore për nder të këtij personaliteti me

përmasë të madhe kombëtare. Kjo është edhe Konferenca XI shkencore

ndërkombëtare e organizuar nga Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe e

UEJL. Këshilli organizues i Konferencës: prof. dr. Zeqir Kadriu, prof. dr Vebi

Bexheti, prof. dr Hamit Xhaferi dhe prof. dr Mustafa Ibrahimi, Sekretare e

Konferencës: Mr. Donika Bakiu. Konferenca u zhvillua në UEJL, në Sallën e

Qendrës për zhvillimin e biznesit, ku ishin mbledhur shumë studiues e profesorë

universitarë nga Maqedonia, Kosova, Shqipëria dhe Greqia. Moderatorja e

Konferencës, zonjusha Donika Bakiu, në fjalën përshëndetëse ndër të tjera tha:

Rexhep Voka, personaliteti i shquar shqiptar, mësuesi, iluministi e patrioti, bën

pjesë në radhët e intelektualëve shqiptarë që me veprën e punën e tyre dhanë

ndihmesë në mbarë Lëvizjen Kombëtare. Prof. Zeqir Kadriu, drejtues i katedrës,

në fjalën përshëndetëse theksoi se prurjet e reja të shkencëtarëve për veprën e

Rexhep Vokës do ta pasurojnë zbrazëtinë shekullore të lënë prej kohësh.

Referatin kryesor për këtë Konferencë e mbajti prof. Vebi Bexheti, i cili më tepër

u ndal në veprimtarinë atdhetare të këtij personaliteti, në bashkëveprim me

rilindësit tanë, me theks të veçantë në aspektin krahasues të thënieve të Vokës

me vargjet poetike të shumë rilindësve. Kumtesat e radhës me tema nga më të

ndryshmet për jetën dhe veprën e Rexhep Vokës që u lexuan në këtë takim

shkencor, ishin nga studiuesit: Feti Mehdiu: Brengat e Rexhep Vokës, një shekull

pas vdekjes së tij, Xheladin Murati: Synimet e Rexhep Vokës për arsimin dhe

shkollën kombëtare, Tahir Zajazi: Vështrim analitik në mesazhet pedagogjike të veprës “Mendime”, Zeqir Kadriu: Raporti fe – atdhe, din e dije në dritën e

veprave të Rexhep Vokës, Hamit Xhaferi: Personaliteti i hoxhë Vokës si klerik,

mendimtar e krijues, Mustafa Ibrahimi: Sistemi i emërtimit të muajve në veprën e Rexhep Vokës, krahasuar me variantet tjera të shqipes, Xhemaludin Idrizi: Mbi

disa fjalë arabo-turke në veprën e Rexhep Vokës, Avzi Mustafa: Veprimtaria e

Rexhep Vokës – sintezë fetare dhe kombëtare, Majlinda Bushaj: Veçoritë


sintaksore të ndërtimeve gjuhësore në veprën e Rexhep Vokës, Besa Dogani:

Përsëritja e emrit Zot - Perëndi në veprën ,,Mendime" të Rexhep Vokës, Ilmi

Veliu: Dy rilindësit, Mulla Rexhep Shipkovica dhe Mulla Nashit Zajazi, Ejup

Ajdini: Rexhep Voka në planin komparativ me Josif Bagerin, Emine Shabani:

Veprimtaria atdhetare dhe iluministe e Rexhep Vokës, Xhevxhet Ahmeti: Rexhep

Voka nga Shipkovica, mendimtar dhe iluminist shqiptar, Zejnepe Alili-Rexhepi:

Historishkrimet e një personaliteti kombëtar – Rexhep Voka, Zejni Mazllami dhe

Dritan Skenderi: Qëndrimet dhe kërkesat e shqiptarëve të Maqedonisë për

arsimin në gjuhën shqipe, Shpresa Gjergji dhe Arqile Vasil Gjata: Gjuha, konteksti shoqëror dhe ndikimi i pashmangshëm i fesë te vepra e Rexhep Vokës,

Donika Bakiu: Lidhëzat bashkërenditëse në veprën “Mendime" të Rexhep Vokës,

Miqerem Selmani: Përpjekja e Rexhep Vokës për adaptimin e alfabetit arab me atë të shqipes, Zurjeta Saliu: Huazimet në veprën ,”Mendime" të Rexhep Vokës,

Arbana Ajdini: Filozofia pedagogjike e Rexhep Vokës, Hafije Fejzuli: Rexhep Voka, një emër në plejadën revolucionare për gjuhën shqipe. Konferencën e

nderoi edhe prania e profesorit dhe studiuesit të gjuhësisë, Emil Lafe, i cili këtë

Konferencë e begatoi me kumtesën: Idetë dhe vlerat gjuhësore të Abetareve të Naum Veqilharxhit, duke e ndërlidhur punën e Rexhep Vokës me atë të

pararendësit të Rilindjes Kombëtare, Naum Veqilharxhit, autori i abetares së parë

shqipe, i cili pas një muaji do të kishte 220-vjetorin e lindjes Pas mbarimit të

paraqitjes së kumtesave, u zhvilluan edhe diskutime. Një kontribut të madh për

ndriçimin e veprave të Rexhep Vokës, sidomos për transkriptimin e tyre në

alfabetin e sotëm të shqipes, ka dhënë akademik Feti Mehdiu, i cili në mbyllje të

këtij takimi shkencor, ndër të tjera tha: “Kjo Konferencë është një moment për të

vendosur një gur të vogël në kalanë që ndërtoi Rexhep Voka. Gëzon fakti që në

këtë takim një ndihmesë modeste dhanë edhe studiues të rinj.”

Donika BAKIU



U ORGANIZUA NË BERAT TAKIMI LETRAR-

KULTUROR “ERËZA SHQIPTARO-PERSIANE”

Në vazhdë të traditës së bashkëpunimit shumë të mirë ndër vite të Fondacionit

Kulturor Iranian “Saadi Shirazi” me qendër në Tiranë, me institucionet kulturore

dhe Bashkinë e qytetit të Beratit, më 30 nëntor 2017 (e enjte), në Bibliotekën

publike "Vexhi Buharaja", në orën 11.00, u zhvillua takimi letrar-kulturor me titull

"Erëza shqiptaro-persiane".

Qytetërimi mbi 7000-vjeçar iranian, i cili ka pasur dhe ruan ende sot ndikimin

e vet në shumë rajone të botës, duke përfshirë edhe Ballkanin e Shqipërinë, ka

tërhequr drejt vetes studiues të ndryshëm.

Nisma për organizimin e këtij aktiviteti erdhi nga z. Arben Jaupaj, drejtor i

Bibliotekës “Vexhi Buharaja”, si propozim ndaj Fondacionit Kulturor Iranian

“Saadi Shirazi” dhe u mirëprit përzemërsisht nga z. Seyed Ahmad Hosseini Alast,

drejtor i këtij fondacioni. Aktiviteti u zhvillua në kuadër të fushatës kombëtare te

leximit dhe afrimit të të rinjve me librin.

Gjatë takimit u diskutua mbi ndikimet e poezisë klasike perse në krijimtarinë

e poetit Naim Frashëri, të Vexhi Buharasë si dhe të personaliteteve të tjera letrare

shqiptare. Drejtori i Bibliotekës publike të Beratit, z. Arben Jaupaj, duke

falënderuar përzemërsisht Fondacionin “Saadi Shirazi” dhe z. Seyed Ahmad

Hosseini Alast, drejtor i këtij Fondacioni, shprehu bindjen se ndjenjat e

patriotizmit dhe atdhedashurisë së Naim Frashërit u brumosën edhe nga


mendimtarët e ndritur të letërsisë perse. Ndërkaq studiuesi Bedri Telegrafi foli

mbi ndikimin e poezisë persiane në jetën intelektuale të qytetit të Beratit.

Stavri Bobo, gjeneral në pension, u shpreh para të pranishmëve se në rininë e

tij ishte rritur me legjendat e Shahnamesë së Firduesit dhe më pas vijoi me

recitimin e disa pjesëve të zgjedhura nga libri “Shahnameja”.

Në një atmosferë të ngrohtë u lexuan nga gjimnazistët, miq të bibliotekës,

mësueset e letërsisë, znj. Anila Azizolli, Adriana Gërmau dhe koloneli në

pension, z. Stavri Bobo, poezi të zgjedhura nga krijimtaria e Naim Frashërit,

Firdeusit, Saadi Shirazit, Rumiut, Hafizit etj.

Në takim përshëndetën Nënkryetarja e Bashkisë së Beratit, znj. Teuta

Muçogllava, dhe drejtori i Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” në Tiranë, z.

Seyed Ahmad Hosseini Alast, të cilët theksuan përkatësisht traditën dhe

mundësitë e bashkëpunimit kulturor edhe në të ardhmen ndërmjet institucioneve

kulturore të Beratit dhe Fondacionit “Saadi Shirazi” në Tiranë. Nga fjala e

nënkryetares të Bashkisë, znj. Teuta Muçogllava ndër të tjera veçojmë: “I shpreh

mirëseardhjen drejtorit të Fondacionit “Saadi Shirazi” dhe falënderimin për

organizimin e përbashkët të këtij aktiviteti kulturor.” Ajo u shpreh se

bashkëpunimi kulturor ndërmjet Bashkisë të qytetit të Beratit dhe Ambasadës

Iraniane dhe Fondacionit Kulturor “Saadi Shirazi” ka qenë i ngushtë dhe i

frytshëm ndër vite.

Më tej e mori fjalën prof. Skënder Mustafa, i cili foli me elozhe për veprën

“Shahname” të autorit iranian Abu Al Qasim Firdeusi dhe vuri në dukje meritat

e mëdha në shqipërimin e kësaj vepre letrare klasike botërore nga i talentuari

Vexhi Buharaja.

