Osmanlıda Mesruiyet Tabakalasmasının Olusumu

8/7/2019 Osmanlda Mesruiyet Tabakalasmasnn Olusumu

1/36

65

.. Siyasal Bilgiler Fakltesi DergisiNo:30 (Mart 2004)

OSMANLIDA MERUYET TABAKALAMASININ OLUUMU

Bedri GENCER*

zetNispeten homojen kadim geleneksel toplumlar zamanla gelitike Osmanlnn da dahilolduu ortaalar emperyal sistemlerinde farkl toplumsal tabakalarn meruiyettaleplerine karlk olarak ok-katl bir merulatrma sistemi ortaya kmaktadr.Modernlik ncesi dnyada yatay ve dikey siyas geleneklerin varisi olarak hemgeleneksel(slam-patrimonyal), hem de modern(brokratik) boyutlarn biletiikompleks bir siyas rejim kuran Osmanllar, bu boyutlara karlk olarak siyas vesivil eklinde ifte bir meruiyet sistemi gelitirmilerdi. Osmanlda Platonik bir dzenanlay dorultusunda iktisad-siyas sistemin ntralizasyonu, yani yerli tebaadanarndrlmas, bunun, slam-olmayan, sekler bir ereveye dayanmas zorunluluunudourmutu. Daha yakndan bakldnda, kabaca rf ve din brokrasiden oluanmerkezin aslnda, etnisite, din ve medeniyet eklinde l ve buna bal olarakseklerizm/din ve ortodoksi/heterodoksi ikili parametreleri asndan evreye ait temel

bir meruiyet koalisyonunu temsil ettii ve aralarndaki balantnn belli tarikatlararaclyla saland tespit edilmektedir.Anahtar Kelimeler: Osmanl, imparatorluklar, meruiyet, tabakalama, slam,

heterodoksi

The genesis of the stratification of legitimacy in the Ottoman EmpireAbstractAs the relatively homogenous ancient traditional societies develops over time a multi-tiered legitimating system came into being in response to the demands of legitimation ofdiverse societal strata in the medieval imperial systems including the Ottoman Empire.As the heir to the both horizontal and vertical political traditions in the premodern world,the Ottomans established a complex political regime in which both traditional

* Yrd. Do. Dr., Kocaeli niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likilerBlm.


2/36

66

(patrimonial-Islamic) and modern (bureaucratic) dimensions were synthesized bydeveloping also a dual legitimating system as political and civil ones in response tothese dimensions. In line with a Platonic conception of order, the neutralization of theeconomic-political system in the Ottoman Empire, that is, its elimination from nativestrata, made it necessary for it to draw upon a non-Islamic, secular framework. Oncloser examination, it is seen that the centre composed of roughly ruling and religiousbureaucracies represented in essence a basic coalition of legitimacy of periphery interms of the triple parameters of ethnicity, religion and civilization and dual ones, inconnection with this, of secularism/religion and orthodoxy/heterodoxy and that thelink between them was secured through certain orders.

Keywords: The Ottoman Empire, political system, stratification, legitimacy

***

Tabakalamann ikili boyutu

Makalenin baln okuyanlar ilk anda duraksayabilir; zira tabakalamakavram, bugn sosyolojide daha ok ekonomik-eksenli toplumsal farkllama olgusunuifade iin kullanlmaktadr. Meruiyet kavram ise siyas iktidarn analizinde kullanlan-Marksist terimle- styapsal bir unsuru belirtmektedir. Machiavelli zamannda iktidarpolitikasnn douundan itibaren, filozoflar, meruiyet kavramn, daha ok otoritenintesisi, yani hakl iktidarn ve dolaysyla siyas istikrarn temini asndan elealmlardr. Oysa Talcott Parsonsun yaklamna gre, nem derecesi ne olursa olsun,politika aslnda sosyal sistemin ilevlerinden biridir(Vergin 2003: 44). NitekimParsonsun temel kayna olan konunun en nemli teorisyeni M. Webere gre demeruiyet, genel olarak sosyal dzene ait bir fenomendir(Zelditch 2001: 27-9). Bunagre toplumsal stat ve snflarn artna paralel olarak farkl meruiyet ereveleriortaya kmaktadr. Klasik sosyolojinin babalarndan Marx ve Weber snf ve statkavramlaryla sosyo-ekonomik tabakalar kadar bunlara tekabl eden, birincisi, bilim,

ideoloji ve din, ikincisi de ortodoksi ve heterodoksi gibi farkl retisel ereveleri daanaliz ederek, zellikle Weber ayn zamanda din, hukuk, siyaset ve bilgi sosyolojilerinenclk etmitir. Klasik sosyolojinin kurucularndan, modernlemeyi temelde sosyalfarkllama ile tanmlayan Durkheim ile sosyal rasyonalizasyon ile karakterize grenWeber bu anlamda birbirlerini tamamlamaktadrlar(Tafsilat iin, Collins 1994).

B. Barber(1957: 58-59; 186-9) sosyal tabakalama literatrndeki ncalmasnda sosyal farkllama ile sosyal deerlendirme, yani toplumsal roller iledeer-sistemleri arasndaki etkileime dikkat ekerek, toplumun istikrar iin bunlararasnda tam olmasa da kabaca bir uyum olmas gerektiini belirtmektedir. Barber,bunlar Marksist altyap-styap kategorilerine tekabl edecek ekilde objektif vesbjektif faktrlere dayal tabakalamalar olarak tanmlarken, gene Marksist terimlerlesnf yaps ile snf bilinci arsndaki karlkl ilikileri incelemektedir. Tek-tarafl birnedensellie dayal indirgemeci bir yaklamla snf yapsnn snf bilincini belirlediinisavunan Marx, te yandan sahte bilin kavramyla bu iki tabakalama kategorisiarasndaki karlkl ve nesnel ilikiyi de zmnen kabul etmektedir. Bir toplumun


3/36

67

ounlukla paylat deerler manzumesi, Barbera(1957: 7) gre, toplumsaltabakalama sistemini merulatrmaya ve dolaysyla toplumu btnletirerek realiteyisrdrmeye yarar. te yandan farkl toplumsal tabakalarn ideallerine, meruiyettaleplerine karlk olarak her toplumda bir deerler-sistemi karmas ortaya kar.Dolaysyla, her toplumda, bir yandan tabakalamann vcut bulduu btn birtoplumsal sistemi merulatrmaya yarayan az-ok ortak-yatay, dier yandan databakalarn kendi konum ve rollerini merulatrmaya yarayan zgl-dikey meruiyetereveleri bulunmakta ve bunlar birbirlerini tamamladklar srece toplumsal sistemilerliini korumaktadr. Bunun giderek siyaset sosyologlarnn ilgisini eken bir konuhaline geldiini sylemek mmkndr(Fave 1980).

Bulgularmza gre, Osmanl gibi tarih imparatorluklarn meruiyet rntleri perspektif sayesinde incelenebilir. Geleneksel dnyada din, meruiyetin temelkayna olduu iin doal olarak ncelikle dinin toplumsal tabakalamann sonucu farklmeruiyet taleplerine nasl karlk verdii inceleme konusu olmutur. H. R.Niebuhr(1987), henz akademik bir disiplin olarak din sosyolojisinin tebellr etmedii

1929 ylnda ilk kez yaynlanan, Hristiyanlktaki mezhepilik(denominationalism)veya frkaclk(secterianism) olarak adlandrlan blnmelerin toplumsal kaynaklarnaratrd nc almasnda konuyu ele almtr. Ona gre Hristiyanln iinde ortayakan farkl mezhepler, dinin, etnik veya ekonomik temelli sosyal tabakalamaya kendiniuyarlama eiliminin rndr. Ortak meruiyet erevesinden honutsuzluunsonucunda ortaya kan frkalar, daha sonra sosyal ve ideolojik olarak meruiyetlerinikabul ettirme mcadelesi iine girmektedirler. Bylece bir yandan toplumsal statleriniykseltmek, dier yandan eitim, sosyalletirme sreleriyle bu zgl din retiyibillurlatrarak sistematik ve srekli hale getirmek suretiyle meruiyet kazanarakfrkadan mezhep yani alternatif bir kilise konumuna ykselmektedirler.1 Bukonudaki ikinci perspektif, S. N. Eisenstadt(1969)n tarih brokratik imparatorluklarnsistemik analizi yoluyla meruiyet mekanizmalarn belirlemeye imkan veren tarihsosyoloji ve siyaset sosyolojisi perspektifidir. nc perspektif ise Amerikal sosyal

psikolog John T. Jost(1994; 2001)in 90l yllarn balarnda gelitirdii sistemmerulatrmas(system justification) teorisidir. Bu teori, insanlarn niin statkoyudesteklemek iin bilisel ve ideolojik emalar gelitirdiini ve bunun zellikle toplumundezavantajl yeleri asndan sosyal ve psikolojik sonularn aratrmay ama edinir.Sosyal-siyasal psikolojik adan toplum ile meruiyet tabakalamas arasndaki ilikiyedaha nce Trke literatrde de dikkat ekilmitir.2

1 Tafsilat iin, Robertson 1970: 117-9. Bu konudaki bir literatr taramas iin, Billings-Scott(1994)2ABDde bakan ve siyasal liderlerin farkl toplumsal kesimlerden ocuklar tarafndan alglannadair yaplan aratrmalar aktardktan sonra Trker Alkan ve Dou Ergil u tespitleri yapyorlar:Bu tartmalardan karlabilecek iki nemli sonu var. Birincisi, snfsal, blgesel, etnik elergznne alnmadan yaplacak genellemeler yanltc olabiliyor. Siyasal rejiminmerulatrlmasnda orta snfn deerleri ve tutumlar nemlidir. Fakat orta snfn meruiyetsimgelerinin tm toplum tarafndan benimsendiini sanmak doru deil. Toplumda, alternatif

veya kar meruiyet kaynaklar ve simgeleri bulunduunu dnmek, bunlar arayp bulmak vedeerlendirmek siyasal bilimciye den nemli grevlerden birisidir. (Alkan-Ergil 1980: 37)


4/36

68

Tarih boyutta farkl meruiyet tabakalarna dikkat eken Weber, hukukunformellemesiyle birlikte meruiyetin de modern ulus-devletinde tekelletiinivarsaymaktadr Oysa sosyo-psikolojik incelemeler, modern dnya gr ve onuntemel siyas birimi ulus-devletinin yakaland krizle birlikte ortaya kan meruiyetkrizinin(Habermas 1976) modern toplumda bir merulatrc sistemlerpazarnn(Berger 1969b: 70 oluumuna yol atn gstermektedir. Meruiyetkavramnn orijinal anlamna bakldnda bunun sebebi daha iyi anlalacaktr.Meruiyet, formel(hukuk-siyas) olarak ksaca, hukuka uygunluk olaraktanmlanabilir. nformel-sosyolojik adan ise kavram(Berger 1969a: 29, 32) sosyalolarak tanmlanm realite ile sosyal olarak nesnelletirilmi bilgi arasndaki uyumeklinde tanmlanabilir. Dier bir adan bunlar, kavramn objektif tanmnsimgelerken, bir de meruiyetin, aktrlerin bunu iselletirmesi anlamnda sbjektifbir boyutu vardr(Zelditch 2001: 27-9) ki bu, zaten Bergerin sosyolojik tanmnda ifadeedilmitir. Bu adan, Deutschun(1970: 13) belirttii gibi meruiyetin belki de en zanlam hakllk(justness)tr.3 Bu manada hakllk, ayn meruiyet erevesine4

referans yapan bireylerin zdelii olarak tanmlayabileceimiz kimlikin temelgereidir. Bunun iindir ki, modern dnyada meruiyet ve kimlik krizleri kolkolagitmektedir.

Peki modern dnyada ta znde hakllk-hukuklik anlamna gelen meruiyetneden krize girmi; daha dorusu kavram, orijinal anlamn nasl kaybetmitir? Bununsebebi, temelde, Batda z ile ekilin birbirinden ayrlmasdr. Yani znde BatdaGreko-Romen dzenin ufulnden sonra, nce, (zsel)adalet ile (ekl)dzen arasnda,daha sonra da tabi ile pozitif hukuk, dier bir deyile hukuk ile yasa arasnda vesonunda da hukuklik(meruiyet) ile yasallk arasnda bir ayrlk ortayakmtr(Tafsilat iin, Coicaud 2002: 18-26). Batda paralanm siyas otorite ve dnyagr sonucu tabi hukuk sayesinde zsel adaleti gerekletirme imkan kalmayncainsanlar, ekl bir adalet, en kt bir dzen bile dzensizlikten iyidir anlayyladevleti yaratma gereini duymulardr. Meruiyeti kendinden menkul

devlet(Leviathan), ahlak ve kltrle memzu tabii hukuk ve adalet ile ban koparm,devlet-kaynakl modern pozitif hukuk, daha dorusu yasa, ok gemeden meruiyetkrizine vcut vermitir. Yani yasallk, hakllka yetmemektedir. Bylece hukuk ileyasa, meruiyet ile yasallk arasndaki a kapatmak iin, Bergerin belirttiizere, alternatif merulatrc sistemler devreye girmektedir; nk hibir insan toplumuu ya da bu ekilde bir merulatrma olmadan varolamaz. Kanaatimizce, moderndnyadaki siyas/sivil toplum, kamusal/zel alan, merkez/evre gibi

3 Bilindii gibi ngilizcede law ile karlanan hukuk kelimesi, Osmanlca hukuk-essiye(temel haklar) deyiminde olduu gibi aslnda hak kelimesinin oulu olarak haklaranlamna gelmektedir. Dolaysyla hakllk kavram, meruiyetin hem formel, hem de informelanlamlarn kapsayan en isabetli tanmdr.4 Bu yaz boyunca kullanacamz, meruiyetin referans erevesi veya ksaca meruiyet

erevesi deyimi, sosyo-politik kredeki pratiklerin hakl olup olmadn gsteren yasal-ideolojik sistem anlamna gelmektedir.


5/36

69

kavramlatrmalar, aslnda, bu krizin ortaya kard farkl meruiyet taleplerine karlkolarak vcuda gelen, geleneksel dnyann farkl meruiyet tabakalarna tekabletmektedir.

