O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz...

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

Tabiatshunoslik fakul`teti

Geografiya kafedrasi

Geografiya fanlari doktori, prof. E.Umarov

«SANOAT VA QISHLOQ XWJALIGI GEOGRAFIYASI»

FANI B O`YICHA O`QUV METODIK MAJMUA

(bakalavriat bosqichi talabalari uchun)

NUKUS - 2013

M U N D A R I J A

1-Mavzu Kirish. «Kursning mazmuni sanoat va qishloq xwjaligida ishlab chiqarishning

tashkili shakllari»

1. Kursni wqitishning maqsadi……………………………………………………………..

2. Sanoat va qishloq xwjaligi ishlab chiqarishning ahamiyati……………………………..

3.Sanoat va qishloq hwjaligi ishlab chiqarishning tashkiliy shakl (forma)

lari…………………………………………………………………………………………..

2-Mavzu «Sanoat tarmoqlarining rivojlantirishda tabiiy resurs va ijtimoiy-iqtisodiy

omillarning wrni»…………………………………………………………………………

1. Tabiiy resurslar sanoat tarmoqlarining rivojlanishidagi asosiy omili

sifatida………………………………………………………………………………………

2. Ijtimoiy va iqtisodiy omillarning sanoat tarmoqlarining joylanishiga

ta`siri………………………………………………………………………………………..

3. Sanoat korxonalarini joylashtirishda A. Veberning gòyalari……………………….…..

3-Mavzu «Wzbekiston Respublikasi sanoat tarmoqlarining hududiy

joylanishi»………………………………………………………………………………….

1. Ogìr sanoat tarmoqlarining joylashish xususiyatlari………………………………..…..

2. Engil va oziq-ovqat sanoat tarmoqlarining geografik xususiyatlari……………………..

4-Mavzu «Yoqilgì va elektro energetika majmuasi»……………………………….…..

1.Yoqilgì sanoatining ahamiyati……………………………………………………….…..

2.Neft, gaz, kwmir qazib chiqari………………………………………………………….

3.Neft va gaz resurslarini transportirovka qilish………………………………………..…

4. Elektroenergetikaning ahamiyati………………………………………………………...

5.Issiqlik elektrostantsiyalari. Geografik joylanishi va unga ta`sir etuvchi

omillar………………………………………………………………………………………

6.Atom elektrostantsiyalari. Geografik joylanishi va unga ta`sir etuvchi

omillar…………………………………………………………………………………...….

5-Mavzu «Ximyo va neftni qayta ishlash sanoat majmuasi».

1. Ximyo va neftni qayta ishlash sanoatining ahamiyati……………………………….…..

2.Ximyo va neftni qayta ishlash sanoati korxonalarining geografik joylanishi va unga ta`sir

etuvchi omillar……………………………………......................................................

6-Mavzu «Mashinasozlik sanoati majmuasi»……………………………………………

1. Mashinasozlik sanoatining ahamiyati……………………………………………………

2. Mashinasozlik sanoatining tarmoqlari…………………………………….…

3.Mashinasozlik sanoat tarmoqlarining joylanishiga ta`sir etuvchi

omillar…………………………………………………………………………

7-Mavzu «Metallurgiya sanoati»

1. Qora va rangli metallurgiya sanoatining xalq xwjaligidagi ahamiyati………………….

2. Qora va rangli metallurgiya sanoatining boshqa sanoat tarmoqlari Bilan

bog`liqligi…………………………………………………………………………………...

3. Qora va rangli metallurgiya sanoatining joylanishiga ta`sir etuvchi

omillar………………………………………………………………………………………

4. Qora metallurgiya sanoatining ishlab chiqarish jarayoni………………………………..

5. Rangli metal olish usuli………………………………………………………………….

8-Mavzu «Qurilish materiallar sanoat majmuasi»

1. Tabiiy va keramik qurilish mahsulotlari…………………………………………………

2.Qurilish materiallari sanoat tarmoqlarining joylanishiga ta`mir etuvchi

omillar……………………………………………………………………………..………..

9-Mavzu «Urmon yogòchni qayta ishlash va tsellyuloza-qogòz sanoati majmuasi»

1.Urmon yogòchni qayta ishlash va tsellyuloza-qogòz sanoati majmuasi iqtisodiyotda tutgan

wrni………………………………………………………………………………….

2. Urmon xwjalig…………………………………………………………………………

3. Yogòchni qayta ishlash va tsellyuloza-qogòz sanoatining joylanishiga ta`sir etuvchi

omilla…………………………………………………………………………………….…

10-Mavzu «Engil va oziq ovqat sanoati majmuasi»

1. Twqimachilik sanoatining xom ashyo bazasi va uning joylanishiga ta`sir etuvchi

omillar…………………………………………………………………………

2. Ip gazlama sanoati…………………………………………………………..

3. Junni qayta ishlash………………………………………………………….

4. Ipakchilik sanoati………………………………………………………..…

5. Oziq-ovqat sanoat korxonalarining joylanishiga ta`sir etuvchi omillar……

11-Mavzu «Agrar sanoati majmuasi va uning rivojlanishiga ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy

omillarning ta`siri»

1. Agrar sanoati majmuasi……………………………………………………

2. Agrar sanoat majmualarini tashkil etishda ijtimoiy-iqtisodiy omillarning

urni………………………

3. Agrar sanoat majmualarini rivojlantirishda tabiiy omillarning roli……..…

12-Mavzu «Dehqonchilik majmuasi»

1. Dehqonchilik majmuasi……………………………………………………

2. Dehqonchilik majmualarini tashkil etishda ijtimoiy-iqtisodiy omillarning

urni…………………………

3. Dehqonchilik majmualarini rivojlantirishda tabiiy omillarning roli……………………..

13-Mavzu «Chorvachilik majmuasi»

1. Chorvachilik majmuasi……………………………………….………………………….

2. Chorvachilik majmualarini tashkil etishda ijtimoiy-iqtisodiy omillarning

urni………………………………………………………………………………………….

3. Chorvachilik majmualarini rivojlantirishda tabiiy omillarning roli……………………..

14-Mavzu «Iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishda qishloq xwjaligi ishlab chiqarishda

sanoatni rivojlantirishning asosiy tamoyillari»

1. Qishloq joylarga sanoat tarmoqlarini olib kelish………………………………………..

2. Qishloq xwjaligida infrastrukturani……………………………………………………..

1. MAVZU: Kirish. Kursning mazmuni sanoat va qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning

tashkili shakllari

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba

O`quv mashgùlotining shakli: - ma`ruza

Mavzu rejasi: 1.Kursni o`qitishning maqsadi

2.Sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab

chiqarishning ahamiyati

3.Sanoat va qishloq ho`jaligi ishlab

chiqarishning tashkiliy shakl (forma) lari

Mashgùlotning maqsadi: Sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab

chiqarishning ahamiyati, Sanoat va qishloq

ho`jaligi ishlab chiqarishning tashkiliy shakl

(forma) lari haqinda ma`lumot berish

Pedagogik vazifalar:

Sanoat va qishloq xo`jaligi geografiyasi,

transport, axoli geografiyasi, hamda

shaharsozlik rayon planirovkasi, sotsialogiya,

demografiya, axoliga xizmat ko`rsatish

sohalari geografiyasi oid yo`nalishlar bilan

aloqa qiladi. Uni o`rganishda geografik

taqqoslash, kartografiya, tarixiy, statistik,

modellastirish va boshqa metodlardan

foydalaniladi

O`quv faoliyati natijalari:

O`qituvchining natijali faoliyat ko`rsatishiga

yo`naltiruvchi darsning metodik

qo`llanmasidan farqli, ta`lim texnologiyasi

o`quvchilar faoliyatiga qaratilgan bo`lib, u

o`quvchilarning shaxsiy hamda o`qituvchi

bilan hamkorlikdagi faoliyatlarini inobatga

olgan holda o`quv materiallarini mustaqil olib

borishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib

beradi.

Ta`lim metodlari: Moàmmoli o`qitish, Evristik talim, Inson

ijodiyotini proektlash, Aqliy hujim usuli,

Ta`lim vositalari: - Ma`ruza matnlari, slaydlar, texnologik

xaritalar, har hil rangdagi marker va

kartochkalar, plakatlar

Ta`lim shakllari: - ma`ruza, mavzuga oid adabiyottlar,

guruhlarga bo`lib, o`lar bilan birga ishlash

O`qitish shart-sharoiti: - maxsus auditoriya

Monitoring va baholash: (Reyting tizimida baholash: joriy nazorato`,

oraliq nazorat yakuniy baholash)

Yozma, og`zaki, test, savol – javoblar,

anketalar

Ma`ruzaning texnologik xaritasi

Mazmuni Bosqichlari

O`qituvchining Talabaning

I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)

I.1. Mavzuning nomi, maqsadi, kutilajak

natijalarini e`lon qiladi..

I.2. O`quv mashgùlotining shakli, o`tkazilish

tartibini tushintiradi va baholash mezonlarini e`lon

qiladii (1-ilova).

I.3. Mavzu bo`yicha ma`ruza matnlarini tarqatadi

( har biriga).

I.4. Mavzuning rejasi va asosiy tushinchalarini

eshittiradi va qisqacha izoh beradi..

Tinglaydilar

Mavzu nomini va rejasini

yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)

II.1. Aqliy hujum metodi orqali talabalarni

faollantiradi. Berilgan savolga o`ylab javob

berishni taklif qiladii (javoblarr 1-2 so`zdan

bo`lishi kerakligini eslatadii)

-Geografiya ta`limining zamonaviy metod turlarini

yozing.

Bir talaba javoblarni doskada yozib borishni taklif

qiladi va javoblar tahlil qilinadi (15 daqiqa)

II.2. Talabalarni to`rtda kichik guruhlarga bo`ladi.

Mashgùlotning o`tkazilish tartibini Yana eslatadi.

O`quv mashgùloti «o`zi o`rganib, o`zgaga

o`rgatish», e`ni hamkorlikda o`rganish printsipi

asosida o`tkazilishini aytadi (zigzag, 2-ilova).

II.3. Guruhlarga ekspert varaqlarini, shu Bilan

birga har bir talabaga geometrik shakl tarqatiladi

va faoliyatlarini tashkil qiladi (geometrik

shakllarni vaqtincha bir joyga quyishlarini, vaqti

Savolni muhokama qilib

ularga javob beradi.

Guruhlar ijodiyotini

tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,

savollarga javob topadi.

Ma`lumotni muhokama

qilib, fikr almashib

sistemalashtiradi. Format

qogòziga sxema tarizida

kelganda undan foydalanishlarini aytadi) (3-ilova).

Guruhlarda ishni tashkil qiladi (matnni o`rganib,

muhoqama qilishga 15 daqiqa beradi).

II.4. Doira shaklinin olgan talabalar 1-stol,

uchburchak shaklini olganlar 2-stol, to`rtburchak

shaklini olganlar 3-stol atrofiga o`tirishlarini

aytadi. Har xil guruhlardan to`plangan talabalar

o`z savollarini boshqa talabalarga yoritishini

tushintiradii. O`zaro o`rgatish jarayoni boshlanadi

(15 daqiqa). Talabalar faoliyatini kuzatadi,ularni

yo`naltiradi, maslahatlar beradi..

II.5. Talabalarni o`zlarining dastlabki joylariga,

stol atrofiga kelib o`tirishlarini aytadi.

II.6. Taqdimot boshlanishini e`lon qiladi. Har bir

guruhdan 3 tadan talaba chiqib, faoliyat

natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot

uchun har bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi.

Yo`naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi.

Javoblarni aniqlashtiradi, to`ldiradi, izoh beradi

va tuzatishlar kiritadi.

II.7. Har bir guruh taqdimoti oxirida ekspert

savollari bo`yicha xulosalar qiladi..

tushiriladi, talabalar

belgilangan qatoriga o`tirib,

bir-biriga javoblarini

tushintirib beradi.

Dastlabki o`rinlariga kelib

o`tiradi.

tayor ma`lumotlarni taqdim

qilish uchun chizmalar

ishlab chiqiladi. Guruh

sardorlari o`qituvchiga


qiladi.

Boshqa guruh a`zolarining

bergan savollariga javob

beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)

III.1. Mavzu bo`yicha tegishli xulosa chiqaradi.

III.2. Guruhlarga o`z-aro baholarinin aytadi..

O`quv mashg`ulotlarining natijalarini muhokama

qiladi.

III.3. Mustaqil ishlariga vazifa beradi:

1. Mavzuning keyingi rejasi savollariga tayorlanib

kelish;

2.Nazorat savollariga og`zaki javob berish

(4-ilova).

Eshitadi.

Vazifani yozib oladi.