Prof. Adriana Gërmau në fjalën e saj u ndaj tek ndikimi i letërsisë, i mistikës

dhe i moralit të autorëve iranianë tek autorët shqiptarë, duke e ilustruar

U organizua në Berat takimi letrar-kulturor “Erëza shqiptaro-persiane” 131

këndvështrimin e saj me recitimin e disa poezive nga poetët persë Hafizi dhe

Saadi Shirazi.

Në fund fjalën e rastit e mbajti z. Seyed Ahmad Hosseini Alast, i cili, duke

falënderuar bashkorganizatorët, në veçanti drejtorin e Bibliotekës, Bashkinë e

Beratit, profesorët, nxënësit dhe gjithë të pranishmit, përshkroi portretin e poetit

Naim Frashëri si dhe të Vexhi Buharasë dhe theksoi rolin e tyre në kulturën

kombëtare, në gjuhën dhe letërsinë shqipe. Ndër të tjera ai theksoi se kombi

iranian i ka dhuruar Shqipërisë dhe botës mbarë kolosët e letërsisë perse me famë

botërore si Hafizi, Sadiu dhe Firdeusi, kurse Shqipëria i ka falur kombit iranian

Naim Frashërin, Vexhi Buharanë dhe Fan Nolin. Kjo është lidhja më e mirë dhe

më e qëndrueshme midis dy popujve dhe dy kulturave tona dhe do të vijojë të

mbetet e tillë.

Aktiviteti u mbyll në orën 15.00, pas recitimit plot ndjenjë dhe hijeshi të një

vargu poezish të poetëve të famshëm persë nga nxënëset dhe nxënësit e shkollës

"Babë Dudë Karbunara" si edhe nga dashamirë të tjerë të pasionuar pas poezisë

perse.

Në fund për të pranishmit u dha një koktej.

Ledio DEMOLLI



KONFERENCA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE

“HAPËSIRAT NDËRKUFITARE. DINAMIKA

DHE SFIDA”. GJIROKASTËR, 1–2 DHJETOR 2017.

Prej shumë vitesh departamentet e gjeografisë në universitetet publike në

trojet shqiptare, organizojnë në çdo fund viti konferencën shkencore me tematikat

më të rrahura të kohëve të fundit. Kjo i shërben shkëmbimit të informacionit për

studimet individuale apo projektet universitare të gjeografëve, por edhe njohjes

më të madhe të rolit që kanë gjeografët në zhvillimet e përgjithshme të vendit.

Patjetër, pjesëmarrës në konferencë bëhen dhe studiues gjeografë nga vende të

tjera, të cilët sjellin përvojën dhe arritjet e universiteteve nga vijnë. Tematika

kryesore e kësaj konference ishin hapësirat ndërkufitare. Vitet e fundit këto

hapësira, veçanërisht në Ballkan, kanë tërhequr vëmendjen e politikave të

zhvillimit të Bashkimit Europian, i cili ka financuar projekte në kuadër të

bashkëpunimit ndërkufitar, duke nxitur e ndihmuar bashkërendimin e veprimeve

sipas kritereve, rregullave, normave të përbashkëta ose të përafërta. Një gjë e tillë

është bërë dhe në administrimin e burimeve natyrore të mjedisit fizik në hapësirat

ndërkufitare. Kështu studimi gjeografik është më i plotë, sepse dukuritë dhe

problemet e mjedisit në tërësi nuk i njohin kufijtë administrativë e politikë. Është

shumë pozitive që ato janë lidhur dhe me zhvillimin ekonomiko-social etj. Kjo

është ndër objektivat e rëndësishëm të gjeografisë së sotme në vendet e zhvilluara

të Europës. Përfituesit më të drejtpërdrejtë janë mjedisi gjeografik, burimet

natyrore dhe popullsia ndërkufitare. Bashkëpunimi shumëpërmasor ndërkufitar i

shërben drejtpërdrejt edhe integrimit të vendeve ballkanike (dhe Shqipërisë) në

Bashkimin Europian. Studimet tregojnë se zonat ndërkufitare kanë mundësi të

mëdha zhvillimi: mjedisi, burimet natyrore, veprimtaria ekonomike, historia e

kultura e përafërt, në rastin e shqiptarëve e njëjtë. Bazuar në këto të fundit,

organizatorët e konferencës së sivjetshme bënë thirrje për pjesëmarrje dhe të

specialistëve të fushave të afërta me gjeografinë.

Njeriu ka qenë dhe mbetet i lidhur ngushtë me natyrën ku jeton e punon. Në

fazat e zhvillimit historik ai është bazuar në burimet natyrore të territorit ku

banonte dhe përreth tij. Me kalimin nga një fazë zhvillimi në tjetrën, njeriu kërkoi

më shumë nga natyra për nevojat e tiij në rritje. Njëherazi kjo u shoqërua me

ndikim në mjedisin gjeografik. Edhe sot njeriu është faktor në këtë ndryshim,

Konferenca shkencore ndërkombëtare “Hapësirat ndërkufitare. Dinamika dhe sfida” 133

veçanërisht në peizazhet natyrore. Janë të rrallë ata që nuk e kanë ndier këtë

ndikim. Po kështu dhe burimet ujore, mbulesa e tokave, bimësia, fauna e egër.

Pavarësisht nga kujdesi për ruajtjen e ekuilibrit natyror, ka shumë raste ku ai është

tronditur apo ka pësuar dëmtim të rëndë. Në këtë drejtim hapësira gjeografike i

ka ndier pasojat e lëvizjeve mekanike, migratore të popullsisë nga një territor në

tjetrin.

Ky ishte objekt i “Konferencës Shkencore Ndërkombëtare të Gjeografisë (1–

2 dhjetor 2017), organizuar nga departamentet e Gjeografisë në Universitetin e

Tiranës dhe në Universitetin “Eqrem Çabej” në Gjirokastër. Pjesëmarrës ishin

gjithashtu gjeografë nga Korça, Shkodra dhe Vlora, si edhe nga Prishtina, nga

Tetova, Ulqini dhe nga Turqia. Vështirësitë e udhëtimit për shkak të ngjarjeve të

jashtëzakonshme meteorologjike penguan një numër studiuesish që të udhëtonin

për në Gjirokastër. Në seancën plenare përshëndetën prof. dr. Hivzi Islami,

kryetar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës; prof. dr. Gëzim

Sala, dekan i Fakultetit të Edukimit dhe të Shkencave Sociale në Universitetin e

Gjirokastrës; prof. dr. Romeo Hanxhari, shef i departamentit të Gjeografisë në

Universitetin e Tiranës, dr. Artemis Dralo: zv.ministre në Ministrinë e Europës

dhe Punëve të Jashtme; prof. as. dr. Deniz Oruç nga Universiteti Düzce (Turqi).

Në panelin e parë: “Gjeografia fizike dhe rreziqet natyrore”, prof. dr. Niko

Rogo referoi temën “Zjarret – rreziqet dhe pasojat në qarkun e Gjirokastrës”. Ai

vuri në dukje se si temperaturat e larta dhe thatësira e zgjatur në verë kanë

mundësuar shtimin e rasteve të zjarreve edhe në qarkun e Gjirokastrës dhe këto

kanë pasoja negative për mjedisin dhe ekonominë. Me shembuj konkretë autori

tregoi se shpesh zjarret vihen me qëllim për hapje kullotash, për çështje pronësie

etj. Doc. dr. Resul Hamiti referoi temën “Modelet e zhvillimit të strategjisë për

zhvillim të qëndrueshëm në malet e Sharrit” (bashkautor prof. dr. Fauzi

Skënderi). Autorët, gjeografë nga Universiteti i Tetovës, u dhanë përparësi

burimeve natyrore të pasura në malet e Sharrit, park kombëtar në Maqedoni me

biodiversitet të lartë, si mundësi për zhvillimin e turizmit malor, duke kërkuar të

vendoset një raport më i mirë midis natyrës e njeriut për zbatimin e kritereve që

sigurojnë zhvillim të qëndrueshëm. “Rreziqet natyrore dhe pasojat e tyre sociale

dhe ekonomike në zonën e Shishtavecit (Kukës)” ishte tema e kumtesës së

përgatitur nga prof. dr. Gjovalin Gruda dhe msc. Nineta Gjonpjetra. Autorët u

përqendruan te rrëshqitjet dhe erozioni i tokës, procese gjeomorfologjike që në

3–4 dhjetëvjeçarët e fundit kanë dëmtuar tokat e punueshme dhe rrugët në këtë

zonë. Ndikim ka pasur dhe eksodi i dukshëm rural brenda dhe jashtë vendit, me

pasoja mjedisore dhe social-ekonomike, si braktisja e tokës, prerja pa kriter e

drurëve etj. Prof. ass. dr. Deniz Oruç (Universiteti Düzce - Turqi) dhe msc. Nikolin Agallija (Universiteti Bayburt - Turqi) në kumtesën e tyre trajtuan

zhvillimet e pabarabarta të rajoneve në Turqi. Ata treguan lidhjen e këtij zhvillimi

të pabarabartë me faktorët natyrorë, por dhe me politikat e zhvillimit rajonal në

tërësi për periudhën 1990–2015. Ndër treguesit kryesorë të trajtuar ishin lindjet

dhe vdekjet. Prof. as. dr. Jostina Dhimitri në referimin “Analiza e impaktit të katastrofave natyrore në Shqipëri përmes simulimit dhe teknologjisë” shënoi se

studimi dhe simulimi i katastrofave natyrore nëpërmjet teknologjisë

kompjuterike krijon mundësi shumë të mira studimi për gjeografët dhe njëherazi


ndihmohet procesi i vendimmarrjes vendore apo qendrore në menaxhimin e tyre.

