Turk Tekelci Burjuvazisinin Tarihsel Olusumu

8/14/2019 Turk Tekelci Burjuvazisinin Tarihsel Olusumu

1/28

TRK TEKELC BURJUVAZSNN

TARHSEL OLUUMU

B. BARKAL

BROR DZS: 6

Tz Basm-Yaym San. Tic. Ltd. ti.

Bask: Aydnlar Matbaaclk

Dizgi: lke

ubat Yaynclk-www.alinteri.org
http://www.alinteri.org/http://www.alinteri.org/


2/28

NDEKLERNDEKLER .......................................................................................................................................... 2TRKYE'DE BURJUVAZNN TARHSEL EVRM ................................................................................ 3

I. KOMPRADOR SERMAYENN ORTAYA IKII .............................................................................. 3Osmanl burjuvazisinin oluum sreci.............................................................................................. 3Gayrimslim burjuvazinin zellikleri ................................................................................................. 4

II. TRK BURJUVAZSNNDOUU VE YKSEL ....................................................................... 5

Yerli burjuvazi, 1908 ve 1919-1923.................................................................................................. 5ktidardaki Trk burjuvazisi ve "cumhuriyet"..................................................................................... 7Devlet kapitalizmi ve burjuvazi ......................................................................................................... 9Sava yllar .................................................................................................................................... 10

YEN SMRGECLK DNEM VE BURJUVAZNN TEKELLEME SREC ................................. 12I- KNC DNYA SAVAI'NDAN SONRA TOPLUMSAL-EKONOMK GELME VE BURJUVAZ . 12II- TRKYE'DE KAPTALST GELMENN YEN VARYANTI VE BYK BURJUVAZNNTEKELC DNM (1945-1960) ................................................................................................. 13III- TEKELC BURJUVAZNN EGEMENLNN PEKMES DNEM (1960-1980)..................... 15malat sanayiinde younlama ve tekelleme................................................................................ 16Bankalar ve tekelleme .................................................................................................................. 19

EMPERYALZM VE TRKYE .............................................................................................................. 21

-II-....................................................................................................................................................... 23-III-...................................................................................................................................................... 24-IV- ..................................................................................................................................................... 26-V- ...................................................................................................................................................... 28


3/28

TRKYE'DE BURJUVAZNN TARHSEL EVRM

I. KOMPRADOR SERMAYENN ORTAYA IKIIMarx, Kapital'in Almanca basksna yazd nszde, "Sanayi ynnden daha ok gelimi

bir lke, daha az gelimi olana, ancak kendi geleceinin imgesini gsterir" der. Ne var ki,kapitalizmin ileyi yasalarnn evrenselliini gstermesi bakmndan aklayc olan bu yaklam,ngiltere merkezli klasik gelime yolunun bir tekrar olmayan Trkiye kapitalizmi sz konusu oluncayetersiz kalr. nk, kapitalist aamaya ge giren ve yaklak 150 yldr yarsmrge durumundabulunan Trkiye'de kapitalizmin gelime tarz, Bat Avrupa lkelerindekinden bir hayli farkldr.

Bat burjuvazisi, tekelci aamaya gelmeden nce "ilkel sermaye birikimi" denilen ve sanayidevrimiyle sonulanan en az 3-4 yzyllk bir srete olutu. Bir yandan halk ynlarn topraktan vegeim aralarndan koparan, dier yandan smrgelerin talanndan ve dolandrlmasndan elde edilenserveti metropollerde sermayeye evirmeye dayanan bu birikim sreci, kartopundan byyen bir gibi ilerlemi ve sermayenin egemenliiyle sonulanmtr. Burjuvazinin devrimci an yaad sz

konusu dnemde kapitalist gelime yolunun feodal dzene kkl darbeler indiren burjuva demokratikdevrimler ve bilimsel-teknik sramalarla almas ise srecin dier bir yndr. Buna, sanayilemeninyabanc boyunduruu tanmayan ve feodalizmin tasfiye edildii bir temel zerinde ykselmesini deekleyebiliriz. Sonu olarak, 19. yzyl sonlarna doru tekelleen ve finans kapital aamasna geenBat Avrupa sermayesi, onu yaratan sz konusu tarihsel srele bir btnlk oluturur.

Buna karlk, Bat Avrupa lkelerinin feodal ekonominin ykntlar zerinde sanayi devriminiykselttikleri ve retici gleri zgrce gelitirdikleri 19. yzylda, Osmanl mparatorluu henzfeodalizmin doruunda bulunmaktayd. Geri, Osmanl toplumunun ilk burjuva snf sz konusuyzylda ortaya kmtr; ama bu snf ne feodalizme kar mcadele iinde gelimi ne i dinamiedayanan bamsz bir gelime gstermi, ne de asalakln tesine geebilmitir. Ksacas, yerigeldike ileride de deineceimiz gibi, Osmanl burjuvazisinin douu ve birikim sreci kadarekonomide oynad rol de Avrupa burjuvazisinden farkldr.

Gerek bunu gerekse Osmanl burjuvazisinin yapsal zelliklerini ortaya karabilmek iin, epey

geriye, bu burjuvazinin "tarih ncesi"ne kadar gitmek gerekiyor.

Osmanl burjuvazisinin oluum sreci15. ve 16. yzyllarda Osmanl egemen snflar ticaret yollarnn kontrolne ve Dou ile Bat

ticaretine byk nem veriyorlard. Ama Osmanl feodallerinin ticarete sermaye birikimi asndanyaklamalar mmkn deildi; nk devlet dzenlemesine tabi olan ticaret, onlar iin, kentleriniaesini salayan, art rnn akn ynlendiren ve hazineye mali gelir getiren bir ara idi. Asl gelirlertoprak rantndan ve sava ganimetlerinden salandndan dolaydr ki, Avrupa devletlerine tek yanlayrcalklar tanmak demek olan kapitlasyonlar vermekte de bir mahsur grmediler. Bu yzden,Avrupa devletlerinin hemen hepsine pepee -yenileme ve ekleri de ieren- kapitlasyonlarverilebilmitir. Oysa bu, 17. ve 18. yzyllarda ithalatlarn snrlayp, ihracatlarn artrmaya alan

merkantilist dnem Avrupa devletlerinin tam tersi bir tutumdur. Geri Avrupa tccarna tannan buolaanst imtiyazlar Osmanl mparatorluunun gl olduu zamanlarda byk bir tehlikeyaratmayacaktr; ama bunlar, sonradan k srecine giren imparatorluun yabanc kapitalizminsmrgeci boyunduruu altna girmesinin bir kaldrac, bir ekirdei olmulardr.

