O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT FAKULTETI

Saidabdullayev Sultonboyning

5230100-Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) ta’lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

O’zbekistonda demografik rivojlanishning hozirgi davrdagi

tendentsiyalari Ilmiy rahbar: dots. Sadullayev A.

Urganch 2015 yil

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT FAKULTETI

“TURIZM” kafedrasi

O’zbekistonda demografik rivojlanishning hozirgi

davrdagi tendentsiyalari

Bajaruvchi: Saidabdullayev Sultonboy

Rahbar: dots. Sadullayev A.

Urganch shahri

2015-yil

O‘ZBEKISTONDA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING HOZIRGI

DAVRDAGI TENDENSIYALARI KIRISH

1-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING

DEMOGRAFIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

1.1 Axolining takror barpo bo‘lishi

1.2 O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar

1.3 O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari

2-BOB. MINTAQADA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING O‘ZIGA XOS

XUSUSIYATLARI (XORAZM VILOYAT MISOLIDA)

2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari

2.2 Axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar

2.3 Viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari

XULOSA VA TAKLIFLAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH

Muammoning dolzarbligi. Bugungi kunda O‘zbekiston jahon hamjamiyatida

tenglar ichra teng bo‘lib, inson manfaatlari, huquq va erkinliklari yuksak qadriyat

bo‘lgan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iktisodiyotiga asoslangan huquqiy

demokratik davlat va fuqarolik jamiyat barpo etish yo‘lidan dadil odimlab

bormoqda. Mamlakatimiz hayotining turli jabhalarida erishilayotgan natijalarning

yildan-yilga tobora salmoqli va ahamiyatli bo‘lib borayotganligi mustaqil

taraqqiyot davrida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning puxta va

asosli ekanligini, eng muhimi, ular negizida fuqarolarimizning orzu-umidlari va

manfaatlari o‘z aksini topganligini yaqqol namoyon etmoqda. Iqtisodiyotimizning

turli soha va tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblikning kuchayishi hamda barqaror

o‘sish sur’atlarining ta’minlanishi natijasida aholi daromadlari, turmush

darajasining sezilarli ravishda oshishi ertangi kunga bo‘lgan ishonchimizning

tobora mustahkamlanib borishiga zamin yaratmoqda.

Jamiyatning buyuk kelajagini yaratishda bosib o‘tilayotgan har bir yil o‘ziga

xos hissa qo‘shishi, yuksalishning murakkab, izchil va davomli yo‘lida alohida

pog‘ona bo‘lib xizmat qilishi e’tiborlidir. Ayni paytda, o‘tgan yilda mamlakat

miqyosida erishilgan yutuq va natijalarni o‘rganish, kelgusida yanada yuksakroq

marralarni qo‘lga kiritish borasidagi ustuvor yo‘nalishlarni belgilash ijtimoiy-

iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.

Hozirgi paytda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida aholi, barqaror

iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish o‘rtasida bog‘liqlikni ta’minlashga

erishilmoqda. Demografik omillar esa iqtisodiy, ijtimoiy strategiyalar va dasturlar

ishlab chiqishga ma’sul bo‘lgan muassasalar tomonidan yanada to‘laroq e’tiborga

olinadigan bo‘ldi.

BMT tomonidan 1994 yil sentyabrida Qoxirada Aholishunoslik va

rivojlanish bo‘yicha butunjahon anjumani o‘tkazildi. Anjuman sayyoramizning

demografik rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. U erda dunyo aholisi

rivojlanishining dolzarb va keskin muammolarini hal qilishga qaratilgan qarorlar

qabul qilindi. Anjuman Dunyo aholishunosligi sohasida xalqaro hamkorlik qilish

bo‘yicha yangi davrni ochib bergan amaliy yo‘nalish bo‘ldi.

Aholi rivojlanishining global va milliy maqsadlarini amalga oshirishda katta

ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarning kompleks rejalarini o‘z ichiga olgan 20-

yillik harakat Dasturi Anjuman tomonidan qabul qilindi. Dastur butun dunyo

mamlakatlari oldiga aholi rivojlanishi sohasida eng muhim maqsadlarni belgilab

berdi. Aholishunoslik sohasidagi oldingi global dasturlardan farq qilgan holda,

ushbu dastur kambag‘allik va qashshoqlikka, ishlab chiqarish va ist’emol tarkibiga,

atrof-muhitga bog‘liq bo‘lgan muammolarning o‘zaro aloqalarini hisobga olib

ishlab chiqilgan edi. Dasturda aholishunoslik va rivojlanish masalalariga chuqur

yondashilgan, 20- yillik davrda erishilishi zarur bo‘lgan demografik va ijtimoiy

maqsadlarning kompleks ko‘rsatkichlari aniqlangan. Harakat dasturida aholining

o‘sishi, tarkibi va taqsimlanishi ko‘rsatkichlarining miqdoriy baholanishi

ko‘rsatilmagan, lekin unda dunyo aholisi sonining jadallik bilan barqarorlashuvi

sayyoraning barqaror rivojlanishga erishish maqsadlarini amalga oshirishga katta

xissa qo‘shadi degan fikr yotadi.

Harakat dasturi, uni amalga oshirish bo‘yicha xalqaro va ijtimoiy

sheriklikning kuchaytirilishi O‘zbekiston aholisining rivojlanishida katta

ahamiyatga egadir. Anjumanning maqsad va vazifalari umumjahon jarayonlari

bilan bog‘langan aholi rivojlanishi bo‘yicha milliy dasturlarni ishlab chiqishda asos

bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda “Aholi farovonligini oshirishning 2005-2010

yillarga bo‘lgan strategiyasi” dasturlardan biri bo‘ldi, uni amalga oshirish

respublikada kam ta’minlangan aholi qatlamini kamaytirish va aholi turmush

darajasini oshirishda katta imkoniyatlar yaratdi.

Umumjahon jarayonlariga muvofiq rivojlanayotgan hozirgi O‘zbekistonda,

keyingi ikki o‘n yillikda demografik vaziyatda sezilarli miqdoriy va sifat

o‘zgarishlari yuz berdi.

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy

ishining oldiga O‘zbekistonda demografik rivojlanishining xozirgi davrdagi

tendensiyalarini tadqiq qilish va uni jamiyat manfaatlariga mos ravishda

takomilashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish maqsadi qo‘yilgan

bo‘lib, ushbu maqsadga erishish uchun bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar

qo‘yildi:

- axolining takror barpo bo‘lishi xususiyatlarini tahlil qilish;

- O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar jarayonlarini o‘rganib chiqish;

- O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari yoritib berish;

- viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlarini tahlil qilish;

- axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar yoritib berish;

- viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari ko‘rsatib berish.

Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti qilib

O‘zbekiston va uning tarkibiy qismi bo‘lgan Xorazm viloyati aholisi olindi.

Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Bitiruv malakaviy ishi predmeti

sifatida demografik rivojlanish tendensiyalarini aniqlash borasidaagi ijtimoiy-

iqtisodiy munosabatlar bo‘lib xizmat qiladi.

Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishi

materiallaridan mamlakat va viloyat demografik rivojlanishi jarayonlarini va

istiqbollarini o‘z ichiga olgan dasturlar ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi

Respublika Davlat statistika qo‘mitasi va uning Xorazm viloyati bo‘limi,

O‘zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va

uning Xorazm viloyati boshqarmasi o‘z faoliyatida foydalanishlari mumkin. SHu

bilan birgalikda ushbu matriallardan oliy ta’limning “Iqtisodiyot”, “Turizm”

yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalar va ularga dars beruvchi o‘qituvchilar ham

foydalanishlari mumkin.

Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish,

ikkitabob, oltita paragraf, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar tarkibidan

iborat bo‘lib, ishda ____ ta jadvallar, _____ ta rasm va diagrammalardan ham

foydalanigan.

1--BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONNING

DEMOGRAFIK RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI

1.1. O‘zbekistonda axoli takror barpo bo‘lishining xozirgi davrdagi

xususiyatlari

BMT tomonidan 1994 yil sentyabrida Qoxirada Aholishunoslik va

rivojlanish bo‘yicha butunjahon anjumani o‘tkazildi. Anjuman sayyoramizning

demografik rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. U erda dunyo aholisi

rivojlanishining dolzarb va keskin muammolarini hal qilishga qaratilgan qarorlar

qabul qilindi. Anjuman Dunyo aholishunosligi sohasida xalqaro hamkorlik qilish

bo‘yicha yangi davrni ochib bergan amaliy yo‘nalish bo‘ldi.

Aholi rivojlanishining global va milliy maqsadlarini amalga oshirishda katta

ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarning kompleks rejalarini o‘z ichiga olgan 20-

yillik harakat Dasturi Anjuman tomonidan qabul qilindi. Dastur butun dunyo

mamlakatlari oldiga aholi rivojlanishi sohasida eng muhim maqsadlarni belgilab

berdi. Aholishunoslik sohasidagi oldingi global dasturlardan farq qilgan holda,

ushbu dastur kambag‘allik va qashshoqlikka, ishlab chiqarish va ist’emol tarkibiga,

atrof-muhitga bog‘liq bo‘lgan muammolarning o‘zaro aloqalarini hisobga olib

ishlab chiqilgan edi. Dasturda aholishunoslik va rivojlanish masalalariga chuqur

yondashilgan, 20- yillik davrda erishilishi zarur bo‘lgan demografik va ijtimoiy

maqsadlarning kompleks ko‘rsatkichlari aniqlangan. Harakat dasturida aholining

o‘sishi, tarkibi va taqsimlanishi ko‘rsatkichlarining miqdoriy baholanishi

ko‘rsatilmagan, lekin unda dunyo aholisi sonining jadallik bilan barqarorlashuvi

sayyoraning barqaror rivojlanishga erishish maqsadlarini amalga oshirishga katta

xissa qo‘shadi degan fikr yotadi.

Harakat dasturida aholi, iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish o‘rtasida

o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatuvchi masalalar muhim o‘rin egallaydi. Erkaklar va

ayollarning teng huquqliligi va tengligi masalalari va ayollarga kengroq huquqlar

berish, reproduktiv hohishlari va reproduktiv salomatligi borasida huquqlar bilan

ta’minlash masalalari ko‘rib chiqildi. Mamlakatlarning iqtisodiy rejalari va

rivojlanishida demografik omillarni albatta hisobga olish vazifasi qo‘yildi, bu esa

keyingi ikki o‘n yillikda amaliyotga tatbiq qilinmoqda. Anjuman vazifalariga

muvofiq ravishda, dunyo mamlakatlari bo‘yicha an’anaviy demografik

jarayonlarni (tug‘ilish, o‘lim, aholi migratsiyasi va h.) tadqiq va taxlil qilishda

resurslar, oziq-ovqat, xom-ashyo manbalari, ta’lim, bandlik, sog‘liqni saqlash,

daromadlar va iste’mol, aholi joylashuvi va atrof-muhit kabi omillar bilan bog‘lab

o‘rganiladigan bo‘ldi. Natijada mamlakatlarda rivojlanish bo‘yicha qabul

qilinadigan qarorlar ancha asosli bo‘ladigan bo‘ldi. Hozirgi paytda dunyoning

deyarli barcha mamlakatlarida aholi, barqaror iqtisodiy o‘sish va barqaror

rivojlanish o‘rtasida bog‘liqlikni ta’minlashga erishilmoqda. Demografik omillar

esa iqtisodiy, ijtimoiy strategiyalar va dasturlar ishlab chiqishga ma’sul bo‘lgan

muassasalar tomonidan yanada to‘laroq e’tiborga olinadigan bo‘ldi.

Harakat dasturi sog‘liqni saqlash, kasalliklar va aholi o‘limi kabi kompleks

masalalarni ham o‘z ichiga qamrab oldi. Asosiy tibbiy xizmatga erishishni

ta’minlash masalalari qo‘yildi, rivojlanayotgan mamlakatlarda go‘daklar o‘limini

kamaytirish bo‘yicha aniq ko‘rsatkichlar belgilandi, reproduktiv salomatlikni

ta’minlash masalalari, reproduktiv huquqlarni kengaytirish, shu jumladan

ayollarning oilalarni rejalashtirish, abortlar va onalar o‘limini kamaytirish, erkaklar

va ayollar o‘rtasida tenglik va teng huquqlilikni ta’minlash vazifalari qo‘yildi.

Ushbu dasturga muvofiq 2015 yilda erkaklar va ayollarning reproduktiv

salomatligini saqlash sohasidagi xizmatlar bilan to‘liq ta’minlash vazifasi

qo‘yilgan. Ayollarning huquqlarini oshirish va imkoniyatlarini kengaytirish,

ularning mustaqilligini kuchaytirish hamda ayollarning siyosiy, ijtimoiy va

iqtisodiy maqomini oshirish masalalariga e’tibor kuchaytirildi. Harakat dasturi

maqsadiga erishishda butun aholini va ayniqsa ayollarni sog‘liqni saqlash va ta’lim

sohasidagi xizmatlar bilan ta’minlash uchun investitsiyalarni ko‘paytirishga katta

e’tibor qaratilgan.

SHunday qilib, harakat Dasturida mamlakatlarda demografik vaziyatni

yaxshilash bo‘yicha, ayniqsa bolalar va onalar o‘limi, reproduktiv salomatlik,

oilani rejalashtirish, ta’lim kabi aholi rivojlanishining muhim sohalarida

muvaffaqiyatlarga erishish uchun aniq maqsadlar, vazifalar va tavsiyalar ishlab

chiqilgan. Demografiya sohasida, kambag‘allik va kam ta’minlangan aholini

o‘rganish, aholi farovonligini ta’minlash sohasida yangi texnologiyalarni qo‘llash,

ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar kengaytirishni ko‘zda tutilgan.

Dasturning yakuniy bo‘limi anjumanda keyingi faoliyat yo‘nalishlariga

qaratilgandir: milliy, mintaqaviy va xalqaro miqyoslarda ko‘rsatiladigan faoliyat

amaliy ahamiyatga egadir va dunyo mamlakatlarida izchil amalga oshirilmoqda.

Jadval - 1.1.1

Dunyo mamlakatlari bo‘yicha aholi soni o‘sishining sur’atlari, %da

Mamlakatlar 2004 yil 2010 yil 2013 yil

Butun dunyo 1,3 1,2 1,2

Rivojlangan mamlakatlar 0,1 0,2 0,1

Kam rijovlangan mamlakatlar 1,5 1,7 1,4

Eng kam rivojlangan mamlakatlar 1,8 2,3 2,3

O‘zbekiston Respublikasi 1,6 1,8 1,6

Manba: World Population, Data SHeet. Population Reference Bueau, 2004, 2010, 2013.

Bu vazifalarning hammasi milliy darajadagi faoliyat jarayonida amalga

oshirish va aholishunoslik sohasida milliy strategiya va harakat dasturlarini ishlab

chiqishga tavsiya qilingandir.

Anjumanning dunyo aholisi rivojlanishidagi ahamiyati juda beqiyosdir.

Harakat dasturini bajarishda xalqaro va ijtimoiy sheriklikning sa’yi harakati aholi

rivojlanishi uchun katta ahamiyatga egadir. Harakat dasturi aholining sifat

jihatidan rivojlanishiga, qashshoqlikning barcha ko‘rinishlarini, daromadlar

darajasining pastligi, ocharchilik, ta’lim va tibbiy xizmat sifatining pastligi, gender

tengsizlik, atrof-muhitning ifloslanishi kabilarni kamaytirishga qaratilgandir.

Anjuman ishi davomida 179 mamlakat tomonidan harakat dasturi qabul qilinib, u

aholi rivojlanishi strategiyasida inson huquqlari tamoyillarini o‘z ichiga qamrab

olgandir. Bu dastur oilalarga va ayrim kishilarga, ayniqsa ayollarga, bolalar soni,

oilaning kattaligi borasida ongli ravishda qarorlar qabul qilishga imkon beradi va

odamlarga bunday qarorlarni chiqarish uchun ma’lumotlar beradi.

Jadval – 1.1.2 Dunyo mamlakatlarida tugilishning umumiy va yig‘indi koeffitsientlari

(2013 yil) Dunyo mamlakatlari Tug‘ilishning

umumiy koeffitsienti, promilleda

Yig‘indi koeffitsient, har bir ayolga to‘g‘ri keladigan bolalar

soni

Tug‘ilishning yig‘in-di koeffitsienti O‘zbekistonda boshqa mamlakatlarga nisbatan

Dunyo bo‘yicha 20 2,5 1,1 Rivojlangan mamlakatlar 11 1,6 0,7 Kam rivojlangan mamlakatlar

22 2,6 1,1

Eng qoloq mamlakatlar 34 4,4 1,9 G‘arbiy Evropa 10 1,7 0,7

AQSH 13 1,9 0,8 Qanada 11 1,6 0,7 Afrika 37 4,8 2,1 Osiyo (Xitoydan tashqari) 21 2,5 1,1 YAponiya 8 1,4 0,6 Xitoy 12 1,5 0,6 Rassiya 13 1,7 0,7 Qozog‘iston 23 2,6 1,1 Qirg‘iziston 27 3,1 1,3 O‘zbekiston 21 2,3 1,0

Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013

Davlatlarning hamkorlikdagi harakatlari tufayli dunyodagi demografik

vaziyat ancha yaxshilanib qoldi. Demografik jarayonlarda kechayotgan miqdoriy

va sifat o‘zgarishlari soni o‘sishiga va uning tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.

Buni dunyoda kechayotgan ijobiy tendensyalar tasdiqlab turibdi. Jumladan,

ko‘pchilik mamlakatlarda aholi soniningo‘sishi sur’atlari pasaydi. XXI asrning

boshlarida dunyo aholisining o‘sish sur’atlari 1,7% dan 1,2% gacha pasaydi (jadval

1.1.1)

Tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti (ayolning butun reproduktiv hayoti

davomida tuqqan bolalari soni) anchaga pasaydi. Vaholanki 30 yil avval dunyo

aholisi tug‘ilishining yig‘indi koeffitsienti 4,5 darajaga teng edi, hozirgi paytga

kelib u 2,5 gacha qisqardi (jadval 1.1.2).

Harakat dasturi, uni amalga oshirish bo‘yicha xalqaro va ijtimoiy

sheriklikning kuchaytirilishi O‘zbekiston aholisining rivojlanishida katta

ahamiyatga egadir. Anjumanning maqsad va vazifalari umumjahon jarayonlari

bilan bog‘langan aholi rivojlanishi bo‘yicha milliy dasturlarni ishlab chiqishda asos

bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda “Aholi farovonligini oshirishning 2005-2010

yillarga bo‘lgan strategiyasi” dasturlardan biri bo‘ldi, uni amalga oshirish

respublikada kam ta’minlangan aholi qatlamini kamaytirish va aholi turmush

darajasini oshirishda katta imkoniyatlar yaratdi. Respublikada kam ta’minlangan

aholi qatlami 2001 yilda 27,5 %ni tashkil qilgandi, ammo bu ko‘rsatkich har yili

0,6 - 0,7 punktga kamayib bordi.

Umumjahon jarayonlariga muvofiq rivojlanayotgan hozirgi O‘zbekistonda,

keyingi ikki o‘n yillikda demografik vaziyatda sezilarli miqdoriy va sifat

o‘zgarishlari yuz berdi. Avvalombor, demografik o‘sish kamaydi, hozirgi kunda

aholining o‘rtacha yillik o‘sishi 1,1 - 1,6% ni tashkil qilmoqda, vaholanki, bu

ko‘rsatkich o‘tgan asrning 70 - yillarida 3,0-3,2% ni va 90 - yillar boshida 2,2 -

2,3% ni tashkil qilardi. Keyingi o‘n yilda respublikada tug‘ilishning yig‘indi

koeffitsienti dunyoning o‘rtacha ko‘rsatkichidan past bo‘lib kelmoqda (muvofiq

ravishda 2,3 va 2,5). O‘zbekiston aholisi kontratsepsiya vositalaridan foydalanish

darajasi bo‘yicha dunyoning rivojlangan davlatlari darajasiga yaqinlashib qoldi

(jadval 1.1.3).

Jadval - 1.1.3

Dunyo mamlakatlarida kontratsepsiya vositalaridan foydalanish

darajasi, (15-49 yosh ayollarda), %da Mamlakatlar 2004 2010 2013

Dunyo bo‘yicha 59 62 62

Rivojlangan mamlakatlar 69 71 71

Kam rivojlangan mamlakatlar 57 60 60

Eng qoloq mamlakatlar 48 52 52

G‘arbiy Evropa 75 73 72

AQSH 76 79 79

Qanada 75 74 74

Afrika 28 29 31

Osiyo (Xitoydan tashqari) 51 56 56

YAponiya 56 54 54

Xitoy 83 84 85

Rossiya 67 73 68

Qozog‘iston 66 51 54

Qirg‘iziston 60 48 51

O‘zbekiston 68 65 69

Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013

Dunyoda hozirgi kunda aholining o‘lim darajasi pasayish tendensiyasiga ega

bo‘lmoqda. Butun dunyo bo‘yicha u, 2013 yilda 8 promillegacha pasaydi (jadval

1.1.4).

2000 yilda bu ko‘rsatkich 9 promillega teng edi. Binobarin, dunyo

aholisining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi erkaklarda 65 yoshgacha, ayollarda 69

yoshdan 73 yoshgacha oshdi.1 Bu dunyo aholisi turmush darajasining oshib

borayotganlini ko‘rsatdi.

Xuddi shunday vaziyat O‘zbekistonda ham yuz bermoqda. Keyingi 20 yilda

aholi o‘limi 6,2 promilledan 4,6 promillegacha pasaydi. Ayniqsa, aholining eng

kam ta’minlangan ijtimoiy demografik guruhlarida ijobiy siljishlar yuz berdi.

Hozirgi paytda O‘zbekistonda onalar o‘limi darajasi Markaziy Osiyo mamlakatlari

ichida eng past ko‘rsatkichga egadir.

Aholi o‘limining kamayib borishi hozirgi kunda O‘zbekistonda eng muhim

ijtimoiy - demografik ijobiy o‘zgarish hisoblanadi. Uning darajasi nafaqat

demografik vaziyatni holatini, balki davlatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi va

uning fuqarolarining sog‘lig‘i holatini belgilab beradi. Transformatsiya davrining

murakkab sharoitlariga qaramasdan, respublikada o‘lim darajasining izchil

kamayib borishi va aholi o‘rtacha umr ko‘rish darajasining oshib borishi

kuzatilmoqda. Go‘daklar, bolalar va onalar o‘limining kamayib borayotganligi

Harakat dasturida tanlangan milliy darajadagi faoliyatning ustivor yo‘nalishi

hisoblanadi. O‘zbekistonda u ijtimoiy siyosatning asosiy ustivorligi hisoblanib,

yuqoridagi ko‘rsatkichlar 2-3 barobar qisqargan. SHu bilan birgalikda

Respublikada aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi oshib bormoqda (keyingi 20

yilda u 3,6 yoshga ko‘paydi). Salomatlik, tibbiy xizmat, reproduktiv salomatlik

masalalari mahalliy o‘zini boshqarish organlaridan tortib, davlat organlarining

hamda sog‘liqni saqlash muassasalarining doimiy nazoratidadir.

