Partneritetet publik-privat dhe faktorët kritikë të suksesit · Web viewuesit)...

Partneritetet publik-privat dhe faktorët kritikë të suksesit në Implementimin e tyre në Shqipëri

Elsa TOMJADisertacion

UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”FAKULTETI I BIZNESIT

Disertacion

Në kërkim të gradës “Doktor i shkencave”

PARTNERITETET PUBLIK-PRIVAT DHE FAKTORËT KRITIKË TË SUKSESIT NË IMPLEMENTIMIN E TYRE

NË SHQIPËRI

Përgatitur nga kandidati

Elsa TOMJA, JASHAR M.Sc.

Udhëheqës shkencor

Prof. As Dr. Shkëlqim Fortuzi

Durrës, 2016

1



Udhëheqësi i Elsa Tomja vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

Përgatitur nga MSc. Elsa TOMJA (JASHAR)Disertacioni i paraqitur në

Fakultetin e BiznesitUniversiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Në përputhje të plotëme kërkesat

për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, DurrësKorrik/2016

2



© Copyright

Elsa TOMJA

Viti, 2016

3



Unë e nënshkruara Elsa Tomja (Jashar)

4

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla. Jam e vetëdijshme se në rast mospërputhje, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor” që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. , datë__________

Durrës më, _________________

Firma



Në finalizim të këtij punimi, dua të shpreh mirënjohjen për personat që më kanë mbështetur duke më ndihmuar për të përmbyllur këtë punë disavjecare. Pa mbështetjen e tyre kjo punë do kish qenë e pamundur.

Se pari dua ti shpreh mirenjohjen bashkeshortit tim, Alpay Jashar per motivimin, inkurajimin dhe mbështetjen që më ka dhënë në cdo hap të këtij rrugëtimi.

Falenderimi me i madh i shkon prindërve te mi, babit dhe mamit pa ndihmën e të cilëve, kjo punë nuk do kish qenë e mundur te realizohej. Mirënjohje dhe vëllait tim Olsit për mbështetjen dhe për besimin që ka patur gjithmonë tek unë.

Falenderoj udhëheqësin tim profesor Shkëlqim Fortuzi i cili me këshillat dhe sugjerimet e tij e ka bërë këtë rrugëtim më të lehtë per mua.

Do te doja të falenderoj gjithashtu miqte e mi, Gjerovica Jahelezi, Ervis Bejko, Eliona Hoxha dhe Jehona Germizi per motivimin dhe inkurajimin e vazhdueshëm që më kanë dhënë gjatë gjithë kësaj kohe.

Një falenderim shkon për kolegët e mi për interesimin e vazhdueshem mbi progresin e punës sime.

Ky studim është rezultat i një punë te lodhshme katër vjecare të cilat kanë qenë të mbushura me lodhje e momente të vështira. Për të gjithë kohën e munguar i jam borxhlie vajzës sime Selin.

5



Vajzes time Selin.......

6



PËRMBAJTJA

LISTA E TABELAVE....................................................................................................................viii

LISTA E FIGURAVE....................................................................................................................viii

LISTA E SHKURTIMEVE..............................................................................................................ix

PËRMBLEDHJA...............................................................................................................................x

SUMMARY......................................................................................................................................xi

Kapitulli 1 HYRJA...............................................................................................................................1

1.1 Parathënie.....................................................................................................................................1

1.2 Qëllimi i kërkimit.........................................................................................................................2

1.3 Pyetjet Kërkimore........................................................................................................................2

1.4 Metodologjia................................................................................................................................3

1.5 Organizimi i punimit....................................................................................................................3

Kapitulli 2 RISHIKIMI I LITERATURËS SË FUSHËS................................................................5

2.1 Si përkufizohen Partneritetet Publike Private:.............................................................................5

2.2 Ndryshimi ndërmjet PPP-ve dhe Prokurimeve tradicionale publike...........................................6

2.3 Ndryshimi ndërmjet PPP-ve dhe privatizimit..............................................................................7

2.4 Risqet e përfshira në PPP.............................................................................................................7

2.5 Partneritetet Publike Private dhe “Vlera për para”......................................................................8

2.6 Roli i PPP-ve..............................................................................................................................11

2.7 Avantazhet e PPP-ve..................................................................................................................11

2.8 Disavantazhet e PPP-ve..............................................................................................................13

2.9 Modelet e PPP-ve.......................................................................................................................13

2.9.1 Kontratat e shërbimit...........................................................................................................14

2.9.2 Kontratat e menaxhimit.......................................................................................................14

2.9.3 Kontratat e Leasing.............................................................................................................15

2.9.4 Kontratat e Konçensioneve..................................................................................................16

2.9.5 Kontrata Ndërto-Opëro-Transfero (BOT)...........................................................................17

7



2.10 Format e ndryshme të mbështetjes se PPP-ve nga Qeveritë....................................................18

2.11 Financimi i PPP-ve...................................................................................................................21

2.12 Angazhimet Fiskale dhe Detyrimet e Kushtëzuara..................................................................21

2.13 Ekspërienca e vëndeve ndërkombëtare me Partneritetet Publike Private................................22

2.14 PPP- të në sektorë të ndryshëm të ekonomisë..........................................................................23

2.14.1 Sektori I Energjise.............................................................................................................24

2.14.2 Sektori i Telekomunikacionit.............................................................................................24

2.14.3 Sektori i Transportit...........................................................................................................25

2.15 Ekspërienca e Shqipërise me Partneritetet Publike Private......................................................25

2.16 Faktorët kritikë të suksesit të implementimit të PPP- ve.........................................................28

Kapitulli 3 METODOLOGJIA E KËRKIMIT...............................................................................41

3.1 Njësia e analizës....................................................................................................................41

3.2 Analiza faktoriale – Metoda që evidenton faktorët...............................................................41

3.3 Besueshmëria e analizës faktoriale........................................................................................52

3.4 Pyetësori dhe shprehja e koncepteve në variabla..................................................................53

3.4.1 Pyetësori dhe pyetjet......................................................................................................53

3.4.2 Kalimi nga koncepte në variabla...................................................................................54

3.5 Modeli logjistik.....................................................................................................................58

Kapitulli 4 REZULTATE DHE INTEPRETIME...........................................................................60

4.1 Analiza përshkruese...............................................................................................................60

4.2 Analiza faktoriale..................................................................................................................63

4.3 Faktorët e nxjerrë nga analiza faktoriale...............................................................................70

4.3.1 Pamje grafike e secilit grup variablash – faktori...........................................................70

4.3.2 Besueshmëria – Cronbach alpha...................................................................................74

4.4 Rezultatet e regresionit logjistik............................................................................................79

Kapitulli 5 PËRFUNDIME, KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME....................................85

BIBLIOGRAFIA................................................................................................................................90

ANEKSE.............................................................................................................................................97

ANEKSI 1: pyetësor në lidhje me faktorët e rëndësishëm të suksesit të partneriteteve publike private (konçesionëve) në shqipëri...................................................................................................97

ANEKSI 2: Paraqitja e analizës faktoriale në SPSS 21.................................................................100

Një pjesë e rezultateve të analizës faktoriale.................................................................................103

Analiza e besueshmërisë në SPSS 21.............................................................................................109

Paraqitja e regrasionit në SPSS 21.................................................................................................110

8



9



LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Lista e Faktorëve të rëndësishëm të suksesit........................................................................29Tabela 2. Fazat e zhvillimit të PPP-ve.................................................................................................32Tabela 3. Risqet e menaxhimit të kontratës.........................................................................................37Tabela 4. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës................................................................................47Tabela 5. Gjykimi mbi vlerat e koefiçientit cronbach alpha...............................................................53Tabela 6. Shprehja e koncepteve në variabla.......................................................................................56Tabela 7. Krahasimi i mesatareve të përgjigjeve sipas agjentit dhe formës së investimit...................61Tabela 8. Testimi i dallimeve mes mesatareve të grupeve...................................................................62Tabela 9. Treguesi KMO dhe testi Bartlett..........................................................................................64Tabela 10. Varianca totale e shpjeguar, metoda Principal Component Analysis (vetëm një pjesë)....64Tabela 11. Matrica e komponentëve të parrotulluar............................................................................66Tabela 12. Diferenca e variancës midis komponentëve para dhe pas rrotullimit................................67Tabela 13. Koefiçientët e korrelacionit të komponentëve para dhe pas rrotullimit.............................68

LISTA E FIGURAVE

Figura 1. Kontratat e Menaxhimit........................................................................................................15Figura 2. Kontratat e Konçesionit........................................................................................................16Figura 3. Kontratat BOT......................................................................................................................17Figura 4. Përqindja e investimeve të kryera nëpërmjet PPP-ve sipas sektorëve kryesore në përiudhën 2000-2015............................................................................................................................................23Figura 5. Investimet e kryera nëpërmjet PPP-ve për përiudhën 2000-2015.......................................24Figura 6. Ilustrimi grafik I ndryshimit të numrit të pasagjerve në aeroportin “Nënë Tereza” për përiudhën 2005-2015:..........................................................................................................................27Figura 7. Ilustrimi grafik i I xhiros vjetore të aeroportit “Nënë Tereza” për përiudhën 2005-2014....27Figura 8. Ilustrimi grafik i vlerave karakteristike për komponentët (faktorët)....................................65Figura 9. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Implementimi i projektit”...............70Figura 10. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Efektiviteti në prokurim”.............71Figura 11. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike”..........................................................................................................................................72Figura 12. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Faktorët ligjor dhe social”............73

x



LISTA E SHKURTIMEVE

BO Ndërtim- Operim

BOT Ndërtim-Operim-Transferim

CCPP Këshilli Kanadez për partneritetet publike private

DB Modelim-Ndërtim

ECE Komisioni ekonomik për Europen

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

FRS Faktorët e Rëndësishëm të Suksesit

KMO Kaiser-Meyer-Olkin

OECD Organizata për bashkëpunim dhe zhvillim ekonomik

PBB Prodhimi i brendshem bruto

PPP Partneritetet Publike Private

SPSS Paketë statistikore për shkencat sociale

SPV Entitët për qëllim të posaçëm

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

UNDP Programi për zhvillim i kombetëve të bashkuara

xi



PËRMBLEDHJA

Partneritetet publike private (PPP) po bëhen një fenomen gjithnjë e më i përhapur në mbarë botën, duke u parë nga qeveritë si një alternative tërheqëse për realizimin e projekteve publike infrastrukturore. Partneritetet Publike Private janë një alternative për realizimin e projekteve të cilat nuk do të mundeshin të realizoheshin për shkak të pamundësise se buxheteve të qeverive për të investuar. Ato janë forma komplekse që përfshijnë aktorë të fushave të ndryshme dhe projekte relativisht të mëdha, prandaj edhe implementimi me sukses i tyre nuk është i lehtë. Identifikimi i faktorëve kyç që çojnë në realizimin me sukses të PPP-ve është shumë i rëndësishëm. Nëpërmjet pyetësorit1 adresuar sektorit publik dhe privat në Shqipëri u egzaminua rëndësia e tetëmbëdhjetë faktorëve të suksesit të Partneriteteve publike private. Analiza faktoriale tregoi që grupimi faktorial për të tetëmbëdhjetë faktorët është: Implementimi i projektit; Efektiviteti në prokurim; Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike dhe Faktorët ligjor dhe social. Rezultatet e kësaj analize nxorrën që Grupi-faktorët statistikisht të rëndësishëm në suksesin e Partneriteteve publike private janë Implementimi i projektit; Efektiviteti në prokurim; Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike. Nga ky punim gjithashtu rezultoi që Partneritet publike private janë më efektive se Prokurimet tradicionale publike.

Fjalet kyçe: Partneritetet publike private, Faktorët kyç të suksesit, projektet publike infrastrukturore.

1 Shih Aneksi 1: Pyetësori

xii



SUMMARY

Public private partnerships are increasingly becoming a popular tool worldwide, seen by the governments as means of providing infrastructure projekts. PPP-s are an alternative for realization of the infrastructure pprojekts that could not be undertaken otherwise due to the insufficient government budgets. PPP-s are complex and involve different parties, therefore their implementation is not easy. Thus, the identification of the key success factors for the implementation of these projekts successfully is very important. Questionnaire survey research examined the relative importance of eighteen critical succesfull factors (CSF). Factor analysis revealed that appropriate factor groupings for eightëen CSF-s are: Projekt implementation, Effective procurement, Favorable economic conditions and Legal & Social Factors. The findings revealed that the group factors statistically important in the succes of Public private partnerships are “Project Implementation”, “Effective procurement”, “Favorable economic conditions”. This work concluded that PPPs are more efficient than traditional procurement.

Keywords: Public Private Partnerships, Key success factors, Public infrastructure projects

xiii



xiv



KAPITULLI 1

HYRJA

1.1 PARATHËNIE

Eksperienca e vëndeve të zhvilluara ka treguar që investimet për një infrastrukturë moderne hedhin themelet për zhvillimin dhe rritjen ekonomike të një vendi. Në ekonominë e sotme globale, infrastruktura dhe shërbimet moderne dhe efikase janë një kusht i domosdoshëm për rritje të suksesshme dhe të qëndrueshme ekonomike Ndërtimi i rrugëve, urave, linjave të transmetimit të energjisë dhe investime të tjera infrastrukturore ndihmojnë komunitetin për të rritur standardin e tyre të jetesës.

Gjatë dy dekadave të fundit, kapaciteti i qeverive për të ofruar shërbime publike në mënyrë efiçente është vënë në pikëpyetje. Autorë të shumtë theksojnë se jo vetëm që burimet e qeverisë janë të pamjaftueshme, por cilësia dhe efiçenca e këtyre shërbimeve lënë për të dëshiruar (Argentino Pessoa, 2008). Shërbimet publike shpesh janë parë si jo shumë efiçentë në lokalizimin e burimeve si dhe të varfra në menaxhim. I kufizuar edhe me proçedurat burokratike, sektori publik është zakonisht i paaftë për të vepruar me shpejtësi për të ju përshtatur ndryshimeve të kërkuara. Për më tepër, sektori publik duke qënë i vetmi ofrues i këtyre shërbimeve pra duke mos patur konkurrencë, nuk është i inxitur dhe i motivuar të përmirësoje cilësinë e shërbimeve.

Mënyra tradicionale e ofrimit të këtyre shërbimeve ka qënë nëpërmjet sektorit publik i cili ishte ofruesi kryesor i këtyre të mirave publike. Kufizimet fiskale i detyrojnë qeveritë të shohin për zgjidhje alternative, si rrjedhoje, qeveritë e vëndeve të zhvilluara më tepër, si dhe ato të vëndeve në zhvillim kanë ndërrmarë reforma strukturore në përfshirjen e sektorit privat në ofrimin e këtyre shërbimeve dhe të mirave publike nëpërmjet një metodë të quajtur Partneritet publik private (Partneritetet Publike Private).

Partneritetet Publike Private përkufizohen si një bashkëpunim ndërmjet sektorit publik dhe sektorit privat për të arritur një qëllim të përbashkët ndërkohë që të dyja palët kanë interesat e tyre në këtë bashkëpunim. Ky përkufizim tregon që në një PPP secili partner ndan përgjegjësitë në dizenjimin, kontributin financiar, menaxherial dhe teknik. Ky bashkëpunim sjell më të mirën e secilës palë për të optimizuar arritjen e objektivave të përbashkëta. Sa më afatgjata të jenë objektivat, aq më të mëdha janë pasiguritë lidhur me projektin që ata ndërmarrin.

Partneritetet Publike Private kanë demonstruar përfitim, duke sjellë përmirësime në infrastrukturë dhe në shërbimet publike brenda një kohë të shkurtër, vlerë më të mirë për para dhe inovacion të shtuar nëpër shumë sektorë. Në teori, ideja e partneriteteve publike private është shumë tërheqëse, por implementimi praktik i tyre në vëndet në zhvillim nuk është i lehtë. Në fakt, për ofrimin e shërbimeve publike drejt modelit në të cilin sektorët publikë dhe private punojnë së bashku, duhet të

1



tejkalohen pengesa të rëndësishme politike, ligjore dhe rregullative në mënyrë që të largohemi nga modeli tradicional i sektorit publik.

1.2 QËLLIMI I KËRKIMIT

Për vëndet në të cilat adoptimi i PPP-ve sapo ka filluar, është shumë e rëndësishme për ta, të identifikojnë faktorët kritikë për implementimin me sukses të tyre, në mënyrë që të maksimizojë avantazhet që sjell kjo metodë investimi (PPP) si dhe për të reduktuar risqet e ndërmarra nga aktorët e përfshirë në to.

Partneritetet publike private po bëhen një fenomen gjithnjë e më i përhapur edhe në Shqiperi, duke u parë nga politikbërësit si një alternative tërheqëse për realizimin e projekteve publike nfrastrukturore. Përfshirja e sektorit privat në ofrimin e projekteve publike në shumë vënde të botës ka demostruar një përfim me të madh duke sjellë përmirësime në infrastrukture dhe në shërbimet publike brenda një kohë më të shkurtër, duke sjellë inovacion dhe teknologji të përparuar nëpër shumë sektorë. Nga ana tjeter partneritet publike private konsiderohen si forma shume komplekse prandaj edhe implementimi me sukses i tyre nuk është i lehtë. Identifikimi i faktorëve që çojnë në realizimin me sukses të PPP-ve është shumë i rëndësishëm në mënyrë që të sigurohet suksesi i tyre.

Qellimi kryesor i këtij dizertacioni është evidentimi i faktorëve kyc të suksesit për partneritetet publike private (konçesionet) në Shqipëri në mënyrë që të optimizohen avantazhet që sjell kjo metodë investimi në investimet publike. Duke identifikuar faktorët e suksesit, avantazhet dhe përfitimet e PPP-ve krahasuar këto me prokurimet publike tradicionale, punimi ka për qëllim të japë një kornizë të implementimit të PPP-ve në Shqipëri për të parandaluar dëmin financiar apo edhe ekonomik që mund të shkaktojë një konçesion i implementuar keq.Punimi ka për qëllim dhënien e rekomandimeve politikbërësve se kur duhet të marrin në konsideratë përdorimin e konçesioneve si mekanizma investimi në investimet publike dhe kur këto kontrata konçesioni të ndërrmerren, si të garantohet suksesi i tyre.

Ky punim ka gjithashtu për qëllim të japë një përbledhje të literaturës që egziston mbi Partneritetet Publike Private duke ju dhënë përgjigje pyetjeve të tilla si: Çfarë janë Partneritetet Publike Private dhe përse qeveritë duhet ti aplikojnë ato? Çfarë ndryshimi kanë ato me prokurimin tradicional? Cilat janë fazat dhe proçesi nëpër të cilën kalon implementimi I PPP-ve etj?

1.3 PYETJET KËRKIMORE

Kërkimi ka karakter përshkrues dhe eksplorues. Janë ngritur 6 hipoteza kërkimore:

H:1 Partneritet publike private (Konçesionet) janë më efektive se Prokurimet tradicionale publike.

H:2 Sa më i lartë të jetë niveli i implementimit të projektit, aq më e madhe është mundësia për të përqafuar formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

2



H:3 Sa më i lartë të jetë niveli i efektivitetit në prokurim, aq më e madhe është mundësia për të përqafuar formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

H:4 Sa më i lartë të jetë niveli i kushteve të përshtatshme politike dhe ekonomike, aq më e madhe është mundësia për të përqafuar formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

H:5 Sa më i lartë të jetë niveli i faktorëve ligjor dhe social, aq më e madhe është mundësia për të përqafuar formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

H:6 Nëse agjenti është privat, atëherë pritet që gjasat të rritën për të përdorur formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

1.4 METODOLOGJIA

Qëllimi i këtij disertacioni është evidentimi i faktorëve kyç të suksesit të implementimit të partneriteteve publike-private në Shqipëri.

Në këtë punim kam përdorur tre metoda standarte për mbledhjen e të dhënave të cilat janë:

Rishikimi i literaturës.

Intervista me ekspërtë të fushës

Pyetësorët e shpërndarë përfaqsuesve të sektorit publik (administratës qëndrore dhe lokale) dhe sektorit privat. Kuadri i zgjedhjes është lista e institucioneve publike që janë angazhuar në një partneritet publik-privat. Të tillë institucione janë ministritë dhe bashkitë e Shqipërisë, megjithëse jo të gjitha bashkitë dhe ministritë janë të angazhuara në një partneritet të tillë. Sa i përket firmave private, numri i tyre është më i madh se institucionet publike, sepse i njëjti shërbim mund të ofrohet nga shumë biznëse. Nuk janë vënë kufizime as sa i takon origjinës së kapitaleve (vendase apo të huaja), sepse na intereson partneriteti publik-privat, pavarësisht se ku e ka rezidencën biznesi.

Për përpunimin e të dhënave të mbledhura nga pyetësorët e shpërndarë janë përdorur programet statistikore:

E-views (Analiza faktoriale). Objekt i analizës do të jetë struktura e variablave dhe jo e të ankëtuarve. Në jemi të interesuar për lidhjet (korrelacionët) midis nënfaktorëve që ndikojnë vendimmarrjen e agjentëve për të investuar dhe jo për korrelacionët e mundshme midis karakteristikave të vetë agjentëve

SPSS. Modeli i egzekutuar: Logit model

3



1.5 ORGANIZIMI I PUNIMIT

Dizertacioni është ndarë në 5 kapituj.

Në kapitullin e parë kemi shtruar problemin e ketij studimi, duke specifikuar objektivat, modelin konceptual dhe përshkrimin e metodologjisë.

Në kapitullin e dytë kemi dhënë një panorame të gjerë të partneriteteve publike private, çfarë janë ato, cili është roli i tyre, avantazhet e tyre në krahasim me formën tradicionale të investimeve publike, modelet e tyre si dhe faktoret kritikë te suksesit te PPP-ve.

Në kapitullin e tretë kemi shpjeguar metodologjinë e përdorur për të ju përgjigjur pyetjeve kërkimore dhe hipotezave.

Në kapitullin e katërt kemi paraqitur analizën faktoriale dhe interpretimet e rezutateve të kësaj analize. Për të nxjerrë probabilitetet e variablit të varur Y mbështetur në vlerat e njohura të variabliave të pavarur është përdorur metoda e regresionit logjistik.

Kapitulli i pestë jep një përmbledhje të të gjithë punimit dhe rezultateve të gjetura nga ky studim duke dhënë rekomandimet e nevojshme dhe sugjerimet për studime të mëtejshme në fushën e partneriteteve publike private.

4



KAPITULLI 2

RISHIKIMI I LITERATURËS SË FUSHËS

2.1 SI PËRKUFIZOHEN PARTNERITETET PUBLIKE PRIVATE:

Nuk ka një përkufizim të saktë, të pranuar gjerësisht për partneritetet publike private. Autorë të ndryshëm, individe apo institucione i përkufizojnë Partneritetet Publike Private si më poshtë:

Sipas OECD, 2008, Partneritetet Publike Private përkufizohen si:

Këshilli I Partneriteteve Publike private Kanadez2 (2004) e përkufizon konceptin e PPP-ve si:

Sektori publik i referohet asaj pjesë të ekonomisë që ka lidhje me sigurimin e shërbimeve bazë të qeverisë. Përbërja (kompozimi) e sektorit publik varion sipas vendit (shtetit), por në shumicën e vëndeve sektori publik përfshin shërbime të tilla si: policia, ushtria, rrugët publike, transporti publik, arsimi fillor dhe kujdesi shëndetësor për të varfërit, etj. Sektori publik mund të sigurojë shërbime

2 Keshilli Kanadez për Partneritetet publike private. Një manual për bashkitë. Nëntor 2011.

5

Një marrëveshje ndermjet qëverise dhe një ose me shumë partnereve private (që mund të përfshije operatorët dhe financuesit) sipas se cilës, partneret private ofrojnë shërbimet në mënyrë të tillë që objektivat e ofrimit të shërbimit të qëverise janë në përputhje me objektivat e fitimit të partnereve private dhe ku eficenca e marrëveshjes varet nga transferimi i mjaftueshem i riskut tek partnerët private.

Një bashkëpunim ndërmjet sektorit publik dhe atij privat të bazuar mbi ekspertizen e seciles palë për përmbushjen e nevojave të interesit publik nëpërmjet lokalizimit më të mirë të burimeve, risqeve dhe përfitimeve.



prej të cilave nuk mund të përjashtohen ata që nuk paguajnë (si p.sh., ndriçimi i rrugëve), shërbime të cilat i përfiton e gjithë shoqëria, jo vetëm individi që përdor shërbimin (si p.sh., arsimi publik), dhe shërbime që inkurajojnë mundësi të barabarta.

Panvarsisht se nuk ka një përkufizim të prerë për partneritet publike private, në përgjithesi ato që i karakterizon ato janë si më poshtë:

Një partneritet publik-privat është një marrëveshje kontraktuale e bërë midis partnerëve të sektorit publik dhe privat, që lejon më shumë pjesëmarrje të sektorit privat se sa tradicionalisht.Marrëveshjet zakonisht përfshijnë një agjenci qeveritare që kontrakton me një kompani private për të rinovuar, ndërtuar, përdorur, mirëmbajtur dhe/ose menaxhuar një objekt. Megjithëse sektorit publik i mbetet pronësia mbi objekt, pjesës private i jepen të drejta shtesë vendimmarrje për të përcaktuar se si do të kryhet projekti. Partneritetet publik-privat janë një marrëveshje kontraktuale ku kombinohen burimet, rreziqet dhe shpërblimet, si të agjencisë publike ashtu edhe të kompanisë private për të siguruar eficiencë më të madhe, akses më të mirë në kapital, dhe pajtueshmëri më të mirë me një gamë rregulloresh të qeverisë në lidhje me mjedisin dhe vendin e punës. Interesat e publikut sigurohen plotësisht me anë të dispozitave të përfshira në kontratat që parashikojnë monitorim në vazhdimësi të funksionimit të një shërbimi ose ndërtimit të një objekti. Në këtë mënyrë, çdonjëri fiton; njësia ekonomike e qeverisë, kompania private dhe publiku i gjerë. Elementi kyç në përkufizimin e PPP-ve është roli i riskut. Për tu siguruar që partneri privat do të opëroje në mënyrë efiçente dhe do të ofrojë “vlerë për para”, është e nevojshme që të transferohet sasia e duhur e riskut. Në princip, risku duhet të mbahet nga pala që di ta menaxhojë atë me mirë.

2.2 NDRYSHIMI NDËRMJET PPP-VE DHE PROKURIMEVE TRADICIONALE PUBLIKE3

Mënyra tradicionale e prokurimit të infrastrukturës publike nëpërmjet buxheteve fiskale po bëhet gjithnjë e me shumë e pazbatueshme sidomos në vëndet në zhvillim për shkak të buxheteve të tyre të kufizuar. Kërkesat në rritje për investime kanë treguar që financimi publik është i kufizuar dhe shpesh jo efiçent (Chege,2001). Kjo gjë e ka bërë të nevojshme konsiderimin e e partneriteteve publike private si një alternative që ka filluar të dominoje ofrimin e shërbimeve dhe të mirave publike (Rwelamila, 2004).

Projektet PPP ndryshojnë nga projektet tradicionale në një numër mënyrash:

- Në rastin e PPP-ve, të gjitha fazat e një projekti janë dhënë për një kontraktor të vetëm. Kjo lejon hapësirë për zgjidhje më të mira dhe më të zgjuara. Në prokurimin tradicional, çdo fazë mund të kontraktohet nga një palë e ndryshme.

- Kostot e projektit janë të përcaktuara paraprakisht. Autoriteti kontraktues (qeveria) merr përsipër të paguajë këtë shumë nëse rezultatet janë dorëzuar siç është rënë dakord.

- Kontraktori i mbart shpenzimet e projektit. Qeveria shlyen shumën në këstë në baze të rezultateve të miratuara. Proçesi i prokurimit për projektet PPP zgjat më shumë se proçeset tradicionale të prokurimit. Kjo është arsyeja pse PPP është vetëm i vlefshëm për projektet që kërkojnë një nivel të caktuar të investimeve.

3 Prokurimet tradicionale publike janë investimet publike të kryera krejtësisht nga sektori shtetëror

6



- Në qoftë se kontraktuesi nuk i dorëzon rezultatet siç është rënë dakord, qeveria mund të mbajë një pjesë të pagesës.

Përmirësimi i shërbimeve publike mund të kërkojë rritje të nivelit të investimeve që janë të vështira për tu financuar nga mjetët tradicionale buxhetore në një mjedis të shtrënguar fiskal. Megjithëse financimi i PPP-ve mund të jetë me përfitim ekonomik si për qeveritë me deficitë fiskale, ashtu për ato me suficitë fiskale, Partneritetet Publike Private janë një mënyrë për të përshpejtuar implementimin e projekteve ekonomikisht të zbatueshëm kur transferimi i riskut është mjaftueshem i konsiderueshëm për të justifikuar vazhdimin e projekteve të cilat nuk mund të financoheshin nën prokurimin tradicional klasik.

2.3 NDRYSHIMI NDËRMJET PPP-VE DHE PRIVATIZIMIT

Ka pasur shumë diskutime në literaturën botërore për faktin nëse Privatizimi mund të konsiderohet gjithashtu PPP. Në fakt privatizimi nuk është PPP. Kështu, sipas Këshillit Kanadez (CCPP) për Partneritetet Publike Private (2011), termi privatizim përdoret në rastin kur shteti heq dorë nga një aset ose nga një funksion specifik (i veçantë) i cili i dorëzohet sektorit privat dhe vetëm kontrolli rregullator mbetet përgjegjësi e sektorit publik. Arsyet kryesore pse privatizimi nuk përfshihet në PPP janë disa,ndër më kryesoret rendisim: Në proçesin e privatizimit pronësia mbi asetin i kalon përfundimisht palës private dhe pala publike zhvishet tërësisht dhe përfundimisht prej saj. Zhveshja nga të drejtat e pronësisë nuk jep garanci për kohëzgjatjen e bashkëpunimit publik-privat dhe kalimi i pronësisë tek privati, nuk ka shumë siguri që garanton vlerë më të mirë të parasë për publikun.

2.4 RISQET E PËRFSHIRA NË PPP

Risku përkufizohet si: "mundësinë e një ngjarje që të ndodhë e cila do të bënte që rrethanat aktuale të projektit të ndryshojnë nga ato të supozuar (Victoria Cooperation, 2001; fq 16)".

Rreziqet mund të lindin nga burime të ndryshme, por e rëndësishme është që rreziku i lindur duhet të identifikohet dhe ndahet në mënyrë të drejtë ndërmjet palëve të ndryshme të përfshira në projekt4 UN / ECE Forum (2000) identifikoi disa nga rreziqet me të mëdha që dalin nga Partneritetet Publike Private:

Rrisku i ndërtimit. Ky rrezik përfshin dështimin për të përfunduar ndërtimin në kohë, rrezikun e dështimit për të përmbushur kërkesat e projektit dhe të ndërtimit.

Rrisku Operacional. Ky rrezik përfshin përformancën si dhe rrezikun e mirëmbajtjes. Rreziku operacional lind kryesisht nga operatori i projektit.

Rrisku politik: Ky risk i referohet ngjarjeve madhore ne jetën politike dhe juridike te një vendi si luftërat, ndryshimet në ligj, ndryshimet në mjedisin politik etj.

4 UN / ECE Forum (2000)

7



Rrisku i normës së interesit ka te bëjë me rrezikun që kompania e projektit PPP mund të humbasë si rezultat i luhatjeve në normën e interesit.

Rrisku i monedhës është rreziku që ndodh në rastin kur për një projekt PPP merren fonde në monedhë të huaj, por të ardhurat e projektit janë në monedhën vendase.

2.5 PARTNERITETET PUBLIKE PRIVATE DHE “VLERA PËR PARA”

Nxitja kryesore për qeveritë të iniciojnë një projekt PPP-je duhet të jetë ”vlera për para5” që ofron një projekt i dhënë.

Struktura e PPP-ve ofron një numër të madh avantazhesh që i mundëson ato to ofrojnë vlerë për para projekteve infrasrukturore. Partneritetet Publike Private mundësojnë implementimin e projekteve brenda kohës dhe brenda buxhetit. Kontrolli mbi tejkalimin e kostos është e menaxhuar nga një qeverisje me e mirë. Prokurimet tradicionale karakterizohen nga shtyrje të afatëve të ndërtimit dhe tejkalim kostosh.

Lidhur me ketë, në rastin e PPP-ve, ku kostot e mirëmbajtjes përgjatë ciklit të jetës së një aseti janë përgjegjësi e operatorit privat, ky operator do të jetë i nxitur të optimizoje shpenzimet kapitale dhe shpenzimet e mirëmbajtës gjatë jetës së projektit. Partneri privat është me i inkurajuar të gjejë mënyra inovative për të menaxhuar riskun operacional që shoqëron një projekt.

Është e rëndësishme të theksohet se jo të gjitha projektet janë të përshtatshme për tu implementuar nëpërmjet metodës se PPP-ve. Partneritetet Publike-Private duhet të ofrojnë një vlerë të barabartë ose më të mirë për paratë në krahasim me metodën tradicionale të sektorit publik. Qëllimi është që të përmirësohen shërbimet dhe të ofrohet “vlera më e mirë për para”. Vlera për para është shtytësi kryesor për zgjedhjen e partneriteteve publike private si formë investimi në projektet publike. Vlera për para nuk do të thotë thjeshtë përzgjedhja e ofertës më të lirë ose çmimit më të ulët të aseteve; por do të thotë që të gjendet zgjedhja më e mirë afatgjatë për ofrimin e shërbimeve. Në të përfshihen analizimi i kostos së përgjithshme afatgjatë (kostoja e ciklit të jetës) të ofrimit të shërbimeve dhe vlerësimi i përfitimeve shoqëruese për publikun në përgjithësi.

Vitet e fundit është vënë re një rritje e bashkëpunimit të sektorit piblik me sektorin privat. Ky bashkëpunim është motivuar nga pamjaftueshmeria e fondeve publike si dhe nga përpjekjet për të rritur cilësinë dhe efiçencën në ofrimin e shërbimeve publike (Komisioni Europian, 2003).

Sipas Gray (2001), deri në fillim të viteve’ 90, shumica e vëndeve në zhvillim u mbështetën nga sektori pubik për financimin, operimin dhe mirëmbajtjen e të mirave dhe shërbimeve publike por rezultatet ishin zhgenjyese për shkak se sektori publik nuk ishte efiçent mjaftueshem për të plotësuar nevojat e qytetarëve të tyre. Në fakt, ka evidence nga Banka Botërore6 që janë llogaritur ineficencat në sektorë të ndryshëm të ekonomisë (energji, uje, rrugë) dhe humbjet prej tyre kanë qenë

5 Vlera për para do të thotë cmim me i ulët për cilesinë me të mirë të mundshsme6 Shiko: Public Policy for the Private Sector, The World Bank, Washington DC

8



sinjifikative. Kështu, në fillim të viteve ‘90, humbjet e shkaktuara ishin 55 miliardë Usd në vit, që është ekuivalentë me 1% të PBB të të gjitha vëndeve në zhvillim (Banka Botërore, 1994).