I-Ma`ruza. KIRISh. KURSNING MAZMUNI.

SANOAT IShLAB ChIKARISh TAShKILIY ShAKLLARI.

REJA

1. Kurs ukitishning maksadi

2. Sanoat ishlab chikarishning akamiyati.

3. Sanoat ishlab chikarishni tashkiliy shakl(forma)lari

a) ixtisoslashtirish

b) kooperativlashtirish

v) kontsentratsiya (mujassamlashtirish)

g) kombinatlashtirish

Kursning asosiy maksadi talabalarga sanoat tarmoklarining, ularning ishlab chikarish

jaraeni, xom ashe ekilki, elektr energiyasi va erdamchi materiallardan foydalanish, sanoat

korxonalarning joylashishi bilan tanishtirish. xozirga kadar sanoat ishlab chikarishning

texnik-ikdisodiy asoslariga oid uzbek tilida adabietlar kam. Sanoat ishlab chikarishning

ijtimoiy ishlab chikarishni tarakkieti jaraenida, kishlok xujaligi, xunarmandchilikning

rivojlanishi, asta sekin

manufakturalarini paydo kildi. Manufakturanilarining birlashtirishi

esa, fabrikalar, mashinasozlik zavodlarni vujudga keltirildi. Xozirgi vaktda sanoat moddiy

ishlab chikarishning entakchi tarmoki bulib, u butun xalk xujaligining rivojlanish darajasini

belgilab beradi. Sanoatda ishlab chikarish kurollarni va vositalari, xamda xalk is`timol

mollarining asosiy kismi buned etiladi. mexnat predmetining bulgan ta`siri xarakteriga karab

sanoat kazib oluvchi va kayta ishlovchi tarmoklariga bulinadi.Kazib oluvchi sanoatda inson

tabiatga tugridan-tugkri ta`sir kiladi va er ostidan, urmon resurslari va suvdan kayta

ishlovchi sanoat tarmoklari xom ashe, kurilish materiallari, ekilki va elektrik energiya oladi.

kazib oluvchi sanoatga tok kon sanoati, egoch tayerlashi, balik ovlash, GESlar va xokazolar

kiradi. kayta ishlovchi sanoat uz navbatida kuyidagi ikki turga, ya`ni xom asheni bevosita

tok kon sanoatidan eki kishlok xujaligidan olib, uni kayta ishlovchi xamda bevosita, ya`ni

korxonalaridan oladigan sanoat tarmoklariga bulinadi. Birinchi tarmokga metallurgiya,

neftni kayta ishlash, ximiya sanoatining ayrim tarmoklari, taxta tilish, un xamda kand ishlab

chikarish va boshkalar kiradi. Ikkinchi tarmokga mashinaozlik, tikuvchilik, non pishirish ,

konditer sanoati va boshkalar kiradi. Ishlab chikarilaetgan maxsulotlarining iktisodiy

axamiyatga karab, sanoat ikki katta gruppa: A va B gruppalariga bulinadi. Sanoatning A

gruppasi asosan ishlab chikarish vositalari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar, kurilmalar

va xokazo). kamda aylanma (xom ashelar, materiallar, ekilki, energiya) fonlar ishlab

chikarish tarmoklaridan iborat. B gruppa esa. Engil va ozik-ovkat sanoatlaridan iborat bulib,

asosan kalk xujalik istimol mollarini ishlab chikaradi. Ayrim xollarda sanoat tarmoklari

maxsulot ishlab chikarish jixatidan xar xil iktisodiy axamiyatga ega buladi.Bunday sharoitda

A gruppasiga karashli tarmoklari sanoatning B gruppasiga eki buni aksicha buladi. Masalan,

texnik tukma ishlab chikarish, gilam tukish bitta sanoat tarmokini. Ya`ni jun tukish sanoatini

tashkil kiladi. Lekin u xolda jun tukish sanoatiga karashli texnik tukma tukish sanotining A

gruppasiga, gilam tukish esa sanoatning B gruppasi tashkil kiladi. Respublikamizda sanoat

texnik darajasining yukori bulganligi va tashkiliy shakllarining murakkabligi bilan ajralib

turadi. Bular uz navbatida sanoatning iktisodiy samaradorligiga ta`sir kursatadi. Bizda

sanoat ishlab chikarishning kuyidagi tashkiliy shakllari mavjud. Bular ixtisoslashtirish,

kooperativlashtirish, kontsentratsiyalashtirish (mujasamlashtirish) va kombinatlashtirish.

Ixtisoslashtirish ishlab chikarishni tashkil etishni bir shakli bulib, u mexnat taksimotiga

asoslangan. Bunday maxsulot assortimenti chegaraladi va ishlab chikarishni texnologik

jixatdan bir xilligi ortadi. Sanoatda ishlab chikarishni ixtisoslashtirish jaraenining uch turi

mavjud. 1. Buyumlarga kura ixtisoslashtirish, ayrim korxonalarning texnologik jixatdan bir

biriga uxshash bulgan va chegaralangan maxsulot turlarini ishlab chikarishga

ixtisoslashuvidir (poyafzal fabrikasi, kombayin zavodi). 2. Detallar eki uzellar ishlab

chikarish buyicha ixtisoslashtirish (poshibniklar, porshenlar va xokazo). 3. Texnologik

(davriy) ixtisoslashtirish korxonalardagi ayrim texnologik ishlarni, protsesslarni mustakil

ishlab chikarishga ajratish . Kooperativlashtirish aloxida korxonalar eki sanoat tarmoklari

urtasidagi ishlab chikarish alokasidir. Kooperativlashtirishga korxonalar urtasidagi bosh

korxona va erdamchi (smejnik) korxonalar mavjud. Kooperativlashtirish nafakat korxonalar

(bir xudud) balki davlatlar urtasida kam mavjud. Bu xil jaraenga integratsiya jaraeni

deyiladi. Xozirgi zamon sanoat ishlab chikarishning asosiy tashkiliy formalaridan -

mujassamlashtirish kisoblanadi. Mujassamlashtirish bu maxsulot ishlab chikarish jaraeni va

ishchi kuchlarning yirik korxonalarga tashkil etish. Kombinatlashtirish kam sanoat ishlab

chikarish shaklini bir turi bulib,xar xil maxsulot ishlab chikarishni bir korxonaga

tuplaydigan shakli xisoblanadi.

Tayanch iboralar

1. Zavod. 5. Birlashma.

2. Fabrika. 6. Bosh korxona.

3. Kombinat. 7. Integratsiya.

4. Firma.

Adabietlar

1. I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida. T.Uzbekiston

1997.

2. T.J.Jumaboev, F.B.Baxriev, N.X.Mamatkulov. Sanoat ishlab geografiya chikarishning

texnik asoslari. Urganch. 1993

3. Osnovi promishlennogo i sel`skoxozyaystvennogo proizvodstva. M. Prosveshenie. 1981.

Pod. red. A.F.Kurakina.

4. M.R.Plotkin. Osnovi promishlennogo proizvodstva. Visshaya shkola. M.1977.

Savollar

1. Politexnika ta`limotining axamiyati nimalardan iborat.

2. kazib chikarish sanoat tarmoklari kaysilar.

3. kayta ishlash sanoat tarmoklari kaysilar.

4. Sanoatni tashkil etish shakllari va ularni bir-biridan farkini tushuntiring.

5. Bozor iktisodietiga utish davrida sanoatni tashkiliy shakllardagi uzgarishlar nimalardan

iborat.

6. Integratsiya jaraeni nima.

q

4. MAVZU: Yoqilgì va elektro energetika majmuasi

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba


Mavzu rejasi: 1.Yoqilgì sanoatining ahamiyati

2.Neft, gaz, ko`mir qazib chiqari

3.Neft va gaz resurslarini transportirovka qilish

4. Elektroenergetikaning ahamiyati

5.Issiqlik elektrostantsiyalari. Geografik

joylanishi va unga ta`sir etuvchi omillar

6.Atom elektrostantsiyalari. Geografik

joylanishi va unga ta`sir etuvchi omillar

Mashgùlotning maqsadi: Yoqilgì va elektroenergetik sanoatida ishlab

chiqarishning ahamiyati, haqinda ma`lumot

berish


Yoqilg`i va elektro energetika sanoatining xalq

xo`jaligini rivojlanishidagi tutgan o`rni, ishlab

chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta`siri

haqida ma`lumot berish.










beradi.












anketalar


Mazmuni Bosqichlari


I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)





qiladii (1-ilova).


Tinglaydilar


( har biriga).



yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)






yozing.






























tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,


Ma`lumotni muhokama







tushintirib beradi.


o`tiradi.






qiladi.










beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)




qiladi.



kelish;


(4-ilova).

Eshitadi.


4. YoQILG`I VA ELEKTRO ENERGETIKA (GIDRO, ISSIQLIK VA ATOM

ELEKTR STANTsIYaLAR) MAJMUASI.

1. Yoqilg`i-energetika sanoatining axamiyati.

2. Neft, gaz va kwmir qazib chiqarish

3. Neft` va gaz resurslarnini transportirovka kilish.

4. Gidro elektr stantsiyalarning axamiyati. Turlari. Ish jaraeni. Joylanishiga ta`sir etuvchi

omillar.

5. Issiqlik elektr stantsiyalari. Geografik joylashishi va unga ta`sir etuvchi omillar.

6. Atom elektr stantsiyalarining axamiyati. Geografik joylashishi va unga ta`sir etuvchi

omillar.

Ekilgi-energetika sanoati ekilgi resurslari kazib olish, kayta ishlash va foydalanish

jaraenlaridan iborat. ekilgi-enuvchi xom ashelar bulib, ularning enish evaziga issiklik ajralib

chikadi. Ekilgining enish jaraenida ajralib chikkan issiklik energiya manbai sifatida

foydalaniladi. Ekilgini kazib olish va uni kayta ishlash ekilgi sanoatida amalga oshiriladi.

Ekilgi energiya resurslarining asosiy kismi bulib, ulardan u eki bu xildagi energiya olishda

foydalaniladi. Energetik resurslariga ekilgan tashkari gidroenergetik

resurslari, atom eneprgiyasi, dengiz suvining kalkishidan xosil

bulgan energiyasi, shamol, kuesh energiyasi va erning issiklik xarorati (geotermal) kam

kiradi. Ekilgi resurslari ekilgi va ekilgisiz kurinishlariga bulinadi. Ekilgili resurslariga

energiya olish uchun ishlatiladigan barcha ekilgilar: gaz, neft`, Kumir, torf, enuvchi slanets,

utin va boshkalar. ekilgisiz resurslariga-suv, shamol. Atom, kuesh energiyasi kiradi.

Barcha energiya manbalari kayta tiklanadigan va kayta tiklanmaydigan xillarga

bulinadi. Doimiy kayta tiklanadigan xillarga suv, shamol, kuesh energiyalari kiradi. Kumir,

neft`, gaz, enuvchi slanets, torf, atom yadrasi energiyasi kabilar tiklanmaydigan manbalarga

kiradi.

Turli ekilki manbalarining xalk xujaligidagi axamiyati turlichadir. Ularning axamiyati

issiklik ajratib chikarishidir. Ma`lumki turli xil ekilkilar uzidan turlicha energiya ajratib

chikaradi. Neftni kazib olish va kayta ishlash. Neft` kazib olish yukori bosimga chidamli

kulay kuvurlar bilan mustaxkamlangan burg kuduklari orkali bajariladi. Neft` va u bilan

birga gaz va suv er yuzasiga burg kuduklari orkali chikariladi. Burg kuduklari yukori

bosimda ishlashga muljallangan berkituvchi armatura mexanizmlari va kutarib beruvchi

kuduklarning germetik sistemasi bilan ta`minlangan buladi. Neft` kazib olish er

katlamlaridagi neft` va u bilan birga suv va gazni ekspluatatsiya burg kuduklariga kiritish

jaraenida iborat. xozirgi vaktda neft` kazib olish bilan katlamlariga sun`iy yul bilan suv

yuborish, boshkacha kilib aytganda suv bostirish sistemasi orkali neftni samarali kazib

olishga oshiriladi.

Neftni kayta ishlash-krekinglash deyiladi. Kreginglash ya`ni termik (kizdirish),

katalik, reformik usullarida amalga oshiriladi. Neftni kayta ishlash oldin suv, oltingugurt va

boshka kushilmalardan tozalanadi. Neftni termik yuli bilan kreginglash asosan uning tar-

kibidagi uglevodorodlarning turli temperaturada kaynab ajratib chikadi. Ajralib chikkan bug

soviydi va suyuklikka aylanadi. Suyuklikka uglovodorodlar tarkibiga karab, benzinni,

kerasinni va boshka turdagi uglevodorodlarga ajratadilar.