Qohira anjumanida qabul qilingan Harakat dasturi 2000 yildagi Ming yillik

Sammitida ishlab chiqilgan Global Rivojlanish Maqsadlarining asosi bo‘lib xizmat

qildi. Unga muvofiq dunyo mamlakatlarida aholi rivojlanishining milliy

1 World Population,Data Sheet.Population Reference Bureau, 2013.

xususiyatlari hisobga olingan o‘z strategiyalari ishlab chiqildi. O‘zbekiston Ming

yillik Deklaratsiyasini imzolab, Milliy Ming yillik Rivojlanish maqsadlarini ishlab

chiqdi, unda iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish uchun zarur bo‘lgan, sifat jihatdan

rivojlanish asosiy ustivorlik kasb etdi:

Jadval – 1.1.4

Dunyo mamlakatlarida aholi o‘limi darajasi (2013) Mamlakatlar O‘limning umumiy

koeffitsenti promilda Go‘daklar o‘limi *

Onalar o‘limi (2010y)

Dunyo bo‘yicha 8 40 400 Rivojlangan mamlakatlar 10 5 11 Kam rivojlangan mamlakatlar

7 44 450

Eng qoloq mamlakatlar 10 66 870 G‘arbiy Evropa 10 4,2 6 AQSH 9 5,9 11 Qanada 7 4,9 7 Afrika 10 68 820 Osiyo (Xitoydan tashqari) 7 40 320 YAponiya 8 2,2 26 Xitoy 7 16 45 Rassiya 11 7,4 28 Qozog‘iston 8 28 140 Qirg‘iziston 7 27 150 O‘zbekiston 5 46 24

Manba: World Population,Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013

*Xalqaro metodika bo‘yicha hisoblangan

- kam ta’minlanganlar va ovqatida kamchilik bo‘lganlar sonini kamaytirish;

- boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini oshirish;

- ayollar va erkaklar tengligini rag‘batlantirish va ayollarning huquqlari va

imkoniyatlarini kengaytirish;

- bolalar o‘limini kamaytirish;

- onalar sog‘lig‘ini yaxshilash;

- OITS, sil va malyariyaga qarshi kurash;

- ekologik barqarorlikni ta’minlash;

- O‘zbekistonning rivojlanish maqsadlaridagi global sherikchiligi.

O‘zbekistonda aholi rivojlanishi bo‘yicha yuqorida ko‘rsatilgan

maqsadlarga erishishga katta e’tibor qaratilmoqda. “Aholi farovonligini

oshirishning 2005-2010 yillarga bo‘lgan strategiyasi” ishlab chiqildi va amalga

oshirildi. Bu esa hozirda o‘z natijalarini namoyon qilmoqda. 2001 yilda kabag‘allik

darajasi 27,5% ni tashkil qilardi, u hozirgi kunda yildan-yilga pasayib bormoqda.

Demografik rivojlanishning yangi tendensiyalari respublikadagi demografik

vaziyatga ijobiy o‘zgarishlar kiritdi. Eng muhim ijobiy natijalardan quyidagilarni

ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq bo‘ladi:

- ona va bola sog‘lig‘i nuqtai nazaridan: tug‘ilishlar o‘rtasidagi oraliqlar

oshdi. Hozirgi paytda tug‘ilishning 90 foizi 3 yillik va undan oshiq

oraliqlar bilan amalga oshmoqda. Natijada onalar sog‘lig‘ini tiklash va

ularning yosh bolalarini tarbiyalash imkoniyatlari oshirildi, onalar va

go‘daklar o‘limi darajasi qisqardi;

- iqtisodiy nuqtai nazardan: mehnatga yaroqli aholiga bo‘lgan demografik

yuklama qisqardi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, faqat oxirgi 15 yil ichida

mehnatga yaroqli yoshdagi har 1000 aholi hisobiga demografik yuklama

1037 dan 619 gacha kamaydi, shu jumladan bolalar yuklamasi – 853 dan

488 gacha kamaydi.2

- aholi yosh tarkibini yaxshilash jihatidan, 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarning

mamlakat butun aholisi umumiy sonidagi ulushi muntazam qisqarib

bormoqda (1991 yildagi 43,1% dan 2013 yildagi 30,1% gacha), mehnatga

yaroqli yoshdagi aholi ulushi esa ko‘payib bormoqda (20 yil ichida 45%

dan 61,7% gacha)3. Bunday tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishga,

aholining iqtisodiy faolligi va turmush darajasi oshishiga olib keladi.

Binobarin, O‘zbekistondagi hozirgi demografik vaziyat barqaror ijobiy

tendensiya mohiyatiga ega bo‘lib, kelajakda aholi takror barpo bo‘lishiga asos

hisoblanadi. Hozirgi paytda O‘zbekistonda aholi takror barpo bo‘lishining

zamonaviy yoki oqilona turi vujudga keldi. Bunday aholi takror barpo bo‘lish turi

dunyoda “ishlab chiqaruvchi kuchlarning kuchli rivojlanishi, agrar iqtisodiyotning

industrial iqtisodiyotga aylanishi bilan paydo bo‘ldi. Bu rivojlanish demografik

2 Ўзбекистон аҳолиси. 2013, Ўзбеистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент, 2013.101 б. 3 Ўша жойда, 103 б.

rivojlanishning yangi sharoitlari uchun moddiy asos yaratib beradi va demografik

mexanizmni shunga muvofiq rivojlanishini talab qildi”.4

Hozirgi dunyoda demografik rivojlanishning ahvoli ijtimoiy barqarorlikning

muhim omili hisoblanadi. Bunga ko‘pchilik mamlakatlarda aholining keskin

muammolari va demografik inqirozning chuqurlashuvi natijasida ijtimoiy

barqarorlikning zaiflashuvi misol bo‘lib xizmat qiladi. SHuning uchun ham

“demografik xavfsizlik” degan tushuncha tobora ilmiy sohada ko‘p ishlatilmoqda.

Mamlakatda demografik xavfsizlikning holati uni mustahkamlashi (yoki

zaiflashtiruvi) mumkin, demografik vaziyat davlat va uning fuqarolari iqtisodiy va

ijtimoiy manfaatlariga mos kelishi kerak bo‘ladi. SHundan kelib chiqqan holda,

oilalar, jamiyat va davlatning manfaatlarini uyg‘unlashtiruvchi qulay demografik

vaziyatga erishish har bir mamlakatning milliy demografik manfaati hisoblanadi.

Keyingi ikki o‘n yillikda aholi rivojlanishi holati va dinamikasini tadqiq qilish

natijalarini umumlashtirgan holda, shunday xulosa qilish mumkinki,

O‘zbekistondagi hozirgi demografik vaziyat ijobiy tendensiyaga ega bo‘lgan ancha

barqaror mohiyatga egadir. Uni demografik xavfsizlik nuqtai nazaridan baholashda

aytish mumkinki, hozirgi paytda O‘zbekistondagi demografik vaziyat anchagina

qulay ko‘rinishga ega. Buni tug‘ilishning optimallashgani, aholi yosh tarkibining

yaxshilangani, o‘lim darajasining, shu jumladan bolalar va onalar o‘limining

qisqargani, migratsiya salbiy ko‘rsatkichining pasayganligi yaqqol namoyon

qilmoqda. Vaholanki, 20 yil avval bu ko‘rsatkichlar ancha muammoli holatda edi.

Respublikadagi demografik vaziyatning barqarorligini tug‘ilganlar va o‘lganlar

soni o‘rtasidagi optimal nisbat ham isbotlaydi. Bunday vaziyat iqtisodiy va

ijtimoiy munosabatlarning transformatsiyasi tizimi ta’sirida va aholi demografik

xulq-atvorining o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgandir.

Ammo bir qancha muammolar ham mavjuddir: rivojlangan mamlakatlarga

nisbatan go‘daklar o‘limi darajasi, reproduktiv salomatlik, aholiga tibbiy xizmat

ko‘rsatish, sabablarini yo‘qotish mumkin bo‘lgan o‘lim, shu jumladan, mehnatga

yaroqli yoshdagi aholi o‘limi kabilarda erishilgan natijalarga qaramasdan, yuqori

4 Вишневский А.Г. Избранные демографические труды.Том I.М. Наука, 2005,41 б.

hisoblanadi. Aholining sifati va turmush sifati, sog‘lig‘i, shahar va qishloq aholisi

davolanishining va dori-darmonlarning zamonaviy turlariga erishishda ijtimoiy

xizmatlar va ta’lim sifatidagi kamchiliklar mavjuddir.

Ammo respublikada amalga oshirilgan katta ishlar ijobiy holatiga qaramasdan,

aholi sog‘lig‘i sohasida bir qator muammolar mavjuddir, shuning uchun ham

demografik vaziyatni yaxshilash, hamda Mingyillik strategiyasidan kelib chiquvchi

maqsadlarga erishish uchun ko‘pgina ishlarni amalga oshirish zarur bo‘ladi.

Bundan tashqari, O‘zbekiston aholisining bir qismi ekologik jihatdan noqulay

hududlarda joylashgandir. Birinchi navbatda, bu - 3 mln. dan oshiq aholi

yashaydigan Quyi Amudaryo mintaqasiga taalluqli bo‘lib, u erda aholining

sog‘lig‘iga tashqi omillarning salbiy ta’siri kuchlidir.

Aholining mehnat migratsiyasi sohasida ham bir qancha muammolar

mavjuddir. Bu jarayonlarda asosan aholining yoshi va o‘rta yoshdagi qatlamlari

qatnashadilar. Ko‘pchilik migrantlar oilali hisoblanadi. Oilalarda bir yoki bir necha

a’zolarining uzoq vaqt uyida bo‘lmasligi oila munosabatlari buzilishiga olib keladi.

So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, ularning 35 - 40% o‘z oilalari bilan kam muloqatda

bo‘ladilar, 10 - 15% umuman muloqat qilmaydilar, 25% esa uzoq vaqt uyda

bo‘lmaslik - oilaviy muammolar keltirib chiqaradi deb hisoblaydilar. Ommaviy

mehnat migratsiyasi aholining oilaviy tarkibiga, ma’lum ma’noda esa aholi takror

barpo bo‘lishiga, hamda migrantlarning salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi, bular

barchasi davlat idoralari tomonidan ushbu muhim ijtimoiy-demografik muammoga

etiborni kuchaytirishni talab qiladi.

Ushbu barcha muammolar davlat va mahalliy idoralar tomonidan e’tiborni

kuchaytirishni va inson kapitali rivojlanishiga mablag‘larni ko‘paytirishni talab

qiladi. Respublika uchun ustivor bo‘lgan ushbu muammolarga O‘zbekiston

Prezidenti I.A.Karimov ham “Sog‘lom bola yili” davlat dasturida e’tiborni qaratib

o‘tgandilar. SHundan kelib chiqqan holda, davlat va mahalliy darajalarda aholi

sifat rivojlanishiga yordam beruvchi faoliyat yo‘nalishlarini kuchaytirish zarur

bo‘ladi. Etakchi demograflar fikriga ko‘ra demografik siyosat nafligi nuqtai

nazardan samarali bo‘lishi uchun, davlat bu siyosatni o‘tkazganida, hamda unga

ketgan harakatlar o‘zini oqlashi uchun, bu siyosat global optimumga ya’ni

maksimum umumiy ijtimoiy natijani berishi kerak. Bunday optimum demografik

maqsadni jamiyat oldida turgan ko‘pgina maqsadlardan biri sifatida qarashi, va

nafaqat maqsadlarga erishishga qaratilishi, balki mavjud mablag‘larni ham hisobga

olishi zarur.5

Xalqaro Qoxira Anjumani tomonidan qabul qilingan yigirma yillik harakat

dasturining 2014-yilga kelib muddati tugadi. Hozirgi kunda dunyo mamlakatlarida

uning natijalarini baholash yuzasidan anjuman yakunlari muhokama qilinmoqda.

Xalqaro darajada yangi demografik tendensiyalarning global mohiyatga ega

ekanligi borasida, tug‘ilish, o‘lim, migratsiya urbanizatsya va aholi qarib borishi

sohasidagi o‘zgarishlar bo‘yicha xulosalar chiqarilib, demografiyadagi

o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va siyosiy sohalardagi o‘zgarishlar

bilan bog‘liqligiga e’tibor qaratish zarurligi gapirilmoqda. Evropa Iqtisodiy

Komissiyasi, BMT va YUNFPA tomonidan Jenevada (2013 yil 1 – 2 iyul) katta

xalqaro Anjuman o‘tkazilib, unda Evropa Iqtisodiy Komissiyasi tomonidan Qoxira

anjumanining qarorlarining bajarilishi bo‘yicha 45 ta mamlakatda o‘tkazilgan

so‘rovnomaning natijalari muhokama qilindi.

Jahon aholisi rivojlanishida yuz berayotgan ijobiy o‘zgarishlarga e’tibor

qaratildi, va shu bilan birgalikda dastur tomonidan belgilangan hamma vazifalar

ham bajarilmaganligi qayd qilindi.

Dunyo aholisi tez qarib bormoqda, BMT ekspertlarining hisob kitobiga

ko‘ra 65 yoshdan katta bo‘lgan aholi ulushi 2004 yilda 7% ni tashkil qilgan bo‘lsa,

2008 yilda u 8% gacha ko‘tarildi, keyinchalik u, shu darajada saqlanib turibdi,

lekin kata yoshli aholining mutloq soni oshib bormoqda, ularning soni har yili

2,6% ga oshmoqda, bu esa dunyo aholisining o‘sish sur’atlaridan 2,2 barobar

yuqoridir. Ayniqsa, YAponiyada va Evropa mamlakatlarida demografik qarishning

yuqori ko‘rsatkichlari namoyon bo‘lmoqda (jadval 1.1.6).

Jadval – 1.1.6

5 Вишневский А. Г. Избранные демографические труды. Том.1. М., Наука, 2005

Dunyo mamlakatlari aholisining yosh tarkibida bolalar va qariyalarning

ulushi (2013 yil),%da

Mamlakatlar 0-14 yosh 65 yosh va undan kattalar

Dunyo bo‘yicha 26 8 Rivojlangan mamlakatlar 16 17 Kam rivojlangan mamlakatlar 29 6 Eng qoloq mamlakatlar 41 3 G‘arbiy Evropa 16 18 AQSH 19 14 Qanada 16 15 Afrika 41 3 Osiyo (Xitoydan tashqari) 29 6 YAponiya 13 25 Xitoy 16 9 Rassiya 16 13 Qozog‘iston 25 7 Qirg‘iziston 31 4 O‘zbekiston 29 4

Manba: World Population, Data SHeet.Population Reference Bureau, 2013

Aholining qarib borishi uning rivojlanishida salbiy tendensiyadir, chunki

mehnatga yaroqli aholiga iqtisodiy yuklamani ko‘paytiradi va ijtimoiy-iqtisodiy va

demografik jihatdan ko‘pgina muammolarni keltirib chiqaradi. Hozirgi paytda

demografik qarib borish ma’lum ma’noda O‘zbekiston aholisiga ham taalluqli

bo‘lmoqda, lekin bu jarayon unchalik sezilarli bo‘lmayapti, ya’ni jarayon tarkibida

yosh bolalar va o‘smirlarning kamayishi (“pastdan qarish”) bilan yuz bermoqda.

Respublika aholisining o‘rtacha yoshi 2013 yilda 27,8 yoshni tashkil qilganligi

Xalqaro klassifikatsiyaga ko‘ra mamlakat axolisi yosh avlod deb xisolanadi.6

Ammo, tug‘ilish kamayishi tendensiyasining yanada davom etishi, albatta, aholi

qarib borishi jarayonini kuchaytiradi. SHu munosabat bilan respublikada

jamiyatning mehnatga yaroqligini, mehnat yoshidagi aholining mehnat faoliyati

davomiyligini va sog‘lig‘ini saqlab turish maqsadida demografik siyosatni

kuchaytirish zarur bo‘ladi.

6 Население Узбекистана 2013. Статистический сборник. Госкомитета Республики Узбекистан по статистике. Ташкент,2013.

Jahon hamjamiyatining aholini rivojlantirish sohasidagi keyingi faoliyati

yo‘nalishini aniqlash uchun 2014 yil 22-sentyabrda BMT Bosh Assombleyasining

maxsus sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Unda aholishunoslik bo‘yicha Xalqaro Anjumanning

harakat Dasturini 2014 yildan keyin amalga oshirish borasida muzokara bo‘ldi.

Sessiyaning 65/234 rezolyusiyasi bilan yigirma yillik harakat Dasturini 2014

yildan keyin ham davom qildirishga qaror qilindi.

1.2. O‘zbekistonda oila, nikohlar va ajralishlar

Aholining nikoh va oila tarkibi. Aholining nikohda turish tarkibi-aholining

jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo‘yicha taqsimlanishi. Nikoxda

turishi asosan yosh guruhlari bo‘yicha o‘rganilganligi uchun ham ko‘p

adabiyotlarda aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati

bo‘yicha asosiy manba aholi ro‘yhati ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi ro‘yhati

o‘tkazilayotganda aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga

ajratib ro‘yhatga olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo‘ydoqlar, bevalar va

ajralganlar kiradi.

Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo‘lishi va oilalar

shakllanishida asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir.

Aholi tabiiy o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi aholi o‘rtasida

nikohga kirish darajasining yuqoriligi, nikohlarning mustahkamligi, katta

oilalarning keng tarqalganligi sababli kelib chiqadi.

O‘zbekistonda nikohlar va oilalarning rivojlanish xususiyatlarini respublika

va uning Quyi Amudaryo mintaqasi misolida tahlil qilish natijalarida quyidagilarni

qayd qilish mumkin bo‘ldi.

Nikohdagi aholining soni ular amal qiladigan an’analarga (nikohga kichik

yoshda yoki kattarok yoshlarda kirishish) va aholining jins-yosh tarkibiga

bog‘liqdir. 1960-1990 yillar davomida olib borilgan maxsus tadqiqotlar nikohga

kiruvchilarning yasharib borayotganligini ko‘rsatgan edi. O‘rta Osiyo

respublikalarida ilgari nikohga kiruvchilar ittifoqning Evropa qismida

yashaydiganlarga nisbatan kichikroq yoshda bo‘lgan bo‘lsalar, 80 yillarga kelib

qizlar kechroq turmushga chiqadigan bo‘ldilar. Bu, nikohga yoshroq kirish

an’analarining tugab borayotganligini va ayollar ma’lumotlilik darajasi oshib

borayotganligi bilan izohlanar edi.

Bu aytib o‘tilgan jarayon 80-yillar oxirlarida Quyi Amudaryo hududida ham

kuzatildi. Agar, qizlar ilgari ko‘proq 20 yoshgacha bo‘lgan davrda turmushga

chiqqan bo‘lsalar, bu davrga kelib 20 yoshdan 29 yoshgacha bo‘lgan davrda

turmushga chiqadigan buldilar.7

SHuni aytib o‘tish kerakki, nikohdagi erkaklar hissasi nikohdagi ayollar

hissasiga nisbatan ko‘pdir, chunki ajrashgan erkak odatda ikkinchi marta uylanadi,

turmushi buzilgan ayollar esa ko‘pchilik hollarda ikkinchi marta turmushga

chiqmaslikni ma’qul ko‘rganlar.

Quyi Amudaryo mintaqasida nikohdagilarning hissasi butun

O‘zbekistondagi shunday ko‘rsatkichga nisbatan yuqori bo‘lishi ayollarning yosh

tarkibi bilan bog‘liqdir, vaholanki aholi tabiiy o‘sishining yuqori bo‘lishi yoshroq

va o‘rta yoshdagilar hissasi ko‘proq bo‘lishiga olib keladi.

Biz tahlil qilayotgan davrda aholining yosh-jins tarkibidan kelib chiqqan

holda O‘zbekistonda ham, Quyi Amudaryo mintaqasida ham aholining nikoh

holati o‘zgarib turgan. 60 yillar o‘rtalarida va 70 yillar boshlarida nikoh yoshiga

urush yillarida va urushdan keyingi dastlabki yillarda tug‘ilgan kam sonli aholi

qatlami kirib keldi. SHuning uchun ham nikohga kirish koeffitsienti8 past bo‘ldi.

70 yillar oxiri – 80 yillar boshlarida nikohga kirish koeffitsientining oshishi

tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan 50 - yillar oxiri va 60 - yillar boshida tug‘ilganlar

nikoh yoshiga kirib kelishi bilan bog‘liqdir.

Quyi Amudaryo mintaqasida nikohlar va oilalarning o‘ziga xos

xususiyatlaridan biri aralash nikohlarning ko‘payishi bo‘ldi. Aralash nikohlarning

ko‘pchilik qismi maxalliy aholi (o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlar)

o‘rtasida qayd kilingan. Bunga birgalikda ishlash, o‘qish va boshka munosabat

7 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 37 б. 8 Никоҳга кириш коэффициенти, ҳар 1000 киши аҳолига нисбатан никоҳга кирганларнинг сони билан аниқланади.

jarayonlari sabab bo‘ladi. Aralash nikohlar ayniqsa, milliy tarkibi juda xilma-xil

bo‘lgan Qoraqalpog‘istonda juda ko‘p bo‘lgan.

Nikoh oila munosabatlarining aholi tabiiy o‘sishiga ijobiy ta’siri ularning

mustahkamligi bilan izohlanadi. Oilalarning ajrashishi Quyi Amudaryo

mintaqasida shahar aholisi uchun ham, qishloq aholisi uchun ham juda kamsonligi

bilan ajralib turadi. Bunga mahalliy millatlarda saqlanib kelayotgan an’analar va

urf-odatlar sabab bo‘lib, nikohdan ajrashish odatda do‘stlar, birga ishlaydiganlar,

qarindoshlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Mintaqa aholisida oilalarning

ajrashishi darajasi O‘zbekistonda eng past ko‘rsatkichlardan hisoblangan.

Ammo, bu erda ham 70-yillarda oilalarda ajrashish ko‘rsatkichlarining oshib

borishi kuzatildi. SHunga qaramasdan, ajrashish koeffitsienti butun Ittifoq

ko‘rsatkichlariga nisbatan (3,4 promille) O‘zbekistonda 2,5 marta past bo‘lsa,

Xorazmda 6 marta, Qoraqalpog‘istonda esa 7 barobar past bo‘lgan.9

SHaharlarda qishloq joylariga nisbatan ajrashishlar ko‘p kuzatiladi. Masalan,

shahar aholisi oilalarida ajrashish koeffitsienti Qoraqalpog‘istonda 1985 yilda

qishloq aholisi ko‘rsatkichlaridan 2,5 barobar, Xorazm viloyatida 4 barobar, butun

O‘zbekistonda esa 3,5 barobar yuqori edi.