Gjatë të njëjtës përiudhë, rritja e investimeve të sektorit private ishte relativisht I ulët, me rreth 20 miliardë Usd. Në 1997, këto investime arritën në 123.3 miliardë usd, por në 1998-1999 u ulen përsëri, duke shkuar në 105 miliardë usd dhe 75 miliardë usd respektivisht. Kjo rënie gjatë viteve 1998-1999 ishte pasojë e krizave të vëndeve ne zhvillim si psh krizat aziatike që filloi në Tailande dhe u shpërnda në vëndet e tjera të rajonit dhe i futi keta vënde në recesion të thelle (Banka Botërore 2001). Gjithsesi trajektorja e investimeve filloi përsëri të ngjitet në fillim të viteve 2000.

Partneritetet Publike Private janë përkufizuar nga BERZH (Banka Europianë për Rindërtim dhe Zhvillim, 2007) si marrëveshje kontraktuale afatgjata ndërmjet shtetit ose një agjenti të sektorit publik dhe sektorit privat me qëllim ofrimin e aseteve infrastrukturore dhe shërbimeve kryesore të lidhura me to. Në këtë lloj kontraktimi, të dyja palët ndanin burimet për ti dhënë taksapaguesit një shërbim ose të mirë. Përveçse ndanin burimet e tyre, sektori publik me sektorin privat ndanin e risqet që shoqëronin projektet infrastrukturore (BERZH, 2007).

Metoda e PPP-ve është e ngjashme me privatizimin që konsiston në shitjen e aseteve shtetërore kompanive private. Sipas Hemming (2006), privatizimi u be një fenomen shumë i njohur në fillim të viteve ’80, dhe si rezultat, qeveritë humbën pronësinë dhe kontrollin mbi menaxhimin dhe sidomos mbi vendosjen e çmimit mbi asetet dhe shërbimet publike.

Fushat kryesore të infrastruktures si energjia, gazi, uji etj nuk i përkisnin me ndërmarrjeve shtetërore por ishin tashme asete të poseduara nga kompanitë private. Në rastin e PPP-ve, qeveritë mbajnë pronësinë mbi këto asete ndërkohë që kontraktojnë sektorin privat për të kryer funksionet e tjera si, ndërtimin, operimin dhe mirëmbajtjen e projekteve infrastrukturore (Farlam, 2005)

Një raport i Institutit të Afrikës së Jugut për Çështjet Ndërkombëtare (2005) arriti në përfundimin se Partneritetet Publike Private janë komplekse dhe konsumojnë kohë, por kur ata janë nën kornizën e duhur ligjore dhe angazhimin e fortë politik, ato ofrojnë përfitime të mundshme për autoritetet shtetërore, sektorin publik dhe taksapaguesit. Prandaj, partneritetet lejojnë sektorin publik për të përfituar nga investitorët private të cilat kontribojnë me kapital të vet, ekspërtizën, aftësitë dhe përvojën e tyre. Përveç kësaj, sektori privat ka stimuj më të mirë dhe është e pajisur më mirë për të dhënë rezultate në kohë dhe brenda kufizimeve buxhetore (Abadie dhe Howcroft, 2004) Gjithashtu, pjesëmarrja e sektorit privat në infrastrukturën publike sjell shumë përfitime duke qënë se ata janë më efikas se sektori publik në kryerjen e punëve komplekse teknike ose ekonomike, si dhe janë me inovative dhe përshtaten ndaj ndryshimeve të shpejta (Osborne and Gaebler, 1993).

Për më tepër, ka arsye të ndryshme se pse Partneritetet Publike Private janë tërheqëse për qeveritë. Siç edhe Abadie dhe Howcroft (2004) theksojnë, arsyeja kryesore për ndërmarrjen e PPP-ve është arritja e "vlerës për para", ose shërbime të përmirësuara për të njëjtën sasi të parave të shpenzuar për të kryer të njëjtat projekte ose projekte me nivel cilësie me të larta. Sipas EBRD (2007), "Vlera për para" mund të përkthehet si Reduktim i kostos për gjithë jetën e projektit. Sektori privat ka stimuj të fortë për të minimizuar koston mbi të gjithë jetën e një projekti, që është në thelb e vështirë të arrihet brenda kufizimeve të buxhetit tradicional të sektorit publik.

9



Një cilësi e përmirësuar. Cilësia e shërbimeve të arritura nën PPP është shpesh më e mirë se cilësia e arritur nën prokurimin tradicional. Kjo mund të pasqyrojë kombinimin më të mirë të shërbimeve me asetet mbështetëse, ekonomive të përmirësuara së shkallës, risi në ofrimin e shërbimeve dhe gjobave të përfshira brenda një kontratë PPP.

• Një shpërndarje me e mirë e rrezikut. Parimi kryesor i çdo PPP-je është që të ndajë rrezikun ndaj palës e cila është në gjendje për ta menaxhuar atë më të mirë, prandaj qëllimi është të zgjedhë transferimin e rrezikut për të siguruar që vlera më e mirë është arritur.

• Një zbatimin me i shpejtë i projektit. Sektori privat është parë të ketë stimuj të rëndësishme për të ofruar projekte kapitale brenda afatëve më të shkurtra të ndërtimit.

Ashtu siç u tha edhe me lartë, përfshirja e sektorit privat në projektet e infrastrukturës sjell nivel më të lartë të efikasitetit sesa sektori publik. Ky efikasitetit rezulton nga kostot më të ulëta operative, aftësia për të planifikuar për zgjidhjen më të mirë dhe nga shpërndarja më e mirë e riskut ndërmjet sektorit publik dhe sektorit privat. Për më tepër, autoriteti publik mund të përfitojë nga ekspërtiza dhe know-how i sektorit privat. Metoda Know-how ka të bëjë me teknikat e reja të menaxhimit, operimit dhe mirëmbajtjes. Një tjetër arsye e madhe për autoritetet publike të jenë të tërhequr drejt PPP-ve është se ata kanë aftësinë për të bërë projektet të përshtatura ashtu siç qeveria i kërkon ato(Saunders, 2006). Gjithashtu, duke i lënë sektorit privat funksionët jo-kryesore, qeveria mund të përqëndrohet më mirë në funksionet bazë ose në funksionët që ajo mund të kryejë më mirë. Një rast i tillë është sektori shëndetësor. Për shëmbull, në qoftë se sektori privat merr përgjegjësitë për sigurimin e ushqimit dhe higjenës, kjo do të bëjë që qeveria të përqëndrohet më shumë në ofrimin e shërbimeve kryesore dhe rezultati do të jetë dukshëm më i mirë.

Pjesëmarrja e sektorit privat në infrastrukturën publike u shfaq në sektorin e ndërtimit të autostradave në Shtetet e Bashkuara. Fillimisht këto përfshirje private në sektorin publik nuk u quajtën PPP. Megjithatë, më vonë, pjesëmarrja e sektorit privat në financimin e sektorit publik të infrastrukturës u kthye në formën e asaj që quhet PPP. Roli i PPP-ve është parë që të jetë me rëndësi të madhe veçanërisht për shkak të faktit se mënyra tradicionale e infrastrukturës së financimit nuk ishte e favorshme. Sipas departamentit amerikan të transportit, Partneritetet Publike Private janë përcaktuar si "një marrëveshje kontraktuale formuar ndërmjet partnerëve të sektorit publik dhe privat, që lejon pjesëmarrjen e sektorit privat më shumë se ai tradicional publik (Saunders, 2006, p 1).

2.6 ROLI I PPP-VE

Siç Hood (1991; 1995) vë në dukje, Partneritetet Publike Private janë zhvillimi më i fundit i menaxhimit të ri publik të përfshira në një gamë të gjerë projektesh të infrastrukturës ekonomike dhe sociale, por kryesisht ato përdoren për të ndërtuar rrugë, ura, tunële, shkolla, spitale kanalizime.

10



Qëllimi i PPP-ve është që të realizojnë, financojnë dhe menaxhojnë projekte të mëdha dhe me reputacion të lartë që do të përmirësonin realizueshmërinë ekonomike dhe aftësinë konkurruese të rajoneve të caktuara urbane (Heinz, 2005).

Nevoja për përfshirje të sektorit privat në projekte infrastrukturore ka lindur edhe nga prishja e shpejtë e infrastrukturës që është ndërtuar para 1960-es në shumicën e vëndeve në zhvillim. Me rritjen e popullsive, qeveritë kanë marrë zhvillimin e infrastrukturës si politika të mëdha ekonomike (Hammami et al, 2006).

2.7 AVANTAZHET E PPP-VE

Arsyeja pse Partneritetet Publike Private po bëhen gjithnjë e më shumë tërheqëse për qeveri të ndryshme janë:

Implementim më i shpejtë i projekteve infrastrukturore: Për shkak të faktit se pagesa është e lidhur me ofrimin e infrastrukturës dhe shërbimeve, Partneritetet Publike Private kanë një histori të besueshme të përfundimit të ndërtimeve me kohë ose edhe para afatit. Përveç kësaj, duke ditur se Partneritetet Publike Private në përgjithësi lejojnë publikun që të shpërndajë koston e investimeve në infrastrukturë përgjatë jetës së asetit, sektori publik mund të avancojë projektet infrastrukturore pa pasur nevojë për kapital të rëndësishëm paraprakisht. Kjo lejon që publiku të përfitojë shumë më shpejt nga investimi, sesa me financimin tradicional “paguaj gjatë ndërtimit”.

Lëvizshmëria e buxhetit / kapitali shtesë: Duke zhvendosur përgjegjësitë financuese te pala private, partneritetet-publike-private rezultojnë me një infuzion të kapitalit privat në infrastrukturën dhe shërbimet publike. Ky mobilizim i kapitalit shtesë lejon qeveritë që të rrisin nivelin e përgjithshëm të investimeve në zhvillimin e infrastrukturës.

Ndarja optimale e rrezikut: Partneritetet Publike Private zhvendosin rreziqet specifike të ciklit të jetës të partneri privat, dhe me këtë krijojnë shtytje për ofrimin më të mirë dhe me kosto efektive të shërbimeve. Për shëmbull, duke zhvendosur rrezikun e ndërtimit, operimit, dhe mirëmbajtjes të partneri privat, krijohet shtytje e fuqishme për të ofruar një hapësirë me kualitet të lartë, e cila është e përshtatura për operime dhe nuk prishet lehtë. Gjithashtu, duke lidhur pagesat me disponueshmërinë infrastrukturore dhe ofrimin e shërbimeve, partneri privat është i motivuar ekonomikisht që të ofrojë infrastrukturën në kohë dhe të ofrojë shërbime me kualitet të lartë.

Orientimi drejt shërbimit të konsumatorëve: Duke parë shfrytëzimin e shtytjeve të bazuara në përformancë, Partneritetet Publike Private kanë një histori të vertetuar të përmirësimit të kualitetit dhe të nivelit të shërbimeve. Ofruesit e specializuar private të shërbimeve ofrojnë ekspërtizë të avancuar, përderisa inovacioni i sektorit privat lehtëson ofrimin e shërbimeve kualitative. Për më tepër, me largimin e sektorit publik nga ofrimi i përditshëm i shërbimeve, qeveria është në gjendje që të veprojë si një rregullator më efektiv, duke u fokusuar në sigurimin se operatori privat ofron nivelet e kërkuara të shërbimeve nga konsumatori.

11



Efikasiteti i shtuar dhe kursimi në kosto: Efikasiteti i sektorit privat, së bashku me ndarjen optimale të rrezikut, mund të krijojë kursime të rëndësishme në kosto gjatë ofrimit të infrastrukturës dhe të shërbimeve publike. Kursimet në kosto nga Partneritetet Publike Private zakonisht matërializohen në formë të kostos më të ulët të ndërtimit, koston më të ulët të ciklit të jetës, efikasitet të shtuar dhe kostos më të ulët të rreziqeve të ndërlidhura.

Gjenerimi i të hyrave shtesë: Inovacioni dhe motivi i fitimit të sektorit privat mund të krijojnë shtytje për partnerin privat që të zhvilloj burime të reja dhe kreative nga infrastruktura publike. Këto burime të reja të të hyrave mund të ndahen me publikun, duke krijuar burime shtesë të të hyrave për prioritetet tjera shoqërore.

Zhvillimi i sektorit privat / mundësitë e investimit: Si gur themeli i çdo ekonomie moderne, sektori privat në mënyrë të vazhdueshme është në kërkim të mundësive të reja të investimit. Partneritetet Publike Private ofrojnë mundësi stabel, afatgjatë për investim për sektorin privat, si dhe mundësinë për të hyrë në sektorët e shërbimeve që më parë ishin të monopolizuara nga autoritetet publike.

Partneritetet Publike Private lejojnë sektorin publik të fokusohet në funksionët dhe rezultatet strategjike: Duke e liruar sektorin publik nga ofrimi i drejtpërdrejt i shërbimeve jostrategjike, qeveritë mund të fokusojnë resurset e tyre të kufizuara në misionët e tyre thelbësor. “PPP mbajnë premtimin e rritjes së furnizimit të infrastrukturës pa mbingarkuar financat publike të shtetit. Një infuzion i kapitalit dhe i menaxhimit privat mund të lehtësojë kufizimet fiskale dhe të rrisë efikasitetin ” FMN, Financat dhe zhvillimi, dhjetor 2004.

2.8 DISAVANTAZHET E PPP-VE

Sidoqoftë, përkundër potencialit të tyre, Partneritetet Publike Private nuk janë zgjidhje për të gjitha problemet. Partneritetet-Publike-Private paraqesin disa sfida unike, të cilat duhen ditur. Disa nga këto sfida janë:

Partneritetet Publike Private janë struktura komplekse dhe relativisht jofleksibël.

Prokurimi dhe implementimi i PPP-ve mund të jetë i gjatë dhe i kushtueshëm, duke e bërë të papërshtatshme për disa projekte.

Partneritetet Publike Private vendosin përgjegjësi shtesë mbi sektorin publik, i cili duhet të jetë i gatshëm që të veprojë si palë kompetente dhe rregullatore. Kjo kërkon që qeveritë të kenë aftësitë e duhura dhe përvojen e mjaftueshme në negocime, menaxhim kontratash dhe analize rrisku.

Partneritetet Publike Private mund të çojnë drejt tarifave më të mëdha për konsumatoret. Kjo nuk do të thotë se mund të jetë pasojë e drejtpërdrejt e PPP-ve, por publiku mund t’i shohë tarifat dhe ngarkesat e rritura si pasojë e nevojës së partnerit privat për kthim në investim.

12



Partneritetet Publike Private nuk arrijnë transferim absolut të risqeve. Sektori publik do të mbajë një pjesë të rrezikut.

Jo të gjitha projektet janë të përshtatshme për Partneritetet Publike Private. Në të vërtetë, edhe pse Partneritetet Publike Private kanë përfitime të rëndësishme si një alternative për ofrimin e shërbimeve dhe të mirave publike, kur nuk realizohen ashtu siç duhet, Partneritetet Publike Private mund të gjenerojnë probleme të konsiderueshme. Për këtë arsye, qeveritë dhe autoritetet publike duhet të sigurohen që projektet e PPP-ve të arrijnë qëllimet e përcaktuara, duke maksimizuar vlerën për para.

2.9 MODELET E PPP-VE.

Kontratat e PPP-ve janë të formave të ndryshme në varësi të përfshirjes se partnerit privat në partneritet dhe rrjedhimisht në varësi të rriskut që partneri privat ndërmerr në partneritetin që lidh me shtetin. Kontratat kryesore të partneriteteve publike private janë:

Kontratat e shërbimit Kontratat e menaxhimit Kontratat e Leasingut7 Kontratat BOT (Ndërto- Opëro- Transfero) Konçesionet

2.9.1 Kontratat e shërbimitSipas Bankës Aziatike për Zhvillim (2008) nëpërmjet kontratës se shërbimit autoriteti publik kontrakton një subjekt privat për ti deleguar kryerjen e shërbimeve për një përiudhë 1 deri në 3 vjet. Autoriteti publik në këtë rast mbetet ofruesi kryesor i shërbimit infrastrukturor dhe kontrakton privatin vetëm për një pjesë të shërbimit publik. Partneri privat përformon këtë shërbim me një kosto të caktuar dhe sipas standartit të specifikuar në kontratë.

Sipas kontratës së shërbimit, shteti e paguan partnerin privat paraprakisht për shërbimin që i kërkohet. Në këtë rast kontraktori privat për të maksimizuar fitimin e tij, përpiqet të reduktojë kostot operative duke mbajtur standartin e kërkuar të shërbimit.

Kjo lloj kontratë është me e përshtatshme në rastet kur shërbimi që do kryhet është i mirëpërcaktuar në kontratë, niveli i kërkesës për ketë shërbim është i sigurtë ose i ditur paraprakisht dhe kur përformanca është e mirë monitorueshme.

Kontratat e shërbimit janë afatshkurtra në përgjithësi për të mundësuar konkurencën në sektorin përkatës.

7 Kontratat e Leasingut quhen ndryshe Kontrata qeraje (Kontrata Affermage)

13



Nga ana tjetër, kontratat e shërbimit nuk janë të favorshme nëse qëllimi i autoritetit publik është të tërheqë investime kapitali nga sektori privat. Nëpërmjet këtyre kontratave rritet efiçenca e shërbimeve por partneri privat nuk është i obliguar të ofrojë financim.

2.9.2 Kontratat e menaxhimitNjë kontratë menaxhimi kontrakton partnerin privat për të menaxhuar dhe opëruar një shërbim publik. Si psh një ujesjellës, spital apo një autoritet porti. Megjithëse përgjegjësia kryesore i mbetet sektorit publik, kontrolli dhe menaxhimi i përditshem sipas kësaj kontratë është e partnerit privat. Në shumicën e rasteve, partneri privat ofron kapitalin qarkullues (kapitalin afatshkurtër), ndërsa autoriteti publik ka përgjegjësinë e financimit të investimeve (financimet afatgjata).

Figura 1. Kontratat e Menaxhimit

Nëpërmjet këtyre kontratave partnerit privat i paguhet një shumë e caktuar për fuqinë punëtore dhe për kostot operacionale. Në disa raste kontraktorit privat i paguhet një përqindje nga fitimi neto i projektit. Nëpërmjet këtyre kontratave, partnerit privat i lihen me shumë përgjegjësi në krahasim me kontratat e shërbimit duke qënë se ai përfshihet në vendimmarrje në lidhje me nivelin e shërbimit, në sistmin financiar dhe atë menaxhues.

14



Avantazhi kryesor i kësaj kontratë është se nga menaxhimi i asetit publik nga partneri privat, përfitohet një rritje e cilësisë operacionale pa u dashur që aseti të transferohet tek kontraktori privat.

Disavantazhi i kësaj kontratë është se kontraktori privat nuk e gëzon autoritetin ose autonominë e nevojshme për për të bërë ndryshime ose progres për përiudhë afatgjatë.

2.9.3 Kontratat e Leasing Nëpërmjet një kontrate Leasing (Qeraje) kontraktori privat ka të gjithë përgjegjësinë në lidhje me cilësinë dhe standartin e shërbimit të ofruar duke përballuar të gjitha kostot operative. Të gjitha humbjet apo detyrimet e papaguara nga klientët janë përgjegjësi e kompanisë private. Afati i këtyre kontratave është zakonisht 10 vjet me të drejtë rinovimi deri në 20 vjet. Në rastin e Leasing, aseti publik mbetet nën pronësinë e shtetit.

Sipas kontratës Leasing, financimi fillestar i asetit bëhet nga shteti që me pas ia jep ketë aset partnerit privat për ta përdorur dhe për të gjeneruar të ardhura prej tij, kundrejt një tarifë (qeraje) të caktuar.

Në këtë lloj kontrate, fitimi i partnerit privat varet nga shitjet dhe kostot e produktit të ofruar. Avantazhi kryesor është se kontraktori privat është i nxitur të arrijë nivele të larta shitjeje dhe efiçencë më të madhe.

I vetmi disavantazh i kësaj kontratë është abuzimi që kompania private mund të bëjë me nivelin e tarifave për konsumatorin. Prandaj marrëveshja për tarifat e vëna është shpesh subjekt ristrukturimesh.

2.9.4 Kontratat e KonçensioneveNjë kontratë konçensioni i jep partnerit privat përgjegjësinë për ofrimin e plotë të një shërbimi, duke përfshirë ndërtimin e asetit, financimin, vënien në funksion të tij, mirëmbajtjen, menaxhimin si dhe mbledhjen e të ardhurave prej tij.

Është me rëndësi të theksohet që në këtë rast, subjekti privat ka përgjegjësinë edhe të investimeve kapitale të tij. Megjithëse private në këtë rast ka të gjitha përgjegjësitë, përsëri pronësinë e asetit përsëri e ka shteti, edhe gjatë përiudhës se konçesionit. Shteti në këtë rast luan vetëm rolin e rregullatorit dhe është përgjegjës për vënien e standartëve të kërkuara në kontratë dhe kontrollin për zbatimin e këtyre standartëve (çmim dhe cilësi).

Konçesionari i mbledh tarifat direkt nga përdoruesit e asetit ose shërbimeve, dhe këto tarifa në përgjithësi janë të specifikuara që në kontratë. Ndërkohë subjekti privat i paguan një tarifë konçesioni shtetit e cila gjithashtu specifikohet në kontratën e konçesionit.

Një kontratë konçesioni ka një afat nga 20 deri në 30 vjet.

15



Figura 2. Kontratat e Konçesionit

Modelim-Ndërtim (DB).Në këtë lloj të kontratë, siç Saunders (2006) përshkruan, njësia ekonomike private është përgjegjës për projektimin dhe ndërtimin e aktivit bazë dhe pronari (qeveria) merret me financimin e saj, operimin dhe mirëmbajtjen. Me fjalë të tjera, kompania private merr përsipër vetëm rrezikun e lidhur me hartimin, fazat e ndërtimit dhe zbatimit të projektit. Në këtë lloj kontratash, Qeveria krijon të gjitha bazat e nevojshme, (pronë, pajisje) dhe gjithashtu financon projektin pasi proçesi i ndërtimit ka përfunduar. DB është zakonisht i zbatueshëm në projektet e mëdha që janë teknologjikisht komplikuar dhe ofrojnë mundësi të mira për risi.

2.9.5 Kontrata Ndërto-Opero-Transfero (BOT).Në këtë rast, ashtu si Koppinen dhe Lahdenpera (2004) përshkruajnë, sektori privat ndërton aktivin, e vë në funksion për përiudhën e konçesionit dhe pastaj ia transferon atë qeverisë. Në këtë rast, projektimi dhe financimi është siguruar nga enti publik. Shumica e projekteve BTO përfshijnë një kombinim të investimeve të kapitalit, në mënyrë tipike nga 10% në 30%, dhe financimin e borxhit të ngritura nga kompania e projektit nga burimet komerciale dhe nga huadhënësit bilaterale dhe multilaterale. Kontratat BOT janë zakonisht për një afat të caktuar 15 vjet deri në 25 vjet.

16



Figura 3. Kontratat BOT

Sipas Webb dhe Pulle (2002), çfarë i bën këto kontrata të ndryshme njëra nga tjetra është shkalla e përfshirjes se sektorit privat në këtë marrdhënie dhe niveli i riskut që sektori privat ndërmerr në këtë marrdhënie.

Kontratë Shërbimi

Kontratë menaxhimi

Kontratë qeraje

Konçensionet BOT

PërgjegjësiaPërgjegjës për kryerjen e shërbimeve dytësore

Përgjegjës për Menaxhimin operacional

Përgjegjës për menaxhim, operim dhe rinovime specifike

Përgjegjës për të gjitha funksionët, operacionale financim et.

Përgjegjës për ndërtim, investim, operimin e asetit

Pronësia e asetit Publike Publike Publike Publike Publike

Afati 1-3 vjet 2-5 vjet 10-15 vjet 25-30 vjet Varion

Operimi dhe mirëmbajtja Publike Private Private Private Private

Investimi capital Publike Publike Publike Private Private

17



Risku komercial Publike Publike Publike/Private Private Private

Niveli i përgjithshem i riskut i ndërmarrë nga sektori privat

Minimal Minimal/I moderuar I moderuar I lartë I lartë

Format e përfitimit Të

ardhura/njësi

Komision fiks, bazuar në përformancë

Përqindje të të ardhurve nga tarifat

Totalin e të ardhurave nga tarifat

Të ardhura fikse

Tabela 1: Përmbledhja e vecorive të modeleve të ndryshme PPP:

2.10 FORMAT E NDRYSHME TË MBËSHTETJES SE PPP-VE NGA QEVERITË

Panvarsisht se sektori privat ka të gjithë ekspertizën, mundësinë financiare dhe teknike për të implementuar projektet e ndryshme infrastrukturore, përsëri në disa raste kërkon edhe mbështetjen e qeverisë për të realizuar me sukses një projekt të caktuar.

Sipas Irwin et al, (1997)8 disa nga format e mbështetjes se PPP-ve nga Qeveritë janë:

1. Nëpërmjet kredive të buta

Për të ulur kostos e projektit, qeveritë japin kredi me interes zero ose me interesa të ulëta. Këto kredi përmisojnë kushtet financiare të projektit. Janë të kufizuara vetëm në një përqindje të caktuar të totalit të kostos se projektit.

2. Garanci për kredimarrje

Garancitë qeveritare që jepen për shlyerjen e kredive kanë një kosto me të ulët se garancitë e lëshuara nga bankat tregtare.

Këto garaci zakonisht nuk regjistrohen si shpenzime deri në momentin që rezulton si detyrim për tu paguar. Kjo ndodh në rastet kur projekti dështon dhe në këtë rast qeveritë përballen me një ekspozim të madh për të paguar.

3. Kontribut me kapital

8 Irwin, T, Klein, M. Perry G and Thobani M. (1997). “Dealing with Public Risk in Private Infrastructure”. World Bank, Latin American and Caribbean Studies, Washington, D.C

18



Kontributi direkt apo indirekt në një projekt të PPP-ve, siguron përfshirjen publike dhe mbështet implementimin dhe funksionimin e projektit. Në këtë rast ndryshimi me garancitë qeveritare është se kontributi me kapital regjistrohet si shpenzim direkt.

4. Subvencionet

Në rastet kur përdoruesit e infrastruktures se ofruar nga partneri privat nuk i arrin nivelet e parashikuara në fazat para implementimit të projektit, atëherë, qeveritë i paguajnë kompanisë private në formë subvencionësh të ardhura shtese për të kompensuar ketë hendek.

Qeveritë subvencionojnë kompanitë private edhe në rastet kur tarifa e venë nga privati është me e lartë se sa tarifa që mund të përballojnë konsumatoret dhe diferencen mes dy niveleve të tarifave ia paguan autoriteti shtetëror kompanisë private.

5. Garancitë shtetërore

Nëpërmjet këtyre garancive, qeveritë nuk garantojnë subjektin privat apo bankat financuese të projektit për shlyerjen e kredise, por garanton respektimin e kushteve të kontratës. Disa nga këto garanci janë:

Garanci për përformancë

Garanci të lëshuara nga qeveria për të garantuar kompaninë private (sidomos në rastet kur kompania është e huaj) në rast të shkeljeve të detyrime nga pala e autoritetit publik.

Garanci të tjera

Garanci të lëshuara për të garantuar se kompania private nuk do të privohet të ushtroje të drejtat e saj të cilat mund të privohen nga ligjet e një dhëna:

(a) Garanci për kursin e këmbimit e cila garanton: (i) konvertimin e fitimit të marrë në monedhen vendase në monedhen e huaj, (ii) disponueshmerinë e valutës se huaj për të përballuar detyrimet e huamarrjes (kredive) si dhe mundësinë e transferimit jashtë të shumave të konvertuara.

(b) Garanci shpronësimi. Kjo garanci siguron kompaninë e huaj dhe aksioneret e tij se në raste shpronësimi, ata do të kompensohen.

6. Përfitime nga taksat dhe doganat

(Almeyda et al, 2001) argumentojnë se në përgjithësi legjislacioni mbi investimet e huaja direkte ofrojnë një regjim të veçantë taksash për të inkurajuar investimet e huaja. Shëmbuj të këtyre përfitimeve janë:

(a) Përjashtime nga taksat mbi korporatat për përiudhën e konçesionit(b) Përjashtime nga taksat mbi të ardhurat për stafin e projektit

19



(c) Përjashtime ose reduktime të takses mbi pronat e paluajtshme(d) Përjashtime ose reduktime të taksave për lenden e parë apo makinëritë e importuara. (e) Rimbursim taksash për investitoret që ri investojnë fitimin e tyre në projekte të tjera

infrastrukturore në vend.(f) Zbritje e të ardhurave të tatueshme për koston e një kategorie shpenzimesh si psh:

shpenzime elektrike, uje dhe transport.

7. Mbrojtje nga konkurenca

Siguri dhënë nga qeveria ndaj kompanisë private që asnjë projekt infrastrukturor konkurent nuk do të zhvillohet për një përiudhë të caktuar, i cili do konkuronte projektin në fjalë. Megjithatë, kjo masë duhet rishikuar sepse duke marrë parasysh natyrën afatgjatë të kontratave të PPP-ve, me rritjen e popullsise në vite, ky provision mund të shfaqë problematika të shumta.

Në të tilla raste, qeveritë mund të ballafaqohen me riskun e monopolizimit i cili mund të penalizojë konsumatorët vendas.

2.11 FINANCIMI I PPP-VE

Sipas udhëzimeve të nxjerra nga Komisioni Evropian (2003), një mënyrë e financimit të projekteve nëpërmjet PPP-ve është nëpërmjet tarifave dhe pageave të përdoruesve të infrastruktures se ofruar. Këto tarifa janë përdorur veçanërisht në rast të rrugëve me pagese apo urave, rast në të cilin përdoruesit e drejtpërdrejtë i paguajnë taksat ose tarifat e tranzitit kompanisë private. Këto lloj projektesh janë quajtur financiarisht të lirë. Kjo formë e financimit i kërkon të sektorit privat për të mbuluar të gjitha shpenzimet në vetëvete, prandaj nuk ka para publike është duke u përdorur.

Një lidhje parashikim Grant është një formë tjetër që PPP s të marrë financime nga. Avantazhi kryesor i granteve është aftësia për të financuar projektet që nuk kanë mundur të financohen ndryshe nga burime të tjera (të Komisionit Evropian, 2003). Një rast i tillë është infrastruktura sociale të cilat zakonisht nuk i jep qëndrueshmërinë mjaftueshme financiare për financim tregtar.Sipas Hemming (2006), projektet PPP marrë financime përmes burimeve të ndryshme. Burimi kryesor i financimit është përmes kredive tregtare, të cilat mund të jenë kredi me afat. Kapitali i aksionerëve mund të jetë

20



një formë tjetër e financimit të PPP s. Financimi i ekuitetit mund të bëhet duke emetuar aksione të preferuara dhe të përbashkëta, me kapital të qeverisë apo privatizimit të kapitalit të vet të brendshëm. Qeveria mund të kontribuojë gjithashtu për Partneritetet Publike Private nëpërmjet kredive dhe subvencioneve.Megjithatë, mënyra më e popullarizuar e financimit të PPP-ve është nëpërmjet (SPV), e cila është një formë e konsorciumit të bankave dhe institucioneve të tjera financiare të krijuara për të kombinuar dhe të menaxhuar përdorimin e kapitalit të tyre dhe ekspërtizën me qëllim për të financuar projektet e PPP dhe të marrë një normë kthimi prej saj (FMN, 2004). Konsorciumi është bërë zakonisht deri të një kontraktori të ndërtimit, një kompani të mirëmbajtjes dhe një huadhënës bankare. SPV nënshkruan kontratë me qeverinë dhe me nënkontraktorët për të ndërtuar objektin dhe pastaj mban atë. Megjithatë, besohet se SPVs mund të përdoren për të lëvizur borxhin jashtë bilancit të qeverisë, në rast se qeveritë kontrollojnë PPP s përmes përfshirjes së drejtpërdrejtë të institucionit financiar publik (Hemming, 2006).

2.12 ANGAZHIMET FISKALE DHE DETYRIMET E KUSHTËZUARA

Përfshirja e qeverive në partneritetet publike private krijon lloje të ndryshme angazhimesh fiskale. Në kontratat e PPP-ve qeveritë implikohën nëpërmjet angazhimeve që marrin për të qënë garantor në rast se investitori privat dështon në realizimin e një projekti. Në të tilla raste, angazhimet e qeverive çojnë në përballjen e tyre me detyrime të kushtëzuara “për tu kujdesur” për rezultatet negative të dështimit të projektit.

Angazhimet fiskale zakonisht nuk shfaqën që në fillim të marrëveshjes se PPP-se, por shfaqën në përiudhë afatgjatë kohore. Pagesat e detyrimeve të kushtëzuara (kontingjentë) janë të papërcaktuara dhe të paparashikuara duke qënë se ato shfaqen papritur kur ndodh një ngjarje e caktuar. Pikërisht këtu shfaqet edhe kontradita, duke qënë se, buxheti i qeverive në përgjithësi planifikon shpenzimet e qeverive në afatë të mesme kohore, deri në 4 vjet. Prandaj është shumë e rëndësishme që qeveritë të dinë të menaxhojnë këto detyrime të kushtëzuara të cilat kur shfaqen mund ti ekspozojnë ato ndaj krizave të ndryshme fiskale.

Shumica e detyrimeve të kushtëzuara janë në formë garancish. Kur një qeveri ofron garanci për një projekt të caktuar infrastrukturor, krijohet një detyrim i kushtëzuar e cila zvogelon vlerën neto të projektit (Irwin, 2004). Qeveritë preferojnë të ofrojnë garanci sektorit privat, në vend të mbështetjes nëpërmjet subvencionëve ose kredive sepse kjo formë mbështetjeje u jep qeverive një fleksibilitet më të madh meqënse nuk kërkon një shpenzim paraje të menjëhershëm (Almeyda and Hinojosa, 2001; Irwin, 2004).

Me poshtë jepen shembuj të partneriteteve publike private, si pasojë e të cilave qeveria është përballur me humbje të madhe për pagesat e rezultuara si rrjedhoje e garancive të dhëna:

• Në vitet ’90 qeveria e Kolumbise garantoi minimumin e të ardhrave për disa projekte rrugësh me pagese dhe të një aeroporti. Për shkak të kërkesës me të ulët se sa ishte parashikuar përpara projektit, qeverisë iu desh të paguantë deri në vitin 2005, një shumë prej 2 miliardë dollare.

21



• Po në vitet ’90. qeveria e Korese se Jugut garantoi 90% të të ardhurave të parashikuara në një rrugë që do të lidhtë kryeqytetin Seoul me aeroportin e ri Incheon. Kur rruga u hap për trafik, të ardhurat nga tarifat e përdoruesve të kësaj rrugë nuk i kalonin gjysmën e të ardhurave të parashikuara. Kështu, qeverisë iu desh të paguantë dhjetëra milionë dollare çdo vit.

2.13 EKSPERIENCA E VËNDEVE NDËRKOMBËTARE ME PARTNERITETET PUBLIKE PRIVATE

Përvoja ndërkombëtare ka treguar se partneritetet publike private zhvillohen në një gamë të gjerë të shërbimeve të tilla si: transport, energji, ndërtimin e shtepive, arsimit, kanalizimit dhe deponimit të mbeturinave (Hemming, 2006). Shumë vënde i kanë krijuar shumë mirë partneritetet publike private. Një shëmbull i mirë është Iniciativa Financiare private e Mbretërisë se Bashkuar (PFI) që u krijua në vitin 1992. PFI është përgjegjës për rreth 14% të investimeve publike ne Mbreterine e Bashkuar (FMN, 2004). Vënde të tjera me një program të mirë përfshijnë Australinë dhe Irlandën. SHBA ekspozimi i parë drejt Partneritetet Publike Private ishte në vitet 1980 me programin e ndërtimit të autostradës. Shumë vënde evropianë përëndimore të tilla si Gjermania, Greqia, Italia, Spanja, dhe Portugalia kanë përvojë të mirë me PPP-të megjithëse përqindja e tyre në investime publike është e vogël.