Neftni termik yul bilan krekinglashda temperatura 30 to 200 gacha kizdirganda undan

benzinli, 120 dan 240 gacha ligronli, 200-300 gacha kizdirganda kerosinli uglevodorodlar

ajralib chikadi. Bundan tashkari neftni xaydash jaraenida mazut xosil buladi. Mazut-

ni xaydash evaziga undan moylovchi moddalar va gudron olinadi. Benzinli va ligroinli

fraktsiyalar uglevodorodlarni yana kaytadan xaydab toza maxsulotlar. Ya`ni turli xil markali

benzinlar olinadi.

Gaz qazib olish va uni qayta ishlash. Gazni kazib olish 2 boskichli buladi: birinchi

boskichda gazni olish bilan birga uning zapasi, burg kudukining umumdorligi aniklanadi.

Ikkinchi boskich-gazdan foydalnish. Gaz kazib olish jaraeni neft` kazib olish jareniga

uxshaydi.

KUMIR KAZIB OLISh VA UNI KAYTA IShLASh. Kumir er bagrida turlicha kalinlikda

etadi, kumir turli xil buladi: sanoat uchun eng axamiyatli kumir-kokslanuvchi kumirdir. Bu

xil kumir toshkumir turlarini uz ichiga oladi. Kungir Kumir uzining issiklikning kam ajratib

chikarishligi bilan, kulining kupligi (40%), tarkibida oltin gugurtni kupligi (1-2%)

namligining yukoriligi (35%) bilan toshKumirdan fark kiladi. Kumirni kazib olish ikki

usulda, ya`ni ochik-kar`er usulida va er osti-shaxta usulida amalga oshiriladi. Kumirni kazib

chikarish kup mexnat talab kiladigan jaraendir. Shu sababli Kumirni konning uzida gazga

aylantirish maksadga muvofikdir. Bunda shaxta usulida kazib chikarish foydasiz bulgan past

navli ekilgi katlamlaridan va kichik konlaridan foydalanishga imkon beradi.

Kumirni gazga aylantirish evaziga xosil bulgan gazning issiklik ajratish darajasi 2-4

ming kkal m3 ga, ba`zan 1600 kkal m3 ga teng buladi. Toshkumirdan metallurgiya sanoati

uchun koks ekilgisi olinadi. Kokslash-Kumirni xavosiz muxitda 1000-1100S temperaturada

kuruk xaydash jaraendir. Kumirni kokslash maxsus koks pechlarida amalga oshiriladi.

Kokslash jaraenida 500-600S temperaturada xosil bulgan -massaga koks deyiladi. 1t

Kumirni kokslash jaraenida 750-800 kg koks, 50 kg Kumir siolasi, 300-350 m koks gazi

olinadi. Gazning tarkibidagi 60-62% vodorod, 20-24% metandan tashkil topgan.

Suv elektr stantsiyalari (GES) larning turli tipda mavjud. Ular elektr ishlab chikarish

kuvvatiga karab kichik (3ming KVt) urtacha (3-150ming KvT) va yirik (150 ming Kadan

yukori) turlariga ega. Kostruktorlik echimlariga kura GESlar tugonli va tugonsiz (dereva-

tsion) GESga, suvni tksish orkali kerakli bosim kuchini xosil kilish uchun zarur bulgan

kompleks inshoatlar kiritiladi. Yirik GESlar asosan tugon asosida kuriladi. Derivatsion

GESlar tugonsiz kurilishi mumkin. Bunda suv turbinaga derivatston kanal orkali tushiriladi.

Bunday GESlar katta suv tushish tezligiga ega bulgan darelariga kuriladi. Kam bosim bilan

ishlaydigan stantsiyalar-asosan tekislik darelariga chikriladi. GES mukim kompleks

inshoatlarni uz ichiga oladi. Ularning tarkibiga tugon kurilishi, suv darvoza va boshkalar

kiradi. Suv tugoni dare suvini kupaytirishi (kutarishi), suv omborlarini xosil kilishi mumkin.

GES binosi suv tugoni ustiga eki sokilga kurilishi mumkin. Agar kirkogga kurilsa u xolda

kanal orkali suv turbinaga tushadi. Turbinalar generator kki bilan tutashitirilgan buladi.

Yirik GESlarda katta xajmidagi turbinalar urnatiladi. Volj GESning xar bir suv turbinasi

sekundiga 600-70-0m suvni ega bulgan elektr energiyasini xosil kiladi. Gidroenergetikadagi

yangi yunalishlardan biri. Gidroakkumulyativ elektr stantsiyasi (GAES) lari xisoblanadi.

GAES larning ishlash printsipi kuyidagicha: suv omboriga tugon kuriladi va tugonga elektr

energiyasi ishlab chikarish uchun turbinalar va generatorlar urnatiladi. Tugon ikki tugondan

iborat bulib, uning birinchisi, ya`ni elektr stantsiyalari kurilgani yukori bèf va undan pastda

turbinadan tushgan suvni tuplash uchun kurilgan tugon kiyin bèf deb ataladi. Kunduzi

GAES boshka GESlar kabi ishlaydi.Kechasi elektr energiyaga talab kamaygan paytda

GAES agregatlari nasos sifatida ishlab suvni kuyi bèfdan yukori bèfga uzatadi. Buning

evaziga yukori bèfda suv kutariladi kunduzgi elektr energiyasiga talab juda kuchaygan

keyin yukori bèfdagi suv elektr energiya ishlash uchun kurilgan agregatlarga yuboriladi,

natijada elektr energiya ishlab chikarish ortadi. Atom elektr stantsiyalari-1954 yil Moskva

yakinida Obninsk shaxrida duneda birinchi marta 5ming kVT ega bulgan atom elektr

stantsiyasi ishga tushuriladi. Bu stantsiya tarixda atom energiyasidan tinchlik maksadlarida

foydalanish davrini boshlab beradi. Atom elektr stantsiya (AES) larning ekilgi sifatida uran,

boyitilgan uran, sof izotopli (uran, plutoniy, toriy) ishlatilmokda. 1kg yadro ekilgisiga

energiya kontsentratsiyasi taxminan 23 mln kVt soatni tashkil etadi. Bu esa xar kanday

ekilgi energiyasi kontsentratsiyasidan million marta kattadir. Xozirgi vaktda ishlatiladigan

atom reaktorning turli tumanligi va ayrim bulimlarining fizik-texnik echimlari turlicha

bulishidan katìy nazar, ularning ishlash printsipida umumiy uxshashlik bir. AES lar bug

turbinasi elektr stantsiyalaridan uzining reaktori bilan fark kiladi. Reaktor sekin neytronlarda

va tez neytronlarda ishlashi mumkin. Saviyligiga karab reaktorlar suv, suyuk metall va gaz

bilan sovitaladigan reaktorlarga bulinadi. Reaktorlar sekinlashtirgich tipiga karab, grafitli

oddiy suvli, okar suvli, berilliy va berilliy oksidli reaktorlarga bulinadi.

Regulyator sifatida kadmiy, bor sterjenlari ishlatiladi. Agar reaktorning aktiv zonasiga

kadmiy sterjenni tushirilsa, u issiklik neytronlarni yutish natijasida zanjirli reaktsiyasini

susaytiradi, eki tuxtatishi mumkin. Reaktor uran eki toriyning parchalanishidan

ajralib chikaetgan energiya xisobiga issiklik etuvchi suv eki gaz

300-500S temperaturada truba orkali issiklik almashtirishga (buk generatori) kurilmasiga

yuboriladi. Bu erda aylanma turbalaridan utaetgan suvni aylantirib soviydi va kompressor

erdamida reaktorga kaytariladi. Reaktorda xosil bulgan toktaksimlash kurilmasiga va undan

tashkari elektr tarmokiga ulanadi. Reaktorda boraetgan protsesslar avtomatik boshkariladi.

Atom elektr stantsiyalar kurilishiga ta`sir etuvchi omillar kuyidagilar.

1. Atom elektr stantsiyalar traditsion ekilgi resurslaridan kabakal bulgan rayonlarda

kuriladi.

2. Ishchi kuchi etishmaydigan xududlarda kuriladi.

3. Elektr energshiyasining kup istemol kiluvchi rayonlarda joylashgan bulishi.

Savollar.

1. Gidroakkumulativ elektr stantsiyalarning texnologik jaraenining boshka GESlardan farki.

2. Derivatsion GESning texnologik jaraeni aytib bering.

3. Gidrouzellarning oddiy GESlardan farki.

4. Atom elektr stantsiyalarning joylanishiga ta`sir etuvchi omillar kaysilar.

5. Atom elektr stantsiyalarning turlari kaysilar.

6.Ekilgi resurslarning bir-biridan ajratadigan xususiyatlarini aniklang.

2. Nima uchun ekilgi resurslari kime sanoatining xom ashesi deyiladi.

3. Kumirni er osti gazga aylantirish xududlarini aniklang.

4. Respublikamizning kaysi kumir konida kar`er (ochik), kaysi Kumir konida epik (shaxta)

yullari asosida Kumir kazib olish jaraenlari rivojlangan.

5. Kumirni gidrogenizatsiya kilish jaraeni aniklang.

6. Energetik Kumir turlariga kaysi Kumir xillari kiradi.

7. Texnologik Kumir turlariga kay

Tayanch iboralar.

1. Gidroturbina. 5. Reaktor.

2. Gidrouzel. 6. Regulyator.

3. B`ef. 7. Neyron.

4. Shlyuza.

Adabietlar.

1. T.J.Jumaboev, F.B.Baxriev, N.X.Mamatkuloa. Sanoat ishlab chikarishning texnik-

iktisodiy asoslari. Urganch. 1993.

2. S.M.Glaz`ev. Teorii dolgosrochnogo texniko-ekonomicheskogo razvitiya. M. 1993.

3. A.T.Xrushev. Geografiya promishlennosti. M. Misl`. 1986.

4. Osnovi promishlennogo i sel`sko-xozyaystvennogo proizvodstva. (Pod

red.prof.A.F.Kurakina) M.Prosveshenie. 1981.

5. MAVZU: Ximyo va neftni qayta ishlash sanoat majmuasi

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba


Mavzu rejasi: 1.Ximyo va neftni qayta ishlash sanoatining

ahamiyati

2.Ximyo va neftni qayta ishlash sanoati

korxonalarining geografik joylanishi va unga

ta`sir etuvchi omillar

Mashg`ulotning maqsadi: Ximyo va neftni qayta ishlash sanoati ishlab


berish


Ximyo va neftni qayta ishlash sanoat majmuasi

haqida ta`rif berish, mazkur tarmoqning

iqtisodiyotda tutgan o`rnini tushintirib berish

va uning joylashishiga ta`sir etuvchi omillarni

aniqlash










beradi.












anketalar


Mazmuni Bosqichlari


I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)





qiladii (1-ilova).


( har biriga).



Tinglaydilar


yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)






yozing.





































tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,


Ma`lumotni muhokama







tushintirib beradi.


o`tiradi.






qiladi.



beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)




qiladi.

Eshitadi.



kelish;


(4-ilova).


5. XIMIYa SANOATI

REJA

1.Ximiya sanoatini axamiyati ishlab chikarishga yangi-yangi xom ashe resurslarini jalb

etishi va ximiya texnologiyasini boshka sanoat tarmoklarida ishlatilishi, kislota ishlab

chikarish.

2.Azotli ugitlar ishlab chikarish jaraeni.

3.Fosforli va kaliy ukiglar ishlab chikarish.

4.Ximiya sanoatining geografik joylanishiga ta`sir etuvchi omillar. 5.Ximiyaviy tola akamiyati.

6. Ximiyaviy tola ishlab chikarishning xom ashesi. 7.Ximiyaviy tola turlari va

ishlab chikarish jaraenlari. 8.Plastmassa ishlab chikarish. Akamiyati. Turlari va ishlab

chikarish jaraeni. 9.Plastmassa

ishlab chikarish.

Ximiya sanoati ogir industriyaning birdan-bir etakchi tarmoki bulib, xalk xujalik

tarmoklarining ximiyalashtirishning moddiy negizining asosiy axamiyati shundan iboratki u

sanoatga yangi-yangi xom ashe zaxiralarini kengaytiradi va ishlab chikarishga yangi

texnologik jaraenlarni ishlaydi. Masalan konvertor pulat eritish va xokazolar. Ximiya

sanoati xozirgi davrda nechta komplek tarmoklaridan tashkil topgan bulib, bu tarmoklarda

ximiya maxsulotlarini ishlab chikarish amalga oshiriladi. Ximiya sanoating yutuklari

asosida mavjud bulgan bilim manbalarini yigish, kayta ishlash, asrash va mutaxassislar ur-

tasida keng tarkibot kilish maksadmda uni kuyidagi:

1) fosforitlar, appatittlar, ximiyavi mineral xom ashelar ishlab chikarish.