Ajrashishlarni ajraluvchilarning yoshlari bo‘yicha va nikohlarining

qanchalik davom etganligi (muddati) bo‘yicha tahlil qilish qiziq xulosalarga olib

keladi. O‘zbekiston aholisida ajrashgan oilalar uchun quyidagi xususiyatlar xos

edi: a) erkaklar ko‘pincha (hamma ajrashgan erkaklarning 54 foiz) 25-34 yoshlarda

ajrashadilar; b) ayollarning eng ko‘p ajrashishi 20-29 yoshlarga (57,1 foiz) to‘g‘ri

keladi; v) ajrashgan oilalar ko‘pchiligining nikoh muddati 2-4 yilgacha bo‘lgan

(hamma ajrashganlarning 35,3 foiz).

Biz tahlil qilayotgan mintaqada oilalarning ajrashish ko‘rsatkichlari ham

xuddi shunday tarzda bo‘lgan. Masalan, Qoraqalpog‘istonda ajrashgan

erkaklarning 57,4 foizi 25-34 yoshlarda, ayollarning 59,6 foizi 20-29 yoshlarda

bo‘lgan. Ko‘pgina ajrashishlarda nikoh muddati 2-4 yil (33,0 foiz) davom etgan.

9 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 39 б.

Xorazm viloyatida ham ko‘pincha shu yoshlarda va shunday muddatli nikohlar

ajrashadilar (mos ravishda, 53,1 foiz, 56,0 foiz va 31,4 foiz)10.

SHahar va qishloq joylarida ajrashishlar yoshlari bo‘yicha ham, nikoh

muddati bo‘yicha ham bir-biridan farq qilmaydi.

Erkaklar va ayollar ajrashishlarida ko‘prok to‘g‘ri keladigan yoshlarning

farq qilishi nikohga kirish yoshlari turlicha bo‘lishidan kelib chiqadi. Xususan,

erkaklar ayollarga nisbatan 4-5 yosh kattaroq yoshda nikoh quradilar.

Endi Quyi Amudaryo mintaqasi sharoitida ajrashishlarning sabablarini va

omillarini tahlil qilish natijalarini keltiramiz11. Quyi Amudaryo mintaqasi

aholisining ajrashish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadigan omillar o‘ziga xos

xususiyatlarga ega, chunki bu jarayon etnografik xususiyatlar, mahalliy aholi

tomonidan rioya kilinadigan urf-odatlar, an’analar bilan chambarchas bog‘liqdir.

Ajrashishlarning asosiy sababi kelin va qaynona o‘rtasidagi kelishmovchilik

hisoblanadi, chunki ko‘pchilik oilalar aralash tarkibdagi oilalar bo‘lib, yosh kelin-

kuyovlar kuyovning ota-onalari bilan birga yashaydilar.

Ajrashishlarga sabab bo‘ladigan, ahamiyati bo‘yicha ikkinchi omil er-xotin

o‘rtasidagi f’el-atvorlari to‘g‘ri kelmasligidan kelib chiqadigan janjallar

hisoblangan, chunki ko‘pchilik oilalar sevgi-muxabbat asosida emas, balki ota-

onalarining istagi bilan qurilgan. Erlarining aroqxo‘r bo‘lishi va oilada

farzandlarning bo‘lmasligi ajrashishlar uchun keyingi sabablar hisoblangan.

Quyi Amudaryo mintaqasida 80- yillarda aholi o‘rtasida ajrashishlar

koeffitsientining biroz oshishi ayollarning bandligi oshib borayotganligi bilan

izohlangan. Binobarin, bu yuqori ma’lumot olish, kasbga ega bo‘lish, iqtisodiy

mustaqil bo‘lish, dunyoqarashi, muomala va qiziqishlar doirasi kengayishi, eriga

nisbatan talabchanligi oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, ajrashishda asosiy tashabbus

ayollardan chikishiga olib keladi.

Quyi Amudaryo mintaqasida oilalar tarkibi ham o‘ziga xos xususiyatlarga

ega. Oila jamiyatning eng muxim bo‘g‘ini sifatida qator murakkab biologik,

10 Ўша жойда, 41 б. 11 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 39 б.

demografik va iqtisodiy vazifalarni bajaradi. Ammo, oilaning asosiy vazifasi yangi

avlodni bunyod qilishdir. Quyi Amudaryo mintaqasida ko‘p bolalik an’analari

mavjudligi tufayli oilalar ko‘p sonli bo‘lib, kattaligi bo‘yicha ittifoqda eng oldinda

hisoblangan. Agar, ittifoq bo‘yicha oilalar kattaligi o‘rtacha 3,5 kishi bo‘lsa,12

O‘zbekistonda u ancha kattarok – 5,5 kishi, Qoraqalpog‘iston va Xorazm

viloyatida esa umumrespublika ko‘rsatkichlaridan ham yuqori edi (mos ravishda,

6,6 va 6,9 kishi). Qishloq joylarida oilalar kattaligi shaharga nisbatan yuqoridir. Bu

aralash tarkibdagi oilalarning (er-xotin, bolalari, kelinlari, nevaralari birga

yashaydigan) ko‘pligi bilan izohlanadi.

Xorazm viloyatida qishloq oilasining kattaligi – 7,4 kishiga,

Qoraqalpog‘istonda – 7,1 kishiga teng bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar o‘rtacha

respublika ko‘rsatkichidan (6,2 kishi) biroz yuqorirok bo‘lsada, o‘rtacha ittifoq

ko‘rsatkichidan (3,7) ikki barobar katta bo‘lgan.13

SHahar va qishloq joylarida oilalarning kattaligida farqlarning mavjudligi

Xorazm viloyatida ayniqsa, yaqqol ko‘rinardi. Bu erda shahar oilalari qishloq

joylaridagi oilalarga nisbatan 1,5 barobarga kichik bo‘lgan. Qoraqalpog‘istonda bu

farq 0,9 ni tashkil kilgan. Binobarin, avtonom respublika shahar oilalarining

kattaligi ittifoqda eng kattalardan hisoblangan.

Katta oilalarning ko‘pligi ularning tarkibiga bog‘liqdir. Masalan, butun

ittifok bo‘yicha 2-3 kishidan iborat oilalar katta hissaga ega bulgan. Quyi

Amudaryo mintaqasida esa, xuddi butun O‘zbekistondagidek bunday kichik

oilalarning hissasi juda kam edi, bu erlarda katta oilalar – 7 va undan ortiq a’zosi

bo‘lgan oilalar ko‘pchilikni tashkil kilgan.

12 Население СССР 1988г. Статистический сборник. – М.: Финансы и статистика, 1989. - 187 с. 13 Садуллаев А. Қуйи Амударё минтақасининг демографик ривожланиши. Монография. Урганч 2014. 39 б..

Jadval 1.2.1. Xorazm viloyatida 2011 yilda kelinlar va kuyovlar yoshlari bo‘yicha nikohlar soni

Kelinning yoshi kuyovning yoshi 18 gacha 18-19 16-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60 va Jami yuqori

18 gacha 1 41 42 158 44 1 1 - - - - - 246 18-19 1 247 248 1850 524 28 2 - - - - - 2652 16-19 2 288 290 2008 568 29 3 - - - - - 2898 20-24 - 107 107 6188 3576 208 29 3 1 - - - 10112 25-29 - 1 1 300 1596 409 71 10 2 - - - 2389 30-34 - - - 6 89 221 86 23 10 3 - - 438 35-39 - - - - - 14 55 40 16 13 7 2 147 40-44 - - - - - 3 16 14 7 13 7 3 63 45-49 - - - - - - - 1 11 7 - 5 24 50-54 - - - - - - - - - 3 4 7 14 55-59 - - - - - - - - - - 1 5 6 60 va undan yuqori - - - - - - - - - - 1 - 1 Jami 2 396 398 8502 5829 884 260 91 47 39 20 22 16092

*Xorazm viloyati mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmasi ma’lumotlari asosida

Mustaqillik yillarida Xorazm viloyatidagi nikohga kiruvchilar tarkibini tahlil

qilish (1.2.1-jadval) ko‘rsatadiki, qizlar ko‘rproq 18-24 yoshlarda, yigitlar esa 20-

29 yoshlarda turmush quradilar.

Tug‘ilish darajasiga ma’lum ma’noda ta’sir ko‘rsatadigan yana bir sabab,

nikohga kirish yoshi hisoblanadi. Bola tug‘ish davrining davomiyligi taxminan 30

yilga teng bo‘ladi. Bundan tashqari, ayollarning yoshi oshib borishi bilan

homilador bo‘lish ehtimolligi kamayib boradi. SHuning uchun ham nikohga kirish

yoshining har qancha ko‘tarilishi ayollar tomonidan tug‘adigan bolalar soni

kamayishiga olib keladi.

Mamlakatimizda oila qurish davrigacha o‘quv yurtini bitirib olish, binobarin

iqtisodiy mustaqilligini oshirishga intilishi natijasida nikohga kirish yoshi ancha

ko‘tarildi. Agar, o‘tgan asrning 80-yillarida 20 yoshgacha davrda qizlarning yarmi

turmushga chiqqan bo‘lsa, xozirgi paytda bunday yoshda faqat 18 % qizlar

nikohga kiradilar (1.2.1-jadval).

Jadval 1.2.2.

O‘zbekistonda oilalarning bolalar soniga ko‘ra tarkiblanishi

Bola soniga ko‘ra oila turi Bolalar soni Foizda Ko‘p bolali 7-8 nafar 5,9 Ko‘p bolali 5-6 nafar 17,4

O‘rtacha sonli oila 3-4 nafar 38,1 Kam sonli 1-2 nafar 36,5

Manba: O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari bo‘yicha

O‘zbekistonda oilalarning bolalar soniga ko‘ra tarkiblanishi shuni

ko‘rsatadiki (1.2.2-jadval) ko‘p bolalik deb hisoblanadigan 5-8 ta bolalik bo‘lgan

oilalar ulushi kamayib bormoqda, ularning hissasi xozirgi kunda 23,3 foizni tashkil

qiladi (2008 yil), 3-4 bolalik oilalar esa 38, 1 foizni, 1-2 bolalik oilalar 36,5 foizni

tashkil qiladi.

Nikohning yig‘indi koeffitsienti nikohning yosh guruhlari (16-69 yoshdagi

erkaklar yoki ayollar) koeffitsientining yirindisi bo‘lib, o‘rganilayotgan avlodning

hayoti davomidagi nikohlar sonini ifodalaydi. Ushbu koeffitsientda o‘lim hollari va

avlod soniga ta’sir etuvchi omillar hisobga olinmaydi. Odatda nikohning yirindi

koeffitsienti bir kishiga nisbatan xisoblanadi va ma’lum avlodning nikohda bo‘lish

holatini ifodalaydi, SHuningdek mazkur koeffitsient orqali o‘rganilayotgan

avlodda birinchi, ikkinchi nikohga kirish va nikohsizlik holatlari ham o‘rganiladi.

Ajralish va uning koeffitsientlari. Ajralish er-xotinning hayotlik davrida

nikohning bekor etilishidir. Ajralish murakkab soo‘ial jarayon bo‘lib, qator omillar

ta’sirida sodir bo‘ladi. Ularga jamiyatda nikohning tutgan o‘rni, nikoh turlari, har

bir davlatda nikoh va ajralish haqidagi mavjud qonunlar, davlat tomonidan oila

mustaxkamligi borasida olib borilayotgan siyosat, ayollarning ijtimoiy hayotda

tutgan o‘rni, farzandsizlik, oila turmush tarzi, din, urf odatlar. alkogolizm va

narkomaniya kabilarni kiritish mumkin. Ushbu omillar ta’sirida jamiyat

taraqqiyotining gurlicha bosqichlarida, davlatlarda, xalqlarda va aholi guruhlarida

ajralish darajasi turlicha bo‘ladi. Ajralish jarayonini o‘rganishda qator

koeffitsientlardan foydalaniladi.

Ajralishning umumiy koeffitsienti ma’lum davrdagi ajralish sonini shu

davrdagi aholini o‘rtacha soniga nisbatini ifodalaydi, va promileda belgilanadi.

a= 1000•РА

A - ma’lum davrdagi ajralish soni.

P - o‘rganilayotgan davrdagi aholining o‘rtacha soni.

SHuningdek, ajratshshning yosh guruhlari koeffitsienti (ma’lum yosh

guruhlari erkaklar va ayollarda sodir bo‘lgan jami ajralishlar sonini shu yosh

guruhidagi jami erkaklar va ayollarga nisbatan); ajralishning maxsus koeffitsienti

(ma’lum yosh guruhida erkaklar yoki ayollarda sodir bo‘tlgan jami ajralishlar

sonini shu yosh guruhidagi oilali erkaklar va ayollarga nisbatan) va nikoh

davomiyligi bo‘yicha ajralishning maxsus koeffitsient (nikohda turishning ma’lum

davrida ajralganlar sonining ana shu davr boshida qayd etilgan jami nikohlar

soniga nisbati) lari ham mavjud bo‘lib, ular orqali ajratshsh jarayonidagi

o‘zgarishlar mukammal o‘rganiladi.

Oila jamiyat taraqqiyotining mahsuli sifatida o‘zining paydo bo‘lishi va

rivojlanish tarixiga ega. Oilaning dastlabki shakli ibtidoiy jamoa tuzumi davrida

paydo bo‘ldi. Ma`lumki, ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida insonlar

to‘da-to‘da bo‘lib yashaganlar. Ular orasidagi jinsiy munosabatlar tartib - qoidaga

ega bo‘lmagan. Bir nechta erkak va bir nechta ayol farzandlari bilan bir oila bo‘lib

yashaganlar, o‘zaro turmush kechirishgan. Oilaning bunday shakli fanda

«Poligamiya» - ko‘p nikohlik, deb ataladi.

Quldorlik davrida esa jamiyat taraqqiyotida yuz bergan ijtimoiy - iqtisodiy

o‘zgarishlar asosan, xususiy mulkning paydo bo‘lishi natijasida, oilaning tarkibi

xam, shakli ham o‘zgardi. Dexqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi ijtimoiy

ishlab chiqarishda erkaklar qadrini oshirdi, moddiy maxsulotlar yaratishda erkaklar

ulushi yuqori bo‘la boshladi. Natijada ota xuquqiga asoslangan patriarhal oila

vujudga keldi.

Endi bir erkak oila boshlig‘i bo‘lib, u xotinlari, farzandlari va qullari bilan

oila bo‘lib yashardilar. Bunday oilalar ko‘pxotinlik, ya`ni «poliginiya» asosida

tashkil bo‘lgan poligamiya oila shakli bilan monogam - bir nikohli oila o‘rtasidagi

oraliq oilalarni tashkil etganlar.

Quldorlik davridan feodalizmga o‘tish, hamda feodalizm ishlab chiqarish

munosabatlarining rivojlanishi oilaning «monogam», ya`ni yakka nikohlilik

ko‘rinishining paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Ushbu davrda xo‘jalik yuritishda ota-

ona farzandlari, nabira - chevaralari bilan birga ishtirok etishgan. Ular birgalikda

ekin ekib, xosil yig‘ib, moddiy boylik yaratishgan. Ushbu davrda ota -ona, o‘g‘il-

qiz, kelin -kuyov, nabiralari birga bir nechta bo‘g‘inli oila bo‘lib yashashgan.

Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida esa, yirik -yirik sanoat

korxonalarining paydo bo‘lishi natijasida, mayda dexqon xo‘jaliklar, mayda

hunarmand oilalar inqirozga uchradi. Bolalarning mehnatidan foydalanish, ularga

ishchi kuchi sifatidagi talab asta -sekin kamayib boradi. Ko‘p bo‘g‘inli katta oila

bo‘lib yashash hollari yo‘qola boshladi va oilaning yangi tuzilishi - er -xotin va

bolalardan iborat bo‘lgan nuklear - yadro oila yuzaga keladi.

Oila paydo bo‘lishi va rivojlanishini ilmiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki,

oilaning tashkil bo‘lishida asosiy omil-nikoh va qarindoshlik munosabatlari bo‘lib,

bu hol oilaga berilgan ilmiy ta`rifda o‘z ifodasini topgan1.

Oila-insonlarning tabiiy biologik, nikoh. Qon-qarindoshlik, iqtisodiy,

xuquqiy, ma`naviy munosabatlarda asoslangan, turmush birligi va o‘zaro

javobgarlik orqali bog‘langangan ijtimoiy guruhidir.

Jadval 1.2.3

O‘zbekiston aholisida nikoh va ajrimlar soni, ming kishi

Yillar Nikohlar Ajralishlar

Soni koeffitsienti Soni Koeffitsienti

1991 16,3 7,8 0,8 0,4

1995 9,6 4,1 0,5 0,9

2000 10,6 4,3 0,7 0,8

2005 11,2 7,7 0,7 0,7

2010 15,3 7,1 0,9 0,4

2014 17,0 5,6 1,0 0,3 Manba: O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari bo‘yicha

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda oilalar tarkibida yuz bergan

o‘zgarishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, nikohga kirganlar soni yildan yilga oshib

bormoqda. Buni 1.2.3-jadval ma’lumotlaridan ko‘radigan bo‘lsak, nikohlarning

mutloq soni oshib borayotganligiga qaramasdan, har yuz ming aholiga nikohga

kirganlar koeffitsienti bilan hisoblaydigan bo‘lsak, nikoh koeffitsienti 1995 va

2000 yillarda kamayib,2005 yilga kelganda osha boshlagan, va 2014 yilga kelib

yana kamaygan. Buni aholi o‘rtasida tug‘ilish darajasining o‘zgarib turishi,

tug‘ilganlarning ma’lum yillardan keyin nikoh yoshiga kirib kelishi bilan izohlash

mumkin. 20g‘25 yil oldin tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, nikohga

kiruvchilar soni ham oshib boradi va aksincha.

Oilalarning ajralishiga keladigan bo‘lsak, Oilaning bugungi shaklida oila

a`zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, ma`naviy xuquqiy, psixologik

munosabatlar va o‘zaro javobgarlik xis-tuyg‘ulari bilan boglanib turadilar. Oilada

har bir oila a`zosining o‘z ijtimoiy o‘rni bordir. Oila asosini er - xotin tashkil etadi.

Lekin oilada er-xotin uning farzandlari, ota-onasi, aka-uka, opa -singil va boshqa

qarindosh-urug‘lar xam yashashlari mumkin.

Demak oila turli mezonlar asosida tashkil topar ekan, ushbu mezonlarni o‘z

mazmuniga ko‘ra, shartli ravishda demografik, ijtimoiy va iqtisodiy mezonlarga

ajratish mumkin.

Oila xaqidagi statistik ma`lumotlar, ularning tuzilish tizimi jaxondagi

hamma davlatlarda ham aynan bir xil emas. U xar bir davlat statistikasi uchun qayd

etilgan oilaning statistik tushunchasiga va o‘tkazilayotgan aholi ro‘yxati

dasturiga bog‘liqdir. Dastur tuzishda aholining oilaviy tarkibi, oilaviy yashash

turlari asos qilib olinadi. Qator iqtisodiy rivojlangan davlatlarda oiladagi farzandlar

kamolot yoshiga etib oila qurgach, ular iqtisodiy jixatdan mustaqil yashaydilar va

aloxida oila hisoblanadilar. Ba`zi davlatlarda esa 20 yoshdan oshgan xar bir yigit

qiz oila qurmasa xam, o‘zi aloxida oila xisoblanadi. YAna boshqa davlat

statistikasida turmush qurib ota - onasi oilasiga qaytib kelsa xam ularni aloxida

oila yoki yolg‘iz yashovchilar qatorida hisoblanadi. Ba`zi xollarda qarindosh,

qondosh bo‘lmagan begona kishilar ham bir oila bo‘lib yashaydilar.

1.3 O‘zbekistonda axolining migratsion ko‘payish xususiyatlari

Migratsiya so‘zi lotincha so‘zidan olingan bo‘lib, ko‘chish degan ma`noni

bildiradi. Kishilarning yashash, ishlash, o‘qish maqsadida, ma`muriy chegaralardan

o‘tgan holda, bir manzilgoxdan ikkinchi manzilgohga doimiy yoki ma`lum

muddatga ko‘chishi migratsiya deyiladi. Demak, ayholining xududlar bo‘ylab

harakati aholi migratsiyasini ifodalaydi. Migratsiyada ishtirok etgan kishilarni esa

«migrantlar» deb ataladi.

Migratsiya yo‘nalishiga binoan tashqi va ichki migratsiyaga bo‘linadi.

Tashki migratsiya-bir davlatdan ikkinchi davlatga, bir qit`adan ikkinchi

qit`aga aholining ko‘chishidir. Bu jarayonda davlatlar aholisi qayta taqsimlanadi va

ularda aholining kamayishi va ko‘payishi ko‘zatiladi.

Ichki migratsiya bir davlatning ichida aholining hududlar bo‘ylab

ko‘chishidir. Bunday migratsiyada ma`lum davlat ichida shahar va qishloq,

tumanlar bo‘ylab aholining qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Lekin shu davlat

aholisining umumiy soni o‘zgarmaydi. Aholi migratsiyasi o‘z mohiyatiyaga ko‘ra

uch turga, ya`ni doimiy, vaqtincha (mavsumiy) va tebranma (mayatniksimon)

migratsiyaga bo‘linadi.

Doimiy migratsiya BMT ta`rifiga binoan aholining bir joydan ikkinchi

joyga ko‘chib, bir yildan ko‘p yashab qolishidir. Vaqtincha migratsiya esa

aholining bir joydan ikkinchi bir joyga ko‘chib, ma`lum muddat yashab

qaytishidir. Vaqtincha migratsiyaga aholinng o‘qish, armiya xizmati, shartnoma

asosida ishlash uchun vaqtincha yashash joyini o‘zgartirishini kiritish mumkin.

Tebranma migratsiyada kishilar bir manzilgohdan boshqa bir manzilgoxga ishlash

yoki o‘qish maqsadida xar kuni yoki bir xaftada qatnashidir. Ushbu migratsiya

aksariyat hollarda urbanizatsiya sharoitida rivojlanib boradi. Tebranma

migratsiyani asosiy yo‘nalishi qishloqdan shaharga, kichik shaharlardan katta

shaharlarga tomon bo‘ladi.

Iqtisodiy erkinlikka va raqobatga asoslangan bozor munosabatlari sharoiti

aholininig ijtimoiy - iqtisodiy va hududiy harakatchanligi oshib borishiga o‘z

ta’sirini ko‘rsatadi. Respublikamiz mehnat bozorida talab va taklifning

nomutanosibligi sharoitida, ya’ni ishchi kuchining taklifi umuman yuqori bo‘lgan

bir vaziyatda tarmoq va hududiy tuzilmalarda unga bo‘lgan talabning turlichaligi

mavjuddir. SHuning uchun ham, oqilona va tartibga solinadigan migratsiya mehnat

bozorida talab va taklif muvozanatiga erishishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

O‘zbekistonda mustaqillik sharofati bilan bozor munosabatlarining

istiqboldagi rivojlanish yo‘li qilib belgilanishi aholi migratsiyasi jarayonlarida

o‘ziga xos o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Ilgari aholi ko‘chib yurishini keltirib

chiqaruvchi sabablar quyidagi ketma-ketlikda: iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va

siyosiy sabablar ko‘rinishida bo‘lgan bo‘lsa, 1991 yildan keyin bu sabablarning

yuzaga chiqishi davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib bordi.