Autorja e kishte shtrirë studimin e saj në territoret e rretheve Pukë, Lezhë, Tiranë,

Durrës, Elbasan, Lushnjë, Kuçovë, Korçë, Gjirokastër dhe Sarandë. Prof. dr.

Skënder Sala dhe prof. dr. Pal Nikolli në kumtesën e përbashkët “Krahina e

Kelmendit me potencial të lartë natyror për zhvillim” përfshinë territorin e kësaj

krahine në të dyja anët e kufirit Shqipëri – Mali i Zi. Duke u nisur edhe nga

politikat e zhvillimit të Bashkimit Europian për zonat ndërkufitare, autorët

argumentuan me të dhëna konkrete nga terreni se Kelmendi ka mundësi të mëdha

për zhvillimin turizmit malor e rural. Peizazhi alpin, shumëllojshmëria

morfologjike, bimore (përfshirë bimë mjekësore dhe endemike), fauna e egër,

njerëzit punëtorë e mikpritës janë faktorët më kryesorë për këtë zhvillim.

Zgjerimi e asfaltimi i rrugës automobilistike Koplik–Vermosh ka shtuar numrin

e turistëve vendas e të huaj, që shijojnë bukuritë e natyrës, ushqimet tradicionale

dhe bujtinat e pastra e karakteristike në Lëpushë, Vermosh e Tamarë. Rruga e

mirë u mundëson banorëve të Plavës e Gucisë (Mali i Zi) të kalojnë transit për në

Podgoricë etj. Është shumëfishuar edhe numri i turistëve të huaj që vijnë nga

Kolashini fqinjë (në Malin e Zi) për qëndrime të shkurtra.

Dr. Marenglen Sherifaj referoi temën “Zonat e mbrojtura në hapësirën

ndërkufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë: menaxhimi i tyre i integruar”, duke u

përqendruar te parqet kombëtare ndërkufitare, te nevoja për një administrim të

integruar të tyre, me qëllim që të sigurohet një zhvillim i qëndrueshëm. Ai vuri

në dukje se duhet përfituar nga përvoja greke dhe se rruga më e mirë për këtë

janë projektet e përbashkëta mjedisore. Dr. Andri Hoxha referoi për temën

“Karakteristikat morfologjike dhe impaktet në zhvillimin human në bashkinë e

Përrenjasit”. Referuesi shënoi se kjo bashki, ndonëse e vogël për nga sipërfaqja

e territorit dhe numri i popullsisë, ka potencial natyror të konsiderueshëm për

zhvillim: veçohet parku Kombëtar i Shebenikut, zona e Rajcës etj., ku bashkia

dhe banorët mund të ndërtojnë bujtina për qëndrim fundjave etj.

Paneli i dytë “Studimet rajonale dhe mjedisore” nisi me kumtesën

“Eurorajonet dhe zonat ndërkufitare shqiptare – përqasje krahasuese” përgatitur

nga prof. dr. Bilal Draçi, prof. dr. Dhimitër Doka, prof. dr. Pal Nikolli dhe dr.

Sokol Allaraj. Autorët theksuan se rajonet dhe eurorajonet sot vlerësohen në

varësi të karakteristikave gjeografike, ekonomiko-demografike, politiko-

administrative dhe të lidhjes së tyre me konceptin gjeopolitik. Hulumtimet për

këtë kumtesë kanë përfshirë dhe zonat ndërkufitare, binjakëzimet e bashkive,

projektet e përbashkëta, potencialet natyrore e njerëzore për bashkëpunim,

zhvillimin dhe integrimin europian etj.; janë bërë krahasime me zhvillimet në

Shqipëri. Tema “Problemi ndërkufitar i devijimit të përhershëm të ujërave të

Radikës (degë e lumit Drin) për në lumin Vardar” u referua nga prof. as. dr. Sazan

Guri dhe prof. dr. Romeo Hanxhari. Ata shënuan se devijimi i Radikës është në

kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare për administrimin e lumenjve

ndërkufitarë. Pasojat negative janë për 28 fshatra me popullsi shqiptare në

Maqedoni dhe për lumin Drini i Zi në Shqipëri. Ekosistemi lumor, biodiversiteti, zhvillimi ekonomik në të dyja vendet do të kishin humbje të konsiderueshme.

Doc. dr. Albana Kosovrasti dhe prof. as. dr. Sonila Xhafa referuan temën

“Trajtimi i gjeografisë në tekstet mësimore të trevave shqiptare jashtë kufijve të

Konferenca shkencore ndërkombëtare “Hapësirat ndërkufitare. Dinamika dhe sfida” 135

Shqipërisë”. “Kufiri i hapësirës gjeografike të Kosovës, sipas juridiksionit

administrativo-politik në gjysmën e dytë të shek. XX e fillimi shek. XXI” ishte

tema e kumtesës së dr. Tomorr Çelës, përgatitur në bashkëpunim me msc. Bajram

Kafexholli dhe msc. Florend Krasniqi. Autorët treguan se vendosja e kufijve të

Kosovës ka qenë në dëm të trojeve dhe popullsisë shqiptare të saj, prandaj dhe

zhvillimet e fundit për kufirin me Malin e Zi kanë ngjallur shumë debate e

kundërshtime. Dr. Marianthi Guri dhe prof. as. dr. Sazan Guri në kumtesën e

tyre “Mosdevijimi Aoos-Vjosës si e drejtë natyrore për këtë basen ujëmbledhës

ndërkufitar” argumentuan se e drejta ndërkombëtare nuk lejon ndërhyrjet e

njëanshme për lumenjtë në zonat ndërkufitare. Shtetet janë të detyruara të

zbatojnë marrëveshjet dhe konventat përkatëse që kanë nënshkruar. Ruajtja e

natyrës u shërben të dyja vendeve.

Paneli tretë “Studimet humane dhe ekonomike” u çel me kumtesën

“Potencialet urbane dhe qasja krijuese si nxitëse e zhvillimit të qëndrueshëm

rajonal”, përgatitur nga prof. as. dr. Merita Koka-Karaguni dhe msc. Violeta

Aliaj. Autoret vlerësuan zhvillimin urban si promotor të zhvillimeve tërësore, që

ndikon në zonat pranë e përreth tij. Disa qytete tonat në zonat ndërkufitare kanë

më shumë mundësi komunikimi e zhvillimi. Korça, Pogradeci, Saranda janë

shembull i mirë. Kukësi, Bajram Curri, Peshkopia, Erseka, Kopliku, Kruma,

Bilishti, Leskoviku, Përmeti etj. i kanë mundësitë, por ende janë jashtë vëmendjes

së politikave të zhvillimit, përfshirë dhe si zona ndërkufitare. Kumtesa “Efektet

e migrimit në bashkinë e Dropullit”, përgatitur nga prof. as. dr. Albina Sinani, prof. dr. Gëzim Sala dhe dr. Irena Baboli trajtoi problemin e pakicës greke në

Dropull. Largimet nisën në vitin 1990 drejt Greqisë. Të dhënat e vitit 2011

krahasuar me vitin 1989 tregojnë se ajo krahinë ka humbur 80,4% të popullsisë.

Emigrimi vazhdon, por me ritme më të ulëta, duke pakësuar burimet njerëzore,

demografike, ekonomike etj. Kërkohet ndryshim i politikave zhvillimore rajonale

në uljen e varfërisë, rritjen e mirëqenies, në tërësi etj. Msc. Vloran Cenaj referoi

“Opoja dhe Gora vende të hapura për zhvillimin e turizmit”. Këto krahina të

vogla ndodhen në zonën gjeografike të Dragashit (Kosovë) dhe kanë potencial

natyror për turizmin malor: ekskursione në natyrë, alpinizëm, ski, kampingje,

kalim fundjave etj. Dr. Erka Çaro dhe prof. as. dr. Sonila Papathimiu referuan

“Mobilizimi i diasporës me vendet e origjinës: rasti i diasporës shqiptare nga

Malësia e Madhe”. Autoret paraqitën se si emigrantët nga kjo krahinë kanë

investuar në vendlindje për turizmin rural, duke ngritur: bujtina, kampingje,

lokale etj. Janë krijuar shoqata që bashkëveprojnë në të mirë të krahinës në dyja

anët e kufirit politik. Këtu ka ndihmuar dhe zgjerimi e asfaltimi i rrugës Koplik–

Vermosh.

Në panelin e katërt u mbajtën kumtesat e mëposhtme. Dr. Artemisa Dralo:

“Ruajtja e identitetit kulturor të pakicave”, ku shënoi se Shqipëria dallon për

bashkekzistencë shumë të mirë të pakicave kombëtare, për ruajtjen e identitetit

etnik, historik, tradicional, gjuhësor e kulturor. Janë bërë përpjekje për

përmirësimin e standardeve sipas konventës “Për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare”; nuk ka raste të shkeljes së të drejtave të pakicave dhe punohet për

integrimin më të mirë të tyre në shoqëri. Prof. dr. Romeo Hanxhari, dr. Erka

Çaro dhe msc. Xhulja Bygjymi referuan temën “Gjeografia e sjelljes, migrimi


dhe rikrijimi virtual i hapësirave: sheshi “Omonia” i Athinës i rikrijuar në

Shqipëri”. Autorët shënuan se papunësia ka bërë që në sheshe të caktuara në disa

qytete të grumbullohen punëkërkues ditorë, në ngjashmëri me sheshin Omonia”

të Athinës. “Roli i trashëgimisë kulturore në identitetin rajonal në qarkun e

Gjirokastrës” ishte kumtesa e përgatitur nga dr. Adela Dhromaj dhe prof. as. dr.

Kozeta Salaj. Autoret vlerësuan trashëgiminë kulturore si aset të çmuar për

identitetin kulturor të popullsisë. Promovimi i kësaj trashëgimie shihet si

instrument kyç edhe në komunikimin e komuniteteve ndërkufitare Shqipëri–

Greqi.