2) Anorganik kislotalar, mineral tuzlar,ishkorlar,xlor va am-

miak ishlab chikarish.

3) kuyuklashgan va suyuktirilgan gazlar ishlab chikarish.

4) Organik bueklar, polufabrikatlar, ximiyaviy reaktsiyalarni tezlanuvchi moddalar va

sintetik oshlovchilar olish.

5) Sintetik smola va plastmassalar ishlab chikarish.

6) Sun`iy va sintetik tolalar ishlab chikarish.

7) Sintetik kauchuk ishlab chikarish.

8) Sintetik, organik va neft` maxsulotlarini ishlab chikarish.

9) Ximiyaviy reaktivlar ishlab chikarish.

10) Fotoximiya kinoplenkalar va fotomateriallar ishlab chikarish.

11) Lak bueklar-ok moylar. Litoponlar. Bueklar, emallar, nitroemallar ishlab

chikarish.

12) Ximiya-farmatseftika-dorivor moddalar va preparatlar ishlab chikarish.

13) Rezina-asbest, rezina-texnika maxsulotlari, asbest va shinalar ishlab chikarish

tarmoklariga ajratiladi. Kora va rangli metallurgiya, neftni kayta ishlash, portlovchi

moddalar, vitaminlar, sintetik oksil moddalar olish kabi tarmoklarini kam ximiya sanoatiga

kiritish mumkin.

KISLOTA VA MINERAL UGIT IShLAB ChIKARISh. Ximiya sanoatining xom

ashelari sifatida sul`fat, xlorid va nitrat kislotalar kuplab ishlatilmokda. Sul`fat kislota-

moysimon suyuklik bulib mineral ugitlar ishlab chikarishda kup ishlatiladi. 1t. super fasfat

olish uchun 600 kg 65% sul`fat kislota -H2SO4 kerak buladi. Bundan tashkari u neft`

maxsulotlarini tozalashda, metallurgiya kamda organik moddalarini sintez kilish maksadida

kuplab ishlatilmokda. Sul`fat kislota sul`fat angidrid bilan suv birikmasi xisoblanadi. U

asosan nitroza va kontakt usulida ishlab chikariladi. Xlorid kislota-rangsiz suyuklik bulib,

sanoatda tuzlarni olishda, organik birikmalarni xloridlashda, rangli noeb metallarni ajratib

olishda, zakarli moddalar tayerlashda ishlatilmokda. Bundan tashkari egochlarni

gidrolizashda, teri otlashda va ularni xamda gazmalarni buyashda, turli bueklar olishda va

boshka maksadlarda ishlatiladi.Xlorid kislota-HCE ishlab chikarish ikki boskichida:

vodorod xlorid xosil kilish va vodorod xlorid gazini suv bilan adsortsiyalash

orkali olib boriladi. Nitrat kislota kuchli oksidlovchi bulib, tutunsiz porox, organik bueklar,

tsellyuloza, lak, mineral ugitlar va sul`fat kislota ishlab chikarishda ishlatiladi, nitrat kislota

HNO3 olish uchun avval azot (II)-oksidi azot(IV)-oksidiga aylantiriladi va xosil bulgan

azot(IY)-oksidi suvda eritiladi.

MINERAL UGITLAR IShLAB ChIKARISh. Azotli ugitlar - Azotli ugitlar ammiakli,

nitratli, ammoniy nitratini va amidli buladi. Bu ugitlarining kamma suvda yaxshi eriydi,

usimliklar uni asosan uzlashtiradi. Azotli ugitlar ishlab chikarish uchun ammiak, nitrat

koslota, uglerod(IY) -oksidi eng mukim xom ashe kisoblanadi. Ammiak xosil kilish uchun

azot va vodorod gazlaridan foydalaniladi. Azotli ugitlar ichida eng kup ishlatiladigan

ammiakli selitradir. Ammiakli selitra tarkibida azot-35%ni tashkil etib, ammiak va nitrat

xolida buladi. Ammiakli selitra olish uchun dastlab reaktorga nitrat kislota va ammiak

solinadi. Bu erda neyrallash reaktsiyasi sodir bulib, issiklik ajralib chikadi. Xosil bulgan

ammoniy nitrat tarkibida nitrat kislota kup bulganligi uchun neytrallanish reaktsiyasi

neytralash kamerasiga nixoyasiga etkaziladi. Buning uchun u ammiakli suv bilan

neytrallanadi. Neyrallangan ammoniy nitratining kontsentratsiyasi past 58% bulgani uchun,

eritma buglatish kamerasiga yuboriladi . Sungra danador (granula) shaklga utkazish uchun

granullash minorasiga beriladi. Bu erda eritma teshikli voronkalardan utkazilib pastga

tomon purkalanadi. Minoraning pastki tomondagi teshiklar orkali ventilyator erdamida

eritma tomchilarga karama-karshi sovuk xavo xaydaladi. Natijda eritma tomchilari sovuk

xavo ta`sirida donador kurinishda kristallari- ammiakli selitra xosil buladi. Fosforli ugitlar-

fosforli ugitlarga super fosfat, ikkilamchi superfosfat va boshkalar kiradi. Fosforli ugitlar

ishlab chikarishda asosiy xom ashe tabiiy fosfat (appatit, fosforitlar)lardir. Appatit

kontsentratsiyasi boyitilgandan sung 39-40% fosfor (V)-oksidiga ega buladi va shu xolda u

ugitga aylanadi. Fosforitlar boyitilgandan keyin ulardan fosfor(Y)-oksidi 20-30% ga etadi.

kksh superfosfat tabiiy fosfatlarga 70-80%li fosfat kislota ta`sir etiladi.

KALIYLI UGITLAR. Kaliyli ugitlar olish uchun asosiy xom ashe sil`viniy va karnallit

minerallari xisoblanadi. Xom ashe tarkibidagi kaliy-xlorid va natriy xloridni bir-biridan

ajratish ularning suvda erish temperaturisiga asoslangan. xozirgi vaktda ximiya sanoati

murakkab ugitlar ishlab chikarishga ixtisoslashgan. Shu jumladan-ammafos. Ammofos

fosforli xom ashega ammiakni ta`sir kilish asosida ishlab chikariladi.

Ximiyaviy tolalar xosil kilish uchun kerak buluvchi tabiat manbalar: neft`, gaz, egoch

va boshkalardir. Ximiyaviy tolalar ikki gruppaga bulinadi: sunìy va sintetik tolalar. Sunìy

tola deganda tabiiy polimer moddalar, ya`ni paxta va egoch tsellyulozasini ximiyaviy kayta

ishlash natijasida xosil kilingan atsetat va viskoza tollalari tushiniladi. Sintetik tolalar esa

neft` va gaz maxsulotlaridan ximiyaviy usul bilan olingan kapron, neylon, lavsan, anid,

nitronlardir. Ximiyaviy tola pishikligi, xar xil muxit ta`siriga

chidamligi, gijimlanmasligi bilan ajralib turadi. Shu xususiyatlari

tufayli ular kiyim- kechak maxsulotlaridan tashkari texnika uchun

kord tollalari, plenkalar va plastmassalar olishda keng ishlatiladi. Ximiyaviy tolalarining

kamchiligi shuki, ular elektrik va namlikni uzidan emon utkazadi.

Ximiyaviy tola xosil kilishning ikki usuli-eritmadan yigirish va suyuklanmagan

tayerlash usuli mavjud. Suyuklanmagan tola yigirish usuli shundan iboratki, yukori

molekulyar modda suyuklantirilgan xolda teshiklar-filèrlar (angishvanaga uxshash) orkali

sikib chikariladi, xosil bulganlar sovitiladi va kotiriladi, shundan keyin navbatdagi ishlash

uchun yuobriladi. Modda filèr orkali utganda uning molekulari bir kator tartibga keladi.

Ishlab chikarishda odatda tola yana ikkinchi marta chuziladi. Tolalar xosil kilish uchun

ba`zan sintetik smollalar, masalan, polistrol, politetroftor etilen va boshkalardan foydaniladi.

Bunday tolalarning xossalari asosan, bu tolalarga muvofik keladigan plastmassalarning

xossalalari kabi buladi. Ular elektro izolyatsiya va ximiyaviy jixatdan juda barkarorlikka

ega. Tabiiy yukori molekulyar moddalar orasida glyukozaning chizikli polimeri bulagn

tsellyuloza aloxida urin tutadi. Tsellyuloza er yuzasidagi barcha usimlik xujaylarining

asosini tashkil etadi. Tsellyulozaning eng tozasi paxta bulib, tolaning 90% dan ortikini

tsellyuloza tashkil etadi. Tarkibida tsellyuloza bulgan kismliklar: kanop, zigir, jun sanoatda

kupi ishlatiladi. egoch, kamish, poxol, somon va boshkalarni kayta ishlash natijasida 70%

gecha tsellyuloza olish mumkin. Tsellyuloza ximiyaviy jikatdan kzgartirilmay kokoz va tola

ishlab chikarishga sarflanadi. Tsellyulozaning ximiyaviy fomulasi (C6H10O5) dir

tsellyuloza maxsulotlari kokoz, tola, porox, konoplenka, plastmassa olish uchun ishlatiladi.

Tsellyuloza juda kiyin eriydi. U eritivchida bkkadi (nam tortadi). tukimachilikda kuprok

kkllanilaetgan sunìy tola viskoza kisoblanadi. Viskoza tolasini olish uchun paxta eki ekoch

tsellyulozasini kkllaniladi. Buning uchun tsellyuloza ishkorda eritilib uglerod sul`fid bugi

bilan kayta ishlanadi. Natijada ksantogenat tsellyuloza tsellyuloza xosil buladi. Ksantogenat

tsellyuloza ishkorda eritilib, xosil bulgan kuyuk maxsulot-viskoza eritmasi formalashga

yuboriladi. Eritma formalangandan sung tola olinadi. Atsetat tolasining olish uchun paxta

eki egoch tsellyulozasi sirka xamda sul`fat kislota ishtirokida, sirka angirid erdamida kayta

ishlanadi. Reaktsiya natijasida atsetil tsellyuloza xo-

sil buladi. Atsetil tsellyuloza atseton va spirtga eritiladi. Xosil

bulgan eritmadan atsetat tolasi xosil kilinadi. Atsetat tolasi mustakkam va yukori elektr

izolyatsiya xossaga ega. Sun`iy tolalardan tashkari sintetik tolalar kam kayta axamiyatga

ega. xozirgi vaktda yakin sintetik tolaning 30 ga yakin turi ma`lum. Plastmassalar xalk

xujaligining barcha tarmoklarida keng kullanilmokda. Plastmassalardan mashina detallari,

elektr simlari uchun izolyatorlar, telefon, telegraf va teleradioapparatlari, idish

tovoklar.Plastmassalarning mustaxkamligi va engilligi ularni metall xamda egoch urnida

keng kullanilishiga olib kelmokda. Plastmassalarning atmosfera, kislota, ishkor va tuzlar

ta`siriga chidamligidan foydalanib, ximiya sanoatida turli maksadlar uchun ishlatilmokda:

uning eng katta kamchiligi 150S dan yukori (ftorplastlar bundan mustasno) temperaturada

erib ketadi. xozirgi vaktda plastmassalar asosan: 1)polimerlanish (masalan, polietilen,

polistirol, polipropilen), 2) polikndensanlanish (asosan fenol` formal`degid) ussullari bilan

ishlab chikarilmokda. Sintetik kauchuk tropik mamlakatlarda usadigan geveya daraxtining

sutka uxshash shirasidan olinadigan tabbiy maxsulotdir. xozirgi vaktda sintetik kauchuk

S.V.Lebedev ksuli buyicha butadiendan olinadi. Butadien olish uchun esa xar yili yuz ming

tonnalab etil spirt sarflanmokda. Etil spirti egochdan, atsetilendan, neft` maxsulotlaridan

xosil kilinmokda.

Savollar.

1.Kaysi sanoat tarmoklarida ximiya metodlari kuprok ishlatiladi.

2. Fosforli ugit ishlab chikaradigan korxonalar, fosforli ugitlardan tashkari yana kaysi

maxsulotlar ishlab chikaradi.

3.Azotli ugit ishlab chikaradigan korxonalar azotli ugitlardan tashkari yana kaysi

maxsulotlar ishlab chikaradi.

4. Cul`fat kislota ishlab chikarishning xom ashe resurslari kaysidir. 5. Ammofos ugitni

ishlab chikarishning texnologiyasi kanday olib boriladi.