Geleneksel ya da modern formlarda meruiyet tabakalamas, bylece, alt vestyapsal boyutlaryla homojen-monistik-holistik toplumsal sistemlerin byyerekheterojen-paral-oulcu hale gelmesiyle ortaya kmaktadr. Gelenekselden modernemeruiyetin evrimi asndan toplumsal birimlerin geliimini

ehir(eski alar)imparatorluk(orta alar)ulus-devleti(yeni alar)

olarak gsterebiliriz. Organik siyas-sosyal birimler olarak ehirlere baktmzda,rnein kadim Yunan sitesinde ehirliler/barbarlar veya ilk dnem slam medinesindeinananlar/inanmayanlar eklinde medeniyet veya inan eksenli piramidaldiyebileceimiz basit bir tabakalama grlmektedir. Oysa ortaalarda zellikle YaknDouda ayr kltr ve medeniyetlerden topluluklarn temasyla toplumsal sistemin

bymesi ve dnmesi sonucu hiyerarik diyebileceimiz bir toplum ve meruiyettabakalamas ortaya kmtr. Bu olgu, aslnda Avrasya temelli tm gelenekselemperyal sistemlerin, balca Roma-Bizans-Sasan mparatorluklarnn karakteristiisaylabilir. rnein, L. Marlow(2002), rafine incelemesinde, Yakn Douda ortaalardaortaya kan sosyal tabakalama olgusunu merulatrmak iin slam alimlerinineitlikiden hiyerarik bir dnya-grne gei sonucunu veren ciddi bir entelektelfaaliyet gsterdiklerini tespit etmektedir.

Bu emperyal sistemlerin, ortaalardan yeni alara geiin yaandmodernlik-ncesi dnemde son ve gelimi rneini oluturan Osmanl mparatorluu,toplum ve meruiyet tabakalamas asndan da ileri bir model oluturmutu. Aslnda A.J. Rieberin(2002) de belirttii gibi, mukayeseli tarih sosyoloji asndanimparatorluklar incelemesi, ulus-devletleri hakkndaki mebzul literatre nispetle oldukabakir bir alan oluturmaktadr. Bu konuda son yllarda nispeten artan bilimsel ilgi de

nemli lde ulus-devletinin tarih miadnn dolmak zere olduu yolundaki yaygnkanaatin eseridir. Oysa tarih sosyolojinin babas M. Weber'in Doulu mparatorluklarhakkndaki incelemeleri, bunlarn toplumsal ve ideolojik tabakalama rntlerihakknda nemli bulgular salayarak ulus-devletinin tarih dinamik vekarakteristiklerinin de daha iyi anlalmasna katkda bulunmutu. . Mardin, 1967dayaynlanan r-ac makalesinde sosyo-ekonomik, altyapsal adan Osmanltabakalama rntsn belirleyen faktrleri incelemiti. Bizim amacmz da bu sosyaltabakalamaya tekabl eden, styapsal, meruiyetin referans ereveleri asndanoluan tabakalama rntsn tasvir etmek. Dolaysyla ksmen inli veslam(Abbasi) mparatorluklar ile mukayeseli olarak Osmanl rneinde konuyu elealan bu almamzn da mukayeseli imparatorluklar incelemeleri literatrne mtevazbir katk yapacan umuyoruz.

Gayemiz, bu meruiyet tabakalamasnn tarih belirleyicileri ile oluumtarzn ve bir yandan kendi arasnda ve te yandan meslek ve toplumsal tabakalama ileetkileim tarzn belirlemektir. Tabakalamann bu iki boyutu arasndaki iliki, aada


6/36

70

vereceimiz stratejik elitist tabakalama kararlar modelinde daha net grlecektir.Bugne kadar eitli aratrmaclar tarafndan yapld gibi, Osmanl sisteminin yapsve ileyii, eitli disiplinler ve kavramlara dayal bak alarndan incelenebilir.Meruluk, siyaset sosyolojisinde sistem analizi denen yaklamda nde gelen birkavram (Vergin 2003: 43) olduu iin, amacmz, bu kavram ekseninde, geni biradan Osmanl sisteminin yaps ve ileyiini incelemek, bu konuda zellikle ekil 2degsterilen bir aklama modeli gelitirmektir. Byle bir merkezi kavram eksenindeOsmanl siyas sisteminin eitli ynleri hakkndaki mevcut bilimsel bulgular gzdengeirmenin yararl olacan dndmzden dolay makalenin kapsam doal olarakgenilemitir. Osmanl meruiyet tabakalamas, bugne kadar genelde kanun-eriatdikotomisi olarak belirtebileceimiz, biraz oryantalist-ilhaml bir ekilde, lehte veyaaleyhte deersel bir yaklamla ele alnmtr. Oysa olgu, byle bir dikotomik emadanok daha karmaktr. Yazda meruiyet tabakalamas nce etnisite, din ve medeniyeteklinde l ve buna bal olarak seklerizm/din ve ortodoksi/heterodoksi ikiliparametreleri asndan incelenmektedir. Buradaki seklerizm, ortodoksi, heterodoksi

gibi kavramlar lafz anlamlarnn tesinde, mukayeseli analiz kolayl asndanWeberyen anlamda ideal tipletirmeler olarak anlalmaldr.

Meruiyet modelinin tarih dinamikleriGeleneksel dnyada sosyal tabakalama, genel olarak, siyaset ekseninde

ynetilenler ve ynetilenler eklinde bir ayrma dayanmaktadr. Elit politikas olarakadlandrdmz, ynetenlerin zorunlu olarak ynetilenler zerinde bir kontrol kurmasgerektii fikrine dayanan geleneksel sistemlere darbe vuran Fransz Devriminden sonraen azndan resmen bu ayrm ortadan kalkt. Ulus-devleti ile karakterize kitle politikasdneminde siyas egemenlik ve iktidar bir btn olarak ulus ad verilen siyas toplumamaledildi. Egemenliin, yani meruiyetin yegane kayna olarak ulus, setii temsilcilervastasyla bu iktidarn kullanmaktadr. Burada devletin iskeletini oluturan brokrasi,yani atanm memurlar, siyasetten farkllam olarak ulus adna seilmi siyas

aktrlerin iradesini uygulamakla ykmldr. Onlar zerk bir siyas irade ve meruiyeterevesine sahip deildir. Gerekletirilen tm siyas ve idar karar ve eylemler,meruiyetin resm ltlerine, yani pozitif hukuka uygun olmaldr.

Oysa elit politikasna dayal geleneksel toplumlarda, bugn brokrasi olarakadlandrdmz ynetici tabaka, temel siyas aktr olarak ilediinden, bu iki tabakayazg, sosyal(sivil) ve siyas(brokratik) olarak adlandrabileceimiz ayr meruiyetereveleri bulunur. Geleneksel sistemlere zg bu ifte-meruiyet olgusu,imparatorluk adn verdiimiz gelimi yaplarda daha da belirgindir. S. N.Eisenstadtn(1969: 24) kavramlatrmasyla tarih brokratik imparatorluklar, bir siyassistem olarak iki ana zellik ile temayz etmektedirler: Bu imparatorluklarda brokrasikurumu giderek siyas sistem iinde ar bamszlk kazanr ve brokrasinin stkademeleri idar olduu kadar temel bir siyas aktr haline gelir.

ncelikle, tarih olarak ok-katl bir meruiyet araynn gerekesi, Osmanlsiyas sisteminin karakteristiklerinde yatmaktadr. Osmanllar niin kompleks bir siyasrejim ve buna uygun bir ideolojik ve kltrel ereve gelitirmek durumunda


7/36

71

kalmlardr? Bunun analizinden nce, modernleme teorilerinde gelitirilen, yneticigruplarn belli bir toplum tasarmna ynelik aldklar karar-tipleri modeline bakmakyararl olacaktr. Burada karar kavram, Osmanl sekinlerinin hedefledikleri sosyo-ekonomik ve kltrel dzenle ilgili yaptklar temel tercihler olarak anlalmaktadr.Burada elit kararlaryla kastedilen elbette modern pozitivist anlamda bir toplumsalmhendislik, mekanistik bir toplum tasavvuru deildir. Osmanl sekinleri, ncelikletabi bir geliim ierisinde kendilerini nemli bir tarih konjonktrde bulmu ve dahasonra aldklar birtakm kararlarla bu geliime belli bir yn vermilerdir.

M. Heperin(1974: 24-7) D. E. Apter(1967) ve S. N. Eisenstadtn(1995: 86-105) kavramlatrmalarn uyarlayarak gelitirdii emaya gre, Osmanl sekinleri iinher biri iki alt-karar tipinden oluan karar tipinden sz edilebilir. Kabaca, birinci tipstratejik kararlar hedeflenen medeniyet dzeni dorultusunda sosyal deiiminboyutlaryla ilgilidir. kinci tip merulatrma kararlar toplum tarafndan kabulamalanan temel normatif dzene(meruiyet erevesi) atfta bulunmaktadr.Merulatrma kararlar, din ve sekler olabilecei gibi, emredici ve esnek de olabilir.

nc olarak tabakalama kararlar ise, sosyo-ekonomik ve normatif-kltrelalanlardan kaynak salamaya ynelik olanlardr. Sosyo-ekonomik yap nesnel bir alanolduundan bu alana dair kararlar, nesnel tabakalama kararlar olarak daanlmaktadr. Bu tabakalama, Osmanlda ynetenler-ynetilenler(asker/reaya)ayrmnn iktisad belirleyicisini oluturan vergi verme balamnda, vergiverenler/vermeyenler olarak belirmektedir. Normatif alana ilikin kararlara da noetiktabakalama kararlar denmektedir. Bu, toplum yelerinin meruiyet erevesine balkimlik edinme srecini hazrlamaktadr. Noetik tabakalama kararlarnn rn eitimsrecinde, farkl tabaka mensuplar bireylere belli bir meruiyet erevesinibenimsemeye ynelik ortak bir siyas kltr ve kimlik kazandrlmaktadr.

1299 ylnda Osmanoullar adndaki bir beylikten bir imparatorlua ykselenOsmanllar, 1453 ylnda stanbulun fethinden sonra, daha byk bir almla,kendilerini Yakn Doudaki btn yatay ve dikey siyas geleneklerin varisi olarak

buldular. Yksek Abbasi hilafetinin varisi bir slam imparatorluu olmann tesinde, III.Romalk konumuna da ykseliyorlard. Aslnda bu onlar iin hem bir avantaj, hem dedezavantaj ve yk anlamna geliyordu. Osmanllar iin sosyo-eko-politik sistemlerininoluturulmasnda tm bu geleneklerin oluturduu zengin birikimden yararlanmaavantajna, bunlar meru klmak iin farkl model ve ereveler gelitirme gibi birdezavantaj elik ediyordu. Byle bir meruiyet aray, bir yandan sosyal formasyonaetki eden farkl geleneklerin, te yandan ynetim altna alnan heterojen kimliklinfuslarn ortaya kard bir zorunluluktu. Yakndan tandklar(Itzkowitz 1980: 101)bni Haldun tarafndan sosyo-tarih dnmlerin temel dinamii olarak belirlenenneseb-sebeb asabiyetinin gereklerinin farknda olan Osmanllar, bu dorultudastratejik kararlar aldlar. Buna gre meruiyet ve kimliin parametresi grlmektedir:Etnisite, din ve medeniyet. Osmanl sultannn yeri ve zaman geldike kullandhakan, padiah, halife(gazi) unvanlar, iktidar merulatrmak iin bavurulan farklotorite kaynaklarna iaret etmektedir(Ayrnt iin, Imber 1995). Ancak Osmanly daieren, Yin-Yang ilkesi(Weber 1951: 28-9) olarak adlandrabileceimiz, dalistik bir


8/36

72

monizm eklindeki diyalektie dayanan geleneksel dnya gr uyarnca bu parametre ikili bir kalba dklmt.5kili kalb, etnisite-medeniyet ve din, dier birdeyile patrimonyal-brokratik ve slam boyutlar olarak ifade edebiliriz. Esasnda bustratejik vizyon, ulus-devletleri dneminde bile Ziya Gkalp tarafndan Trkmilletindenim, slam mmetindenim, Bat medeniyetindenim eklinde bir formlleifade edilmiti.

Bu tarih dinamikler sonucu Osmanllar, tarih siyas sistemler tipolojisi iindezgn bir yere sahip olan hem geleneksel(patrimonyal-slami), hem demodern(brokratik)unsurlarn biletii bir siyas rejim gelitirmilerdir.Patrimonyalizm tartmasnda Osmanlya zellikle atfta bulunan M. Weber, ondan,patrimonyalizmin ar bir rnei olarak bahseder.6 Bu, bir anlamda M. Weberin,Montesquieunun oriental despotismine karlk, oriental feudalism deyimiyleDouya hasrettii bir feodalizm tipini anlatmaktadr.7 Patrimonyal siyas rejimde lkebir byk hane(household) hkmndedir. Hanedan, esas aileyi olutururken, padiah evhalknn ba olarak, Tanr tarafndan kendisine tevdi edilen tebaann geimini salamay

stlenmitir. Resm grevliler de, aile reisi padiahn kullar sfatyla dorudan ona balolarak byk hanenin(royal household) ilerini gren hizmetkarlardurumundadr(Bendix 1973: 100; Findley 1980: 7). Bat feodalizmi ile Doupatrimonyalizmi arasndaki temel fark, Webere gre, siyas erkin eitli birimlerarasnda dalmas ile tek elde toplanmas noktasnda belirmektedir(Bendix 1973: 368).Bat feodalizminde kral ve derebeyleri arasnda blnm siyas erke karlk,patrimonyalizmde bu, merkezde, tek elde toplanmaktadr. Dolaysyla bu, merkez vegeni kapsaml bir idari ve askeri kontrol mekanizmas salayan patrimonyalmemuriyetin geliimi ve siyas otoritenin, ynetici kul zmreye rakip olabilecektoplumsal tabakalar tasfiye abasyla, otokrasi ve mutlakyetle karakterize bir ynetimtarzdr.8 N. Berkese(1978: 23-31) gre de, padiahlk rejimi denebilecek Osmanlsiyas rejiminin en nemli taraf, en stn siyas gcn, toplumdan soyutlanm, hattayabanclatrlm, ne kle ne de serf statsnde olan (devirme)bir kul kitlesinin

desteine dayandrlmasdr. Ona gre, Halifelik ile Sultanlkn birletii bu rejime,teokrasi veya feodalizmden farkl olarak Dou despotizmi denebilir.Halifelik ile Sultanlkn birletii bu rejimin slam temelleri kanaatimizce

slam tarihinin en byk alimi saylan Gazlde bulunabilir(Gencer 2000: 123).Gazlnin, tm slami kurumlarn temsil edildii halifelik kuram, halife, sultan ve biatile halifenin sultan seimini tasdik ettiren ve fetvalar ile eriatn iktidarn salayanulemaeklinde unsur ieriyordu. Halife ve sultan, 1258 ylnda Badatn Moollaradmesinden sonra tek mmet-tek halife idealinin kaybolmas sonucu, Osmanldaslamn ve Mslmanlarn silahl koruyucusu gazi olarak tek bir merciye dnm;

5 rnein . Mardin(1992: 90) de, Osmanl sekinlerinin, standart ikili tabakalama modelineuymayan ekstra unsurlar tasfiye iin youn bir aba gsterdiini syler.6 Weber 1978: I/231-2; nalck 1992: 49.7 Ayrntl bilgi iin, Bendix 1973: 100, 360-81.8 Weber 1978: I/226-41; Bendix 1973: 266, 269.