Biraz sonra gstereceimiz gibi, hem Avrupa sermayesinin smrs, hem de Osmanlkomprador burjuvazisinin ykselii bu kapitlasyonlarn srtna yaparak gereklemitir. Tabii ki,sonradan Osmanl burjuvazisi haline gelecek olan erken feodalizm dnemi tccarlarnn kkleriolduka eskidir. Fatih Mehmet, stanbul'u fethettiinde -ncesi bir tarafa- slenmi olduklar Anadolukylarndan Avrupa ile deniz ticaretini srdren Venedikli ve Cenevizli tccarlara dokunmaz, onlaraticaret serbestisi yannda baz ayrcalklar tanr. Bunlara, daha sonraki dnemlerde baka Hristiyantccarlar da katlr ve bylece ilk levanten topluluklar meydana gelir. Yine, Azerbaycan' terk ederekzmit ve Bursa yresine yerleen Ermeniler, II. Bayezit dneminde Engizisyondan kap Osmanlhimayesinde stanbul ve Selanik'e snan Museviler, Bizans'tan itibaren Ege kylarnda ve adalarda

deniz ticareti stnln koruyan Rumlar ve nihayet ok daha sonraki yzyllarda eitli Avrupakentlerinden gelip Anadolu'nun liman kentlerine yerleen kozmopolit levantenler de bunlara eklenecek


4/28

ve sonradan Osmanl burjuvazisinin zerinde ykselecei "tarih ncesi" kollar oluturacaklardr.Osmanl snrlar iinde ticaret ve sarraflk ileriyle uraan Rum, Ermeni ve Yahudi aznlk

mensuplarnn Avrupa tccar stats elde edip onlarn ayrcalklarndan yararlanmalarna gelince, bu,esas olarak Avrupa devletlerinin elilikleri kanalyla Hristiyan tccarlara pasaport vererek kendihimayelerine almalar srecinde ortaya kmtr. 17. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl devleti ileticari ilikileri gelien Avrupa lkeleri, hem ticaretle uraan ve yerel ilikileri bulunan, hem de yabanc

dil bilen Hristiyan ve Yahudileri konsolosluklarna tercman olarak alp, bunlara berat vererek beratltccar yaptlar. Zamanla saylar binleri bulan bu beratl tccarlar bir dizi sosyal hak elde ettiktenbaka, kapitlasyonlarn salad ticari ayrcalklardan da yararlanabiliyorlard. Bylece, Avrupalkeleri, byk paralar karlnda sattklar tercmanlk beratndan hem nemli kazanlarsalamlar, hem de kendi ticari smrlerine araclk edecek bir tabaka yaratmlardr. Bu durum, bryandan yabanc sermaye ile fiili reticiler arasndaki smr ilikilerinin tepe noktalarna ayrcalkl vehimaye altndaki Hristiyan tccarlar yerletirirken, te yandan "Hayriye Tccar" denilen Mslmantccarlar geri plana iterek ikincil ve tabi bir duruma drmtr.

Osmanl ekonomisinin dnya kapitalist sisteminin yrngesine girdii, daha dorusu Avrupapazar iin tarmsal hammaddeler reten ve ondan mamul mallar satn alan bir yarsmrgeekonomisine dnt 19. yzylda, yabanc sermaye ve onun uzants olarak hareket eden gayrimslim tccarlar konumlarn alabildiine salamlatracaklardr. Esas itibariyle ngiltereyle 1838'deyaplan serbest ticaret antlamasyla balayp ve Tanzimat Reformlar ad altnda smrgecilere

tannan mali haklar ve demiryollar imtiyazlar (1854-1856) ile devam eden, Osmanl Bankas'nnkurulmas (1863) ve Dyun-u Umumiye ynetimiyle ise doruuna varan yarsmrgeleme, sreci;yabanc kapitalizmin, siyasi, ekonomik ve mali boyunduruu kadar komprador sermayenin ykseliininde yollarn demitir. Yabanc sermayenin iteki mevzilerinin glenmesinden en ok yararlananlar,acentelik ve komisyonculuk gibi iler yaparak Avrupa ile ara balanty salar duruma gelen Hristiyantccarlar ve levantenler olmulardr.

Hristiyan ve Yahudi burjuvazisinin esas karargahlar stanbul, zmir. Bursa, Selanik, Halep vs.gibi byk liman kentleri ve nemli ticaret merkezleri idi. Bunlar, Avrupa ticaret merkezleriyle olduukadar, yerli reticiler, byk toprak sahipleri, mltezimlerle de yakn bir iliki iindeydiler; ihra ve ithalmallarn ters ynlerde pazarlayabilecekleri geni bir datm alar vard. Kentlerdeki ticaret, sarraflk,sanayi ve gayrimenkul alm-satm gibi iler byk lde kompradorlarn ve yabanc irketlerinelindeydi. zmir gibi baz kentlerde nfusun ounluunu Rumlar, Yahudiler, Ermeniler ve yabancuyruklular oluturuyordu. Bunlardan her birinin kendi mahalleleri, kendi okullar, kendi kiliseleri, kendi

lokantalar ve elence yerleri vard. Yine, stanbulun en sekin yerleri arasnda yer alan Beyolu veevresi kozmopolit kompradorlarn gzde semti saylrd. Galata ve dier baz semtler ise sarraflkmerkeziydi; para ve kredi tekelini ellerinde tutan nl Galata Bankerleri, burada, hazineye bor paravermek, dviz bozmak, senet skonto etmek ve tasarruf toplamak gibi bankaclk alanna giren hemenher ilemi yaparlard.