Konferenca ishte një vijim i suksesshëm i traditës tashmë të krijuar për

veprimtari të tilla me bashkëpunimin e katedrave të gjeografisë në universitetet

në gjuhën shqipe në rajonin tonë.

Skënder SALA

NekrologjiNekrologjiNekrologjiNekrologjiNekrologji



DR. ROBERT ELSIE

(29.06.1950 – 02.10.2017)

Më 2 tetor 2017 u përhap lajmi se Dr. Robert Elsie ishte ndarë nga jeta në një spital të Bonit pas një sëmundjeje të shkurtër, që nuk mundi ta përballonte. Ky lajm i papritur shkaktoi tronditje dhe hidhërim të thellë te gjithë kolegët e miqtë e tij të shumtë, shqiptarë e të huaj. R. Elsie ishte një nga punëtorët më të përkushtuar të albanologjisë, autor i një vargu të gjatë veprash e botimesh nga të gjitha fushat, gjurmues i zellshëm i gjithçkaje që ka të bëjë me Shqipërinë e shqiptarët në arkiva, biblioteka, koleksione private e kudo. Krahas kësaj ishte edhe një përkthyes me shije, që bëri të njohura për publikun e huaj vepra të shquara të letërsisë shqipe. Gjatë muajit gusht kam qenë në lidhje të vijueshme me të për të zgjidhur së bashku disa çështje të dorëshkrimit të njohur të Simon Kazanxhiut (1822), të cilin po e përgatiste për botim. Letra e fundit me postë elektronike është e datës 29 gusht dhe as te kjo letër, as më parë nuk ishte ankuar për shëndetin.

Robert Elsie kishte lindur në Vankuver (Kanada) më 29 qershor 1950. Atje kreu edhe studimet për gjuhësi e filologji klasike në Univesitetin e njohur British Columbia më 1972. I plotësoi studimet e tij në Freie Universität (Universiteti i Lirë) të Berlinit (Perëndimor), në Paris (Ecole Pratique des Hautes Etudes), në Dublin (Institute for Advanced Studies) dhe në Universitetin e Bonit, ku mbrojti doktoratën në fushën e gjuhësisë krahasimtare e të keltologjisë më 1978. Drejtori i atëhershëm i Institutit të Gjuhësisë të Universitetit të Bonit, prof. Johann Knobloch (1919-2010), duke qenë shtetas austriak, arriti të realizonte po këtë vit

140 Nekrologji

nisjen e veprimtarisë shkencore “Akademia verore” (Sommerakademie) gjermane-shqiptare në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe falë mirëkuptimit e autoritetit të kryetarit të saj prof. Aleks Buda. Një grup studiuesish të fushave të ndryshme (me ose pa lidhje ma albanologjinë) vinin si turistë për dy javë në Plazhin e Durrësit gjatë gushtit, ku krahas orëve kur shijonin detin dhe ranishtën, realizonin edhe një program ligjëratash (ligjërata të studiuesve gjermanë dhe të studiuesve shqiptarë). Pasditeve për të interesuarit zhvillohej një kurs i shkurtër i gjuhës shqipe, që m’u besua mua. Këtu pata rastin të njihesha edhe me R. Elsie-n, duke lidhur me të një miqësi kolegjiale të vijueshme e shumë të frytshme. Ka qenë një përvojë e çmuar për mua bashkëpunimi me të për redaktimin e përkthimit shqip të librit “Histori e letërsisë shqiptare” (1997).

R. Elsie arriti ta mësojë gjuhën shqipe si rrallëkush ndër të huajt. Pas atij qëndrimi të parë në Shqipëri veprimtaria e tij shkencore, hulumtuese e publicistike u përqendrua te Shqipëria dhe shqiptarët në përgjithësi, duke rrokur një gamë të gjerë fushash, si letërsia e folklori, historia, gjuha shqipe, etnologjia, artet, publicistika etj. Pjesëmarrja për disa vjet radhazi në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Kosovë e njohu me gjendjen politike, kulturore e arsimore të shqiptarëve në ish-Jugosllavi, me arritjet dhe përpjekjet e tyre në fushën e studimeve albanologjike dhe ai ushqeu vijimisht një simpati e dashamirësi të sinqertë për ta. Kosova dhe viset shqiptare në ish-Jugosllavi u përfshinë në interesat e tij shkencorë.

Në veprimtarinë e pasur studimore të Robert Elsie-t letërsia mund të cilësohet si fusha që e ka tërhequr më shumë dhe që ai e ka pasur më për zemër. Në këtë mes me letërsi duhet kuptuar tërë procesi i krijimtarisë letrare, me një fjalë lindja dhe zhvillimi i një tradite letrare te shqiptarët që nga Gjon Buzuku deri në ditët tona. Prirja e tij për ta rrokur dhe për ta njohur në tërësi procesin letrar te shqiptarët e çoi në një hulumtim të imët bibliografik dhe dokumentar. Fryt i kësaj pune ishte, së pari, Dictionary of Albanian Literature (1986, 171 f.), dhe më pas vepra History Albanian Literature. Volume I & II. Columbia University Press, New York, 1995, 1054 f., e botuar shqip pas dy vjetësh, me ndonjë plotësim e saktësim: Histori e letërsisë shqiptare. Përktheu nga anglishtja Abdurrahim Myftiu. Dukagjini, Tiranë - Pejë, 1997, 688 f.; vepra ka pasur edhe një botim polonisht: Zarys historii literatury albańskiej (2004). Libra të tjerë të tij nga kjo fushë janë: Një fund dhe një fillim (1995, 190 f.), Studies in Modern Albanian Literature and Culture (1996. 188 f.) dhe Albanian Literature A Short History (2005, 291 f.). Në fushën e letërsisë duhen përmendur edhe përkthimet e tij nga letërsia shqipe në anglishte dhe në gjermanishte, si p.sh. një antologji e poezisë shqipe nga shek, XVI deri në ditët tona: Einem Adler gleich. Anthologie albanischer Lyrik vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Herausgegeben und aus dem Albanischen übertragen von Robert Elsie (1988, 303 f.), An Elusive Eagle Soars: Anthology of Modern Albanian Poetry (Një shqiponje e arratisur fluturon: Antologji e poezisë bashkëkohore shqiptare) (1993, 231 f.), përkthimi i “Vargjeve të lira” të Migjenit gjermanisht (1987) dhe anglisht (1991) si edhe përkthime poezish nga disa poetë të sotëm për revista e përmbledhje të ndryshme. R. Elsie në bashkëpunim me shkrimtaren kanadeze Janice Mathie-Heck përkthyen anglisht veprën madhore të Gjergj Fishtës “Lahuta e Lalësisë”: The Higland Lute (2005), duke i dhënë kësaj vepre një jetë të re te lexuesi i huaj.

Dr. Robert Elsie (1950 – 2017) 141

Robert Elsie-n, ashtu si edhe të tjerë albanologë, e ka tërhequr edhe folklori ose letërsia gojore e shqiptarëve. Më 1994 u botua në Tiranë përmbledhja e tij Albanian Folktales and Legends (223 f.) [Përralla dhe legjenda shqiptare], ndërsa vitet e fundit dolën një libër me përralla shqiptare: Albanische Volksmärchen (2016, 390 f.) dhe një libër me rapsodi nga epika legjendare; Thirty Agas Were Conversing. Albanian Heroic Verse. A Bilingual Edition translated by Robert Elsie ang Janice Mathie-Heck. (2016, 320 f.), duke ringjallur traditën e albanologut Max Lambertz.

Nga studimet e R. Elsie-t në fushën e gjuhësisë të botuara si libra përmendim: Early Albanian Bible Translations in Todhri Script (2016, 162 f.) dhe Albanian Alphabets. Borrowed and Invented (2017, 117 f.).

Duke punuar me zell për të mbledhur të dhëna për persona e ngjarje që kanë pasur dhe kanë ndikim në historinë politike, në letërsinë, artin, kulturën, shkencën shqiptare, R. Elsie botoi librat me karakter enciklopedik: Historical Dictionary of Albania (2004, botimi i dytë 2010, 585 f.) dhe Historical Dictionary of Kosova (2004, botimi i dytë 2011, 395 f.). Këta fjalorë janë shumë të pasur me të dhëna të gjithanshme e të përpikta për persona, ngjarje, vende, vepra etj. të Shqipërisë e të Kosovës dhe, përveç analizave e vlerësimeve që përmbajnë, shërbejnë si vepra konsultimi plotësisht të besueshme. Krahas tyre R. Elsie ka botuar edhe disa fjalorë të tjerë tematikë, si: Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (2001), botuar dhe gjermanisht më 2002 në vëllimin Handbuch zur albanischen Volkskultur (2002) dhe shqip: Leksiku i kulturës popullore shqiptare (Besime, mitologji, fe, doke, rite, festa dhe veçori kulturore). Tiranë 2005, 282 f.; A Biographical Dictionary of Albanian History (2013, 541 f.), që përmbajnë një pasuri të madhe dhënash dhe analizash e vlerësimesh të ndryshme.