9/36

73

hilafet yerine temel sosyo-politik ideal olarak gaz kavram ne kmt. eriatniktidarn salayan ulema, Osmanllarda halkn-mmetin iradesinin temsilcisi sfatylameruiyet denetisi ilevini grrken, biat ilemi ise, kanaatimizce, patrimonyal birerevede, zmni bir sosyal szleme ile gerekletirilmiti.

Osmanllarda bu patrimonyal ve slam gibi geleneksel boyutlar yannda,gelimi patrimonyal brokrasi ise, onlara, modern ulus-devletinin nvesini oluturanimperial bir boyut kazandrmaktadr. H. nalcka(1992: 53) gre, Weberinsultanizm ile kastettii Osmanl siyas rejiminin temelini oluturan halifevi siyasorganizasyon, yani Bizantin ve Sasani brokratik gelenekleridir. Weberin moderndevletin temel zellii olarak addettii brokrasi, geleneksel dnyada ran pratiinde engelimi rneini bulmu ve Abbasi ve Byk Seluklu mparatorluu ve AnadoluSeluklular sayesinde Osmanllara intikal etmiti. Bylece devlet hem Sultannahsnda tecessm eden hakk bir kiilik, hem de kapkullar-brokrasinin bekiliiniyapt hkm bir kiilik kazanmtr; ancak son tahlilde siyas meruiyeti sultan temsilettiinden brokratik, tzel boyutun galebesiyle, kiisel devletin Batda olduu gibi,

modern devlete, bir iktidar aygtna dnmesi nleniyordu. Patrimonyalistik meruiyetilikisi, modern devletten olduu kadar feodalizmden de farkldr. Feodalizm savatabecerikli baz kiilerin hakimiyetini anlatrken, patrimonyalizm, otoritesini uygulamakiin memurlara ihtiya duyan bir kiinin hakimiyetini ifade etmektedir. Patrimonyalyneticinin meruiyeti, bir lde tebaasnn rzasna baldr; o, imtiyazl statgruplarna kar kitlelere hitap eder; cengaver-kahraman deil, tebaasnn refahndansorumlu, halknn babas iyi kraldr(Bendix 1973: 365).Bugn bile halk dilindeyaayan devlet baba deyiminde olduu gibi, sultan-tebaa ilikisinin baba-oulilikisine benzetildii Osmanl toplumunda(nalck 1958: 74) meruiyeti hkmdartemsil ediyordu.

Kanun ve merulatrmaTarih iinde Osmanlnn da dahil olduu siyas sistemler gelitike, ynetimin

apnn bymesinden dolay siyas rejimin patrimonyal ve brokratik boyutlararasnda bir eliki ortaya kmakta ve bu olgu, ynetici-elit zmrenin ayr bir meruiyeterevesi gelitirmesine zemin hazrlamaktadr. Basitletirecek olursak bu, gerek/tzelkiilik ayrmnda olduu gibi, patrimonyal ynetimin karakteristii ahslik vebrokratik ynetimin karakteristii gayri ahslik arasndaki bir eliki olarak dagrlebilir. Patrimonyal ynetimde grevliler, otonomiden, Weberyen terimlerasyonel bir grev tanmndan yoksun, sultann ahs hizmetlileri olarak ona tam birsadakatle ykmldrler; dolaysyla zgl bir kimlik ve kltr gelitirmeleri zordur.Ancak ynetilen alan bydke ve idarenin ihtiyalar arttka ortaya kan grevlilereyetki devri zorunluluu, idarenin brokratik ve ademi merkez niteliinipekitirmektedir. Bylece patrimonyal grevliler, sultann ahs hizmetkar olmaktan,devletin memurlar olmaya doru giderler.

Tarihi olarak eitli brokrasi tiplerine karlk gelen siyaset tiplerininemasn kard bir eserinde, M. Hepere(1987: 16-7; 20) gre, sabit devlet normlargrlmedii kiiselci(personalist) siyasette kurumsallama oran dktr; burada,


10/36

74

sivil hizmetliler, daha ok hkmdarn kiisel aralar olarak davranrlar. deolojiksiyasette ise devlet, yneticinin ahsnda kurulmu olsa da, gayri ahs bir ekilde onuda balayan, sabit normlar etrafnda kurumsallamtr; ancak bunun derecesi deiiklkelerin tarih geliimlerine gre deimektedir. deolojik siyasetlerin erken-moderndnemlerinde, patrimonyal grevliler zmresi, rasyonellikten ok yasallkvurgulamalar bakmndan Weberin yasal-ussal brokrasi tipinden ayrlabilecek birmakine brokrasiye dntrlr ki, hkmdarn kendisi, bu makinenin dnda kalr.nalckn da(1997) ifade ettii gibi, kiisel ynetim iaretleri gsteren ilk aamannardndan klasik anda Osmanl siyaseti, geleneksel bir patrimonyalizme dnm,gayri ahs devlet normlar gelimi ve yneticilerin de onlara uymas beklenmitir.Ancak brokratik geliim, Batl ve Doulu siyas rejimlerin orijinal kompozisyonlarzerindeki etkileri asndan zt deerlendirmelere konu olmutur. Erken dnem Avrupatarihileri tarafndan modern devletin geliimine bir kant olarak olumlu adandeerlendirilen brokratik geliim, Osmanlda zellikle merkez yazc brokrasiningeliimi, bir k alameti olarak alnmtr(Faroqhi 2000: 554; ayrca Lybyer 1966:

38). nk bylece nefs-i ntqa (Berkes 1978: 113)sfatyla ahsnda patrimonyalmeruiyeti temsil eden sultann roln tehlikeye dren bir gelimeyle rejimin orijinalterkibi bozulmakta, brokratik nitelik patrimonyalizme ar basmaktadr.

Ancak brokratikleme, patrimonyal hanenin bymesinin kanlmazsonucudur. Weberin(Bendix 1973: 345) de gzlemledii gibi, patrimonyal grevlilerinsays arttka, bir tepe grevlinin nezareti altnda merkez grev birimleri oluturmazarureti hasl olur. Nitekim Abbasi hilafetinde grlen veziriazam makam(vezret)slam lkeleri dnda bile yaygnlamt. Bylece patrimonyal yneticiler mzmin birikilem karsnda kalrlar. Byle bir tepe grevlinin yokluu rejimin zlmesini getirmetehlikesi tarken, onun varl da, kendi niha otoritesini tehdit edebilir. Osmanllardavezirlik makamnn isminde deiime yol aan bu riskli dnm, Kanuni zamanndagereklemitir. Osmanl siyas sisteminde padiah, yasama, yrtme ve yarg diyebilinen kuvvetin de badr. rnein kadlar, yetkilerini yargnn ba olarak

eyhlislamdan deil, sultandan alrlar. Yrtmenin ba da bizzat sultandr; AhmedCevdet Paann(Meri 1979: 104) deyiiyle, padiah, hkmet ilerinin grlmesinebizzat nasb- nefs-i ihtimam eder. Ancak mrnn sonlarna doru kann- kadmemuhalefetle hasodababrahim Aay defaten sadaret makamna getiren (Meri 1979:104) padiah, bizzat Divanda bulunma adetini kaldrarak ve brahim Paay yrtmeninba haline getirerek nefs-i ntqa roln kaybetmi oluyordu.9 Sadrazam, padiahnyerine yrtmenin ba olma konumuna getii halde, yargnn ba olma rolnpadiaha brakan eyhlislam, politik bir inisiyatif tamaktan uzaktr(nalck 1997:94)). Sonu, Osmanl siyas ve idar rejiminin ideolojik siyaset ynndemodernlemeye balamasdr ki bu modernleme, Koi Bey gibi slahat layihaclarnn

9 Mustafa Nuri Paa(1327: I/115), Osmanl kurumlar tarihi asndan nemli kroniinde, buhadiseyi, kelime anlamnca Padiaha yardmclk ifade eden vezret(hamallk) makamndan

sadrete gei asndan dnm noktas sayar ve bundan byle veziriazamlara, sadrazam vevekl-i mutlak ve daha sonralar shib-i devlet denmeye baladn belirtir.


11/36

75

vurgulad zere geleneksel Osmanl sisteminin yozlamas demektir. C. Fleischer(1986) Mustafa l hakkndaki monografisinde, mparatorluun giderek byyen idarve mal ihtiyalarn karlamak iin XVI. yzyln sonlarnda brokrasinin kanunbilinciyle uzmanlama ve zerklemesi ynndeki geliimin hzlandnsavunmaktadr. H. nalck(1998: 115) ise bu iddiaya itiraz etmektedir.

Brokrasinin zerklemesi ynndeki bu gelime, ifte-meruiyet ve kimlikolgusunun da belirginlemesi demektir. Bu olgu, Osmanl siyas sisteminin yukardaaklanan patrimonyal/emperyal ve slam niteliklerini temsil eden ynetici gruplarnformasyonuna yakndan bakldnda daha iyi kavranacaktr. Nispeten modern dnemsnflandrmalarna gre Osmanl ynetici kadrosu drt gruptan oluuyordu: Seyfiye,ilmiye, kalemiye ve mlkiye. (Findley 1980: 15, 43). Ancak Lybyer(1966: 36) gibi ncbaz Batl aratrmaclar, geleneksel dalizm uyarnca bu snflar, idar-askerkesimden oluan ynetici kurum ve ilmiyeden oluan din kurum olarak iki anakategoriye ayrmtr. O, Batl literatrde bu ifte-meruiyet olgusunu belki de ilk tespit

edenlerden biriydi. Ona gre(1966: 36) aralarnda tam bir tekabl olmasa da bu ikikurum Batdaki Devlet ve Kilisenin karl olarak dnlebilirdi. Ancak bu gruplariin ehl-i rf ve ehl-i er etiketlerinin kullanld Osmanl gelenei asndan bu,pek de orijinal bir tasnif saylamazd(ekil 1). Ehl-i rf tabiri, zamanla tm idarzmreyi ifade etmek iin kullanlsa da, esasnda, kanundan ok nizam10 denen rutinidar tedbirlerle bir bakma belediye bakanl ilevi gren ihtisap aalarnkapsyordu.11 Yerli halktan gelen ve adalet ve eitim alanlarnda ilev gren mderris,mft, imam, kad, kazasker, nakibl-eraf gibi grevlilerden oluan ehl-i er-dinkurum, mparatorlua slam gelenek asndan meruiyet salyordu. Devirme yaniHristiyan kkenli idar ve asker memurlardan oluan Padiahn kullar statsndekiehl-i rf-ynetici kurum ise, imparatorluun esas yrtme mekanizmasn oluturuyor vesekler bir meruiyet erevesine dayanyordu(Findley 1980: 11). Osmanllar OrtaAsya kkenli Mool kanunlarn emperyal slam gelenein edeb tarzyla birletirerek

mparatorluk ynetimine sekler bir meruiyet erevesi salamt. Osmanl meruiyetemasna gre, ulemann temsilcisi eyhlislam, ynetenler ile ynetilenler arasndaarac olarak slam temelli sivil/sosyal meruiyeti denetlerken, padiah, nefs-i ntkarolyle dar planda, ynetici zmreler arasnda sekler nitelikli siyas/brokratikmeruiyeti, geni planda ise niha olarak mparatorluun etnik, din ve kozmopoliteksenli ok-katl meruiyet ve kimliklerini temsil ediyordu(Ayrnt iin, Imber 1995).

10 Aslnda Osmanlda eriat, kanun ve nizam olarak norm tr vard(Tafsilat iin, Pakaln1993: III/341). Bunun ifadesini, Nbnin iirlerinde de buluruz: Biri tur-y dil-r biri

fermn- mnf/Biri er biri knn biri nazm- alem Yorulmaz 1996: 297.11 Pakaln 1993: I/510. Dier taraftan Halil nalck, geleneksel Osmanl siyas literatrndeynetici gruplardan nce ehl-i seyf, ardndan da ehl-i ilmin zikredildiini, ehl-i kalemin bunlarage tarihlerde eklenmeye baladn belirtmektedir. Nitekim Koi Bey(1998: 14) de ayn ekilde,

neredeyse eletirisinin tamamn kendilerine hasrettii layihasnda, ehl-i ilm ve seyfin yannda ehl-i kalemden bahsetmez.


12/36

76

ekil 1.Osmanl mparatorluu

/\Asker Reaya

/\Ynetenler Ynetilenler

/\ /\Ehl-i er Ehl-i rf Bery Rey

Bu ema, modern hukuktaki ana taksime bakarak daha iyi anlalabilir. Devletyerine ehir esprisine dayal geleneksel dnyada, rnein Yunan polisinde veya slammedinesinde zel ve kamusal alan ve dolaysyla zel/kamu hukuku ayrm grlmez.