Ma’lumki, sobiq ittifoq parchalanishi arafasida O‘zbekistonda yashayotgan

ko‘pgina millatlarning tarixiy vatanlariga qaytib ko‘chib ketishi jarayoni kuchaya

boshlagan edi. Mustaqillikning dastlabki yillarida ham bu jarayonning jadalligi

natijasida aholining migratsiya harakatlari ko‘rsatkichlari yuqori darajada saqlanib

turdi. YUqori migratsion jadallik butun respublika bo‘yicha 1991-1994 yillar

davomida yuz berib turdi. Bu davrda O‘zbekistonga ko‘chib keluvchilar ham,

ko‘chib ketuvchilar ham ko‘p bo‘lgan. Masalan, 1991-1994 yillar davomida

mamlakatimizda har yili 600 ming kishi atrofida o‘z yashash joyini o‘zgartirib

turganlar. Bunda rusiy zabon millatlar o‘z tarixiy vatanlariga ko‘chib ketgan

bo‘lsalar, O‘zbekistondan tashqarida yashayotgan o‘zbeklar o‘z vataniga qaytib

kelganlar. Xuddi shunday Qoraqalpog‘iston Respublikasida yashayotgan qozoqlar

va turkmanlar ham qo‘shni Qozog‘iston va Turkmaniston davlatlariga ko‘chib

o‘tgan bo‘lsalar, boshqa joylarda yashayotgan o‘zbeklar va qoraqalpoqlar o‘z

yurtlariga qaytib kelganlar. Migratsiya aylanmasi, ya’ni ko‘chib keluvchilar va

ko‘chib ketuvchilar yig‘indisi 1993 yilgacha Qoraqalpog‘istonda har yili 60-80

ming kishi atrofida bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi yillarda bu ko‘rsatkich 50 ming

kishidan oshmadi. Xorazm viloyatida ko‘chib yurishlar eng yuqori bo‘lgan

davrlarda (1991-1993), bu jarayonda har yili 20-30 ming qatnashgan edi, keyingi

yillarda ko‘chib yuruvchilar soni 20 ming kishi atrofida bo‘ldi.

Jadval 1.3.1 O‘zbekistonda aholi migratsiyasidagi o‘zgarishlar

(1991-2013 yillar) yillar O‘zbekiston respublikasi Xorazm viloyati

kelgan ketgan saldo kelgan ketgan Saldo 1991 371054 401285 -30231 16695 11810 4885

1992 349374 424086 -74712 13281 10713 2568

1993 302440 356470 -54030 13859 11035 2824

1994 221747 360661 -138914 9046 8972 74

1995 167829 256800 -88971 5849 6545 -696

2000 145880 212472 -66592 7182 8565 -1383

2005 144778 246386 -101608 6433 9981 -3548 2006 144038 209227 -65189 5743 8134 -2391

2007 151172 214310 -63138 5768 8732 -2964

2008 149732 195836 -46104 5989 7526 -1537

2009 138077 187710 -49633 6250 7852 -1602

2010 139775 183858 -44083 7239 8315 -1076

2011 136565 184149 -47584 7737 7781 -44

2012 169701 210653 -40952 7192 9511 -2319

2013 155084 189650 -33846 7333 7655 -322 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.

Keyingi yillardagi aholining migratsiya xarakatlari mazmuni shuni

ko‘rsatadiki (1.3.1-jadval), 2008 yildan boshlab ko‘chib yuruvchilar soni (ko‘chib

keluvchilar soni ham, ko‘chib ketuvchilar soni ham) yildan yilga kamayib bordi.

2013 yilda 2012 yilga nisbatan ko‘chib ketuvchilar soni 21,0 ming kishiga, ko‘chib

keluvchilar soni esa 14,7 ming kishiga kamaygan. Migratsiya saldosida ham

o‘zgarishlar yuz berib, 2005 yildagi – 101,6 ming kishi saldodan, 2013 yilda -

33,8 ming kishi saldogacha qisqargan.

O‘zbekiston Respublikasining tarkibiy qismi bo‘lgan Xorazm viloyati

aholisining migratsiya xarakatlarida ham shunday tendensiya namoyon bo‘lmoqda.

Faqat, farq qiluvchi tomoni shundaki, ko‘chib keluvchilar soni 90-yillarga nisbatan

kamaygan bo‘lsada, 2005 yildan keyingi davrda viloyatga ko‘chib keluvchilar soni

5,7 ming kishidan 7,3 ming kishigacha ko‘paygan. Migratsiyaning minus saldosi

ham viloyat uchun kamayib bormoqda. Masalan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan

minus saldo – 2319 dan – 322 gacha kamaygan. Bu holat shu bilan izohlanadik,

xozirgi kunda ko‘chib yuruvchilarning ko‘pchiligi ishchi kuchi migrantlar

hisoblanib, mamlakat va viloyat iqtisodiyotida ishchi o‘rinlari ko‘plab

ochilayotganligi tufayli ilgari ish izlab MDH mamlakatlariga ko‘chib o‘tganlar, o‘z

yurtlarida ishlash uchun qaytmoqdalar.

Aholining ma’lum bir hududga kirib kelishi yoki chiqib ketishi joylardagi

aholi sonining o‘sishi dinamikasiga, aholini ish bilan ta’minlash darajasiga o‘z

ta’sirini o‘tkazadi. SHu bilan birgalikda, mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy

sharoitlari aholi migratsiya ko‘rstakichlarini belgilab beruvchi omillardan biri

bo‘lib hisoblanadi.

Aholining ko‘chib yurish faolligi darajasini migratsiya intensivligi

ko‘rsatkichi orqali aniqlashimiz mumkin. Ma’lumki, migratsiya intensivligi bilan

butun aholiga nisbatan ko‘chib yuruvchilar darajasi aniqlanib, har ming aholiga

qancha kishi ko‘chib kelgan yoki ko‘chib ketganligin bilishimiz mumkin bo‘ladi.

Mamlakatimizda aholi ko‘chib yurishining kamayishi dastlabki

davrlardanoq siyosiy barqarorlikning ta’minlanishi, 1995 yildan keyingi davrda

iqtisodiy barqarorlikka erishilishi, 2000 yillarda esa ekologik holatni yaxshilash

borasida olib borilgan chora-tadbirlar tufayli yuz berdi.

Ekologik vaziyatning aholi ko‘chib yurishiga ta’sirini Quyi Amudaryo

mintaqasi misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Orol dengizining qurib borishi

bilan yuzaga kelgan ekologik tanglik ko‘pchilik aholining dengizga yaqin bo‘lgan

hududlardan Qoraqalpog‘istonning janubiy hududlariga, Xorazm viloyatiga va

boshqa viloyatlarga, respublikadan tashqariga ko‘chib ketishlariga sabab bo‘ldi.

Ko‘chib keluvchilarga nisbatan ko‘chib ketuvchilarning ko‘pligi, ya’ni manfiy

saldo butun O‘zbekiston bo‘yicha ham kuzatilayotgan bo‘lsada, 2003-2006

yillarda bu ko‘rsatkichning Qoraqalpog‘iston bo‘yicha oshib ketganligi (1.3.1-

jadval) Amudaryoda suvning kamayib ketishi (2001-2002 yillar) tufayli yuz

bergan qurg‘oqchilik natijasida ekologik vaziyatning yana biroz og‘irlashganligi

bilan izohlanadi.

Migratsiya sohasida olib borilgan ayrim tadqiqotlar14 natijasiga ko‘ra

mintaqalar bo‘yicha aholining harakatchanligi oshgan sari ularning ijtimoiy-

iqtisodiy farovonlik darajasi ham oshishi kuzatilgan. Jumladan, migratsion

intensivligi yuqori bo‘lgan mintaqalar Navoiy viloyati hamda Toshkent shahrida 14 Джунайдуллаев Д.А. Ўзбекистон минтақаларида аҳоли миграцияси ва уни тартибга солишни такомиллаштириш. Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. Тошкент, 2012. 24 б.

YAHM (yalpi hududiy mahsulot) ning jon boshiga nisbatan ulushi ham yuqori

ekan. Lekin, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 2010 yilga kelib aholining ko‘chish

darajasi yuqori bo‘lsada, YAHMning aholi jon boshiga nisbatan darajasi pasayib

ketishi u erda iqtisodiy faol aholining ko‘p qismi iqtisodiyotning norasmiy

sektorida bandligini, mintaqada ish joylarining etishmasligi, shuningdek, tabiiy-

ekologik vaziyatning keskinlashuvi oqibatida aholini respublikaning boshqa

mintaqalariga hamda uning tashqarisiga bo‘lgan mehnat migratsiyasiga

moyilligining oshishiga asosiy sabablardan biri bo‘lmoqda.

Aholining migratsiya intensivligi ko‘rsatkichi ko‘chib yuruvchilar

hissasining 2012 yilda 1991 yilga nisbatan butun O‘zbekiston aholisi bo‘yicha

ham, shu jumladan Quyi Amudaryo mintaqasining hududlarida ham 2,5 barobarga

kamayganligini ko‘rsatadi (2.1.3-jadval). Agar, 1991 yilda butun O‘zbekiston

bo‘yicha xar ming kishiga 37,0 kishi yashash joyini o‘zgartirgan bo‘lsa, bu

ko‘rsatkich 2012 yilga kelib 12,8 kishigacha kamaydi. Xorazm viloyatida bu

davrda migratsiya aylanmasining intensivligi, mos ravishda 26,7 va 10,2 ni tashkil

qildi. Qoraqalpog‘istonda har ming kishiga ko‘chib yuruvchilar soni bu davrda

49,6 dan 20,7 gacha, deyarli ikki yarim barobarga kamaydi.

O‘zbekiston Respublikasi va uning tarkibiy qismlari bo‘lgan

Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyati aholisining 2012 yildagi

mamlakatdan tashqari hududlarga bo‘lgan migratsiya harakatlarida quyidagi

holatlar kuzatiladi. Umuman O‘zbekiston respublikasi bo‘yicha tashqi migratsiya

jarayonlari 2012 yilda 40,9 ming kishiga manfiy saldo kuzatilgan (1.3.2 jadval).

1.3.2-jadval. O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida tashqi migratsiya

yo‘nalishlari tarkibi, 2012 yil

Hududlar

O‘zbekiston Respublikasi

SHu jumladan: Qoraqalpog‘iston

Respublikasi Xorazm viloyati

Kel-gan-lar

Ket-gan-lar

Migratsiya sal-dosi

Kel-gan-lar

Ket-gan-lar

Migratsiya sal-dosi

Kelgan-lar

Ket-gan-lar

Migratsiya sal-dosi

Umumiy migratsiya

169701 210653 -40952 12091 23099 -11008 7192 9511 -2319

Respublikaning boshqa hududlari

165206 165206 0,0 11578 12480 -902 104 8727 -1639

Respublikadan tashqari

4495 45447 -40952 513 10619 -10106 7088 784 -680

MDH mamlakatlari

4369 44811 -40442 135 10614 -10101 104 776 -672

Boshqa mamlakatlar

126 636 510 - 5 -5 - 8 -8

*Jadval O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblab chiqilgan.

Jami tashqi migratsiyaning 98,8 foizi MDH mamlakatlari bilan amalga

oshirilgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi aholisi migratsiyasining 53,7 foizi

mamlakat ichidagi aholi ko‘chib yurishiga to‘g‘ri keladi. Mamlakatdan tashqariga

bo‘lgan migratsiyada Qoraqalpog‘iston ancha katta manfiy saldo migratsiyaga ega

(-10,1 ming kishi). Ularning deyarli hammasi MDH mamlakatlariga to‘g‘ri keladi.

Xorazm viloyatida aholi migratsion aloqalarining asosiy qismi, ya’ni 94,7 foizi

mamlakat ichidagi, 5,3 foizigina respublikadan tashqari hududlarga to‘g‘ri keladi.

Quyi Amudaryo mintaqasi aholisining istiqlol yillaridagi migratsiya

harakatchanligini o‘rganish quyidagi xulosalar chiqarish imkonini beradi:

- mustaqillikning dastlabki yillaridagi kuchli migratsion harakatlar keyingi

yillarda ancha pasaydi;

- qishloq aholisining migratsion faolligi oshib bormoqda;

- tashqi migratsiya yo‘nalishlarida asosan Rossiya Federatsiyasi va

Qozog‘iston Respublikasi bilan migratsiya almashinuvlari yuqoridir;

- Qoraqalpog‘istogn Respublikasida aholi migratsiyasiga ekologik

vaziyatning ta’siri saqlanib qolmoqda.

Migrantlar oqimi aholining yosh jinsiy tarkibida o‘z aksini topadi. Mehnat

resurslari ortib boradi. Natijada qator muammolar yuzaga keladi yoki aksincha

mehnat resurslarining kamayib ketish hollari ham yuzaga kelishi mumkinki, bu

ham muammolarga sabab bo‘ladi

Aholining shakllanish jarayoni, uning takror barpo bo‘lishi va aholi

migratsiyasi o‘rtasidagi aloqalar bilan bog‘liq. Aholining takror barpo bo‘lishi,

uning tabiiy harakatini o‘z ichiga olsa, migratsiya bu aholining xududiy

harakatidir.

Migratsiya aholi soniga, uning milliy tarkibiga va turli ijtimoiy guruhga

xos aholi shakllanishiga o‘z ta`sirini ko‘rsatadi. Ma`lumki, O‘zbekiston qadimda

Buyuk ipak yo‘lida joylashganligi, CHor Rossiyasining va sho‘rolar tuzumining

Turkistonda olib borgan xalqlarni aralashtirib yuborishdek mustamlakachilik

siyosati va qolaversa, respublikamizning boy tabiiy resurslarini o‘zga xalqlar

tomonidan bosib olishga urinishlar kabi tarixiy voqealar bu erga ko‘plab evropalik

(asosan rus) xalqlarning ko‘chib kelishiga qulay sharoit yaratdi.

1.3.3-jadval Quyi Amudaryo mintaqasi aholisi migratsiya intensivligi (har ming kishiga)

Yillar

O‘zbekiston Respublikasi SHu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xorazm viloyati

Ko‘chib kelgan

Ko‘chib ketgan

Migra-siya saldosi

migratsiya aylanma-si

Ko‘chib kelgan

Ko‘chib ketgan

Migra-siya o‘sishi

migratsiya aylanma-si

Ko‘chib kelgan

Ko‘chib ketgan

Migra-siya o‘sishi

migratsiya aylanma-si

1991 17,8 19,2 -1,5 37,0 24,7 24,8 -0,1 49,6 15,7 11,1 4,6 26,7 1992 16,2 19,7 -3,5 35,9 24,5 27,1 -2,6 51,6 12,1 9,8 2,3 21,9 1993 13,7 16,2 -2,5 29,9 28,1 30,2 -2,1 58,3 12,2 9,7 2,5 22,0 1994 9,9 16,0 -6,2 25,9 15,8 17,1 -1,3 32,9 7,8 7,7 0,1 15,4 1995 7,3 11,2 -3,9 18,5 9,5 13,5 -4,0 23,0 4,9 5,5 -0,6 10,4 1996 6,4 8,5 -2,2 14,9 8,1 12,1 -4,0 20,2 4,3 4,8 -0,5 9,1 1997 6,2 8,2 -2,0 14,4 7,4 10,8 -3,4 18,1 4,9 5,5 -0,7 10,4 1998 5,9 8,0 -2,1 13,9 7,0 10,3 -3,3 17,3 4,6 5,5 -0,9 10,1 1999 6,6 9,2 -2,5 15,8 9,3 11,1 -1,9 20,4 6,5 7,2 -0,7 13,7 2000 5,9 8,6 -2,7 14,5 8,6 11,2 -2,6 19,8 5,4 6,5 -1,0 11,9 2001 6,0 9,1 -3,1 15,1 7,9 15,3 -7,4 23,2 4,7 6,3 -1,6 11,0 2002 6,0 9,3 -3,3 15,3 11,2 19,7 -8,5 30,9 4,1 6,1 -2,0 10,2 2003 5,4 9,1 -3,6 14,5 7,3 16,9 -9,5 24,2 3,8 5,9 -2,1 9,7 2004 5,7 9,4 -3,7 15,1 9,4 20,5 -11,1 30,0 4,5 6,6 -2,1 11,1 2005 5,5 9,4 -3,9 14,9 8,1 21,7 -13,6 29,9 4,5 7,0 -2,5 11,5 2006 5,5 8,0 -2,5 13,5 7,9 17,9 -10,0 25,8 4,0 5,6 -1,6 9,5 2007 5,8 8,2 -2,4 14,0 9,6 19,4 -9,8 29,0 3,9 5,9 -2,0 9,8 2008 5,8 7,6 -1,8 13,4 8,6 14,8 -6,2 23,4 4,0 5,0 -1,0 9,0 2009 5,7 7,7 -2,0 13,4 7,9 17,5 -9,7 25,4 4,1 5,1 -1,0 9,2 2010 6,6 8,6 -2,1 15,2 8,7 16,5 -7,8 25,3 4,6 5,3 -0,7 10,0 2011 4,7 6,3 -1,6 11,0 8,3 17,7 -9,4 26,0 4,8 4,8 0,0 9,6 2012 5,7 7,1 -1,4 12,8 7,1 13,6 -6,5 20,7 4,4 5,8 -1,4 10,2 2013

Jadval O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.

Tashqaridan O‘zbekistonga ko‘chib keluvchi migrantlarning miqdori 1917

yildan keyin yana ham ko‘paydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida ko‘plab

evropaliklar evakuatsiya qilindi. Bundan tashqari 1966 yilda Toshkent zilzilasi

talofatlarini bartaraf etish maqsadida Rossiya, Ukraina, Belorussiya davlatlaridan

keluvchi yosh migrantlar oqimi yanada kuchaydi. Ularning bir qismi o‘z yurtlariga

ma`lum vaqdan keyin qaytib ketgan bo‘lsa, ma`lum qismi shu erda qolib

yashadilar. Bularning hammasi respublikada aholining etnik tarkibida keskin

o‘zgarish yasadi. SHu bilan birga mahalliy millatlarning turmush tarziga, ularning

kiyinish va urf-odatiga, qadriyatlariga ta`sir ko‘rsatdi.

Aholining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yurishiga avvalambor iqtisodiy-

ijtimoiy omillar, jumladan ishsizlik, ya`ni ish qidirish, madaniy-maishiy sharoitdan

qoniqmaslik, o‘qish va boshqalar sabab bo‘ladi. 2006 yilda respublikada jami

391.2 mingdan ortiq kishi o‘z yashash joyini o‘zgartirdi. Bu ko‘rsatkich 1990 yilda

864 ming kishini tashkil etgan. 1991 yilda sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi

sababli O‘zbekistonda yashovchi nomahalliy millatlarning ko‘pchiligi tarixiy

vatanlariga qaytdilar. 1991-2006 yillar mobaynida O‘zbekiston aholisi soni tashqi

migratsiya hisobiga 1,5 million kishiga kamaydi.Albatta, bu hol aholi soning o‘sish

sur`atlariga ham ta`sir ko‘rsatdi. 90-nchi yillarning o‘rtalaridan boshlab

mamlakatda iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatning barqarorlashuvi natijasida migratsiya

hajmi ancha kamaydi.

Migratsiyada ishtirok etuvchilarning asosiy qismi shahar aholisiga to‘g‘ri

keladi. Agar 1000 ta shahar aholisining 23,7 tasi o‘z yashash joyini o‘zgartirgan

bo‘lsa, bu ko‘rsatkich qishloq aholisi orasida 9,2 tani tashkil etdi. Ko‘rinib

turibdiki, qishloq aholisining migratsion intensivligi shahar aholisiga nisbatan

deyarli 3 marta kam. Qishloq aholisining sust darajada migratsiya jarayonida

ishtirok etishida qarindosh-urug‘chilik aloqalarining mustahkamligi va tug‘ilib

o‘sgan erida yashashni afzal ko‘rishi bilan izohlanadi. Biroq, keyingi yillarda

ko‘chib yuruvchilar orasida shaharliklar salmog‘i qisqarib qishloq aholisining

ulushi ortib bormoqda.

Iqtisodiyotdagi isloxatlarning chuqurlashuvi hamda bozor munosabatlarining

shakllanishi qishloqdan shaharga bo‘lgan migratsiyaning o‘sishiga obyektiv sharoit

yaratdi. Lekin, buning uchun shahar joylar ham katta migratsion oqimini qabul

qilishga «tayyor» bo‘lishlari talab etiladi. Hozirgi kunda qishloqlardan asosan hech

qanday malakaga ega bo‘lmagan ishchilar kelmoqda. SHahardagi mavjud ish

o‘rinlari esa kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kadrlarni talab etadi.

Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri qishloq joylarida ortiqcha

ishchi kuchining to‘planib qolishidir. O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi

taraqqiyotida ishlab chiqaruvchi kuchlardan oqilona foydalanishning zarurligi,

kichik va o‘rta shaharlarni har tomonlama rivojlantirishni taqozo etadi. Kichik va

o‘rta shaharlarda mahalliy hom-ashyo hisobiga yangi sanoat tarmoqlarini tashkil

etish yoki xalq hunarmandchiligining umuman xalq iste`moli buyumlari ishlab

chiqarishning xilma-xil tarmoqlarini rivojlantirish asosida yangi ish joylarini

tashkil qilib, ortiqcha mehnat yoshidagi aholini ish bilan ta`minlash muammolsini

ma`lum darajada hal qilish mumkin. Kichik va o‘rta shaharlarda ishlab chiqarishni

rivojlantirish hisobiga u erga qishloq joylaridagi ortiqcha ishchi kuchlari jalb qilish

maqsadga muvofiq bo‘lur edi.

Aholini ish o‘rinlari bilan ta`minlashni yaxshilashda, ularni nafaqat ish joyi

ko‘p bo‘lgan xududlarga ko‘chirib o‘tishga yordamlashish, balki ishlab

chiqarishni, jumladan sanoat tarmog‘ining mehnatni ko‘p talab qilib, hom-ashyo,

suv va elektr energiyasini kam iste`mol etuavchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi

korxonalarni, maishiy hizmat ko‘rsatish sohalarini aholi zich joylashgan

xududlarda keng ko‘lamda rivojlantirishni amalga oshirish lozim.

Aholining bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan ikkinchi muhitga o‘tishi uning

demografik mayliga (nikohga kirish va oila qurishiga, oiladagi farzandlar soniga,

oila mustahkamligiga munosabati va h.k.) bevosita ta’sir etadi. SHuningdek, aholi

migratsiyasi mehnat resurslari shakllanishida ham muhim omillardan hisoblanadi.

Migrantlar oqimi aholining yosh jinsiy tarkibida o‘z aksini topadi. Mehnat

resurslari ortib boradi. Natijada qator muammolar yuzaga keladi yoki aksincha

mehnat resurslarining kamayib ketish hollari ham yuzaga kelishi mumkinki, bu

ham muammolarga sabab bo‘ladi.