R. Elsie ka një varg botimesh (disa me bashkëpunëtorë) edhe në fushën e historisë. Për të kuptuar më mirë të sotmen, ai u është drejtuar edhe burimeve historike për të shkuarën e hapësirës shqiptare në Ballkan. Kështu ka botuar shënimet e udhëtari turk Evlija Çelebi, që vizitoi viset shqiptare në vitet ’60-’70 të shek. XVII, të përkthyera nga osmanishtja (në bashkëpunim me R. Dankoff): Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions (2000, 299 f.), botuar edhe shqip: Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset fqinje (2008). Duke gjurmuar albanica, ai zbuloi dhe botoi dy vepra të mbetura në dorëshkrim: Histoire de l’Albanie e autorit francez të shek, XIX Jean-Claude Faveyrial (2001, 552 f.), që doli edhe në përkthimin shqip me titullin Historia (më e vjetër) e Shqipërisë (2004) dhe Reisen in den Balkan e albanologut të njohur hungarez baronit Franz Nopcsa (2001, 527 f.), që u botua edhe shqip: Udhëtime nëpër Ballkan (2007). Në këtë hulli është edhe libri Early Albania: A Reader of Historical Texts, 11th-17th Centuries (2003, 233 f.), që përfaqëson një antologji tekstesh të ndryshme burimore për Shqipërinë dhe shqiptarët në shek. XI-XVII. Në bashkëpunim me B. Destanin botoi ditarin e piktorit anglez Edward Lear, që vizitoi viset shqiptare nga Shkodra në Gjirokastër në mesin e shek. XIX: Edward Lear in Albania: Journals of a Landscape Painter in the Balkans (2008, 225 f.), botuar edhe shqip: Edward Lear në Shqipëri: ditar udhëtimesh, 1848-1849 (2008).

R. Elsie u afrua fillimisht me botën shqiptare kryesisht për interesat e tij shkencore si filolog, por, duke u njohur gjithnjë e më shumë me problemet politike aktuale të shqiptarëve, si dijetar me përgjegjësi qytetare, u përpoq të ndriçojë aspektet më problemore dhe t’i bëjë të njohura për publikun ndërkombëtar për të ndihmuar në zgjidhjen e drejtë të tyre, duke sjellë një

142 Nekrologji

shërbim të madh për sqarimin e së vërtetës historike, të cilën janë munduar ta shformojnë e ta tjetërsojnë politikanë e studiues me ide shoviniste agresive. Në këtë vështrim janë me rëndësi të madhe librat e tij: Kosovo: In the Heart of the Powder Keg [Kosova: në qendër të fuçisë së barutit] (1997, 593 f.), që përfaqëson një përmbledhje të arsyetuar me artikuj për temën e Kosovës; po ashtu përmbledhja tjetër Gathering Clouds. The Roots of Ethnic Cleansing in Kosovo and Macedonia Early Twentieth-Century Documents (2002, 172 f.) [Stuhi në horizont: Rrënjët e spastrimit etnik në Kosovë dhe Maqedoni, dokumente të fillimit të shekullit të njëzetë]; The Cham Albanians of Greece. A Documentary History. London (2013, 455 f. The London Conference and the Albanian Question (1912-1914). The Dispatches of Edward Grey. (2016, 357 f.) - këto dy të fundit në bashkëpunim me B. Destanin.

R. Elsie kishte një tërheqje të veçantë për jetën e malësive të veriut, për organizimin, fisnor, të drejtën zakonore, për kulturën materiale e shpirtërore të malësorëve. Ai botoi gjermanisht Kanunin e Lekë Dukagjinit: Der Kanun: das albanische Gewohnheitsrecht nach dem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini (2001); bashkëpunoi në një studim antropologjik për jetën fshatin kosovar: Behind Stone Walls: Changing Household Organization among the Albanians of Kosova (2003, 330 f.) [Prapa mureve të gurta: ndryshime në organizimin familjar ndër shqiptarët e Kosovës]; botoi një dorëshkrim gjermanisht për jetën e fshatrave shqiptare në Rekën e Epërme të Dibrës në fillim të shek. XX: Bajazid Elmaz Doda & Franc Baron No[psca, Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra, Makedonien (2007, 209 f.).

Kanuni: E drejta zakonore shqiptare sipas të ashtuquajturit Kanuni i Lekë Dukagjinit), Pejë 2001; dhe në bashkëpunim me Antonia Young (Bradford) dhe Ann Christine Eek (Oslo) botoi studimin antropologjik të fshatit kosovar nga antropologia norvegjeze Berit Backer (1947-1993), Behind Stone Walls: Changing Household Organization among the Albanians of Kosova (Prapa mureve të gurta: ndryshime në organizimin familjar ndër shqiptarët e Kosovës), Pejë 2003. Pas kësaj ai botoi dorëshkrimin e hershëm në gjermanisht të shqiptarit Bajazid Elmaz Doda (rreth 1888-1933), Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra, Makedonien (Jeta fshatare shqiptare në Rekën e Epërme pranë Dibrës së Maqedonisë), Vjenë 2007. Vitet e fundit u mor me zell të veçantë me fiset e malësive dhe botoi studimin The Tribes of Albania. History, Society and Culture (2015, 368 f.). E tërhiqte shumë natyra malore e Shqipërisë dhe i kishte shkelur me këmbë tërë malet dhe viset piktoreske rreth tyre në Veri e në jug. Por një tërheqje të veçantë kishte për Thethin. Libri A Passion for Theth. Albania’s Rugged Shangri-La (2016, 326 f. - në bashkëpunim me G. Mulder, H. Zonderland), dhe krahasimi që në titull me Shangri La mitike të Himalajave, e dëshmon këtë. Prandaj e kishte zgjedhur atë vend për t’u prehur përjetësisht në tokën shqiptare, ku u varros me veshje popullore malësori më 18 tetor, pas një ceremonie të thjeshtë.

Emil LAFE



NDUE ZEF TOMA

13.05.1931 – 22.11.2017

Më 22 nëntor 2017 u nda nga jeta bashkëpunëtori i vjetër shkencor Ndue Zef

Toma, studiues i letërsisë shqiptare, që kishte dhënë gjithashtu një ndihmesë të

ndjeshme edhe në dy fusha të tjera, në fushën e arsimit dhe të gazetarisë.

Ndue Zef Toma kishte lindur në Velipojë të Shkodrës më 13 maj 1931. Pasi

u përgatit si mësues, punoi në shkollën fillore të vendlindjes, ku pati edhe detyrën

e drejtorit (1950–1953), më pas qe drejtor i Shtëpisë së Kulturës po aty (1954–

56). Pasi kreu gjimnazin në Tiranë (1959), ndoqi studimet Institutin Pedagogjik

Dyvjeçar në Shkodër, ku u diplomua në degën gjuhë shqipe e letërsi (1961),

ndërsa më vonë i plotësoi studimet e larta në po atë degë në Universitetin e

Tiranës (1965). Në vitet 1961–65 shërbeu si inspektor arsimi në Shkodër, në vitet

1966–67 drejtor dhe përgjegjës i shkollave të Dukagjinit, në vitet 1967–69

redaktor në gazetën lokale të Shkodrës.

Ndue Zef Toma formohet si studiues i letërsisë shqipe të sotme në vitet 1968–

1973 duke qenë bashkëpunëtor i Institutit Gjuhësisë dhe Letërsisë. Në vitet 1974–

1979 i kushtohet gazetarisë, duke qenë edhe sekretar i kolegjiumit të gazetës

“Drita” (për një vit) dhe pastaj i revistës “Nëntori”, pra i organeve kryesore

kulturore-letrare të kryeqytetit. Në vitet 1978–1992 i rikthehet studimit të

letërsisë si punonjës me titullin bashkëpunëtor i vjetër shkencor në Institutin e

Gjuhësisë dhe Letërsisë, gjithashtu sekretar shkencor i sektorit të letërsisë së

sotme shqiptare. Gjatë punës në Institut Ndue Zef Toma ka marrë pjesë në vepra

të rëndësishme shkencore, si “Historia e letërsisë së sotme shqiptare” (në

variantin e përpunuar), “Fjalori enciklopedik shqiptar” (në 11 zëra), dhe në

veprën “Studime për letërsinë shqiptare”. Qe gjithashtu anëtar i Këshillit

Shkencor të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, anëtar i redaksisë së revistës

“Studime filologjike”.

Si studiues iu përmbajt metodës sociologjike (e vetmja e pranuar në atë kohë),

por i tejkaloi kufizimet e kësaj metode, duke shfaqur një shije të sigurt estetike

në vlerësimin e autorëve (sidomos të autorëve të avangardës, si Ismail Kadareja

dhe Dritëro Agolli, për të cilët shkroi studime mjaft origjinale, që u botuan te

revista “Nëntori” në vitet tetëdhjetë: “Veçori të formës së poemave të Dritëro

Agollit” dhe “Poemat e Ismail Kadaresë”. Kjo shije estetike që i vinte nga një

prirje e hershme rinore drejt poezisë, u konkretizua në disa poezi të freskëta lirike

të vetat, që u botuan në shtypin e kohës. Kështu që, në një kohë kur format

144 Nekrologji

(literaliteti) kishin kaluar në plan të dytë në raport me mesazhin (për një

keqkuptim të marrëdhënieve mesazh – formë që rridhte nga ideologjizimi), ky

studiues shfaqi në krijimet e veta shkencore një prirje për analizën e formës, që e

ndihmoi të kuptonte disa poetika individuale origjinale.

Ndue Zef Toma ka shkruar një numër studimesh të botuara në revistën

“Studime filologjike” dhe në organet letrare “Drita” e “Nëntori”, që i drejtoheshin

publikut të gjerë. Në këto studime, përveç autorëve të veçantë, analizohen prirje

që kishin zënë vend në fushën e tregimit dhe të poezisë (mund të përmendim:

“Disa çështje të novatorizmit në tregimin tonë të sotëm”, “Probleme të traditës e

të novatorizmit në tregimin tonë”, “Tregimi i sotëm dhe prirje të zhvillimit të tij”,

“Heroi lirik i poemave të viteve të fundit”, “Nëpër rrugën e poemës së sotme”,

“Për një hero të gjallë në tregimin tonë”). Këto studime u shoqëruan nga një varg

artikujsh dhe recensionesh që dëshmonin se ai ishte i aftë për të lëvruar edhe llojet

e vogla të kritikës.