Gayrimslim burjuvazinin zellikleri19. yzylda yabanc sermayenin uzants olarak domu ve temel fonksiyonu araclk yapmak

olan burjuva tr sadece Osmanl mparatorluuna zg deildi kukusuz. spanyolca "satn alc"anlamna gelen "komprador" szc ile anlan burjuva snf, kapitalist ilikilerin az ok gelimeyebalad birok smrge ve yarsmrge lkede grlmekteydi. Kompradorlar bu lkelerin d

balant yerleri olan liman kentlerinde veya ticaret merkezlerinde toplanmlard ve yabancsermayeden aldklar belirli bir komisyon karlnda hammadde ihracatna ve mamul maddeithalatna araclk ediyorlard. Komprador burjuvazi, yerli sermayenin ayrmasyla ortaya kp, greceulusal karlarn savunucusu olan ulusal burjuvaziden farkl olarak, toprak aalar ve feodal brokrasiile birlikte emperyalizmin bu lkelerdeki balca sosyal temelini oluturmaktayd.

Osmanl toplumunu benzerlerinden ayran kendine zg yanlar da sz konusuydu elbette.rnein, siyasi-idari egemenlikle, ticari-mali egemenliin farkl milliyetler arasnda blnmesibunlardan biriydi. Engels'in daha 1853 ylnda iaret ettii gibi imparatorlukta idari ve askeri gMslman Trklerin; ticaret, zanaatler ve sarraflk gibi iktisadi alanlar ise Hristiyanlarn ve Musevilerinegemenliindeydi. Siyasi ve iktisadi egemenlik arasndaki blnmenin benzer bir rnei de,burjuvazisi, esas olarak, Alman ve Musevi aznlklardan oluan Polonya Krall'nda grlmt.Osmanl mparatorluunda egemenlik alanlarnn bu etnik ve dinsel blnmesinde i dinamiktenkaynaklanan etkenler kadar, imparatorluun k srecinde kapitalist Avrupa devletlerinin aznlk

mensubu Hristiyan tccarlar tercih etmeleri de rol oynamtr. Nitekim imparatorluk iinde yaayanHristiyan burjuvaziyi dtan yapt mdahalelerle koruyan ve kendi ayrcalklarndan onun dayararlanmasn salayanlar hep onlar olacaklardr.


5/28

Osmanl feodalleri ve merkezi brokrasisi ile kompador burjuvazi arasnda kar elikileri vesrtmeler yok deildi, ama buna ramen esas olan aralarndaki ittifak ilikisiydi. Bu ittifaknbirletirici ve ynlendirici gc ise smrgeci kapitalist lkelerdi; nk bunlar her iki kesimi de binbiriple kendilerine balamlard. Nasl ngilizlere, Franszlara veya dier emperyalistlere bal kompradorsermaye gruplar var idiyse, ayn ekilde bu mihraklara bal sultanlar, sadrazamlar, paalar datremiti. Brokrasinin tepe noktalar resmen bu lkelerin elilikleri tarafndan ynetiliyor; her paa

"ngilizci", "Franszc", "Rusu" vs. diye anlyordu. Avrupa sermayesi yksek brokrasiyi komisyon,rvet, kendi irketlerinde idare meclisi yelii veya hisse senetleri vermek gibi yollarla satn almt.Bu bakmdan, her iki egemen kesim de "lke"nin ulusal karlarnn karsnda yer alyor, statkonuntemel direklerini oluturuyorlard.

Osmanl komprador burjuvazisi ekonomik yaamn birok alannda faaliyet gstermekle birlikte,en fazla d ticaret ve sarraflk alannda younlamt. D ticaret esas olarak yabanc tccarlarn vebunlarn elindeydi. Kompradorlar bir yandan pazara ynelik retim yapan reticiden veya daima ikincilplanda kalm olan Mslman aracdan aldklar tarmsal rnleri ihra ediyor ve retici kylnn artrnnn nemli bir ksmna el koyuyorlard. Ayn ekilde, dardan ithal ettikleri veya acenteliiniyaptklar snai rnlerin pazarlamasndan da (en cra kedeki tketiciye ulaabilecekleri bir i ticaretana sahiplerdi) byk krlar salyorlard. Esas ilevleri para ticareti olan sarraflara gelince bunlarnce iltizam sisteminin ileyebilmesi iin gerekli borlar salayarak palazlanmlar, sonra ise OsmanlDevletinin mali ilerini stlenebilecek bir gce ulamlardr. Bankalarn olmad dnemlerde banka

ilevini yerine getiren sarraflar, bankacln gelimesinden sonra bile nemlerini kaybetmemilerdir.Buraya kadar anlatlanlardan da ortaya kt zere Osmanl burjuvazisinin karakteristik zellii,esas olarak, retici olmayan, speklatif alanlarda faaliyet gstermesi idi. nk bu burjuvazi, imalatsanayii, maden iletmecilii, halclk, tarm vs. gibi sektrlere de yatrm yapmasna karn bunlarithalat ve ihracatn yannda olduka nemsiz kalyordu. Aslnda, Osmanl burjuvazisinin ticari vespeklatif karakteri onun yabanc sermayenin bir uzants olmasndan ileri gelir; nk yabancsermaye de daha ok ticaret ve mali alanla ilgileniyor, en az yatrm sanayie yapyordu.

Bundan u sonu. kar: Emperyalist sermaye gibi, onun uzants komprador sermaye de asalakbir snftr. Gerekten de, Osmanl burjuvazisi feodal yapnn devrimci dnm ve ulusal bamszlkile ilgilenmedii gibi, retici glerin zgrce gelimesine de almad. Bu yzden, kendi gcorannda bir proletarya yaratmas mmkn deildi. Nitekim 20. yzyln banda o gnk Osmanlsnrlan iindeki cretli iilerin (sanayi ve hizmetler alann da) says 250 binin altndayd. Ve ayndnemde, yabanc ve komprador sermayeye ait 10'dan fazla ii altran imalat iyeri says 100'den

fazla deildi.

II. TRK BURJUVAZSNNDOUU VE YKSEL

Yerli burjuvazi, 1908 ve 1919-1923Burada amacmzn Trk burjuvazisinin iktisadi ve siyasi bir tarihini yazmak olmadn

belirtelim. Ancak gnmzdeki tekelci burjuvazinin zelliklerini kavrayabilmede, gayri mslimburjuvaziye rakip olarak ortaya kan ve 20. yzyln ilk eyreinde gerekletirdii burjuva devrimadmlaryla kendi egemenliinin yolunu aan Trk burjuvazisinin ilk dnemlerine ksaca bir gzatmann yararl olaca dncesindeyiz.