Ancak Roma, Bizans, Sasan, Abbas ve Osmanl gibi modern devletin nvesinioluturan medeniyetsel, emperyal sistemlerde bu ayrm ortaya kar. Bu ayrmmuvacehesinde Osmanl hukuku ikili bir yap arzediyordu: eri/rf-sultan hukukveya eriat/kanun.12 Osmanl sivil toplumu olarak adlandrabileceimiz kesimde slamhukuku asndan genel anlamda zel hukuka tekabl eden muamelt, eri hukuktarafndan dzenlenirken, Osmanl resm toplumu olarak adlandrabileceimizkesimde kamu hukukuna tekabl eden ukbt ise, Tursun Bey gibi aydnlar tarafndanyasa- padih kategorisiyle gerekelendirilen, sultann yetki alanna braklankanunlar, yani rf hukuk ile dzenleniyordu.13 Birinci kka giren muamelatta, erhukuk dzenleme iin brhm Halebnin Mlteqal-Ebhur adl eseri resm hukukkodu olarak esas alnmt.14 kinci alanda ise Ftihin kannnmeleri(nalck 1996:327) ile balayan kapsaml bir kannnmeler corpusu oluturulmutur. zellikle(cezalar, arazi, fiyatlar, vergiler, para gibi konularda) siyas ve iktisad hayat dzenleyen

Osmanl kanunnamelerinin, eriattan bamsz olarak tamamyla pratik,sekler(dnyevi) mlahazalardan kaynakland tezi yaygnlk kazanmtr.15 Osmanlsultanlarnn meruiyetini Weberyen geleneksel otorite tipine dayandran N.Vergin(2003: 61-3) ise, kanun/eriat dalizmini, yukarda belirtilen, stratejik ve

12 Gibb 1963: 1/23. Yukarda belirtildii gibi daha da detaya inildiindeeriat ve kanununyanndabir de rutin idari tedbirler anlamna gelen nizam vard. Osman Nuri Erginden naklen bunlarnarasndaki farklarn izah iin bak. Pakaln 1993: III/341.13nalck 1996: 319-42; 1997: 68; Gibb 1963: I/19-25.14Lybyer 1966: 155; Cin 1990: 1/ 93, 143. Eserin, yabanc gzlemcilerin tankln da ierensosyolojik arlkl bir deerlendirmesi iin, Timur 1986: 61-4.15 Bu konuda ayrntl bilgi iin, Akgndz 1997. F. Kprl(1983: 3-35) ise rf hukuku, slamamme hukukundan ayr bir Trk amme hukuku olarak tanmlamaktadr. .L. Barkann gr deayn dorultudadr(Aktaran, Vergin 2000: 112). Dier taraftan, rf hukukun zerkliini savunan

Kprl ile onun er hukuka tabiiyetini savunan Akgndz gibi aratrmaclarn benimsedii ikiyaklamn da eletirisi iin, Hassan 2001: 159-242.


13/36

77

merulatrma kararlar modelinde olduu gibi, Osmanl elitlerinin belli bir tarihkonjonktrde yeni bir gelenek balatmalar olarak almaktadr.

Meruiyet kavramnn soyaacna inme, Osmanl hukuk dzeni hakkndaki buksmen oryantalist-ilhaml dikotomik perspektifin revizyonunda bize yardmc olacaktr.N. Berkesin(1984: 28) belirttii gibi, bugnk Trkeyi kullananlar bu kavramnorijinal anlamn unutmulardr.16 Hakllkn esas karl er iken, meru, eriatauygunlatrlm anlamna gelmektedir. Bu, kavramsal olarak, eriatn tam hakimiyetiolmasa da nihai anlamda belirleyiciliini gstermektedir. Tarih olarak slam davasnnbayraktarl misyonuyla kurulmu ve gelimi Osmanl mparatorluunda eriat, temelresm hukuktu.17 yle ki, ferd olarak Osmanl sultanlar bile er zel hukukhkmlerine tabiydi(nalck 1997: 75). Bu konuda Fatih Sultan Mehmedin yanllklaelini kestirdii bir Rum mimarn affyla ancak kadnn ksas hkmnden kurtulduu,klasik dnem Osmanl slam adaletine dair bir efsane gibi anlatlr. eriat, asl iken,kanun, adeta kerhen benimsenen, feodal-vari emperyal sistemin gerektirdii bir arzkategori olarak alnmtr. Nitekim bu bilin, baz Osmanl padiahlarn, kanun lafznn

eriatile birlikte zikredilmesini yasaklamaya kadar gtrmt.18kincisi, eriat kavramn dorudan slam hukuku olarak tanmlamak eksik

olacakt.19 Bu, hem hukkullah(Allahn haklar) hem hukkul-ibd(kullarn haklar)dzenleyen genel ilah emir ve yasaklar manzumesi olarak ahlak ile iie gemi ideal,tabii hukuku temsil ederken, fkh, slamn pozitif hukuk boyutunu oluturuyordu.Dolaysyla ictihada dayal herhangi bir hkm, bir anlamda zaten mer, yani eriatauygunlatrlm demekti. Dier mezheplere gre Hanefilik, zellikle aile maslahatn

16Alman bilginleri(Richter 1989; 1995) begriffsgeschichte(kavram tarihi) yaklamyla dncetarihi incelemelerinde sosyolojik bir r amlardr. Bu konuda biz maalesef, ngilizcede TheOxford English Dictionary gibi, kavramlarn douunu ve tarih geliimini saptayan, farklasrlarda insanlara ne ifade ettiini gsteren, kavram analizinde byk bir yardm salayacak tarihgelimeye dayal Trke szlklerden yoksunuz.17

Konunun yetkin uzman Ali Fuat Bagile(1940: 63; 1960: 73) gre, Osmanl Devletinin esaskanunu eriat ve devlet prensibi de saltanat olmutur. Kuruluundan son gnlerine kadar devletinhususi hukuku gibi, mme hukuku da ruhunda ve esasnda slam kalmtr. Kanun-eriatdikotomisi yaklamn benimseyen N. Berkese(1984: 28) gre ise Osmanl mme hukukundakihibir yann eriat kurallarndan kt sylenemez. Ona gre eriat kurallar, bir takm hukukikurgularla yalnzca bir merulatrma arac olarak kullanlmtr.18 Osman Nuri Ergin(1995: I/544), Osmanl padiahlarnn e hassasiyeti hakknda u notuverir: Kaffe-i mur ve muamelatn eri .e tevfik etmek daiyesinde olduklar ifadelerindenanlalan padiahlarmz, sdar ettikleri her ferman veya ahkamda eriatten bahsetmeyi ihmaletmemilerdir. Hatta bu gibi hususatta kanun tabirinin kullanlmamasn emreden

padiahlarmza da tesadf edilmektedir. Ezcmle Sultan Mustafa Han- Saninin 1107 senesindesadaret kaymakamna hitaben sdar ettii, sureti atide muharrer hkmde badema evamir vemuharreratta mnhasran eriat lafz kullanlarak kanun kelimesinin eriat lafzyla birlikte iradedilmemesi emrolunmaktadr.19 Imber 1997: 30. eriat ve fkhn anlamlar hakknda A. F. Bagilin(1960: 71-2) verdii izahat ta

olduka isabetli ve doyurucudur Maalesef onun bu konu hakkndaki vukufunu, gnmzilahiyatlarnda bile bulmak zordur.


14/36

78

ilgilendiren talak gibi konularda hiyel(Imber 1997: 34, 145)ile temayz ederken,Ebus-Suud gibi Osmanl fakihleri hikmet-i hkmet asndan, avami tabirle kitabnauydurma20 konusunda daha da ileriye gitmiti. Bunun en belirgin rnei tarmarazilerindeki miri mlkiyet formldr. Miras konusundaki er hkmlerintatbikinin yol at arazi mlkiyetinin paralanmas olgusu, eri olmayan bir yolatevessl ederek deil, soyut hkmet mlkiyeti (raqabe, miri mlkiyet) ile nleniyor,bylece Osmanl siyasi, iktisadi ve sosyal dzeninin belkemiini oluturan tmarrejiminin baaryla uygulanma imkan douyordu(Imber 1997: 123). Osmanl gibi birslam mparatorluunda geerli kanun dzenlemeler, teorik olarak eriata aykrolamayacandan, altn dnemin eyhlislam verdii fetvalar ile sultan kanunlarmerulatrma, eriata uygun hale getirme asndan temel fonksiyonu grmt(Imber1997: 24, 40, 51, 82, 136, 269-72). Bu kez, rf/sultan hukuk, tr(nalck 1997: 70)veya yas- padiahden ok slam hukuk usulnde geerli rf, maslahat ve ull-emrin yetkisi kategorisi iinde gerekelendirilmitir. Ebus-Suud, bylece kanunu eriatatabi klma asndan temel ereveyi izmiti. Daha sonraki dnemlerde bu iki hukuk

kategorisi arasnda ortaya kan gerilimin, yani meruiyet krizinin sebebi ise,mparatorluktaki zlmeyle birlikte brokratik boyutun geleneksel olana ar basmasve bir yandan yneticiler katnda slam duyarln azalrken, dier yandan da Ebus-Suud ayarnda merulatrma kapasitesine sahip alimler neslinin kesilmesiydi.

Din devletin gerek anlamGirite belirlediimiz karar-tiplerini hatrlayacak olursak, Osmanllar bataki

stratejik kararlar dorultusunda gelien kompleks siyas sistem iin iki-katlmerulatrma ynnde karar almlard. Bunu Nasrddin Ts gibi filozoflarngelitirdii Hint kozmogonisine dayal hiyerarik bir dnya gr uyarnca toplumueitli alardan tabakalara ayrma sreci izledi. Osmanl toplumu, sultann beratylavergi vermeyenler/verenlerin karl ynetenler-ynetilenler(asker/reaya) eklindeiki ana tabakaya ayrlmt(nalck 1964: 44; 1997: 68). Merulatrma kararlar

dorultusunda belirlenen noetik tabakalama kararlar ise, zgl eitimler sayesindeynetici ve din kurum yelerine ayr hukuk ereveleri benimsetmeye ynelik bir siyaskltr, yani kimlik kazandrmay amalamaktadr. Merkez yazc brokrasininyetitirildii saray okulu Enderun mektebi ile imparatorluun adalet ve eitimalanlarnda i gren ulemann yetitirildii medrese, noetik tabakalama srecininodaklarn oluturmaktadr.

Padiahn kullar olarak Hristiyan kkenli ocuklar kalemiye snfna yetitirenEnderun mektebi hakknda Batl literatrde belki de tek monografinin sahibi B.

20 Vergin 2003: 63 ve Oktay 1998: 69. Ona gre, Osmanlda hukuk, iktidar bata olmak zere fiilisiyas pratikleri, hatta emrivakileri sonradan meru klmak eklinde a posteriorik bir tarzdailemektedir ve bu adan ulemaya temel bir rol dmektedir. Pragmatizm ile meruiyet gibi ikitemel ilkeyi benimseyen Osmanl insan asndan bunu makul karlayabiliriz. Dier taraftan

slam hukukunu teori ile pratik arasndaki akla tanmlamak, ksmen, eriat ile fkh arasndakinans gzard eden oryantalist yaklamn etkisinin sonucudur.


15/36

79

Millerin(1941: 10-20) bu mektep ile gerek Bizansl emsali, gerekse de Nizamiyemedreseleri arasnda dinamikleri, yap ve misyonlar asndan yapt mukayesenemlidir. Osmanl zerindeki tartmal Bizans etkisi, ona gre, bu okulun dinamikleriasndan da geerliydi. Bizansllar, Enderun Mektebi gibi, bir liyakat sisteminindemokratik temelinde hkmetin ihtiya duyduu brokratlar yetitirmek zere devlet-destekli ve tamamyla sekler nitelikte bir hkmet okulu kurmulard. Entelektel,meslek ve fiziksel eitimi kapsayan her iki okulun mfredatnda da vurgu, hukuk vezellikle beer bilimler zerineydi. slam bir kltr de verilmekle birlikte arlk,sekler bir siyas kltr temsil eden ran kkenli edeb tarzndadr(Lapidus 1991:91-3). Geleneksel dnyada hayat bilgisi ve tarz eklinde geni bir tazammun tayanedeb(Khalidi 1996: 83-130; Bonebakker 1990) kavramnn bugn iin drt anlamayrdedilebilir. Birincisi, grg, ikincisi bunu kazanma sreci(terbiye-tedib), ncsedebiyat ve drdncs de liberal arts kategorisine de sokulabilecek genel,ansiklopedik bir kltr ki bunlarn hepsi hayat bilgisi ve tarz kavramyla zetlenebilir.