6.Ximieviy tola ishlab chikarishning axamiyati.

7.Nitroshoi ishlab chikarishning xom ashesi va geografik joylanishi.

8.Plastmassa ishlab chikarish sanoatiga ta`sir etuvchi omillar kaysi.

9.Xloropren kauchukini xom ashesi kaysi resurslar.

10.Sintetik kauchuk ishlab chikarish geografiyasiga ta`sir etuvchi omillar kaysi.

Tayanch iboralar.

Tsellyuloza, Viskoza, Atsetat, Kozein,Fil`er,Vulkanizatsiya,Nitroshoyi, avsan,Ximiya

texnologiyasi,Sel`viniy, Oleun,Karnalik, Ammiak, kainit, Selitra, Ammofos, Fosforit

Adabietlar.

1.T.J.Jumaboev, F.B.Baxriev, N.X.Mamatkulov. Sanoat ishlab chikarishning texnik

iktisodiy asoslari. Urganch.1993.

2.A.T.Xrushev. Geografiya promishlennosti. M.Misl`. 1987.

3.S.M.Glaz`ev. Teorii dolgosrochnogo texniko-ekonomicheskogo razvitiya. M.1993.

6. MAVZU: Mashinasozlik sanoati majmuasi

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba


Mavzu rejasi: 1.Mashinasozlik sanoatining ahamiyati

2.Mashinasozlik sanoatining tarmoqlari

3.Mashinasozlik sanoat tarmoqlarining

joylanishiga ta`sir etuvchi omillar

Mashg`ulotning maqsadi: Mashinasozlik sanoatida ishlab chiqarishning

ahamiyati, haqinda ma`lumot berish


Mashinasozlik sanoat tarmoqlari haqida ta`rif

berish, mazkur tarmoqning iqtisodiyotda tutgan

o`rnini tushintirib beri va uning joylashishiga

ta`sir etuvchi omillarni aniqlash










beradi.












anketalar


Mazmuni Bosqichlari


I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)





qiladii (1-ilova).


( har biriga).



Tinglaydilar


yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)






yozing.





































tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,


Ma`lumotni muhokama







tushintirib beradi.


o`tiradi.






qiladi.



beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)




Eshitadi.

qiladi.



kelish;


(4-ilova).


6. MAShINASOZLIK

REJA

1.Axamiyati.

2.Xom ashesi va tarmoklari.

3.Mashinalarni guruxlarga bulinishi.

4.Ishchi mashinalarni vazifasi.

5.Mashina dvigatellarni vazifasi.

6.Mashinasozlik zavodlarning texnologik protsesslari.

7.Kuymakorlik.

8.Temirchilik va presslash jaraenilari.

9.Metallni kesib ishlash.

10.Metallkesish dastgoxlari.

Mashinasozlik sanoati axamiyati juda kattadir. Chunki bu sanoat xalk xujaligi uchun

mashinalar, apparatlar, asbob uskunalar, madiniy-maishiy mollar, kamda mudofaa kurollari.

Bu sanoat xalk xujaligining bazasi xisoblanadi. Mashina. Uning mexanizmlari, inson

mexnat kurollari sifatida ishlarning barchasini bajaradi. Mashina ishni bajarish uchun eng

avvalo xarakatga kelishi, ikkinchidan, xara-

kat energiyani boshka mexanizmlarga berishi, uchinchidan, biron bir

maxsulotga ta`sir utkazish uchun kerakli dastgoxlarga ega bulishi

kerak.

Mashina sistemasi orasida asosiy urinni ishchi mashinasi egalaydi, fakatgina ishchi

mashinasigina mexnat kurollariga ta`sir utkazadi. Ishchi mashinalar fakat ishlarni, eki

insonning erdamsiz ayrim ishlarni bajarish mumkin.Ishchi mashinalarning ana shu

kursatkichi, uni mexanizatsiyalashtirilganligi eki avtomatlashtirilganligi darajasini kursatadi.

Barcha mashinalarni ikkita guruxga eki sinfga ajratish mumkin. Bular: mashina-dvigatel` va

ishchi mashinalar (kurollar).Bajaradigan fuktsiyasiga kkra ishlab chikarish sistemasi

vositalarini ishlab chikaruvchi mashinalar, is`mol mollari va mudofaa vositalarini ishlab

chikaradigan mashinalarga ajratiladi. Mashina- dvigateli bir energiyani ikkinchi energiyaga

aylantiradi.

Ish -mashinalari maxsulotlarga mexnat kurollari sifatida ta`sir utkazib, uni shaklini

uzgartiradi. Ishchi -mashinalari bajaradigan anik ishga kura texnologik jaraenlarda

ishlatiladigan mashinalar (kuyish, kiznechno-press, payvandlash, metallni kirkuvchi,

egochni kayta ishlash, tukimachilik, ozik-ovkat, tog-kon, xisoblash, kishlok xujalik

mashinalari va boshkalar), transport (teplovoz, teploxod,samoletlar va boshkalar) tashuvchi

(yuk kutaruvchi kranlar, ekskovatorlar va boshkalar) mashinalarga bulinadi. xar kanday ish

mashianlari uchta asosiy mexanizmdan, ya`ni kuch beruvchi dvigatellardan, uzatuvchi va

bajaruvchi kismlardan. xozirgi zamon yirik mashinasozlik zavodlari kuyidagi tsexlardan

bulimlardan iborat: xom ashe xovlisi, eritish tsexi, mexanizmlar asosida kayta ishlash,

yigish. Mashinasozlik zavodlarning texnologik protsesslarga zagatovka xosil kilish, uni

kayta ishlash, mashinani yigish va pardozlash kiradi. Bu ishlab chikarish jaraenlarni amalga

oshirish usullari asosan barcha mashinasozlik zavodlarida shakllanadi. Turli xildagi mashina

detallarni tayerlash uchun material eki zagatovkalar asosan bir xil usulda kayta

ishlanadi.Detallarni yigish va pardozlash protsesslarida kam umumiy uxshashlik bor.

Zamonaviy mashinasozlik zavodlari bi necha tsexdan tashkil topgan. Bularga asosan

kuymakorlik, temirchilik protsesslash, metallarni kesib ishlash, mexanika va yiguv tsexlari

kiradi.Mashinasozlik zavodlarida bu assosiy tsexlardan tashkari, erdamchi tsexlar (masalan

model` tayerlash tsexi), xom ashe, erdamchi materiallar, polufabrikatlar va tayer maxsulotlar

saklanadigan omborlar

kam bor. Yirik zavodlar esa xatto xususiy metallurgiya bazalari-marten pechlari, prokatlash

uskunalariga buladi. Mashinasozlik ishlab chikarishning asosiy xom ashesi kora va rangli

metallardir.

Mashinasozlik zavodlarining kuymakorlik tsexi-suyuklashtirilgan metallni koliplarga

kuyish yuli bilan turli shaklldagi zagatovka eki detallar xosil kilish jaraeni kuymakorlik deb

ataladi. Kuymakorlik maxsuloti kuyma deyiladi. Kuymalarning kup kismi chuyandan

tayerlanadi. Mashinasozlikka kulrang chuyandan (kuymakorlik chuyanidan) olingan

kuymalar eng kup ishlatiladi. Kuymalar olishda, chuyandan tashkari, pulat va rangli metallar

kotishmalaridan. Masalan, chuyanni suyuklantirish uchun asosan vagrankadan, pulatni

suyuklantirish uchun kichik konvertor, rangli kotishmalarni suyuklantirish uchun esa elektr

pechlardan foydalaniladi. Masalan, chuyanni suyuklantirish uchun asosan vagranka

pechlaridan yulashni suyuklantirish uchun kichik konvertor, rangli kotishmalarni

suyuklantirish uchun esa elektr pechlaridan foydalaniladi.

Kuymakorlik chuyanni odatda vagranka deb ataladigan pechda suyuklantiriladi.

Vagranka pechining diametriga karab unda 1-25 tonnagacha chuyan olish mumkin.

Vogrankaga koks, metall va flyus kolonshik orkali teshiriladi. Xosil bulgan suyuk chuyan

gorning kiya tubidan maksus nov orkali yikkishga okib tushadi. Bu erdan kovshlarga tekshi-

riladi, kovshlardan esa koliplarga kuyiladi. Koliplarga kuyilgan metall sovigach, koliplar

buzulib, kuyma ajratib olinadi. kuymaning ortikcha joylari kesib tashlanadi va

tozalanadi.Natijada kuyma tayer xolga keladi.kuymakorlik tsexida kolipdan ajratib olingan

kuyma stanoklarda kayta ishlash uchun mexanika tsexga yubriladi. Xozirgi vaktda

kuymalarini katta ishlashga ketadigan vaktni kiskartirish va metall chikindilarini

kamaytirish maksadida kuymalar olishning progressiv usullari: metallni koliplariga

(kokillarga) kuyish, bosim ostida kuyish, markazdan kochirma usulda kuyish ishlari

kompleks mexanizatsiyalashtirilgan. Bu usullarda anik ulchamli va murakkab tuzilishiga

ega bulgan kuymalar xosil buladi. Bunday usullarda olingan kuymalar mexanik kayta

ishlashni talab kilmaydi.

Savollar.

1.Zagatovkani xosil kilish jaraenini asosiy omillarni kursating. 2.Zagatovkani

kayta ishlash jaraenini aytib bering. 3.Kuymakorlik chuyanning xom

ashesi. 4.Mashinasozlikda shtampovka jaraeni.

5.Metallni kesib ishlashning axamiyatini kursating.

6.Stanoklarni turlari va xizmatlarini kursating.

Tayanch iboralar.. Ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish, dastgox, verf, vagranka, kuyma,

texnologiya.

Adabietlar.

1. T.J.Jumaboev,F.B.Baxriev, N.X.Mamatkulov. Sanoat ishlab chikarishning texnik

iktisodiy asoslari.

2. A.T.Xrushev. Geografiya promishlennosti. M.Misl`. 1986

3. Osnovi promishlennogo i sel`skoxozyaystvennogo proizvodstva. (pod

red.prof.V.F.Kurakina. M.Prsveshenie. 1981.

7. METALLURGIYa SANOATI.

REJA.

1. Kora metallurgiya sanoatining axamiyati.

2. Kora metallurgiya sanoatining boshka sanoat tarmoklari bilan boglanishi.

3. Kora metallurgiya sanoatini xom ashe, ekilgi va erdamchi materiallari.

4. Kora metallurgiya sanoatining ishlab chikarish jaraenlari: Domna ishlab chikarish

(Chuyan eritish), marten ishlab chikarish (pulat eritish), prokat ishlab chikarish.

5. Kora metallurgiya sanoatining joylanishiga ta`sir etuvchi omillar.

6.Rangli metallurgiyaning axamiyati.

7.Xom ashesi.

8.Rangli metall olish usullari.

9.Mis olish sanoati.

10.Rux ishlab chikarish.

11. Kurgoshin ishlab chikarish.

12.Allyuminiy ishlab chikarish.

13.Rangli metallurgiya sanoatiga ta`sir etuvchi omillar.

Kora metallurgiya temir va uning kotishmalarini (chuyan, pulat) ishlab chikarishni

prokat tayerlashni, rudani kazib olish, boyitish, maydalash, koks olish, ferrokotishmalalar,

ktga chidamli materiallar tayerlash va xokazolar ichiga oladi. kora metallurgiya okir

mashinasozlik kabi sanoat tarmoklari kurilish uchun xom ashe va konstruktsion bob

materiallar etkazib beradi. Duneda eritib olinaetgan metallarning 94% ga kora metallurgiya

kissasiga tugri keladi. kora metallurgiya sanoati kupgina sanoat tarmoklari bilan uzviy

ravishda boglangan. Masalan, kora metallurgiya kombinatlari koshida koksxi-

miya korxonasi majud. kora metallurgiya sanoati kurilish materiallari sanoati bilan kam

uzviy ravishda boglikdir. kora metallurgiya sanoati kup mikdorda elektr energiyasini,

Kumirni, gaz, okaktosh, ktga chidamli materiallar, rangli metallar (pulat tayerlash uchun),

transport vositalarini va suvni talab kiladi. chuyan, pulat va temir kotishmalari kora

metallurgiya maxsulotidir. Temir bilan uglerod birikmasi pulat deb ataladi va bu birikma

tarkibida uglerod mikdori 2,14% oshmaydi, kolganlari esa temir va turli kotishmalardir.

chuyan tarkibida esa uglerod mikdori 2,14-6,67% gacha.