2.14 PPP- TË NË SEKTORË TË NDRYSHËM TË EKONOMISË.

Bazuar në databazën e Bankës Botërore mbi Partneritetet Publike Private në sektorë të ndryshëm të ekonomisë botërore, është konstatuar se për përiudhën 2000-2015, telekomunikacioni është sektori

22



që ka përqindjen më të madhe të investimeve me vlerë $ 839 miliardë. Më pas vjen energjia elektrike me $ 662 miliardë, Transporti ka një vlerë investimesh $ 390 miliardë dhe Uji e kanalizimet llogaritën të jenë $ 49 miliardë

Enërgjia34%

Kominikacioni43%

Transport20%

Uji dhe kanalizimet3%

Total

Burimi: Banka Botërore 2015

Figura 4. Përqindja e investimeve të kryera nëpërmjet PPP-ve sipas sektorëve kryesore në përiudhën 2000-2015

East Asia and Pacific16%

Europe and Central Asia15%

Latin America and the Car-ibbean40%

Middle East and North Africa

3%

South Asia22%

Sub-Saharan Africa4%

Total

Burimi: Banka Botërore 2015

Figura 5. Investimet e kryera nëpërmjet PPP-ve për përiudhën 2000-2015

2.14.1 Sektori i EnergjiseSi Woodhouse (2005) shpjegon, duke filluar në fund të viteve 1980 shumë vënde filluan të riorganizojnë tregjet e tyre të energjisë elektrike. Investimet private në prodhimin e energjisë

23



elektrike (i quajtur kështu "Prodhuesit e pavarur të energjisë" ose PPE) ishte një treg i cili u përball me një rritje dramatike në vëndet në zhvillim (Woodhouse, 2005). Bazuar në një hulumtim të bërë për Bankën Botërore, Hammami et al (2006) të identifikojë ato vënde që posedojnë burime të mëdha të karburantit kanë numër të vogël të PPP s të përfshirë në këtë sektor të veçantë. Ky është rasti i vëndeve të Lindjes së Mesme ku prodhuesit e karburantit dhe gjithashtu qeveritë e këtyre vëndeve kanë tendencë për të shmangur pjesëmarrjen e sektorit privat në sektorin e energjisë.

2.14.2 Sektori i TelekomunikacionitReformat në sektorin e telekomunikacionit kanë qënë në përgjithësi shumë të suksesshme, por rezultatet ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga një rast në tjetrin. Ato ndryshojnë nga vëndet që kanë përjetuar arritjet më të mëdha, në ato ku ende mbeten mangësi serioze, për ata që nuk e kanë hequr fare. Në disa vënde, përpjekjet për të privatizuar ndërmarrjet e telekomunikacionit shtetërore dështuar për shkak të përgatitjes së pamjaftueshme të PPP s apo kohës së tyre të gabuar. Politikëbërësit duhet të peshojnë kostot dhe përfitimet që lidhen me lejimin e sektorit privat për të marrë rolin udhëheqës në modernizimin e infrastrukturës së telekomunikacionit.

2.14.3 Sektori i TransportitSektori i transportit varet nga madhësia e tregut, si dhe kërkesës së tregut të përfaqësuar nga madhësia e popullsisë dhe GDP reale për frymë respektivisht. Ata vërejnë se, sistemi ligjor veçanërisht sundimi i ligjit përcakton numrin e PPP-s në sektorin e transportit.Mënyra sesi grupet etnike janë të shpërndara në një vend të caktuar dhe se si udhëheqësit e tyre janë të hapura për vendimmarrjen politike dhe ndryshimi mund të jetë një ndikim të madh në pjesëmarrjen e sektorit privat në sektorin e transportit të një vendi.

2.15 EKSPERIENCA E SHQIPËRISE ME PARTNERITETET PUBLIKE PRIVATE

Në kuadër të reformave të liberalizimit të ekonomisë dhe privatizimit Shqipëria po i kushton vëmendje shtrirjes se reformave ekonomike në sektorët strategjikë, nëpërmjet Partneriteteve Publike Private. Partneritetet Publike Private në Shqipëri kanë patur aplikim në degët e industrisë, minërale, prodhimit të energjisë së rinovueshme kryesisht përmes hidrocentraleve; për prodhimin dhe administrimin e ujë i pijshëm; përpunimit të mbeturinave dhe të sektorit të transportit, kryesisht në infrastrukturës dhe shërbimeve,

Disa nga projektet kryesore të ndërmarra në Shqipëri vitet e fundit nëpërmjet partneriteteve publike private (PPP-ve) janë:- Rikonstruksion i Aeroportit të Tiranës;- Prodhimi i pullave fiskale - dhënë kompanisë zviceranë "SICPA Security Solutions SA";- Lotaria kombëtare është dhënë si një lëshim ndaj kompanisë "Austrian Lotteries";- Kontrolli teknik, një shërbim vjetor i detyrueshëm - dhënë kompanisë zviceranë "SGS Automotive

Albania";

24



- Prodhimi i kartave të identitetit dhe pasaportave - dhënë kompanisë franceze "Sagem";- Konçesionet e ndertimit te 353 hidrocentraleve dhe heceve.

Konçesionet me te debatuara kane qene Hidrocentralet dhe Aeroporti Nene Tereza.

Që nga viti 2006 e deri tani janë dhënë 353 konçesione dhe vetëm 53 nga këta kanë funksionuar. Sipas ekpërtëve të fushës, problemi qëndron në mënyrën se si hartohen plan-biznëset, se sa serioze janë kompanitë në studimet që bëhen, se sa të sakta janë këto studime dhe projekte. Sipas tyre, ajo që është edhe më e rëndësishmja është se shumë nga këto konçesione kane gjetur vështirësi në gjendjen e financimeve të nevojshme për realizimin e projekteve. Gjithashtu, sipas Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), shumë biznëse aplikojnë pranë bankës për kredi, por në realitet pak kanë mundësi të përfitojnë. Arsyeja lidhet me mungesën e përvojës, e cila ndikon negativisht në plotësimin si duhet të dosjeve, përgatitjen e studimeve mjedisore etj. Në këto kushte, BERZH sugjeron lidhjen e partneritetit me kompani të huaja private, në të kundërt qeveria duhet të ndërhyjë për të asistuar firmat shqiptare.Një tjetër arsye për zvarritjen e këtyre projekteve janë zhvillimi i një tregu dytësor në lidhje me shitblerjen e të drejtave të kontratave konçesionare. Në jo pak raste, përfituesit e kontratave konçesionare, menjëherë pas nënshkrimit të kontratës me autoritetin shteteror, fillojnë negociatat me investitorët potencialë për shitblerjen e të drejtave të kontratave konçesionare.

Projekti më i madh i realizuar nëpërmjet partneritetit privat është Aeroportit ―Nënë Tereza. Në vitin 2004, Tirana Airport Partners (TAP), një konsorcium i udhëhequr nga Hochtief Airport Germany, u shpall kompania fituese e një tenderi ndërkombëtar, e cila fitoi të drejtën për të rikonstruktuar aeroportin ndërkombëtar ―Nënë Tereza‖ për një përiudhe 20-vjeçare me vlerë $ 308 milion9. Projekti përfshin projektimin, financimin, ndërtimin, operimin, mirëmbajtjen e një terminali të ri pasagjerësh, një qëndre mallrash dhe rrugës lidhëse me aeroportin.

Ky projekt ishte pjesë e politikave strategjike të qeverisë për përmirësimin e infrastrukturës aeroportuale, dhe konkretisht për të

- Rinovuar dhe përmirësuar infrastrukturën e aeroportit;

- Përmirësuar standardet e sigurisë;

- Përmirësuar standardet operacionale të aeroportit;

- Siguruar tranferimin e ekspëriencës ndërkombëtare në aeroportin e vetëm ndërkombëtar

- Shtuar kapacitetin e aeroportit në përputhje me kërkesat në rritje të pasagjerëve;

Në proçesin e vlerësimit të projektit si projekt konçesionar, Qeveria Shqiptare vlerësoi përfitimet e këtij projekti lidhur me faktin që konçesionari do të merrtë përsipër të gjithë riskun financiar:

- Koston totale mbi investimin e projektit

9 Shiko http://ppi.worldbank.org/snapshots/country/albania

25

http://ppi.worldbank.org/snapshots/country/albania



- Pagesat lidhur me Tarifën Konçesionare - TVSH dhe tatimet - Krijimi i mundësive për punësim për zonën

Që nga dhënia e ketij konçesioni, projektet e realizuara janë:

Ndërtimi i terminalit të ri të pasagjerëve Ndërtimi i terminalit të ri të kargos. Rinovimi dhe ndërtimi i infrastrukturës së aeroportit. Rruga e re hyrëse shtatë-kilometra dhe ndërtimi i urës së re mbi rrugën ekzistuese. Zona e re e parkimit të makinave. Rruga e re e jashtme Trajtimi i ujrave të zeza Zgjerimi i Terminalit për një fluks pasagjerësh rreth 1.8 milionë Pajisje të zonës ajrore dhe modernizim i ndërtësës së stacionit të zjarrëfikseve Zgjerimi i Apronit

Që nga momenti i dhënies me konçesion të aeroportit të vetëm të Shqipërisë, Aeroporti Nënë Tereza ka arritur të gjitha standardet e sigurisë në përputhje me rregullat e Bashkimit Europian. Aeroporti ka vendosur standartet në menaxhimin e mjedisit, zhurmave dhe ndotjes si dhe depozitimit të mbeturinave dhe riciklimit dhe trajtimit të ujërave të zeza

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 20150

200,000400,000600,000800,000

1,000,0001,200,0001,400,0001,600,0001,800,0002,000,000

Nr. i pasagjereve

No i pasagjereve

Burimi: Faqja Zyrtare e Tirana International Airport10

Figura 6. Ilustrimi grafik I ndryshimit të numrit të pasagjerve në aeroportin “Nënë Tereza” për përiudhën 2005-2015:

10 Shiko: http://www.tirana-airport.com/l/7/48/company-information/brochures-publications/

26

http://www.tirana-airport.com/l/7/48/company-information/brochures-publications/



2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 20140

5

10

15

20

25

30

35

Xhiroja vjetore

Xhiroja vjetore

Burimi: Faqja Zyrtare e Tirana International Airport

Figura 7. Ilustrimi grafik i I xhiros vjetore të aeroportit “Nënë Tereza” për përiudhën 2005-2014

Siç shihet edhe nga grafikët, që nga viti 2015, aeroporti ka pasur një rritje nga viti në vit si në numrin e pasagjerëve ashtu edhe në të ardhurat vjetore.

Megjithatë, ky konçesion ka qënë pjesë e një debati të madh politik gjatë proçedurave ligjore për miratimin e kontratës konçesionare nga Parlamenti Shqiptar. Hipoteza të ndryshme janë ngritur mbi “vlerën në para” të këtij projekti, nëse do t’i kishte kushtuar me lirë qeverisë shqiptare po ta realizontë vetë këtë projekt, etj. Megjithatë një analizë e detajuar e kostove që do të duhej të përballontë qeveria për ndërtimin, operimin dhe mirëmbajtjen e aeroportit përgjatë gjithë përiudhes së konçesionit prej 20 vitesh ishte e pamundur të bëhej, pasi projekti i propozuar në fazën e lidhjes së kontratës së konçesionit ishte një projekt jo i detajuar teknikisht, si rrjedhojë projekti ka qënë fleksibël dhe pa dyshim shoqërohej me një kosto respektive, përkundrejt një tavani investimi të përcaktuar në kontratën e konçesionit. Gjithsesi, nisur nga rezultatet e përformancës së këtij projekti konçesionar; nga fakti që Konçesionari ka marrë të gjitha ―Rreziqet elementare: fizike, të projektimit, ndërtimit, operimit dhe mirëmbajtjes, teknologjisë, financës dhe gjenerimit të të ardhurave, lë të besosh se ky partneritet midis shtetit shqiptar dhe shoqërisë konçesionare ka sjellë me të vërtetë një vlerë të shtuar. Ecuria e përformancës si në rritje te xhiros ashtu edhe ne rritje të numrit të pasagjerëve gjatë këtyre viteve është një tregues pozitiv për këtë konçesion.Një prej çështjeve më të diskutuara lidhur me konçesionin e Aeroportit ka qënë dhënia e ekskluzivitetit kompanisë konçesionare, gjë e cila ka çuar rrjedhimisht në tarifa për pasagjerët krahasimisht të larta se vëndet e rajonit. Kjo gje mund të ishte shmangur nëse në marrëveshjet e nënshkruara mes qeverisë dhe konçesionarit do të ishte aplikuar një eksluzivitet i kufizuar në kohë, dhe jo gjatë gjithë kohëzagjatjes së konçesionit. Një zgjidhje alternative do të ishte gjithashtu që në marrëveshjen e konçesionit të lihej një hapësirë për një rinegocim të saj në varësi të ndryshimit të mundshëm të kushteve, të cilat favorizojnë konkurrencën11.11 Burimi: Doktoratura Bashkim Berberi “Partneriteti publik-privat: Hallkë e rëndësishme e proçesit të integrimit të Shqipërisë në Komunitetin Evropian”,2013.

ARTNËRITËTI PUBLIK-PRIVAT: HALLKË E RËNDËSISHME EPROÇESIT TË INTËGRIMIT TË SHQIPËRISË NË

27



2.16 FAKTORËT KRITIKË TË SUKSESIT TË IMPLEMENTIMIT TË PPP- VE.

Ndërtimi i Partneriteteve publike private në një shtet të caktuar është i ndikuar nga kushte makroekonomike dhe kushtet mikroekonomike. Nëse konsiderojnë kushtet makroekonomike, faktorët politike janë shumë të rëndësishëm; pa një mjedis politik të favorshem për aktivitetet fitimprurese, asnjë partneritet nuk mund të krijohet. Përveç faktorit politik, situata ekonomike e një vendi është gjithashtu një faktor i rëndësishëm.

Konceptin e Faktorëve kritikë të suksesit (FKS) e ka sjellë për herë të pare në vëmendje Rockart në vitin 1982 sipas se cilit Faktorët kritikë të suksesit janë përkufizuar si ato pjesë të aktivitetit në të cilat rezultatet e favorshme janë absolutisht të nevojshme për tu arritur një qëllim.

Freund (1988) vendosi konceptin e analizimit të të gjithë faktorëve që janë faktorë thelbësore për realizimin me sukses të një projekti të dhënë. Nga ana tjetër, Boynton dhe Zmud (1984) argumentojnë se faktorëve kritikë të suksesit u duhet kushtuar një vëmendje e veçantë në mënyrë që të arrihet një përformancë e lartë.

Leidecker dhe Bruno (1984) i përkufizojnë FKS-të si “karakteristika, kushte apo variabla të cilat, kur menaxhohen mirë, kanë një impakt thelbësor, shumë të rëndësishëm, në sukses”.

Në këtë punim një listë e përmbledhur e FKS-ve është zhvilluar duke u bazuar në punime të ngjashme të realizuara me parë.

Nga rishikimi i literaturës u identifikuan 18 faktorë kritikë suksesi.

Tabela 1. Lista e Faktorëve të rëndësishëm të suksesit

Faktorët kritikë të suksesit Burimi

Potenciali dhe aftësia e palës privateJefferies et al. (2002)Tiong (1996)Birnie (1999)

Ndarja duhur e risqeve Qiao et al. (2001)Grant (1996)Arthur Andersen and Enterprise LSE (2000)

Niveli I konkurrencesJefferies et al. (2002)Kopp (1997)Gentry and Fernandez (1997)Arthur Andërsen and Enterprise LSE (2000)

Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit Risi e autorit

Monitorimi I kontratave të konçesionit Risi e autoritFizibiliteti I projektit Qiao et al. (2001)

Tiong (1996)

28



Zantke and Mangels (1999)

Transparenca në proçesin e prokurimitJefferies et al. (2002)Kopp (1997)Gentry and Fernandez (1997)Arthur Andersen and Enterprise LSE (2000)

Mirëqeverisja e konçesionëve Qiao et al. (2001)Frilet (1997)Badshah (1998)

Një kuadër ligjor adekuatBennett (1998)Boyfield (1992)Stein (1995)Jones et al. (1996)

Politikat fiskale Qiao et al. (2001)Zhang et al. (1998)

Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive Kanter (1999)Qiao et al. (2001)Zhang et al. (1998)

Politika ekonomike mbështetëse EIB (2000)

Kushtet e favorshme makroekonomike Qiao et al. (2001)Dailami and Klein (1997)

Disponimi I një përsonëli kopetënt për implementimin e PPP-ve

Boyfield (1992)Stein (1995)Jones et al. (1996)Finnerty (1996)

Përkushtimi I sektorit publik/sektorit privat Stonehouse et al. (1996)Kanter (1999)

Mbështetja sociale Frilet (1997)

Transparenca në proçesin e prokurimit

Është argumentuar që suksesi i një partneriteti varet nga ndërtimi i drejtësise, besimit dhe konfidencës së komunitetit nëpërmjet transparencës në proçesin e prokurimit. (McQuaid, 2000:30; Nëlson & Zaldek, 2000; Plummer, 2002:220). Duhet të egzistoje një sistem prokurimi transparent i cili të mundësoje përzgjedhjen e partnerëve për çdo projekt (UNDP, 2008). Pjesmarrësit në tendër duhet të kenë akses të njëjtë informacioni rreth projektit për të cilin konkurrojnë.

Niveli i konkurencës në proçesin e tenderimitSipas Miller (2000), suksesi I projekteve PPP varet gjerësisht nga përzgjedhja e konçesionarit më të përshtatshem. Me tej autori vazhdon se për tu siguruar që është përzgjedhur konçesionari me i kualifikuar, duhet të ndërtohet një kornize prokurimi mbi elementë si “Konkurencë kokë me kokë, trajtim i drejtë i konkurentëve dhe konkurencë e hapur ndaj teknologjise. Për të arritur ketë lloj konkurueshmerie, është e nevojshme të ketë një numër të mjaftueshem pjesmarrësish (bidders) në proçesin e tendërimit.Sipas departamentit të Transportit të SHBA –se (2007) pasja e një numri të madh konkurentësh eshte esenciale për të siguruar një proçess selektiv konkurues. Hodges dhe Dellacha shtojnë se në shumë

29



raste qeverive u ofrohen ide të reja projektesh të inicjuara (projekte solicitë) nga kompani private, dhe shpesh herë qeveritë negociojnë që në fillim me kompaninë që bën këtë propozim duke mos marrë parasysh propozimet e konkurentëve të tjerë të mundshëm. Prandaj është e këshillueshme që qeveritë të zhvillojnë një sistem efiçent në mënyrë që këto propozime të kanalizohen në një proçess prokurimi transparent dhe konkurues.

Mbështetja sociale e komunitetitMbështetja sociale është një komponent i rëndësishëm në implementimin me sukses të PPP-ve (Li et al 2005). Mbështetja sociale është e rëndësishme sidomos në fazën e parë të proçesit, si psh në blerjen e e tokes mbi të cilën është projektuar që të lokalizohet projekti. Sipas Cuttaree and Mandi-Përrot (2010), koncepti i PPP-ve është shumë kompleks dhe shpesh herë komuniteti ka një koncept tjetër në lidhje me pronën shtetërore, politikat e tarifave etj. Prandaj në këto raste është e domosdoshme të krijohet stratëgji komunikimi me komunitetin për të rritur vetdijen publike. Pranimi nga komuniteti I këtyre projekteve mund të përmisohet duke rritur transparencën e proçeseve të selektimit gjatë tendërimit, duke përfshirë komunitetin në vendimmarrje, madje duke organizuar edhe seminare të ndryshme për të ndërgjegjsuar komunitetin mbi përfitimet e komunitetit nga këto projekte.

Një kuadër ligjor adekuat

Mjedisi ligjor ku projektet opërojnë influencon shumë vullnetin e sektorit privat për tu përfshirë në zhvillimin e projekteve infrastrukturore të një vendi (Cuttaree and Mandri-Përrot, 2010). Sipas Pongsiri (2002) themelimi i një kornize ligjore është një parakusht për pjesmarrjen e sektorit privat në partneritetet publike private. Autori me tej thekson se partnerët private kërkojnë një sistem të fortë ligjor që tu sigurojë atyre zbatim ligjor të të drejtave kontraktuale, ligje të qarta që specifikojnë proçeset e përgatitjes, tenderimit dhr aprovimit të projekteve. Egzistenca e një kuadri ligjor i mbron investitorët e huaj në veçanti nga shpronësimet, respektim të kontratave si dhe arbitrazhet në rast konflikesh mes palëve kontraktore (Harris, 2003).

Fizibiliteti I Projektit

Fizibiliteti I projektit me fjale të tjera do të thotë a është projekti një investim i përshtatshem, i arritshem dhe fitimprures. Një studim fizibiliteti vlerëson dhe përshkruan karakteristikat teknike, financiare, ekonomike, ligjore dhe sociale.

Sipas Dada and Oladokun, një nga ceshtjet me të rëndësishme të partneriteteve publike private është zgjedhja e partnerit të duhur privat dhe për ketë gje është e nevojshme vendosja e kritereve të duhura të selektimit. Pjesmarrësit e sektorit privat luajnë një rol shumë të rëndësishëm për optimizimin e kostos dhe kohës në realizimin implementimin me sukses të PPP-ve. Kjo gje mund të realizohet nëpërmjet një vlerësimi transparent në proçesin e selektimit duke shmangur favorizimet.

30



Bazuar në Direktivat e Komisionit Evropian (2003), arritjen e suksesshme PPP s kërkon para së gjithash një marrëveshje të qartë dhe të kujdesshëm që përcakton të drejtat dhe detyrimet e palëve të përfshira në PPP s. Ka të dhëna nga i njëjti burim që një tjetër kyç për suksesin e PPP s është organizimi efikasi tyre. Ata identifikojnë se një hap i rëndësishëm për qeverinë për të marrë është për të krijuar një autoritët për qëllime të veçanta ngarkuar për të mbikëqyrur implementimin e PPP-s. Ky autoritët në bashkëpunim me konsulentët e tjerë, mund të organizojnë, plan dhe zbatojnë studime fizibiliteti dhe për të krijuar modelin e kërkesës financiare. Përveç kësaj, Hemming (2006) thekson se faktorët kyç të suksesit për PPP s janë:

Cilësia e shërbimit të kontraktuar. Nëse qeveria përcakton cilësinë ajo dëshiron që sektori privat të ofroje dhe nëse kjo cilësi është e përkthyer në tregues të matshëm qeveria mund të hyjë në një kontratë me sektorin privat. Kushtet e kontratës duhet të specifikohën në mënyrë të qartë që nga fillimi, në mënyrë që të shmangen rinegocimet e kontratave të cilat mund të jenë të kushtueshme për të dyja palët.

Transferimi i përshtatshëm i rreziqeve nga qeveria për sektorin privat është shumë i rëndësishem. Projektet PPP janë të ekspozuar ndaj një sërë rreziqeve të ndryshme të tilla si: operative dhe rrezikun e ndërtimit, rrezikun e kërkesës, të kushtojë rrezikun e pushtuar dhe fuqi madhore risk. Kjo është në fakt pika kyçe që qeveritë duhet të marrin në konsideratë kur ata janë të vendosur nëse do të inicioje një PPP apo jo.

Mbështetja e duhur ligjore është një tjetër faktor i rëndësishëm në suksesin e marrëveshjeve PPP. Kushtet e kontratës duhet të përkrahen nga sistemi ligjor ekzistues. Prandaj një mbështetje juridike efektive dhe e përshtatshme do të çonte në zbatimin e kontratave.

Angazhimet politike dhe qeverisja e mirë duhet të sigurojnë mjedis të përshtatshëm që do të lejojë sektori privat për të kryer aktivitetin e tyre në mënyrë efikase dhe konkurruese. Qeveria duhet të jetë e angazhuar për kushtet e marrëveshjes të lidhur me sektorin privat dhe nuk duhet të kthehet kundër . Qeveria duhet të nxisë ndjenjën e përgjegjësisë dhe të llogaridhënies ndaj sektorit privat. Kjo është e nevojshme pasi do të sigurojë sektorin privat se qeveria është e drejtë dhe kontratat do të zbatohen.

Zhvillimi i ekspërtizës është një tjetër kusht për sukses. Disa nga pengesat që janë hasur, në implementimin e partneriteteve private publike janë mungesa e aftësive ligjore, teknike dhe financiare të nevojshme për të menaxhuar një program të PPP-ve. Prandaj, agjencia private e përbashkët Sektori-qeveritare në Shtetet e Bashkuara dhe njësia PPP e Thesarit të Afrikës së Jugut ofrojnë udhëzime të hollësishme dhe asistëncë teknike në lidhje për të vlerësuar fizibilitetin e Partneritetet Publike Private.

Fazat e zhvillimit të tregjeve të PPP-ve

Sipas Deloitte and Touche (2006), vëndet që aplikojnë Partneritetet Publike Private kalojnë nëpër faza të ndryshme të zhvillimit. Siç do të shihet edhe nga tabela me poshtë, PPPtë kalojnë nëpër faza

31



të ndyshme deri sa ato bëhen plotësisht funksionale. Shumica e shtetëve janë në fazën e parë ku numri I projekteve të ndërmarra me ketë metodë eshe relativisht I vogel. Në ketë grup bejnë pjesë vënde si Brazili, Meksika, Slovakia, India, Kina, Afrika e Jugut etj. Në ketë grup bën pjesë edhe Shqipëria. Në grupin e dytë bejnë pjesë vënde si Shtetet e bashkuara, Kanadaja, Franca, Kanadaja, Italia etj. Vetëm në fazën e tretë, ku pak vënde bejnë pjesë; Mbretëria e Bashkuar Australia, Irlanda, programi i PPP-ve është sinjifikativ. Në ketë fazë, qeveritë tashmë i kanë institucionalizuar Partneritetet Publike Private, duke krijuar njësitë e tyre, kanë zhvilluar tregun e kapitalit, ekspërtizen e duhur, dhe janë në fazën që tashme realizojnë projekte PPP shumë të sofistikuara (UN, 2008).

Tabela 2. Fazat e zhvillimit të PPP-ve.

Faza e parë Faza e dytë Faza e tretë

Përkufizo kornizen e politikave

Testo vlefshmerinë ligjore

Identifiko kanalizimin e projektit

Zhvillo konceptet baze Apliko mësimet e

nxjerra nga projektet e meparshme

Fillo to ndërtosh një treg të PPPve

Bej reformë legjislative

Bej publike politikat dhe nxirr udhezime

Themelo njësi të dedikuara PPP

Rafino modelet e PPP-ve.

Shto numrin e projekteve dhe në sektorë të rinj.

Mundëso burime të reja fondesh.

Një system I themeluar dhe I mirëpërcaktuar.

Mungese e pengesave ligjore

Modele të PPPve të rafinuara dhe rimodeluara.

Pozicionim risqesh I sofistikuar

Konsensus politik afatgjatë. Përdorim I plotë I të gjitha

burimeve të financimit. Staf me ekspërinëce në

PPP.

Burimi: Nato, 2008.

32



Po të shohim diagramen e mesipërme, shumica e vëndeve ndodhen në fazën e parë. Ashtu si Deloitte and Touche argumenton, shtetet duhet të lëvizin ngadalë, gradualisht në kurbën e maturitetit dhe duhet ti rezistojnë tundimit për të ndërrmarrë projekte në fushat në të cilat këto vënde nuk janë akoma gati. Gjithashtu është e rëndësishme që qeveritë të jenë koshientë mbi ato gjëra që nuk funksionuan në projektet tashme të ndërmarra dhe të kuptojnë arsyet e mosfunksionit të tyre në mënyrë që të njëjtat gabime të mos përsëritën në projektet e ardhshme.

Ekspërienca ka treguar që levizja lart në kurbën e maturitetit nuk është automatike, po në të vërtetë ka rezultuar të jetë e vështirë të realizohet në shumë vënde të botës. Arsyeja kryesore është nevoja për të zhvilluar institucione, proçese dhe proçedura të nevojshme për të zhvilluar projekte partneritetesh publike private. Mungesa e këtyre institucioneve në shumë raste është reflektuar në kohëzgjatje të negociatave ndërmjet autoritetit shtetëror dhe partnerit privat, në mungese të fleksibilitetit në ndarje re risqeve mes palëve dhe në anullime të shumë projekteve.

Pra, sfida me e madhe e Partneriteteve publike private është ndërtimi i këtyre institucioneve, proçeseve dhe proçedurave të cilat me një fjale i përmbledhim si ndërtim i “qeverisjes” se PPP-ve.

i. Parimet e një qeverisje të mirë të PPP-ve

Siç u tha edhe me lart, qeverisja e PPP-ve është shumë e rëndësishme për tu ngjitur lart në kurbën e maturitetit të PPP-ve. Epha 2012 argumenton se ky proçess kërkon vendosjen e institucioneve, proçedurave dhe proçeseve në mënyrë që të përfitohet maksimalisht nga Partneritetet Publike Private. Kjo nga ana tjetër do të thotë edhe ti ndihmoje qeveritë të luajnë një rol të rëndësishëm në proçesin e përfshirjes se komunitetit dhe të faktorëve të tjerë. Shumë qeveri, organizata ndërkombetare, organizata jo qeveritare tashme po njohin rëndësinë e qeverisjes në zhvillimin ekonomik.

Sipas Sipas Kombeve të Bashkuara (2008), qeverisja i referohet cilësisë se institucioneve, efektivitetit të tyre përkthyer politikat e bera në implementim të suksesshem të tyre.

33



Parimet e një qeverisje të mirë janë:

Masa e përfshirjes se të gjithë faktorëve (stakeholders) Grada e transparencës se vendimeve të marrra Grada e Përgjegjshmeria e klases politike ndaj shoqërise Grada e ndërshmerise ose aplikimi i rregullave të njëjta për të gjithë pjestarët e një shoqërie

Efiçenca me të cilën burimet njërezore dhe financiare janë përdorur

Zonat ku këto parime luajnë rol janë:

Qeveritë ose i gjithë sistemi egzekutiv. Administrata publike, aty ku politikat e bera implementohen Sektori ekonomik, tregu shtetëror dhe privat Shoqëria politike Shoqëria civile Zhvillimi i justifikuar aty ku përfshihen shqëtësimet e mjedisit

Pra duke marrë parasysh elementët e sipërpërmendur mund të themi që një PPP të jetë i mirëqeverisur duhet që të kemi:

Proçes të drejtë selektimi dhe transparent, për zhvillimin e PPP-ve; Siguri që “vlera për para” të jetë arritur; Kthime të drejta për ndërrmarrjen e riskut për të gjithë faktorët e përfshirë në PPP; Përmisim thelbësor të shërbime publike; Përmisim në sigurinë e shërbimeve të ofruara nëpërmjet kontratave PPP; Negocime në diskutimet ti cilat sigurojnë vazhdimesinë e shërbimeve;

Menaxhimi I kontratave të PPP-ve

Menaxhimi I kontratave të PPP-ve është një nga elementët kyç për suksesin e PPP-ve.

Politika e menaxhimit të kontratës qëlllimisht fokusohet te aktivitetet kryesore të lidhura me fazën operacionale të kontratës, pasi kontrata është dhënë dhe është bërë efektive. Megjithatë, duhet të pranohet plotësisht se menaxhimi i suksesshëm i një kontratë varet në një masë të madhe nga ajo që ka ndjodhur gjatë fazës së tendërimit dhe dhënies së kontratës së projektit.

Zbatimi praktik i politikës dhe parimeve të menaxhimit efikas të kontratës.

a) Fillimi i Menaxhimit të Kontratës b) Administrimi i kontratës dhe mbajtja e të dhënavec) Rolet dhe përgjegjësitë e menaxhimit të kontratësd) Marrdhëniet e menaxhimite) Menaxhimi i përformancësf) Monitorimi i kontratësg) Mosmarrëveshjet e kontratësh) Sjellja dhe konflikti i interesavei) Përfundimi i kontratës

34



Menaxhimi i mirë i kontratës është proçesi që siguron që të gjitha palët në një kontratë të përmbushin plotësisht detyrimet e tyre sa më me efikasitet dhe efektivitet që të jetë e mundur, me qëllim që të realizojnë punën sipas objektivave që kërkohen nga kontrata.

Që ato për të cilat është rënë dakord në kontratë të vazhdojnë të jenë të kënaqshme për të gjitha palët e përfshira;

Që detyrimet kontraktuale të realizohen dhe përmbushen; Që kundërpalët të kuptojnë se detyrimet kontraktuale po monitorohen dhe zbatohen; Që të gjitha palët të dinë dhe të kuptojnë plotësisht të gjitha detyrimet e tyre që burojnë nga

kontrata në të gjitha kohët; Që mosmarrëveshjet të parandalohen si duhet; dhe Kontrata të respektojë plotësisht dhe përmbushë si kërkesat legjislative, rregullatore ashtu

edhe ato të auditimit.

Fazës së menaxhimit të kontratës i është kushtuar me pak vëmendje dhe janë bërë më pak përpjekje deri sa të kenë dalë probleme. Po të shohim përvojën e vëndeve në zhvillim, ka probabilitet shumë të lartë që projektet PPP/ privatizimit të kenë mosmarrëveshje ose rinegocime dhe shpesh duket se mungesa e vëmendjes dhe ekspërtizës në fazën pas konkurrimit është një shkak i rëndësishmëm për probleme.

Përgjegjësitë e menaxhimit të kontratës duhet të jenë të përcaktuara qartë dhe njërëzit në këto role të rëndësishme duhet të mbështetën për të zhvilluar dhe vënë në jetë si duhet aftësitë e tyre. Fushat kyç për t‘u marrë në konsideratë:

Një ekip që merret me menaxhimin e një kontratë duhet t’i nënshtrohet një programi konkret për rritjen e kapaciteteve, për të siguruar që të ketë njohuri të plota rreth përgjegjësive dhe të kontratës që po menaxhohet.

Për kontrata kyç me afat të gjatë, caktohen menaxherë kontratash me përvojë. Menaxherët e kontratave sigurisht caktohen për çdo kontratë (në këtë rast, për paketën e

kontratës së privatizimit) duke kuptuar rolet dhe përgjegjësitë e tyre brenda çdo projekti. Caktohen burime të dedikuara për të siguruar që menaxhimit efikas të kontratës t’i kushtohet

koha, vëmendja dhe burimet e duhura (kontratat e privatizimit zakonisht janë me vlerë të lartë në pikëpamje të parave apo kapitalit politik) dhe duhet të kenë buxhet të dedikuar për t’u menaxhuar si duhet.

Përgjegjësitë e menaxhimit të kontratës janë të përcaktuara qartë në përshkrimin e punës të menaxherit të ekipit dhe të anëtarëve të ekipit.