Osmanl imparatorluunun erken dnemlerinde Anadolu ve Dou ticaretine egemen olanlar

genellikle Mslman tccarlard. 16. yzyldan itibaren Osmanl'nn adm adm Avrupa kapitalizmininyrngesine girmesi srecinde; i ticaret, bir yandan gerileyip te yandan k y kentlerine kaydka,gayri mslim tccar Mslman tccar gitgide geri plana itmitir. Yarsmrgelemeyle birlikteysebirinciler arac ticaret burjuvazisi durumuna ykselirlerken, ikinciler nemli bir g olmaktan kacaklarve en fazla bu burjuvazinin taeronu olabileceklerdir. Zanaata dayal yerli sanayide durum daha dakt idi; nk, 19. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa mallarnn istilas sonucu bu sanayi k vegerileme srecine giriyordu.

Sonuta, 19. yzylda yerli sanayi ve ticaret burjuvazisi demeye layk bir snf olumamt;sadece Selanik gibi baz kentlerden kapitalist unsurlar, deiik yrelerde ticaret yapan Trkler veticaret ve sanayie srama istei tayan feodal eraf sz konusuydu. 20. yzyla girildii sradaysayerli kapitalizm henz filizlenme aamasndayd ve Trk ticaret burjuvazisi belli belirsiz denecek kadarzayf ve dank durumdayd. Ama te yandan, aralarnda Musa Akyiit, Ziya Gkalp, Yusuf Akura veTekin Alp gibi Osmanl aydnlarnn veya Rusya'dan g etmi Trklerin bulunduu bir"Mill iktisat"

gr de geliip yaygnlamaktayd. Bu akm, Osmanlclk kalntlar iermesine ve bulank olmasnakarn esas olarak domakta olan Trk burjuvazisinin karlarn temsil ediyordu; nitekim 1908 Jn


6/28


7/28

dtalayan tek parti sistemine dayal bir otoriter rejimle sonulanmtr. Burjuva devriminin feodalizmekar gelimemesi ve emperyalizme teslimiyetilikle sonulanmas olsun, oklarn Krt ulusuna ve Trkii-kyl ynlarna yneltmesi olsun, onun bu zellikleriyle sk skya balantldr.

1919-1923 Devriminin zgllkleri ve onu 17. ve daha sonraki yzyllarda gereklesen klasikAvrupa burjuva demokratik devrimlerinden ayran temel karakteristikler kavranamazsa, Kemalizmkuyrukuluuna veya nihilizme dmek kanlmazdr. Zaten, 1908 ve 1919-1923 burjuva hareketlerini

Osmanl despotizminin dorudan bir devam olarak gren Sivil Toplumcu/ATT' tezler olsun,Kemalizmi "kk burjuvazinin sol kanad"nn ideolojisi sayan ya da ona Jakobenlk izafe edenlerolsun ayn kavrayszln kurbandrlar.*

Kurtulu Sava, kapitalizmin ykseli dneminde zafer kazanan klasik tipte burjuva demokratikdevrimlerden farkl olarak, kapitalizmin genel bir bunalma girdii ve Ekim Devrimi'nin yeni bir abalatt koullarda gerekleti. Bu koullarda, burjuva devrimini ii ve kyl ynlaryla ittifak iindeyrtmek, emperyalizme ve feodalizme kar radikal taleplerle yola kmak, iplerin burjuvazinin elindenkmasna ve devrimin durdurulamaz bir hal almasna yol aabilirdi. Bunun iin Kemalist nderlik herevrede kendi solunu trpanlad ve 1789 Fransz modelindeki gibi halka inisiyatif tanmad. Burjuvazininzayflyla da birleen bu korku nedeniyle Kemalistler batan itibaren Kurtulu Sava'nn feodalizminkkten tasfiyesine ynelmemesine dikkat ettiler; stelik bu, toprak aalaryla kurulan ittifakla daperinlendi. Mcadele sahnesine ok ge kan Trk burjuvazisi dnya kapitalist sisteminden kopmakgibi bir dnce tamadndan ve asl niyeti gayrimslim burjuvazinin yerini almak olduundan,

emperyalistler karsnda da ll ve temkinliydi. Sonuta, bu ve benzer etkenler, 1919-1923 burjuvahareketinin hem kkl dnmlere yol amasn batan nlemi, hem de onun ok abuk tutuculapTrk halk ynlar ve Krt ulusu zerinde zorba bir diktatrlkle sonulanmasn beraberindegetirmitir.

ktidardaki Trk burjuvazisi ve "cumhuriyet"Burjuva kurtulu hareketinin zaferi iktidara Trk ticaret burjuvazisinin ve yarfeodal toprak

aalarnn gelmesiyle sonuland. Bylelikle, yeni Trk devleti igalcilerle ibirlii yapan Sarayevresini ve Hristiyan komprador burjuvaziyi dtalayarak, yerli egemen snflar blounu kapsayancumhuriyeti bir biime dnt, yarsmrge yarfeodal bir lkeye zg bu cumhuriyetin bir bakazellii de, Krt ulusunun boyunduruk altna alnmas ve stndeki "Trk" damgasyla Osmanllk

kadar Krtl de dtalamasyd.Ulusal ticaret burjuvazisinin iktidar elinde tutmakla rakibi komprador burjuvazi karsnda nemlibir g kazandna kuku yoktur. Ama u da var ki ittihat ve Terakki'den beri uygulanan politikalarlaHristiyan kompradorlara zaten nemli darbeler indirilmi bulunuyordu. nk, 1914-1924 yllararasnda bata politik zor olmak zere bir dizi yntem uygulanacak ve bundan sonu da alnacaktr.