Zamanla dbl-mlk vel-vzer(kral ve vezirlerin tarz) adyla

zelletirilen ran kkenli bu literatr, lider ve brokratlar iin hkmet ve idare sanatkonusunda pratik birer rehber niteliindeydi. Douda nasihatname veya siyasetname,Batda ise mirror-for-princes adyla da bilinen bu literatr, kiilerden ok kurumsalladayal modern mekanik dnya grn yanstan iyi ynetimden ok iyi yneticiyihedefleyen geleneksel dnya grnn bir rn ve haddini bilme/bildirme eklindezetleyebileceimiz bir toplum ve siyaset ethosunun bileimiydi. Batda Aristo ilebalayan ahlakn bir trevi siyaset anlayna son veren, siyaseti deerden arndranMachiavellinin gelitirdii reelpolitik, g dengesi ve hikmet-i hkmet kavramlar,Yakn Douda eskiden beri edeb kltrnn ana temalarn oluturuyordu.Machiavellideki Doulu edeb literatrnn etkisi hakknda bir aratrma yaplpyaplmadn bilmiyoruz ama XIX. asrda Msrda hakim olan nl derebeyi KavalalMehmed Ali Paann kendisi iin zel olarak yaptrd Prens tercmesinin balarnabir gz attktan sonra devamn okumaktan istina ettiini biliyoruz. Genel anlamda

edebten dbl-mlk vel-vzerya geite olduu gibi, ehirin imparatorlukadnmesiyle birlikte hikmet-i ameliyenin de ierii deimi; Aristoda holistik birahlakn paras olan siyaset, db literatrnde ve Machiavellian izgide zerk birstat kazanm, kendine zg dinamikleri, ilkeleri olan bir alan haline gelmitir.

slam-ncesi ve sonras dnemleriyle Yakn Douda, Batda olduu gibi, yenibir dnya dzeni kurmaya ynelik speklatif, kapsaml bir siyas dnce yerinegrlen, siyas kltrdr. Kamu dzeninin devam asndan siyasetin objektif,pragmatik birtakm kurallar vardr. Nitekim bu, ilgili literatrde, modern anlamdakurgusal olmaktan ok, SadininBostan ve Glistan gibi, yaanm yklere dayalbelgesel diyebileceimiz bir edeb formda anlatlmaktadr. Roma kkenli bir reelpolitikanlaynn uzants bl ve ynet, amalar, aralar mbah klar gibi gelenekselahlakla uzlamas zor birtakm dsturlar, Osmanldan Trkiyeye siyas kltrn nemlibir boyutunu oluturmutur. db kltr slam deerlerle tezada dse bile, aslzenginlii, siyasetin doas ve mlkn bekas asndan, ulema iindeki ifadede


16/36

80

oturmuluu savunanlar(purists) tarafndan bile kanlmaz grlmtr(Findley 1980:11).

Bu, ksmen elikili boyutlar aslnda, geleneksel Osmanl siyas kltrnde din devlet ikizlii olarak ifadesini bulmutur. Ancak biz daha nce orijinal kaynaklarainerek bu kavramlarn aslnda, diyanet ve hamet eklinde, hkmdara ait kiiselvasflar anlamna geldiini gstererek, din ve devlet kurumlar eklindeki telakkiyedayanan modern anakronizme dikkat ekmitik(Gencer 2000: 111). Platonik geleneiizleyen Farabnin hkmdarn donanmas gereken vasflar olarak belirledii hikmet adaletin yerini, Gazal sonras gelenekte din devlet almt. nk yukarda dadeindiimiz gibi, zellikle Abbas dneminde belirginleen, slamda otoritenin teorikve pratik boyutlar, yani zayf halifeler ile gl sultanlar arasndaki atlak sonucubeliren uzlatrma-meruiyet aray, Gazalyi hikmet ve adalet yerine din devleteklinde bir formle gtrmt. Gazal, el-Iqtisd gibi dikey boyutlu ilm geleneitemsil eden eserlerinde formel, slam-hukuk kaynaklar asndan otoriteyi tanmlarken,et-Tibrul-Mesbk gibi yatay-edeb gelenei iindeki eserlerinde de otoritenin din

devlet teveman gibi siyas kltr boyutunu ilemitir.Osmanlda varlklarn mlkn varlyla zdeletiren ehl-i kalemin

(brokratlar) varlk sebebi, bizzat mlkn, yani bugnk anlamda devletinyaatlmasdr. Kalemiye adaylar olanlar, Enderun mektebinde her trl metafizikmlahazadan veya nefsan kaygdan azade, sadece padiah efendisine ve onun mlkneen iyi hizmeti sunmaya ynelik bir edeble yetitirilmektedir. Osmanl yneticikurumu mensubu elebilerin dillere destan zarafeti(Miller 1941: 94), emperyal vemedeniyetsel boyutlara sahip byle bir sadakat ve hizmet ethosunun gereidir. Birimparatorluk yaps ve vizyonu iinde ama, edebin geni anlamyla hem dilsel (yazl veszl), hem de davransal ifade tarznda(slup) zarafeti yakalamakt. Snfn adn aldkalem kavramndan da anlalaca gibi, yazma(correspondence) merkezibrokrasinin temel ilevini oluturuyordu(nalck 1997: 100). Bu sebeple slubu beyan,ayniyle insan sznden de anlalaca gibi, in-yaz slubu insann kiiliinin aynas

olarak alnm ve zarafet bu iki boyutu kapsayan bir btnlk iinde dnlmtr.Bu adan Enderun eitimi, M. Weberin(1951: 126; Bendix 1973: 365) tespitettii, tarihte patrimonyal idari hizmete hazrlk iin gelitirilen eitim trnden enok inli deba(literati) eitimine uymaktadr. inli brokratlarn tamamyla politiknitelik tayan edebiyat eitimi, Hindistan, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamdaki eitimgelenekleriyle bu edeb karakteri dolaysyla buluuyordu.21 Brokrasideki yaz ilevininneminden dolay deba iin deer tayan beceri, konumak deil, sanatsal olarakokumak ve yazmak idi(Weber 1951: 124-6). Konumak tamamyla avama zg birhusus olarak grlyordu. rencilere susmay retmekle balayan (Lybyer 1966: 78)Enderunun mfredatnda da Arap ve zellikle Fars dili ve edebiyat eitimi, sarf, nahiv,

21 Max Webere (1951: 121-2) gre bu tr geleneklerde eitimin edeb bir karakter tamasnnsebebi, onun tamamyla meslek olarak kutsal kitap incelemesi iin edeb eitim alm Brahman,

Haham, ruhban, kei ve alimler gibi din temsilcilerin elinde olmasdr. Nitekim scribe(katipbrokrat) kelimesi, scripture(kutsal kitap)dan gelmektedir.


17/36

81

belagat, ina ve iir nemli bir yer tutuyordu(Miller 1941: 94). M. G. S.Hodgsonn(1974: III/123) belirttii zere, btn Trk ynetimli toplumlarda olduugibi Osmanlda da Fars kltr baskn durumdayd. Ancak Kim rendi Faris, gittidinin yars gibi szlerden de anlalaca gibi, sekler karakterinden dolay ulematarafndan iyi gzle baklmayan Farsa, medreselerde yasakland iin, saray okuluyannda tekkelerde retiliyordu(nalck 1997: 201).

Din aristokrasi dndaki halk(lay) kesiminden gelen ve sekler bir eitimleyetien inli deba, kutsal ve zorunlu bir varlk olarak devleti veri alm, hikmet-ihkmet, resm grev ve kamu maslahat gibi kavramlar gelitirmiti. inli deba,devletin doru idaresi iin gelitirdii pratik ilkelerle zamanla oluturulan geleneintemsilcileri haline geldi(Weber 1951: 111-3). Enderun mektebinde de inli debayauygulanan mfredatta olduu gibi mantk, matematik, fizik ve felsefe gibi entelekteldisiplinler retilmiyordu(Miller 1941: 95). Zira hkmet idaresi ve bylece sosyo-politik dzenin srdrlmesi gibi tamamyla pragmatik bir kaygyla hareket eden inlideba, aynen Osmanlda olduu gibi, bu tr niha problemlerin zmne ynelik

speklatif-entelektel uralar bidat tehlikesinden dolay verimsiz grerekreddetmiti(Weber 1951: 127). inde allagelmi anlamda bir din kavram olmadiin deba, mistik-akn-bysel nitelikli popler inanlar elimine ederek formel verasyonel-sekler nitelikli Konfysn retilerini bir resmi mezhep haline getirdi. Bu,bireyler tarafndan kozmik ve toplumsal dzene uyumu, dolaysyla meruiyet vesosyo-politik istikrar salamak iin formle edilmi, toplumun ana ktlesi tarafndanbenimsenen ortodoks(snn) inanc temsil ediyordu(Weber 1951: 143, 152-3). Tarihtekisiyas sistemlere sosyolojik olarak bakldnda ortodoksi, rasyonalite, meruiyet,otorite, gelenek, medeniyet ve dzen arasnda zincirleme bir iliki olduu grlyordu.Nitekim M. Weberin dikkatle inceledii gibi, Konfyanizm-Taoizm veya ortodoksi ileheterodoksi arasndaki mcadele sreci, in mparatorluundaki sosyo-politik glerarasndaki mcadeleden kaynaklanan yapsal dnmler srecine paralel bir seyirizlemitir. Weberin yapt gibi Bat dnyasna zg Katolik ve Protestanlk odakl bir

din sosyolojisi incelemesi bu konuda in rneiyle ilgin bir mukayeseye imkanvermektedir.Bylece ortodoksi, zellikle emperyal siyas sistemlerin istikrar asndan

merkez bir kavram olarak belirmektedir. Osmanllarn sofistike, ift-katl meruiyetformlasyonu, aslnda bu konuda Ortadou-slam tarihindeki olumlu ve olumsuztecrbeler birikiminden szlmt. Osmanl otoriteleri zellikle Abbasimparatorluunun yakaland meruiyet krizinden gereken ders ve tedbirleri almlard.slamn parlak altn alarn simgeleyen Abbasi mparatorluu, eitli kadim ve zenginmedeniyetlerin kavak noktasnda bulunmasndan dolay yakalad kltrel almimkanlar sayesinde ar bir zgven gelitirmi ve kozmopolitan bir vizyonlaheterodoks rasyonalist Mutezileyi resmen benimseyerek, elit ve kitleye ynelikheterodoks ve ortodoks, dier bir deyile sekler ve din meruiyet ereveleri arasndabir ayrma gitmeyi ihmal etmiti. Ayrca hem dini ve hem dnyev otoriteyi temsiliddiasnda bulunan Abbasi halifeleri, ortodoksinin ve din meruiyet/otoritenin temsilcisiulemay merkezden dlamt. Bunun yol at vahim meruiyet krizi ve siyas zlme


18/36

82

ise slam topluluunun geleceini tehlikeye atmt(Lapidus 1991: 122-5). Heterodoksikaynakl meruiyet krizi asndan XVI. asrn balarnda tarih sahnesine kan Safev veHind-Mool mparatorluklarnn kaderleri de Abbasininkinden pek farklolmayacakt(Hodgson 1974: III/105; Lapidus 1991: 461).

Ancak Osmanl becerikli, sofistike meruiyet formlyle ayn akbeteuramaktan kurtuldu. Byk ve Anadolu Seluklular ile balatlan meruiyet krizinintelafisine ynelik rejimin geliimini tamamlad. Yukarda belirttiimiz gibi, slamtarihinde teori ile pratik, yani ideal btncl otorite ile fiili iktidar oda arasndaki agidermeyi amalayan Gazlnin forml dorultusunda halife-gazi ile ulema, yani dinve dnyev otoriteler arasnda bir egdm saland. Ulema, din otoritenin temsilcisisfatyla hkmet mekanizmasnn bir bileeni haline gelerek meruiyetin snrlarnbelirledi. zellikle Yavuz Selimin ftuhatndan sonra slam rengi arlk kazananOsmanl mparatorluunda, inde Konfyanizm gibi, dzen asndan snnslaminanc, resm ideoloji olarak benimsendi. Snnslam, hem bery22 adn alan ehirliMslman evrenin, hem de merkezdeki ulemann(ekil 2), daha dorusu merkez ile

evre arasndaki snr izgisi zerinde yer alan(Mardin 1992: 40) ve ynetenler ileynetilenler arasnda arac olarak slam nitelikli sivil/sosyal meruiyeti denetleyendini kurumun meruiyet erevesini oluturuyordu. te yandan merkezdeki yneticikurumun meruiyet erevesini ise sekler nitelikte kanunlar oluturuyordu. Enderunmektebinde kalemiye adaylar, entelektel olarak aldklar slam ve edeb bir kltrnyannda, Kanunnameleri de dikkatle inceliyorlard(Lybyer 1966: 77).

Bu adan Osmanlnn gelitirdii bu sekler/din ifte meruiyet modelinin, birmukayese yaplacak olursa, hem in, hem de Abbasi mparatorluundan farkl olduugrlmektedir. Bir aile modeline gre rgtlenen inde nispeten yekpare sosyo-ideolojik yapdan dolay kutsal/sekler hukuk, dier bir ifadeyle tabii/pozitif hukukgerilimi grlmez. inli patrimonyal kadlar tedvin edilmi genel, soyut kurallara gredeil, teaml ve insaf(equity) esaslarnca mterek hukuka gre yarg yapyorlard. Busebeple inli deba, Osmanldaki hem ynetici, hem din kurumun karl olarak

Konfyanizme dayal ortodoksi ve meruiyetin tek temsilcisiydi. Nitekim imtiyazl birstat grubu olarak deba, Osmanlda kalemiye ve ilmiyeye(Mardin 1992: 92) verilenimtiyazlarn btnne sahipti(Weber 1951: 129; 147-150). Abbasi mparatorluunda iseresmen sekler ve heterodoks bir yasal-ideolojik ereve benimsenerek elit ve kitleyeynelik meruiyet kreleri ayrtrlmamt. Fatih Sultan Mehmed ise stanbulunfethinden sonra Abbasi-benzeri bir medeniyet vizyonuyla, kozmopolitist bir yaklamlamparatorluu yeniden yaplandrmaya yneldi. Fatih, bir yandan rf kanunlar tedvinederek mparatorluu sekler bir yasal temel salarken(nalck 1996: 126), te yandanBadat saraynda olduu gibi, antik Yunan medeniyeti eksenli kozmopolitist bir anlay,gerek Enderun mektebinin, gerekse de medresenin mfredatna ve saray kltrne

22 Osmanl tebaas iin genelde rey kavram kullanlmakla birlikte, Koi Beyde(1998: 13, 15)olduu gibi bu kavram, zelde Mslman olmayan zimm kesim, yani hara denen vergi kar l

askerlik hizmetinden muaf olan tebaaya iaret ederken, Mslman tebaaya Arapada halk,insanlar anlamna gelen bery denmektedir(ekil 1).


19/36

83

yanstt. Orijinal Batl kaynaklara dayanarak onun devrini bir tr Rnesans olaraknitelendiren Miller(1941: 42), Enderun mfredatnn bile Platonun Cumhuriyetindenalnm olduu izlenimini verdiini belirtmekte ve Fatihin bu kltrel eiliminin oluII. Bayezid tarafndan bile heretik bulunduunu aktarmaktadr. Yavuz Sultan Selimdevrinde ise mparatorluun evrenselden ok slam karakteri ve meruiyet erevesibelirginleti. Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise esas denge ve sentez bulunmu,Ebus-Suud gibi zirve alimler sayesinde sofistike meruiyet modeli kvamna erimiti.