Menaxherët e kontratës kanë objektiva dhe linja raportimi të qarta dhe përfomanca e tyre menaxhohet përmes shqyrtimit dhe vlerësimit.

Menaxheri i kontratës e ka të deleguar autoritetin e duhur për të menaxhuar efektivisht kontratën

Fazat e menaxhimit të kontratës

35



Krijimi i kontratës

Menaxhimi i suksesshëm i kontratës varet nga një numër hapash që duhen ndërmerrë në mënyrë efikase gjatë fazave të planifikimit dhe krijimit të kontratës. Disa nga çështjet kyç të cilat do të përcaktojnë suksesin afatgjatë ose dështimin e menaxhimit të një kontratë përfshijnë:

Çështje të planifikimit, të tilla si lloji i zërit që monitorohet, çështjet që monitorohen ose zërat që kërkojnë një farë veprimi, duhet të planifikohën në sistemin e monitorimit për të siguruar që të vihet në lëvizje veprimi i duhur

Organizimi i takimeve dhe rishikimeve përiodike. Takimet dhe rishikimet e planifikuara mirë do të sigurojnë që pritshmëritë, rolet dhe përgjegjësitë të jenë të qarta në fazën e menaxhimit të kontratës

Marrëveshje formale – Marrëveshjet formale me kundërpalët e transaksionit nevojitën për të siguruar mbështetjen e kundërpalës dhe për të kuptuarqartë se përse authoriteti publik kërkon monitorim dhe menaxhim të kontratës pas privatizimit

Qartësi në lidhje me përfitimet afatgjata – Ndonëse menaxhimi i kontratës mund të shihet si përdorim i burimeve të investitorit, duhet kuptuar se suksesi afatgjatë i privatizimit varet jo vetëm nga përformanca e investitorit, por edhe nga aftësia e autoritetit publik për ta njohur atë përformancë dhe për t‘u siguruar që ajo përformancë është vertet aty, prandaj të kuptuarit plotësisht nga autoriteti publik të çështjeve në vazhdimësi, të treguesve dhe rezultateve është me shumë rëndësi me afat të gjatë, edhe pse me afat të shkurtër mund të konsiderohet pa ndonjë ndikim të veçantë.

Identifikimi dhe menaxhimi i riskut

Për të ndihmuar në përcaktimin e qasjes së menaxhimit të kontratës, duhet ndërmarrë një vlerësim i riskut të menaxhimit të kontratës, duke marrë parasysh të gjitha detyrimet dhe çështjet kryesore:

Tabela 3. Risqet e menaxhimit të kontratës

Burimi i riskut Shëmbuj të risqeve

Kontrata Mospasja e burimeve të mjaftueshme të afta dhe me përvojë për të menaxhuar me efikasitet kontratën(kontratat)

Mungesë njohje e rëndësisë së menaxhimit të kontratës Mosveprim në lidhje me një çështje

Përformanca e Investitorit

Mosarritja e treguesve kyç të përformancës Mosrespektimi i detyrimeve të tyre Mosrespektimi i standartëve rregullatore, ligjore dhe të

prokurimit Sjellje mashtruese dhe/ose jo etike

Ndryshime në rrethana dhe/ose kërkesa

Ndryshime në kontratë të patrajtuara si variacionë të kontratës

Ndryshime të tregut ose rregullatore Ndryshime të perceptimeve publike Ndryshime në politikat përkatëse

Marrëdhënie të palëve të interesuara

Palët e interesuara nuk konsultohen dhe/ose nuk informohen për përformancën e kontratës

Ndryshimet e pritshmërive të palëve të interesuara nuk komunikohën si duhet

36



Pritshmëri të ndryshme të palëve të interesuara

Administrimi i kontratës dhe mbajtja e të dhënave

Administrimi i kontratës mbulon drejtimin formal të kontratës dhe ndryshimet në dokumentat e kontratës, nëse ka. Ai ka të bëjë me ecurinë e marrëdhënies midis Shitësit (Autoritetit Publik) dhe Blerësit (Investitorit).

Administrimi i mirë i kontratës është i rëndësishëm për menaxhiminn e suksesshëm të çdo kontratë dhe siguron gjithashtu plotësimin e të gjitha kërkesave përmes:

Mbajtjes së një dosjeje të përditësuar të kontratës, duke përfshirë:një kopje me shkrim, të nënshkruar të kontratës, lehtësisht të gjetshme kur kërkohet, dhe korrespondencën e vazhdueshme dhe informacionin rreth kontratës, të cilat duhet të mbahen në një vend të sigurt

Sigurimit të raportimeve të regullta në lidhje me informacionet rreth kontratës, duke përfshirë treguesit kyç të përformancës, respektimin e detyrimeve të kontratës në nivelin e duhur, të dhënat dhe raportët për çështje të rëndësishme

Rolet dhe përgjegjësitë në menaxhimin e kontratës

Një faktor për ta marrë parasysh në hartimin e planeve të menaxhimit të kontratave është lloji dhe niveli i burimeve për menaxhimin e kontratës. Në përgjithësi, kontratat me vlera të larta, me një risk më të madh financiar ose «politik» mund të kërkojnë burime të konsiderueshme, ndërsa menaxhimi i një risku më të sofistikuar shpesh kërkon nivele zotësish dhe aftësi më të mëdha dhe jo vetëm burime.

Për të qënë i suksesshëm, menaxheri i kontratës (ose ekipi) duhet të:

Ketë njohuri të hollësishme për të gjithë proçesin e tendërimit, për përmbajtjen e të gjitha dokumentëve të privatizimit në kuadër të tij; të kuptojë çështjet specifike të sektorit dhe çështjet rregullatore të energjisë në Kosovë dhe të ketë njohuri të shëndosha rreth problemeve kryesore ligjore teknike dhe financiare të transaksionit

Marrë pjesë aktive në proçesin e tendërit ose të informohet plotësisht nga stafi që përgjigjet për dhënien e kontratës së privatizimit.

Ketë aftësitë e duhura për menazhimin e kontratës, njohuri tregtare dhe përvojë për industrinë në fjalë, për të menaxhuar kontratën dhe zgjidhur çdo çështje që mund të dalë.

Ketë të deleguar autoritetin e nevojshëm për të monitur aspektët bazë financiare.

37



Menaxhimi i marrëdhënieve

Menaxhimi i marrëdhënieve është shumë me rëndësi për të pasur një menaxhim të suksesshëm të kontratës. Baza e shëndoshë e marrëdhënies duhet të vendoset në fazat më të hershme të ciklit të menaxhimit të projektit.

Më poshtë jepet një qasje tipike e menaxhimit të marrdhënieve, për tu ndjekur në një kontratë afatgjatë.

Përgjegjësia e përgjithshme

Secila palë cakton një përson me aftësitë dhe përvojën e duhur si përfaqësuesin e saj për bashkërendimin dhe menaxhimin e marrëdhënieve midis palëve gjatë jetëgjatësisë së kontratës.

Takimet e shqyrtimit të përformancës formale mujore

Përfaqësuesit e caktuar takohën me menaxherin e kontratës zyrtarisht për të shqyrtuar përformancën, me synimin për të diskutuar dhe zgjidhur çdo çështje që lidhet me përformancën e kontratës, ose për të vënë në dukje çështjet e ngritura nga palët e treta ose ndonjë problem që mund të duket në horizont.

Takime të nivelit të lartë për menaxhimin e kontratës

Të paktën një herë në tre muaj ose siç mund të jetë rëndë dakord ndryshe, duhet të mbahet një takim zyrtar i KP-së ose i përfaqësuesit të KP-së me Investitorin. Takimi përfshin përfaqësues të lartë të Ministrisë dhe të ekipit të menaxhimit të projektit. Qëllimi është të monitorohet zyrtarisht përformanca e kontratës, dhe të shqyrtohen mënyrat në të cilën mund të zbutën problemet dhe mund të përmirësohen marrëdhëniet

Menaxhimi i Përformancës

Menaxhimi i përformancës siguron që kontrata të kuptohet mirë nga të dy palët. Duhet të vendoset një kuadër i menaxhimit të përformancës i cili të sigurojë një kuadër gjithpërfshirës me kritere kyç të përformancës për të cilat është rënë dakord. Kriteret kyç të përformancës ndryshojnë nga detyrimet e tjera kontraktuale, por mund të jenë thelbësore për monitorimin e suksesit të privatizimit dhe si pasojë janë shumë të rëndësishme me afat të gjatë.

Komponentët kyç të kuadrit të menaxhimit të përformancës do të përfshijnë:

Standardet, duke përfshirë që specifikimet e kritereve kyç të përformancës të jenë të dokumentuara në mënyrë të qartë dhe të jenë të matshme dhe që investitori të dijë se përse janë ato;

Një grafik të takimeve të rregullta që të bëjë të mundur diskutimin e përformancës dhe të nxisë dhënien e mendimeve dhe zgjidhjen e problemeve;

Proçeset e dokumentuara për të adresuar çështjet e ngritura dhe për të vendosur veprime, synime, dhe përgjegjësi për përmirësime, duhet patur parasysh, megjithatë, se disa nga të dhënat, mund të sigurohen nga burimet publike;

Proçeset e menaxhimit të marrëdhënieve që i nxisin palët të miratojnë qasje konstruktive ndaj zgjidhjes së problemeve në vend të qasjeve kundërshtare;

38



Menaxhimi i përformancës duhet të bëhet gjatë gjithë jetëgjatësisë së kontratës dhe për të gjitha kontratat e përfshira në paketën e dokumentacionit të PPP-ve. Përveç treguesve dhe standartëve të përformancës, masat për monitorimin dhe vlerësimin duhet të përcaktohen dhe pranohen nga palët në kontratë, bashkë me veprimet që do të rezultojnë nga mospërformanca, që nuk ndodh në rastin e kontratave të privatizimit duke qënë se shumica e treguesve kyç të përformancës janë parametra rregullatorë.

Monitorimi i kontratës

Treguesit kyç të përformancës duhet të jenë të përcaktuar qartë dhe pastaj të maten, të raportohen dhe monitorohen rregullisht.

Është me rëndësi që aktiviteti i monitorimit të fokusohet të rezultatet kyç; monitorimi shumë i hollësishëm mund të jetë edhe i kushtueshëm edhe i panevojshëm dhe mund ta zhvendosë në mënyrë jo të duhur fokusin mga arritja e rezultateve të kontratës. Kjo do të thotë të përcaktosh përparësinë e asaj që do të matët, në intervale kohë të caktuara

Mosmarrëveshjet e kontratës

Gjatë fazës së menaxhimit të kontratës, një mospërputhje bëhet mosmarrëveshje kur palët muk kanë mundësi ta zgjidhin atë pa iu drejtuar një mekanizmi formal (gjyqësor ose arbitrazhi) për zgjidhjen e tij. Përgjithësisht, karakteri i një mosmarrëveshjeje, kur gjykohët se ka ndodhur një e tillë, përcaktohet si shkelje e detyrimit kontraktual, ose e nxitësit kontraktual, shpesh e përcaktuar në një klauzolë për zgjidhjen e një mosmarrëveshjeje.

Shumë mospajtime ose mosmarrëveshje krijohen kur palët nuk mund të pajtohen për çështje të lidhura me interpretimin e dispozitave të kontratës, plotësimin e standardeve dhe/ose efektëve të ngjarjeve të paparashikuara. Është me rëndësi që çdo rast, i cili mund të bëhet shkas përpër krijimin e një mosmarrëveshjeje, apo një mosmarrëveshje konkretë, të pranohet në një fazë të hershme dhe të adresohet sa më shpejt që të jetë e mundur. Shmangia e përshkallëzimit të mosmarrëveshjeve mund të ndikojë tek përformanca dhe kënaqshmëria e përgjithshme me projektin e privatizimit dhe gjithashtu mund të ulë kostot për të dy palët.

Përfundimi i kontratës

Zakonisht kontratat përfundojnë kur secila nga palët kryen punën sipas kushteve dhe afatëve të kontratës, pra, kontrata përmbushet përmes përformancës së duhur ose kur kontrata ka një datë të caktuar mbarimi. Ndonëse privatizimi bazohet në Marrëveshjen e Shitjes dhe Blerjes së Aksionëve, marrëveshja e zbatimit përcakton sjelljen dhe detyrimet afatgjata të palës publike dhe të palëve të investitorit. Këto detyrime janë të vlefshme dhe duhet të mbikqyren për një përiudhe të gjatë kohë, derisa të mos ketë më detyrime, që të kenë nevojë për t’u menaxhuar.

Kontratatë PPP-ve sigurisht që kërkojnë 2-3 vjet menaxhim intenstiv të kontratës dhe pas kësaj, përiodiciteti i monitorimit dhe përiodiciteti i shqyrtimeve mund të reduktohen ndjeshëm, duke qënë

39



se shumica e çështjeve kryesore do të kenë dalë ndërkohë, dhe në një farë mënyre do të jenë zgjidhur. Gjithashtu, monitorimi i parametrave bazë të përformancës do të bëhet më i lehtë, duke qënë se do të jetë vendosur proçesi rutinë i punës.

40



KAPITULLI 3

METODOLOGJIA E KËRKIMIT

3.1 NJËSIA E ANALIZËS

Në jemi të interesuar për faktorët që ndikojnë partneritetin publik-privat në Shqipëri, prandaj fokusi i studimit do të jenë institucionet publike dhe biznëset shqiptare.

Kuadri i zgjedhjes janë të gjitha institucionet publike të tilla si ministritë dhe bashkitë e Shqipërisë. Sa i përket firmave private, numri i tyre është më i madh se institucionet publike, sepse i njëjti shërbim mund të ofrohet nga shumë biznëse. Nuk janë vënë kufizime as sa i takon origjinës së kapitaleve (vendase apo të huaja), sepse na intereson partneriteti publik-privat, pavarësisht se ku e ka rezidencën biznesi.

Përmasa e zgjedhjes ishte 148 institucione publike dhe biznëse private, nga të cilat 94 biznëse private dhe 54 institucione publike.

3.2 ANALIZA FAKTORIALE – METODA QË EVIDENTON FAKTORËT

Qëllimi i këtij disertacioni është evidentimi i faktorëve me të rëndësishëm të suksesit të partneritetit publik-privat. Për t’i gjetur këto faktorë kemi përdorur analizën faktoriale.

Analiza faktoriale është një teknikë, që ka si qëllim kryesor përcaktimin e strukturës lidhëse të variablave në një analizë. Është më se e kuptueshme se variablat luajnë një rol kyç në çdo analizë multivariatë. Në gjuhën e thjeshtë, analiza faktoriale ka mjetet për të analizuar strukturën e marrëdhënies së brendshme (korrelacionet) të një numri të madh variablash, duke përcaktuar grupin e variablave që kanë lidhje të fortë ndërmjet tyre, të njohur si faktorë. Këto grupe variablash (faktorësh), janë supozuar të prezantojnë dimensionët e të dhënave. Nëse kërkohet vetëm të reduktohet numri i variablave, atëherë këto dimensionë mund të çojnë në krijimin e matësve të rinj: nga shumë variabla në disa faktorë. Gjithsesi, nëse ekziston një bazë konceptuale për kuptimin e lidhjeve mes variablave, atëherë dimensionët mund të kenë kuptim për çfarë kolinariteti paraqët. Një dimension mund të korrespondojë m

e konceptin që nuk mund të jetë adekuat duke u përshkruar vetëm nga një matës.

Analiza faktoriale është eksploruese dhe konfirmuese. Garson (2008) i përshkruan kështu të dy metodat:

Analiza faktoriale eksploruese kërkon të zbulojë strukturën që qëndron poshtë një grupi relativisht të madh të variablave. Supozimi à priori i hulumtuesit është se çdo tregues mund të lidhet me çdo faktor. Kjo është forma më e zakonshme e analizës faktoriale. Nuk ka asnjë teori paraprake dhe përdoren ngarkesat e faktorit për të përcaktuar me intuitë strukturën e faktorit të të dhënave.

41



Analiza faktoriale konfirmuese synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesave të variablave (treguesve) të matura në to konfirmon atë që pritet në bazë të teorisë së para-krijuar. Variablat tregues janë përzgjedhur në bazë të teorisë së mëparshme dhe analiza e faktorit është përdorur për të parë nëse ata peshojnë siç parashikohët në numrin e pritshëm të faktorëve. Supozimi à priori i kërkuesve është që secili faktor (numri dhe emërtimi i të cilit mund të jetë specifikuar à priori) është i lidhur me një nëngrup të specifikuar të variablave tregues. Një kërkesë minimale e analizës faktoriale konfirmuese është se supozohet paraprakisht numri i faktorëve në model, por zakonisht edhe studiuesi do të parashtrojë pritjet për atë se cilët variabla do të peshojnë (ngarkojnë) në cilët faktorë. Studiuesi kërkon për të përcaktuar, për shëmbull, nëse matësit e krijuar për të përfaqësuar një variabël latent shkojnë me të vërtetë së bashku.

Etapat e analizës faktoriale janë shtatë, të cilat ilustrohen nga figura në vijim.

42



43

Problemi i kërkimitA është analizë eksploruese apo konfirmuese?

Përzgjidhen objektivatPërmbledhje të dhënash & identifikimi i strukturave

Reduktimi i të dhënave

Modeli i ekuacionit strukturor (SEM)

Zgjidhet lloji i analizës faktorialeÇfarë po grupohen: variabla apo rastë?

Dizenjimi i kërkimitÇfarë variablash janë përfshirë? Si maten variablat?

Cila është madhësia e dëshiruar e kampionit?

SupozimetKonsideratat statistikore të normalitëtit, linëaritëtit dhe

homoskedasticitëtit. Homogjeniteti i mostrës.

Lidhjet konceptuale.

TeFaza 4

Konfirmuese

Eksploruese

RasteAnaliza faktorale Q ose

analiza e klastërave

VariablaAnaliza

faktorale R

Faza 1

Faza 2

Faza 3



Çfarë presupozon secila fazë:

44



1) Faza 1: Problemi i kërkimitJanë identifikuar 18 nënfaktorët (variablat) dhe janë ndarë ose grupuar në 4 grupe nga kërkimi në literaturë, përvoja apo kushtet konkretë të vendit. Pyetja që shtrohet është: analiza do të jetë eksploruese apo konfirmuese? Pra në do të konfirmojmë saktësinë e ndarjes së nën-faktorëve në 4 grupet e identifikuara apo do të eksplorojmë strukturat që qëndrojnë ‘poshtë’ përgjigjeve të investitorëve për të 18 nënfaktorët? Nëse analiza faktor është përdorur për reduktimin e të dhënave dhe/ose përmbledhjen e tyre, studiuesi duhet gjithmonë të ketë parasysh mbështetjen konceptuale të variablave dhe të përdorë gjykimin ashtu si për përshtatshmërinë e variablave për analizën e faktorit. Natyrisht, përdorimi i analizës faktoriale si një teknikë e përmbledhjes së të dhënave është bazuar në të paturit e një baze konceptuale për çdo variabël të analizuar. Por edhe nëse përdoret vetëm për reduktimin e të dhënave, analiza faktor është më efikase kur dimensionët e përcaktuara konceptualisht mund të përfaqësohen nga faktorët që rrjedhin. (Hair at al., 2010). Nuk ka bazë konceptuale për të menduar se poshtë kaq shumë nën-faktorëve mund të ketë vlerësime të investitorëve që shkojnë në një drejtim të caktuar apo të marrin prej tyre një vlerësim të caktuar që mund të formojë faktorë më të gjerë. Matëmatikisht mund të gjenden modele të korrelacionëve që formojnë faktorë më të gjerë, por kjo ka gjasa të ndodhë më tepër nga rastesia. Pra nuk mund të bëhet një analizë eksploruese duke analizuar korrelacionet e ndërsjellta të 18 nën-faktorëve. Gjithashtu është e vështirë për të menaxhuar kaq shumë variabla (18 variabla formojnë 153 (=[18*18 – 18]/2) korrelacione). E megjithatë analiza do të jetë analizë eksploruese, por eksplorimi do të bëhet brenda secilit grup. Është e arsyeshme të mendojmë se poshtë nënfaktorëve të grupuar sipas kritereve të caktuara (përmbajtjes së tyre, fushave, politikave publike të cilave u përkasin apo kritereve të tjera që janë parë të arsyeshme në grupimin e tyre), të konfirmuara nga literatura, përvoja apo kushtet konkretë të vendit, mund të ketë vlerësime të investitorëve që shkojnë në një drejtim të caktuar apo që mund të marrin prej tyre një vlerësim të caktuar e, për pasojë, që mund të formojë faktorë apo përkufizime më të gjera të asaj që ata përfaqësojnë. Ndarja në grupe, siç është treguar të rishikimi i literaturës, ka bazë të fuqishme konceptuale. Ajo që kërkohet janë pikërisht këto koncepte më të gjera, të formuluara në emërtimin e grupeve të nënfaktorëve. Por duke qënë se nuk u identifikuan teori striktë mbi faktin se sa grupe faktorësh kishte dhe sa dhe çfarë nënfaktorë duhet të përfshiheshin në secilin grup, analiza nuk mund të jetë konfirmuese. Gjithsesi ndarja à priori në grupe është një bazë e mirë për të vazhduar me analizën eksploruese brenda grupeve, ku nënfaktorët ka më shumë gjasa të formojnë konstruktë që qëndrojnë latent ose ndryshe të njohur si ‘të fshehur’ poshtë tyre, apo që edhe nëse thjesht do të bëjmë reduktimin e të dhënave, rezultatet e analizës së faktorit do jenë më kuptimplota. Objektivat e analizës faktoriale. Në këtë analizë në jemi të interesuar:

45



si për zbulimin e konstrukteve latent (‘të fshehura’) poshtë të dhënave të marra nga përgjigjet e investitorëve;

ashtu dhe për përmbledhjen e të dhënave dhe krijimin e matësve të rinj të përbërë për t’i përdorur ata në teknika të tjera të analizës.

Në grupet me një numër minimal nën-faktorësh (6-8) dhe përcaktim të mirë teorik, prioritët është reduktimi i numrit të variablave dhe krijimi i matësve të rinj të përbërë që matin një koncept të shumëanshëm (që nuk mund të matët me një karakteristikë të vetme) dhe që përdoren gjithashtu në teknika të tjera të analizës multivariatë. Në grupet me një numër mesatar ose mbimesatar nënfaktorësh (9-17) prioritët është zbulimi i konstruktëve që qëndrojnë poshtë tyre. Në secilin grup është përfshirë një numër i arsyeshëm nënfaktorësh që në të gjitha rastet e kalon pragun prej 5 variablash për një faktor potencial (Hair at al., 2010).

2) Faza 2: Projektimi i analizës së faktorit Objekt i analizës do të jetë struktura e variablave dhe jo e të ankëtuarve. Në jemi të interesuar për lidhjet (korrelacionet) midis nënfaktorëve që ndikojnë vendimmarrjen e agjentëve për të investuar dhe jo për korrelacionet e mundshme midis karakteristikave të vetë agjentëve. Si e tillë, analiza faktoriale është analizë e llojit R. Variablat që do të përfshihen në analizë janë variabla shkalle. Këta variabla cilësorë janë matur nëpërmjet pyetjes së agjentëve publik dhe privat. Vlerësimi i perceptimit të tyre për secilin variabël është bërë me shkallën Likert me 7 nivele. Madhësia e mostrës. Sipas Hair et al. (2010) duhet të ketë më shumë vëzhgime sesa variabla. Madhësia minimale absolutë e mostrës duhet të jetë 50 vëzhgime. Në rastin e këtij disertacioni janë bërë 145 vëzhgime, që është më i madh se 18 variablat e analizës.

3) Faza 3: Supozimet në analizën faktorNormaliteti, lineariteti, dhe homoskedasticiteti. Supozimet themelore statistikore ndikojnë analizën faktoriale në masën që ato ndikojnë në korrelacionet e gjeneruara. Shmangiet nga normaliteti, homoskedasticiteti, dhe lineariteti mund të zvogëlojnë korrelacionet mes variablave (Hair et al., 2010).Në analizën faktoriale supozohet normalitët i kombinimeve lineare të shumëfishta (multivariatë), d.m.th. që variablat, dhe kombinimet lineare të variablave, janë të shpërndara normalisht. Gjithashtu nënkupton se marrëdhëniet mes çifteve të variablave janë lineare. Për aq kohë sa analiza e komponentit kryesorë dhe analiza faktoriale përdoren në mënyrë përshkruese si mënyra të përshtatshme për të përmbledhur marrëdhëniet në një grup të madh të variablave të vëzhguar supozimet lidhur me shpërndarjet e variablave nuk janë të aplikueshme. Nëse variablat janë të pyetësorë normalisht, zgjidhja përmirësohet. Nga pikëpamja statistikore, largimet nga normaliteti, homoscedasticiteti, dhe lineariteti zbatohen vetëm në masën që ato zvogëlojnë korrelacionet e vërejtura. Në fakt, disa nivele (shkallë) të multikolinearitetit janë të dëshirueshme, sepse objektivi është për të identifikuar grupe të ndërlidhura të variablave (Hair et al., 2010).

46



Multikolineariteti mund të zbulohet edhe duke shikuar përcaktorin e matrices R, i shënuar |R|. Këtu është përdorur një indikator i thjeshtë i zbulimit të multikolinearitetit. Një orientues i thjeshtë është se përcaktori i R-matricës duhet të jetë më i madh se 0.00001 (Field, 2009).Nisur nga sa më sipër, nuk do të kryejmë testë të veçanta të identifikimit të normalitetit, linearitetit, dhe homoskedasticitetit. Shqyrtimi i matricës së korrelacionëve midis variablave (faktorizueshmëria e R) është i rëndësishëm dhe i mjaftueshëm.Përshtatshmëria e matricës së korrelacionit R për analizën e faktorit. Matrica e korrelacionit R është tabela që tregon interkorrelacionin mes të të gjithë variablave. Cilësia e këtyre korrelacionëve është indikacioni i parë dhe shumë i rëndësishëm për analizën faktoriale.Inspektohet matrica R për korrelacionë më të mëdha se 0.30, dhe, nëse nuk është gjetur asnjë, rishikoni përdorimin e analizës faktoriale (Tabachnick dhe Fidell, 2007; Field, 2009; Hair et al., 2010; etj.). Megjithatë është e mundur që këto korrelacionë të jenë vetëm mes dy variablave dhe nuk reflektojnë proçeset themelore që janë duke ndikuar në të njëjtën kohë disa variabla. Për këtë arsye, është e dobishme që të shqyrtohen matricat e korrelacionëve të pjesshme ku korrelacionet e çiftëzuara janë përshtatur për efektët e të gjithë variablave të tjera. Nëse ekzistojnë faktorë të pranishëm, atëherë korrelacionet e larta bivariatë bëhen korrelacionë shumë të ulëta të pjesshme (Tabachnick dhe Fidell, 2007). Një korrelacion i lartë i pjesshëm është korrelacion me rëndësi praktike dhe statistikore, dhe një rregull i pranuar do të jetë që të konsiderohen si të lartë korrelacionet e pjesshme mbi 0,7 (Hair et al., 2010). Gjithsesi edhe korrelacionet tepër të larta janë të padëshirueshme. Ato tregojnë prani të multikolinearitetit. Prandaj, përveç skanimit të matrices së korrelacionit për korrelacionë të ulët, në gjithashtu mund të shikojmë për korrelacionë shumë të lartë (r> 0.8). Problemi me një orientues të tilla si ky është se efekti i dy variablave të korreluar me r = 0.9 mund të jetë më i vogël se efekti, le të themi, tri variablave që të gjithë korrelohen me r = 0.6. Me fjalë të tjera, duke eliminuar variabla të tilla shumë të ndërlidhur mund të mos eliminojë shkakun e multikolinearitetit.Një orientues i thjeshtë është se përcaktori i matricës R duhet të jetë më i madh se 0.00001 (Field, 2009). Në rast të përdorimit të metodës së analizës së komponentit kryesor nuk janë të nevojshme testë specifike për të zbuluar multikolinearitetin dhe për ta eliminuar atë. Në këtë disertacion përdoret metoda e analizës së komponentit.Matësi i përshtatshmërisë së mostrave Kaiser-Meyer-Olkin (KMO). Matës që llogaritët si për matricën e plotë të korrelacionit dhe për çdo variabël individual duke vlerësuar përshtatshmërinë e aplikimit të analizës së faktorit (Hair et al., 2010). KMO paraqët raportin e katrorëve të korrelacionit në mes të variablave me katrorët e korrelacionit të pjesshëm ndërmjet variablave. Treguesi KMO varion midis 0 dhe 1. Një vlerë prej 0 tregon se shuma e korrelacionëve të pjesshme është relativisht e madhe në krahasim me shumën e korrelacionëve, duke treguar shpërndarje (difuzion) në modelin e korrelacionëve (pra, analiza faktor ka të ngjarë të jetë e papërshtatshme). Një vlerë afër 1-shit tregon se modelet e korrelacionëve janë relativisht kompaktë dhe kështu analiza faktor duhet të japë faktorë të dallueshëm dhe të besueshëm. (Field,

47



2009). Pothuajse të gjithë studiuesit përdorin etiketimet e dhëna nga Kaiser (1974) për përshtatshmërinë e mostrës në varësi të vlerës së treguesit KMO:

Tabela 4. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës

Vlera e KMO Përshtatshmëria e mostrës

0.00 – 0.49 E papranueshme

0.50 – 0.59 E dobët

0.60 – 0.69 Mediokre

0.70 – 0.79 Mesatare

0.80 – 0.89 Cilësore

0.90 – 1.00 E mrekullueshme

Homogjeniteti i mostrës. Mostra duhet të jetë homogjenë. Sipas Hair et al., (2010) është e papërshtatshme për të aplikuar analizën faktoriale për një mostër të meshkujve dhe femrave për një set të artikujve të njohur se ndryshojnë për shkak të gjinisë. Në rastin e këtij disertacioni kampioni është homogjen dhe përbëhet nga agjentët publik dhe privat të përfshirë në një marrëdhënie të partneritetit publik-privat.Lidhjet konceptuale. Supozimet themelore konceptuale të analizës fatoriale lidhen me grupin e variablave të përzgjedhur dhe mostrën e zgjedhur. Është përgjegjësi e studiuesit të sigurojë që modelet e vëzhguara janë konceptualisht të vlefshme dhe të përshtatshme për studim me analizën faktor, sepse teknika nuk ka mjetë të tjera të përcaktimit të përshtatshmërisë përveç korrelacionit mes variablave. Përdorimi i analizës faktor si një teknikë e përmbledhjes së të dhënave është bazuar në të paturit e një baze konceptuale për çdo ndryshore të analizuar. Por edhe nëse përdoret vetëm për reduktimin e të dhënave, analiza faktoriale është më efikase kur dimensionët e përcaktuara konceptualisht mund të përfaqësohen nga faktorët që rrjedhin (Hair et al., 2010). Variablat e përzgjedhur në analizë janë konceptuar që të përshkruajnë anë të veçanta të koncepteve më të gjera përgjithësisht të pranuara. Kjo përzgjedhje është treguar gjerësisht në shqyrtimin e literaturës. Matësit e pastër të faktorit quhen variabla shënues. Variablat shënues janë të lidhur shumë me një dhe vetëm me një faktor dhe peshojnë (ngarkojnë) në të pavarësisht nga teknika e nxjerrjes (ekstraktimit) apo rrotullimit.

48



49

Faza 5

Faza 4

Nga Faza 3

Zgjidhet lloji i metodës së faktoritAnalizohet varianca totale apo varianca e përbashkët?

Specifikohët matrica e faktoritPërcaktohet numri i faktorëve për të nxjerrë.

Metoda ortogonaleVARIMAXEQUIMAX

QUARTIMAX

Metoda oblikeObliminPromax

Orthobilke

Zgjidhet lloji i metodës së rrotullimitFaktorët janë të korreluar (oblikë) apo të pakorreluar 9ortogonal)?

Intëpretohet matrica e faktorit të rrotulluarA mund të gjendet lidhje të rëndësishme? A mudn të emretohen

faktorët? A janë të mjaftueshme të përbashkëtat?

Rispecifikimi i modelit faktorialA është fshirë ndonjë variabël? A doni të ndryshoni numrin e faktorëve? A

doni një tip tjetër rrotullimi?

Vlefshmëria (validimi) e matricës faktorialeNdarja / shumëfishimi i kampionit. Analiza e veçantë për nëngrupet.

Identifikimi i rastëve me influencë

Përzgjedhja e variablave zëvendësues

Llogaritja e rezultateve të faktorit

Krijimi i shkallëzimeve përmbledhëse

Varianca totaleEkstraktohen

faktorët me analizë komponenti

Varianca e përbashkëtEkstraktohen faktorët

me analizë faktoriale të përbashkët

Jo

Po

Jo

Po

Faza 6

Faza 7



4) Faza 4: Përzgjedhja e një Metodë FaktoriAnaliza faktoriale e komponentit është më e përshtatshme kur reduktimi i të dhënave është një shqëtësim kryesor, ndërsa analiza faktoriale e përbashkët është më e përshtatshme kur objektivi kryesor është për të identifikuar dimensionë të fshehura ose konstruktë që përfaqësojnë variablat origjinale (Hair et al., 2010). Megjithatë, për shumicën e të dhënave të mbledhura, analiza komponentit kryesor dhe analiza e faktorit të përbashkët do të çojnë në përfundime substanciale të ngjashme. Specifikimi i Matricës Faktoriale. Përcaktimi i numrit të faktorëve për tu mbajtur. Nuk ka një kriter të vetëm për përcaktimin e numrit të faktorëve. Por zgjedhja përfundimtare e numrit të faktorëve bëhet duke gjykuar kombinimin e disa kritereve dhe kuadrit konceptual. Përzgjedhja e numrit të faktorëve është ndoshta më kritikë se zgjedhja e teknikave të nxjerrjes dhe rrotullimit ose vlerat e përbashkësisë.Kriteret që përdoren më shpesh në literaturë janë: Rregulli i Kaiser-it ose Kriteri i vlerave të veta. Sipas këtij kriteri mbahen të gjithë

komponentët me vlerat e veta më të madhe se 1. Ai mund të mbivlerësojë ose nënvlerësojë numrin e vërtetë të faktorëve; shumica e të dhënave të studimeve simuluese sugjeron se ai zakonisht mbivlerëson numrin e vërtetë të faktorëve. Këtu janë përcaktuar numri i faktorëve mbështetur në literaturë.

Testi i pjerrësisë. Testi i pjerrësisë i Cattell-it paraqët në një diagramë faktorët (në boshtin e abshisave) dhe vlerat e veta përkatëse të tyre në boshtin e kordinatave). Vlerat e veta paraqitën në rend zbritës, fillojnë nga më e larta në faktorin e parë dhe deri të më e vogla në faktorin e fundit. Kjo zbritje zakonisht nuk është uniformë . Në këtë kurbë kërkohet pika e parë e infleksionit. Mbahen aq faktorë sa janë para pikës së infleksionit (Field, 2009). Kjo mënyrë ka kritikët e saj të cilët theksojnë se pika e infleksionit mund të përcaktohet në mënyrë subjektive. Kriteri i pjerrësisë mund të rezultojë në më pak ose më shumë faktorë se kriteri Kaiser (Garson, 2008). Por gjithsesi nuk ka konsensus nëse faktori ku është pika e infeksionit duhet mbajtur apo jo. Sipas Field (2009), Thurstonë ka argumentuar se është më mirë për të mbajtur më pak sesa më shumë faktorë, kështu që shumica e njërëzve nuk e mbajnë faktorin në pikën e infleksionit. Edhe në këtë disertacion nuk do ta mbahet faktori në pikën e infleksionit.