Bunu, ilkin Ermeni ve Rum tccarlara kar ekonomik boykot veya snr d etme gibi yntemleruygulayan ttihatlar balatmlardr. En basit rnei, 1915 soykrm srasnda ukurova'da bykmiktarda topra elinde tutan Ermeni toprak sahiplerinin lkeyi terk etmek zorunda kalmalarsonucunda bu topraklarn Trk yamaclar tarafndan gaspedilmesidir. Ayney Rumlarn bana dagelecektir. 1912'lerde balayp 1923'teki Trkiye-Yunanistan nfus mbadelesine kadar devam edensrgn srasnda, 1 milyon civarnda Rum Anadolu'yu terk etmitir, terk etmek zorunda braklmtr.G edenlerin bir ksm da igalci Yunan ordusunun safnda yer alan Rum tccarlar ve toprak sahipleriidi. Ksacas, etnik ve dinsel atmalar da kullanan Trk burjuvazisi, ithalat ve ihracattaki aracl

nemli lde tekelinde tutan Ermeni ve Rum tccarlara ekonomi d yollarla darbe indirmi ve butekeli nemli lde krmt.Trk burjuvazisi mteakip atan ise iktidar eline geirdii 1923'ten sonra yapmtr. Daha

Kurtulu Sava srasnda rgtlenen Trk ticaret burjuvazisinin yapt ilk ilerden biri, Kemalistbrokrasinin desteiyle yabanc sermaye ile ilikilerini gelitirmek ve ortak irketler kurmak oldu. Geribu dnemde Rum, Ermeni ve Yahudi kompradorlar hl belli mevzileri ellerinde tutuyorlard. HattaTrk isimleri kullanmak ("dnme" olay), Trk kkenlilerle ortaklk kurmak ve yabanc sermayeyle olaneski ilikilerden yararlanmak gibi yntemler kullanarak dneme ayak uydurman n yollarn buldular.Ama artk birinci plana geen ve emperyalist tekellerin acenteliini ve komisyonculuunu stlenerek,ithalat ve ihracatta arac paynn ouna el koyan Trk ticaret burjuvazisi olacaktr.

Bu da gsteriyor ki, Kemalist burjuvazi siyasi bamszl kazandktan sonra antiemperyalist

*

D. Perinek grubu ve hl Mahir ayan'

n Kemalizm tahlilini savunan THKP-C kkenliler (Mesela Dev-Sol) bu ikincilerin tipikrneidir. Bu gruplar. Kemalizme, "kk burjuvazinin sol kanad" ya da Jakobenizm gibi misyonlar yklemekle KurtuluSava'n Fransz Devrimi ile zdeletirmi oluyorlar. M. Kemal'in ahsnda Robespierre'i aramak, iki devrim arasndaki a vefonksiyon farkllklarn hi anlamamak demektir.


8/28

barutunu byk lde yitirmi, tasfiye etmektense yabanc sermayeyle ilikiler gelitirmeyi tercihetmitir. lkenin yarsmrge yapsnn olduu gibi braklmas da, Kemalistlerin Kurtulu Savasrasnda ekonomik bamszlk zerine sylediklerinin demagojiden teye gitmediinin kantdr. Gerikapitlasyonlarn resmen kaldrlmas, baz milliletirmelere gidilmesi ve yerli ekonominin karlarnnnispeten kollanmas gibi snrl admlar atlmam deildi. Ne var ki, emperyalizmin ekonomik ve maliegemenlii devam ediyor, yabanc sermaye yeni yatrmlar yapmaktan geri durmuyordu. rnein,

1926 ylnda 6.5 milyon lira olan yabanc sermaye yatrmlar yl sonra iki katna ulam 1920-1930yllar arasnda kurulan 201 anonim irketten 66's yabanc sermaye payyla kurulmutu. stelikyabanc sermaye sadece ticari ve snai giriimler alannda deil, bankaclk ve kredi alannda danemli bir rol oynamaktayd. Sonuta ortaya kan manzara uydu: nemli lde tasfiyeye urayanHristiyan kompradorlarn geride braktklar boluk, yeni dnemde, ya yabanc sermayenin bizzatkendisi tarafndan, ya da Trk ticaret sermayesi tarafndan doldurulmutur.

Bununla birlikte, Trk burjuvazisi, iktidar elinde tutmann ve rakibi Hristiyan burjuvaziyi geriplana itmenin verdii avantajla, kendi sermaye birikimi ve merkezileme srecini hzlandrma olananelde etmiti. Fakat burada hemen sorulmas gereken soru udur: Trk sermayesi, bunu, Avrupa'dakisanayi kapitalizmi andaki gibi, geniletilmi retimini, teknii gelitirip emek retkenliini artrarak,eski retim biimlerini hzla dntrp i pazar genileterek kendi kendini ivmeleme yoluyla yapabilirmiydi? Buna vereceimiz cevap olumsuz olacaktr. nk emperyalizme baml olmakla ve ticarikarakteri ar basmakla kalmayp, krda feodal ilikilerin egemen olduu, stelik burjuvazinin bunlar

devrimci yntemlerle tasfiye etmek gibi bir niyetinin bulunmad koullarda bu mmkn olmazd.Trkiye'nin verili koullarnda, verili ekonomi politikalarla yerli sermayenin birikim ve merkezilemesrecinin devrimci dnmlere elik etmesi dnlemezdi. Burada, Trk burjuvazisinin sermayeyetersizliini telafi etmek iin bavurduu yntemleri ise yle sralayabiliriz: Yabanc sermayeihracnn eitli biimlerinden yararlanmak, gelimi kapitalist lkelerden kopya edilmi sermayergtlenme biimlerini kullanmak, devlet kapitalizmi modelini uygulamak ve feodalizmin kalntlarylaittifak bozmakszn tarm yukardan aa denetleyerek kent ekonomisine kaynak aktarmak. Geneldeyarsmrge lke burjuvazilerine zg olan bu yntemler Trkiye'de bazen i ie, bazen de bunlardanbirine arlk verilerek uygulamaya konacaktr. Ama Kemalist brokrasi bir yandan eitli tevikyasalarn ve destekleme politikalarn, te yandan ii snf ve emeki kyllk zerindendevlet zorunu eksik etmemeyi sermaye birikim yntemi olarak srekli gndemde tutmutur.

imdi de, uluslararas sermayenin tekelleme srecine ait rgtlenme modellerinin yarsmrgebir lke ekonomisine nasl tand ve tekelci birlikler yaratlmasnda nasl kullanld konusunu ele

alalm. Bilindii gibi bunun en tipik rnei, neredeyse cumhuriyetle yat olup, bugn Trkiye'nin enbyk tekelci sermaye gruplarndan biri saylan Bankas'dr. Bir prototip olarak Bankas'nn nemi,Bat'dan alnan finans kapital rgtlenme modelinin, sermayenin birikim ve merkezileme srecininksaltlmasna rnek tekil etmesinden ileri gelir.