Merkez ile evre arasnda balantBu sofistike modeldeki meruiyet boyutlarn bir yandan din/sekler, br

yandan ortodoksi/heterodoksi dalizmleri oluturmaktadr. ekil 2de olduu gibi,buraya kadar kalemiyenin sekler, ilmiyenin ise din/ortodoks meruiyetin temsilcileriolduunu grdk. Bu emada din/heterodoksinin temsilcisi olarak ise seyfiye, yaniBektailik mensubu Yenieriler grlmekte ve bu noktada sosyo-politik yapnn dahageni bir analizine ihtiya domaktadr.

ekil-2:

Osmanl Ynetim ve Meruiyet emas

NEFS- NTIKAPadiah

Halvetilik

DNlmiye

Nakibendilik

Din

Ortodoksi

Seklerizm Heterodoksi

MEDENYETKalemiyeMevlevilik

ETNSTESeyfiye(Yenierilik)

Bektailik

EVRE

Nesebasabiyeti

Sebebasabiyeti

MERKEZ

Mukayeseli siyasetin ncleri Almond-Bingham(1978: 66-9), modern siyasyaplardaki farkllama ve uzmanlamay inceledikleri eserlerinde, bu analizin, tarih-

geleneksel siyas sistemlere de uygulanabileceini sylerler. Siyas sistemler iinsistem, sre ve siyasa olarak analiz dzeyi gelitiren Almond(1978: 61-8)a gre, -


20/36

84

Osmanlya da uygulanan- hiyerarik, kumandac(commanding) ile poliyarik,pazarlk(bargaining) siyas sre yaplar arasndaki ayrm abartlmtr. Geneldegeleneksel olanlar karakterize eden otoriter ve modern demokratik siyas sistemler,yalnzca makro bir perspektiften yapsal-ilevsel farkllklar deil, mikro, sosyolojik-kltrel bir perspektiften rettikleri deerler manzumesi iledeerlendirilmelidirler(Almond 1978: 66). Osmanl lkesinde, siyasetin ncelii vemutlak belirleyicilii, tabandan tavana yerine, tavandan tabana bir gelimeyle, sosyo-ekonomik dinamiklerin siyas sistemi ekillendirmesi yerine, siyas iradenin sosyo-ekonomik tabakalamay belirledii eklinde yaygn bir kanaat vardr(Vergin 2003: 124-130). Aslnda bu indirgemeci ve usal Marks ve Paretocu perspektifleriuzlatrabilecek nitelikte Parsoncu sosyal sistem teorisinin Osmanl gereini analizasndan daha elverili olduu sylenebilir. reme, iktisat, siyaset ve kltr gibi farkltoplumsal alt-sistemleri btncl bir sosyal sistem teorisinde terkip eden T. Parsonagre, btn sosyal sistemlerin drt temel ilevi vardr: rnt-srdrme, evreye uyum,hedef-eriimi ve btnletirme(Deutsch 1969: 116-8). Ona gre siyaset, yani hkmet,

bu sosyal sistemin nc ilevini oluturan hedef-eriimini(goal-attainment) salayan,yani bir toplumu, semi olduu hedeflerin takibi iin organize eden bir alt-sistemdenibarettir. Demek ki, siyas felsefe, Nasrddin Ts gibi kaynaklardan da anlalacagibi, esasnda bir topluma egemen olan genel telakkinin bir trevinden, izdmndenibarettir. Bu, genel anlamda Trk-Dou dnyasna egemen olan haddini bilmekeklindeki bir dzen anlaydr. . Mardin(1992: 101; ayrca 1991: 188), Trklere zgaile protokol rneinden hareketle Osmanl tabakalamasnn arkasndaki bu toplumsal-kltrel boyutu net bir ekilde gstermitir.

mparatorluklarn siyas yaplar hakkndaki eserinde patrimonyal ileemperyal sistemler arasnda bir ayrm yapan S. N. Eisenstadt(1969: 22-4)a gre,emperyal sistemlerin patrimonyal olanlardan fark, merkezin, yapsal ve sembolikolarak evreden farkllam olmas ve bu farkllamay koruma ve kendi hedef vedeerlerini evreye dayatmaya almasnda belirir. Ancak onun almalarnda

Osmanl mparatorluunun patrimonyal ve emperyal kategorilerden hangisineuyduu konusunda bir tereddt vardr(Findley 1980: 353). Kanaatimizce emperyalkategoriye sokularak Osmanl siyasetindeki ideolojik-totalitaristik anlamda merkeziyetiboyuta vurgu yaplmas en azndan klasik dnem iin ok isabetli deildir. unurahatlkla syleyebiliriz ki, en azndan klasik dnem iin, modern ideolojik iktidarpolitikas Osmanl dnyasna ok yabancdr. amzda D. Easton gibi baz bilimadamlarnda, bir tr, siyasetin Machiavelli-ncesi geleneksel anlamna dngrlmektedir. Buna gre, bir hane simlasyonuna dayanan patrimonyalizmin kelimeanlamna uygun olarak, Osmanlda merkezin ilevini, D. Easton(1968: 129)n


21/36

85

Tanmnda olduu gibi, bir toplumda retilen deerlerin23 otoriteye dayanlarakpaylatrlmas sreci olarak tanmlayabiliriz.24

Bu otoriteyi temsil eden padiahn kerim devlet- baba olarak varlk sebebiise, ocuklarnn karnn doyurmak, hanesinin(tebaa) refahn salamaktr. Gnmzekadar ulaan deyimle karn tok, srt pek insanlardan oluan bir topluluu hedefleyenpatrimonyalizmin karakteristii(Bendix 1973: 365) bu refah felsefesinin nihai amac ise,kanaatimizce, zellikle inli ve slam dnya-grlerine uyan birbarlk(pacifism)tr. Zincirleme bir iliki halinde gsterirsek: refah adaletdzen bar. Byle bir patrimonyal siyaset anlay, esasnda, biridare(administration), siyasa(policy), yani eylem plan demektir ki Osmanl dnyasndabu, tedbir-i mr- memleket(lke ilerinin grlmesi-Koi Bey 1998: 16) olarak ifadeedilmektedir. Patrimonyal siyasetlerin bu idar zellii o kadar belirgindir ki, M.Weberin(Bendix 1973: 367) belirttii gibi, sistem tm hukuk ve yarg sorunlarn idarsorunlara dntrr. Nitekim Osmanl dnyasnda kadlarn adl grevin tesinde aynzamanda ok-ynl idar ilevler stlenmesi de, Weberin bu tezini dorulamaktadr.25

Osmanl toplumu, sultann beratyla vergi vermeyenler/verenlerin karlynetenler-ynetilenler(asker/reaya) eklinde iki ana tabakaya ayrlmt. Bu tabakalararasnda reayann haklarna kar askeriyenin imtiyazlar eklindezetleyebileceimiz bir nimet-klfet dengesi kurulmutu. Btn patrimonyal sistemlerdeolduu gibi(Bendix 1973: 366) burada da ama, tebaadan, lkeyi geindirme iinistlenmi ynetim merkezinin ihtiya duyduu iktisad kayna salamak ve merkezdenbamsz rakip ekonomik ve politik g odaklarnn zuhurunu nlemektir. Askeritabakaya zg imtiyazlarn bir mktesep hak arayna dnmemesi, stat grubununbir kar ve bask grubu haline gelmemesi ve hakl reayann da haddini aarakimtiyazl askeriye tabakasna geiinin nlenmesi, imparatorluk felsefesinin temelkaygsyd.26 Osmanl otoritelerinin mevcut dzenin korunmas iin gsterdiklerititizliin neticesi sk zecir(coercion) siyasalarn gene toplumsal kltrn bir izdmbaba senin iyiliin iin sever de dver de anlaynda temellendirebiliriz.

Osmanl sistemi ynetenler/ynetilenler veya merkez/evre olarak dalist, hattabaz alardan dikotomik bir ekilde yaplandrlm olsa da aralarnda gl sembolik-kltrel balantlar kurulmutu. S. N. Eisenstadtn (1969) tarih brokratikimparatorluklardaki sistem, sre ve siyasa yaplarnn zelliklerine dair tespitleri, buolgunun daha iyi anlalmasn salayacaktr. zetle aktarmak gerekirse, ona greOsmanl gibi brokratik imparatorluklar hacim olarak bydke, dier siyas sistemleri

23 Deerleri, insanlarn sahip olmak istedikleri maddi ya da manevi eyler, yani ilikiler olaraktanmlayabiliriz. Daha ok Harold Laswella dayal olarak siyas sisteme ilikin deerler hakkndadaha geni bilgi iin bak, Deutsch 1970: 11-5; 35-8; ayrca Vergin 2003: 44.24 Bu, Macphersonn(1988: 49) gelitirdii toplum modellerinden birincisi olan, geleneksel stattoplumunun mekanizmasna da uymaktadr.25 Konu hakknda tafsilat iin bak, Ortayl 1994.26 k dneminde Koi Bey(1998: 17) gibi gzlemciler, reayaya yenieri ya da tmar sahibi

olma hakknn tannmasyla temel tabakalama kuralnn ihlal edilmesini, k srecinin temelsebeplerinden biri olarak gstermitir(nalck 1964: 44).


22/36

86

zaptedip dier etnik gruplar asimile ettike, toplumsal ve mesleki tabakalar daha dafarkllatka, din mezhep ve tarikatlar siyas yaplardan ayr hale geldike, siyas siyasahedefleri zerinde az-ok ak ve meru bir mcadele sreci balar. Bu durumda, siyasa-yapm srecindeki girdi ve ktlar ieren siyas sre analiz dzeyi asndan, siyaskarlarn ifadesi, siyas talep ve kaynaklarn toplanmas ve siyasa kararlarnnalnmasna ynelik uzmanlam siyas girdi yaplar belirmektedir. Sosyal blnmelerve meseleler daha kompleks ve yeterli personel ve rzay salama ileri daha zorlu halegeldike byle uzmanlam girdi yaplarna uzmanlam sistem ve siyasa yaplar elikeder.

Tarih brokratik imparatorluklarn patrimonyal zelliklerinden dolay, Osmanlsisteminde kalemiye, seyfiye ve ilmiyeden oluan ynetici kesim, idari personelolduklar kadar, karar-alma, rejimi kontrol ve muhalefet imkanna sahip siyas aktrleridi. M. Heper(1974: 3-7), Osmanldan Trkiyeye brokratlarn, biimsel rasyonaliteyegemi Batda olduu gibi teknik bir grev tanm uyarnca, siyas programlarnuygulaycs(instrumental) olmann tesinde, otonom siyas iradeye sahip aktrler

olduu gzleminde bulunmaktadr.27 rnein siyas sistemde sre ilevlerinden olaraksaptanan(Almond 1978: 169, 198) karlarn ifadesi(interest articulation) ve karlarnbadatrlmas(interest aggregation) ilevlerini Osmanl ve Trkiyede brokratlargrmektedir(Heper 1974: 3). . Mardin de(1991b: 179) Osmanl sultannn mutlakgcnn sz konusu ynetici zmre arasndaki g dengesiyle dizginlendiini tespitetmektedir. Bu adan merkez, aslnda evreye ait temel bir koalisyonu temsil ediyordu.Merkez ile evre arasndaki bu balant ise kltrel bir korporasyon sistemiylesalanyordu.

Yukarda getii gibi, tarih brokratik imparatorluklardaki yapsal-ilevselfarkllama ve uzmanlama srecini anlatan S. N. Eisenstadt(1969: 303), -merkez ileevrenin karl olarak alabileceimiz- siyas ve toplumsal yaplarn balantsnkuracak formel kurumlarn yokluu durumunda, bu balantnn, siyas davran vesrelere ynelik bir normlar manzumesi, yani kltrel kanal sayesinde kurulduunu

belirtmektedir. Yani geleneksel sistemlerin ilemesini salayacak derecede formel-kurumsal farkllama ve uzmanlamann bulunmad durumlarda informel, sembolikkltrel mekanizmalar devreye girmektedir ki bu mekanizmalar aslnda farkl altmeruiyet tabakalarn temsil etmektedir. Bu tespit, otoriter ve demokratik siyassistemlerin, yalnzca yapsal-ilevsel farkllklar deil, rettikleri deerler manzumesi iledeerlendirilmelerini savunan G. Almondun (1978: 66) yaklamyla da uyumludur. .Mardin de(1995: 160) sivil topluma tekabl eden orta snflarn bulunmad Osmanlmparatorluunda din kaynakl ideoloji ve kltrn halkla hkmet arasnda balantilevini grdn belirtmektedir ki, toplumu eitli dzeylerde birbirine balayan buortak slamiletirici dil(idiom), onun son almalarnda daha net bir ekilde tespitedilmitir(Mardin 1991a: 117). rnein Gazl ve bni Haldun yannda, Osmanlnntemel slam-ilm kaynaklarndan birini oluturan Mverdnin(1997) edebin sekler veslam boyutlarn, dolaysyla brokrat sekinler ile Mslman kitleyi birbirine balayan

27 Ynetimde siyasallama hakknda ayrca bak, Oktay 1998: 137-140.


23/36

87

nl eseri Edebd-Dny ved-Dnin Osmanl dnyasndaki yaygn kabul, bu ortakkltrel dilin bir gstergesi saylabilir.

Batda Machiavelli ile balatabileceimiz iktidar politikas srecinde,yneten/ynetilenler ilikisi ounlukla iktidar/muhalefet mcadelesi eklini alm veNewton fizii ile balayan Batl dnya-grndeki mekanistik dnme balkurumsallama srecinde siyas sistemde bir kompartmanlama olgusu ortaya km,kilise ve devlet gibi iktidar aygtlar ile halk arasnda araclk veya hakemlik ilevigrecek, Machiavelli ve Montesquieunun mutavasst(intermediate), Durkheimn daikincil dedii, loncalar gibi tzel kiilie sahip kurumlarn yer ald bir sivil toplumkesimi ortaya kmtr. Bu adan ynetilenlerin, R. Bendixin deyimiyle(AktaranMardin 1969: 264, 279) st otorite ile byle aracl yerine dorudan bir ilikideolduu Osmanl toplumu, K. Wittfogeln(1967) oriental despotism kategorisinesokulmutur(Vergin 2003: 190-200). Osmanlda nce ulemann daha sonra datarikatlarn konum ve ilevlerinin analizi, bize bu tespitin geerliini snama imkanverecektir.