Kriteri i variancës së shpjeguar. Sipas këtij kriteri, varësisht nga qëllimi i studimit, mbahen aq faktorë sa të shpjegojnë një përqindje të caktruar të variancës. Kjo përqindje varion nga 50 % deri në 80-90 %, por nuk ka asnjë prag gjerësisht të pranuar. Në shkencat shoqërore, ku informacioni është shpesh më pak i saktë, është e zakonshme që të konsiderojmë një zgjidhje si të kënaqshme kur llogaritët për 60 për qind të variancës së përgjithshme (dhe në disa raste edhe më pak).

50



Testi i vlefshmërisë së numrit të faktorëve. Për të verifikuar nëse zgjedhja e numrit të faktorëve është e vlefshme përdoret matrica e mbetjeve të korrelacionit, që është matrica e diferencave midis korrelacionëve të riprodhuara dhe aktuale. Sa më të ulëta ose të parëndësishme të jenë këto korrelacionë, aq më shumë shanse ka që zgjedhja e numrit të faktorëve të jetë ‘e duhura’.

Përzgjedhja e një Metodë Rrotullimi.

Duke qënë se do të krijohen matës të rinj të përbërë që matin një koncept të shumanshëm (që nuk mund të matët me një karakteristikë të vetme) dhe që do t’i përdorim gjithashtu në teknika të tjera të analizës multivariatë (shumëfaktoriale, do t’i përdorim si variabla të pavarur në analizën e regresionit logjistik), faktorët kërkohen të pavarur nga njëri-tjetri. Rrotullimi ortogonal (kënddrejtë) na jep faktorë të palidhur me njëri-tjetrin, prandaj do të përdorim këtë lloj rrotullimi.

Faza 5: Interpretimi i Matricës së Faktorit të Rrotulluar

A mund të gjenden ngarkesa të rëndësishme? Nuk ka një kufi të vetëm që një ngarkesë të konsiderohet e rëndësishme dhe variabli me atë ngarkesë të konsiderohet pjesë e faktorit në të cilin variabli e ka ngarkesën. Pika e ndërprerjes është arbitrare dhe është caktuar shpesh sipas llojit të disiplinës ku bëhet kërkimi (shoqërore, shkencë ekzaktë, etj.), kontaktit të kërkimit, llojit të të dhënave të përdorura, etj. Kështu, pragu i poshtëm në shkencat shoqërore pothuajse në të gjitha studimet pranohet 0.3. Studiuesit sugjerojnë se ngarkesat më të mëdha se 0.71 (50% variancë e mbivendosur) janë konsideruar të shkëlqyera, 0.63 (40 % variancë e mbivendosur) shumë të mira, 0.55 (30% variancë e mbivendosur) të mira, 0.45 ( 20 % variancë e mbivendosur) jo të këqija, dhe 0.32 (10% variancë e mbivendosur) të varfër.Një tjetër praktik arbitrar i quan ngarkesat si “të dobëta” në qoftë se janë më të vogla se 0.4, “të fuqishme”, në qoftë se janë më të mëdha se 0.6, dhe përndryshe si “të moderuara”. Kuptimi i madhësive të ngarkesave të faktorit ndryshon sipas kontekstit të hulumtimit. Për shëmbull, ngarkesat prej 0.45 mund të konsiderohen “të larta” për artikujt dikotomik, por për shkallëzimin Likert një ngarkesë prej 0.6 mund të kërkohet që të konsiderohet si “e lartë”.Pra është çështje subjektive e kërkuesit që të vendosë pragun në kontekstin e studimit të tij. Në këtë disertacion, duke marrë parasysh të gjithë kontekstin (llojin e studimit, llojin e të dhënave, madhësinë e mostrës, etj.) kjo pikë ndërprerje është vendosur të 0.4.A janë të mjaftueshme përbashkësitë?A përfshihen të gjithë variablat në zgjidhje? Ka dy mënyra për ta identifikuar këtë: (1) të identifikohet ndonjë variabël që i mungon të paktën një ngarkesë e konsiderueshme; dhe (2) të shqyrtojmë përbashkësitë e secilit variabël.

51



5) Faza 6: Rispecifikimi i modelit faktorial

Nëse është e nevojshme, bëhet rispecifikimi i modelit faktoriale. Nevoja lind në këto raste: (i) kur një variabël nuk ka asnjë ngarkesë të rëndësishme; (ii) edhe me një ngarkesë të rëndësishme, përbashkësia e një variabëli gjykohët se është tepër e ulët; ose (iii) një variabël ka më shumë se një ngarkesë të rëndësishme (një ndër ngarkim). Rekomandohet kombinim i mjetëve të mëposhtme, të listuara nga ekstremi më i vogël tek më i madhi:• Injoroni variablat problematikë dhe interpretoni zgjidhjen në konditat e reja; • Vlerësoni secilin prej atyre variablave për fshirje të mundshme; • Përdorni një metodë alternative rrotullimi; • Pakësoni/ rritni numrin e faktorëve të mbajtur; • Modifiko llojin e modelit të faktorit të përdorur (komponenti kundrejt faktorit të

përbashkët).

Zgjedhja e opsionëve është në varësi të qëllimit të studimit dhe rezultateve të deritanishme të analizës, por kuadri konceptual mbetet primar në zgjedhjen e mjetëve/kombinimit të mjetëve.

Emërtimi i faktorëve

Emërtimi i faktorëve është një proçes jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ai duhet të mbështetet së pari në kuadrin konceptual. Variablat me ngarkesa më të larta do të kenë ndikim më të madh mbi emrin apo emërtimin e zgjedhur për të përfaqësuar një faktor. Shenjat interpretohen ashtu si në çdo koefiçient tjetër korrelacioni. Duke qënë se kemi përdorur rrotullimin ortogonal shenjat kanë të bëjnë vetëm me marrëdhënien e nënfaktorit (variablit) me komponentin ose faktorin dhe jo me faktorët e tjerë. Në këtë disertacion janë përdorur këto emërtime për katër faktorët latent:

a) Implementimi i projektit; b) Efektiviteti në prokurim; c) Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike; d) Faktorët ligjor dhe social.

6) Faza 7: Vlefshmëria [validimi] i Matricës faktoriale

Në varësi të objektivave të studimit, ka mënyra të ndryshme për “të mbledhur” rezultatet e variablave individualë që formojnë një faktor (ose komponent). Këto mënyra, varësisht nga fakti se përse do përdoren (p.sh. për zbatim të mëvonshëm të teknikave të tjera statistikore), janë: Përzgjedhja e variablave me ngarkesën më të lartë të faktorit si një përfaqësues

zëvendësues për një dimension të veçantë të faktorit; Zëvendësimi i grupit origjinal të variablave me një grup krejtësisht të ri, më të

vogël të variablave të krijuar ose nga shkallëzimet përmbledhëse ose rezultatet e faktorit.

Variabëli me ngarkesën më të lartë të faktori konsiderohet variabël zëvendësues, dhe ai konsiderohet përfaqësues i atij faktori. Kjo është metodë e thjeshtë por ka disa

52



disavantazhe ku më kryesori është se ai ka rrezikun e rezultateve potencialisht mashtruese pasi vetëm një variabël ndoshta nuk përfaqëson një rezultat më të ndërlikuar. Kombinimi i formuar nga disa variabla individualë në një matës të vetëm të përbërë quhet një shkallëzim përmbledhës. Pavarësisht se tejkalon disavantazhet e variabëlit zëvendësues, ai kërkon një justifikim të konsiderueshëm teorik dhe proçedura të gjata e të vështira për ta bërë të vlefshëm.

Rezultatet e faktorit janë vlerësime të rezultateve që subjektët do të kishin marrë në secilin prej faktorëve nëse ata do kishin qënë të matur drejtpërdrejt. Rezultati i faktorit llogaritët bazuar në ngarkesat e faktorit të të gjitha variablave në faktor, ndërsa shkallëzimi përmbledhës llogaritët duke kombinuar vetëm variabla të përzgjedhur. Vlerësimi i rezultateve të faktorit bëhet me shumë metoda nga më të thjeshtat deri të më të sofistikuarat.

Në SPSS ofrohen 3 metoda të llogaritjes së rezultateve të faktorit: (1) metoda e regresionit, (2) metoda Bartlett, dhe (3) metoda Andërson – Rubin. Ne rastin e këtij disertacioni gjykohët si më e përshtatshme përdorimin e rezultateve të faktorit për shkak të avantazheve të tij (përfaqëson të gjithë ngarkesën e variablave në faktor, shmang multikolinearitetin, etj.) dhe disavantazheve të 2 matësve të tjerë. Nëse të dhënat janë përdorur vetëm në mostrën origjinale ose ortogonaliteti duhet të ruhet, rezultatet e faktorit janë të përshtatshme. Metoda e llogaritjes do të jetë Andërson – Rubin. Nëse keni nevojë për rezultate të pakorreluara, metoda Andërson - Rubin është më e mira; përndryshe qasja e regresionit është ndoshta më e mirë thjesht sepse kjo është kuptuar më mirë dhe është në dispozicion më gjerësisht. Përfundimisht, për llogaritjet e vlerave të faktorëve është përdorur metoda e regresionit.

3.3 BESUESHMËRIA E ANALIZËS FAKTORIALE

Në pyetësorët e përdorur për këtë disertacion janë integruar disa pyetje për të matur të njëjtin variabël. Le të themi se janë përdorur pyetja e parë, e trembëdhjetë dhe e tëtëmbëdhjetë për të matur të njëjtën gjë, variablin X. Në raste të tilla ka dy mundësi, ose përgjigjet mes pyetjeve kanë pajtueshmëri, ose ato janë kontradiktore. Nëse përgjigjet e pyetjes së parë pajtohen me përgjigjet e dy pyetjeve të tjera, atëherë të tre pyetjet e masin saktë variablin X. Por nga ana tjetër, ekziston problemi që përgjigjet e marra të pyetja e parë të mos pajtohen me përgjigjet e marra nga pyetja trembëdhjetë apo tëtëmbëdhjetë. Nëse shfaqët kjo divergjencë në përgjigjet e marra mes këtyre pyetjeve, atëherë kemi të bëjmë me problemin e besueshmërisë së të dhënave. I intervistuari ka dhënë përgjigje të ndryshme për pyetje që synojnë të matin të njëjtën gjë. Kjo mund të vijë nga disa arsye, por më e shpeshta është se i intervistuari mund të mos jetë serioz me pyetësorin, duke e plotësuar atë pa i kushtuar vëmendjen e duhur.

Për të kontrolluar besueshmërinë e të dhënave sugjerohet të përdoret një matës statistikor. Besueshmëri do të thotë që një matës duhet të pasqyrojë në mënyrë të qëndrueshme konstruktin që ai është duke matur. Në këtë disertacion është përdorur koefiçienti alfa të Kronbakut (Cronbach’s Alpha) për të bërë analizën e besueshmërisë së të dhënave të grumbulluara. Në përgjithësi është rënë dakord mbi kufirin e poshtëm të pranueshëm për

53



Cronbach’s Alpha që është 0.70 edhe pse ai mund të zvogëlohet në 0.60 në hulumtimin eksplorues.

Kur përdoren shkallë të tipit 1 deri në 5, që njihet si shkalla Liker, është e domosdoshme për të llogaritur dhe raportuar koefiçientin alfa të Cronbach-ut p ër besueshmërinë e konsistencës së brendshme.

Një alfa e lartë tregon se (nën)faktorët e përfshirë në një shkallë ose grup janë të lidhur dhe mund të formojnë një grup kompakt.

Në logjikën e mësipërme, është e nevojshme që faktorët e nxjerrë nga analiza faktoriale, që vijnë në formën e kombinimit të disa pyetjeve, të kontrollohen për nivelin e tyre të besueshmërisë.

Një rregull i pranuar (praktik) që përdoret për shumicën e situatave dhe që tregon se sa e besueshme është konsistenca e shkallës në varësi të rezultatit të alfës së Cronbach-ut është si në tabelën më poshtë:

Tabela 5. Gjykimi mbi vlerat e koefiçientit cronbach alpha

Α Konsistenca e grupit ose shkallës

α > 0,9 E shkëlqyer

α > 0,8 E mirë

α > 0,7 E pranueshme

α > 0,6 E diskutueshme

α > 0,5 E dobët

α < 0,5 E papranueshme

3.4 PYETËSORI DHE SHPREHJA E KONCEPTEVE NË VARIABLA

3.4.1 Pyetësori dhe pyetjetJanë hartuar dy pyetësore: njëri u drejtohej institucioneve publike dhe tjetri biznëseve, në thelb ato janë të njëjtë dhe ndryshojnë vetëm në pyetjet hyrëse. Pyetësori është ndërtuar me dy pjesë apo seksionë. Në seksionin e parë janë bërë pyetje të përgjithshme dhe filtruese, ndërsa në seksionin e dytë është pyetur për faktorët që ndikojnë në përcaktimin e suksesit të projekteve të realizuara nëpërmjet partneriteteve publike-private.

Një nga pyetjet e seksionit të parë është:

Cila alternative për investimet publike ju duket më efiçentë:

Prokurimi publik; Partneritetet Publike Private (Konçesionët); Privatizimi.

54



Pyetja që u drejtohet të intervistuarit është:

Ju lutëm, përcaktoni sipas perceptimit tuaj, shkallën e ndikimit të këtyre faktorëve në suksesin e implementimit të këtyre projekteve.

Fusha Shkallëzimi liker

Politikat fiskale 1 2 3 4 5 6 7

Politika ekonomike mbështetëse 1 2 3 4 5 6 7

Kushtet e favorshme makroekonomike 1 2 3 4 5 6 7

Kuadri ligjor adekuat 1 2 3 4 5 6 7

Përkushtimi i sektorit publik në partneritet 1 2 3 4 5 6 7

Përkushtimi i sektorit privat në partneritet 1 2 3 4 5 6 7

Mbështetja sociale nga komuniteti 1 2 3 4 5 6 7

Potenciali dhe aftësitë e palës private 1 2 3 4 5 6 7

Fizibiliteti i projektit 1 2 3 4 5 6 7

Ndarja e duhur e risqeve 1 2 3 4 5 6 7

Transparenca në proçesin e prokurimit 1 2 3 4 5 6 7

Niveli i konkurrencës 1 2 3 4 5 6 7

Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPP-ve 1 2 3 4 5 6 7

Mirëqeverisja e konçesionëve 1 2 3 4 5 6 7

Niveli i korrupsionit 1 2 3 4 5 6 7

Mirëmenaxhimi i kontratave të PPPve 1 2 3 4 5 6 7

Monitorimi i kontratave të PPPve 1 2 3 4 5 6 7

Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive 1 2 3 4 5 6 7

3.4.2 Kalimi nga koncepte në variablaNjë nga hapat kyç në proçesin e kërkimit konsiderohet formulimi i skemës së shprehjes së koncepteve në variabla. Ajo ka të bëjë me përkufizimin e një koncepti dhe matjen e tij përmes një variabli, si dhe lidhjen e koncepteve me njëri-tjetrin. Ajo nënkupton kalimin e koncepteve nga bota e teorisë në botën e observimit, të botës së vëzhgimit. Po ashtu, ajo jep informacion edhe për konceptet shkak dhe pasojë të fenomenit në studim. Në përgjithësi preferohet të bëhen aq skema të tilla, aq sa marrëdhënie janë formuluar dhe presin të kontrollohen me një metodë të caktuar. Numri i skemave të tilla përcaktohet nga lidhja e koncepteve me njëri-tjetrin. Referuar problematikës së kësaj doktorate, konceptet burojnë nga teoria dhe logjika, duke analizuar lidhjen mes tyre në mënyrë abstrakte.

Për rastin e teorisë dhe rrafshin logjik jemi të bindur se cili është faktori shkaktar dhe cili është faktori pasojë, sidomos pas rishikimit të literaturës. Por këtë parashtrim nuk jemi të

55



sigurt ta themi edhe për rastin e këtij disertacioni. Pikërisht për këtë duhen shifra, të cilat mund të vlerësohen përmes modeleve ekonometrike. Ndërtimi i modeleve dhe regreseve shkon në përgjigje të çështjes nëse qëndrojnë për këtë rast shigjetat që ilustrojnë ndikimin e variablit të pavarur (s hkaku) mbi atë të varurin (pasoja).12

Skema mund të paraqitet në formën e një figure siç është bërë më poshtë për hipotezat në studim. Siç bie në sy (referoju figurave në vijim), ajo është e kompozuar në dy zona qartësisht të dallueshme: bota e teorisë ose zona e koncepteve dhe bota e vëzhgimit ose zona e variablave. Të pjesa e botës së teorisë analizohet në mënyrë abstraktë koncepti dhe lidhja apo marrëdhënia e tij me konceptet e tjera. Për të bërë këtë, në përgjithësi ndihmon rishikimi i literaturës së fushës së studimit dhe analiza e kërkuesit mbështetur në përvojën apo ekspëriencën e tij. Kur flasim për lidhje mes konceptesh i referohemi lidhjes logjike mes tyre, e cila çon në drejtimin e shkakësinë mes koncepteve dhe drejtimin e lidhjes. Drejtimi i shkakësisë i ndan faktorët në faktorë shkaktarë dhe në faktorë që pësojnë një luhatje që korrespondon me ndryshimin e faktorit shkak, ndërsa drejtimi i lidhjes ka të bëjë me marrëdhënien pozitive apo negative mes faktorëve. Po t’i referohemi figurës, do vërehet një shigjetë që buron nga faktorët e pavarur drejtë faktorit të varur: nga shkaqët të pasoja.

Zona e dytë i referohet botës së vëzhgimit ose variablave, e cila nënkupton mënyrën se si është kaluar nga bota e koncepteve teorike të bota e observimit. Ky është një nga kalimet më delikatë në kërkime, sepse matja jo e drejtë e koncepteve mund të çojë në deformime të kërkimit dhe shmangie nga realiteti. Në figurë e mëposhtme, kalimi nga teoria të vëzhgimi është simbolizuar me shigjeta që burojnë nga koncepti dhe zbresin të variablat përkatës. Nëse në botën e teoris ë flasim për koncepte dhe faktorë shkak dhe pasojë, në botën e vëzhgimit preferohet të flitët me gjuhën e variablave të varur dhe të pavarur. Shënimi i varur dhe i pavarur është vendosur në figurë poshtë çdo variabli dhe drejtimi i shigjetave përsërit atë të shkakut dhe të pasojës të bota e teorisë. Këtu është preferuar që variablat të shpjegohen edhe sa i përket mënyrës së matjes dhe simboli i përdorur, ndaj figura është zgjatur poshtë me dy shirita të tjerë horizontal. Në fakt, nga këtu buron edhe pozicioni i variablave në një model: variabli i varur është në anën e majtë të barazimit, ndërkohë që variabli i pavaruar është në anën e djathtë të tij.

12 Shiko figurën e skemës së shprehjes së konceptëve në variabla më poshtë.

56

Partneritetet publik-privat dhe faktorët kritikë të suksesit në Implementimin e tyre në Shqipëri Elsa TOMJADisertacion

Tabela 6. Shprehja e koncepteve në variabla

BOTA E TEORISË--KONCEPTET

Forma e investimi

Implementimi i projektit

Efektiviteti në prokurim

Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike

Faktorët ligjor dhe social

Agjenti

Pasoja ←Shkaku ←Shkaku ←Shkaku ←shkaku ←shkaku| | | | | |↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

BOTA E VËZHGIMIT--VARIABLAT

Çfarë formë investimi është zgjedhur?

Pyetjet: Fizibiliteti i projektit, Niveli i konkurrencës, Ndarja e duhur e risqeve, Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve, Përkushtimi i sektorit privat në partneritet

Pyetjet:Politikat fiskalePolitika ekonomike mbështetëse, Kushtet e favorshme makroekonomike, Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive

Pyetjet: Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit, Monitorimi i kontratave të PPPve, Mirëqeverisja e konçesionëve, Transparenca në proçesin e prokurimit,Përkushtimi i sektorit publik në partneritet

Pyetjet: Kuadri ligjor adekuat, Niveli i korrupsionit, Potenciali dhe aftësitë e palës private, Mbështetja sociale nga komuniteti

Cili agjent, institucion publik apo biznesi?

i varur ←i pavarur ←i pavarur ←i pavarur ←i pavarur ←i pavarur

MATJA

Dummy:0 – prokurim publik i zakonshëm;1 – partneritet publik-privat

Pyetje shkallëzimit bipolar ose Liker

Plotësisht i parëndësishëm [1]– [2] – [3] – [4] – [5] – [6] – [7] Plotësisht i rëndësishëm

Dummy:0 – institucione publike;1 – biznëse private

57


SIMBOLI form_inv = imp_proj + efek_prok + kusht_përsh + fakt_ligj_soc + agjent

58



Hipoteza e dytë formulohet kështu: Sa më i lartë të jetë niveli i implementimit të projektit, aq më shumë rritën shanset për të përqafuar formën e investimit përmes partneritetit publik-privat

Nga mënyra se si është formuluar kjo hipotezë kuptohet lehtësisht se cili është faktori shkak dhe cili pasojë. Kështu, niveli i implementimit të projektit është faktori shkak, ndërsa forma e investimit është faktori pasojë.

Në figurën e më lartë është ilustruar skema e shprehjes koncepteve në variabla dhe drejtimi i lidhjes për formën e investimit. Zona e sipërme përfaqësohet nga konceptet, të cilët deduktohen nga teoria ose logjika e kërkuesit, mbështetur edhe në përvojën e tij, ndërsa të zona e poshtme janë pozicionuar variablat nga bota e vëzhgimit, matja e tyre, pyetja në pyetësor dhe simboli i tyre.

Koncepti “forma e investimit” është matur me një variabël dummy ose dikotomik, ku me 0 është shënuar forma e investimit përmes prokurimit publik, ndërsa me 1 është shënuar forma e investimit përmes partn eriteti publik-privat. Simboli për të është form_inv.

Koncepti “implementimi i projektit” është matur si kombinim i 5 variablave kategorikë të renditur të formës së shkallëzimit bipolar nga 1 në 7. Simboli i këtij variabëli është imp_proj. Pritet që sa më i lartë të jetë niveli apo shkalla e implementimit të projektit, aq më e lartë është edhe mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat.

Koncepti “efektiviteti në prokurim” është matur si kombinim i 4 variablave të shkallëzimit bipolar, liker nga 1 në l7. Simboli i këtij variabëli është efek_prok. Pritet që me rritjen e nivelit të efektivitetit në prokurim, të rritet mundësia për të zgjedhur alternativën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

Në këtë mënyrë formulohet hipoteza: Sa më i lartë të jetë niveli i efektivitetit në prokurim, aq më e madhe është mundësia që investimi do jetë partneriteti publik-privat.

“Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike” është koncepti tjetër i përfshirë në këtë analizë, i cili është matur si kombinim i 5 variablave të shkallëzimit bipolar, liker nga 1 në 7. Simboli për këtë variabël është kusht_përsh. Nga logjika pritet që sa më e lartë të jetë shkalla e kushteve të përshtatshme politike dhe ekonomike, aq më e lartë është mundësia që forma e investimit të jetë partneritet publik-privat. Në këtë mënyrë formulohet hipoteza: Sa më i lartë të jetë niveli i kushteve të përshtatshme politike dhe ekonomike, aq më e madhe do jetë mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat.

Koncepti “delegimi” është integruar si shpjegues i zbatimit të parimeve të MFK-së. Punonjësi është pyetur përmes një pyetje të shkallëzimit bipolar. Konkretisht: Sa funksionon në praktikë delegimi i detyrave në njësinë tuaj? Është përdorur simboli deleg për këtë variabël. Kështu formulohet hipoteza: Sa më i lartë të jetë niveli i delegimit të detyrave dhe të përgjegjësive, aq më i plotë do të jetë zbatimi i parimeve.

“Faktorët ligjor dhe social” është deduktuar nga teoria si një faktor tjetër që pretendohet se mund të shpjegojë zbatimin e parimeve. Nga bota e vëzhgimit janë përzgjedhur 4 pyetje të shkallëzimit bipolar për të matur këtë koncept. Pritet që një nivel i lartë i këtij faktori, të çojë në përqafimin e formës së investimit përmes partneritetit publik-privat. Ky variabël ka simbolin fakt_ligj_soc. Në këtë mënyrë formulohet hipoteza: Sa më i lartë të jetë niveli i faktorëve ligjor dhe social, aq më i lartë do të jetë gjasa që forma e investimit të jetë partneritet publik-privat..

59



Koncepti “agjenti” është deduktuar nga teoria edhe përvoja si një faktor pretendent për shpjegimin e formës së investimit. Ky koncept është matur me një variabël dummy. ku me 0 është shënuar kur agjenti është institucion publik, ndërsa me 1 është shënuar kur agjenti është biznes privat. Simboli për të është agjent. Lidhja mes këtyre dy koncepteve pritet të jetë pozitive. Kështu, formulohet hipoteza: Nëse agjenti është privat, atëherë pritet që gjasat të rritën për të përdorur formën e investimit përmes partneritetit publik-privat.

Pra forma funksionale e përgjithshme që kërkohet të vlerësohet është:

form_inv = f (imp_proj, efek_prok, kusht_përsh, fakt_ligj_soc, agjent).

Analiza konceptuale, mënyra e matjes së variablave si dhe trajta funksionale ndihmojnë në përzgjedhjen e modelit të përshtatshëm. Përmes modelit do të kontrollohen efektët e mundshme të secili faktor që ushtron mbi formën e investimit.

3.5 MODELI LOGJISTIK

Marrëdhënia mes formës së investimit dhe faktorëve të pavarur vlerësohet përmes regresionit logjistik. Në regresionin logjistik, në vend të përcaktimit të vlerës së variablit të varur Y nga një variabël i pavarur X ose disa variabla të pavarur, në përcaktojmë probabilitetin e variablit të varur Y mbështetur në vlerat e njohura të variablit/ave të pavarur. Ky lloj regresi ka ngjashmëri me regresin në formën e një ekuacioni linear. Në formën e thjeshtuar, kur është vetëm një variabël i pavarur, forma e ekuacionit të regresionit logjistik që vlerëson probabilitetin e Y-it jepen kështu:

P(Y )= 1

1 +e−−(β0 +β1 X1)

ku P(Y) është probabiliteti që të ndodhi një atribut i caktuar i Y, e është baza e logaritmit natyror dhe βi janë koefiçientët nga një kombinim linear të ngjashëm me një regresion të thjeshtë linear. Në fakt, shprehja brenda kllapave është ekuacioni i një regresioni linear: konstantja β0, një variabël i varur X1

dhe koefiçienti pranë variablit të pavarur β1. Regresioni logjistik mund të jetë edhe me shumë variabla të pavarur, i cili mund të shkruhet kështu:

P(Y )= 1

1 +e−−(β0 +β1 X1+β 2 X2+…+βn X n )

Pavarësisht nga ngjashmëritë midis regresionit linear dhe regresionit logjistik, është një arsye bindëse se përse nuk mund të përdoret regresioni linear direkt në një situatë në të cilën variabli i varur është kategorik. Arsyeja është se një nga supozimet e regresionit linear është që, lidhja mes variablave është lineare. Që një regresion linear të jetë i vlefshëm, të dhënat e vëzhguara duhet të manifestojnë një lidhje lineare. Kur variabli i varur është kategorik, ky supozim bie. Regresioni logjistik mbështet në këtë princip: ai shpreh ekuacionin multivariat ose thënë ndryshe regresioni linear shumëfaktorial në terma të logaritmuar (njohur si logjistik) dhe kjo kapërcen problemin e shkeljes së supozimit të linearitetit.

60



Ekzistojnë disa mënyra për të shkruar një regresion logjistik, por më lart është shkruar trajta në formën e probabilitetit të ndodhjes së një atributi të caktuar i Y. Në këtë mënyrë, vlerat e rezultateve të nxjerra variaojnë ndërmjet 0 dhe 1. Një vlerë pranë 0 do të thotë se atributi i caktuar i Y është e vështirë të ndodhë, ndërsa një vlerë pranë 1 do të thotë se ai atribut i Y ka mundësi të ndodhë. Ashtu si në regeresionin linear, secili variabël i pavarur në ekuacionin e regresionit logjistik ka koefiçientin e vetë. Këto koefiçientë vlerësohen duke u mbështetur të zotërimi i vlerave të variablave të pavarur nga bota e vëzhgimit. Në këtë rast, vlerat e koefiçientëve vlerësohet duke përdorur metodën e përngjasimit maksimal, e cila përzgjedh koefiçientët që i bën vlerat e vëzhguara sikur të kenë ndodhur.

Supozimet e regreseve logjistike janë:

1) Lineariteti: në regresionët e zakonshme supozohet lidhja lineare e variablit të varur me atë të pavarurin. Në regresionin logjistik variabli i varur është kategorik dhe kështu ky supozim shkelet. Siç u shkrua më lartë, kjo është pse përdoret log (logit) i të dhënave. Supozimi i linearitetit në regresion logjistik, në këtë mënyrë, supozon ekzistëncën e një lidhje lineare midis çdo variabli të pavarur të vazhdueshëm dhe logit të variablit të varur. Në programet kompjutërike ekziston një proçedurë për kontrollin e këtij supozim.

2) Pavarësia e termit të gabimit: ky supozim përkon me atë të regresionit të zakonshëm. Në thelb ky supozim nënkupton që situata e të dhënave nuk duhet të kenë lidhje; për shëmbull, nuk maten të njëjtët përsona në pika të ndryshme të kohës. Shkelja e këtij supozimi çon në mbishpërndarjen.

3) Multikolinariteti: multikolinariteti është një problem që ka të bëjë me lidhjen e variablave të pavarur me njëri-tjetrin. Në thelb, variablat e pavarur nuk duhet të kenë një korrelacion tepër të lartë. Ky supozim mund të kontrollohet mes të tjerash edhe nga VIF (Variance Influence Factor).

Kur variabli i varur ka më shumë se dy atributë, atëherë modeli nuk mund të jetë logjistik, por modeli logjistik multinominal. Modeli logjistik multinominal është i ngjashëm me modelin logjistik, ku mes të tjerave dallojnë në mënyrën e interpretimit të parametrave të regresionit.

61

KAPITULLI 4

REZULTATE DHE INTEPRETIME

4.1 ANALIZA PËRSHKRUESE

Siç është diskutuar edhe në kapitullin e Metodologjisë së kërkimit, në pyetësor janë përdorur 18 pyetje të shkallëzimit bipolar me vlera nga 1 në 7. Këto pyetje janë:

Përkushtimi i sektorit publik në partneritet; Përkushtimi i sektorit privat në partneritet; Mbështetja sociale nga komuniteti; Potenciali dhe aftësitë e palës private; Fizibiliteti i projektit; Ndarja e duhur e risqeve; Transparenca në proçesin e prokurimit; Niveli i konkurrencës; Deponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPP-ve; Mirëqeverisja e konçesionëve; Niveli i korrupsionit; Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit; Monitorimi i kontratave të PPPve; Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive.

Përveç këtyre pyetjeve, janë përdorur edhe disa pyetje, dy prej të cilave janë:

Cili është agjenti që po plotëson pyetësorin? Kjo pyetje është koduar me simbolin agjenti dhe merr dy vlera, 0 kur pyetësori plotësohet nga institucioni publik dhe 1 kur plotësohet nga një agjent privat.

Cila alternative për investimet publike ju duket më efiçentë: Prokurimi publik, apo partneriteti publik-privat? Simboli për këtë pyetje është form_inv dhe merr dy vlera, 0 kur është prokurim publik dhe 1 kur është partneriteti publik-privat.

Tabela 7 informon mbi shpërndarjen e përgjigjeve sipas agjentit dhe formës së investimit. Kështu, shihet se “Mirëqeverisja e konçesionëve” ka marrë vlerën më të lartë (6.3 nga 7 gjithsej), ndërkohë që më të ultën e ka marrë “Politikat fiskale” (4.3 nga 7 gjithsej). Për agjentin publik (vlera 0) më i vlerësuar është “Përkushtimi i sektorit privat në partneritet” (6.1 nga 7 gjithsej), ndërkohë që për agjentin privat, më i vlerësuar është “Mirëqeverisja e konçesionëve”, duke marrë vlerën 6.4 nga 7 gjithsej.



Tabela 7. Krahasimi i mesatareve të përgjigjeve sipas agjentit dhe formës së investimit

Agjenti Forma e

investimit

.00 1.0

0

.00 1.00 Total

Mirëqeverisja e konçesionëve 5.9 6.4 6.0 6.4 6.3

Potenciali dhe aftësitë e palës private 6.1 6.1 5.8 6.3 6.1

Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit 5.3 6.3 5.6 6.1 6.0

Përkushtimi I sektorit privat në partneritet 6.1 5.8 5.5 6.2 5.9

Monitorimi I kontratave të PPPve 5.8 5.9 5.5 6.1 5.9

Kuadri Ligjor adekuat 5.8 5.7 5.1 6.1 5.8

Fizibiliteti I projektit 5.9 5.7 5.2 6.1 5.8

Transparenca në proçesin e prokurimit 5.5 6.0 5.1 6.2 5.8

Niveli I korrupsionit 5.6 5.8 5.6 5.8 5.7

Përkushtimi I sektorit publik në partneritet 5.2 5.4 4.8 5.7 5.4

Niveli I konkurrencet 5.8 5.1 4.8 5.7 5.4

Ndarja e duhur e risqeve 5.4 5.1 4.3 5.6 5.2

Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e

PPPve5.7 4.9 4.7 5.5 5.2

Mbështetja sociale nga komuniteti 4.8 4.8 4.5 5.0 4.8

Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive 4.9 4.8 4.5 5.0 4.8

Politika ekonomike mbështetëse 4.7 4.5 3.9 5.0 4.6

Kushtet e favorshme makroekonomike 4.7 4.6 4.0 4.9 4.6

Politikat fiskale 4.4 4.2 3.4 4.8 4.3

Me të njëjtën logjikë mund të flitët edhe për rastin e “Forma e investimit”. Të intervistuarit që kanë zgjedhur prokurimin publik si formë investimi, kanë vlerësuar “Mirëqeverisjen e konçesionëve” më lartë se çdo variabël tjetër. Me të njëjtën logjikë kanë ecur edhe grupi që kanë thënë se investimi përmes partneritetit publik-privat është një formë investimi, duke nxjerrë “Mirëqeverisjen e konçesionëve” si variablin më të vlerësuar (6.4 nga 7 gjithsej).

Për kontrast me variablin më të vlerësuar, “Politika fiskale” është variabli më pak i vlerësuar nga të intervistuarit, duke marrë një mesatare prej 4.3 nga 7 gjithsej. Nëse kjo mesatare shihet grup brenda grupeve të agjentit dhe formës së investimit, atëherë mund të thuhet se edhe në ato kategori, ky variabël mban vlerën më të vogël. Konkretisht, mesatarja e agjentëve publik për “Politikën fiskale” është 4.4, ndërkohë që ajo e agjentit privat është akoma më e ulët, 4.2. Për format e investimit

63



merren dy mesatare, në dukje shumë të ndryshme nga njëra tjetra (3.4 për formën e investimit në prokurimin publik dhe 4.8 për formën e investimit në partneritetin publik-privat).