Bankas, 1924 ylnda, M. Kemal ve Celal Bayar gibi devlet yneticilerini, baz kapitalistleri vebyk toprak sahiplerini kapsayan nfuz sahibi ahsiyetlerce kuruldu. Ve bu sermaye grubu 10 yliinde birok banka ve sigorta irketlerinin kurucusu (ve orta), madencilikten eker ve tekstile kadaronlarca anonim irketin sahibi, yan sra d ye i ticarete de el atan bir tekel haline geldi. Bankas'ndaha dou yllarnda tekelci bir sermaye grubu haline getiren ve onu sermayenin "doal" evrimsrecinin ok ilerisine sratan etkenler, bu sermaye grubunun rgtlenme modelinden ve kullandyntemlerden ayr dnlemez. Bunlar, (1) politik iktidar aygtnn en etkin kullanl; (2) banka,sanayi ve ticaret sermayelerinin tek elde birletirilmesi; (3) dta yabanc sermaye ite devletiletmeleri ile ortaklklar kurulmas ve (4) birok alanda tekelci kontrole sahip olunmas olarak

sralayabiliriz. yle ki Trk burjuvazisi, sermaye birikimi ve merkezilemesi srecini ksaltarak en hzlekilde yarsmrge tipi tekele sramay salayan bu sistemi, bir sre sonra da Smerbank veEtibank tr devlet kurulular araclyla uygulamaya koyacaktr.

Trk burjuvazisinin gelime zellikleri bakmndan nem tayan dier bir nokta ise, byme vetekelleme srecinin daima emperyalist sermaye ile gelien ilikilere paralel olarak ilerlemesidir.1920'li yllarn kapitalistleri ister toprak kkenli olsunlar, ister orta snftan gelsinler, isterse bankaclklaie balasnlar, bunlar yabanc sermayeyle acentelik, komisyonculuk ve ortak yatrmlar gibi ilikileregirdikleri ve faaliyet alanlarn eitlendirebildikleri lde tekelci sermaye katna ykselebilmilerdir.

Bunu, ilk sermaye birikimlerini 1920'lerde yapan gnmzn ilk kuak holdinglerinin tarihselevrimlerini izlediimizde grebiliriz: e ticaretle (1938) balayan V. Ko; pamuk nakliyecilii ve ticaretyapan (1930'lar) H. . Sabanc, byk toprak sahipliinden sanayicilie geen (1925) ukurovaGrubu, ticaret ve sanayii birlikte yrten (1920-1930) Yaar Grubu, eczaclktan gelme (1912)Eczacba Topluluu, otomobil acentecilii yapan (1920'ler) zakatlar (vs.) gibi bugnk tekelci

sermaye gruplarnn temelleri bu yllarda atlmt. Ancak bu ailelerin faaliyetlerini eitlendirip tekelcisermaye konumuna gelmeleri II. Dnya Sava sonras srete olacaktr.


9/28

Devlet kapitalizmi ve burjuvaziDevlet kapitalizmi, Kemalist brokrasinin 1930-1939 yllar arasnda arlkl olarak, daha

sonraysa hafifleterek uygulad ekonomi politikann genel addr. Milliletirmelerden ekonomikmdahalelere, planlamadan kapitalist devlet iletmelerine kadar birok alan kucaklayan bu ekonomipolitika, Trk kapitalizminin gelime gereksinimlerinin bir sonucuydu. Yoksa, tarmsal ekonominin arbast, burjuvazinin esas olarak ticaret karakterli olduu, varolan ok snrl sanayinin nispetenmodern kesiminin hemen hepsinin yabanc sermaye denetiminde, geri kalannn ise el emeine dayalilkel biimlerden ibaret bulunduu bir lkede, asgari dzeyde bir sanayileme baka trlgerekleemezdi.

Trkiye ekonomisi 1929'lara gelirken zaten kriz belirtileri gstermekteydi. Kapitalist dnyay temellerinden sarsan ve etkilerini smrge ve yarsmrge lkelere dek yayan genel krizin etkileriylede birleince bu, ekonomide tkanmaya yol at. Uluslararas pazarlarda hammadde fiyatlarndagrlen d, Trkiye'ye ihracat ve ithalatta gerileme, tarmsal retimde azalma, ticaret ve parapiyasasnda kriz olarak yansmaktayd. Bu, varl esas olarak ticari kapitalizme dayanan Trkburjuvazisinin tkanmas demekti; nk ticari kr d gerek tek tek kapitalistlerin sanayie geeceksermaye birikimine sahip olmamalarndan, gerekse zaten kriz iinde olan yabanc sermayenin yatrmailgi duymamasndan dolay nlenemiyordu, Byle olunca, sermaye yetersizliini ve krizi amann tekyolu devlet kapitalizmine gei olmaktayd.

Kemalist ynetim bu amala 1931 ylndan itibaren kapsaml bir devleti ekonomik programuygulamasna geecektir. Bu program korumac nlemleri, milliletirmeleri, deniz ve demiryolutamacl gibi alanlara devlet tekeli getirilmesini, baz ithal mallarnn devlet denetimi altnaalnmasn, be yllk kalknma planlar uygulamasn (ilki 1933-1937) vs. iermekteydi. Bunlar iindebelki en nemlisi, 1930'lu yllar boyunca ok sayda devlet bankasnn ve sanayinin eitli dallarnkapsayan onlarca fabrika ve iletmenin kurulmasdr. Trkiye llerinde her biri tekel konumundabulunan ve bankaclktan sanayie, madencilikten tarma kadar ekonominin btn dallarn kucaklayanbu devlet kurulular, ksa srede ekonominin en nemli gc haline geleceklerdir

Temelleri 1930'Sarda atlm olup varlklarn bugn de srdren devlet banka ve kurululardaha o zamandan tekel durumundaydlar. Daha dorusu, sz konusu tekeller Bankas rneinde dedeindiimiz gibi, gelimi kapitalist lkelerdeki finans kapital rgtlenme modeli kopya edilerek -tabiibu bir uyarlama olduundan arada nemli farkllklar olmas doald- kurulmulard. rneinSmerbank para sermayeyi, snai sermayeyi ve ticari sermayeyi kendi bnyesinde birletirmi ve elatt alanlarda tekel oluturmu bir kurulutu. Bankaclk ve sigortaclk dnda tekstil, eker, imento,dericilik, kmr iletmecilii, ticaret (vs,) gibi sektrlerde onlarca fabrika ve irketin sahibi ya da ortadurumundayd. Yine Etibank, demir, krom, kmr, kkrt, bakr, elektrik retimi (vs.) tr madencilik veenerji sektrnde rakipsiz bir tekeldi; yle ki kuruluundan 6 yl sonra 25.700, 15 yl sonraysa 35.600ii istihdam eder bir bykle ulat.