Koi Bey(1998: 14), mparatorluktaki ynetici zmreler arasnda, ulemayasker ile reayadan ayr nc bir snf sayarak mutavasst rolne de iaret etmiolmaktadr. Tarih kimlik sebebi olarak slam misyona gre rgtlenmi birmparatorlukta ulemann, slam meruiyetin denetisi olarak merkez neminivurgulayan Koi Bey(1998: 40-44), klasik dnemde ulemann gerek padiah, gerekse dehalk nezdindeki salam otoritesini vurgulamaktadr. Osmanl ynetim tekilatnntaradaki en alt-biriminden sorumlu, yarglk yannda mlk ve mal fonksiyonlar dastlenen kadlar, idarecilik yannda ayrca cemaatin reislii konumundayd. Bu, er birkonum olduu kadar grevin zgn bir tarafyd. Onlar, cemaatin er lideri olarakmeru ikayet ve taleplerini merkeze arzederdi(Ortayl 1994: 26). Kadlar, halklahkmet arasnda gerek resm gerekse de gayri-resm tarzlarda, zellikle bunalmzamanlarnda nem kazanan bir hakemlik ilevi gryorlard(Mardin 1995: 157-8).Dier yandan ulema iindeki hiyerari gerei zellikle camilerde vaizlik yapan alt-

tabaka ulema, daha yakn olduu halkn szcs durumundayd. Bunlar Mslmankamuoyunun nabzn tutan kanaat nderleri, siyas otoriteye kar halkn slamiradesinin temsilcisi idi. Camiler, kamuoyunun nabznn att, Batdaki Kiliseninkonumundan farkl olarak yeri geldiinde padiahn bile alenen eletirildii, J.Habermasn(1987: 320)kategorizasyonuyla, iktidar ve para zerine kurulu politik-ekonomik sistemden bamsz bir kamusal alan idi(Ayrca Mardin 1995: 162-3). Alt-tabaka ulema Kadzadeliler olaynda olduu gibi er nitelikli sivil meruiyetinglgelenmeye balad durumlarda, hikmet-i hkmet kaygsyla devletle btnlemiulemaya ve btn establishmente kar ak tavr almlard.

Kltrel iletiim kanallarYukarda idar olduu kadar siyas aktr konumundaki idar-asker ve din

brokratlarn oluturduu merkezin aslnda evreye ait temel bir koalisyonu temsilettiini belirtmitik. Merkezde bir ekilde sosyal gler dengesini yanstan bir politikg dengesi grlmektedir. Homojen-ortodoks bir slam imparatorluu asndan genel


24/36

88

anlamda merkez ile evre arasnda araclk ilevini gren ulema, dar anlamda iseheterojen-heterodoks kimlikleri de bnyesinde barndran bir toplumun ana gvdesinioluturan snn Mslman evrenin merkezdeki temsilcisiydi. Yukarda geen in gibimedeniyetlere dair tarih-mukayeseli sosyolojik gzlemlerden hatrlanaca zere,ortodoksi ile medeniyet ve dzen arasndaki zincirleme ilikinin sonucu sosyo-politikiktidardr. Aarsak bu, millet-i hakime konumundaki ehirli snn Mslmanlar,onlarn temsilcisi ulema ve Osmanl hanedannn, yani zel anlamda merkeziniktidardr. Bu merkez, bir anlamda ehzade Korkutun iyilerine tekabl etmektedir.28Yukarda aktardmz ulemann snr izgisi zerinde yer aldna dair nottananlalaca gibi, . Mardin gibi aratrmaclarn esas aldklar yaygn perspektife gremerkez/evre29 genel anlamda, yneten ve ynetilen kesimden olumaktadr. N.Vergin(2000: 80) ise bu kavram iftini, meruiyet tabakalamas asndan daha sofistikebir ekilde emalatrmtr. Bu sebeple heterodoksi, belirttiimiz zel anlamdamerkeze kar evrede, krsal kesimde younlaan siyas muhalefetin ideolojisi olarakilemitir. mparatorluun asimile ve entegre etmedii/edemedii krsal kesimin

muhalefet potansiyelini heterodoks akmlar bnyesinde tamtr. Osmanl otoriteleriningenel anlamda rafzilikolarak adlandrd snn olmayan, heterodoks akmlar, balca,randa younlaan teolojik nitelikli iilik ve Anadoluda younlaan folklorik nitelikliAlevilik veya Kzlbalktan olumaktadr. Yenierilerin merkezdeki ilevi ise, bir tr,evredeki muhalefet potansiyelinin ve ideolojisinin temsiline dayanmaktadr.

Bu noktada . Mardinin Koi Beyin ifadesinden yakalad nemli bir ipucubu ilikiyi daha da aydnlatacaktr. Snf kavram modern sosyolojide toplumsal zmreleriin kullanlmakla birlikte, Koi Bey(1998: 14) reaya iin olduu kadar, asker ve ulemagibi ynetici mesleki tabakalar(occupational strata) iin de snf kavramnkullanmaktadr. . Mardin(1992: 96)in de belirttii gibi bu, bir tesadf veya bir kelimeoyunu deildir. Batda olduu gibi yapsal ve ilevsel olarak farkllam ve araclilikilerle tanmlanan mekanistik bir toplumsal model yerine, Osmanlda organizmik birtoplumsal modele gre stat esasnca belirlenen ynetsel ve toplumsal tabakalarn

zdelii ve tekabl jenerik bir snf kavramyla ifade edilmitir. Tarihiler,Osmanlda tabakalama bilincinin, resm grevlilerin alt-tabakalarnn bilinci eklindeideolojik olarak kalplatna iaret etmilerdir. XVII. yzylda toplumsalmcadelelerde rol alan kiilerin kendi konumlarn belirlemek iin Yenierilik uuru,kulluk uuru gibi deyimleri kullanmalar bu yzdendir(Mardin 1992: 97). YaniOsmanl ynetici gruplar, . Mardinin(1995: 161) de deindii gibi, modernsosyolojinin, daha dorusu sosyal psikolojinin nemli bulularndan birini oluturankavramlatrmayla, ynetilen tabakalar iin referans gruplar ilevi grmektedir.

28 rnein, ald idari grevler esnasnda slam hukukuyla hkmet pratii arasnda grdaktan dolay aknla urayan XVI. yzyl veliahtlarndan ehzade Korkut, babasna arzettiibir layihada, slam ideallerini paylaan ulema, Mslman cemaat ve -tabii hanedan- iyilerdensayarken, bu aktan sorumlu tuttuu irade-i hneyi uygulamakla ykml kapkullarn

ktler taifesinden grmektedir(Fleischer 1986: 102).29 Bu kavram iftinin eitli kullanmlar hakknda bak. Sarbay 1999: 206-7.


25/36

89

Aslnda iaret ettii olgu eski olmakla birlikte, referans grubu, modern toplumazg gerilimlerin etkisiyle kavramlatrlmtr. Bir yandan modern toplumdaki dikeyboyutlu sosyal mobilitede geerli kstlamalarn, te yandan insanlarn z-potansiyellerini gerekletirmeleri iin gelitirilen kltrel imkanlarn sonucundareferans gruplar, ada sosyal psikolojinin nemli bir inceleme konusu halinegelmitir. Bireyler, genelde, dorudan bal olduklar aidiyet gruplar dnda,sembolik-kltrel iletiim sayesinde referans gruplar ad verilen baz st-gruplarla dazdelik kurmaktadr(Urry 1973: 17-8). Bu gruplar, bir yandan bireylerin davranlarnayn veren normlar salayan, te yandan, dierlerine kyasla kendi sosyal konum vekaderlerini deerlendirmelerine imkan veren normatif ve mukayeseli ilevlergrmektedirler. Normatif referans gruplar, fiilen ulalmaz olmalarna ramen,bireylerin, bak-alarn benimsedikleri, davranlarnda kendilerine rnek aldklargruplardr. Aktrler, kendi sbjektif statlerini ykselttiinden dolay referans iin oukez yksek stat gruplarn alrlar. Bu adan referans gruplar, Osmanl gibi nispetenistikrarl geleneksel topluluklarda tabakalama ile dnya-gr rntleri arasndaki

asimetriyi gidererek, bu iki tabakalama kresi arasndaki apraz ilikiler sayesindemeruiyet asndan olumlu, ilevsel bir nitelik arzederler. Buna gre Yenieriler, dahaok mukayeseli referans grubu ilevi grmektedir. Bu referans, dolayl zdeleme,Urrynin(1973) Endonezya isyan rneinde gsterdii gibi, zellikle sisteme potansiyelve fiili muhalefet-bakaldr durumlarnda artarak kitlesel mobilizasyon gc salyordu.

Bir genelleme yapacak olursak Bektailik mensubu Yenieriler, meruiyetereveleri asndan bakldnda, hem ehir-merkezdeki gayrimslim cemaatlerin, hemde tara-evredeki Kzlba ahalinin, yani hem sekler, hem de heterodoks erevelerintemsilcisidir(ekil 2). Kanuni dneminin sonlarna doru asker seferlerin ve dolaysylagelir ve cretlerin azalmasndan dolay alternatif arayan Yenierilerin stanbulda dahaok gayrimslim cemaatlerin elindeki loncalar vastasyla rgtlenen zanaat ve ticaretleuramalarna izin verilmiti. Bakentteki ayaklanmalarn ou, saray grevlilerindenhonut olmayanlarla esnaf ve Yenierinin ittifak sonucu patlak verdi(Mardin 1992: 93).

Taradaki kyl ayaklanmalarnda ise ulufeli Yenierilerle birlikte daha ok onlarlabalantl tmarl Sipahilerin rol ald grlmektedir(Akda 1975: 226-232). 1528ylndaki Sipahilerin desteiyle gelien kyl-Trkmen ayaklanmas, bilinen belli balbir Kzlba ayaklanmadr. M. Akdan(1975: 121) belirttii gibi, XVII. balarndamparatorluu sarsan Cell diye bilinen, ehl-i rfn vergi suistimalinden kaynaklananayaklanmalar, nce Alev-Trkmen halk arasnda balam olsa bile, bunlar snn iftihalka, hatta ehir ve kasabalara da sramakta gecikmemitir. Bununla birliktebelirttiimiz gibi, mcadele srecindeki kesimlerin pozisyonu Yenierilik uuruncabelirlenmitir. Yani Yenieriler ile evresel toplumsal snflar arasndaki karzdelemesi, kltrel zdeleme ile tamamlanyordu.

Bu kltrel iletiim, Alevilik-Bektailik vastasyla salanyordu. Alevilik veyaKzlbalk, gebe Trklerin slam ncesi dinleri amanizmden kalma mistikkltrn, slam ve Mezopotamya blgesine zg antik din geleneklerin mistikunsurlaryla mitolojik nitelikli bir sentezinden oluan bir klt simgeliyordu. Bektailikise, ksaca, bir mezhep niteliindeki Aleviliin tarikat olarak sistemletirilmi


26/36

90

eklidir(Ocak 2000: 48). Osmanl otoritelerinin gznde, Rafzlik olarak adlandrlanAlevilik gayri resmi, yeralt, Bektailik ise resm, yerst inanlar simgelemektedir.Yani, Bektailik, Aleviliin ehlilemi, yneticiler katnda kabul edilebilir bir tarzdadzenlenmi bir versiyonunu oluturuyordu. Bu dzenlemenin gerekesi, Osmanl dzenzihniyeti ve pratiine yakndan baknca daha iyi anlalacaktr.

K. R. Popper ve F. A. Hayek gibi ada filozoflarn tervi ettii sosyalmhendislik kavram, gnmzde, mekanistik ve onun uzants pozitivistik bir dnyagrne ve kitle toplumuna dayal bir dzen anlayn yanstmaktadr. Osmanl dzenanlay ise organizmik bir dnya grne dayanmaktadr. Btnlk, birbirine ballk,byme ve evrim gibi zelliklere dayanan geleneksel organizma anlay, moderndnyada Rousseau ve Burke gibi filozoflar tarafndan dile getirilmiti.30 EsasndaAristoya dayanan bu gr dorultusunda, bni Haldunun da katksyla OsmanldaNaima ve Katip elebi, siyas sistemi bir insan vcudu modeline gretanmlamlard(Itzkowitz 1980: 101-3). Buna gre, sosyo-politik sistemin eitlibirimleri, vcudun eitli organ ve ilevlerine tekabl etmektedir.31 Sadece siyas deil,

ayn zamanda btn bir toplumsal sistem, aynen bir vcut gibi, mikrodan makroyadoru hcre, doku, organ, vcut eklinde hiyerarik bir rgtlenmeyle karakterizedir.Osmanlda herkesin ve birimin haddinin belirlendii titiz bir dzenleme szkonusudur. Osmanl sisteminin korporatif nitelii hakknda, Gibb-Bowen(1963: I/159)kent ve kasabalardaki loncalar sayesinde mparatorluk tebaasnn zerk, yar-bamszbirok birime blndn belirtmektedir. Osmanldaki bu lonca ve tarikat gibikorporasyonlarn, Montesquieuya gre, Batl feodalizm ile Doulu despotizmarasndaki fark ortaya koyan arac yaplar kategorisine sokulmamas, esasnda, dahagenel dzeyde (Gencer 2000: 118), mekanistik ve organizmik dnya-grleri, bununrn gerek/tzel kiilik ayrm ve bunlara bal politika anlaylar arasndakifarktan kaynaklanmaktadr. Batdaki mekanistik dnya grnn rn tzel kiiliksahibi araclar yerine, organizmik bir modele gre rgtlenmi Osmanl-Doutoplumunda halkla hkmet arasnda araclk ilevi gren lonca ve tarikat gibi

rgtlenmeler gerek kiiler, . Mardinin(1992: 93) dikkat ektii gibi birincil gruplarniteliindedir. Bu korporatist rgtlenme kanaatimizce, temsil kavramndan oktoplumsal kltrn izdm velayet kavramyla zetlenebilir.32

Yukarda belirttiimiz gibi, en azndan klasik dnem Osmanl merkezi, totaliterbir kumandandan ok, kendi kendine ilemesi ngrlen sosyo-eko-politiko-kltrelkapsaml bir dzenlemeye nezaret eden bir mega-reglatr gibi ilemitir. Mekansalolarak Osmanl sistemi ehirden mahalleye kadar organik bir ekilde rgtlenmiti.