Chuyan 3 guruxga bulinadi:

1. Kuyma chuyan

2. Kayta eritiladigan chuyan

3. Legirli chuyan

Kuyma chuyan kup ishlatiladi. Kuyma chuyanlar kuyiluvchanlik xususiyatiga ega

bulib, ular yaxshi suyuklanadi. Ximieviy pulat tarkibiga karab pulat ikkita katta guruxga

bulinadi: uglerodli va legirlangan, tarkibidagi uglerod mikdoriga karab barcha pklotlar kam

uglerodli (o,3%S), krta legirlangan (5-10%) va kup legirlangan (10% dan kup) bulinadi.

Kora metallurgiya korxonalari tulik tsikldagi kombinat va tuliksiz tsiklli zavodlardan iborat.

Tulik bulmagan tsikldagi korxonalar-pulat va prokat ishlab chikaradi.

Kora metallurgiya sanoatining xom ashesi temir rudasi xisoblanadi. chuyan olish

uchun domna ichiga temir rudalari, ekilgi, flyus materiallari solinadi. Domna pechining

ekilgisi koks xisoblanadi. Flyus esa domna pechlarda chuyan olishda rudaga bekorchi

jinslarni va ekilgi enganda chikadigan kulni birga suyuklashtirib, shlakka aylantirish uchun

ishlatiladigan materiallar flyus deb ataladi. Sifatli pulat olish uchun domna pechiga legir

metallar solinadi: xrom, molibden, nikel`, titan, vanadiy, vol`fram. Metallurgiya sanoati utga

chidamli materiallarni kam talab kiladi. Domna pechining ichki devori katta bosim, yukori

temperatura, gaz, shlak va suyuk metall ta`sirida buladi. Shuning uchun domna pechining

ichiga teriladigan gisht katta bosimga chidaydi, yukori temperatura ta`siriga bardosh

beradigan materiallardan ishlangan bulishi shart. Bunday materiallar jumlasiga dinas

(suyuklanish temperaturasi 730S, magnezit (2000-2400S), dolomit (1900-2000S) kiradi.

Domna pechiga solinadigan ekilgi (koks), ruda va flyus aralashmasiga shixta deb ataladi.

Metallurgiya korxonalari pech` va mexanizmlarni sovitish, koksni

uchirish kup mikdorda suv ishlatiladi. Bir tonna metall olish uchun

200m suv sarf bulinadi. Chuyan olish domna pechi asosida olib boriladi. Domna pechining

buyi 70 m ga etadi, sigimi 2700-5000m. Bitta domna pechida sutkasiga 4800 tonnagacha

metall (chuyan) ishlab chikariladi. Pulat kam temirning uglerodli kotishmasi bulib, uning

tarkibida uglerod mikdori 2% gacha buladi. Xozirgi kunda pulat eritishning eng tarkalgan

usuli marten pechi xisoblanadi. Bu xil pech` chuyan va temir tersak asosida ishlaydi.

Bulardan tashkari pulat elektro pech`, konvertor pechlarida kam eritiladi. Marten pechining

unumdorligi: pech` tubining 1m2 yuzasidan bir sutkada 20-30t m2, shartli ekilgi sarfi 130-

150 kg teng. Xozirgi vaktda bir kism pulat konvertor pechlarida kam eritiladi. Bu xel pech`

ekilgini talab kilmaydi. Ekilgi urnida kislorod ishlatiladi. Xom ashesi esa subk chuyan

xisoblanadi. Kora metallurgiya sanoati kup mikdorda prokat maxsulotlarini ishlab chikaradi.

Prokatlashdan asosiy maksad ishlanaetgan materiallarga xar xil shakl berish.

Prokatlash protsessi prokat stan.larida olib boriladi.

Kora metallurgiya sanoatining korxonali (zavod va kombinatlar xar xil sharoitda

kuriladi.:

1.Kora metallurgiya korxonalari xom ashe rayonlarida joylashgan.

2.Ekilki (kokslanuvchi Kumir, elektr energiyasidan boy) rayonlarda joylashgan.

3.Kora metallurgiya korxonalarining bir kismi mashinasozlik sanoati rivojlangan

rayonlarda joylashgan.

Rangli va nodir metallar va ularning kotishmalarining ishlatish sokali tobora ken6gayib

bormokda. Ayniksa xozirgi zamon mashinasozlik sanoat tarmoklari: elektro-texnika,

radiotexnika, elektronika, kosmik mashinasozligi va boshkalar. Barcha rangli metallarni fizik

xossalari va vazifasiga kura shartli ravishda kuyidagi turt gu-

ruxga bulish mumkin. 1.Asosiy rangli metallar:

a) okir -rangli metallar (mis, kurkoshin, kalay, nikel` va boshkalar.

b) engil-rangli metallar (allyuminiy, magniy, titan va boshkalar)

2. Legirlovchi rangli metallar: xrom, nikel`, vol`fram, vanadiy,

titan va boshkalar.

3. Nodir metallar va tarkok elementlar: germaniy, selen, uran, toriy, tseziy, litiy,

beriliy, tsirkoniy, strontsiy, radiy, osmiy va boshkalar.

4. Asl metallar: platina, oltin, kumish.

Xozirgi zamon texnikasi rangli metallarning kupgina xususiyatlarini talab kiladi:

egiluvchanligi, engilligi, suyuklanish temperaturasi, chidamligi, kattikligi va boshkalar.

Rangli metallar ishlab chikarish uchun texnik-iktisodiy jikatdan samarali bulgan rangli

metall ruda konlaridan fodalaniladi. Rangli metallvrning ruda tarkibidagi mikdori 5%dan

0,1% gacha bulishi mumkin. Alyuminiyaning ruda tarkibidagi mikdori 15-20%ni tashkil

kiladi. Bir tonna allyuminiy olish uchun 4-5t allyuminiy rudasi, rux uchun 20-50t, mis olish

uchun minglab tonna ruda kazib olinadi. Rangli metall uchraydigan xom ashelarni kayta

ishlash kup boskichli xisoblanadi. Uning kazib olinaetgan, joyda amalga oshiriladi, ya`ni

boyitiladi. Xom ashe tarkibida turli xil rangli metallarning uchrashi, ularni ajratib olishda

ma`lum kiyinchiliklarga kam olib keladi.Chunki xom ashe tarkibida turli xil metallar,

turlicha erish xususiyatlariga ega. Ikkinchidan, xom ashe tarkibida bir necha metallarning

mavjud bulishi, xom ashedan kompleks foydalanish imkoniyatlarini beradi.

Tarkibida rangli metallar uchraydigan xom ashelar ochik usulda va shaxta usulida

kazib olinadi. Kazib olingan xom ashe eng avvalo boyitiladi. Boyitish deb xom ashe

tarkibidagi foydali birikmalar kontsentratsiyasining (mikdorini) sun`iy oshirishga aytiladi.

Mis ishlab chikarish rangli metallurgiya sanoatining eng yirik tarmoklaridan xisoblanadi.

Chunki mis kup ishlatiladi; shu jumladan mis kotishmalari-latun` va bronza (misning kalay,

kremniy, allyuminiy bilan birikmalari). Mis kontsentratsiyasidan toza mis olish ikki usul

bilan ya`ni pirometallurgiya (kuydirish) va gidrometallurgiya (kislota) usullari bilan olib

boriladi. Rux ishlab chikarish-rux urtacha kat-

tiklikka va karoziyaga uta chidamli metall. Oddiy temperaturada

tkrt, 100-150S temperaturada egiluvchan, yaxshi prokatlanish xususiyatiga ega. Rux va

uning birikmalari sanoatda keng kulamda foydalaniladi. U mis, temir, kumush va boshka

metallar bilan asosan kotishmalar xosil kiladi. Rux kotishmalari avtomobil, samoletsozlik,

motorsozlik va elektrotexnika sanoatida ishlatiladi. Ishlab chikaraetgan ruxning 10%ga

yakini farmatseftika sanoatida ya`ni rux suyukliklar, moylar, kuporolar ishlab chikarishda

ishlatiladi. Rux, ruxli kontsentratlar tarkibidan flotatsiya usulida ajratib olinadi.

Ruxli kontsentrat tarkibida, 40% dan 60% gacha rux buladi. Kontsentrat tarkibidagi

rux ikki usulda pirometallurgiya va gidrometallurgiya usullarida olinadi. Pirometallurgiya

usuli bilan 1t rux olish uchun 3000Kvt soat elektrik energiyasi va 0,5 t ekilgi sarflanadi.

Kurgoshin olish - kurgoshin -yumshok va egiluvchan metall.Undan turli xil shakldagi

narsalab ishlab chikarish mumkin. Kurgoshin rudasi flotatsiya usulida boyitiladi. Undan

keyin pishiriladi. Allyuminiy ishlab chikarish-allyuminiy-engil, karroziyaga chidamli, elektr

shokini yaxshi ktkazadi, egiluvchan. Shu sababli kam keiyingi yillarda allyuminiy sanoati

jadal suratlar bilan rivojlanmokda. Allyuminiy boshka elementlar bilan asosan turli xil

birikmalar xosil kiladi.

Allyuminiyning eng kup kullaniladigan birikmasi dyurallyuminiy xisoblanadi.Uning

tarkibida 5% mis, 0,5-1 marganets, 0,2-2% magniy, 0,8 kremniy va temir uchraydi.

Allyuminiyaning xom ashesi boksit, nefelin aluniy va kaolin xisoblanadi. Xozirgi sanoatda

allyuminiy ishlab chikarishning bir kator usullari bilan birga uning suyuklantirilgan

erishmalarini elektroliz kilish orkali kam olinmokda. Allyuminiy olish 2 stadiyadan iborat:

1.Yukorida kursatilagn xom ashelardan allyuminiy oksidi olish. 2.Allyuminiy oksididan

metall allyuminiyasini ajratib olish. Allyuminiy sanoati kup mikdorda elektrik energiyasini

talab kiladi (bir tonnasi 17-18 kvt soat), shuning uchun bu sanoat katta-katta elektrik

stantsiyalar yakinida joylagan.

Savollar.

1. Kora metallurgiya sanoati kaysi sanoat tarmoklari bilan boglangan.

2. Toshkumirni koksga aylantirishning asosiy sabablari.

3. Nima uchun sifatli pulat olishda xar xil legir metallar ishlatiladi.

4. Temir okatishi nimaga aytiladi.

5. Domnasiz metallurgiya nima.

6. "Katta metallurgiya" deb nimaga aytiladi.

7. Kora metallurgiya sanoati asosiy maxsulotlari bulgan chuyan, pulat va prokatdan tashkari

yana kaysi maxsulotlar ishlab chikaradi. 8. Rangli metallurgiya sanoatining

axamiyati. 9. Rangli metallurgiya sanoatining boshka sanoat

tarmoklari bilan boglanishining asosiy sabablari nimada.

10. Rangli metallurgiya sanoatining xom ashe resurslari asosan kaysilar.

11. Mis olishning xom ashesi kaysilar. 12. Rux

olish boshka rangli metallar olishdan kanday fark kiladi. 13. Bronza kotishmasining

tarkibida kaysi metallar mavjud.

Tayanch iboralar. 1. Xom Ashe. 5. Shlak. 2. Legir metallar. 6.Tklik tsikl. 3.Shixta.

7.Tkliksiz tsikl. 4.Flyus.

Adabietlar. 1. T.J.Jumaboev,

F.B.Baxriev, N.X.Mamatkulov. Sanoat ishlab chikarishning texnik-iktisodiy asoslari.

Urganch. 1993 2. S.M.Glaz`ev. Teorii dolgosrochnogo texniko-

ekonomicheskogo razvitiya. M.1993

3.A.T.Xrushev. Geografiya promishlennosti . Moskva.Misl`. 1986.

8. MAVZU: Qurilish materiallar sanoat majmuasi

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba


Mavzu rejasi: 1.Tabiiy va keramik qurilish mahsulotlari

2.Qurilish materiallari sanoat tarmoqlarining

joylanishiga ta`mir etuvchi omillar

Mashg`ulotning maqsadi: Qurilish materiallar sanoat majmuasi ishlab


berish


Qurilish materiallar sanoat majmuasi

tarmoqlari haqida ta`rif berish, mazkur

tarmoqning iqtisodiyotda tutgan o`rnini

tushintirib beri va uning joylashishiga ta`sir

etuvchi omillarni aniqlash










beradi.












anketalar


Mazmuni Bosqichlari


I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)





qiladii (1-ilova).


( har biriga).



Tinglaydilar


yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)






yozing.




















tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,


Ma`lumotni muhokama







tushintirib beradi.



















o`tiradi.






qiladi.



beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)




qiladi.



kelish;


(4-ilova).

Eshitadi.


8. KURILISh MATERIALLAR SANOATI.

REJA.