Daha farkl bir ekonomik ve politik temel zerinde ykselen tekelci devlet kapitalizmi, aynyllarda talya ve Almanya gibi faist emperyalist lkelerin de gndemindeydi. Bu, sadece kapitalizmingenel bunalmnn dayatt birey deil, ayn zamanda emperyalist kapitalizmin gelimesinin doal birsonucu, kontrol altndaki devlet aygtn kullanarak lkenin ekonomik, toplumsal ve politik yaamzerinde tam egemenlik kurmak isteyen tekellerin ynelimlerinin de bir ifadesiydi. Ancak benzeryanlarna ramen feodal kalntlarn ve sanayinin ilkel biimlerinin nemli bir rol oynad, i pazar darve uluslararas pazarlara alma olana olmayan yarsmrge Trkiye'de devlet kapitalizmini motiveeden faktrler daha farkldr. nk, Trkiye'de devlet kapitalizmi politikasna gei, hereyden nce,

kapitalizmin azgelimiliinin ve burjuvazinin zay

fl

n

n bir sonucu olarak gndeme geldi. Nitekim bumodel benzer nedenlerle ayn dnemde Brezilya, Arjantin ve Meksika gibi lkelerde, daha nce isearlk Rusyas'nda uygulanmtr.

Kemalist ideologlar, devlet kapitalizmini, ta o zamandan "kapitalizm ile sosyalizm arasndanc bir kalknma yolu" olarak, veya antikapitalist, halk" iktisadn bir biimi diye lanse ettiler.Hatta sonradan Kadrocularn ve Ynclerinprizmasndan geen bu demagoji, Sovyeti revizyonistlerinve MDD'ci ortayolcularn literatrne de girecek ve uzun yllar Kemalizm kuyrukuluunun bir birimiolarak solda etkili olacaktr.* Oysa ayn yanlsamay "imtiyazsz snfsz kaynam bir kitle"edebiyatyla ve dier baz unsurlarla destekleyen Kemalist ideoloji bunu, korporatist eilimlerindendolay yapmaktayd.

Sonraki gelimeler de kantlamtr ki, 1930'lar devlet kapitalizminin ne antikapitalizmle, ne de"halkn karlar"yla bir ilgisi vardr. nce de dediimiz gibi devlet kapitalizminin k noktas Trk

* 1968lerde M. Belli ve onun etkisindeki THKP-C ve THKO gibi MDD'ci gruplar Kemalist ynetimi kk burjuvazininantiemperyalist iktidar, devlet kapitalizmini ise onun ekonomik temeli olarak gryorlar. Hatta bu gr, iktidarn CHP'den DPyegeiini ve zel sektrn arlk kazanmasn kardevrim olarak grmeye kadar varacaktr.


10/28

burjuvazisinin ksa ve uzun vadeli karlardr. Sermaye ktl eken burjuvazi, devlet kapitalizmini,birok azgelimi lkede de rnekleri grld zere sermaye birikiminin bir yolu, bir modeli olarakgndeme getirmitir. O dnemde tek tek kapitalistlerin stesinden gelemeyecekleri snai ve maligiriimler, onlarn hepsi adna kapitalizmin kolektif biimi demek olan devlet kapitalizmi yoluylagerekletirildi, o kadar. Bunun, devlet iletmeleriyle ortaklklar kuran, devlet fabrikalarna yksekfiyatlarla girdi salayan veya onlardan maliyetine girdi temin eden ve onlarn rettikleri mallarn sat

tekelini eline geiren kapitalistlere nasl hizmet ettiini anlatmaya bile gerek yoktur. Her yerde ve herzaman olduu gibi devleti elinde tutan snflar kim idiyse, devlet mlkiyetine sahip olanlar da onlard .Bu, 1930 istatistiklerinde hayat pahall artp dondurulan ii cretleri srekli d kaydederkenkapitalistlerin byk krlar vurmalaryla da aklk kazanmaktadr. zetle, devlet kapitalizmi, ii vekyllerden emdii kan burjuvaziye aktaran kolektif kapitalist bir mekanizmadan baka bir eydeildir.

Bu konuda ok daha yaygn olan baka bir arptma ise, devlet kapitalizminin ilevinin, "devleteliyle burjuvazi yaratmak" olduu iddiasdr. Dorusunu sylemek gerekirse, modern revizyonistlerinve zellikle akademisyen takmnn sk sk ne srd bu tez, devleti, snflarn ve snf kartlklarnndeil, snflar devletin yaratt eklindeki eski "snflarst" devlet teorisininin ilkel bir tekrarndanibarettir. Bunlara baklrsa, Trkiye'de burjuvaziyi devlet, dolasyla ttihatlar ve onlarn devam olanKemalist brokrasi yaratmtr.**

Burjuvaziyi devletin yaratt -byle olunca kart proletaryay da devlet yaratm oluyor-

grnn, ok eski bir oportnist gemii vardr. zellikle, feodalizmden kapitalizme yenigeilmekteyken, yani burjuva toplumunun snflar henz zayf durumdayken, kk burjuvalar devletitoplumun ve ksacas hereyin yaratcs gibi grebilmilerdir. rnein Bakunin byle biriydi ve Marxonu yle eletirmiti: "Bakunin, sermayeyi yaratann devlet olduunu, kapitalistin kendi sermayesineancak devletin bir ltf olarak sahip olduunu iddia ediyor." Aslnda, Bakunin'in burjuvaziyi vedolaysyla toplumsal snflar devletin yaratt gr, onun Tkayev ve Solovyev gibi poplistyoldalar arasnda ok yaygn bir modayd. Bizim liberal opotnistlerimiz ve akademisyenlerimiz isegrleriyle, Rus poplistlerine yeni bir katk yapm olmuyorlar.