Ndue Zef Toma arriti përgjithësime të spikatura në fushën e letërsisë shqiptare

të sotme në monografinë “Poema në letërsinë shqiptare të realizmit socialist”

(250 faqe) dhe si bashkautor në monografinë “Tregimi në letërsinë e sotme

shqiptare” (250 faqe). Për arsye jashtëshkencore, që lidheshin me ideologjizimin,

këto vepra nuk arritën të shihnin dritën e botimit. Shprehim urimin që ato të mos

mbeten pa u botuar. Ky studiues i përkushtuar, të cilit nuk i mungoi origjinaliteti,

nuk u vlerësua në shkallën e duhur dhe sipas meritave e punës. Megjithatë ai

karakterizohej nga modestia që duhet të dallojë çdo shkencëtar, një modesti që

dëshmonte për një karakter të fortë dhe fisnik. Përmasat e tij njerëzore si dashuria

ndaj punës, zelli, respekti dhe dashuria ndaj kolegëve ishin po aq të ndjeshme, në

mos më shumë, sa përmasat e tij si studiues.

Me ndarjen e tij nga jeta, shkenca dhe kolegët e fushës së studimeve letrare

humbën një lëvrues të historisë së letërsisë bashkëkohore, që mund të jepte ende

ndihmesën e vet, familja njeriun e shtrenjtë e të dashur, një njeri me virtyte të

larta, shembull për brezin e ri të sotëm.

Klara KODRA



KRISTAQ PRIFTI

21.12.1932–09.12.2017

Më 9 dhjetor u nda nga jeta

akademiku Kristaq Prifti, një nga

historianët e shquar shqiptarë, studiues i

thelluar i një vargu temash e çështjesh të

historisë shqiptare, veçanërisht gjatë

shekullit XIX dhe në periudhën e

Rilindjes Kombëtare. Lindi në Berat, ku

kreu edhe shkollën e mesme. Ndoqi

studimet e larta në Fakultetin e Historisë

në Institutin Pedagogjik në Moskë (1951–

1955). Në v. 1955–1975 ka punuar si

pedagog i historisë së përgjithshme dhe të

Shqipërisë (periudha e Rilindjes) në

Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë të

Universitetit të Tiranës, ku ka qenë edhe

përgjegjës i katedrës së Historisë (1960–

1975), në v. 1962 zëvendësdekan dhe në

v. 1969–1975 dekan i këtij fakulteti. Në v.

1972–1980 ka mbajtur ligjërata në kursin

e magjistraturës në Universitetin e

Prishtinës. Nga v. 1982 punonjës shkencor në Institutin e Historisë të Akademisë

së Shkencave, ku drejtoi edhe sektorin e historisë së sotme të Kosovës, ndërsa në

v. 1991–1993 ka qenë drejtor i atij Instituti. Në të gjitha institucionet ku ka pasur

detyra drejtuese, është përpjekur për mbarëvajtjen e përgjithshme të veprimtarive

të tyre dhe për të krijuar një atmosferë bashkëpunimi e zhvillimi të kërkimit

shkencor.

Periudha kryesore historike për të cilën ka punuar më gjatë dhe ka sjellë më

shumë kontribute, ka qenë Rilindja Kombëtare Shqiptare, me theks të veçantë te

Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Lidhja Shqiptare e Pejës, shqiptarët në periudhën e revolucionit xhonturk, lëvizja politike-kulturore në Shqipëri në prag të

Pavarësisë, Kongresi i Manastirit dhe njësimi i alfabetit të shqipes, shpallja e

Pavarësisë dhe Qeveria e Përkohshme e Vlorës. Duke njohur rëndësinë e

146 Nekrologji

burimeve osmane për studimin e historisë së kësaj periudhe, K. Prifti iu vu me

ngulm mësimit të osmanishtes dhe arrita ta zotërojë për të shfrytëzuar

dokumentacionin e arkivave dhe burime të tjera të shkruara në këtë gjuhë mjaft

të vështirë.

K. Prifti është autor i disa monografive e botimeve me dokumente, si:

“Kongresi i Manastirit ngjarje me rëndësi në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare” (me

bashkautor Sh. Demirajn - 1968, 1978, 2004), “Lidhja Shqiptare e Pejës. Lëvizja

Kombëtare 1896–1900” (1984, 2002 dhe frëngjisht më 1989), “Dervish Hima.

Jeta dhe vepra” (1987, 1993), “Dr. Ibrahim Temo. Jeta dhe Vepra” (Prishtinë,

1996), “Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet osmane 1878–1881

(Dokumente)” (1978) dhe bashkëpërgatitës me S. Pulahën i vëllimit "La Ligue

Albanaise de Prizren" I (1988). Është bashkautor dhe bashkëredaktor i

veprës “Historia e Shqipërisë” (vëll. II, 1984). Gjatë v. 1998–2002 ka drejtuar

projektin “Historia e popullit shqiptar” në katër vëllime dhe është bashakautor e

redaktor shkencor i vëllimit II “Rilindja Kombëtare. Vitet ’30 të shek. XIX –

1912” (Tiranë, 2002). Është gjithashtu bashkëpërgatitës dhe bashkëredaktor i

disa vëllimeve me dokumente e studime të Akademisë së Shkencave, si:

“Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” (1972), Sami Frashëri,

“Vepra” (vëll. I e II, 1988), “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”

(edhe anglisht: “The Throuth on Kosova”, 1993), “Himara në shekuj” (2004) etj.

K. Prifti ka qenë një studiues i thelluar i historisë së Kosovës (nënkuptohet

me këtë vilajeti i Kosovës me qendër në Shkup) gjatë periudhës osmane dhe ka

shfrytëzuar për këtë një sasi të madhe dokumentesh të administratës osmane dhe

të burimeve të tjera. Vitet e fundit punoi me ngulm për monografinë e hapët

“Popullsia e Kosovës 1831-1912” (Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë,

2014, 1061 f.). Kjo monografi e rrallë në fushën e demografisë historike, e botuar

me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, është punuar në kuadrin e një

studimi më të gjerë që kishte ndërmarrë autori për popullsinë e të gjitha trojeve

shqiptare gjatë shek. XIX dhe fillimit të shek. XX. Ajo është fryt i një pune të

gjatë e sistematike të autorit për mbledhjen e një materiali shumë të pasur në

Arkivin Osman të Kryeministrisë në Stamboll (1969-2005), si edhe në një numër

arkivash të tjera të vendeve të Ballkanit e të Europës. Me të dhënat e shumta

demografike që përmban, kjo monografi hedh dritë të qartë për shtrirjen e

shqiptarëve në vilajetin e Kosovës, për vijimësinë e pranisë së tyre si popullsi

autoktone dhe kështu sjell ndihmesë të rëndësishme në përcaktimin e konceptit

të territorit të shtetit shqiptar të pavarur, që ishte dhe synimi kryesor i Rilindjes.

K. Prifti ka botuar një numër të madh artikujsh studimorë në revistat

shkencore brenda dhe jashtë vendit, ka marrë pjesë me referate dhe kumtesa në

konferenca të rëndësishme shkencore si dhe në kongrese, konferenca e

simpoziume ndërkombëtare, sidomos në veprimtaritë e Shoqatës së Studimeve të

Vendeve të Europës Juglindore (AIESEE). Për arritjet cilësore në veprimtarinë e

tij është dekoruar me Urdhrin “Naim Frashëri” të kl. I dhe Urdhrin “Flamuri i

Kuq i Punës” të kl. I. Ka marrë “Çmimin e Republikës” të shkallës II (1989).

Emil LAFE



DR. ENGJËLL ANGONI

(22.04.1928 – 26.12.2017)

Më 26 dhjetor 2017 u nda nga jeta dr. Engjëll Angoni, bashkëpunëtor i vjetër

shkencor, një ndër gjuhëtarët shqiptarë më të vjetër e më të njohur, veteran i

arsimit kombëtar. Engjëll Angoni ka lindur në Tiranë më 22 prill 1928. Në vitet

1951–1955 ndoqi studimet e larta në degën e gjuhës shqipe dhe të letërsisë në

Institutin Pedagogjik 4-vjeçar në Tiranë. Pas diplomimit me rezultate të larta u

emërua në punë si pedagog në Institutin Pedagogjik “Aleksandër Xhuvani”

(dyvjeçar), ku dha për 20 vjet lëndën e morfologjisë së gjuhës shqipe, po ashtu

edhe në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Ka

qenë përgjegjës i katedrës së gjuhës shqipe dhe për një periudhë zv.drejtor e

drejtor i Institutit Pedagogjik “Aleksandër Xhuvani”. Që nga viti 1969 u bë

bashkëpunëtor i jashtëm i Sektorit të gramatikës dhe dialektologjisë në Institutin

e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, ku mori pjesë në grupin e punës për hartimin e

vëllimit “Morfologjia” të veprës “Gramatikë e gjuhës së sotme shqipe” si autor i

krerëve “Pjesëza” e “Pasthirrma”. Monografia e tij “Pasthirrmat në gjuhën

shqipe” e botuar në revistën “Studime filologjike” (1973, nr. 4 dhe 1974, nr. 1)

ishte një ndihmesë e re e rëndësishme për zbulimin e veçorive leksiko-semantike

të kësaj pjese të ligjëratës, së cilës nuk i ka qenë kushtuar vëmendja e duhur.

Monografia është fryt i një pune të kujdesshme e të gjatë për njohjen e trajtesave

teorike rreth veçorive leksiko-gramatikore të kësaj pjese të ligjëratës, për vjeljen

e një lënde të pasur nga gjini të ndryshme të letërsisë shqipe, për klasifikimin e

shembujve dhe për interpretimin e kuptimeve të pasthirrmave. Autori nuk e quajti

të mbyllur punën e tij për këtë pjesë të ligjëratës, por e vijoi dhe e thelloi më tej

në kuadrin e një punimi më të gjerë të paraqitur si disertacion për gradën

shkencore të atëhershme “kandidat i shkencave” (1983), ndërsa më 1986 fitoi

titullin “bashkëpunëtor i vjetër shkencor”.