2-BOB. MINTAQADA DEMOGRAFIK RIVOJLANISHNING O‘ZIGA XOS

XUSUSIYATLARI (XORAZM VILOYAT MISOLIDA)

2.1 Viloyat aholisining ko‘payib borish xususiyatlari

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar

iqtisodiyotning hamma jabhalarida ijobiy natijalarni keltirib chiqazmoqda. Moddiy

boyliklar ishlab chiqarishning o‘sib borishi bilan birgalikda aholining turmush

farovonligi ham asta-sekinlik bilan ko‘tarilib bormoqda. Turmush farovonligining

eng asosiy ko‘rstakichlaridan hisoblangan aholi salomatligini muhofaza qilish

Prezidentimiz va hukumatimizning diqqat markazida bo‘lib, mustaqillikning

dastlabki kunlaridanoq sog‘liqni saqlash sohasiga alohida e’tibor qaratib

kelinmoqda.

Aholining salomatligini yaxshilash demografik vaziyatni

qulaylashtirishning eng muhim omillaridan hisoblanadi. Tug‘ilish darajasi

barqarorlashib, va hatto pasayib borayotgan bir sharoitda aholi o‘rtasida

kasallanish va o‘lim hodisalarini kamaytirish demografik rivojlanishning oqilona

yo‘nalishiga imkoniyat yaratadi.

Mamlakatimizning demografik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda

«Sog‘lom ona – sog‘lom bola» dasturini izchil amalga oshirish bilan sog‘lom

avlodni voyaga etkazish, onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza

qilish, tibbiy xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sog‘lom

bolalar tug‘ilishi va ularni tarbiyalash bilan bog‘liq masalalar yuzasidan aholi

o‘rtasida tushuntirish hamda maslahat ishlarini kuchaytirish uchun yanada qulay

shart-sharoitlar yaratish mustaqillik yillarida O‘zbekiston demografik siyosatining

asosiy maqsad va yo‘nalishlaridan hisoblanadi.

1991-2011 yillarda aholi sonining o‘sishi xususiyatlari. Mamlakatimizda

istiqlol yillaridagi iqtisodiy va ijtimoiy sohada yuz berayotgan ijobiy o‘zgarishlar

aholi soni va tarkibining holatiga ham ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Ushbu

yillarda mamlakat aholisi 20,6 mln kishidan 29,1 mln kishigacha ya’ni, 141,3

foizga ko‘paydi. Quyi Amudaryo mintaqasida Xorazm viloyati aholisi esa 1066,0

ming kishidan 1601,0 ming kishigacha (150,2 foizga) ko‘paydi. Mamlakatimizda

aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan, yillik o‘sish sur’atlari

pasaymoqda. Agar, 1991 yilda yillik o‘sish 2,4 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2011

yilda faqat 1,5 foizga teng bo‘ldi. Aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari pasayishi

Quyi Amudaryo mintaqasi hududlarida ham namoyon bo‘lib bordi.

Masalan, Xorazm viloyatida ushbu davrda yillik o‘sish sur’atlari, mos ravishda

3,1 dan 2,1 foizgacha pasaydi. Aholining yillik o‘sish sur’atlari Xorazm viloyatida

32,5 foizga pasaygan (2.1.1-jadval)15.

Natijada Xorazm viloyati aholisining butun O‘zbekiston aholisidagi ulushi

5,2 dan 5,5 foizgacha ko‘paydi.

Tug‘ilish jarayonidagi tendensiyalar. Aholi soni o‘sib borish

sur’atlarining nafaqat Quyi Amudaryo mintaqasida balki butun O‘zbekiston

miqyosida kamayib borishi birinchi navbatda tug‘ilish ko‘rsatkichlarining

pasayishi bilan bog‘liqdir. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarining pasayishi 90-yillar

avvalida boshlanib, hozirgi paytgacha davom etib kelmoqda. Masalan, 1991 yilda

butun O‘zbekiston bo‘yicha har ming aholiga 34,68 ta tug‘ilish qayd qilingan

bo‘lsa, bu ko‘rsatkich xozirgi kunga kelib (2013 yil) 22,51 tagacha pasaydi,

pasayish darajasi ushbu davrda -35,1 foizni tashkil qildi. Tug‘ilishning pasayish

tendensiyasi Quyi Amudaryo mintaqasida ancha yaqqolroq namoyon bo‘ldi.

15 Жадвалда акс этган 2011 йилдаги аҳоли сонининг кескин кўпайиб кетганлиги кўрсаткичи ҳисоб-китобларнинг янада аниқлаштирилганлиги, яъни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 14 мартдаги 71-сонли Қарори асосида ўтказилган танлама статистик кузатуви натижасида олинган.

2.1.1-jadval. O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida aholi sonining o‘sishi dinamikasi*

O‘zbekiston Respublikasi

Qoraqalpog‘iston Respublikasi

Xorazm viloyati

Yillar Doimiy aholi soni,

yil boshiga, ming kishi

Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda

Doimiy aholi soni, yil boshiga, ming kishi

Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda

Qoraqalpo-g‘iston aholisining respublika aholisidagi hissasi

Doimiy aholi soni, yil boshiga,

ming kishi

Axolining yillik o‘rtacha o‘sishi, foizda

Viloyat aholisining respublika aholisidagi hissasi

1991 20607,7 2,4 1270,6 2,9 6,2 1066,0 3,1 5,2 1992 21106,3 2,3 1307,5 2,5 6,2 1097,8 3,1 5,2 1993 21602,2 2,3 1339,6 2,2 6,2 1133,0 3,1 5,3 1994 22091,9 1,7 1368,5 1,8 6,2 1167,0 2,7 5,3 1995 22461,6 2,0 1393,5 1,5 6,2 1195,9 2,4 5,3 1996 22906,5 1,9 1414,9 1,5 6,2 1223,5 2,2 5,4 1997 23348,6 1,8 1435,9 1,6 6,1 1249,7 2,1 5,4 1998 23772,3 1,5 1459,1 1,4 6,1 1276,5 2,0 5,4 1999 24135,6 1,5 1478,8 1,7 6,1 1298,7 1,8 5,4 2000 24487,7 1,3 1503,3 1,6 6,1 1323,9 1,9 5,4 2001 24813,1 1,2 1527,0 0,9 6,2 1347,7 1,7 5,4 2002 25115,8 1,2 1540,1 0,7 6,1 1369,3 1,6 5,5 2003 25427,9 1,1 1551,6 0,6 6,1 1390,9 1,5 5,5 2004 25707,4 1,2 1560,3 0,6 6,1 1410,3 1,5 5,5 2005 26021,3 1,1 1569,9 0,1 6,0 1432,8 1,5 5,5 2006 26312,7 1,3 1571,9 0,7 6,0 1453,9 1,6 5,5 2007 26663,8 1,5 1582,7 0,8 5,9 1477,8 1,7 5,6 2008 27072,7 1,7 1595,4 1,3 5,9 1504,2 1,8 5,6 2009 27533,4 1,7 1615,7 1,0 5,9 1530,8 1,9 5,6 2010 28001,6 4,0 1632,0 3,0 5,8 1561,6 2,3 5,5 2011 29123,4 1,5 1680,9 0,7 5,8 1601,0 2,1 5,5 2012 29555.4 1,0 1692.8 1,0 5,7 1629,1 1,0 5,5 2013 29993.5 1,1 1711,8 1,0 5,7 1653,8 1,0 5,5

Ushbu davrda Xorazm viloyatida tug‘ilish darajasi - – 36,6 foizga (36,05

dan 22,84 promillegacha) kamayish tendensiyasini namoyon qildi (1.1.2-jadval).

2.1.2-jadval.

O‘zbekistonda va Quyi Amudaryo mintaqasida 1991-2013 yillarda

tug‘ilish darajasining o‘zgarishi dinamikasi* Har ming aholiga tug‘ilganlar soni

1991

yil

1995

yil

2000

yil

2005

yil

2010

yil

2013

yil

2013 yilda

1991 yilga

nisbatan

o‘zgarish, %

O‘zbekiston

Respublikasi

34,68 29,89 21,40 20,39 21,39 22,51 - 35,1

shu jumladan:

Xorazm viloyati 36,05 29,26 24,03 21,69 21,73 22,84 - 36,6

*Jadval O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

Tug‘ilish darajasining pasayib borishi nafaqat aholi yosh tarkibining

o‘zgarishi bilan, balki aholining ko‘pchilik qismida kam bolalik oilalarning keng

tarqalishi bilan bog‘liqdir.

Keyingi yillarda tug‘ilish koeffitsienti respublikaning deyarli hamma

viloyatlarida pasayib bordi. Ayollarning yoshlari bo‘yicha tug‘ilish

ko‘rsatkichlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, tug‘ilish kattaroq yoshdagi ayollar

guruhida barqaror pasayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Tibbiyot sohasidagi

olimlarning xulosasiga ko‘ra ayollar uchun sog‘lig‘iga zarar qilmagan holda

tug‘ish uchun eng qulay davr 20-35 yoshlar orasi hisoblanadi. 2011 yildagi

ko‘rsatkichlarga ko‘ra Xorazm viloyatida tug‘ilishlarning asosiy qismi (70,8 foizi)

ayollarning 20-30 yoshlariga to‘g‘ri kelmoqda. Eng asosiysi 20 yoshgacha bo‘lgan

davrda, ya’ni ayollarning organizmi tug‘ish uchun hali to‘liq shakllanmagan

davrda tug‘ilishlar soni kamayib ketgan. Tug‘ilish ko‘rsatkichlari 35-39, 40-44 va

45-49 yoshlarda ham ancha katta hajmda kamaygan. Bu oilada bolalar sonini

cheklash tendensiyasining keng tarqalib borayotganligi tasdiqlaydi.

Umuman, demografiyada demografik o‘tish davri degan tushuncha bor.

Aholi takror barpo bo‘lishining bir turdagi sifat va miqdoriy mazmun-mohiyatidan

ikkinchi turiga o‘tishi demografik o‘tish davri deyiladi. Unga ba’zi tadqiqotchilar

demografik inqilob deb ham nom berganlar.

Dunyodagi turli xalqlar demografik o‘tish davrini turli davrlarda boshidan

kechirganlar. Demografik o‘tish davrini turli tadqiqotchilar turlicha bosqichlarga

bo‘ladilar. Eng ko‘p uchraydigani BMT mutaxassislari tomonidan uzoq muddatli

bashoratni tuzishda qo‘llanilgan to‘rt bosqichli davr hisoblanadi. Unga ko‘ra

demografik o‘tish davri 4 bosqichni bosib o‘tadi.

- birinchi bosqichda o‘lim koeffitsienti tug‘ilish koeffitsientiga qaraganda

tezroq pasayib boradi, binobarin tabiiy o‘sish yuqori sur’atlarda o‘sib borib, eng

yuqori nuqtasiga etadi;

- ikkinchi bosqichda tug‘ilish koeffitsienti o‘lim koeffitsientiga qaraganda

tezroq pasayadi, va bu o‘lim koeffitsienti eng minimal nuqtaga pasayguncha

davom etadi;

- uchinchi bosqichda tug‘ilish koeffitsientining pasayishi juda past

sur’atlarga tushadi, o‘lim koeffitsienti esa shu vaqtning o‘zida osha boshlaydi;

- va nihoyat, to‘rtinchi bosqichda tug‘ilish koeffitsienti oddiy takror barpo

bo‘lishi darajasigacha pasayadi, o‘lim koeffitsienti esa oshib boradi va aholi soni

kamaya boshlaydi16.

Demografik o‘tish davrining o‘lim darajasi pasayishi bilan boshlanishi

modernizatsiya tufayli yuzaga keladigan turmush darajasining oshishi, tibbiyotning

rivojlanishi, jamiyatning sanitar holati yaxshilanishi bilan yuz beradi. Turmush

sharoitlarining yaxshilanishi bilan o‘lim darajasi tezda pasayib boradi.

Tug‘ilishning pasayishi uchun esa, jamiyatni tartibga soladigan qoidalar tizimining

tubdan o‘zgarishi zarur bo‘ladi. CHunki, diniy qoidalar, oila an’analari va h.k.

16 Вишневский А.Г. Демографическая революция. М., 1976, с.240.

o‘zgarishi ancha qiyin bo‘lgani sababli tug‘ilishning pasayishi o‘limning

qisqarishiga qaraganda ancha kech yuz beradi.17

Demografik o‘tish davri – hamma mamlakatlar va halqlar bosib o‘tishi zarur

bo‘lgan demografik rivojlanishning yagona yo‘lidir. Ijtimoiy xayotning o‘sib

borayotgan baynalminallashuvi, iqtisodiy aloqalarning kundan-kunga kuchayib

borishi, axborotlar almashinuvi, madaniyatlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri va

boshqa shu kabi jarayonlar dunyoning deyarli barcha aholisini, shu jumladan, eng

qoloq mamlakatlarni ham o‘z ta’siriga tortib olmoqda.

Demografik o‘tish davriga birinchi bo‘lib Evropa xalqlari o‘tgan asrning

o‘rtalarida kirib kelganlar. Ular asta-sekin birinchi va ikkinchi bosqichlarni bosib

o‘ta boshladilar. Masalan, 1960 yilda, tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti (15-49

yoshdagi har bir ayolga to‘g‘ri keladigan tug‘ilishlar soni) Germaniyada 2,37 ni,

Buyuk Britaniyada 2,72 ni, Fransiyada 2,73 ni tashkil qilgan18. Lekin 1980-

yillarga kelib ular uchinchi bosqichni bosib o‘tib, to‘rtinchi bosqichga – ya’ni,

tug‘ilish koeffitsientining oddiy takror barpo bo‘lishi darajasigacha pasayishi,

o‘lim koeffitsienti esa oshib borishi va aholi soni kamayib borishi holatigacha etib

keldilar.

O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab O‘zbekistonda tug‘ilish darajasining

pasayib borishi davom etayotganligi shundan dalolat beradiki, mamlakatimiz

aholisi rivojlanishida xozirgi vaqtda demografik o‘tish davrining ikkinchi

bosqichiga xos xususiyatlar namoyon bo‘layotganligini ko‘rsatadi.

2.1.3-jadval.

O‘zbekistonda va Quyi Amudaryo mintaqasida tug‘ilishning yig‘indi

koeffitsienti o‘zgarishi dinamikasi*

15- 49 yoshdagi har bir ayolga to‘g‘ri keladigan tug‘ilishlar

soni

17 Tompson W.S. Population // American Journal of Sociology. 1929. Vol. 34, № 6. Pp. 959-975. 18 Клупт М..А. Демография регионов Земли. – СПб.: Питер, 2008. с.18.

1996

yil

2000

yil

2005

yil

2011

yil

2013

yil

2013 yilda

1996 yilga

nisbatan

o‘zgarish, %

O‘zbekiston

Respublikasi

3,31 2,59 2,21 2,24 2,30 - 30,5

SHu jumladan:

Xorazm viloyati 3,06 2,66 2,09 2,01 2,08 - 31,9 *Jadval O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

O‘zbekistonda tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti (15- 49 yoshdagi har bir

ayolga to‘g‘ri keladigan tug‘ilishlar soni) ham yildan-yilga pasayib bormoqda

(1.1.3-jadvalga qarang). Butun O‘zbekiston aholisida tug‘ilishning yig‘indi

koeffitsienti ko‘rsatkichlarining pasayish sur’atlari Quyi Amudaryo

mintaqasinikiga nisbatan yuqoridir.

O‘zbekiston va uning mintaqalarida tug‘ilganlarning navbati bo‘yicha

taqsimlanishini tahlil qilganimizda shunday xulosaga kelish imkonini beradiki,

yuqori navbatda tug‘ilgan farzandlarning soni tobora kamayib bormoqda. Xorazm

viloyati bo‘yicha 2011 yil ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki oilada to‘rtinchi

farzandlarning tug‘ilishi – 57,5 foizga, beshinchi va undan yuqori navbatdagi

farzandlarniki – 90,0 foizga kamayib ketgan. Beshinchi va undan yuqori

navbatdagi farzandlarning tug‘ilishi ancha kam uchraydigan hodisa bo‘lib qoldi.

Kuzatilayotgan yirik miqyosli demografik o‘zgarishlarni turli ko‘rinishdagi

iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy o‘zgarishlar (bozor munosabatlariga o‘tilishi,

shaharlashuv darajasining oshishi, aholi ma’lumotlilik darajasining oshib borishi,

ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda tobora faolroq qatnashuvi kabilar) bilan

bog‘lash zarur. Ko‘pgina tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, demografik

o‘zgarishlarning barcha boshqa ijtimoiy o‘zgarishlar bilan o‘zaro bog‘liqligi

nafaqat kishilar demografik ongining va demografik hulq-atvorining yangi

sharoitlarga moslashuvi bilan yuz beradi, balki sifat jihatdan yangi ijtimoiy

munosabatlarga, yangi turmush tarziga moslashuv amalga oshib boradi.

Tug‘ilishga ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy omillar ichida avvalambor,

ayollarning jamiyatda tutgan o‘rnini aytib o‘tish kerak. Masalan, xozirgi kunda

Xorazm viloyati iqtisodiyotining korxona va tashkilotlarida band bo‘lgan

ayollarning hissasi 1997 yildagi 47,0 foizdan 2010 yilda 57,7 foizgacha oshgan.19

Ayollarning ijtimoiy mehnatda band bo‘lishi, albatta, tug‘ilish darajasining

kamayish tomon o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Ayollarning jamiyatda tutgan o‘rnining tug‘ilish darajasiga ta’sirini band

bo‘lgan va band bo‘lmagan ayollar o‘rtasida tug‘ilish darajasini taqqoslash orqali

ham bilib olish mumkin. Fakat eng yosh paytlarda (20 yoshgacha) band

bo‘lmagan ayollarda tug‘ilish koeffitsienti bandlarnikiga nisbatan pastdir. Boshqa

hamma yoshlarda ulardagi tug‘ilish darajasi yuqori ko‘rsatkichga ega.

Aholi moddiy va madaniy ehtiyojlarining qondirilish darajasi yana bir asosiy

ijtimoiy omillardan hisoblanadi. Ushbu ehtiyojlar qondirilishining oshishi ma’lum

bir sharoitlarda tug‘ilish darajasining pasayishiga ta’sir ko‘rsatadi. Kam bolalik

oilalar o‘z ehtiyojlarini qondirishi nuqtai nazaridan ko‘p bolalik oilalarga nisbatan

ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladilar.

Ayollarning bandlik darajasi yuqoriligi natijasida ularning ijtimoiy hayotda

faolroq qatnashish hohishi bilan reproduktiv hohishi o‘rtasida bittasini tanlash

munosabati yuzaga chiqadi. Bunda ayollarning ma’lumotlilik darajasi ham muhim

o‘rin tutib, ijtimoiy hayotda faolroq qatnashish hohishi ustun chiqadi.

Tug‘ilishlar jadalligining pasayib borishi ommaviy ravishda kam bolalik

oilalarga o‘tish sababli yuz beradi. Oilada bolalar sonini ongli ravishda cheklash

qator ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va omillar tufayli paydo bo‘ladi. Ularning oilalar

reproduktiv hohishlariga ta’siri tug‘ilishning ijtimoiy-iqtisodiy omillaridan tashqari

madaniy-turmush omillaridan kelib chiqadigan hududiy xususiyatlarga ham egadir.

Tug‘ilish omillariga nisbatan shart-sharoitlarni, ya’ni qator omillarning ta’sir

ko‘rsatishiga olib keladigan muayyan ijtimoiy vaziyatlarni farq qilish kerak

19 Хоразм вилояти меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бошқармаси маълумотлари.

bo‘ladi. Ularning ichida birinchi navbatda, shahar aholisining o‘sib borishini aytib

o‘tish kerak, u tug‘ilishning pasayishiga ta’sir ko‘rsatadi. SHahar aholisining o‘sib

borishi tug‘ilish darajasiga o‘z-o‘zidan ta’sir ko‘rsatmaydi, balki shaharga ko‘chib

o‘tish ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishga, umumiy madaniyat darajasining va

sanitar-madaniy bilimlarining oshib borishiga olib keladi. Boshqacha aytganda,

shahar hayoti tarzi yuqorida tilga olgan omillarning ta’sir ko‘rsatishiga olib keladi.

SHahar va qishloq aholisining tug‘ilish darajasidagi farqlar hozirgi paytda

ancha katta bo‘lib, Xorazm viloyatida shaharlarda tug‘ilish darajasi (har ming

kishiga) qishloqlar darajasining 72,3 foizini tashkil qilgan. Butun O‘zbekiston

bo‘yicha bu ko‘rsatkich ushbu yilda 76,0 foizni tashkil qildi. SHaharlarda tug‘ilish

darajasining qishloqlarga nisbatan past bo‘lishi shahar turmush tarzining o‘ziga

xosligi, ayollarning bandlik darajasi yuqoriligi bilan izohlanadi. Tug‘ilishning

kamayishiga urbanizatsiya jarayonida individualizmning kuchayishi, moddiy va

madaniy ehtiyojlarning oshishi, an’anaviy jamiyat tomonidan belgilangan,

endilikda eskirgan ta’qiqlardan voz kechishni engillashtiradigan shahar xayotning

biqiqligi (anonimligi) imkoniyat yaratadi.

SHahar aholisining o‘sishi tug‘ilishning pasayishiga olib kelishi ayollar

o‘rtasida ongli onalikning keng tarqalishi bilan ham namoyon bo‘ladi. Binobarin,

bu erda tug‘ilishlar soniga ta’sir ko‘rsatadigan bevosita sabab tug‘ilishning oldini

olish vositalarini qo‘llashning keng tarqalganligi hisoblanadi.

Oilada bolalar sonini rejalashtirish hozirgi paytda nafaqat shaharlarda balki

qishloqlarda ham amalga oshirilmokda. Buni bizning 2007 yilda o‘tkazgan

sotsiologik tadqiqotlarimiz ham tasdiqladi (quyida ushbu tadqiqot natijalari batafsil

tahlil qilinadi). Mintaqaning qishloq tumanlarida tug‘ilish ko‘rsatkichlarining

xozirgi davrdagi holatini 1.1.4-jadval ma’lumotlari tasdiqlaydi.

Tug‘ilish darajasi eng past bo‘lgan tumanlarga (Bog‘ot) nisbatan eng yuqori

bo‘lgan tumanda (Xonqa) ko‘rsatkich 18,6 foizga yuqoridir. Qishloq tumanlari

o‘rtasida tug‘ilish ko‘rsatkichlarining farqlanishi birinchi navbatda aholi yosh

tarkiblarining turlichaligi sabablidir. Migratsiya saldosining turlicha bo‘lishi aholi

yosh tarkiblaridagi farqlarga olib kelgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi shimoliy

va markaziy tumanlarining salbiy migratsiya saldosiga ega bo‘lishi va ko‘chib

yuruvchilarning asosiy qismi yoshlardan iborat bo‘lganligi sababli qishloq

tumanlari o‘rtasida tug‘ilish darajasidagi farqlarga olib kelgan.