1. Tabiiy va keramik kurilish maxsulotlari.

2. Mineral boklovchi materiallar.

3. Xavoda kotadigan boglovchi kurilish materiallari.

4. Magniylashgan boglovchi birikmalar.

5. Gidrovlik boglovchi materiallar.

TABIIY VA KERAMIK KURILISh MAXSULOTLARI.

Tabiiy kurilish materiallariga tosh, kum, shakal, gil, oxaktosh, marmar, tuf, granit va

boshkalar kiradi. Keramik maxsulotlar deb, loydan tayerlanib, koliplarga kuyilib kuritilgan

maxsulotlarga aytiladi. Bularga gisht (kovak), oddiy gisht, sapoldan tayerlangan govak

devor bloklari, binolarda shovlanib turadigan rangli gildan tayerlanadigan koshin keramik

toshlar (oblitsovka plitolari) kiradi.

Kurilishda gishtdan tashkari cherepitsa xam kup ishlatiladi.

MINERAL BOGLOVChI MATERIALLAR.

Mineral eki anorganik boglovchi materiallar kukunsimon bulib, mayda va yirik

tuldirkichlar bilan suvda korilganda suyuk eki plastik kotishma xosil buladi va asta-sekin

kotishi natijasida sun`iy toshka aylanadi. Mineral boglovchilarni ishlatilishi va xossalariga

kura kuyidagi guruxlarga ajratishi mumkin.

1. Xavoda kotadigan boglovchi materiallar (oxak, gips va kaustik magnezitlar).

2. Gidrovlik boglovchilar. Bunday materiallar fakatgina xavoda emas, balki suda va

namlikda kotish xususiyatiga ega buladi. Masalan: portlan tsement, gidrovlik okak, kum

tuprok kushilgan tsement, shlakli portlan tsement, putsalan tsementi va boshkalar.

Xavoda kotadigan boglovchi kurilish materiallari.

Kurilish gipsi-tarkibida ikki molekula suvi bulgan kal`tsiy sul`fatini chukindi tok jisli-

gipsni, suvsiz gips deb ataluvchi toshni va ayrim sanoat chikindilarini 150-190S pishirib

gipsli boglovchilar olinadi. Gipsni pishirishdan oldin maydalanadi. Pishirish muddati va

karakatiga kkra turli xildagi gipslar olinadi: kurilish gipsi (ganch), kar xil shakllar yasashda

ishlatiladigan gips va gips angidrid. kurilishda ishlatiladigan alebastr-ganchni krtacha

pishirish evazida olinadi. U kum bilan aralashtirib, devorlarnisuvok kilishda ishlatiladi. xar

xil shakllar yasashda ishlatiladigan gips, xuddi ganchni pishirgandek pishiriladi. Fakat

undan maydalanganligi bilan fark kiladi.

Gips angidrid -500-700S karoratda pishirish asosida olinadi. Oxak. Oxak pishiradigan

pechlarda 1000S xaroratda pishiriladi.

Olingan maxsulot bulak-bulak ok eki kul rangda bulib, u suvsiz kal`tsiy oksid va kisman

magniy oksidtdan sunmagan oxak eki oxaktosh deyiladi, uni maydalab kaynaydigan oxak

olinadi.oxak gisht va toshdan devor terishda, suvokchilikda, oxak-kum, oxak-gilak va oxak-

tsement kotishmalari sifatida kup ishlatiladi.

Magniylashgan boglovchi birikmalar.

Tabiiy magnezitni maxsus pechlarda pishirish asosida olinadi. Pishirilgan magnezitni

maydalab unga xlorli eki oltingugurtli magnit eritmasi kuyiladi. xosil bulgan eritma tez

kotadi va egochiga tez epishadi. Bu birikmasidan, kurilish va bezak materiallarnini devorga

epishitirishda ishlatiladi.

Eruvchi shisha-natriy selikat eki kaliy selikatdan tashkil topgan, xavoda kotadigan

boglovchi eruvchan shisha maxsus xundonlarda soda aralashgan toza kvarts kumi natriy

sul`fat eki potash bilan korishtirib 1300-1400S karoratda pishirib olinadi. Eruvchan shisha

kislotaga chidamli kotishma va beton konstruktsiyalari tayerlashda, toshlarni suvdan va

emirishdan saklashda, buyash maksadida, betonning zichligini, utga chidamligini saklashda,

buyash maksadida, silikat bueklar, zamaskalar ishlab chikarishda keng ishlatiladi. boglovchi

organik birikmalar sifatida bitum va mazut kam ishlatiladi.

Gidrovlik boglovchi materiallar.

Bu xil materiallarga birinchi navbat tsementning xar xil turlari kiradi.

Tsement ishlab chikarish 75-80% tabiiy kal`tsiy karbonat (oxaktosh, bir eki dolomit

xamda ma`lum tartibda ega bulgan 20-25% asosan suyuklanuvchan troprik aralashmasidan

tashkil topgan shixtani bir-biri bilan epishkok massa xosil kilguncha kuydirishdan iborat.

Tsement ishlab chikarish ikki yul-xkl va suyuk usullarda olib boriladi. Bizdan, deyarli, xkl

usuldan foydalaniladi. Xkl usulda xom ashe materiallari maydalangandan sung, ular

aralashtiriladi va suvli materiallari maydalangandan sung, ular aralashtiriladi va suvli

muxitda sharli tegirmonda yanchiladi. Natijada, tarkibida 35-40% suv bulgan kuyuk

suspenziya (pastasimon) xosil buladi. Bu suspenziyalar tarkibini bir xillashtirish uchun ular

basseynlarga yikilib yaxshlab aralashtiradi, xosil kilingan massa shlam deb ataladi, shu

basseynda saklanadi va kerakli mikdordagisi uzluksiz ravishda kuydirish pechlariga

utkaziladi. Pechning pastki kismiga utxona joylashtirilgan bulib, u erda toshkumir

changi,suyuk kozon ekilgilari eki tabiiy gaz sifatida ishlatiladi. utxonadan chikkan uta

kizigan kuyidagi gazlari bilan xarakatiga karshi yunalishda pechkaning yukori tomoniga yu-

naladi. Shlamdan oldin suv buglanadi, sungra gil tuprokli minerallar suv ajralishi bilan

parchalanadi. Aralashma pechning paski kismiga kela boshlagan sari kal`tsiy karbonat

parchalari poroshok kolidagi kal`tsiy oksidga aylanadi va nixoyat yukori xarorat (1200-

1300S) ta`sirida bu oksidlar sun`iy minerallarga aylanadi. Massa pechning kuyi kismiga

kelgan sari uning xarorati 1400S ga kadar kutariladi va kuyib biri-biriga donador massa-

klinker xosil kiladi. Klinker sovitish kamerasiga utkaziladi va u 2-4 xafta davomida

etilishtirish maksadida omborlarda saklanadi. Sungra sharli tegirmonlarda zarra-

chalar ulchami 0,1 mm. dan kichik xolga kelguncha yanchiladi. Tsement

pishirish pechlarning urtacha umumdorligi bir kuniga 1800t, eki

650ming t yiliga tugri keladi.

Savollar.

1. Shuvash (oblitsovichniy) tsementining xom ashesi nima.

2. Krovel` kurilish materiallari kaysilar.

3. Metlax plitasi nima va ishlatilish.

4. Tsement sanoati pechi xakida ta`rif.

5. Selikat gishti xakida tushuncha.

6. Cherepitsa ishlab chikarish sanoati xakida tushuncha.

7. Samon kurilish materiallari sifatida ishlatilishning sabablari nima.

Tayanch iboralar. Klinger, Dolomit, Korund, Kafel`, Metlax plita, Krovel`, Asbest beton.

Adabietlar.

1.T.J.Jumaboev, F.B.Baxriev, N.X.Mamatkulov. Sanoat ishlab chikarishning texnik-


2. Osnovi promishlennogo i sel`skoxozyaystvennogo proizvodstva. (Pod

red.prof.A.F.Kurakina). M.Prosveshenie. 1981.

9. EGOCh VA EGOChNI KAYTA IShLASh.

REJA.

1.Egochning axamiyati.

2.egoch kesish (tayerlash).

3.egoch tilish.

4.Fanera ishlab chikarish.

5.Gugurt ishlab chikarish.

6.Tsellyuloza va kokos ishlab chikarish.

Bu sanoat egoch va egochni kayta ishlash sanoati-egoch tayerlash va uni kayta

ishlashni uz ichiga oladi. Ushbu sanoati maxsuloti kurilishda, mebel` ishlab chikarishda,

mashinasozlik, kokos ishlab chikarish, su`niy tola, plastmassa, etil va metil spirti, uksus

kislotasi, furfurol va boshka maxsulotlar ishlab chikarishda ishlatiladi.

Kesilgan egoch mexanik yuli bilan kayta ishlanadi, ya`ni undan taxta tilinadi, gugurt,

fanera, kokoz tayerlanadi. egochni ximiyaviy kayta ishlash evaziga undan tsellyuloza,

oshlaydigan moddalar,

efir moyi, spirt. Kanifol skipidar tayerlanadi. Egoch kesish. egoch

kesish sanoati kazib oluvchi sanoat tarmokiga karaydi va u egoch kesish ,eggoch chikarish

va egoch okizishni uz ichiga oladi. Egoch kesish protsessi asosiy va kushimcha yikitiladigan

daraxtlarni kz ichiga oladi. Yikitilgan daraxt shox-shabbalardan tozalanadi va urmalovchi

traktorlar erdamida egoch okizadigan joylarga yuboriladi. Kesilgan egochning yarmidan

kuproki iste`molchilarga suv yullari orkali keltiriladi. Eegoch tilish-bolollarni uzunasiga

kesib, undan taxta bololar, shpal, garbil, reyka va boshka maxsulotlar olishga aytiladi. egoch

tilish maksus ramalarda olib boriladi. Bolalar temir yul ustiga yuradigan telejkalarda olib

kelinadi va taxta tilinadigan arrachaga uzatiladi. Arra oraliklari, maksadga kura kuyiladi va

kerakli kalinlikdagi taxta, bolollar olinadi. Arralanaetgan egochning chekka kismidan

chikkan taxta garbil deyiladi. Fanera ishlab chikarish-egochdan olingan yupka bitta eki bir

necha varaklarning kleylanigidan tartib topgan maxsulot fanera deb ataladi. Faneraning

aosiy kismi ok kayin daraxtidan tayerlanadi. Uch xil fanera tayerlanadi, ya`ni kesilgan,

kirkilgan (strogan,) va elimlangan.

Kesilgan fanera tiladigan stanoklarda eki gorizontal xolda egoch tiladigan ramalarda

keng bargli daraxtlar egochlaridan tayerlanadi. Bunday fanera mebel` sanoatida, muzika

asboblarini ishlab chikarishda ishlatiladi, faneralarning kalinligi 1-2mm, kenglik 500 mm,

uzunligi 4 m gacha buladi.

Randalangan fanera-maksus fanera ishlab chikaradigan korxonalarda tayerlanadi. Bu

xildagi fanera ishlab chikarish uchun kattik egoch-dub, bug, yankok daraxtlari, kizil daraxt,

yashil daraxtlar foydalanadi. Bunday faneralar kimmat baxo mebellarni jixozlash uchun

ishlatiladi. Uning kalinligi 0,5-1,2mm, kengligi-100mm, uzunligi 1-3 mga teng. Elimlangan

fanera-3-9 va undan ortik shipon fanera evaziga xosil kilinadi. Bunday fanerani ishlab

chikarish uchun kayin, olxa bug va kisman karkay daraxtlaridan foydaniladi. Elimlangan

fanera kalinligi 1 mm dan 15 mm gacha, kattaligi 1525x1525 sm ga teng.

Gugurt ishlab chikarish. Gugurt ishlab chikarish asosan tok terak daraxt asosida

tayerlanadi. Tok terak yumshok daraxt, uni mexanik kayta ishlash ancha engil, ximiyaviy

moddalarni uziga yaxshi kabul kiladi. xozirgi vaktda gugurtni chupi (solomkasi) olxa va

boshka daraxtlardan kam tayerlanmokda. Gugurt sanoatida egochdan tashkari

bertoley tuzi, oltingugurt, superfosfat, parafin va boshkalar kam

ishlatiladi. Gugurt kutusi tayerlash uchun kokoz,elim va shisha kumidan foydalaniladi.

Tsellyuloza-kokoz ishlab chikarish. Tsellyuloza va kokos egochni kayta ishlash asosida

ishlab chikariladi. Kokosning xom ashesi egoch, poxol, kokos makulaturasi va boshkalar.

Lekin shular ichida kokoz ishlab chikarishning asosiy xom ashesi eGoch xisoblanadi.