Në vitet 1968–1975 E. Angoni punoi si specialist i gjuhës shqipe dhe

kryespecialist në Ministrinë e Arsimit dhe të Kulturës. Më 1972 u caktua anëtar

i Komisionit organizues të Kongresit të Drejtshkrimit dhe gjithashtu delegat i

Kongresit. Si pjesëmarrës aktiv i këtij forumi të lartë, në njërën nga seancat ai mbajti kumtesën “Disa çështje të drejtshkrimit të pjesëzave dhe të pasthirrmave“.

Në vitet 1975–1980, sipas praktikës së qarkullimit të kuadrit, u dërgua si arsimtar

148 Nekrologji

në shkolla të mesme të qytetit të Shkodrës, ku ka qenë edhe kryetar i Shoqatës

shkencore të arsimtarëve të gjuhës shqipe.

Me themelimin e revistës “Gjuha jonë” (1980), organ për kulturën e gjuhës i

Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, u emërua anëtar i redaksisë dhe sekretar

i kolegjiumit të revistës, ku punoi deri në daljen në pension (1990). Gjatë gjithë

atyre viteve E. Angoni dha një ndihmesë shumë të rëndësishme, shkencore e

organizative, për mbarëvajtjen e revistës, e cila u përhap gjerësisht sidomos në

radhët e arsimtarëve të gjuhës dhe letërsisë. Në këtë revistë mori pjesë rregullisht

në përgatitjen e materialeve që u botuan në rubrikën “Fjala shqipe në vend të

fjalës së huaj” (në të gjithë numrat nga viti 1981 deri më 2003) dhe që u

përmblodhën më pas në librin: Për pastërtinë e gjuhës shqipe. Fjalor. Grupi i

përpunimit dhe i redaktimit: prof. Androkli Kostallari (kryetar), prof. Emil Lafe,

prof. Jani Thomai, dr. Engjëll Angoni. Akademia e Shkencave e Republikës së

Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 1998, 188 f.

E. Angoni ka zhvilluar një veprimtari të mirë kërkimore-shkencore në fushën

e gramatikës dhe të kulturës së gjuhës, duke botuar një varg artikujsh nga këto

fusha. Ka qenë pjesëmarrës me kumtesa në shumë veprimtari shkencore të

organizuara nga Universiteti i Tiranës, Akademia e Shkencave dhe shoqatat

shkencore.

Engjëll Angoni ka meritën e veçantë për hartimin e monografisë “Selman Riza gjuhëtar dhe atdhetar i shquar”, botimi i parë më 1999, me rastin e 90-

vjetorit të lindjes së S. Rizës, ribotuar me plotësime pas dhjetë vjetësh nga Qendra

e Studimeve Albanologjike (Tiranë, 2009, 240 f.), në të cilën përshkruhet jeta e

vështirë e plot sakrifica dhe puna këmbëngulëse e prof. Selman Rizës si gjuhëtar

dhe si intelektual i angazhuar për lirinë dhe përparimin e atdheut, vlerësohen

ndihmesat e tij të shumta shkencore në fushën e filologjisë dhe të gramatikës së

gjuhës shqipe, portretizohet me realizëm figura e tij si shkencëtar frymëzues për

brezat e rinj.

Dr. Engjëll Angoni për punën e gjatë mësimore dhe për ndihmesat shkencore

të rëndësishme të renditura edhe në bibliografinë që pason, është dekoruar me

Urdhrin “Naim Frashëri” të kl. I.

Emil LAFE, Enver HYSA

Dr. Engjëll Angoni (22.04.1928 – 26.12.2017) 149

Bibliografi e botimeve shkencore të dr. Engjëll Angonit (1961–2015)1

Disa çështje të analizës gramatikore. - Ars.Pop. 15/1961, 7, 27–37.

Pasthirmat. – Ars.Pop. 16/1962, 3, 95–111.

Gjuha është çështje me rëndësi e gazetës. - në: Tribuna e gazetarit 1964, nr.

1, f. 4–5.

Pjesëzat në gjuhën shqipe. - SFil 25(8)/1971, 3, 3–20.

Gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe. Morfologjia (Maket). Tiranë,

1971, Pjesa II, f. 115; III, f. 1–147; IV, f. 1–96; 1972, Pj. I, f. 1–99.

Universiteti i Tiranës. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. (bashkautor)

Pjesëzat. - në: Çështje të fonetikës dhe të gramatikës së shqipes së sotme.

Redaktor përgjegjës: Mahir Domi. Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti

i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 1972, f. 311–335; Përparimi (Prishtinë)

1972, 8, 725–745.

Prapashtesat. - LShShSh 1972, 7, 56–63.

Disa çështje të drejtshkrimit të pjesëzave dhe të pasthirrmave. - Kongresi i

Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe 20–25 nëntor 1972. II. Akademia e

Shkencave e RP të Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë,

1973, 385–394; Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe 20–25 nëntor 1972. Instituti Albanologjik i Prishtinës. Prishtinë, 1974, 445–449.

Pasthirrmat në gjuhën e sotme shqipe. - SFil 27(10)/1973, 4, 41–65.

Të krijojmë një front të bashkuar të gjuhës në shkollë. - në: Norma letrare

kombëtare dhe kultura e gjuhës I. Akademia e Shkencave e RP të

Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 1973, 255–260.

Disa mendime e përfundime për një formim më të mirë gjuhësor të

nxënësve. - LShShSh 1973, 8, 159–163. (bashkautor)

De l’orthographe des particules et des intejections. - Le Congrès de

l’orthographe de la langue albanaise (Tirana 20–25 novembre 1972).

Académie des Sciences de la RP d’Albanie, Institut de Linguistique et

Littérature. Tirana, 1974, 395–404.

Disa mendime e përfundime për drejtshkrimin e nxënësve. - GjShLSh 2,

1974, 39–44.

Pasthirrmat në gjuhën e sotme shqipe. - SFil 28(11)/1974, 1, 3–55.

Onomatopetë dhe mundësitë e tyre fjalëformuese. I. - në: Çështje të

gramatikës së shqipes së sotme. II. Redaktor përgjegjës: prof. Mahir Domi.

Akademia e Shkencave e RPSH Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë,

1975, 250–273.

Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe. II. Morfologjia.

Kryeredaktor Mahir Domi, Redaktor i vëllimit Shaban Demiraj. Akademia

e Shkencave e RPS të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Tiranë, 1976, 400 f. (bashkautor)

1 Nuk janë përfshirë shkrimet në shtypin e përditshëm. Zërat janë renditur sipas vitit

të botimit, duke u shënuar këtu edhe rastet e ribotimeve.

150 Nekrologji

Mbi përmbajtjen dhe metodikën e zhvillimit të pasthirrmave në klasën VI të

shkollës 8-vjeçare. – GjShLSh 4, 1977, 39–43.

Lakimi dhe ndërrimi i gjinisë së emrave në numrin shumës te Naim Frashëri.

- BShILPSh 15/1978, 2(24), 105–111.

Mbi disa çështje të pjesëzave në shqipen e sotme. - SFil 32(15)/1978, 1,

133–141.

Tekst ushtrimesh të gjuhës shqipe (Pjesa e parë). Tiranë, 1977, 176 f., me

ribotime: 1981, 1982, 1984 (bashkautor)

Mbi disa çështje të pjesëzave në shqipen e sotme. - SFil 32(15)/1978, 1,

133–141.

Disa çështje të sistemit emëror në gjuhën e veprave të Naim Frashërit. - SFil

33(16)/1979, 2, 61–79.

Norma letrare dhe kultura e gjuhës në programet mësimore të shkollës së

mesme. - GjJ 1/1981, 1, 97–104.

Çështje të gjinisë së emrave në numrin shumës. - GjJ 2/1982, 1, 31–41.

Mirë se erdhe apo Mirë se ardhe?- GjJ 2/1982, 1, 95–96.

Seksioni i Arsimit dhe i Kulturës i rrethit apo Seksioni i Arsimit dhe i

Kulturës së rrethit? - GjJ 2/1982, 1, 95–96.

Gozhdë-t, lëkurë-t apo gozhda-t, lëkura-t? - GjJ 3/1983, 1, 91–94.

Pikësimi i pasthirrmave dhe i tingullimitimeve. - GjJ 3/1983, 3, 27–36.

Vështrim historiko-kritik i trajtimit të derisotëm të pasthirrmave të shqipes.

- SFil 37(20)/1983, 3, 91–110.

Kur përdoret lidhëza apo? - GjJ 4/1984, 3, 84–86.

Tingullimitimet në gjuhën e sotme shqipe. - BShILPSh 21/1984, 2(36), 47–

58.

Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe. II. Morfologjia.

Kryeredaktor Mahir Domi, Redaktor i vëllimit Shaban Demiraj. Akademia

e Shkencave e RPS të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Tiranë, 1984, II/1 282 f.; II/2 (dispensë e shtypur nga Fakulteti i Historisë

dhe i Filologjisë i Universitetit të Tiranës) (bashkautor)

Rreth gjuhës në radio dhe televizion. - GjJ 5/1985, 1, 138–144; Gjuha

letrare kombëtare shqipe dhe epoka jonë. Materiale të Konferencës

shkencore të mbajtur në Tiranë më 7–8 dhjetor 1984. Akademia e

Shkencave e RPS të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë,

1988, 487–495.

Tingullimitimet në gjuhën shqipe. II. - BShILPSh 22/1985, 1(37), 57–72.

Urdhri “Ylli Partizan” i klasit të parë apo urdhri “Ylli Partizan” i klasës së

parë? - GjJ 5/1985, 2, 95–97.

Aleksandër Xhuvani për gjuhën e Naim Frashërit. - në: Studime filologjike

dhe pedagogjike për nder të prof. dr. Aleksandër Xhuvanit. Akademia e

Shkencave e RPS të Shqipërisë - Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë Tiranë,

1986, 265–269.