Me interesin për të hetuar për ndonjë ndryshim midis grupeve, është ekzekutuar testi t. Këtë synon të përmblidhi Tabela 8, në të cilën në vend të vlerave raportohen vetëm shkronja të mëdha. Për më shumë, shkronja raportohet vetëm në rastet kur diferenca mes mesatareve është e rëndësishme për 95% nivel sigurie statistikore.

Bie në sy se mesataret e “Transparenca në proçesin e prokurimit”, “Niveli i konkurrencës”, “Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve”, “Mirëqeverisja e konçesionëve” dhe “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit” janë statistikisht të ndryshme mes dy llojeve të agjentëve. Madje, për rastin “Niveli i konkurrencës” dhe “Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve” rezulton se diferenca e mesatareve mes grupeve të agjentëve është e rëndësishme dhe më e lartë për agjentin publik se sa ai privat.

Për grupet e formës së investimit, ka rezultuar se diferenca e mesatareve mes grupeve është e rëndësishme për të gjithë variablat, përveç “Niveli i korrupsionit”. Për më shumë, mesatarja më e lartë është në të gjitha këto raste ka rezultuar në rastin e partneritetit publik-privat (vlera 1 e formës së investimit).

Tabela 8. Testimi i dallimeve mes mesatareve të grupeve

Comparisons of Column Meansa

Agjenti Forma e investimit.00 1.00 .00 1.00(A) (B) (A) (B)

Politikat fiskale APolitika ekonomike mbështetëse AKushtet e favorshme makroekonomike AKuadri Ligjor adekuat APërkushtimi I sektorit publik në partneritet APërkushtimi I sektorit privat në partneritet AMbështetja sociale nga komuniteti APotenciali dhe aftësitë e palës private AFizibiliteti I projektit ANdarja e duhur e risqeve ATransparenca në proçesin e prokurimit A ANiveli I konkurrencet B ADisponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

B A

Mirëqeverisja e konçesionëve A ANiveli I korrupsionitMirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit A AMonitorimi I kontratave të PPPve AMbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive A

64



Results are based on two-sided tests assuming equal variances with significance level .05. For each significant pair, the key of the smaller category appears undër the category with larger mean.a. Tests are adjustëd for all pairwise comparisons within a row of each innermost subtable using the Bonferroni correction.

4.2 ANALIZA FAKTORIALE

Mbështetur në literaturën e fushës janë evidentuar variablat që ndikojnë në suksesin e implementimit të partneritetit publik-privat. Kështu pra se variablat përshkruajnë anë të veçanta të konceptit të “partneriteti publik-privat”, i cili është një koncept i gjerë dhe nuk mund të matët me një matës të vetëm. Supozojmë se variablat e përfshirë në “partneritetin publik-privat” mund të grupohen dhe përmblidhen në një numër më të vogël faktorësh.

Duke qënë një grup me një numër mesatar variablash dhe relativisht të përcaktuar mirë, qëllimi primar do të jetë zbulimi i konstruktëve që qëndrojnë poshtë tyre pa nënvlerësuar reduktimin e të dhënave.

Si variabla kryesorë, ndikues apo shënues, që reflektojnë në mënyrë më adekuatë faktorin(ët) e supozuar, zgjedh variablat “Fizibiliteti i projektit”, “Politika fiskale”, “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit” dhe “Kuadri ligjor adekuat”.

PËR TË VERIFIKUAR SUPOZIMET STATISTIKORE TË NORMALITETIT DHE LINEARITETIT SHQYRTOJMË SË PARI MATRICËN E KORRELACIONËVE MIDIS TË 18 VARIABLAVE

Kontrolli statistikor i matricës së korrelacionit na tregon se 82 nga 153 korrelacionë (54%) janë të rëndësishme në nivelin 0.01. Kjo është një bazë shumë e mirë për vazhdimin e një ekzaminimi empirik të analizës faktor. Rreshti i fundit raporton për numrin e korrelacionëve të rëndësishme për secilin variabël. Shihet se “Kuadri ligjor adekuat”, “Fizibiliteti i projektit”, “Ndarja e duhur e risqeve” dhe “Niveli i korrupsionit” kanë numrin më të madh të koefiçientëve të korrelacionëve të rëndësishëm, me 12 koefiçientë të tillë, ndërsa “Kushtet e favorshme makroekonomike” dhe “Mirëqeverisja e konçesionëve” kanë numrin më të vogël, vetëm 5. Variablat që nuk kanë asnjë korrelacion të rëndësishëm janë kandidatë që të mos jenë pjesë e asnjë faktori, ndërsa ata që kanë numër shumë të lartë korrelacionësh janë kandidatë për të qënë pjesë e disa faktorëve.

Vëzhgimi tregon gjithashtu se ka 53 korrelacionë me vlerë më të madhe se 0.3 që janë të nevojshëm për të vazhduar kryerjen e analizës së faktorit. Kontrolli i matricës së korrelacionit na tregon gjithashtu se korrelacioni më i lartë është midis variablëve “Ndarja e duhur e risqeve” dhe “Fizibiliteti i projektit” me vlerë 0.585, duke na sinjalizuar se jemi larg të qënët i kujdesshëm, sepse mund të kemi prani të multikolinearitetit. Kujtoj se koefiçienti i korrelacionit më i madh se 0.8 konsiderohet serioz për multikolinaritët. Përcaktori i matricës R është 0.00127224 pra më i madh se

65



0.00001. Duke përdorur orientuesin e thjeshtë të zbulimit të multikolinearitetit (që përcaktori i matricës R duhet të jetë më i madh se 0.00001) nuk sinjalizohet prani e theksuar e multikolinearitetit.

Korrelacionet e pjesshme ndërmjet variablave të treguara në matricën e anti-imazhit ose të korrelacionëve të pjesshme (Tabela ) janë të ulët. Korrelacioni i pjesshëm më i lartë që gjendet në matricë prej 0.3696 është poshtë kufirit me vlerën 0.7 të pranuar që një korrelacion i pjesshëm të konsiderohet i lartë. Kjo tregon se variablat nuk shpjegojnë njëri-tjetrin, por ata shpjegojnë faktorët në të cilët mund të përfshihen. Duke qënë se nuk kemi prani të multikolinearitetit midis variablave, shanset që analiza e faktorit të jetë e suksesshme janë të larta.

Testi Bartlett për barazinë e variancave të variablave (Tabela 9), del i rëndësishëm në nivelin statistikore 0.0001, pra korrelacionet ndërmjet variablave janë (në përgjithësi) shumë të ndryshme nga zero, kështu që variablat mund të formojnë grupe ose faktorë.

Tabela 9. Treguesi KMO dhe testi Bartlett

KMO and Bartlett's TestKaiser-Meyer-Olkin Treguesi i përshtatshmerise se mostrës.

.750

Bartlett's Test of Sphericity

Approx. Chi-Square 867.818Df 153Sig. .000

Treguesi i përshtatshmërisë së mostrës (KMO) për gjithë mostrën është 0.750 (Tabela 10), që interpretohet se mostra është mesatare sa i takon përshtatshmërisë për llojin e analizës që po kryhet.

Përdoret metodën ose teknikën Principal Component Analysis për të nxjerr faktorin, pasi synohet të identifikohen faktorët e llogaritur për variancën maksimale të variablave.

Janë përdorur tre kritere për nxjerrjen e numrit ‘më të arsyeshëm’ të faktorëve,

1) kriterin e përqindjes së variancës që nxirret ose kriteri i variancës së shpjeguar, 2) testin e pjerrësisë dhe 3) kriterin e vlerave karakterisike.

Sipas përqindjes së variancës që nxirret (Tabela11), mund të mbahen 3 deri në 4 komponentë (faktorë). Mbajtja e 3 komponentëve do të thotë se ata shpjegojnë 49.698% të variancës totale, ndërsa mbajtja e 4 komponentëve do të thotë se ata shpjegojnë 56.474% të variancës totale. Nuk ka një prag apo kufi të pranuar për t’u aplikuar në të gjitha studimet, por në studimet në shkencat sociale pranohet përgjithësisht pragu 60% i shpjegimit të variancës totale nga faktorët e nxjerrë. Në rastin e mbajtjes së 3 komponentëve ky kriter nuk plotësohet, por as në rastin e 4 komponentëve. Mirëpo, kalimi nga 4 komponentë në 5, çon në rritje të variancës totale vetëm me 5.738%, që konsiderohet si masë shumë e vogël.

66



Tabela 10. Varianca totale e shpjeguar, metoda Principal Component Analysis (vetëm një pjesë)

Total Variance ExplainëdComponent

Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared Loadings

Rotation Sums of Squared Loadings

Total % of Variance

Cumulative %

Total % of Variance

Cumulative %

Total % of Variance

Cumulative %

14.785 26.581 26.581 4.78

526.581 26.581 3.09

417.188 17.188

22.302 12.791 39.372 2.30

212.791 39.372 2.64

814.712 31.900

31.859 10.326 49.698 1.85

910.326 49.698 2.47

213.733 45.633

41.220 6.776 56.474 1.22

06.776 56.474 1.95

110.841 56.474

5 1.056 5.868 62.3416 1.033 5.738 68.080... ... ... ...18 .223 1.237 100.000Extraction Method: Principal Component Analysis.

67



Figura 8. Ilustrimi grafik i vlerave karakteristike për komponentët (faktorët)

Diagrama e pjerrësisë (Figura 6) e ka pikën e infleksionit të komponenti apo faktori i katërt, pra sugjeron mbajtjen e 4 komponentëve apo faktorëve.

Kriteri i vlerave karakteristike sugjeron mbajtjen e 6 faktorëve me vlera karakteristika më të madhe se 1. Teorikisht, në shumë studime nuk merret për bazë vetëm ky kriter. Madje, ka raste studimesh që këtë kriter nuk e mbështësin shumë, pasi ai mbështetet vetëm në logjikën e vlerave karakteristike të komponentëve.

Përfundimisht, dy kriteret e para sugjerojnë mbajtjen e 4 komponentëve, ndërsa kriteri i tretë sugjeron mbajtjen e 6 komponentëve. Këtu do të mbahen parasysh sugjerimet e dy kritereve të para, pra është mbështetur ideja e mbajtjes së 4 komponentëve apo faktorëve.

Nga Tabela shikojmë rëndësinë relative të secilit faktor (eigenvektoret). Faktori i parë shpjegon 26.581% të variancës totale, faktori i dytë 12.791%, faktori i tret 10.326%, ndërsa faktori i katërt 6.776%. U zgjodhën 4 faktorë që do të thotë se zgjidhja faktor përmban informacionin e 56.474% të variablave origjinale.

Tabela 11. Matrica e komponentëve të parrotulluar

Component Matrixa

68



Component Communalities1 2 3 4 Extraction

Fizibiliteti i projektit .690 0.631Ndarja e duhur e risqeve .666 0.602Kuadri Ligjor adekuat .607 0.560Monitorimi I kontratave të PPPve .575 0.582Niveli I konkurrencet .567 .480 0.664Niveli I korrupsionit .567 -.446 0.585Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

.553 -.457

0.537

Përkushtimi I sektorit privat në partneritet .544 0.445Mbështetja sociale nga komuniteti .541 0.522Transparenca në proçesin e prokurimit .523 .412 0.504Përkushtimi I sektorit publik në partneritet .508 0.407Potenciali dhe aftësitë e palës private .475 0.551Politikat fiskale .426 .712 0.709Politika ekonomike mbështetëse .407 .667 0.660Kushtet e favorshme makroekonomike .616 0.649Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive .405 0.443Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit .409 .626 0.672Mirëqeverisja e konçesionëve .488 0.442

Extraction Method: Principal Component Analysis.a. 4 components extractëd.

Nga matrica e komponentëve të parrotulluar (Tabela 11) shihet se jo të gjithë variablat kanë nga një ngarkesë të rëndësishme. Ngarkesa ‘të mëdha’ ose ‘të rëndësishme’ konsiderohen ngarkesat me vlerë më të madhe se 0.5, megjithëse në matricën e parrotulluar të komponentëve nuk janë nxjerrë ngarkesat më të vogla se 0.4 për të parë peshat relative dhe distancën e tyre në rastin e ndërngarkesave. Gjithashtu variablat (nënfaktorët) janë renditur nga ata me ngarkesa me vlera më të mëdha tek ata me ngarkesa me vlera më të vogla. Kjo është bërë për të lehtësuar interpretimin.

Variablat “Potenciali dhe aftësitë e palës private”, “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive” dhe “Mirëqeverisja e konçesionëve” nuk ka asnjë ngarkesë të rëndësishme. Vetëm 15 variabla nga 18 variabla gjithsej kanë nga një ngarkesë të rëndësishme në vetëm një komponent (faktor). Por asnjë prej variablave nuk kanë ngarkesë të rëndësishme në më shumë se një komponent, pra kanë ndërngarkim.

Vlerat e përbashkësive tregojnë se të gjithë variablat kanë përbashkësi më të madhe se 0.40, pra çdo variabël origjinal ndan me të gjithë variablat e tjerë të përfshirë në analizë më shumë se 40% të variancës. Pra të gjithë variablat kanë përbashkësi të mjaftueshme dhe me cilësi të mirë për t’u përfshirë në analizë.

Rispecifikimi i modelit të faktorit nëpërmjet rrotullimit ortogonal VARIMAX tregon se ka ndryshime të mëdha në përqindjen e variancës që shpjegon çdo faktor, ndryshime të cilat, i kanë bërë

69



faktorët mjaft të krahasueshëm sa i takon variancës që shpjegon secili. Intervali i diferencës së variancës midis komponentit të parë dhe të katërt nga 19.805% është zvogëluar në 6.347%. Pra rishpërndarja e variancës totale midis faktorëve është e dobishme për të marrë një zgjidhje më të qartë të faktorit.

Tabela 12. Diferenca e variancës midis komponentëve para dhe pas rrotullimit

Component

Extraction Sums of

Squared Loadings

Rotation Sums of

Squared Loadings Difference

1 26.581 17.188 9.39

2 12.791 14.712 -1.92

3 10.326 13.733 -3.41

4 6.776 10.841 -4.07

Diferenca Komponent 1-4 19.805 6.347 13.5

Nga shqyrtimi i matricës së komponentëve të rrotulluar, shihet se rrotullimi i faktorëve sipas VARIMAX e ka qartësuar shumë zgjidhjen e faktorëve. Tani të gjithë variabla gjithsej kanë nga një ngarkesë të rëndësishme, të paktën në një nga katër komponentët apo faktorët e nxjerrë. Variabli “Potenciali dhe aftësitë e palës private” ka dy ngarkesa, por vetëm të komponenti i katërt ka ngarkesë të rëndësishme, pra ka ndërngarkim.

Këtu dallohen faktorët që përbëjnë një komponent. Përkatësisht:

1) Komponenti ose faktori i parë përbëhet nga 5 variabla, të cilët janë: “Niveli i konkurrencës”, “Fizibiliteti i projektit”, “Ndarja e duhur e risqeve”, “Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve” dhe “Përkushtimi i sektorit privat në partneritet”. Ky komponent do të emërtohet Implementimi i projektit.

2) Komponenti ose faktori i dytë përbëhet nga 4 variabla, të cilët janë: “Politikat fiskale”, “Politika ekonomike mbështetëse”, “Kushtet e favorshme makroekonomike” dhe “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive”. Ky komponent do të emërtohet Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike.

3) Komponenti ose faktori i tretë përbëhet nga 5 variabla, të cilët janë: “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit”, “Monitorimi i kontratave të PPPve”, “Mirëqeverisja e konçesionëve”, “Transparenca në proçesin e prokurimit” dhe “Përkushtimi i sektorit publik në partneritet”. Ky komponent do të emërtohet Efektiviteti në prokurim.

4) Komponenti ose faktori i katërt përbëhet nga 4 variabla, të cilët janë: “Kuadri ligjor adekuat”, “Niveli i korrupsionit”, “Potenciali dhe aftësitë e palës private” dhe “Mbështetja sociale nga komuniteti”. Ky komponent do të emërtohet Faktorët ligjor dhe social.

Përfundimisht, janë 4 faktorë që matin suksesin e partneritetit publik-privat në Shqipëri, të cilët janë: “Implementimi i projektit”, “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike”, “Efektiviteti në prokurim” dhe “Faktorët ligjor dhe social”. Tabela 14. Matrica e komponentëve të rrotulluar

70



Rotated Component Matrixa

Component1 2 3 4

Niveli I konkurrencet .753Fizibiliteti I projektit .740Ndarja e duhur e risqeve .703Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

.653

Përkushtimi I sektorit privat në partneritet .601Politikat fiskale .820Politika ekonomike mbështetëse .791Kushtet e favorshme makroekonomike .767Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive .610Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit .742Monitorimi I kontratave të PPPve .678Mirëqeverisja e konçesionëve .664Transparenca në proçesin e prokurimit .525Përkushtimi I sektorit publik në partneritet .503Kuadri Ligjor adekuat .636Niveli I korrupsionit .630Potenciali dhe aftësitë e palës private .425 .582Mbështetja sociale nga komuniteti .537Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.a. Rotation converged in 9 itërations.

Tabela me sipër Error: Reference source not foundinformon mbi koefiçientët e korrelacionit të komponentëve të nxjerrë nga analiza faktoriale para dhe pas zbatimit të rrotullimit VARIMAX. Me interes janë koefiçientët e diagonales së matricës, pasi aty jepet korrelacioni midis komponentëve respektiv. Kështu, vlera 0.669 tregon për korrelacionin e komponentit të parë para dhe pas rrotullimit. Interesant është fakti se koefiçienti i korrelacionit mes komponentit të katërt para dhe pas rrotullimit është negativ dhe në një masë të lartë (-0.889).

Tabela 13. Koefiçientët e korrelacionit të komponentëve para dhe pas rrotullimit

Component Transformation MatrixComponent 1 2 3 41 .669 .400 .436 .4512 -.148 .862 -.478 -.0853 -.635 .288 .717 -.0074 .358 .118 .260 -.889Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.

71



4.3 FAKTORËT E NXJERRË NGA ANALIZA FAKTORIALE

4.3.1 Pamje grafike e secilit grup variablash – faktoriPas analizë faktoriale, mund të bëhet analiza grafike e variablave të secilit faktor. Për të arritur këtë, në këtë çështje është diskutuar mbi kompozimin e faktorëve të analizës faktoriale, duke e shoqëruar me edhe me pamje grafike.

Grafiku në vijim ilustron kompozimin e faktorit “Implementimi i projektit” nga variablat e nxjerrë prej analizës faktoriale. Në pjesën e sipërme të grafikut është vendosur një bosht për kufijtë e luhatjes së vlerave të variablave. Në këtë mënyrë, të 18 pyetjet e integruar në analizën faktoriale janë të formës së shkallëzimit bipolar, ose të njohur ndryshe si shkalla liker, nga 1 deri në 7. Faktori “Implementimi i projektit” përbëhet nga 5 variabla, të cilët janë: “Niveli i konkurrencës”, “Fizibiliteti i projektit”, “Ndarja e duhur e risqeve”, “Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve” dhe “Përkushtimi i sektorit privat në partneritet”. Mesatarja më e lartë është arritur për variablin “Përkushtimi i sektorit privat në partneritet” me vlerë 5.9, ndërkohë që më e ulëta është arritur për variablat “Ndarja e duhur e risqeve” dhe “Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve” me vlerë 5.2. Diferenca mes vlerës më të lartë dhe më të ulët është 0.7 (= 5.9 – 5.2). Po ashtu, devijimi standard i këtyre mesatareve vlerësohet të jetë 0.3461. Kjo mund të përkthehet si një bashkëshoqërim i variablave, përsa kohë edhe mesataret e tyre nuk kanë diferenca të mëdha. Meqë kjo diferencë nuk është e konsiderueshme, atëherë pritet që edhe besueshmëria apo konsistenca mes variablave të jetë e lartë.

Perkushtimi i sektorit privat në partner-itet

Fizibiliteti i projektit

Ndarja e duhur e risqeve

Niveli i konkurrencet

Disponimi i nje personeli kopetent pjesmarres ne implementimin e PPPve

5.9

5.8

5.2

5.4

5.2

Aspak i rëndësishëm

1

Plotësisht i rëndësishëm

7

Figura 9. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Implementimi i projektit”

Pavarësisht se mesatarja e variablit “Niveli i konkurrencës” nuk është më e larta, në analizën faktoriale u vu re se ky variabël ka ngarkesën më të lartë me komponentin apo faktorin e parë, që u

72



emërtua “Implementimi i projektit”. Nga ana tjetër, “Disponim i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPP-ve” ka të njëjtën mesatare me variablin “Ndarja e duhur e risqeve” (5.2 nga 7 gjithësej), mirëpo analiza faktoriale e kanalizon variablin “Përkushtimi i sektorit privat në partneritet” si variablin me ngarkesën më të vogël për këtë komponent apo faktor.

Me të njëjtën logjikë është kompozuar edhe grafiku në vijim. Ai ilustron kompozimin e faktorit “Efektiviteti në prokurim” nga variablat e nxjerrë nga analiza faktoriale. Përsëri, në pjesën e sipërme të grafikut është vendosur një bosht për kufijtë e luhatjes së vlerave të variablave, për të krijuar një ide më të qartë për pozicionin e mesatareve të variablave. Në këtë mënyrë, të 18 pyetjet e integruar në analizën faktoriale janë të formës së shkallëzimit bipolar, ose të njohur ndryshe si shkalla liker, nga 1 deri në 7. Faktori “Efektiviteti në prokurim” përbëhet nga 5 variabla, të cilët janë: “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit”, “Monitorimi i kontratave të PPPve”, “Mirëqeverisja e konçesionëve”, “Transparenca në proçesin e prokurimit” dhe “Përkushtimi i sektorit publik në partneritet”. Mesatarja më e lartë është arritur për variablin “Mirëqeverisja e konçesionëve” me vlerë 6.3, ndërkohë që më e ulëta është arritur për variablin “Përkushtimi i sektorit publik në partneritet” me vlerë 5.4. Devijimi standard i këtyre mesatareve vlerësohet të jetë 0.3242. Po ashtu, diferenca mes vlerës më të lartë dhe më të ulët është 0.9 (= 6.3 – 5.4). Kjo mund të përkthehet si një bashkëshoqërim i variablave, përsa kohë edhe mesataret e tyre nuk kanë diferenca të mëdha. Meqë kjo diferencë nuk është e konsiderueshme, atëherë pritet që edhe besueshmëria apo konsistenca të jetë e lartë.

Perkushtimi i sektorit publik në partneritet

Transparenca ne procesin e prokurimit

Mireqeverisja e koncesioneve

Miremenaxhimi i kontratave te koncesionit

Monitorimi i kontratave te PPPve

5.4

5.8

6.3

6.0

5.9


1


7

Figura 10. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Efektiviteti në prokurim”

Pavarësisht se mesatarja e variablit “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit” nuk është më e larta, në analizën faktoriale u vu re se ky variabël ka ngarkesën më të lartë me komponentin apo faktorin, që u emërtua “Efektiviteti në prokurim”. Nga ana tjetër, “Përkushtimi i sektorit publik në

73



partneritet” ka mesataren më të ulët dhe kjo përkon edhe me faktin se ky variabël listohet me ngarkesën më të vogël me këtë komponenti.

Në ngjashmëri me dy grupvariablat e parë është kompozuar edhe grafiku e mëposhtëm. Ai ilustron kompozimin e faktorit “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike” nga variablat e nxjerrë nga analiza faktoriale. Ashtu siç u veprua me dy grafikët e mëparshëm, edhe këtu në pjesën e sipërme të grafikut është vendosur një bosht për kufijtë e luhatjes së vlerave të variablave, për të krijuar një ide më të qartë për pozicionin e mesatareve të variablave.

Në këtë mënyrë, të 18 pyetjet e integruar në analizën faktoriale janë të formës së shkallëzimit bipolar, ose të njohur ndryshe si shkalla liker, nga 1 deri në 7. Faktori “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike” përbëhet nga 4 variabla, të cilët janë: “Politikat fiskale”, “Politika ekonomike mbështetëse”, “Kushtet e favorshme makroekonomike” dhe “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive”. Mesatarja më e lartë është arritur për variablin “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive” me vlerë 4.8, ndërkohë që më e ulëta është arritur për variablin “Politikat fiskale” me vlerë 4.3. Devijimi standard i këtyre mesatareve vlerësohet të jetë 0.2322. Po ashtu, diferenca mes vlerës më të lartë dhe më të ulët është 0.5 (= 4.8 – 4.3). Kjo mund të përkthehet si një bashkëshoqërim i variablave, përsa kohë edhe mesataret e tyre nuk kanë diferenca të mëdha. Meqë kjo diferencë nuk është e konsiderueshme, atëherë pritet që edhe besueshmëria apo konsistenca të jetë e lartë.

Politikat fiskale

Politika ekonomike mbeshtetese

Kushtet e favorshme makroekonomike

Mbeshtetja e qeverise nepermjet garancive

4.3

4.6

4.6

4.8


1


7

Figura 11. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike”

Pavarësisht se mesatarja e variablit “Politikat fiskale” nuk ka mesataren më të lartë, madje për kontrast ka mesataren më të ulët, në analizën faktoriale u vu re se ky variabël ka ngarkesën më të lartë me komponentin apo faktorin që u emërtua “Kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike”.

74



Nga ana tjetër, “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive” ka mesataren më të lartë, ndërkohë që analiza faktoriale e kanalizon këtë variabël me ngarkesën më të vogël mes variablave të tjerë që kompozojnë këtë komponent.

Në vijim të logjikës së kompozimit të grafikëve të mësipërm është ndërtuar edhe grafiku i mëposhtëm. Ai ilustron kompozimin e faktorit “Faktorët ligjor dhe social” nga variablat e nxjerrë nga analiza faktoriale. Ashtu siç u veprua me grafikët e mëparshëm, edhe këtu në pjesën e sipërme të grafikut është vendosur një bosht për kufijtë e luhatjes së vlerave të variablave, për të krijuar një ide më të qartë për pozicionin e mesatareve të variablave. Në këtë mënyrë, të 18 pyetjet e integruar në analizën faktoriale janë të formës së shkallëzimit bipolar, ose të njohur ndryshe si shkalla liker, nga 1 deri në 7.

Faktori “Faktorët ligjor dhe social” përbëhet nga 4 variabla, të cilët janë: “Kuadri ligjor adekuat”, “Niveli i korrupsionit”, “Potenciali dhe aftësitë e palës private” dhe “Mbështetja sociale nga komuniteti”. Mesatarja më e lartë është arritur për variablin “Potenciali dhe aftësitë e palës private” me vlerë 6.1, ndërkohë që më e ulëta është arritur për variablin “Mbështetja sociale nga komuniteti” me vlerë 4.8. Devijimi standard i këtyre mesatareve vlerësohet të jetë 0.5423. Po ashtu, diferenca mes vlerës më të lartë dhe më të ulët rezulton të jetë 1.3 (= 6.1 – 4.8). Kjo mund të përkthehet si një dobësi e bashkëshoqërimit të variablave, përsa kohë edhe mesataret e tyre kanë diferenca të mëdha. Meqë kjo diferencë është relativisht e konsiderueshme, atëherë pritet që edhe besueshmëria apo konsistenca e këtyre variablave të jetë e lartë.

Kuadri ligjor adekuat

Mbeshtetja sociale nga komuniteti

Potenciali dhe aftesite e pales private

Niveli i korrupsionit

5.8

4.8

6.1

5.7


1


7

Figura 12. Ilustrimi grafik i përgjigjeve të variablave të faktorit “Faktorët ligjor dhe social”

Megjithëse mesatarja e variablit “Kuadri ligjor adekuat” nuk ka mesataren më të lartë, në analizën faktoriale u vu re se ky variabël ka ngarkesën më të lartë me komponentin apo faktorin, që u emërtua “Faktorët ligjor dhe social”. Nga ana tjetër, “Mbështetja sociale nga komuniteti” ka mesataren më të

75



ulët dhe kjo përkon edhe me faktin se ky variabël listohet me ngarkesën më të vogël me këtë komponenti tek analiza faktoriale.

4.3.2 Besueshmëria – Cronbach alphaAnaliza faktoriale nxori se 18 variablat duhet të grupohen në 4 grupe kryesore, madje ajo përcakton edhe se cilët janë ata faktorë që mund të matin të njëjtin konstrukt apo faktor. Mirëpo, lind pyetja “A është korrektë që variablat e grupuar prej analizës faktoriale matin të njëjtën gjë?” Me fjalë të tjera, kërkohet që të matët besueshmëria e variablave që përfshihen në një grup.

Besueshmëria e variablave vlerësohet përmes testit Cronbach alpha. Paketa e programit kompjutërik SPSS ka një komandë të veçantë për këtë test.13 Në vijim janë vlerësuar besueshmëritë për katër grupet e variablave.

Kujtoj se grupi i parë i emërtuar “Implementimit i projektit”, përbëhet nga këto variabla:

Niveli i konkurrencës; Fizibiliteti i projektit; Ndarja e duhur e risqeve; Disponimi i një përsoneli kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPP-ve; Përkushtimi i sektorit privat në partneritet.

Përmes analizës së besueshmërisë kërkohet që të shihet se sa përgjigjet e marra për këto variabla korrelojnë me njëri-tjetrin. Logjika sugjeron që, nëse është marrë një përgjigje e caktuar për një variabël, atëherë pritet që edhe përgjigja e dhënë për një variabël tjetër të po këtij grupi është shumë pranë përgjigjes së variablit të parë. Nëse plotësohet ky kusht, atëherë mund të themi se dy variablat matin të njëjtën gjë dhe besueshmëria mes tyre është e lartë. Në thelb, testi Cronbach alpha mat këtë shkallë besueshmërie.

Më poshtë, tabela Case Proçessing Summary raporton për numrin e pyetësorëve të përfshirë në vlerësimin e testit Cronbach alpha për faktorin “Implementimit i projektit”. Siç edhe duket, numri i rasteve të përjashtuar nga analiza është 0.

Case Proçessing SummaryN %

CasesValid 138 100.0Excludeda 0 .0Total 138 100.0

a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.

Tabela më e rëndësishme e testit të besueshmërisë është Reliability Statistics, pasi ajo raporton për shkallën e besueshmërisë brenda një numri të caktuar variablash. Shihet se për të matur besueshmërinë e këtij faktori janë përdorur 5 variabla dhe koefiçienti Cronbach Alpha del 0.788. Konsideruar parashtrimet për koefiçientin e besueshmërisë te kapitulli i Metodologjisë së kërkimit, mund të thuhet se 5 variablat matin drejtë faktorin “Implementimit i projektit”. Numri 0.788 raporton 13 Analyze/Reliability.

76



për një nivel të pranueshëm të konsistencës mes variablave. Kjo do të thotë se faktori “Implementimit i projektit” është matur prej variablave që kanë një konsistencë të pranueshme mes njëri-tjetrit, dhe si rrjedhojë përfundimet e nxjerra prej këtij faktori janë të besueshme, duke konfirmuar edhe pritshmërinë tek analiza grafike e faktorit përkatës.

Reliability StatisticsCronbach's Alpha

N of Items

.788 5

Tabela Item-Total Statistics informon mbi nivelin e koefiçientit të besueshmërisë Cronbach alpha, nëse ndonjëri prej variablave largohet nga grupi. Shihet se largimi i çdo variabli nuk jep një koefiçient më të lartë se 0.788. Nga ana tjetër, largimi i çdo variabli nuk e çon koefiçientin poshtë vlerës 0.7.

Item-Total StatisticsScale Mean if Item Deleted

Scale Variance if Item Deleted

Corrected Item-Total Correlation

Cronbach's Alpha if Item Deleted

Niveli i konkurrencet 22.036 19.831 .515 .765Fizibiliteti i projektit 21.645 18.800 .664 .715Ndarja e duhur e risqeve 22.246 17.165 .666 .712Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

22.217 19.996 .532 .759

Përkushtimi I sektorit privat në partneritet

21.478 23.171 .472 .778

Në të njëjtën logjikë është vepruar edhe me faktorin “Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike”, matur përmes katër variablave, të cilët janë:

Politikat fiskale; Politika ekonomike mbështetëse; Kushtet e favorshme makroekonomike; Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive.

Case Processing SummaryN %


77




Koefiçienti Cronbach alpha për këto katër variabla rezulton të jetë 0.770. Ky është një nivel i pranueshëm i besueshmërisë. Kjo nënkupton se konsistenca mes përgjigjeve të marra nga 4 variablat është e pranueshme për të nënkuptuar se matin të njëjtën gjë. Kështu, u konfirmua edhe pritshmëria tek analiza grafike e bërë në çështjen e mësipërme për këtë fakor.


N of Items

.770 4

Edhe për këtë rast është ekzekutuar tabela Item-Total Statistics, e cila informon mbi nivelin e koefiçientit të besueshmërisë Cronbach alpha, nëse ndonjëri prej variablave largohet nga grupi. Shihet se largimi i variablit “Politikat fiskale” shoqërohet me një rënie të koefiçientit në nivelin 0.684. Në një farë mënyre kjo tregon se ky variabël është i rëndësishëm për grupin. Nga ana tjetër, largimi nga grupi i variablit “Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive” e rrit koefiçientit fare pak, nga 0.770 në 0.772. Meqë diferenca nuk është e konsiderueshme, atëherë nuk është larguar edhe variabli.

Item-Total Statistics

Scale Mean if Item Deleted




Politikat fiskale 14.022 14.518 .626 .684Politika ekonomike mbështetëse 13.703 15.787 .616 .690Kushtet e favorshme makroekonomike 13.688 16.143 .599 .700Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive

13.457 18.498 .450 .772

Në mënyrë të ngjashme me dy të parët është vepruar edhe me faktorin “Efektiviteti në prokurim”, matur përmes pesë variablave, të cilët janë:

Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit; Monitorimi i kontratave të PPP-ve; Mirëqeverisja e konçesionëve; Transparenca në proçesin e prokurimit; Përkushtimi i sektorit publik në partneritet.

78



Case Proçessing SummaryN %



Koefiçienti Cronbach alpha për këto pesë variabla rezulton të jetë 0.694. Ky është fare pranë një nivel të pranueshëm të besueshmërisë. Kjo nënkupton se konsistenca mes përgjigjeve të marra nga 5 variablat është thuajse e pranueshme për të nënkuptuar se matin të njëjtën gjë. Një gjë e tillë u prit që tek analiza grafike e bërë për këtë faktor.


N of Items

.694 5

Si në rastet e mësipërme, edhe këtu është ekzekutuar tabela Item-Total Statistics, e cila informon mbi nivelin e koefiçientit të besueshmërisë Cronbach alpha, nëse ndonjëri prej variablave largohet nga grupi. Shihet se largimi i variablit “Mirëmenaxhimi i kontratave të konçesionit” shoqërohet me një rënie të koefiçientit në nivelin 0.600. Kjo tregon se ky variabël është i rëndësishëm për grupin. Largimi nga grupi i variablit “Përkushtimi i sektorit publik në partneritet” e ul koefiçientit fare pak, nga 0.694 në 0.677. Meqë diferenca nuk është e konsiderueshme, atëherë nuk është larguar edhe variabli.