Tug‘ilish darajasiga ma’lum ma’noda ta’sir ko‘rsatadigan yana bir sabab,

nikohga kirish yoshi hisoblanadi. Bola tug‘ish davrining davomiyligi taxminan 30

yilga teng bo‘ladi. Bundan tashqari, ayollarning yoshi oshib borishi bilan

homilador bo‘lish ehtimolligi kamayib boradi. SHuning uchun ham nikohga kirish

yoshining har qancha ko‘tarilishi ayollar tomonidan tug‘adigan bolalar soni

kamayishiga olib keladi.

Mamlakatimizda oila qurish davrigacha o‘quv yurtini bitirib olish, binobarin

iqtisodiy mustaqilligini oshirishga intilishi natijasida nikohga kirish yoshi ancha

ko‘tarildi. Agar, o‘tgan asrning 80-yillarida 20 yoshgacha davrda qizlarning yarmi

turmushga chiqqan bo‘lsa, xozirgi paytda bunday yoshda faqat 18 % qizlar

nikohga kiradilar.

2.1.4-jadval.

Xorazm viloyati qishloq tumanlarida demografik jarayonlar

ko‘rsatkichlarining farqlari, 2011 yil (promilleda)

Tug‘ilish darajasi

Past YUqori bo‘lmagan YUqori Juda yuqori

22,0 gacha 22,1-24,0 24,1-26,0 26,1dan yuqori

Bog‘ot; Urganch, SHovot,

YAngiariq,

YAngibozor,

Qo‘shko‘pir;

Gurlan, Xiva, Xonqa; Xazarasp;

O‘lim darajasi

4,0 gacha 4,0-5,0 5,0-6,0 6,0 dan yuqori

Bog‘ot; Urganch, Xiva,

Xonqa, SHovot;

YAngiariq, Xazorasp,

Qo‘shko‘pir;

Gurlan. YAngibozor

Jadval O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

Ma’lumki onalar va bolalar sog‘lig‘ini saqlashda bolalar tug‘ilishi o‘rtasida

oraliqlar uzoqroq (3 va undan ko‘p yil) davr bo‘lishi tibbiyot nuqtai nazaridan

maqsadga muvofiqdir. Butun dunyo sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga

qaraganda tug‘ish davrida oraliq bir yildan kam bo‘lgan davrda dunyoga kelgan

bolalar ikki yil va undan ortiq oraliq bilan dunyoga kelgan bolalarga nisbatan

nimjon bo‘lib, ular o‘rtasida o‘lim ko‘rsatkichlari ikki barobar ko‘p bo‘ladi.20

O‘zbekistonda tug‘ilish tendensiyalaridagi o‘zgarishlar tufayli tug‘ishlar soni

o‘rtasidagi oraliqlar yildan yilga oshib bormoqda. Masalan, 1990 yilda barcha

tug‘ishlarning 74,6 foizi ikki va undan ziyod yil oraliq bilan yuzaga kelgan bo‘lsa,

2010 yilga kelib bu ko‘rsatkich 95, 5 foizga etdi. Demak, ikki yildan kam oraliq

bilan tug‘ishlar juda kam uchraydigan holga aylandi.

2.2 Axoli ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar

Aholi ko‘payishiga ta’sir qiluvchi omillar ichida tug‘ilish omillaridan tashqari

aholi o‘limi ko‘rsatkichlari ham muhim o‘rin tutadi. Tug‘ilish darajasi yildan-yilga

pasayib borayotgan bir sharoitda aholi o‘rtasida o‘lim ko‘rsatkichlarini

kamaytirishda ijobiy natijalarga erishish muhim o‘rin tutadi. Aholining turli

guruhlarida, shu jumladan, mintaqaviy jihatdan ham, kasallanish va o‘lim

ko‘rsatkichlaridagi farqlar nafaqat kishi organizmining xususiyatlariga, balki

ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik omillarga ham bog‘liqdir.

O‘lim darajasiga asosan to‘rt guruh omillar asosida ta’sir ko‘rsatadi:

1. Turmush darajasi, unga odamlarning mehnat sharoitlari va turmush tarzi,

daromadlar darajasi va uy-joy bilan ta’minlanganlik, yashash sharoitlari sifati,

xizmat ko‘rsatish tizimining rivojlanganligi, sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan

ta’minlanish, aholi ehtiyojlarining qondirilishi darajasi kabilar kiritiladi.

2. Atrof-muhitning holati – atmosfera va ichimlik suvining ifloslanganlik

20 И.А.Мануилова «Планирование семьи и здоровье женщины» М:. 1988

darajasi, shovqinlar darajasi va h.k.

3. Sog‘liqni saqlash tizimi rivojlanganligi, ya’ni sifatli tibbiy xizmat olish

imkoniyati, aholining sifatli dori-darmonlar bilan ta’minlanganligi, davolashning

eng zamonaviy turlari keng tarqalganligi, tibbiyot xodimlarining xizmat ko‘rsatish

sifati va h.k.

4. Aholining sanitar-gigienik madaniyati, ya’ni kishilarning o‘z sog‘lig‘iga

bo‘lgan munosabati, mehnat qilish va turmush tarzida gigienaga amal qilish, turli

zararli odatlarning uchrashi darajasi va h.k.

Mamlakatimizda istiqlol yillarida aholi turmush farovonligini oshirib borish

bilan birgalikda uning salomatligini yaxshilashga katta ahamiyat berildi. Jumladan,

1998 yil 10 noyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

«Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi» to‘g‘risidagi farmoni

sog‘liqni saqlashning zamonaviy tarkibiy tizimini shakllantirish, ayollar va bolalar

salomatligini muxofaza qilish tizimining sifatini tubdan oshirish, pediatriya va

tug‘ruq muassasalari moddiy-texnik bazasini yanada rivojlantirish va

mustahkamlash, qishloq aholisiga birlamchi tibbiy-sanitariya yordami ko‘rsatishni

takomillashtirish, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini

takomillashtirish, tibbiy xodimlarning malakasi va kasb mahoratini muttasil

oshirib borish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash, kabi chora tadbirlarni o‘z ichiga

olgan edi.

Hozirgi kunda mamlakatimizda sifat jiqatidan yangi, eng yuksak talablarga

javob beradigan va respublika hamda viloyatlar shoshilinch tibbiy yordam

ko‘rsatish markazlarini o‘z ichiga olgan tibbiyot muassasalari tarmog‘i shakllandi.

Barcha viloyatlar markazlarida kattalar va bolalar uchun ko‘p tarmoqli tibbiyot

markazlari, har bir tumanda eng zamonaviy meditsina asbob-uskunalari bilan

jixozlangan qishloq vrachlik punktlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Qishloq vrachlik

punktlarining soni 2000 yilga nisbatan 2 barobar ko‘payib, 3 ming 200 tadan oshdi.

Mana shunday sa’i-harakatlar natijasida, aholi o‘rtasida o‘lim va ayniqsa,

bolalar o‘limi ko‘rsatkichlarini pasaytirishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi.

Aholi o‘lim ko‘rsatkichlari o‘zgarib borishini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, 1991-

2013 yillar ichida umumiy o‘lim koeffitsienti (har ming kishiga o‘lganlar soni)

Qoraqalpog‘iston Respublikasida 6,83 dan 4,93 gacha, ya’ni 27,1 foizga, Xorazm

viloyatida 5,92 dan 4,42 gacha (-25,2 foizga) kamaydi. Ushbu davrda butun

O‘zbekiston bo‘yicha mazkur ko‘rsatkichlar, mos ravishda, 6,25, 4,85 va – 22,6

foizni tashkil qildi (2.2.1-jadval). Qoraqalpog‘istonda umumiy o‘lim

ko‘rsatkichlarining pasayish sur’atlari nisbatan yuqoriligi davr boshida (1991 yil)

uning ancha yuqoriligi va xozirgi kunga kelib, ekologik vaziyatning biroz

yaxshilanganligi bilan umumiy O‘zbekiston ko‘rsatkichlariga yaqinlashib

qolganligi bilan izohlanadi.

2.2.1-jadval.

O‘zbekistonda va Xorazm viloyatida 1991-2013 yillarda aholi o‘limi

darajasining o‘zgarishi dinamikasi*

Har ming aholiga o‘lganlar soni

1991

yil

2000

yil

2010

yil

2012

yil

2013

yil

2013 yilda

1991 yilga

nisbatan

o‘zgarish, %

O‘zbekiston

Respublikasi

6,25 5,50 4,84 4,93 4,85 - 22,6

SHu jumladan:

Xorazm viloyati 5,92 5,24 4,43 4,71 4,42 - 25,2 *Jadval O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

O‘lim ko‘rsatkichlarini sabablariga ko‘ra tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki,

O‘zbekistonda xozirgi paytda o‘lim sabablarining tarkibida yurak-qon tomir

kasalliklari, o‘simtalar, baxtsiz hodisalar, zaharlanishlar va jarohatlar eng oldingi

o‘rinda bo‘lib kelmoqda. Bu sabablar, yuqumli va oshqozon-ichak kasalliklariga

nisbatan ham kishilarning turmush tarzi, xulq-atvori va ruhiy holatiga bog‘liq

bo‘ladi.

Lekin o‘limga olib keluvchi sabablar tarkibida Quyi Amudaryo mintaqasida

yuqumli va parazitar kasalliklar, nafas olish organlari kasalliklari va havfli o‘sma

kasalliklari umumiy O‘zbekiston ko‘rsatkichlariga nisbatan ham ancha yuqoriligi

bilan ajralib turadi (2.2.2-jadval). Masalan, Qoraqalpog‘istonda aholining bronxial

astma bilan kasallanishi intensivligi ko‘rsatkichi 66,7 ni tashkil qilib, bu butun

O‘zbekiston darajasidan ikki barobar yuqoridir.21 Bu albatta, ekologik vaziyatning

og‘irligiga, va shu bilan birgalikda, aholining tibbiy-sanitar madaniyatiga ham

bog‘liqdir. Lekin, shuni alohida qayd etish kerakki, bu kasalliklardan o‘lim

ko‘rsatkichlari yildan-yilga kamayib bormoqda. Binobarin, butun O‘zbekiston

aholisining ham, Quyi Amudaryo mintaqasi aholisining ham sabablariga ko‘ra

o‘lim ko‘rsatkichlari rivojlangan mamlakatlar aholisining o‘lim ko‘rsatkichlari

tarkibiga o‘xshab bormoqda.

2.2.2-jadval.

Respublika va mintaqa aholisi o‘lim sabablarida kasalliklarning o‘rni (har

100 ming aholiga nisbatan)

O‘lim sabablari

O‘zbekiston Respublikasi

SHu jumladan: Qoraqalpog‘iston

Respublikasi Xorazm viloyati

2000 y. 2011 y. 2000 y. 2011 y. 2000 y. 2011 y. 1. Jami vafot etganlar 548,0 509,7 559,6 530,0 520,0 463,6 2. YUqumli va

parazitar kasalliklar 20,7 14,7 44,5 26,1 14,3 8,0

3. Havfli o‘sma kasalliklari

39,1 36,1 40,1 40,8 29,9 28,8

4. Qon aylanish tizimi kasalliklari

288,5 297,7 180,9 211,8 291,4 314,9

5. Nafas olish tizimi kasallaiklari

63,5 36,7 120,1 45,5 77,4 31,8

6. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari

30,6 32,2 26,9 39,8 19,3 13,5

7. SHikastlanish va zaharlanishlar

43,2 34,7 41,0 33,4 26,2 22,0

8. Boshqalar 62,4 57,4 106,1 132,6 61,5 44,5 *Jadval O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. 21 Мамбетуллаева С.М., Камалова Г.Н., Атаджанова А.Д. Анализ влияния негативных экологических факторов на уровень заболеваемости населения в условиях Республики Каракалпакстан. Вестник Каракалпакского отделения Академии наук Республики Узбекистан. Нукус – «Илим»- 2011. № 1. с.41.

Bu mamlakatlarda aholi o‘limi sabablarida birinchi o‘rinda yurak-qon tomir

kasalliklari, keyingi o‘rinlarda o‘smalardan, baxtsiz hodisalar, zaharlanishlar va

jarohatlardan o‘lim sabablari turadi.

Umuman aytganda, har qanday biologik organizmning o‘limi ikki guruh

omillar ta’siri natijasidir: endogen omillar – organizm o‘z ichki rivojlanishi tufayli

yuzaga keladi, va ekzogen omillar – tashqi muhitning ta’sirida paydo bo‘ladi.

Masalan, yurak-qon tomir kasalliklari endogen kelib chiqishga, yuqumli kasalliklar

ekzogen esa kelib chiqishga ega. O‘sma kasalliklarini ba’zi olimlar ekzogen kelib

chiqishga ega desa, ba’zilari endogen kelib chiqishga ega deydilar. Jamiyatning

rivojlanib borishi bilan ekzogen kelib chiqishga ega kasalliklar kamaytirilib, aholi

o‘limi asosan endogen kasalliklar tufayli yuz beradi.

Aholi o‘limi darajasining qishloq tumanlari bo‘yicha tahlili shuni

ko‘rsatadiki (2.1.3-jadval) mintaqada va Xorazm viloyati tumanlarida nisbatan

yuqoriligi bilan ajralib turadi. Buning asosiy sababi albatta ekologik holatning

ushbu hududlarda talabga javob bermasiligi bilan izohlanadi.

O‘zbekistonda mustaqillik yillarida aholining turmush farovonligini oshirib

borish, ularning sog‘lig‘ini saqlashga katta e’tibor berib kelinmoqda. Aholi

sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan dasturlar qabul qilinib, ular asosida tibbiyot

tizimini zamonaviy asbob uskunalar, bino-inshoatlar, sifatli dori-darmonlar va

malakali kadrlar bilan ta’minlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Natijada aholining

kasallanishi va o‘lim hodisalari tobora kamayib bormoqda. Bunda ayniqsa, bolalar

va onalar o‘limini kamaytirishda katta muvafaqqiyatlarga erishildi.

«Sog‘lom ona – sog‘lom bola» dasturini izchil amalga oshirish asosida

sog‘lom avlodni voyaga etkazish, onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini

muhofaza qilish tizimini takomillashtirish, profilaktikaga asoslangan sog‘liqni

saqlash tizimini ustuvor rivojlantirish, tibbiy xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini

mustahkamlash, sog‘lom bolalar tug‘ilishi va ularni tarbiyalash bilan bog‘liq

masalalar yuzasidan aholi o‘rtasida tushuntirish hamda maslahat ishlarini

kuchaytirish va yosh avlodning har tomonlama kamol topishi uchun yanada qulay

shart-sharoitlar yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda.

Ona va bola sog‘lig‘ini muhofaza qilishga O‘zbekistonda davlat darajasida

katta e’tibor berib kelinmoqda. Mustaqillik yillarida «Ekologiya va ayol», «Ayollar

mehnatini ijtimoiy himoyalash», «Sog‘lom avlod – sog‘lom jamiyat asosidir»,

«YAngi tug‘ilgan bolalarda va homilador ayollarda tug‘ma va boshqa kasalliklarni

oldindan aniqlash bilan bolalikdan nogiron bo‘lib qoluvchilarning tug‘ilishini

oldini olish davlat tizimini – «Ona va bola skriningni (o‘rganish)» tashkil qilish

to‘g‘risida», «O‘sib borayotgan avlodni sog‘lomlashtirish muammolarini hal qilish

to‘g‘risida»gi xukumat darajasida qabul qilingan dasturlar bunga misol bo‘ladi.

Keyingi yillarning o‘zida ona va bola salomatligini muhofaza etish bo‘yicha

katta ishlar amalga oshirildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2009 yil 13 aprelda “Ona va bola salomatligini muhofaza qilish, sog‘lom avlodni

shakllantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi va 2009 yil 1

iyulida “2009-2013 yillarda aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash,

sog‘lom bola tug‘ilishi, jismoniy va ma’naviy barkamol avlodni voyaga etkazish

borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari

Dasturi to‘g‘risida”gi qarorlari bu sohada amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan

ishlarning yo‘nalishini belgilab berdi.

Millatning salomatligi ko‘p jihat inson hayotining dastlabki davri bilan

bog‘liqdir. O‘z navbatida, bolalar salomatligini asosiy qismi onalar sog‘lig‘iga,

organizmning tug‘ilishgacha va tug‘ilishdan keyingi davrlardagi rivojlanishi,

hamda bola hayotining birinchi yilida beriladigan tibbiy yordamning sifatiga ham

bog‘liqdir.

Go‘daklar o‘limi koeffitsienti hududning ijtimoiy-iqtisodiy darajasini va

binobarin, butun aholining hayot darajasi qandayligini belgilab beruvchi

ko‘rsatkichlardan hisoblanadi.

2.2.3-jadval.

O‘zbekistonda va Quyi Amudaryo mintaqasida 1991-2010 yillarda

go‘daklar o‘limi darajasining o‘zgarishi dinamikasi* Har ming tug‘ilgan bolaga o‘lganlar soni

1991 1995

2000

2005

2010

2013

2013 yilda 1991 yilga nisbatan

yil yil yil yil yil yil

o‘zgarish, %

O‘zbekiston Respublikasi

35,5 26,0 18,9 14,9 11,0 9,8

3,6 barobarga kamaygan

shu jumladan: Qoraqalpog‘iston Respublikasi

51,2 30,5 20,5 17,4 11,8 11,0

4,7 barobarga kamaygan

Xorazm viloyati 38,9 23,2 24,6 16,3 12,0 11,2

3,5 barobarga kamaygan

*Jadval O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.

Keyingi yillardagi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda mustaqillik yillarida

go‘daklar o‘limi koeffitsienti (har 1000 ta tirik tug‘ilgan bolaga 1 yoshgacha

bo‘lgan davrda o‘lganlar soni) 1991 yildagi 35,5 dan 11,0 gacha, ya’ni 3,2

barobarga kamaygan. Xorazm viloyatida ham umumrespublika ko‘rsatkichlariga

mos ravishda go‘daklar o‘limi kamayishi yuz bergan. Qoraqalpog‘iston

Respublikasida esa bu ko‘rsatkichning ancha yuqori darajada kamayishiga

erishildi. Bu erda 1991 yildagi eng yuqori ko‘rsatkichdan (51,2) 2010 yilgacha

(11,8) 4,3 barobargacha kamayish yuz bergan (2.2.3-jadvalga qarang). Onalar

o‘limi ushbu davrda ikki barobarga kamaygan.

Albatta, go‘daklarda o‘lim ko‘rsatkichlari pasayishi sur’atlari boshqa yosh

guruhlariga nisbatan yuqori bo‘lishi, ilgari bolalar o‘limi asosan ekzogen

mohiyatga ega bo‘lishi bilan, yoshi kattalashib borishi bilan esa, bartaraf qilinishi

qiyin bo‘lgan endogen omillarning ahamiyati oshib borishi bilan bog‘liqdir. SHuni

ham aytib o‘tish kerakki, bolalarning yoshida ta’sir ko‘rsatadigan ekzogen

omillarni aniqlash va bartaraf qilish ancha oson ekan, yuqori yoshlarda ular

endogen omillar ta’siri bilan birlashib ketgani uchun bartaraf qilish qiyin bo‘ladi.

Quyi Amudaryo mintaqasida go‘daklar o‘limini sabablariga ko‘ra (butun

O‘zbekiston ko‘rsatkichlari bilan taqqoslab) o‘rganganimizda, shu narsa ayon

bo‘ldiki, go‘daklar o‘limiga sabab bo‘luvchi, ekzogen kelib chiqishga ega bo‘lgan

yuqumli va parazitar kasalliklar hamda nafas olish a’zolari kasalliklaridan o‘lim

koeffitsienti 12,5 barobardan (Qoraqalpog‘iston Respublikasida) to 90

barobargacha (Xorazm viloyatida) kamaygan. YAna bir shunday ekzogen kelib

chiqishga ega bo‘lgan - nafas olish a’zolari kasalliklaridan go‘daklar o‘limi

Qoraqalpog‘iston Respublikasida 28,3 foizga, Xorazm viloyatida 23,8 foizga

kamaytirishga erishildi.

2.2.4-jadval.

O‘zbekiston va Quyi Amudaryo mintaqasida ma’lum sabablarga ko‘ra

go‘daklar o‘limi koeffitsienti (har 10 000 tug‘ilgan bolaga)* Uzbekiston

Respublikasi Qoraqalpog‘iston

Respublikasi Xorazm viloyati 1996 2000 2005 1996 2000 2005 1996 2000 2005 YUqumli va parazitar kasalliklardan 28,0 11,6 6,7 25,1 10,2 2,0 27,3 9,6 0,3 Nafas olish organlari kasalliklaridan

128,1

88,6

69,1

148,7

112,0 106,6 124,6 123,0

94,9

Ovqat hazm qilish organlari kasalliklaridan 0,7 0,8 1,1 1,4 1,7 0,9 0,6 0,3 0,6 Tug‘ma nuqsonlardan 12,8 14,9 10,9 6,7 8,9 10,2 27,9 30,6 11,1 Perinatal davrda sodir bo‘lgan holatlardan 53,9 62,3 53,1 74,9 56,7 48,8 46,8 79,7 54,8 Baxtsiz xodisalar, zaharlanish va jarohatlardan 8,5 5,6 4,1 3,3 4,4 1,8 0,9 0,6 0,6

* A.Sadullaev. Quyi Amudaryo mintaqasining demografik rivojlanishi. Monografiya. Urganch 2014.

104 b. SHu bilan birgalikda, go‘daklar o‘limiga olib keluvchi sabablar ichida

perinatal holatlardan o‘lim yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Buni ayniqsa, bizda

oxirgi yillarning ma’lumotlari bo‘lgan butun O‘zbekiston bo‘yicha go‘daklar

o‘limini sabablariga ko‘ra tahlil qilganimizda yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi

paytda (2010 yilda) go‘daklar o‘limiga olib keluvchi sabablar ichida perinatal

davrda sodir bo‘lgan holatlardan o‘lim eng yuqori ko‘rsatkichga ega. Go‘daklar

o‘limiga olib keluvchi sabablar ichida ilgari eng oldingi o‘rinda turgan nafas olish

a’zolari kasalliklaridan (bu esa ekologik vaziyatning yaxshi emasligi, tibbiyot

tizimining rivojlanishidagi kamchiliklar, aholi tibbiy madaniyatini pastligi tufayli

yuz bergan) o‘limning 2,5 barobarga yaqin kamaytirilishi yuqoridagi jarayonlarni

yaxshilashda erishilgan yutuqlar natijasi bo‘ldi.

Rivojlangan mamlakatlarda yuqumli yoki oshqozon-ichak kasalliklariga

sabab bo‘ladigan ekzogen omillardan bolalar o‘limi juda kam hisoblanadi. Ular

yuqumli kasalliklardan o‘limni kamaytirishga asosan sog‘liqni saqlash sohasining

maqsadli sa’i-harakatlari, yuqori sifatli dori-darmonlarni yaratish va boshqalar

hisobiga erishgan bo‘lsalar, oshkozon-ichak kasalliklari yoki shamollash

kasalliklariga qarshi kurash ancha murakkab kechgan, chunki bu hayotning barcha

sharoitlarini o‘zgartirishni, aholi sanitar madaniyati yuqori bo‘lishini talab etardi.