Kur shkruhet se ç’ dhe kur seç’? - GjJ 6/1986, 2, 90–92.

Për përdorimin normativ të pjesëzave. - GjJ 6/1986, 1, 44–53.

Disa variante fjalësh me prapashtesat -e dhe -eshë. - GjJ 7/1987, 3, 62–69.

Dr. Engjëll Angoni (22.04.1928 – 26.12.2017) 151

Pjesëzat para gjymtyrëve homogjene. - GjJ 7/1987, 1, 30–39.

Rreth emërtimit të gjuhëve. - GjJ 8/1988, 2, 32–41.

Pasthirrmat e huazuara në gjuhën shqipe. - BShILPSh 25/1988, 2(43), 29–

41.

Angoni, Engjëll: A duhet shkruar gjithë dyshkronjëshi me shkronja të

mëdha te shkurtesat? - GjJ 8/1988, 3, 75–77.

Kalendari i revistës [Fjalori i Nikollë Ketës (1799), Franc Miklosiç (1818–

1899), Jan Urban Jarnik (1848–1923), Henrik Bariç (1888–1957), Kongresi

i Manstirit (1908), Eqrem Çabej (1908–1980), “Fjaluer i ri i shqypes”,

Gjergj Pekmezi (1872–1938)]. - GjJ 8/1988, 1, 104–108. (bashkautor)

Emërtimet e titujve të nderit, të titujve e gradave shkencore. - GjJ 9/1989,

2, 34–42.

Kalendari i revistës [Johan Georg fon Han (1811–1869), “Shoqëri e të

Shtypurit Shkronja Shqip” (1879), Sami Frashëri (1850–1094), “Studime

filologjike” (1964–1989), “Studia albanica” (1964–1989), “Buletin

shkencor” (1964–1989)]. - GjJ 9/1989, 1, 106–109.

Shkurtesat dhe drejtshkrimi i tyre. - GjJ 9/1989, 3, 21–29.

Kalendari i revistës [Anastas Kullurioti (1820–1887), Gustav Majer (1850–

1900), Gustav Vajgand (1860–1930), Eqrem Çabej (1908–1980), “Fjalori i

gjuhës së sotme shqipe” (1980)]. - GjJ 10/1990, 1, 97–100.

Rreth përdorimit të emrave shtrim, shtruarje, të shtruar. - GjJ 10/1990, 2,

50–58.

FJALA shqipe në vend të fjalës së huaj. - GjJ 11/1991, 1, 66–69; 2, 86–89; 3–

4, 44–46; 12/1992, 1–2, 64–66; 3–4, 64–67; 13/1993, 1–4, 121–123; 14/1994,

1–4, 57–59; 15/1995, 1–4, 106–108; 16/1996, 1–4, 94–97; 19/1999, 1–2, 69–

71; 3–4, 112–114; 20/2000, 1–2, 81–84; 3–4, 78–80; 21/2001, 1–2, 61–66;

21/2001, 3–4, 79–81. (bashkautor)

Vërejtje gjuhësore për librat e gjuhës shqipe dhe të leximit për kl. IV. - GjJ

13/1993, 1–4, 106–114.

Iu afrua apo ju afrua? - GjJ 14/1994, 1–4, 99.

Gramatika e gjuhës shqipe. Vëllimi I Morfologjia. Kryeredaktor Mahir

Domi. Redaktor i vëllimit Shaban Demiraj. Akademia e Shkencave e

Republikës së Shqipërisë. Tiranë, 1995, 452 f. (bashkautor)

Për përdorimin e disa fjalëve dhe mjeteve trajtëformuese përpara

gjymtyrëve homogjene. - GjJ 15/1995, 1–4, 47–53.

Për pastërtinë e gjuhës shqipe. Fjalor. Grupi i përpunimit dhe i redaktimit:

prof. Androkli Kostallari (kryetar), prof. Emil Lafe, prof. Jani Thomai, dr.

Engjëll Angoni. Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Instituti

i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë, 1998, 188 f.

Bibliografi e shkrimeve të prof. dr. Selman Rizës. - GjJ 19/1999, 3–4, 16–

18.

Mbledhje përkujtimore për prof. dr. Selman Rizën. - GjJ 19/1999, 1–2, 130–

131.

Prof. dr. Selman Riza – personalitet i shquar i gjuhësisë shqiptare. - GjJ

19/1999, 3–4, 7–16.

152 Nekrologji

Selman Riza gjuhëtar dhe atdhetar i shquar. Shtëpia botuese “Toena”,

Tiranë, 1999, 232 f.

Konferencë shkencore jubilare për prof. dr. Selman Rizën. - GjJ 20/2000,

1–2, 133–135.

Bibliografi për veprën e Selman Rizës (1909–1988). - SFil 55(38)/2001, 1–2,

203–215; Studime (Prishtinë) 2014, 21, 451–469.

Gramatika e gjuhës shqipe. Vëllimi I Morfologjia. Kryeredaktor Mahir Domi.

Redaktor i vëllimit Shaban Demiraj. Akademia e Shkencave e Republikës së

Shqipërisë. Tiranë, 2002, 452 f. (bashkautor)

Çështje të normës letrare në përdorimin e disa fjalëve dhe mjeteve

trajtëformuese përpara gjymtyrëve homogjene. - Konferenca Shkencore “Gjuha

Letrare Kombëtare dhe Bota shqiptare sot” Tiranë, 20–21 nëntor 1992.

Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

Shtëpia botuese “Shkenca”. Tiranë, 2002, 148–154.

Selman Riza gjuhëtar dhe atdhetar i shquar. Qendra e Studimeve

Albanologjike. Botimet albanologjike. Tiranë, 2009, 240 f. (Shtëpia botuese

“Gjergj Fishta”, Lezhë)

Shkurtime emërtimesh të revistave dhe botimeve periodike shkencore

Ars.Pop. = Arsimi popullor BShILPSh = Buletin shkencor i Institutit të Lartë Pedagogjik të Shkodrës GjJ = Gjuha jonë GjShLSh = Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë LShShSh = Lëndët e shkencave shoqërore në shkollë SFil = Studime filologjike

یادبود

١١٣ رمزی نسیمی، والونا توسکا _مقدونیه در ییایو زبان آلبان آندروکلی کوستاالری

گزارش فرهنگی

–آندروکلی کوستاالری کیآکادم" تولد مین سالگردبرگزاری مراسم به مناسبت نود و پنج

١١٩ کاپالنی تمیکو _ "شناسی یبرجسته آلبان شخصیت

تیرانا کتاب یالملل نیب شگاهیدر نما رازیشسعدی یفرهنگ ادیبن حضور موفق

١٢٣ التون لی ال _

١٢٧ باکیو کاینود _ "آثار رجب ووکاو یزندگ" یکنفرانس علمبرگزاری

در شهر برات "ایرانیو ییایآلبان روابط" ی ایران شناسیو فرهنگ یادب مراسم یبرگزار

١٢٩ لدیو دملی _

"ها و چالشیایی( و)پ کینامی. دهامرزبین یفضا" یالملل نیب یکنفرانس علم برگزاری

١٣٢ اسکندر ساال _

ضمیمه

١٣٩ ه الف لیام _ یرابرت السآلبانی شناس آلمانی درگذشت

١٤٣ کالرا کودرا _ندویه زف توما پروفسور درگذشت

١٤٥ الفهامیل _کریستاچ پریفتی آکادمیک درگذشت

١٤٧ هوسه، انور هالف امیل _انجل آنگونی دکتر درگذشت

١٥٣فهرست فارسی

PERLA “مرواريد”

دومبیست و فرهنگي، سال –علمي فصلنامه

٨٠ شماره مسلسل – میالدي ٢٠١٧ سال چهارمشماره

فهرست

يفرهنگ روابط

٥ یدمل ویدیل _ "پرال"پژوهشی –برگزاری مراسم بیستمین سال چاپ مجله علمی

١٢ ینانیس شعبان _ایرانی -ییایو روابط آلبان "پرال" یفرهنگ –فصلنامه علمی

١٧ ایترشکو نیوالج _شناسی یو مطالعات آلبان "پرال" یفرهنگ –فصلنامه علمی

٢٣ هالف لیام _ ها ییایآلبان در بین یسنت شرق شناس و "پرال"ی فرهنگ –فصلنامه علمی

آلباني شناسي

٣١ ماکسیمیلیان المبرتز _توسعه ادبیات آلبانی

٤٦ مظفر کرکوتی _ستیپچوویچ الکساندر آثارالمعارف رهیدا در مورد دیدگاه

٥١ جعفری حمید _ق متفکر و خال ،یبه عنوان روحان رجب ووکا تیشخص

٥٧ ویمهد یحتف _ قرن پس از مرگش کی –دغدغه و نگرانی رجب ووکا

٦٧ دریتا الزری _١٨٣٥سال ی ازشعر ،یدر شعر روس ها ییایآلبان یلباس محل

کوتلی، اسویفت، گورکی و چاپک در آثار به عنوان مجازات یجاودانگنگیزه ا

٧١ کالرا کودرا _

ايران شناسي

٨٥ محمد جعفر یاحق _ یفارس اتیدوره مدرن در ادب

٩٦ یاردیمماحمد ت _ رانیدر اظره امن اتیادبو یآموزش اتیادب

١٠٢ یمحمد بهزاد _ یجشنواره زمستان ای "لدایشب "

١٠٨ آویوا وواینوگی الیلوودم هیشاعر روس از دیدگاه ایران

Perla4...Shqipëria, nga Lindja apo nga Perëndimi dhe ndikimi i kulturës iraniane do të na...

Documents

Transcript of Perla4...Shqipëria, nga Lindja apo nga Perëndimi dhe ndikimi i kulturës iraniane do të na...