Item-Total StatisticsScale Mean if Item Deleted


Correctëd Item-Total Correlation


Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit

23.319 9.898 .546 .600

Monitorimi I kontratave të PPPve 23.391 10.386 .514 .616Mirëqeverisja e konçesionëve 23.014 11.372 .433 .651Transparenca në proçesin e prokurimit 23.464 10.645 .395 .671Përkushtimi I sektorit publik në partneritet

23.913 11.700 .367 .677

Si me rastin e tre faktorëve të parët është vepruar edhe me faktorin “Faktorët ligjor dhe social”, matur nga katër variabla, të cilët janë:

79



Kuadri ligjor adekuat; Niveli i korrupsionit; Potenciali dhe aftësitë e palës private; Mbështetja sociale nga komuniteti.

Case Processing SummaryN %



Koefiçienti Cronbach alpha për këto pesë variabla rezulton të jetë 0.655. Kjo është një zonë e diskutueshme e besueshmërisë. Kjo nënkupton se konsistenca mes përgjigjeve të marra nga 4 variablat është thuajse e diskutueshme për të nënkuptuar se matin të njëjtën gjë.


N of Items

.655 4

Si në rastet e mësipërme, edhe këtu është ekzekutuar tabela Item-Total Statistics, e cila informon mbi nivelin e koefiçientit të besueshmërisë Cronbach alpha, nëse ndonjëri prej variablave largohet nga grupi. Shihet se largimi i variablit “Kuadri ligjor adekuat” shoqërohet me një rënie të koefiçientit në nivelin 0.502. Kjo tregon se ky variabël është i rëndësishëm për grupin. Largimi nga grupi i variablit “Potenciali dhe aftësitë e palës private” e ul koefiçientit fare pak, nga 0.655 në 0.642.

Item-Total Statistics

Scale Mean if Item Deleted




Kuadri Ligjor adekuat 16.645 6.508 .545 .502Niveli I korrupsionit 16.674 8.251 .410 .604Potenciali dhe aftësitë e palës private

16.304 8.943 .347 .642

Mbështetja sociale nga komuniteti 17.572 7.925 .448 .579

80



Gjithë sa u shtjellua më lartë rend të përforcojë idenë se variablat e grupuar sipas analizës faktoriale matin të njëjtën gjë. Kjo do të thotë se një analizë më e thelluar e mbështetur mbi faktorët e nxjerrë nga analiza faktoriale janë të besueshme.

81



4.4 REZULTATET E REGRESIONIT LOGJISTIK

Tabela Case Proçessing Summary tregon lidhur me atë se sa raste janë përfshirë në analizën e regresionit logjistik. Rreshti i dytë tregon numrin e rasteve të munguar në një nga variablat e përfshirë në regresion. Për këtë rast ky numër është 0. Pra, nuk mungon asnjë e dhënë për variablat e përfshirë në regresionin logjistik. Kjo çon në përfundimin se numri i të dhënave të përfshirë në regresion është 138.

Case Proçessing SummaryUnweightëd Casesa N Percent

Selected CasesIncluded in Analysis 138 100.0Missing Cases 0 .0Total 138 100.0

Unselected Cases 0 .0Total 138 100.0a. If weight is in effect, see classification table for the total number of cases.

Tabela Dependent Variable Encoding jep informacion për kodimin e variablit të varur, ku me 0 është shënuar forma e investimit përmes prokurimit të zakonshëm dhe me 1 është shënuar partneriteti publik-privat.

Dependent Variable EncodingOriginal Value Internal Value.00 01.00 1

Tabela Categorical Variables Codings jep informacion për kodimin e variablave kategorik. Meqë variabli agjent është nominal, që merr vlerat 0 dhe 1, atëherë ky variabël mund të kategorizohet. Kjo është pjesë e algoritmit të vlerësimit të modelit logjistik përmes programit SPSS.

Categorical Variables CodingsFrequency Parameter coding

(1)

Agjenti.00 48 1.0001.00 90 .000

82



Hapat në vijim janë pjesë e proçedurës së programit SPSS. Fillimisht vlerësohen kushtet e të dhënave pa i përfshirë në model. Për këtë shërben tabela Classification Table, e cila informon mbi shpërndarjen e rasteve të vëzhguara dhe të pritura sipas atributëve të variablit të varur.

Block 0: Beginning BlockClassification Tablea,b

Observed

PredictedForma e investimit Përcentage

Correct.00 1.00

Forma e investimit.00 0 49 .01.00 0 89 100.0

Overall Përcentage 64.5a. Constant is included in the model.b. The cut value is .500

Kjo tabelë përshkruan modelin bazë, që është një model që nuk përfshin variablat e pavarur. Parashikimet e këtij modeli janë bërë qartësisht në varësi se në cilën kategori bien më shpesh në të dhënat. Në këtë shëmbull, modeli jep vetëm përgjigjen “1 – partneritet publik-privat”, sepse shumica e pyetësorëve kanë këtë si përgjigje për formën e investimit (89 herë është zgjedhur 1, ndërsa 49 është 0).14 Përqindja e përgjithshme (Overall Përcentage) tregon se ky model për parashikim është korrekt për 64.5% e rasteve.

Në vijim SPSS ekzekuton informacionin për modelin e përzgjedhur për t’u vlerësuar. Kështu, kjo pjesë njihet si Block 1.

Block 1: Method = EnterModel SummaryStep -2 Log

likelihoodCox & Snell R Square

Nagelkerke R Square

1 124.328a .330 .453a. Estimation terminatëd at itëration number 5 because parameter estimates changed by less than .001.

Tabela Model Summary informon lidhur me koefiçientin e përcaktimit të variacionit të variablit të varur përmes faktorëve të pavarur. Meqë variabli i varur është dikotomik, pra dummy, atëherë R-katrori nuk mbart të njëjtën fuqi interpretuese si të regresioni linear njëfaktorial apo multivariat, por pavarësisht kësaj ekzistojnë disa R-katror, që janë:

R2 i Cox dhe Snëll, i cili mbështetet në log-likelihood-in e modelit final dhe në log-likelihood-in e modelit bazë dhe nga numri i të dhënave. Konkretisht:

14 Shiko tabelën: Categorical Variables Codings.

83



RCS2 =1−e

(−2n

log−likelihood final−log−likelihood bazë ) R2 i Nagelkërke sugjeron një lloj tjetër matjet si në vijim:

RN2 =

RCS2

1−e(2 log−likelihood bazë

n )

R2 i McFadden është një statistikë alternative e matjes së shpjegimit të variacionit të variablit të varur dhe llogaritët:

RMF2 =1−

log−likelihood final

log−likelihoodbazë

Të tre statistika lëvizin nga zero në një, madje është e vështirë të merret një koefiçient përcaktimi pranë vlerës 1, sepse variabli i varur është dummy. Pavarësisht se mënyra e llogaritjes së tyre ndryshon nga njëri-tjetri, konceptualisht ato janë gati e njëjta gjë. Kështu, në termat e interpretimit këto mund të shihen si të ngjashëm me R2 e regresionit linear në kuptimin që ata japin një matje mbi rëndësinë e modelit. Për regresionin e vlerësuar përmes SPSS shohim se R2 i Cox dhe Snëll është 0.330, ndërsa R2 i Nagelkërke është 0.453. Një vlerë mbi 0.20 ose 20% konsiderohet si një masë e mirë për shpjegimin e variacionit të variablave dummy.

Tabela Hosmer and Lemeshow Test dhe Contingency Table for Hosmer and Lemeshow janë produketë të SPSS për kontrollin e shëndetit të një modeli logjistik. Test Hosmer-Lemeshow, i cili raporton për shëndetin e modelit në tërësi, jepet në tabelën poshtë. Ideja e këtij testi është krahasimi i vlerave të gjeneruara nga modeli me vlerat aktuale të grupuara. Meqënëse vlera probabilitare e tij është më e madhe se 0.05, p > 0.05, atëherë themi se ky model është i mirë. Pra, vlerat e gjeneruara nga ky modeli janë të ngjashme me vlerat aktuale të grupuara (të vëzhguara).

Hosmer and Lemeshow TestStep Chi-square Df Sig.1 9.357 8 .313

Contingency Table for Hosmer and Lemeshow TestForma e investimit = .00 Forma e investimit = 1.00 TotalObserved Expectëd Observed Expectëd

Step 1 1 12 12.986 2 1.014 142 11 10.090 3 3.910 143 7 7.568 7 6.432 144 8 5.697 6 8.303 145 6 4.116 8 9.884 146 1 3.303 13 10.697 14

84



7 1 2.548 13 11.452 148 3 1.786 11 12.214 149 0 .722 14 13.278 1410 0 .183 12 11.817 12

Tabela Classification Table është ekuivalente me atë të Block 0, por vetëm se këtu është bazuar në modelin që përfshin variablat e pavarur. Ashtu siç mund të shihet, ky model i klasifikon të dhënat në mënyrë të saktë në masën 76.8% të rasteve krahasuar me 64.5% në modelin e Block 0. Duket qartësisht një përmirësim.

Classification Tablea

Observed

PredictedForma e investimit Percentage

Correct.00 1.00

Step 1Forma e investimit

.00 29 20 59.21.00 12 77 86.5

Overall Përcentage 76.8a. The cut value is .500

Tabela Variables in the Equation konsiderohet si një nga produktët më të rëndësishme të programit SPSS, kur ekzekuton apo vlerëson modele. Në tabelën e mëposhtme jepen statistikat e koefiçientëve të regresionit. Në kolonën e parë jepen variablat të përfshirë në modelin e vlerësuar, në dy kolonat pasuese jepen koefiçientët (B) dhe gabimet e tyre (S.E.). Vlerat e testit të studentit gjenden si raport i koefiçientit me gabimin e tij. Kolona e parafundit dhe e fundit japin informacion për rëndësinë e variablit përkatës. Të kolona e fundit paraqitën vlerat probabilitare të koefiçientëve. Sa më të vogël këto probabilitetë, aq më e madh mundësia për të pranuar se koefiçienti është statistikisht i rëndësishëm.

Variables in the EquationB S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Step 1a

Implementimit i projektit 1.186 .271 19.162 1 .000 3.275Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike

1.172 .300 15.244 1 .000 3.230

Efektiviteti në prokurim 1.018 .302 11.360 1 .001 2.767Faktorët ligjor dhe social .303 .270 1.262 1 .261 1.354Agjenti -.451 .521 .750 1 .386 .637Constant .992 .298 11.050 1 .001 2.697

a. Variable(s) entered on step 1: Implementimit i projektit, Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike, Efektiviteti në prokurim, Faktorët ligjor dhe social, Agjenti.

85



Modeli i vlerësuar është:

P( form_inv0 ; 1)=1

1 + e−( β0 + β1 imp proj + β2 kushtpersh + β3efekt prok + β4 fakt ligj soc+ β5 agjent )

i cili përfshin variablat e pavarur imp_proj ose “Implementimit i projektit”, kusht_përsh ose “Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike”, efekt_prok ose “Efektiviteti në prokurim”, fakt_ligj_soc ose “Faktorët ligjor dhe social”, agjent ose “Agjenti” dhe konstantja e lirë.

1.186 përfaqëson koefiçientin β1 të regresi i mësipërm. Shenja pozitive rend të tregojë për lidhjen e drejtë mes implementimit të projektit dhe formës së investimit. Kjo tregon se me rritjen e rritjen e shkallës së implementimit të projektit, rritet mundësia për të bërë investime të formës së partneritetit publik-privat. Pra, me rritjen me një shkallë të implementimit të projektit, mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat është 3.275 herë më e madhe se investimi në formën e prokurimit të zakonshëm publik, kur faktorët e tjerë mbetën konstant. Gjykuar nga probabiliteti, ky faktor është i rëndësishëm me 99% nivel sigurie statistikore për përcaktimin e formës së investimit.

Koefiçienti 1.172 i referohet ndikimit të faktorit kusht_përsh, që është kushtet e përshtatshme politike dhe ekonomike, pra β2. Meqë shenja është pozitive, atëherë edhe shansi relativ do të jetë mbi 1. Kjo tregon se me rritjen e shkallës së kushteve të përshtatshme politike dhe ekonomike, atëherë rritet mundësia për të bërë investime të formës së partneritetit publik-privat. Pra, me rritjen me një shkallë të kusht_përsh, mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat është 3.230 herë më e madhe se investimi në formën e prokurimit të zakonshëm publik, kur faktorët e tjerë mbetën konstant. Gjykuar nga probabiliteti, ky faktor është i rëndësishëm me 99% nivel sigurie statistikore për përcaktimin e formës së investimit.

Koefiçienti 1.018 i referohet ndikimit të faktorit efekt_prok, që nënkupton efektivitetin në prokurim, pra β3. Meqë shenja është pozitive, atëherë edhe shansi relativ do të jetë mbi 1. Kjo tregon se me rritjen e rritjen e shkallës së efektivitetit në prokurim, atëherë rritet mundësia për të bërë investime të formës së partneritetit publik-privat. Pra, me rritjen me një shkallë të efek_prok, mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat është 2.767 herë më e madhe se investimi në formën e prokurimit të zakonshëm publik, kur faktorët e tjerë mbetën konstant. Gjykuar nga probabiliteti, ky faktor është i rëndësishëm me 99% nivel sigurie statistikore për përcaktimin e formës së investimit.

Koefiçienti 0.303 i referohet ndikimit të faktorit fakt_ligj_soc, që presupozon faktorët ligjor dhe social, pra β4. Meqë shenja është pozitive, atëherë edhe shansi relativ do të jetë mbi 1. Kjo tregon se me rritjen e shkallës së bazes ligjore dhe sociale, atëherë rritet mundësia për të bërë investime të formës së partneritetit publik-privat. Pra, me rritjen me një shkallë të fakt_ligj_soc, mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat është 1.354 herë më e madhe se investimi në formën e prokurimit të zakonshëm publik, kur faktorët e tjerë mbetën konstant. Gjykuar nga probabiliteti (0.261), ky faktor nuk është i rëndësishëm statistikisht për përcaktimin e formës së investimit.

86



Koefiçienti -0.451 i referohet ndikimit të faktorit agjent, që është agjenti publik apo privat, pra β5. Meqë shenja është negative, atëherë edhe shansi relativ do të jetë nën 1. Kjo tregon se kur agjenti është privat, atëherë ulet mundësia për të bërë investime të formës së partneritetit publik-privat, krahasuar me agjentin publik. Pra, kalimi nga agjent publik në agjent privat, mundësia për të investuar në formën e partneritetit publik-privat është 0.637 herë më e madhe se investimi në formën e prokurimit të zakonshëm publik, kur faktorët e tjerë mbetën konstant. Gjykuar nga probabiliteti (0.386), ky faktor nuk është i rëndësishëm statistikisht për përcaktimin e formës së investimit. Meqë është i parëndësishëm, atëherë edhe shenja e tij mund të vihet në diskutim.

β0 = 0.992 është konstantja e lirë. Bie në sy shenja pozitive e tij, por duhet shtuar se në përgjithësi ky term nuk interpretohet, sidomos në këtë formë. Gjykuar nga probabiliteti shohim se ky term është i rëndësishëm me nivel besueshmërie 99%.

Nëse informacionin e mësipërm do kërkohej të paraqitej në modelin e vlerësuar, duke zëvendësuar koefiçientët betat me vlerat përkatëse, atëherë ai do të kishte pamjen e mëposhtme:

P( form_inv0 ; 1)=1

1 + e−(0. 992 + 1. 186 imp proj + 1 .172 kusht persh + 1 .018 efektprok + 0. 303 faktligj soc− 0. 451 agjent )

Në përmbledhje, analiza e modelit logjistik raporton se “Implementimit i projektit”, “Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike” dhe “Efektiviteti në prokurim” janë faktorë të rëndësishëm për përcaktimin e formës së investimit, ndërkohë që “Faktorët ligjor dhe social” dhe “Agjenti” dalin statistikisht të parëndësishëm.

Analiza e gjetjeve

Ky seksion do te paraqese nje analize te gjetjeve te mesipërme:

“Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike” eshte perceptuar si nga te anketuarit qe përfaqesojne sektorin publik ashtu dhe te anketuarit qe përfaqesojne sektorin privat si nje nga faktoret me te rendesishem për implementimin me sukses te partneriteteve publike private ne Shqipëri. Sipas perceptimit te te anketuareve “partneritetet publike private” duhet te përzgjidhen si forme investimi për realizim e projekteve publike vetëm nëse ne Shqipëri do te kishte kushte te përshtatshme politike & ekonomike” qe me fjale te tjera do te thote “Politikat e duhura fiskale”, “Politika ekonomike mbështetëse”, “Kushte te favorshme makroekonomike” dhe “Mbështetje e qeverisë nëpërmjet garancive.

“Implementimit i projektit” eshte grupfaktori tjeter qe eshte i rendesishem ne implementimin me sukses te partneriteteve publike private. Sipas te anketuarve, Partneritetet publike private duhen përzgjedhur si forme investimi ne projektet publike private, vetëm nëse realizohet sic duhet “Implementimi i projektit ose me fjale te tjera, nëse ne procesin e implementimit kemi nje nivel te

87



larte konkurrence, nëse projekt ka fizibilitet, nëse behet sic duhet ndarja e risqeve”, nëse ka një përsonel kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPPve” dhe se fundmi nëse sektori privat përkushtohet në partneritet. Sipas tyre për tu siguruar që është përzgjedhur konçesionari me i kualifikuar, duhet të ndërtohet një kornize prokurimi mbi elementë si “Konkurencë kokë me kokë, trajtim i drejtë i konkurentëve dhe konkurencë e hapur ndaj teknologjise. Për të arritur ketë lloj konkurueshmerie, është e nevojshme të ketë një numër të mjaftueshem pjesmarrësish (bidders) në proçesin e tenderimit.

Transferimi i përshtatshëm i rreziqeve nga qeveria për sektorin privat është shumë i rëndësishem. Projektet PPP janë të ekspozuar ndaj një sërë rreziqeve të ndryshme të tilla si: operative dhe rrezikun e ndërtimit, rrezikun e kërkesës, të kushtojë rrezikun e pushtuar dhe fuqi madhore risk. Kjo është në fakt pika kyçe qeveritë duhet të marrin në konsideratë kur ata janë të vendosur nëse do të inicioje një PPP apo jo

Gjithashtu nga rezultatet e modelit doli që të anketuarit do të përzgjidhnin partneritetet publike private si forme investimi ne projektet pubnlike vetëm nëse do kishte “Efektivitet te larte ne prokurim”. Me fjalë të tjera të anketuarit do të përzgjidhnin PPP-te vetëm nëse do te kishte Mirëmenaxhim te kontratave të koncesionit”, “Monitorimi te kontratave të PPPve”, “Mirëqeverisja e koncesioneve”, “Transparence në procesin e prokurimit” dhe “Përkushtim te sektorit publik në partneritet.

Se fundmi, nga përgjigjet e të anketuarve rezultoi që baza ligjore nuk ndikon në përzgjedhjen e formes se investimit ne projektet realizuar nepërmjet PPP-ve. Pra me fjalë të tjera, te anketuarit nuk e shohin si domethënëse kuadrin ligjor për të përcaktuar formën e investimit. Kjo është shumë domethenëse , duke qene se panvaresisht se Shqipëria është ndër vëndet me kudrin ligjor të PPP-ve më të mirë në të gjithë vëndet e rajonit, përseri Partneritetet publike private të realizuara deri me tani kanë lënë për të dëshiruar.

88



KAPITULLI 5

PËRFUNDIME, KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Në këtë kapitull përmbyllës do të jepen përfundimet, konkluzionet dhe rekomandimet në lidhje me Partneritetet Publike Private si dhe faktorët kritikë të suksesit të tyre në Shqipëri.

Në këtë punim, bazuar në një burim të konsiderueshëm literature teorike dhe praktike,jemi munduar të trajtojmë mendimet dhe praktikat e studiuesve, institucioneve apo shteteve të ndryshme lidhur me partneritetet publik-privat.

Kështu, si fillim kemi dhënë një përmbledhje se çfarë janë partneritetet publike private, si përkufizohen ato, çfarë roli kanë ato në ekonominë e një vëndi, çfarë avatanzhesh sjellin ato në krahasim me formën tradicionale të investimeve publike, llojet e tyre, risqet që ato mbartin, cila është ekspërienca botërore me Partneritetet Publike Private etj. Literatura botërore u shfrytëzua për te evidentuar faktorët më të rëndësishëm nga të cilët varet suksesi i Partneritete publike private.

Në teori, ideja e partneriteteve publike private është shumë tërheqëse, por implementimi praktik i tyre nuk është i lehtë.

Nëpërmjet pyetësorit adresuar sektorit publik dhe privat në Shqipëri u egzaminua rëndësia e tetëmbëdhjetë faktorëve në implementimit me sukses të Partneriteteve publike private ne Shqipëri. Rezultatet e kësaj analize nxorrën që Grup-faktorët statistikisht më të rëndësishëm në suksesin e Partneriteteve publike private ne Shqipëri janë “Implementimi i projektit”; “Efektiviteti në prokurim” dhe “Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike”. Ndërkohë që grupfaktori “Faktorët ligjor dhe social” doli statistikisht i parëndësishëm.

Nga rezultatet e modelit rezultuam qe “Kushtet e përshtatshme politike & ekonomike” eshte perceptuar si nga te anketuarit qe përfaqesojne sektorin publik ashtu dhe te anketuarit qe përfaqesojne sektorin privat si nje nga faktoret me te rendesishem për implementimin me sukses te partneriteteve publike private ne Shqipëri. Sipas perceptimit te te anketuareve “partneritetet publike private” duhet te përzgjidhen si forme investimi për realizim e projekteve publike vetëm nëse ne Shqipëri do te kishte kushte te përshtatshme politike & ekonomike” qe me fjale te tjera do te thote

89



“Politikat e duhura fiskale”, “Politika ekonomike mbështetëse”, “Kushte te favorshme makroekonomike” dhe “Mbështetje e qeverisë nëpërmjet garancive.

“Implementimit i projektit” eshte grupfaktori tjeter qe eshte i rendesishem ne implementimin me sukses te partneriteteve publike private. Sipas te anketuarve, Partneritetet publike private duhen përzgjedhur si forme investimi ne projektet publike private, vetëm nëse realizohet sic duhet “Implementimi i projektit” ose me fjale te tjera, nëse ne procesin e implementimit kemi nje nivel te larte konkurrence, nëse projekti ka fizibilitet, nëse behet sic duhet ndarja e risqeve”, nëse ka një përsonel kompetent pjesëmarrës në implementimin e PPP-ve” dhe se fundmi nëse sektori privat përkushtohet në partneritet. Sipas tyre për tu siguruar që është përzgjedhur konçesionari me i kualifikuar, duhet të ndërtohet një kornize prokurimi mbi elementë si “Konkurencë kokë me kokë, trajtim i drejtë i konkurentëve dhe konkurencë e hapur ndaj teknologjise. Për të arritur ketë lloj konkurueshmerie, është e nevojshme të ketë një numër të mjaftueshem pjesmarrësish (bidders) në proçesin e tenderimit.

Gjithashtu nga rezultatet e modelit doli qe te anketuarit do te përzgjidhnin partneritetet publike private si forme investimi ne projektet publike vetëm nëse do kishte “Efektivitet te larte ne prokurim”. Me fjalë të tjera të anketuarit do të përzgjidhnin PPP-te vetëm nëse do te kishte Mirëmenaxhim te kontratave të koncesionit”, “Monitorimi te kontratave të PPPve”, “Mirëqeverisja e koncesioneve”, “Transparence në procesin e prokurimit” dhe “Përkushtim te sektorit publik në partneritet.

Se fundmi, nga përgjigjet e te anketuarve rezultoi qe baza ligjore nuk ndikon ne përzgjedhjen e formes se investimit ne projektet realizuar nepërmjet PPP-ve. Pra me fjale te tjera, te aknetuarit nuk e shohin si domethenëse kuadrin ligjor për te përcaktuar formen e investimit. Kjo eshte shume domethenëse , duke qene se panvaresisht se Shqipëria eshte nder vendet me kudrin ligjor te PPP-ve me te mire ne te gjithe vendet e rajonit, përseri Partneritetet publike private te realizuara deri me tani kane lene për te deshiruar.

Nga analiza rezultoi që sipas perceptimit te sektorit shtetëror ashtu edhe atij privat, Partneritet publike private (Konçesionet) janë me efektive se Prokurimet tradicionale publike.

Ne përgjithesi, ajo cfare rezultoi nga ky hulumtim eshte se përfshirja e sektorit privat në ofrimin e projekteve publike në shumë vënde të botës ka demostruar një përfim me të madh duke sjellë përmirësime në infrastrukture dhe në shërbimet publike brenda një kohë më të shkurtër, duke sjellë inovacion dhe teknologji të përparuar nëpër shumë sektorë.

Partneritetet publike private janë një formë alternative investimi që përveçse i çliron qeveritë nga shpenzimet për të kryer investime, sjell një ”vlerë për para” më të madhe sesa prokurimet tradicionale. Në fakt motivi kryesor që duhet ti çojë qeveritë drejt përzgjedhjes se PPP-ve si formë investimi duhet të jetë nëse projekti i përzgjedhur për tu realizuar nëpërmjet PPP-ve do sillte një “vlerë për para” me të lartë se sa nëse ai do të ishte realizuar nga forma tradicionale krejtësisht shtetërore.

Edhe pse kuadri ligjor i partneriteteve publike privat në Shqipëri është vlerësuar si me i miri në vëndet e rajonit, një problem është mospasja e një stafi të kualifikuar për menaxhimin e fazave të ndryshme të përgatitjes se këtyre projekteve. Kapaciteti dhe ekspërienca e sektorit publik është një nga sfidat me të mëdha duke qënë se përgatitja dhe prokurimi mund të jetë një proçes kompleks. Për më tepër, sektori publik akoma nuk ka një staf

90



të posaçëm, të dedikuar vetëm për të projektet e PPP-ve. Duke i shtuar edhe presionin politik që bëhet për ti kaluar të tilla projekte sa me shpejt, shpeshherë të tilla projekt- kontrata finalizohen edhe pse me vonë kanë demostruar që janë jo efiçentë

Jo të gjitha projektet janë të përshtatshme për Partneritetet Publike Private. Shqyrtimi i duhur i projekteve është i rëndësishëm, duke konsideruar qartë se cilat projekte duhet të ndërrmerren dhe cilat jo për një partneritet. Në të vërtetë, edhe pse Partneritetet Publike Private kanë përfitime të rëndësishme si një alternative për ofrimin e shërbimeve dhe të mirave publike, kur nuk realizohen ashtu siç duhet, Partneritetet Publike Private mund të gjenerojnë probleme të konsiderueshme. Për këtë arsye, qeveria Shqiptare dhe autoritetet publike duhet të sigurohen që asetet publike që jepen me konçesion, të arrijnë qëllimet e përcaktuara, duke maksimizuar vlerën për para.

Nevojitet një përmirësim i kapaciteteve administrative të partnerit publik. Nevoja për zgjerim të stafit të trajnuar dhe me ekspëriencë në fushat ku nënshkruhen marrëveshje partneriteti është emergjentë dhe duhen gjetur rrugë për formimin e një strukture administrative efiçentë.

Një mënyrë me të cilën disa vënde ndërkombetare sigurojnë një qeverisje të mirë të PPP-ve është krijimi i një auditi suprem, roli i të cilit është monitoroje mbarevajtjen e proçesit të implementimit të PPP-ve. Ky entitet gjithashtu ndjek përformancën e projekteve të PPP-ve duke u siguruar që “vlera për para” e tyre është arritur.

Një tjetër mënyrë për të pasur një efikasitet në mbarvajtjen e të tillave projekteve është krijimi i një mekanizmi ku komuniteti të jetë i përfshirë në proçesin e PPP-ve në mënyrë që programi i PPP-ve të jetë sa me transparent.

Një tjetër faktor i rëndësishëm është edhe menaxhimi i projekteve të PPP-ve pasi projekti është implementuar, pra në fazën e operimit. Në përgjithësi qeveria shqiptare ndjek proçesin e PPP-ve nga faza e prokurimit deri në fazën ku përfundon nënshkrimi i kontratave. Në fakt, monitorimi i këtyre projekteve pas fazës se operimit është shumë i rëndësishëm duke qënë se kjo fazë është e lidhur ngushte me faktin nëse konsumatori po e merr një “vlerë në para” për një shërbim të dhënë, siç ishte parashikuar në kontratë apo jo.

Shqipëria e cila bën pjesë në ato vënde të cilet akoma nuk kanë ekspëriencen e duhur në fushën e partneriteteve publike private duhet të jetë e kujdesshme dhe ti rezistojë tundimit për të ndërrmarrë projekte në fushat në të cilat nuk është akoma gati. Gjithashtu është e rëndësishme që të nxirren mësime nga ato projekte të cilat nuk kanë funksionuar siç duhet dhe të kuptohen arsyet e mosfunksionit të tyre në mënyrë që të njëjtat gabime të mos përsëriten në projektet e ardhshme.

Ekspërienca botërore ka treguar se arsyeja që në disa vënde Partneritetet publike private kanë një normë me të lartë suksesi se në disa vënde të tjera është edhe sa “gati” është një shtet për të përfshirë konçesionët si forma investimi në projektet infrustrakturore publike. Karakteristikat e një vendi si psh situata makro-ekonomike, kuadri ligjor adekuat duhet ta “lejojnë” ose ta “lehtësojnë” përfshirjen e PPP-ve si formë investimi në projektet infrastrukturore.

Përzgjedhja ose selektimi i projektit që i përshtatet PPP-ja. Jo të gjitha projektet janë të përshtatshme për konçesion. Disa nga projektet që qeverisë i duhet të ndërrmarë është me mirë që të realizohen sipas metodës tradicionale. Për të vendosur nëse një projekt i dhënë duhet bërë nëpërmjet PPP-ve (konçesionit) apo sipas prokurimit tradicional, është nevojshme që të ndërmerret një analize e

91



detajuar kosto-përfitim, në mënyrë që të evidentohet se cila nga këto dy forma do jetë në interesin e taksapaguesve. Në shumë raste ka pasur kritika për mënyrën sesi këto analiza bëhen duke qënë se me vonë ka rezultuar që është disfavorizuar taksapaguesi dhe favorizuar partneri privat.

Pasi është siguruar që PPP-ja është forma me e mirë për një projekt të dhënë, një përgjegjësi tjetër e qeverise është përzgjedhja e partnerit të duhur për një sipërmarrje të tille. Me partner të duhur kemi parasysh një kompani private ose konsortium që të ketë potencialin e duhur nga ana financiare dhe ekspëriencën e duhur në fushën ku pritet të investoje.

Një tjetër garantor për suksesin e PPP-ve është transferimi i riskut tek ajo palë që di ta menaxhojë me mirë atë. Është shumë e rëndësishme që ndarja e përgjegjësive mbi risqet që ndërrmeren të jenë të mirëspecifikuara në marrëveshje. Megjithatë, llogaritja e riskut nuk është e lehtë sidomos në vëndet në tranzicion si Shqipëria ku norma e rritjes se ekonomisë është pak e parashikueshme e cila bën që përshëmbull parashikimi i kërkesës për një shërbim të dhënë të mos jetë i parashikueshëmEkspërienca e vëndëve të tjera ka treguar që panvarsisht se partneritet publike private janë shumë tërheqëse, ato janë forma shumë komplekse dhe përfshijnë aktore të ndryshëm, prandaj, duke qënë të tilla, implementimi me sukses i tyre nuk është i lehtë.

92



REKOMANDIME

Bazuar në shqyrtimin e literaturës rezultateve empirike rekomandojmë:

Së pari, në mënyrë që të përfitohet maksimalisht nga Partneritetet Publike Private duhet të ndërtohen institucione, proçese dhe proçedura. Eshte e domosdoshme të krijohet një sistem prokurimi i ndershëm, transparent dhe konkurrues, i cili të inkurajoje pjesmarrjen e shumë partnerëve privat. Përzgjedhja e fituesit nga proçesi i prokurimit duhet bërë në mënyrë sa me profesionale dhe transparente.

Partneritetet Publike Private vendosin përgjegjësi shtesë mbi sektorin publik, i cili duhet të jetë i gatshëm dhe mjaftueshëmi aftë që të veprojë si palë kompetente dhe rregullatore. Kjo kërkon që qeveria të ketë aftësitë e duhura dhe përvojen e mjaftueshme në negocime, menaxhim kontratash dhe analize risku përpara se të inicijojë nje PPP.

Së dyti, përfshirja e Shqipërise në projekte të mëdha partneritetesh duhet të vijë në mënyrë graduale, deri sa të arrihet një pjekuri dhe të merret një experiencë e mjaftueshme për ti menaxhuar ato në mënyrën me të mirë të mundshme.

Së treti, duke qënë se në shumë raste, projektet e partneriteteve kanë rezultuar të pa filluara për një kohë të gjatë për shkak të mungesës së fondeve financiare të palës private, rekomandojmë që kompania e përzgjedhur te ketë potencial financiar dhe teknik.

Së katërti, është e rëndësishme që të kuptohen “gabimet” apo ato gjëra që nuk funksionuan në projektet e partneriteteve publike private tashme të ndërmarra dhe të kuptohen arsyet e mosfunksionit të tyre në mënyrë që të njëjtat gabime të mos përsëriten në projektet e ardhshme.

Së pesti rekomandojmë që tu jepet koha e mjaftueshme përgatitjes apo ndërtimit të një partneriteti publik privat. Një partneritet publik privat i përgatitur keq, shumë rrallë arrin sukses.

Së gjashti, duhet të themi që jo të gjitha projektet janë të përshtatshme për Partneritetet Publike Private. Në të vërtetë, edhe pse Partneritetet Publike Private kanë përfitime të rëndësishme si një alternativë për ofrimin e shërbimeve dhe të mirave publike, kur nuk realizohen ashtu siç duhet, Partneritetet Publike Private mund të gjenerojnë probleme të konsiderueshme. Për këtë arsye, qeveritë dhe autoritetet publike duhet të sigurohen që projektet e PPP-ve të arrijnë qëllimet e përcaktuara.

Për më tepër, PPP-ja si formë investimi është i vlefshëm vetëm për projektet që kërkojnë një nivel të caktuar investimesh.

PPP-të nuk duhet te aplikohen për shërbimet kryesore që duhet të jene përgjegjësi e qeverisë ti ofroje (core functions) si shëndetësia, arsimi por duhen aplikuar vetëm për shërbimet sekondare.

93



Së shtati, për të vendosur nëse një projekt i dhënë duhet bërë nëpërmjet PPP-ve (Konçesioneve) apo sipas prokurimit tradicional, është nevojshme që të ndërmerret një analizë e detajuar kosto-përfitim, në mënyrë që të evidentojë se cila nga këto dy forma do jetë në interesin e taksapaguesve.

Gjithashtu është e domosdoshme të krijohet nje strategji komunikimi me komunitetin për të rritur vetdijen publike. Pranimi nga komuniteti i këtyre projekteve mund të përmisohet duke rritur transparencën madje duke organizuar edhe seminare të ndryshme për të ndërgjegjsuar komunitetin mbi përfitimet e komunitetit nga këto projekte

Së teti, autoriteti shtetëror duhet të tregohet i kujdesshëm me koston fiskale që mund të sjellin këto partneritete si në rastet e rinegocimeve që mund të bëhen me palët e kontraktuara. Identifikimi dhe vlerësimi me efektivitet i këtyre detyrimeve mund të shmangin kriza fiskale në të ardhmen.