Perinatal davrda sodir bo‘lgan holatlardan o‘lim endogen kelib chiqishga ega

bo‘lib, rivojlangan mamlakatlarda ham go‘daklar o‘limida eng oldingi o‘rinda

turadi.

Onalar va bolalar o‘rtasida o‘lim ko‘rsatkichlarini pasaytirishda mamlakatda

turmush darajasini oshirish, tibbiyot xizmatlari bilan ta’minlashni kengaytirish,

oilani rejalashtirish bo‘yicha dasturni muvaffaqiyatli amalga oshirish, tug‘ruq

davridagi sog‘liqni, hamda ona va bola sog‘lig‘ini yaxshilash chora-tadbirlari

muhim o‘rin tutadi. Binobarin, go‘daklar o‘rtasida perinatal davrda sodir

bo‘ladigan holatlardan o‘lim darajasini kamaytirishda, bizning fikrimizcha,

homilador ayollarda anemiya kasalligini va vaqtidan oldin tug‘ilishlarning oldini

olish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

2.2.5-jadval.

Xorazm viloyatida o‘lganlarning yoshi va jinsi bo‘yicha taqsimlanishi koeffitsienti, 2011 y., shu yoshdagi har ming aholiga o‘lganlar

soni* YOshlari Erkaklar ayollar Jami aholi

0-4 4,1 3,1 3,6 5-9 0,4 0,4 0,4

10-14 0,3 0,4 0,4 15-19 0,5 0,4 0,4 20-24 0,8 0,7 0,8 25-29 1,3 0,8 1,1 30-34 1,8 0,9 1,3 35-39 2,2 1,3 1,8 40-44 4,0 2,0 2,9 45-49 5,0 3,0 4,0 50-54 8,1 5,0 6,5 55-59 14,4 9,1 11,6 60-69 29,1 20,9 24,9 70-79 68,8 57,8 62,8 80-84 143,1 114,2 125,9

85 va undan katta 141,8 127,4 131,4 Jami 4,7 4,2 4,5

SHu jumladan: mehnatga yaroqli yoshda

2,7 1,4 2,1

* A.Sadullaev. Quyi Amudaryo mintaqasining demografik rivojlanishi. Monografiya. Urganch 2014.

107 b.

YAna shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, bolalar sog‘lig‘ining yaxshilanishiga va

go‘daklar o‘limining qisqarishiga tug‘ruq yoshidagi ayollar va bolalarni

sog‘lomlashtirish bo‘yicha majmuaviy tadbirlar, homilador va tug‘ayotgan

ayollarga yuqori malakali tibbiy yordam ko‘rsatish, onalik va bolalikni muhofaza

qilish xizmati bilan ta’minlash va uning sifatini yaxshilash, kontratseptiv

vositalarning zamonaviy turlari bilan ta’minlashni yaxshilash, bolalarni tug‘ish

sonlari o‘rtasidagi davrni uzaytirishni targ‘ibot qilish kabi jarayonlar ijobiy ta’sir

ko‘rsatadi.

Mustaqillik yillarida mintaqaning demografik rivojlanishi xususiyatlarini

o‘rganib chiqish quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi:

- mamlakatimizda aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan,

yillik o‘sish sur’atlari pasaymoqda. Aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari pasayishi

Quyi Amudaryo mintaqasi hududlarida ham namoyon bo‘lib bordi;

- aholi soni o‘sib borish sur’atlarining nafaqat Quyi Amudaryo mintaqasida

balki butun O‘zbekiston miqyosida kamayib borishi birinchi navbatda tug‘ilish

ko‘rsatkichlarining pasayishi bilan bog‘liqdir. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarining

pasayishi 90-yillar avvalida boshlanib, hozirgi paytgacha davom etib kelmoqda;

- tug‘ilish darajasining pasayib borishi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy

o‘zgarishlar (bozor munosabatlariga o‘tilishi, shaharlashuv darajasining oshishi,

aholi ma’lumotlilik darajasining oshib borishi, ayollarning ijtimoiy ishlab

chiqarishda tobora faolroq qatnashuvi kabilar) bilan bog‘liqdir;

- mamlakatimizda aholi sog‘ligini saqlash borasidagi sa’i-harakatlar natijasida

aholi o‘rtasida o‘lim va ayniqsa, bolalar o‘limi ko‘rsatkichlarini pasaytirishda katta

muvaffaqiyatlarga erishildi;

- ekologiyaning yomonlashuvi tufayli o‘limga olib keluvchi sabablar

tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasida yuqumli va parazitar kasalliklar, nafas

olish organlari kasalliklari va havfli o‘sma kasalliklari umumiy O‘zbekiston

ko‘rsatkichlariga, shu jumladan Xorazm viloyati ko‘rsatkichlariga nisbatan ham

ancha yuqoriligi bilan ajralib turadi;

- mintaqada, xuddi butun O‘zbekistondagi kabi, mustaqillik yillarida

go‘daklar o‘limi koeffitsienti 3 - 4 barobarga kamaygan. Go‘daklar o‘limiga olib

keluvchi sabablar ichida perinatal holatlardan o‘lim yuqori darajada saqlanib

qolmoqda.

- onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish,

profilaktikaga asoslangan sog‘liqni saqlash tizimini ustuvor rivojlantirish, tibbiy

xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sog‘lom bolalar tug‘ilishi

uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish mustaqillik yillarida O‘zbekiston

demografik siyosatining asosiy maqsad va yo‘nalishlari bo‘ldi.

2.3 Viloyatda demografik rivojlanish istiqbollari

Demograflar va statistlarning hisob - kitobiga qaraganda, aholining tabiiy

o‘sish ko‘rsatkichi hozirgi kattalikda saqlanib qolsa 2040 yilga kelib O‘zbekiston

aholisi 50 mln. kishini tashkil qiladi. YUqori raqamli o‘sish ko‘rsatkichi, umumiy

o‘lim ko‘rsatkichi, go‘daklar o‘limi ko‘rsatkichi past bo‘lganda ijobiy hisoblanadi.

Aholi tabiiy o‘sishining pasayib ketishi barcha holatlarda ham jamiyat

taraqqiyotining aniq noxushliklaridan dalolat beradi. YUqoridagilardan kelib

chiqqan holda, O‘zbekiston aholisining tabiiy o‘sish jarayonini ijobiy holat deb

baholasa bo‘ladi, chunki bu jarayon umumiy o‘limning past ko‘rsatkichlari asosida

kechmoqda.

2.3.1-rasm. O‘zbekistonda onalar va go‘daklar o‘limi

Onalar o‘limi ko‘rsatkichi mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy omillari bilan bir

qatorda, jamiyatning an’analari va urf - odatlariga ham bog‘liqdir. Umuman

olganda, O‘zbekiston Respublikasida 1991 yildan 2012 yilgacha bo‘lgan davrda

onalar o‘limi ko‘rsatkichining darajasi 3,0 martadan ko‘proqqa kamaygan, ya’ni

65,3‰00 dan 21,2‰00 gacha. Go‘daklar o‘limi esa 34,6‰dan 9,1‰gacha yoki

3,5 barobarga kamaydi (2.3.1-rasm). (2.3.1-rasm). Onalar o‘limi (100 ming tirik

tug‘ilganlarga) va go‘daklar o‘limi (1000 tirik tug‘ilganlarga) dinamikasi 2013

yilning 11 oyida amalga oshirilgan ishlar natijasida onalar o‘limi ko‘rsatkichi har

100 ming tirik tug‘ilgan chaqaloqlarga nisbatan 18,6 tashkil qildi, go‘daklar o‘limi

1000 nafar tirik tug‘ilgan chaqaloqlarga nisbatan 8,6 ga teng bo‘ldi.Onalar

o‘limining oldini olish va kamaytirish sog‘liqni saqlash tizimining etakchi

vazifasiga kiradi.SHu sababdan O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash

Vazirligi tomonidan onalar kasalligi va o‘limining oldini olishga qaratilgan qator

chora tadbirlar ishlab chiqilgan.

Ular quyidagilardan iborat:

• reproduktiv salomatlikka oid barcha xizmat va ma’lumotlarni etkazish

yo‘llarini oilalar va shunga ehtiyoj sezuvchilar uchun yaxshilash;

• fertil yoshidagi barcha ayollarni tibbiy profilaktik ko‘riklarga jalb qilishni

kengaytirish va samarali davolash xizmatini yaratish;

• akusherlik - ginekologik xizmatni takomillashtirish;

• tuman shifoxonalarining moddiy - texnik bazasini va shifokorlar malakasini

yaxshilash choralarini amalga oshirish;

• jamoat tashkilotlari, nashriyot, radio va televideniyani jalb qilish yo‘li bilan

targ‘ibot va tashviqotni kuchaytirish, kontratsepsiyaning xavfsiz uslublari

haqida aholiga ma’lumot berishni kuchaytirish.

Oxirgi o‘n yilda onalar o‘limining sezilarli kamayishi, albatta mamlakat

miqyosida joriy qilingan dasturlarning natijasidir.Onalar o‘limi bilan bir qatorda 1

yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi (go‘daklar o‘limi) davlatning ijtimoiy - iqtisodiy

rivojlanishi va aholining tibbiy - biologik ravnaqini belgilovchi muhim indikatori

hisoblanadi. Sog‘liqni saqlash tizimi faoliyati sifatini belgilashda go‘daklar o‘limi

muhim o‘rin tutadi.

Go‘daklar o‘limining kamayishiga bolalar o‘limiga olib keluvchi

kasalliklarning kamayishi, respublikadagi tug‘ilish ko‘rsatkichining yaxshilanishi,

tug‘ruqlar orasidagi davrni uzaytirish, fertil yoshidagi ayollarning kontratsepsiya

vositalaridan foydalanishining ortishi va kasallikka chalingan, zaif bolalarning

tug‘ilish hollarini pasayishi kabi omillar sabab bo‘ladi.Oxirgi yillarda go‘daklar

o‘limining kamayishi yosh va yoshi katta bo‘lgan ayollar orasida tug‘ruqlar

sonining kamayganligi sababli yuz berdi. Optimal yoshda bo‘lgan ayollarda, ya’ni

20-30 yosh oralig‘idagi tug‘ruqlar salmog‘i 82,0- 85,0 % ni tashkil

etdi.O‘zbekistonda ayollarning kontratseptiv vositalar va usulari haqidagi

tushunchasini, ularning yoshi, ma’lumoti va millatidan qat’iy nazar yuqori deb

baholash mumkin. Ko‘plab ayollar kontratsepsiya vositalarini davlat sektori orqali

oladi: statsionarlar, ayollar maslahatxonalari, poliklinikalar va dorixonalar orqali.

Fertil yoshidagi ayollarning kontratsepsiya vositalarini qo‘llashiga nisbatan

bo‘lgan ijobiy munosabatini quyidagi omillar belgilaydi:

• Farzand tug‘ilishini bir qancha kechroq muddatga qoldirish istagi;

• Ikkita yoki uchta farzand bilan cheklanish istagi;

• Farzandlar soni bir necha bo‘lganda tug‘ish faoliyatini to‘xtatish istagi.

Oila reproduktiv salomatligi bo‘yicha olib borilgan ishlarning asosiy natijasi

onalar va bolalar o‘limi ko‘rsatkichining kamayishidir.

O‘zbekiston Respublikasida bolaning salomatligi haqida qayg‘urish uning

tug‘ilishidan ancha oldin boshlanadi. Har bir oilada sog‘lom bola tug‘ilishini

ta’minlash maqsadida bo‘lg‘usi ona - qizlar va o‘smir qizlar salomatligini

mustahkamlashga katta e’tibor beriladi. Bunda erta nikohlarning oldini olish,

oilada bola tug‘ilishini ongli nazorat qilish, reproduktiv salomatlik masalalariga

erkaklarni jalb qilish oilaning barkamol ravishda demografik rivojlanishi va uning

tibbiy - biologik holatini yaxshilashga qaratilgan chora - tadbirlarga alohida e’tibor

beriladi. Aholi orasida jamoatchilikning keng doiralari va diniy tashkilotlar,

hokimyatlar va Respublikaning mahalliy boshqaruv organlari bilan o‘tkazilgan

tibbiy - tashkiliy va targ‘ibot ishlari natijasida erta yoshdagi va qarindosh - urug‘lar

orasidagi nikohlarning qayd qilinishi, katta yoshdagi ayollar orasida tug‘ruqlar

kamayib, har bir tug‘ruqlar orasidagi davr uzaydi. Bularning hammasi reproduktiv

yoshdagi ayollar salomatligining yaxshilanishida aks etdi, umuman mamlakat

bo‘yicha va uning mintaqalarida onalar va go‘daklar o‘limi ko‘rsatkichlarining

kamayishiga olib keldi .SHunday qilib, biz uchun ustuvor yo‘nalishlardan biri

bo‘lgan onalik va bolalikni muhofaza qilish sohasida izchil islohotlar amalga

oshirilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab Prezidentimiz va

davlatimiz tomonidan sog‘lom avlodni dunyoga keltirish hamda o‘sib kelayotgan

yosh avlodni har tomonlama etuk va barkamol etib tarbiyalash uchun barcha shart

sharoitlar va imkoniyatlar yaratilmoqda.

Bolalikdan nogironlikning oldini olish maqsadida Respublika skrining

markazlarida nasliy va tug‘ma kasalliklarga chalinish xavfli guruxga kirayotgan

227 ming homiladorlar tibbiy-genetik tekshiruvdan o‘tkazildi. Tug‘ma gipotireoz

va fenilketonuriyaga 553 ming chaqaloq tekshirildi. Nerv nayi nuqsoni va AFP/XG

xromosomalarning sindromlari kasalliklariga chalinish xavfli guruhga kiradigan 45

mingdan ortiq homilador ayol biokimyoviy skrining tekshiruvidan o‘tkazilib,

ulardan 3916 nafarida homila nerv nayi nuqsoni va xromosomalarning kasalliklari

aniqlanganligi sababli xomiladorligi to‘xtatildi va nogiron bolalar tug‘ilishi oldi

olindi.Istalmagan homiladorlikni oldini olish maqsadida ekstragenital kasalligi

aniqlangan 1 mln. 760 mingdan ziyod tug‘ish yoshidagi ayollar zamonaviy

kontratseptiv vositalar bilan qamrab olindi.

Tug‘ma va tranzitor gipotireoz bilan xastalangan bolalar va xomilador ayollar

uchun 3600 o‘ram “L-tiroksin-100”, fenilketonuriya bilan kasallangan bolalarga

6146 banka shifobaxsh ovqat maxsulotlari tarqatildi.

“Hech kim mehr va e’tibordan chetda qolmasin” shiori ostida respublikaning

olis hududlarida o‘tkazilgan tibbiy ko‘rik davomida 193 ming aholi

chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazildi.Tibbiy xizmat sifatini yaxshilash va

resurslardan samarali foydalanish maqsadida JSSTning zamonaviy klinik

standartlari va texnologiyalarini joriy etish yo‘li bilan onalar va go‘daklar o‘limini

kamaytirish, antenatal parvarishni takomillashtirish mavzusida 5864 nafar akusher-

ginekolog, neonatolog va pediatrlar YUNFPA ko‘magida o‘qitildi. Tug‘ish

yoshdagi ayollar, shuningdek, bolalar va o‘smirlarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish

to‘liq ta’minlandi. 2011 - 2013 yillarda 535 ming nafar homilador ayol irsiy va

tug‘ma kasalliklar bo‘yicha tekshiruvdan o‘tkazildi. Bu 2013 yilda qariyb 2,7 ming

bolaning tug‘ma xastaliklar va rivojlanishdagi nuqsonlar bilan tug‘ilishini oldini

olish imkonini berdi. Muxtasar aytganda, “Ona va bola skriningi” dasturining

hayotga tadbiq etilishi natijasida rivojlanishda nuqsoni bor bolalarning tug‘ilishi

2000 yilga nisbatan 1,8 marta kamaydi (I.Karimov).Respublikada 12 marotaba

«Fertil yoshdagi ayollar, bolalar va o‘smir-qizlarni sog‘lomlashtirish haftaligi»

o‘tkazilib, 793 nafar yuqori malakali mutaxassislar tomonidan hududlarda 143

ming tug‘ish yoshidagi ayollar va 100 ming o‘smir yoshdagi qizlar va bolalar

tibbiy ko‘rikdan o‘tkazildi. 2013 yil davomida jami 7 mln. 190 ming tug‘ish

yoshidagi ayollar va 7 mln. 290 ming bolalar tibbiy ko‘rikdan o‘tkazildi,

ayollarning 40,9% foizida va bolalarning 38,1% foizida sog‘lomlashtirish ishlari

olib borildi.

Vitamin A tanqisligini profilaktika qilish maqsadida joriy yilda o‘tkaziladigan

“Sog‘lom bola xaftasi”da respublikaning barcha xududlarida 5 yoshgacha bo‘lgan

bolalar orasida vitamin A saplementatsiyasining 20 va 21-turlarini o‘tkazish

uchun YUNISEF tomonidan 11 ming 286 flakon vitamin A preparati muruvvat

yo‘li bilan olib kelindi va joylarga etkazilmoqda. Mamlakatimizdagi har bir ota

ona, butun halqimizning ezgu orzusi bo‘lmish har tomonlama sog‘lom naslni

voyaga etkazishda “Sog‘lom ona sog‘lom bola” dasturi doirasida barcha

xududlarimizda biz uchun mutlaqo yangi bo‘lgan perinatal va skrining hamda

reproduktiv salomatlik markazlarining zamonaviy tizimi yaratilganligi soha

rivojida alohida yorqin sahifa bo‘ldi. SHu o‘rinda mamlakatimizda tibbiyot

sohasida izchil o‘tkazilayotgan islohotlarning miqyosi va ko‘lami, darajasi hamda

mohiyatini tasavvur qilish uchun quyidagi raqamlarga e’tibor qarataylik. 2013

yilda yurtimizda mutlaqo sog‘lom bolalar tug‘ilishi 63 foizdan oshdi.

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida kuchli ijtimoiy siyosatga asoslangan

islohotlarning amalga oshirilishi natijasida aholining turmush farovonligi ko‘tarilib

bormoqda. Turmush farovonligining eng asosiy ko‘rstakichlaridan hisoblangan

aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlar natijasida

mamlakatimiz demografik rivojlanishida ijobiy tendensiyalar namoyon

bo‘lmoqda. Binobarin, tug‘ilish jarayonining sifatiy ko‘rsatkichlari tubdan

yaxshilandi, onalar va bolalar sog‘lig‘i mustahkamlandi, aholining umumiy o‘lim

ko‘rsatkichlari past darajada saqlanib kelmoqda, go‘daklar o‘limi 3,5 barobarga

qisqardi. Mamlakatimizning keyingi rivojlanish davrida ham aholi salomatligiga

bo‘lgan e’tibor saqlanib qoladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

“2014-2018 yillarda O‘zbekistonda aholining reproduktiv salomatligini yanada

mustahkamlash, onalar, bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘ini muhofaza qilish borasidagi

Davlat dasturi to‘g‘risida” qabul qilingan qarori yaqin istiqbolda demografik

jarayonlar kechishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Istiqlol yillarida mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy sohada yuz

berayotgan ijobiy o‘zgarishlar aholi soni va tarkibining holatiga ham ta’sir

ko‘rsatmasdan qolmadi. Ushbu yillarda mamlakat aholisi 20,6 mln kishidan 30,5

mln kishigacha ya’ni, 148,1 foizga ko‘paydi. Xorazm viloyati aholisi esa 1066,0

ming kishidan 1684,1 ming kishigacha (158,0 foizga) ko‘paydi. Mamlakatimizda

aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan, yillik o‘sish sur’atlari

pasaymoqda. Agar, 1991 yilda yillik o‘sish 2,4 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2013

yilda faqat 1,6 foizga teng bo‘ldi. Aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari pasayishi

Xorazm viloyatida ham namoyon bo‘lib, u 3,1 dan 1,8 foizgacha pasaydi.

Aholining yillik o‘sish sur’atlari Xorazm viloyatida ushbu davrda 41,9 foizga

kamaygan. Viloyat demografik rivojlanishining istiqbollarini taxlil qilishni biz

demografik bashorat yordamida amalga oshirishga harakat qildik. Demografik

bashoratning asosiy maqsadi mamlakatning, ayrim mintaqalarning va aholi

punktlarining (shaharlar va qishloqlar) aholisini kelajakdagi sonini va yosh-jins

tarkibini baholab berish hisoblanadi. Bunday ma’lumotlarni hisobga olmasdan

butun jamiyatning yoki iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari rivojlanishini ijtimoiy –

iqtisodiy jihatdan belgilab olish yoki bashorat qilish mumkin emas.

Xorazm viloyatida yaqin 15 yil ichida, ya’ni 2030 yilgacha aholi soni qanday

sur’atlarda ko‘payib borishi, unga ta’sir qiluvchi demografik jarayonlar: tug‘ilish,

umumiy o‘lim va bolalar o‘limi ko‘rsatkichlari qanday o‘zgarib borishini

aniqlashda men demografik bashoratning ekstrapolyasiya usulidan foydalandim.

ekstrapolyasiya usuli bashorat davrida bevosita yaqin yillarda yuz bergan

demografik jarayonlar tendensiyasi saqlanishi va rivojlanishini ehtimol tutadi.

Bashorat ssenariysi ham, aynan mana shunga, ya’ni kuzatilayotgpn tendensiyalar

yaqin kelajakda ham saqlanib qoladi degan gepotezaga asoslanadi. CHunki butun

demografik tarix tomonidan shu narsa tasdiqlanganki, demografik jarayonlar

yuqori inersiyaga ega hisoblanadi.Ushbu bitiruv malakaviy ishimda men Viloyat

demografik rivojlanishi bashoratining umumiy natijalari to‘g‘risida gapirib

o‘taman. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlar demografik

rivojlanishidagi ijobiy tendensiyalarning saqlanib qolishi ehtimolligi yuqoriligini

belgilab beradi. YAqin istiqbolda aholi sonining o‘sish sur’atlari pasayish

tendensiyasi davom qiladi, ya’ni xozirgi 1,8 foizlik yillik o‘sish sur’atlari sekin

asta pasayib bashorat davrining oxiriga borib 1,2-1,3 foizga tushadi. Mintaqada

aholi soni o‘sib borish sur’atlarining pasayib borishi birinchi navbatda tug‘ilish

ko‘rsatkichlarining qisqarishi bilan bog‘liqdir. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarining

qisqarishi 90-yillar avvalida boshlanib, hozirgi paytgacha davom etib kelmoqda.

Masalan, 1991 yilda butun O‘zbekiston bo‘yicha har ming aholiga 34,68 ta

tug‘ilish qayd qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich xozirgi kunga kelib (2013 yil) 25,47

tagacha pasaydi, pasayish darajasi ushbu davrda -26,6 foizni tashkil qildi.