30 Mekanizma ve organizma kavramlarna dayal siyas sistemlerin bir mukayesesi iin bak.Deutsch 1969: 26-3431 Osmanl idar terminolojisinde temel grev unvanlar bile aslnda ounlukla vcudun eitliorganlarndan alnmtr: Nefs(can, padiah iin), reis(ba), sadr(gs), yed-i vahid(tek-el) gibi.32 Bugn eitimde bir retmenin rnein renciyle dorudan iletiim kurmak yerine, velisini,

babasn armas byle bir anlayn rndr. Ticarette bile satclar asndan rnein mterivelinimetimizdir dsturu ise, anlayn daha soyut, sofistike bir ifadesidir.


27/36

91

Osmanl mahallesi imamn temsilciliinde bir cami etrafnda kurulmu organik birbirimdir(Ortayl 1994: 32). Osmanl korporatizmi asndan tm toplumsal ve meslekigruplar tanmlamak iin kullanlan temel kavram ise tife idi. Hatta lke dndakigayrimslim yabanclar bile tanmlamak iin kullanlan bu kavram, her grubun nihaolarak yksek Osmanl hakimiyetine tabiiyetine delalet ediyordu(Goffman 1994: 139-41). Lonca, vakf, mektep, medrese ve tarikatlar eitli alardan rgtlenmenin dierbiimleriydiler. Hukuk adan bakldnda, bir yandan Fatih zamanndan balayarakkanun, te yandan er tedvinler yaplmt. Seluklularn izinde bar ve dzen iinSnn slam topluma hakim klan Osmanllar bu konuda bir adm daha ileri giderek,drt snn mezhep iinde de Hanefilii esas alarak btn slam tarihinde bir ilke imzaattlar. Bu amala 1540 ylnda Kanunnin iradesiyle Osmanl meden hukuku iin esasalnmak zere brahim Haleb tarafndan Mltek hazrland(Lybyer 1966: 155).

Osmanl toplumunda meruiyet tabakalarnn oluumu, ortodoks yanndaheterodoks inanlarn rgtlenmesi asndan tarikatlar temel korporasyonlar olarakbelirmektedir. Osmanl, sk bir organizmik dzen anlay asndan tanmsz bir eyi,

inanc kabul etmeme eilimindeydi. Szgelimi, doal folklorik haliyle Osmanlotoriteleri tarafndan muhatap alnmas mmkn olmayan Alevilik, Bektailik yoluylatanml, resm hale gelmiti. Osmanl dzeni asndan ancak, kkeni, tekilat vekadrosu, amalar, faaliyet ve ilevleri belli tarikatlar tannma imkanna sahipti. nksosyo-politik, ekonomik ve kltrel adan geleneksel dnyada tarikatlarn ilevisanldndan daha fazla ve ok-ynldr. Bilindii gibi mukayeseli siyaset tarafndansiyas sistemler iin yapsal-ilevsel adan sistem, sre ve siyasa olarak analizdzeyi gelitirilmitir(Almond(1978: 61-8). Sistem fonksiyonlar olarak saptanan sre siyas toplumsallama(socialization), ye-kazanm(recruitment) veiletiim(communication) asndan ise eitim temel bir neme sahiptir. Eitim resm vegayri resm-popler boyutlaryla geni anlamda alndnda, Osmanl mparatorluundamektep ve medresenin daha ok siyas ye-kazanm, tekkelerin ise yneten veynetilenler iin her ilevi de gren kapsaml ara kurumlar olduu grlmektedir:

Mektep ve medrese(formel eitim) siyas ye-kazanmTekke(informel eitim) siyas toplumsallama, ye-kazanm ve

iletiim

zellikle Clifford Geertzin almalarndan sonra kltrn bir semboller-sisteminden ibaret olduunu biliyoruz. Edeb veya oulu db kavramyla zetlenentarikat eitimi znde kltrel sembolizm zerine kurulmutur. Tekkeler, aynkimlikten toplum yelerinin paylat kltrel sembolleri en iyi aktaran aracdr.33 oksayda zgl remizler ieren Bektailik gibi baz tarikatlarda bu sembolizm hadsafhadadr. Bu tarikat eitimi, bir bakma ynetici kesime ynelik noetik tabakalamakararlarnn esas pratik boyutunu oluturmaktadr. Kurumsal olarak ayr meruiyeterevelerine referans yapan ehl-i rf ve er yelerine ortak bir kimlik kazandrmaya

33 Osmanl mparatorluunda tekkelerin sosyo-kltrel ilevleri hakknda bak, Lifchez 1992.


28/36

92

ynelik siyas kltr aktarm bu eitimle salanmaktadr. Ynetilen kesimler asndanise tarikatlar, siyas toplumun bir yesi olmay renmenin ve siyas katlm vemuhalefetin bir aracdr. Resm-ekilci slam retisiyle tatmin bulmayan halk saransapkn eilimli mistik oluumlar, inde olduu gibi(Bendix 1973: 125) siyas dzenebir tehdit arzetmedii srece Osmanl otoritelerince en azndan grmezlikten gelinmitir.Temelde realitenin, bu dnyann srdrlmesini ama edinen merulatrmann(Berger1969: 29, 35) kayna ortodoks reti, ilevi gerei, sekler ve rasyonel bir niteliktarken, bu dnyaya, statkoya muhalefet potansiyeli tayan heterodoks reti, te-dnyac Mesihi eilimle irrasyonel, akn bir nitelik gsteriyordu.

Ancak bunlar, Alevilik-Bektailik ilikisinde olduu gibi, realiteyle uzlamak,sosyo-politik hedefleri asndan resmen muhatap alnmak istedikleri takdirde geerlitarikat sistematiine gre rgtlenmek zorundaydlar. Heterodoks tarikatlarn sosyo-politik tannma ve organizasyon abas, ister istemez onlarn ulardan merkez inancayaklamalarna yol amtr. nk karlarn badatrlmas ve ifadesi asndantarikatlar, organizmik bir toplum dzeninde bir nevi modern politikadaki kar gruplar

ve siyas partilerin ilevlerini gryorlard. Bunlar bir yandan muhalefetyapyor(nalck 1997: 99), te yandan da iktidardan pay almaya yneliyorlard. Osmanlmparatorluunun kuruluundan itibaren belli bal tarikatlar en ok sultan ve yneticizmreler katnda tutunma, siyas nfuz kazanma abas iinde olmulardr. Nitekimsiyas otoriteyle bu yaknlamaya kar manevi gerekelerlerle ileri srlen eletirilerkarsnda, eyhler tavrlarn, halk ile hkmet arasnda sosyo-politik araclk ileviylemerulatrmlardr(ngren 2000: 239). Sosyo-politik nfuzlar arttka tarikatlar,kanaatimizce, kar gruplarndan siyas partiler konumuna ykselmektedir. Pek okalanda olduu gibi, Kanuni dnemi, snn tarikatlarn merkezdeki nfuzu asndan dabir altn a simgelemektedir.34

Ynetici gruplarn bal olduklar belli bal tarikatlara baknca bu, daha iyianlalacaktr(ekil 2). Kanaatimizce, tarikatn, hem kozmopolit, hmanist bir kltrelvizyon, hem de hikmet-i hkmet esprisine dayanan sekler nitelikli ran edeb

kltrne yaknlndan dolay kalemiye mensuplar daha ok Mevlevilie intisapetmiti. F. Kprlnn(1981: 162) ifadesiyle yksek aristokrasi ile yksek ve ortaburjuva snflarna dayanan bu tarikat batan beri heterodoks gruplarn karsnda olmuve mevcut sosyo-politik dzenin korunmasna almtr. Byk ehirlerin grkemliyerlerine kurulan Mevlevi tekkeleri bir kltr merkezi, hatta mziksel boyutundan dolaysanat akademileri olarak ilev grmt. Farsaya dayanan Divan edebiyat-iiri,temelde, bu Mevlevi brokratlarn eseriydi(nalck 1997: 201-2). er meruiyetintemsilcisi ulema ise en ok Nakibendilii tercih etmitir(ngren 2000: 392). Bununsebebi, kanaatimizce, Nakibendiliin, panteizm ilikisinden dolay tartmal bniArabnin vahdet-i vcut ekolne kar, vahdet-i hudun temsilcisi olarak,slamda zahir-batn dengesini en iyi kurmu, snn boyutu en gl tarikat olmasdr.te yandan sema ve devran ile cel zikir gibi bidat saylan unsurlar iermesindendolay ulema tarafndan pek tutulmayan Halvetilik, daha ok hanedan(zellikle Kanun

34 ngren 2000: 285. Daha geni bilgi iin Ylmaz 2001.


29/36

93

Sleyman) nezdinde tutunmutur(ngren 2000: 280-392). Sosyal tabanla balantasndan bakldnda Mevlevilik, elitistik karakterinden dolay halk tabannda fazlatutunmamtr. Alevilik ile Bektailik arasnda ise ayr, merkez ve evre, iktidar vemuhalefet pozisyonlarnda bulunmaktan dolay daima belli bir mesafe olmutur(nalck1997: 199). Kendilerini muhalefete konumlam Aleviler, legal kollar niteliindekiBektailie daima kukuyla bakmlardr. Oysa her iki kesimde de yaygn Nakibendilikhalk ile ulema ve dolaysyla merkez arasnda gl bir kpr oluturmutur.

Bektailiin Yenieriler tarafndan niin benimsendii, siyas ilevi, geneldetam anlalmamtr. Bektailik, kanaatimizce, Batda modernleme srecinde evrenselzellii silinerek ulusal kimlie uyarlanan sivil din(Sarbay 1999: 109; 2000: 20)kategorisine tekabl ediyordu. Hac Bayram Veli tarafndan snn slam izgisindekurulan ve gelien tarikat, 1500 yl civarnda ikinci kurucusu kabul edilen Hristiyankkenli Balm Sultan tarafndan snn izgiden kaydrlarak senkretik bir niteliekavuturulmutur. Ulusal, senkretik, liberal ve eyyamc(cynical) zelliklerinden dolaypolitik tavr-ala msait bir klt olan Bektailik, Yenierilerin resm mezhebini,

ideolojisini oluturuyordu.35 Bakaldrmak anlamnda dilimize yerleen kazankaldrmak deyiminden de anlalaca gibi, bir kar grubu olarak genelde eriat eldengidiyor sloganyla padiaha bakaldran Yenieriler, Bektailie dayanarakhareketlerini merulatryorlard. Nitekim II. Mahmud devrinde, Yenierilerin imhasylabirlikte onlarn iktidarn temsil eden Bektailik de, ulema ve snn meyh tarafndansnnslam izgisine aykr olduu gerekesiyle aforoz edilmiti. Tanzimat dnemindeyer altna itilen Bektailik, tad muhalefet potansiyelini II. Merutiyet dnemindeGen Trk devriminde seferber edici bir g haline dntrecekti(Birge 1982: 78).

SonularGeleneksel dnyada iktisad eksenli nesnel sosyal deiim dinamikleri yerine

deiimin ancak hukuk-siyas-asker bir erevede elit inisiyatifi ile aklandgeleneksel vizyona bal olarak Osmanl, ideal bir dzen anlay dorultusunda stat

tabakalamasna dayal organizmik bir toplum modeli gelitirmitir. Batda Henry S.Maine gibi bilginler, mekanik bir evrimcilikle, toplumlarn statden, szlemeyegetiklerini varsaymaktadr.36 Oysa herkesin haddinin belirlendii Osmanlda sultanlatebaa arasnda adalet ve refahn srdrlmesi konusundaki bir zmn szlemenin

35Kemalizmi bir ordu ideolojisi, yani temelde demokrasiyle tezat arzeden asker brokratlarnirade ve eylemlerine meruiyet salayan bir ideolojik ereve olarak gren Mehmet Altan veMustafa Erdoan(1999) gibi yazarlar, bu tespiti yaparken muhtemelen byle bir Osmanlarkaplann gz nne almaktadrlar. Bu yaklama gre ulus-devletleri dneminde, yneticileremeruiyet erevesi olarak Bektailik gibi dorudan din ideolojilerin yerini David Apternpolitical religion(siyas din) adn verdii szde-sekler ideolojiler almt. Nitekim mparatorlukve Cumhuriyet dnemlerinde asker brokratlarn darbe gerekesi olarak kullandklar eriatelden gidiyor ile laiklik elden gidiyor sloganlar arasndaki benzerlik de ilgintir.36 Miller 1998: 308. Macphersonn(1988: 46-61) 1. rf stat toplumu; 2. Basit pazar toplumu ve

3. Mlkiyeti pazar toplumu eklinde gelitirdii toplum modelleri de Osmanl rneiniaklamak asndan yararldr.


30/36

94

varln . Mardin(1991b: 108-22) tespit etmitir. Osmanl otoriteleri, ideal dzenibozabilecek, ekonomi ve politikaya yn verecek mlkiyet, sermaye ve kra dayal pazardinamiklerini bastrm, yani iktisat ve siyaseti ntralize etmi; patrimonyal-holistik birtoplumsal dzende eko-sosyo-politik g ayrmasna kar durmutur. Tedbir-i murkavramyla zetleyebileceimiz dzen siyaseti ve geim ekonomisi anlaynbenimseyen Osmanl, Habermasn sistem dedii, kapitalist ekonomik-politik sistemi,yani iktidar siyaseti ve pazar ekonomisinini, yerlilii

Osmanlıda Mesruiyet Tabakalasmasının Olusumu

Documents

Transcript of Osmanlıda Mesruiyet Tabakalasmasının Olusumu