Si përfundim, ky punim rekomandon që faktorëve kritikë të suksesit të identifikuara me lart të iu jepet një rëndësi e madhe nga të dyja palët, nga sektori publik dhe nga sektori privat, në mënyrë që të sigurohet një implementim i suksesshem i projekteve infrastrukturore nëpërmjet partneriteteve publike private.

Kufizimet e punimit

Ky punim shoqërohet edhe me disa kufizime.

Së pari, faktorët e rëndësishëm të suksesit u evidentuan nga literatura e rishikuar e vëndeve ndërkombëtare dhe jo nga projektet konkrete te realizuara deri më tani në Shqipëri. Si rrjedhojë, faktorë të tjerë te rëndësishëm mund të jenë lënë pa u marrë në shqyrtim.

Një kufizim tjetër ishte edhe mungesa e te dhënave konkrete të konçesioneve te dhëna deri më tani ne Shqipëri. Kjo për pasojë e mospasjes akses ndaj materialeve të këtyre projekteve si nga ana a dikastereve përkatëse shtetërore ashtu edhe nga ana e kompanive private.

Gjithashtu, një kufizim tjetër ishte edhe numri i vogël i pjesmarrësve të cilët iu përgjigjën pyetësorëve.

Një numër më i madh pjesëmarrësish si nga sektori publik ashtu edhe nga ai privat mund të na çonte në konkluzione dhe rekomandime më të besueshme.

Fushë për kërkime te mëtejshme

Kërkime të mëtejshme mund të ndërrmerren në lidhje me identifikimin dhe vlerësimin e detyrimeve potenciale (kontigjente) që mund ti lindin qeverisë nga partneritetet publike private, si rrjedhoje e dhënies se garancive shtetërore, dhe mënyra e kontabilizimit të këtyre detyrimeve ne bilancin shtetëror.

94



BIBLIOGRAFIA

Abadie, R. and Howcroft, A. (2004). ”Developing Publik-Private Partnerships in the New Europe”, Price water house Coopërs.

Almeyda, M. and Hinojosa, S. (2001).”Revision of State of the Art Contingent Liability Management”. The World Bank. Washington DC.

Au-Yeung . (2006). Australian Government Balance Sheet Management.

BBC NEWS. (2007). What are Publik-Private Partnerships?: http//news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/1518523.stm.

Beato, P. (1997). ”Road Concessions: Lessons learnëd from the Expërience of Four Countries” Inter-American Development Bank.

Bënavides, J and Fainboim, I. (1999). ”Private Participation In Infrastructure In Colombia: Renogiations and Disputes”, Inter-American Development Bank. Washington D.C.

Brixi, H. (2004). “Contingent Liabilities in the New Member Statës: Fiscal Surveillance in EMU: New Issues and Challenges”, A workshop organized by the European Commission at Brussels.

Brixi, H and Schick, A. (2000). ” Government at Risk: Contingent Brixi, H. (2004). “Contingent Liabilities in New Member Statës”. Workshop by European Commission. Brussels.

Brixi, P, and Mody, A. (2000).”Priorities for the Management of Contingent Liabilities”. World Bank. Washington D C.

Claessens, S and Klingebiel, D. (2002). “Measuring and Managing Government Contingent Liabilities in the Banking Sector”. In Government at Risk:Contingent Liabilities and Fiscal Risk”ed. By Brixi and Schick.World Bank and Oxford University Press

95



Canadian Councel for Publik Private Partnerships. Publik Private Partnerships. A guide for municipalities. November. 2011.

Cohen, R. and Përcoco, M. (2003).”The Fiscal Implications of Infrastructure Development”.Inter-American Development Bank. Washington DC.

Currie E, (2002). ”The Potential Role of Government Debt Management Offices in Monitoring and Managing Contingent Liabilities”. World Bank. Washington DC

Currie, E and Velandia, A. (2002).“Risk Management Systems for Contingent Infrastructure Liabilities within a Sovereign Asset-Liability Framework”. World Bank, Washington D.C.

Dailami, M., Klein, M. (1997), "Government support to private infrastructure projekts in emerging markets", papër presentëd at the Conference on Managing Government Exposures to Private Infrastructure, Cartagena, 29-30 May

De Bettignies, J. and Ross, T. (2004).”The Economics of Publik-Private Partnerships”. Canadian Publik Policy.

Deloittë and Touche (2006). “Closing the Infrastructure Gap: The Role of Publik-Private Partnerships”.

Echeverry, J. C. Navas, N. Gutierrez, J. C. and Cardona, J. E. (2002), “Dealing with Contingent Liabilities in Colombia.”, Chapter 12 in Brixi and Schick (2002)

Estache, A. (2001). ”Privatization and Regulation of Transport Infrastructure in the 1990s: Successes and Bugs to Fix for the Next Millenium. The World Bank. Washington DC.

Epha 2012. “Good governance in Publik-Private Partnerships” - EPHA response to DG Research Consultation.

Estache, A. Romero, M and Strong, J. (2000). “The Long and Winding Path to Private Financing and Regulation of Toll Roads”.Policy Research Papër no 2387. World Bank.Washington DC.

European Commission, (March 2003). “Guidelines for Successful Publik-Private Partnerships”

96



Eurostat (2004), News Release No. 18, February 11, “Treatment of Publik Private Partnerships.” Available via the Internët: http://europa.eu.int/comm/eurostat/Publik/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=2-11022004-EN-AP-EN&mode=download

European Bank for Reconstruction and Development (EBRD), (2007).”Publik Private Partnerships and EBDR”.

Farlam, P. (2005). Working Together: Assessing Publik-Private Partnerships in Africa,” NEPAD Policy Focus Series, The South African Institutë of International Affairs (SAIIA).

Gray, P. (2001).”Private Participation in Infrastructure: A review of the Evidence”.

Gwilliam, K. Thompson, L, and , Shaw. (1996). Concessions in Transport. TWU-27. World Bank, Washington, DC.

Hammami, M. Ruhashyankiko, J.and Yehoue, B. (2006). “Determinants of Publik-Private Partnerships in Infrastructure”. IMF Working Papër. IMF Washington, D C.

Heggie, I. and Vicker, P. (1998). “Commercial Management and Financing of Roads”. World Bank Technical Papër no. 409. World Bank. Washington, D C.

Heinz, W. (2005). ”Publik-Private Partnerships: Principals, Opportunities and Risks”:

Hemming, R. (2006). ”Publik-Private Partnerships .”Publik-Private Partnerships: Government Guarantëes and Fiscal Risk”. IMF, Washington, DC.

Hood, C. (1991). “A Publik Management for all seasons”, Publik Administration, Vol 69, p 3-19.

(1995). “The New Publik Management in the 1980s: Variations on a Theme”, Accounting Organizations and Society, Vol 20, No 2/3.

Hoven T, Gaviria G, Shields G and Querioz C. (1999). “Case Studies of Private Financing in the Road Sector”, Infrastructure Unit Europe and Central Asia, Working Papër No. 4.

International Monetary Fund. (2005).”Government Guarantees and Fiscal Risk ”.IMF Washington DC.

Irwin, T (2003), ‘Publik money for private infrastructure — deciding when to offer guarantees, output-based subsidies, and other fiscal support,’ World Bank Working Papër, no. 10.

97

http://europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=2-11022004-EN-AP-EN&mode=download

http://europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=2-11022004-EN-AP-EN&mode=download



. (2004). ”Publik Risk in Publik Infrastructure”. Papër presented at the high-level seminar: Realizing the Potëntial for Profitable Investment in Africa.Tunisia, February 28-March 1, 2006

Irwin, T, Klein, M. Perry G and Thobani M. (1997). “Dealing with Publik Risk in Private Infrastructure”. World Bank, Latin American and Caribbean Studies, Washington, D.C

Irwin, T, Klein, M. Perry G and Thobani M (1999).”Managing Government Exposure to Private Infrastructure Risks”. World Bank. Washington DC.

Klein, M. (1997). “Managing Guarantëe Programs in Support of Infrastructure Investments. ”Policy Research Working Papër 1812. World Bank, Private Sector Development Department, Washington, D.C.

Koppinen, T and Lahdenpera, P. (2004). “The Current and Future Përformancë of Road Projekt Delivery Methods”. VTT Information Service, Research Notë 2260, Finland

Lewis, C. and Mody, A. (1997), “The Management of Contingent Liabilities: A Risk Management Framework for National Governments, World Bank, Washington DC.

Lewis, C. Mody, A. (1998), "Risk management systems for contingent infrastructure liabilities", World Bank, Washington, DC, Notë No. 149.

Lee, T, and Jouravlev, A. (1997). ”Private Participation in the Provision of Water Services”, Alternative means for private participation in the provision of watër services, In Serio Ambientë Y Desarrollo, 1997.

Mansoor, D. and Klein, M. (1997). “Government Support to Private Infrastructure Projekts in Emerging Markets,” Policy Research Working Papër, No. 688: World Bank, Washington D.C.

Monasse, P. (2005). ”Publik-Private Partnership: An International Përspective. IMF Policy Discussion Papër. IMF, Washington D.C.

Mylvaganam, C and Borins S. (2004).). “If You Build it: Business, Government and Ontario’s Electronic Toll Highway. International PUBLIK Management Journal.8(3),pages 447-450

NASCIO. (2006). “A Call to Action: Building Effective Publik-Private Partnerships",Issue Brief, Retrievied 29 March, http://www.nascio.org/publikations/documents

98

http://www.nascio.org/publications/documents



Nova Scotia. Department of Finance, (1997). ”Transferring Risk in Publik-PrivatePartnerships”.Halifax: www.gov.ns.ca/fina/minister/p3guide/p3g.htm

Osbornë, D. and Gaebler T, (1993). “Reinviting Government”.New York: Plume.

Partnerships Victoria, 2001. “Partnerships Victoria Guidance Material”, Department of Treasury and Finance, Available at: www.partnerships.vic.gov.au

Polockova, H. (1999). "Contingent Government Liabilities: A Hidden Risk for Fiscal Stability." Policy Research Working Papër 1989. World Bank, Washington, D.C.

Polockova, H. Ghanëm, H. and Islam, R (1999).”Fiscal Adjustment and Contingent Liabilities: Case Studies of the Czech Republik and Macedonia”. The World Bank. Washington D.C.

Poole, R and Samuel, P. (2006). “ The Return of Private Toll Roads”, Publik Roads, U.S Department of Transportation, Federal Highway Administration, March/April 2005, Volume 69, No 5.

Poschmann,F. (2003). “Private Means to Publik Ends: The future of Publik-Private Partnerships”.C.D.Howe Institutë Commentary.Toronto: C.D.Howe Institutë.

Sachs, Jeffrey D., John W. McArthur, Guido Schmidt-Traub, Margaret Kruk, Chandrika. Bahadur, Michael Faye, and Gordon McCord, (2004). “Ending Africa’s Poverty Trap,” Brookings Papërs on Economic Activity, pp. 117−240.

Saunders, M. (2006). ”Bridging the Financial Gap with PPPs”. Publik Roads, FHWA, July/August 2006. Vol 70. No. 1

Smith, W. 1997. “Covering Political and Regulatory Risks: Issues and Options for Private Infrastructure Arrangements.” In Irwin and others, eds.

Schick, A. (1997), “Budgeting for Risk.” In “Government at Risk: Contingent Liabilities and Fiscal Risk” ed. by Brixi and Schick. World Bank and Oxford University Press.

South African Institute of International Affairs (SAIIA). (2005). “Publik-Private Partnerships for Service Delivery”: Third meeting of the Committëe on Human Development and Civil Society, Addis Ababa, Ethiopia.

99

http://www.partnerships.vic.gov.au/

http://www.gov.ns.ca/fina/minister/p3guide/p3g.htm



TD Economics. (2006). ”Creating the Winning Conditions for Publik-Private-Partnerships (P3) in Canada”, Bank Financial Group.

Tër-Minassian, T. (2005). ”Government Guarantëes and Fiscal Risk”, IMF, Washington DC

Trottier, Michael, Jeffrey Maguire. “V Case Studies”. Available at: www.uregina.ca/sipp/documents/pdf/casestudies.pdf

UN/ECE. (2000). “Guidelines on Private Publik Partnerships for Infrastructure Development”. UN/ECE Forum on Publik-Private Partnerships for Infrastructure: The next Steps (PPPs). Held at the Palais des Nations, 4 and 5 December 2000.

UN (2008). “Guidebook on Promoting Good Governance in Publik-Private Partnerships”. United Nations Economic Commission for Europe. New York and Geneva, 2008.

Unitëd Kingdom, (1995). Private Opportunity, Publik Benefit: Progressing the Private Finance Initiative. London, Her Majority’s Treasure.

Vining, A and Boardman, A. (2006). “Publik-Private Partnerships in Canada Theory and Evidence”

Webb and Pulle (2002). “Publik-Private Partnerships: An Introduction. Research Papër.

Woodhouse, E.J. 2005. “A Political Economy of International Infrastructure Contracting: Lessons from the IPP Expërience”. Program on Enërgy and Sustainable Development Working Papër Series 1-123.

World Bank. (1994). “Back to the Future: The potential in infrastructure privatization”, Publik Policy for the Private Sector, The World Bank, Washington DC.

(1998a).”Contingent Liabilities a Threat to Fiscal Stability”. Prem Notes Economic Policy. World Bank, Washington D.C.

(1998 b). Projekt Appraisal document on a Proposed Loan in the Amount of US $ 137.1 Million to Colombia for a Road Concession Projekt”, Report No:17986, World Bank, Washington, D.C.

100



World Water Forum, (2003). Publik Private Partnership, Available at: http://210.169.251.146/html/themeWwf/en/themeShow.do%7B0id=41%7B9.html

ANEKSE

ANEKSI 1: PYETËSOR NË LIDHJE ME FAKTORËT E RËNDËSISHËM TË SUKSESIT TË PARTNERITETEVE PUBLIKE PRIVATE (KONÇESIONËVE) NË SHQIPËRI

Cila alternativë për investimet publike ju duket me efiçente:

(a) Prokurimi publik

101

http://210.169.251.146/html/themeWwf/en/themeShow.do%7B0id=41%7B9.html



(b) Partneritetet Publike Private (Konçesionet)

Faktoret e me poshtem konsiderohen si faktoret qe ndikojne ne suksesin e projekteve te realizuara nëpërmjët partneriteteve publike-private (koncesioneve). Ju lutem përcaktoni sipas perceptimit tuaj, shkallën e ndikimit te këtyre faktorëve në suksesin e implementimit të këtyre projekteve:

- Politikat Fiskale:

I parëndësishëm Shumë I rëndësishëm

1 2 3 4 5 6 7

- Kuadri ligjor adekuat:


1 2 3 4 5 6 7

- Transparenca në proçesin e prokurimit


1 2 3 4 5 6 7

- Niveli I konkurencës në proçesin e tendërimit


1 2 3 4 5 6 7

- Përkushtimi I sektorit publik në partneritet


1 2 3 4 5 6 7

- Përkushtimi I sektorit privat në partneritet


1 2 3 4 5 6 7

102



- Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e Konçesionit.


1 2 3 4 5 6 7

- Qeverisja e mirë e konçesionëve:


1 2 3 4 5 6 7

- Mbështetja sociale e komunitetit


1 2 3 4 5 6 7

- Potencialidheaftësitë e palës private


1 2 3 4 5 6 7

- Mbështetja e qeverisë/dhënat nëpërmjet garancive


1 2 3 4 5 6 7

- Politika ekonomike mbështetëse


1 2 3 4 5 6 7

- Niveli I korrupsionit


1 2 3 4 5 6 7

- Kushtet e favorshme makro ekonomike të vendit

103




1 2 3 4 5 6 7

- Mirëmenaxhimi I kontratavetekonçesionit


1 2 3 4 5 6 7

- Monitorimi I kontratave të konçesionit


1 2 3 4 5 6 7

- Fizibiliteti I projektit


1 2 3 4 5 6 7

- Ndarja e duhur e risqeve ndërmjet dhënat dhe privatit


1 2 3 4 5 6 7

Rendisni disa faktorëtë tjerë që ndikojnë në suksesin apo mossuksesin e PPP-ve në Shqipëri.

104



ANEKSI 2: PARAQITJA E ANALIZËS FAKTORIALE NË SPSS 21

105



106



107


NJË PJESË E REZULTATEVE TË ANALIZËS FAKTORIALE

Tabela 16. Koefiçientët e korrelacionit mes 18 variablave

Correlation MatrixCorrelation

Polit

ikat

fisk

ale

Polit

ika

eko

nom

ike

mbë

shte

tëse

Kus

htet

e

favo

rshm

e

Kua

dri

Li

gjor

ad

ekua

tPë

rkus

htim

i

I se

ktor

it p

ublik

në

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

priv

at n

ë

Mbë

shte

tja

soci

ale

nga

kom

unite

tiPo

tenc

iali

dh

e af

tësi

të

e

palë

s

Fizi

bilit

eti

I

proj

ektit

Nda

rja e

duh

ur e

ris

qeve

Tran

spar

enca

në

pr

oçes

in

e N

ivel

i

I ko

nkur

renc

et

Dis

poni

mi

I

nj

ë pë

rson

eli

ko

petë

nt

Mirë

qeve

risja

e

konç

esio

nëve

Niv

eli I

kor

rups

ioni

t

Mirë

men

axhi

mi

I

kont

rata

ve

të

Mon

itorim

i

I ko

ntra

tave

të P

PPve

Mbë

shte

tja

e qe

veris

ë n

ëpër

mje

t

Politikat fiskale 1 .547 .541 .188

.134

-.023

.299

-.071

.226

.135

.312

.105 .268 -.050

.285

-.024

-.009

.375

Politika ekonomike mbështetëse

.547 1 .507 .063

.184

.198 .256

-.075

.114

.049

.178

.188 .214 .052 .319

-.016

.024 .387


.541 .507 1 .106

.076

-.028

.151

.059 .051

.141

.142

-.082

.193 .117 .286

.227 .036 .360

Kuadri Ligjor adekuat

.188 .063 .106 1 .282

.283 .391

.414 .283

.378

.248

.194 .271 .225 .355

.309 .335 .074

Përkushtimi I sektorit publik në partneritet

.134 .184 .076 .282

1 .390 .126

.264 .199

.325

.227

.336 .113 .259 .091

.280 .286 .144


-.023

.198 -.028

.283

.390

1 .317

.315 .412

.430

.118

.350 .266 .121 .252

.025 .180 .105

Mbështetja sociale nga komuniteti

.299 .256 .151 .391

.126

.317 1 .197 .362

.298

.115

.245 .335 .007 .387

.057 .111 .134

108


Potenciali dhe aftësitë e palës private

-.071

-.075

.059 .414

.264

.315 .197

1 .206

.314

.195

.112 .126 .135 .161

.319 .432 .205

Fizibiliteti I projektit

.226 .114 .051 .283

.199

.412 .362

.206 1 .585

.368

.492 .451 .007 .434

.176 .348 .073


.135 .049 .141 .378

.325

.430 .298

.314 .585

1 .273

.405 .535 .069 .230

.202 .244 .030


.312 .178 .142 .248

.227

.118 .115

.195 .368

.273

1 .292 .210 .223 .059

.326 .334 .255

Niveli I konkurrencet

.105 .188 -.082

.194

.336

.350 .245

.112 .492

.405

.292

1 .337 .125 .151

.058 .435 .121

Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

.268 .214 .193 .271

.113

.266 .335

.126 .451

.535

.210

.337 1 .024 .293

-.094

.132 .087

Mirëqeverisja e konçesionëve

-.050

.052 .117 .225

.259

.121 .007

.135 .007

.069

.223

.125 .024 1 .005

.414 .318 -.018

Niveli I korrupsionit

.285 .319 .286 .355

.091

.252 .387

.161 .434

.230

.059

.151 .293 .005 1 .215 .288 .307


-.024

-.016

.227 .309

.280

.025 .057

.319 .176

.202

.326

.058 -.094

.414 .215

1 .457 .138

Monitorimi I kontratave të PPPve

-.009

.024 .036 .335

.286

.180 .111

.432 .348

.244

.334

.435 .132 .318 .288

.457 1 .280

Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive

.375 .387 .360 .074

.144

.105 .134

.205 .073

.030

.255

.121 .087 -.018

.307

.138 .280 1

109


Tabela 17. Siguria statistikore e koefiçientëve të korrelacionit të 18 variablave

Sig. (1-tailed)

Polit

ikat

fisk

ale

Polit

ika

eko

nom

ike

mbë

shte

tëse

Kus

htet

e fa

vors

hme

mak

roek

onom

ike

Kua

dri

Li

gjor

ad

ekua

tPë

rkus

htim

i

I se

ktor

it p

ublik

në

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

priv

at n

ë M

bësh

tetja

so

cial

e ng

a ko

mun

iteti

Pote

ncia

li

dhe

aftë

sitë

e

pa

lës

Fizi

bilit

eti

I

proj

ektit

Nda

rja e

duh

ur e

ris

qeve

Tran

spar

enca

në

pr

oçes

in

e N

ivel

i

I ko

nkur

renc

etD

ispo

nim

i

I

një

përs

onel

i

kope

tënt

M

irëqe

veris

ja

e ko

nçes

ionë

ve

Niv

eli I

kor

rups

ioni

t

Mirë

men

axhi

mi

I

kont

rata

ve

të

Mon

itorim

i

I ko

ntra

tave

të P

PPve

Mbë

shte

tja

e qe

veris

ë n

ëpër

mje

t

Politikat fiskale .000 .000 .013 .058 .39

6 .000 .205 .004 .057 .000 .111 .00

1 .280 .000 .392 .458 .000

Politika ekonomike mbështetëse .000 .00

0 .231 .015 .010 .001 .191 .091 .28

4 .018 .014 .006 .272 .000 .427 .39

2 .000

Kushtet e favorshme makroekonomike .000 .000 .109 .188 .37

2 .039 .246 .276 .050 .049 .170 .01

2 .087 .000 .004 .337 .000

Kuadri Ligjor adekuat .013 .231 .109 .000 .00

0 .000 .000 .000 .000 .002 .011 .00

1 .004 .000 .000 .000 .196

Përkushtimi I sektorit publik në partneritet .058 .015 .18

8 .000 .000 .070 .001 .010 .00

0 .004 .000 .093 .001 .144 .000 .00

0 .046

Përkushtimi I sektorit privat në partneritet .396 .010 .37

2 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .084 .000 .00

1 .079 .001 .388 .018 .110

Mbështetja sociale nga komuniteti .000 .001 .03

9 .000 .070 .000 .010 .000 .00

0 .089 .002 .000 .468 .000 .254 .09

8 .059

Potenciali dhe aftësitë e palës private .205 .191 .24

6 .000 .001 .000 .010 .008 .00

0 .011 .095 .070 .058 .030 .000 .00

0 .008

Fizibiliteti I projektit .004 .091 .276 .000 .010 .00

0 .000 .008 .000 .000 .000 .00

0 .465 .000 .020 .000 .197

Ndarja e duhur e risqeve .057 .284 .050 .000 .000 .00

0 .000 .000 .000 .001 .000 .000 .210 .003 .009 .00

2 .364

Transparenca në proçesin e prokurimit .000 .018 .04

9 .002 .004 .084 .089 .011 .000 .00

1 .000 .007 .004 .245 .000 .00

0 .001

Niveli I konkurrencet .111 .014 .170 .011 .000 .00

0 .002 .095 .000 .000 .000 .00

0 .071 .039 .250 .000 .079

110



.001 .006 .012 .001 .093 .00

1 .000 .070 .000 .000 .007 .000 .392 .000 .136 .06

1 .156

Mirëqeverisja e konçesionëve .280 .272 .08

7 .004 .001 .079 .468 .058 .465 .21

0 .004 .071 .392 .476 .000 .00

0 .419

Niveli I korrupsionit .000 .000 .000 .000 .144 .00

1 .000 .030 .000 .003 .245 .039 .00

0 .476 .006 .000 .000

Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit .392 .427 .00

4 .000 .000 .388 .254 .000 .020 .00

9 .000 .250 .136 .000 .006 .00

0 .053

Monitorimi I kontratave të PPPve .458 .392 .33

7 .000 .000 .018 .098 .000 .000 .00

2 .000 .000 .061 .000 .000 .000 .000

Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive .000 .000 .00

0 .196 .046 .110 .059 .008 .197 .36

4 .001 .079 .156 .419 .000 .053 .00

0Nr. i koefiçientëve të rëndësishëm (< 0.01) 8 6 5 12 10 9 9 8 12 12 11 8 10 5 12 9 11 7

111


Tabela 18. Anti-image Covariance

Anti-image MatricesAnti-image Covariance

Polit

ikat

fisk

ale

Polit

ika

eko

nom

ike

mbë

shte

tëse

Kus

htet

e

favo

rshm

e

Kua

dri

Li

gjor

ad

ekua

t

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

pub

lik n

ë

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

priv

at n

ë

Mbë

shte

tja

soci

ale

nga

kom

unite

ti

Pote

ncia

li

dhe

aftë

sitë

e

pa

lës

Fizi

bilit

eti

I

proj

ektit

Nda

rja e

duh

ur e

ris

qeve

Tran

spar

enca

në

pr

oçes

in

e

Niv

eli

I

konk

urre

ncet

Dis

poni

mi

I

nj

ë pë

rson

eli

ko

petë

nt

Mirë

qeve

risja

e

konç

esio

nëve

Niv

eli I

kor

rups

ioni

t

Mirë

men

axhi

mi

I

kont

rata

ve

të

Mon

itorim

i

I ko

ntra

tave

të P

PPve

Mbë

shte

tja

e qe

veris

ë n

ëpër

mje

t

Politikat fiskale .422 -.116

-.162

-.097

-.087

.126 -.080

.070 -.074

.011 -.122

.014 -.001

.040 -.005

.096 .044 -.094


-.116

.488 -.154

.048 -.049

-.118

-.043

.066 .052 .068 -.039

-.092

-.024

-.023

-.082

.029 .026 -.065


-.162

-.154

.483 .051 .047 .038 .027 -.046

.040 -.081

.063 .091 -.058

-.067

-.033

-.123

.019 -.066


-.097

.048 .051 .571 -.037

-.037

-.132

-.137

.075 -.065

-.048

.014 -.037

-.067

-.125

-.052

-.044

.094


-.087

-.049

.047 -.037

.657 -.160

.054 -.045

.055 -.073

.019 -.098

.038 -.064

.049 -.102

-.016

-.006


.126 -.118

.038 -.037

-.160

.540 -.073

-.104

-.100

-.086

.016 -.022

.034 -.082

-.042

.104 .061 -.054


-.080

-.043

.027 -.132

.054 -.073

.661 -.062

-.041

.009 .052 -.058

-.054

.012 -.077

-.021

.060 .009


.070 .066 -.046

-.137

-.045

-.104

-.062

.596 .009 -.049

-.021

.093 -.006

.061 .053 -.030

-.147

-.104

112



-.074

.052 .040 .075 .055 -.100

-.041

.009 .394 -.123

-.119

-.101

-.045

.070 -.154

-.040

-.052

.092


.011 .068 -.081

-.065

-.073

-.086

.009 -.049

-.123

.434 .002 -.066

-.181

.058 .054 -.069

.043 .033


-.122

-.039

.063 -.048

.019 .016 .052 -.021

-.119

.002 .607 -.023

-.047

-.071

.156 -.126

-.033

-.105


.014 -.092

.091 .014 -.098

-.022

-.058

.093 -.101

-.066

-.023

.517 -.044

-.021

.071 .064 -.179

-.023


-.001

-.024

-.058

-.037

.038 .034 -.054

-.006

-.045

-.181

-.047

-.044

.555 -.061

-.062

.160 -.004

.013


.040 -.023

-.067

-.067

-.064

-.082

.012 .061 .070 .058 -.071

-.021

-.061

.693 .055 -.158

-.101

.102


-.005

-.082

-.033

-.125

.049 -.042

-.077

.053 -.154

.054 .156 .071 -.062

.055 .526 -.081

-.078

-.110


.096 .029 -.123

-.052

-.102

.104 -.021

-.030

-.040

-.069

-.126

.064 .160 -.158

-.081

.488 -.100

-.002


.044 .026 .019 -.044

-.016

.061 .060 -.147

-.052

.043 -.033

-.179

-.004

-.101

-.078

-.100

.468 -.114


-.094

-.065

-.066

.094 -.006

-.054

.009 -.104

.092 .033 -.105

-.023

.013 .102 -.110

-.002

-.114

.619

113


Tabela 19. Anti-image Correlation

Anti-image Correlation

Polit

ikat

fisk

ale

Polit

ika

eko

nom

ike

mbë

shte

tëse

Kus

htet

e fa

vors

hme

mak

roek

onom

ike

Kua

dri

Li

gjor

ad

ekua

t

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

pub

lik n

ë

Përk

usht

imi

I

sekt

orit

pr

ivat

në

Mbë

shte

tja

soci

ale

nga

kom

unite

ti

Pote

ncia

li

dhe

aftë

sitë

e

pa

lës

Fizi

bilit

eti

I

proj

ektit

Nda

rja e

duh

ur e

ris

qeve

Tran

spar

enca

në

pr

oçes

in

e

Niv

eli

I

konk

urre

ncet

Dis

poni

mi

I

nj

ë pë

rson

eli

ko

petë

nt

Mirë

qeve

risja

e

konç

esio

nëve

Niv

eli I

kor

rups

ioni

t

Mirë

men

axhi

mi

I

kont

rata

ve

të

Mon

itorim

i

I ko

ntra

tave

të P

PPve

Mbë

shte

tja

e qe

veris

ë

nëpë

rmje

t

Politikat fiskale .685a

-.255

-.358

-.197

-.165

.263 -.152

.139 -.183

.026 -.241

.030 -.003

.074 -.012

.212 .099 -.184


-.255

.741a

-.318

.092 -.087

-.230

-.076

.122 .118 .147 -.071

-.184

-.045

-.040

-.162

.060 .055 -.118


-.358

-.318

.677a

.096 .083 .074 .049 -.085

.091 -.176

.116 .182 -.111

-.116

-.066

-.254

.040 -.121


-.197

.092 .096 .803a

-.060

-.067

-.214

-.234

.157 -.130

-.082

.026 -.066

-.106

-.229

-.098

-.085

.157


-.165

-.087

.083 -.060

.798a

-.269

.081 -.072

.108 -.137

.030 -.168

.063 -.095

.083 -.180

-.029

-.010


.263 -.230

.074 -.067

-.269

.730a

-.122

-.184

-.217

-.178

.027 -.042

.062 -.134

-.079

.203 .122 -.093


-.152

-.076

.049 -.214

.081 -.122

.863a

-.099

-.081

.017 .081 -.098

-.090

.018 -.131

-.037

.107 .014


.139 .122 -.085

-.234

-.072

-.184

-.099

.758a

.019 -.096

-.035

.167 -.010

.095 .095 -.055

-.278

-.172

114



-.183

.118 .091 .157 .108 -.217

-.081

.019 .768a

-.298

-.244

-.224

-.097

.135 -.338

-.090

-.121

.186


.026 .147 -.176

-.130

-.137

-.178

.017 -.096

-.298

.795a

.003 -.139

-.370

.106 .112 -.150

.096 .063


-.241

-.071

.116 -.082

.030 .027 .081 -.035

-.244

.003 .749a

-.041

-.082

-.109

.277 -.232

-.062

-.171


.030 -.184

.182 .026 -.168

-.042

-.098

.167 -.224

-.139

-.041

.765a

-.082

-.035

.136 .128 -.364

-.041

Disponimi I një përsoneli kopetënt

-.003

-.045

-.111

-.066

.063 .062 -.090

-.010

-.097

-.370

-.082

-.082

.795a

-.098

-.114

.308 -.009

.023


.074 -.040

-.116

-.106

-.095

-.134

.018 .095 .135 .106 -.109

-.035

-.098

.665a

.092 -.271

-.177

.156


-.012

-.162

-.066

-.229

.083 -.079

-.131

.095 -.338

.112 .277 .136 -.114

.092 .728a

-.160

-.156

-.193


.212 .060 -.254

-.098

-.180

.203 -.037

-.055

-.090

-.150

-.232

.128 .308 -.271

-.160

.642a

-.209

-.004


.099 .055 .040 -.085

-.029

.122 .107 -.278

-.121

.096 -.062

-.364

-.009

-.177

-.156

-.209

.765a

-.212


-.184

-.118

-.121

.157 -.010

-.093

.014 -.172

.186 .063 -.171

-.041

.023 .156 -.193

-.004

-.212

.726a

a. Measures of Sampling Adequacy(MSA)

115

CommunalitiesInitial Extraction

Politikat fiskale 1.000 .709Politika ekonomike mbështetëse 1.000 .660Kushtet e favorshme makroekonomike 1.000 .649Kuadri Ligjor adekuat 1.000 .560Përkushtimi I sektorit publik në partneritet 1.000 .407Përkushtimi I sektorit privat në partneritet 1.000 .445Mbështetja sociale nga komuniteti 1.000 .522Potenciali dhe aftësitë e palës private 1.000 .551Fizibiliteti I projektit 1.000 .631Ndarja e duhur e risqeve 1.000 .602Transparenca në proçesin e prokurimit 1.000 .504Niveli I konkurrencet 1.000 .664Disponimi I një përsoneli kopetënt pjesmarrës në implementimin e PPPve

1.000 .537

Mirëqeverisja e konçesionëve 1.000 .442Niveli I korrupsionit 1.000 .585Mirëmenaxhimi I kontratave të konçesionit 1.000 .672Monitorimi I kontratave të PPPve 1.000 .582Mbështetja e qeverisë nëpërmjet garancive 1.000 .443Extraction Method: Principal Component Analysis.

Total Variance ExplainëdComponent

Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared Loadings

Rotation Sums of Squared Loadings

Total % of Variance

Cumulative %

Total % of Variance

Cumulative %

Total % of Variance

Cumulative %

14.785 26.581 26.581 4.78

526.581 26.581 3.09

417.188 17.188

22.302 12.791 39.372 2.30

212.791 39.372 2.64

814.712 31.900

31.859 10.326 49.698 1.85

910.326 49.698 2.47

213.733 45.633

41.220 6.776 56.474 1.22

06.776 56.474 1.95

110.841 56.474

5 1.056 5.868 62.3416 1.033 5.738 68.0807 .869 4.829 72.9098 .767 4.261 77.1709 .687 3.816 80.985



10 .611 3.394 84.37911 .532 2.953 87.33212 .456 2.536 89.86813 .401 2.225 92.09314 .381 2.116 94.20915 .296 1.643 95.85216 .274 1.519 97.37117 .251 1.392 98.76318 .223 1.237 100.000Extraction Method: Principal Component Analysis.

Figura 13. Ilustrimi grafik i komponentëve në hapësirën rrotulluese

117



ANALIZA E BESUESHMËRISË NË SPSS 21

118



PARAQITJA E REGRASIONIT NË SPSS 21

119



120

Partneritetet publik-privat dhe faktorët kritikë të suksesit · Web viewuesit)...

Documents

Transcript of Partneritetet publik-privat dhe faktorët kritikë të suksesit · Web viewuesit)...