Tug‘ilishning pasayish tendensiyasi Xorazm viloyatida ancha yaqqolroq namoyon

bo‘lib, u ushbu davrda – 37,0 foizga (36,05 dan 22,71 promillegacha) kamayganini

ko‘rishimiz mumkin buldi. Viloyatda tug‘ilish darajasining pasayib borishi

tendensiyasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, istiqbolda ham bu tendensiyaning

davom etishi ehtimolligi juda yuqoridir. Tug‘ilishning umumiy darajasi, ya’ni har

ming aholiga tug‘ilganlar soni 2013 yildagi 22,3 promilledan 2030 yilga borib 16,0

promillegacha pasayadi. Tug‘ilish darajasining pasayib borishi, birinchi navbatda

aholi o‘rtasida oilada bolalar sonini rejalashtirish tendensiyasining keng tarqalib

borayotganligi bilan bog‘liqdir. Xozirgi kunda viloyat aholisi, xuddi

respublikamizda bo‘lganidek kam bolalik oilalarni ma’kul ko‘radigan davrga etib

keldi. Ushbu jarayonning yuz berayotganligini bizning viloyatda o‘tkazgan

sotsiologik tadqiqotlarimiz (2007-2008 y.) xam yaqqol tasdiqlab bergandi. Ayollar

o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnoma shuni ko‘rsatdiki, aholi o‘rtasida oilada bolalar

sonini rejalashtirish fikri to‘liq shakllangan. Buning uchun ular xohlamagan

homiladorlikdan saqlanish vositalarini ham bilishadi va keng qo‘llaydilar. Ayollar

ko‘p bola tug‘ilishining va ular o‘rtasidagi oraliqlar qisqa bo‘lishi, o‘zlarining va

tug‘iladigan farzandlarining sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishini ham biladilar.

Ular xatto, farzandlariga o‘zlariga nisbatan kam farzandlar ko‘rishni maslahat

bergan bo‘larkanlar.

Viloyatda tug‘ilishning yig‘indi koeffitsienti (15- 49 yoshdagi har bir ayolga

to‘g‘ri keladigan tug‘ilishlar soni) ham yildan-yilga pasayib bormoqda.

Tug‘ilganlarning navbati bo‘yicha taqsimlanishini tahlil qilish shunday xulosaga

kelish imkonini beradiki, yuqori navbatda tug‘ilgan farzandlarning soni tobora

kamayib bormoqda. Xorazm viloyatida 2011 yil ma’lumotlari bo‘yicha oilada

to‘rtinchi farzandlarning tug‘ilishi – 57,5 foizga, beshinchi va undan yuqori

navbatdagi farzandlarniki – 90,0 foizga kamayib ketgan. Beshinchi va undan

yuqori navbatdagi farzandlarning tug‘ilishi ancha kam uchraydigan hodisa bo‘lib

qoldi. Viloyatda xozirgi kunda tug‘ilishlarning asosiy qismi (70,8 foizi)

ayollarning 20-30 yoshlariga to‘g‘ri kelmoqda. eng asosiysi 20 yoshgacha bo‘lgan

davrda, ya’ni ayollarning organizmi tug‘ish uchun hali to‘liq shakllanmagan

davrda tug‘ishlar soni kamayib ketgan. Tug‘ilish ko‘rsatkichlari 35-39, 40-44 va

45-49 yoshlarda ham ancha katta hajmda kamaygan. Bu oilada bolalar sonini

cheklash tendensiyasining keng tarqalib borayotganligi tasdiqlaydi.Ayollarning

jamiyatda tutgan o‘rni yildan-yilga oshib borayotganligi tug‘ilishga ta’sir

ko‘rsatadigan ijtimoiy omillardan biri hisoblanadi.

Tug‘ilish darajasining pasayishiga ta’sir ko‘rsatadigan yana bir omillardan

biri bu hududning shaharlashish darajasi, ya’ni urbanizatsiya ko‘rsatkichining

oshib borishi hisoblanadi. Qishloq joylarida qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq

bo‘lmagan sohalarning hissasi va ularda band bo‘ladiganlarning hissasi oshib

borishi shaharlashish jarayonini yanada tezlashtiradi. SHahar va qishloq

aholisining tug‘ilish darajasidagi farqlar hozirgi paytda ham ancha katta bo‘lib,

Xorazm viloyatida shaharlarda tug‘ilish darajasi (har ming kishiga) qishloqlar

darajasining 72,3 foizini tashkil qilgan. SHaharlarda tug‘ilish darajasining

qishloqlarga nisbatan past bo‘lishi shahar turmush tarzining o‘ziga xosligi,

ayollarning bandlik darajasi yuqoriligi bilan izohlanadi.

Tug‘ilish darajasiga ma’lum ma’noda ta’sir ko‘rsatadigan yana bir sabab,

nikohga kirish yoshi hisoblanadi. Bola tug‘ish davrining davomiyligi taxminan 30

yilga teng bo‘ladi. Bundan tashqari, ayollarning yoshi oshib borishi bilan

homilador bo‘lish ehtimolligi kamayib boradi. SHuning uchun ham nikohga kirish

yoshining har qancha ko‘tarilishi ayollar tomonidan tug‘adigan bolalar soni

kamayishiga olib keladi.

Mamlakatimizda oila qurish davrigacha o‘quv yurtini bitirib olish, binobarin

iqtisodiy mustaqilligini oshirishga intilishi natijasida nikohga kirish yoshi ancha

ko‘tarildi. Agar, ilgari 20 yoshgacha davrda qizlarning yarmi turmushga chiqqan

bo‘lsa, xozirgi paytda bunday yoshda faqat 18 % qizlar nikohga kiradilar. Aholi

sonining o‘sishiga ta’sir ko‘satadigan asosiy omillardan biri, bu aholi o‘rtasida

o‘lim ko‘rsatkichlarining darajasidir. Bu jarayon aholining yosh tarkibi,

mamlakatda tibbiyotning rivojlanish darajasi, aholining tibbiy va sanitariya-gigiena

bilimlarining darajasi bilan bevosita bog‘liqdir.

Mamlakatimizda istiqlol yillarida aholi turmush farovonligini oshirib borish

bilan birgalikda uning salomatligini yaxshilashga katta ahamiyat berildi. Sog‘liqni

saqlashning zamonaviy tarkibiy tizimini shakllantirish, ayollar va bolalar

salomatligini muxofaza qilish tizimining sifatini tubdan oshirish, pediatriya va

tug‘ruq muassasalari moddiy-texnik bazasini yanada rivojlantirish va

mustahkamlash, qishloq aholisiga birlamchi tibbiy-sanitariya yordami ko‘rsatishni

takomillashtirish, tibbiyot xodimlarining malakasi va kasb mahoratini muttasil

oshirib borish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash kabi chora tadbirlarning amalga

oshirilishi aholi salomatligini yaxshilashda katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda.

Mana shunday sa’i-harakatlar natijasida, aholi o‘rtasida o‘lim va ayniqsa, bolalar

o‘limi ko‘rsatkichlarini pasaytirishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Aholi o‘lim

ko‘rsatkichlari o‘zgarib borishini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, 1991-2010 yillar

ichida umumiy o‘lim koeffitsienti (har ming kishiga o‘lganlar soni) Xorazm

viloyatida 5,92 dan 4,43 gacha (-25,2 foizga) kamaydi.

Istiqbolda viloyatning demografik rivojlanishida aholi o‘rtasida o‘lim

ko‘rsatkichlarining barqaror past darajada saqlanib turishi davom etadi. Bu

ko‘rsatkich darajasi 2013 yilgi 4,4 promiledan (har ming kishiga o‘lganlar soni)

2030 yilga borib, deyarli shu darajada saqlanib qoladi, va 4,3 promilleni tashkil

qiladi. Umumiy o‘lim ko‘rsatkichlarini pasaytirishda mintaqa sharoitida ekologik

ahvolning tangligidan kelib chiqadigan kasalliklardan, ya’ni turli o‘smalar, ovqat

hazm qilish tizimi kasalliklari, buyrak kasalliklaridan o‘lim hodisalarini

kamaytirish muhim hisoblanadi. Tibbiyot tizimining zamonaviy diagnostika va

davolash uskunalar bilan qurollantirilishi, malakali tibbiyot xodimlarini bilan

ta’minlash, va ayniqsa aholining tibbiy madaniyati oshib borayotganligi ushbu

kasalliklarga qarshi kurashda ijobiy natijalarni berishi darkor. Millatning

salomatligi ko‘p jihat inson hayotining dastlabki davri bilan bog‘liqdir. O‘z

navbatida, bolalar salomatligini asosiy qismi onalar sog‘lig‘iga, organizmning

tug‘ilishgacha va tug‘ilishdan keyingi davrlardagi rivojlanishi, hamda bola

hayotining birinchi yilida beriladigan tibbiy yordamning sifatiga ham bog‘liqdir.

XULOSA VA TAKLIFLAR

O‘zbekistonda demografik rivojlanishning xozirgi davrdagi tendensiyalarini

tadqiq qilish natijalari quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini berdi:

1. Umumjahon jarayonlariga muvofiq rivojlanayotgan hozirgi

O‘zbekistonda, keyingi ikki o‘n yillikda demografik vaziyatda sezilarli miqdoriy

va sifat o‘zgarishlari yuz berdi. Avvalombor, demografik o‘sish kamaydi, hozirgi

kunda aholining o‘rtacha yillik o‘sishi 1,1 - 1,6% ni tashkil qilmoqda, vaholanki,

bu ko‘rsatkich o‘tgan asrning 70 - yillarida 3,0-3,2% ni va 90 - yillar boshida 2,2 -

2,3% ni tashkil qilardi. Keyingi o‘n yilda respublikada tug‘ilishning yig‘indi

koeffitsienti dunyoning o‘rtacha ko‘rsatkichidan past bo‘lib kelmoqda (muvofiq

ravishda 2,3 va 2,5). O‘zbekiston aholisi kontratsepsiya vositalaridan foydalanish

darajasi bo‘yicha dunyoning rivojlangan davlatlari darajasiga yaqinlashib qoldi.

Xuddi shunday vaziyat O‘zbekistonda ham yuz bermoqda. Keyingi 20 yilda

aholi o‘limi 6,2 promilledan 4,6 promillegacha pasaydi. Ayniqsa, aholining eng

kam ta’minlangan ijtimoiy demografik guruhlarida ijobiy siljishlar yuz berdi.

Hozirgi paytda O‘zbekistonda onalar o‘limi darajasi Markaziy Osiyo mamlakatlari

ichida eng past ko‘rsatkichga egadir.

Aholi o‘limining kamayib borishi hozirgi kunda O‘zbekistonda eng muhim

ijtimoiy - demografik ijobiy o‘zgarish hisoblanadi. Uning darajasi nafaqat

demografik vaziyatni holatini, balki davlatning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi va

uning fuqarolarining sog‘lig‘i holatini belgilab beradi. Transformatsiya davrining

murakkab sharoitlariga qaramasdan, respublikada o‘lim darajasining izchil

kamayib borishi va aholi o‘rtacha umr ko‘rish darajasining oshib borishi

kuzatilmoqda. Go‘daklar, bolalar va onalar o‘limining kamayib borayotganligi

Harakat dasturida tanlangan milliy darajadagi faoliyatning ustivor yo‘nalishi

hisoblanadi. O‘zbekistonda u ijtimoiy siyosatning asosiy ustivorligi hisoblanib,

yuqoridagi ko‘rsatkichlar 2-3 barobar qisqargan. SHu bilan birgalikda

Respublikada aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi oshib bormoqda (keyingi 20

yilda u 3,6 yoshga ko‘paydi).

2. O‘zbekistonda oilalarning bolalar soniga ko‘ra tarkiblanishi shuni

ko‘rsatadiki ko‘p bolalik deb hisoblanadigan 5-8 ta bolalik bo‘lgan oilalar ulushi

kamayib bormoqda, ularning hissasi xozirgi kunda 23,3 foizni tashkil qiladi (2008

yil), 3-4 bolalik oilalar esa 38, 1 foizni, 1-2 bolalik oilalar 36,5 foizni tashkil qiladi.

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda oilalar tarkibida yuz bergan

o‘zgarishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, nikohga kirganlar soni yildan yilga oshib

bormoqda. Nikohlarning mutloq soni oshib borayotganligiga qaramasdan, har

yuz ming aholiga nikohga kirganlar koeffitsienti bilan hisoblaydigan bo‘lsak,

nikoh koeffitsienti 1995 va 2000 yillarda kamayib,2005 yilga kelganda osha

boshlagan, va 2014 yilga kelib yana kamaygan. Buni aholi o‘rtasida tug‘ilish

darajasining o‘zgarib turishi, tug‘ilganlarning ma’lum yillardan keyin nikoh

yoshiga kirib kelishi bilan izohlash mumkin. 20g‘25 yil oldin tug‘ilish darajasi

yuqori bo‘lgan bo‘lsa, nikohga kiruvchilar soni ham oshib boradi va aksincha.

Keyingi yillardagi aholining migratsiya xarakatlari mazmuni shuni

ko‘rsatadiki (1.3.1-jadval), 2008 yildan boshlab ko‘chib yuruvchilar soni (ko‘chib

keluvchilar soni ham, ko‘chib ketuvchilar soni ham) yildan yilga kamayib bordi.

2013 yilda 2012 yilga nisbatan ko‘chib ketuvchilar soni 21,0 ming kishiga, ko‘chib

keluvchilar soni esa 14,7 ming kishiga kamaygan. Migratsiya saldosida ham

o‘zgarishlar yuz berib, 2005 yildagi – 101,6 ming kishi saldodan, 2013 yilda -

33,8 ming kishi saldogacha qisqargan.

O‘zbekiston Respublikasining tarkibiy qismi bo‘lgshan Xorazm viloyati

aholisining migratsiya xarakatlarida ham shunday tendensiya namoyon bo‘lmoqda.

Faqat, farq qiluvchi tomoni shundaki, ko‘chib keluvchilar soni 90-yillarga nisbatan

kamaygan bo‘lsada, 2005 yildan keyingi davrda viloyatga ko‘chib keluvchilar soni

5,7 ming kishidan 7,3 ming kishigacha ko‘paygan. Migratsiyaning minus saldosi

ham viloyat uchun kamayib bormoqda. Masalan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan

minus saldo – 2319 dan – 322 gacha kamaygan. Bu holat shu bilan izohlanadik,

xozirgi kunda ko‘chib yuruvchilarning ko‘pchiligi ishchi kuchi migrantlar

hisoblanib, mamlakat va viloyat iqtisodiyotida ishchi o‘rinlari ko‘plab

ochilayotganligi tufayli ilgari ish izlab MDH mamlakatlariga ko‘chib o‘tganlar, o‘z

yurtlarida ishlash uchun qaytmoqdalar.

4. Aholining salomatligini yaxshilash demografik vaziyatni qulaylashtirishning eng

muhim omillaridan hisoblanadi. Tug‘ilish darajasi barqarorlashib, va hatto pasayib

borayotgan bir sharoitda aholi o‘rtasida kasallanish va o‘lim hodisalarini

kamaytirish demografik rivojlanishning oqilona yo‘nalishiga imkoniyat yaratadi.

Mamlakatimizning demografik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda

«Sog‘lom ona – sog‘lom bola» dasturini izchil amalga oshirish bilan sog‘lom

avlodni voyaga etkazish, onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza

qilish, tibbiy xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sog‘lom

bolalar tug‘ilishi va ularni tarbiyalash bilan bog‘liq masalalar yuzasidan aholi

o‘rtasida tushuntirish hamda maslahat ishlarini kuchaytirish uchun yanada qulay

shart-sharoitlar yaratish mustaqillik yillarida O‘zbekiston demografik siyosatining

asosiy maqsad va yo‘nalishlaridan hisoblanadi.

Mustaqillik yillarida mintaqaning demografik rivojlanishi xususiyatlarini

o‘rganib chiqish quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi:

- mamlakatimizda aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan,

yillik o‘sish sur’atlari pasaymoqda. Aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari pasayishi

Quyi Amudaryo mintaqasi hududlarida ham namoyon bo‘lib bordi;

- aholi soni o‘sib borish sur’atlarining nafaqat Quyi Amudaryo mintaqasida

balki butun O‘zbekiston miqyosida kamayib borishi birinchi navbatda tug‘ilish

ko‘rsatkichlarining pasayishi bilan bog‘liqdir. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarining

pasayishi 90-yillar avvalida boshlanib, hozirgi paytgacha davom etib kelmoqda;

- tug‘ilish darajasining pasayib borishi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy

o‘zgarishlar (bozor munosabatlariga o‘tilishi, shaharlashuv darajasining oshishi,

aholi ma’lumotlilik darajasining oshib borishi, ayollarning ijtimoiy ishlab

chiqarishda tobora faolroq qatnashuvi kabilar) bilan bog‘liqdir;

- mamlakatimizda aholi sog‘ligini saqlash borasidagi sa’i-harakatlar natijasida

aholi o‘rtasida o‘lim va ayniqsa, bolalar o‘limi ko‘rsatkichlarini pasaytirishda katta

muvaffaqiyatlarga erishildi;

- ekologiyaning yomonlashuvi tufayli o‘limga olib keluvchi sabablar

tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasida yuqumli va parazitar kasalliklar, nafas

olish organlari kasalliklari va havfli o‘sma kasalliklari umumiy O‘zbekiston

ko‘rsatkichlariga, shu jumladan Xorazm viloyati ko‘rsatkichlariga nisbatan ham

ancha yuqoriligi bilan ajralib turadi;

- mintaqada, xuddi butun O‘zbekistondagi kabi, mustaqillik yillarida

go‘daklar o‘limi koeffitsienti 3 - 4 barobarga kamaygan. Go‘daklar o‘limiga olib

keluvchi sabablar ichida perinatal holatlardan o‘lim yuqori darajada saqlanib

qolmoqda.

- onalar va bolalarning reproduktiv salomatligini muhofaza qilish,

profilaktikaga asoslangan sog‘liqni saqlash tizimini ustuvor rivojlantirish, tibbiy

xizmat sohasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, sog‘lom bolalar tug‘ilishi

uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratish mustaqillik yillarida O‘zbekiston

demografik siyosatining asosiy maqsad va yo‘nalishlari bo‘ldi.

Xorazm viloyatida yaqin 15 yil ichida, ya’ni 2030 yilgacha aholi soni

qanday sur’atlarda ko‘payib borishi, unga ta’sir qiluvchi demografik jarayonlar:

tug‘ilish, umumiy o‘lim va bolalar o‘limi ko‘rsatkichlari qanday o‘zgarib borishini

aniqlashda men demografik bashoratning ekstrapolyasiya usulidan foydalandim.

ekstrapolyasiya usuli bashorat davrida bevosita yaqin yillarda yuz bergan

demografik jarayonlar tendensiyasi saqlanishi va rivojlanishini ehtimol tutadi.

Bashorat ssenariysi ham, aynan mana shunga, ya’ni kuzatilayotgpn tendensiyalar

yaqin kelajakda ham saqlanib qoladi degan gepotezaga asoslanadi. CHunki butun

demografik tarix tomonidan shu narsa tasdiqlanganki, demografik jarayonlar

yuqori inersiyaga ega hisoblanadi.Ushbu bitiruv malakaviy ishimda men Viloyat

demografik rivojlanishi bashoratining umumiy natijalari to‘g‘risida gapirib

o‘taman. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlar demografik

rivojlanishidagi ijobiy tendensiyalarning saqlanib qolishi ehtimolligi yuqoriligini

belgilab beradi. YAqin istiqbolda aholi sonining o‘sish sur’atlari pasayish

tendensiyasi davom qiladi, ya’ni xozirgi 1,8 foizlik yillik o‘sish sur’atlari sekin

asta pasayib bashorat davrining oxiriga borib 1,2-1,3 foizga tushadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Mamlakatimizni

2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlari”ga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi

2. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yilningasosiy yakunlari va 2013 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Bosh maqsadimizda keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish” mavzusidagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T.: “O‘qituvchi” NMIU. - 2013.

4. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1995. - 264-b.

5. I.Karimov. “O‘zbekiston XX asr bo‘sag‘asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: “O‘zbekiston” 1997.

6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqi // Xalq so‘zi, 2010 yil 22 sentyabr, 1-2-b.

7. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2010. – 40 b. 8. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi // www.lex.uz 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14 martdagi “Aholi

sonining tanlama statistik kuzatuvini tayyorlash va o‘tkazish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 71-sonli qarori // www.lex.uz.

10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 15 maydagi “Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellarga ketayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini hisobga olishni takomillashtirish to‘g‘risida” 97-sonli qarori // www.lex.uz.

11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 19 iyuldagi “Haq to‘lanadigan jamoat ishlarini tashkil qilish to‘g‘risida”gi 353-son qarori // www.lex.uz.

12. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligining 1999 yil 24 apreldagi “Ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirishni tashkil etish to‘g‘risida”gi nizomi // www.lex.uz

13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi indikatorlarini har

chorakda baholash tizimini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 117-sonli qarori // www. lex.uz.

14. Ata-Mirzaev O.B. Narodonaselenie Uzbekistana: istoriya i sovremennost. Tashkent: Ijtimoiy fikr, 2009. – 209 s.

15. Djunaydullaev D.A. O‘zbekiston mintaqalarida aholi migrasiyasi va uni tartibga solishni takomillashtirish. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiya avtoreferati. Toshkent, 2012. 24 b.

16. Klupt M..A. Demografiya regionov Zemli. – SPb.: Piter, 2008. s.18. 17. Mambetullaeva S.M., Kamalova G.N., Atadjanova A.D. Analiz vliyaniya

negativnyx ekologicheskix faktorov na uroven zabolevaemosti naseleniya v usloviyax Respubliki Karakalpakstan. Vestnik Karakalpakskogo otdeleniya Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Nukus – «Ilim»- 2011. № 1. s.41.

18. Mo‘minov X.I. Buxoro viloyatida mehnat bozorini shakllantirish va uning faoliyatini rivojlantirish. – T.: O‘zR FA iqtisodiyot instituti, 2008. – b.89.

19. Sadullaev A. Quyi Amudaryo mintaqasining demografik rivojlanishi. Monografiya. Urganch-2014. 147 b

20. Soliev S., Nazarov M. O‘zbekiston qishloqlari. (Qishloq joylar geografiyasi). Toshkent-“Fan va texnologiya”-2009.

21. Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. Statisticheskiy sbornik. Tashkent 2013.

22. Naselenie Uzbekistana. Statisticheskiy sbornik. Tashkent 2013. 23. O‘zbekistonda ming yillik maqsadlari bo‘yicha Asosiy doklad. – PROON,

ABR, Toshkent, Sentyabr, 2004 y. 24. Obzor rezultativnosti ekologicheskoy deyatelnosti. Uzbekistan. Vtoroy obzor.

OON. Nyu-YOrk i Jeneva, 2010 god. 25. Xorazm viloyati mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmasi

ma’lumotlari.