Jumladan: archa, karagay va boshkalar. Karton ishlab chikarishda-kamish, sholi poxoli

xisoblanadi.

Tsellyuloza ishlab chikarishi uchun usimlikning asosiy kismi ishlatilmasdan fakatgina

uning xujayra kobiki ishlatiladi. Chunki usimlikning xujayra koboki tsellyulozadan tashkil

topgan. Usimlik tarkibida tsellyulozadan tashkari turli xil birikmalar, jumladan, lignin,

smola, pigmetlar va boshkalar uchraydi. Tsellyuloza ishlab chikarish uchun egoch

tarkibidagi xujayrasiz moddalarni chikarish kerak. Eng yukori sifatli kokos tsellyuloza va

makulaturadan ishlab chikariladi. Lekin kokosning asosiy kismi egoch massasidan ishlab

chikariladi.

Bir tonna makalaturadan 750 kg kokos ishlab chikariladi, bu esa 3 m3 ekochga teng.

Tsellyuloza-kokoz kombinatlari-tsellyuloza-kokos kombinatlari uz tarkibida kuyidagi

tsexlardan tashkil topgan. Egochombori, egoch massasi tayerlash tsexi, tsellyuloza va kokos

tayerlash tsexi. Tsellyuloza-kokoz kombinatlariga keladigan xom ashe-1-3 m gacha bulgan

kulaklar xisoblanadi. Kirkilgan kullar birinchinavbatda pkstlokidan ajratiladi, keyin esa

ekoch tsexga utkaziladi. Bu tsexda balanslar (kulak) defibrer (egoch Tirnogich) lar bilan

maydalanadi. Keyin esa massaga suv kushib uni suyuk massaga, ya`ni bktkaga (kashitsa)

aylantiriladi. Bktkalar kuvurlar orkali kokos tayerlash tsexiga yuboriladi. Bu erda esa suvi

kamaytiriladi, natijada egoch massasi xosil buladi. Egoch massasiga ma`lum mikdorda

tsellyuloza kushib, turli sortdagi kokoslar ishlab chikariladi. Chikkan kokosni rangli sarkich

bulib, ok kolatga keltrish uchun unga natriy oksidi (Na2O) bilan kayta ishlanadi. Bulardan

tashkari kokosga tekis bulishi uchun koolin, siyexni utkazmaligi uchun konifol kam

kushiladi. egoch massasidan tsellyuloza olish uchun unga maxsus kislota-kaynatiladigan

(varochnaya) ta`sir etiladi.Natijada ekoch xujayralari lignin moddasidan tozalanadi va

tsellyuloza xosil buladi.

Savollar.

1. Egochni texnika asosida kayta ishlash tarmoklari kaysilar.

2. Egochni ximiya asosida kayta ishlash tarmoklariga kaysi tarmoklar kiradi.

3. Nima uchun tsellyuloza-kokos ishlab chikarishda kuprok archa daraxtining tanasi

ishlatiladi.

4. Nima uchun gugurt ishlab chikarishda bertoled tuzi va superfosfat ishlatiladi.

5. Lignin moddasi kaerda ishlatiladi.

Tayanch iboralar. Xlistlar, Makalatura, Gidroliz, Plot, Lignin, Solomka, Tsellyuloza,

Defibrer, Egoch massasi.

Adabietlar.



2.Osnovi promishlennogo i sel`skoxozyaystvennogo proizvodstva. (Pod red.A.F.Kurakina).

m.Prosveshenie. 1981.

3.J.Isroilov. Sanoat ishlab chikarishning texnologiyasi asoslari. ugituvchi.1983

4.A.T.Xrushev. Geografiya promishlennosti. M.Misl`. 1986.

10. MAVZU: engil va oziq ovqat sanoati majmuasi

(ma`ruza)

O`quv soati:

Talabalar soni:

- 2 soat

- talaba


Mavzu rejasi: 1.to`qimachilik sanoatining xom ashyo bazasi

va uning joylanishiga ta`sir etuvchi omillar

2.Ip gazlama sanoati

3.Junni qayta ishlash

4.Ipakchilik sanoati

5.Oziq-ovqat sanoat korxonalarining

joylanishiga ta`sir etuvchi omillar

Mashg`ulotning maqsadi: engil va oziq ovqat sanoat majmuasi ishlab


berish


engil va oziq ovqat sanoat tarmoqlari haqida

ta`rif berish, mazkur tarmoqning iqtisodiyotda

tutgan o`rnini tushintirib berish va uning

joylashishiga ta`sir etuvchi omillarni aniqlash










beradi.












anketalar


Mazmuni Bosqichlari


I. Kirish

bosqichi

(5 daqiqa)





qiladii (1-ilova).


( har biriga).



Tinglaydilar


yozib oladi.

II. Asosiy

bosqich

(70 daqiqa)






yozing.













tashkillashtiradi.

Ma`ruzalarni o`qib,


Ma`lumotni muhokama































tushintirib beradi.


o`tiradi.






qiladi.



beradi. Bir-birini

baholashadi.

III. Yakuniy

bosqich

(5 daqiqa)




qiladi.



kelish;


(4-ilova).

Eshitadi.


10. ENGIL VA OZIQ-OVQAT SANOATI MAJMUASI.

REJA.

1. Tukimachilik sanoatining tarkibi va xom ashe bazasi.

6. Ip gazlama sanoati.

7. Junni kayta ishlash.

8. Tolali zigir va kanopni birlamchi kayta ishlash.

9. Ipakchilik sanoati.

Tukimachilik sanoatining tarkibi va xom ashe bazasi. Tukimachilik sanoati tomoni

katta ishlovchi va ulardan turli xildagi tukimalar olish korxonalarini uz ichiga oladi.

Tukimachilik sanoati engil sanoatining eng muxim tarkibi kismini tashkil kiladi va u xalk

ommasini sanoat mollari bilan ta`minlashda katta rol` uynaydi. Tukimachilik sanoati

maxsulotlari kapitolistik mamlakatlarida ishlab chikarilaetgan sanoat maxsulotlarining

30%ni engil sanoat maxsulotining 70% tashkil kiladi. Tukimachilik sanoati maxsulotlari

kishilarni kiyim-kechak bilan ta`minlashdan tashkari aviatsiya, avtomobil`, mebel`,

metallurgiya xam keng kulamda ishlatiladi. Tukimachilik sanoatida usimlik (paxta, zigir,

kanop va boshkalar), xayvonot (kuy, echki, tuya va boshka junlar, teri ipak) maxsulotlari

xamda ximiyaviy tola (sun`iy, sintetik)larni xom ashe sifatida ishlatiladi. Bu sanoatda

ishlatiladigan xom ashelar ichida asosiy urinni paxta egallaydi.

Tolasining uzunligiga kura paxta uch xilga ajratiladi: uzun tolasi paxta (30mm), urta

tolali paxta (20-30mm), kiska tolali paxta (20mm). kiska tolali 1t paxtadan 8 ming m

gazlama tukiladi, ya`ni 1m gazlama uchun 125 gramm paxta tolasi ishlatiladi. Jun xam

mayin jun, yarim mayin va dakal junlarga bulinadi. 1t yuvilgan jundan 2 ming m jun

gazlamasi tukiladi. 1m gazlama uchun 0,4-0,5 kg jun ishlatiladi. Tukilaetgan gazlamada

ishlatilaetgan ipning 30% ni sun`iy tolalar tashkil kiladi.

IP GAZLAMA SANOATI. Paxtani birlamchi kayta ishlash evaziga uning tolasi

zavodlarida amalga oshiriladi. Buning uchun paxta eng avvalo xar xil chikindilardan

tolalanadi. Keyin uning tolasi chigitdan ajratiladi. Tola chigitdan ajralitilgandan keyin yana

bir marotaba tozalanadi.Sungra paxta tolasi ogirligi 200-250 kg xamda toylanadi va

iste`molchilarga junatiladi. Paxtani chigitdan ajraganda uning 35-40% tola 50-60% chigit, 3-

5% ulyuk va xar xil chikindilar 1% ni tashkil kiladi. Ulyuk tsellyuloza sanoati korxonalariga

junatiladi. Paxta tolasi kayta ishlash tukimachilik korxonalarida amalga oshiriladi, ya`ni kor-

xonalarda paxtadan kalava, kalavadan gazlama va gazlamani kayta ishlash protsesslari

amalga oshiriladi. Kalavalash-paxtani kalavalash uchun uni kupirtiradi, tekislab paxta

plitolari tayerlanadi. Paxta plitolari yigirilib kalava iplar olinadi. Tukish-tukish tsexlarida

joylashgan mashinalar orkali kalava iplaridan gazlama ya`ni xom surp tukiladi. Matoni

kayta ishlash tukilgan xom surp kayta ishlanadi ya`ni oxarlanadi. Buning uchun u eng

avvalo pastlardan, sovun koldiklaridan tozalanadi. Tozalash xom surini ilik suvda 10 soat

ushlab turish asosida amalga oshiriladi. Shunday keyin u xlorli oxak suvi xlor eki natriy

gipoxloridi bilan oxarlanadi. Shunday keyin mato yana yuviladi, kuritilib keyin buyash

tsexida yuboriladi. Buyash tsexida gazlama turli xil rangda buyaladi, kuritiladi va

dazmollanadi. Keyin esa iste`molchilarga junatiladi.

JUNNI KAYTA IShLASh. Junni kayta ishlash eng avvalo jun yuvish korxonalarida

amalga oshiriladi. Bunday korxonalar kkychilik rivojlangan rayonlarda joylashgan. Jun

avvalo tozalanadi, keyin ishkori eki sodali suvda yuviladi. Yuvilgan jun joylanib, jun

gazlamalari tukiydigan fabrikalarga junatiladi. Jundan gazlama tukish paxtadan gazlama

tukishga uxshash.

TOLALI ZIGIR VA KANOPNI BIRLAMChI KAYTA IShLASh. Tolali zigir va kanop

usimliklarining poyasidan tola olinadi. Zikir va kanopdan olinadigan tola: ingichka eki

egiluvchan (zigir tolasi), dakal (kanop va jun tolasi), kattik (manila zigiri) buladi. Shular

ichida eng kimmat baxosi zigir tolasi bulib, undan xar xil gazlamalar tukiladi. Kanop

tolasidan esa dagal gazlamalar (tara), arkon, un kopchiklari tukiladi. Zigir tolalari pektin bi-

rikmasi bilan bir-biri bilan boglangan.Shu sababli tola olish uchun eng avvalo tolani

pektindan tozalash kerak. Shuning uchun zigir yanchiladi, keyin kullanib erga eyiladi.

Bunda zigir tolasini zamburuklar egallab, uning tarkibidagi pektin moddasini emira boshlay-

di. 10-14 kundan keyin tola tarkibidagi pektin emiriladi va tola ajralib chika boshlaydi.

Keyin zigir tolasi ajratib olinib, toylanib, kazlama tukidigan fabrikalarga junatiladi.

tukimachilik fabrikalarida taraydi, kalova ip va gazlama tukiydi.

IPAKChILIK SANOATI. Bu sanoat avvalo ipak kurti iste`mol kiladigan tutchilik bilan

boglik. Shu sababli xam ipakchilik kaerda tut etishtirish imkoniyati mavjud bulsa, usha

joyda rivojlangan. Ipak kurti pilla uragach uni pillakashlik fabrikasiga yuboriladi.

Pillakashlik fabrikalardan ipakni ajratib urab olish ishlari amalga oshiriladi. Buning uchun

pilla issik suvda kaynatadi, natijada pilla bushatadi, keyin esa undan ipak urab olinadi.

Olingan tola toylanib shoyi tukish fabrikalariga yuboriladi.

Savollar.

1.Tukimachilik sanoatining geografik joylanishiga kaysi omillar ta`sir kursatadi (Tarmoklar

buyicha)

2.Tukimachilik sanoatining yangi tarmoklari kaysilar. 3.Kotonin sanoatining xom ashesi va

ishlab chikarish jaraenini boshka

tukimachilik sanoat tarmoklaridan farki.

3.Pen`ka-jut sanoat xakida suzlashing.

Tayanch iboralar. Tukmani asosi, Ulyuk, Tukmani ipi.

Adabietlar.


iktisodiy asoslari. Urganch. 1993

2. A.T.Xrushev. Geografiya promishlennnosti. M. Misl`. 1986.

3.T.P.Rasulov, X.S.Saidov. Xozirgi zamon tabiet va texnika fanlari. T. Ukituvchi. 1987.

4. Osnovi promishlennogo i sel`skoxozyaystvennogo proizvodstva. M. Prosveshenie. 1987.

Pod red.prof.A.F.Kuragina.

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz...

Documents

Transcript of O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi Ajiniyoz...