Oysa Trk ulusal burjuvazisini ne Jn Trkler ne de Kemalistler yaratt lar; onlar olsa olsa zatendou ve gelime halindeki burjuvaziye szclk yaptlar. Snflarla devlet arasndaki ilikiyi tepetaklakeden bu yanlgnn kayna, Trk burjuvazisinin ilk aamalarda zayf, dank ve rgtsz olmasdr.Bu burjuvazi adna hareket eden Kemalistlerin yaptey ise, devlet aygtn da kullanarak bu snfnyolunu amaktan ibarettir. Dolaysyla, 1930'larn devlet kapitalizmi sermaye birikimini hzlandrmak

iin kullanlan yarsmrge bir lkenin ve an koullarna uyarlanm bir modelden baka bir eydeildir. stelik bu ekonomi politika Trk kapitalizmini gelitirmekle kalmam, ayn zamandaburjuvaziyi st dzeyde kapitalist organizasyon biimlerine geie de hazrlamtr.

Sava yllarMarksist geinen birok tarihi ve iktisat Kemalist burjuvazinin sava yllarnda Alman yanls

bir d politika izlemesini sanki beklenmedik ve ani bir dnm gibi gsterirler. Oysa, kendindennceki ve sonraki dnemlerden snai byme hznn ykseklii ve burjuvazinin sermaye birikimindekiatakla (en bata burjuvazinin i ticaret,, mteahhitlik ve sanayi arlkl katmanlar) ayrt edilen devletkapitalizmi dneminin (1931-1939) politik cephedeki izdm dikkatle izlendiinde, bunun hi derastlant olmad, bizzat bu yllarda Kemalist iktidarn balangta tad greceli burjuva ilericiliini

iyiden iyiye tketip gerici ynde sistemletii ve baskc karakterinin gitgide koyulat ortaya kar.Ankara Hkmeti ilk kurulu yllarnda zmnen de olsa, oulcu zellikler tayordu. Ama eyhSait syan'ndan, zellikle 1930'lardan sonra sadece halk ynlarna kar deil, egemen snflarnmuhalif kesimlerine kar da kat ve baskc bir tutum taknmaya balad. 1930 sonrasnda Kemalistbrokrasinin tek partisi olan CHP'nin devlet ve siyasal yaam zerinde tekel kurmasnn ve partikadrolar ile devlet kadrolarnn ayn kiilerden olumasnn hukuki bir kimlik kazanmas bu gelimeninbir sonucudur. Parti ilkelerinin, ayn uzamanda anayasann, hkmetin ve genel olarak devletin ilkeleridzeyine ykseltilmesi, Avrupa faizminden esintiler tayan sava yllarnn "Milli ef" sistemininyolunun almasndan baka birey deildi. Yine ayn yllarda oven-milliyeti dil ve tarih tezlerininpiyasaya srlmesi, Krt dmanlna katliamlarn elik etmesi, faist talyan mevzuatndan

** "Snflarst" devlet anlaynn bir paras da, brokrasinin "snflarst" olduu, hatta egemen snflardan bamszbir kategori tekil ettii grdr. Kemalist brokrasiye asla hak etmedii bir ilericilik atfedenler olsun, onu Osmanl'nn

dorudan bir devam

gibi gren ATT'ler ve Sivil Toplumcular olsun bu noktada birleiyor ve burjuvaziyi brokrasinin yaratt

grn ne sryorlar. Oysa snfl bir toplumda egemen snftan bamsz, onun stnde bir brokrasi sz konusu olamaz.Egemen snf ile brokrasi arasnda zaman zaman elikiler ortaya kabilir; ama aslolan brokrasinin egemen snflarnhizmetinde, ona bal ayrcalkl bir sosyal tabaka olmasdr.


11/28

uyarlanan Kanununun yrrle konmas (vs.) da tek parti diktatrlnn hangi ynde ilerlediinigsterir. zetle, btn bunlar gz nne alndnda Kemalizme faizmin Trk versiyonu denmese de,onun faizmi andran korporatist uygulamalar gndeme getirdii ve antidemokratik karakteriningittike koyulat rahatlkla sylenebilir.*

Burjuvazinin ve toprak aalarnn iktidarda olduu, tek bir burjuva partisinin siyasal alanda tekelkurup devletle btnletii byle bir lkede "Milli ef diktatrlnn gndeme gelmesinde alacak

bir ey yoktur. Bundan dolay, sava yllarnda gndeme getirilen olaanst yasalar, halk ynlarzerinde snr tanmayan bask ve smr, Hitler taraftarlnn ve Turancln devlet katndayaygnlamas Kemalist diktatrln geliiminin yeni koullardaki rnleri olarak grlmelidir.

Sava bahanesiyle bu dnemde karlan belli bal yasalar, o gnk rejimin karakteriniyeterince yanstmaktadr, rnein Milli Korunma Kanunu ii cretlerini donduran, zorunlu almaykmll getiren ve alma sresini uzatan bir dizi faist madde iermekteydi. Toprak MahsulleriVergisi, eski aar hortlatan yeni vergi ykmll ile, orta ve yoksul kyllerin tepesine bir kabus gibikyor ve art rne jandarma dayayla el koymay merulatryordu. Ama te yandan her ikiuygulama da speklatrlerin ve byk toprak sahiplerinin vurgunlarna esiz olanaklar salyordu.Dnemin aznlk milliyetlere ynelik rk-oven uygulamalarn gsteren dier ilgin bir yasas ise,Varlk Vergisi Kanunu'dur. Bu yasa, szde sava zenginlerinin vergilendirilmesini ngrmesine karn,Hristiyan ve Yahudi burjuvalara altndan kalkamayacaklar ar vergiler ykleyerek, bu kesiminsermayesini Trk burjuvazisine aktarmann bir arac yaplmtr.

Sava yllarnda ekonominin faist karakterli yasalarla ynetilmesinden en krl kanlarburjuvalar ve toprak aalar olmulardr. nk sava ekonomisinin ayrlmaz bir paras haline gelenenflasyon, karaborsa, istifilik ve speklasyon ortamndan en iyi yararlanabilenler onlard. Bu dnemdekr ve kent yoksullar alk ve sefalet iinde boulurken, stokuluk ve karaborsaclk gibi yntemleri dekullanan ticaret sermayesi byk vurgunlar vurabildi. Speklasyon ve die yollarla byk servetleryan sava zenginleri %300'den %1000'e varan oranlarda krlar saladlar. Saylar binleri bulan"Hacaa" tr sava zenginleri kendilerini birdenbire byk sermaye arasnda buluverdi-ler. Aynekilde, i tketimin kslmasyla ykseltilen ihracattan yararlanan byk ticaret sermayesi de nemlibir birikim salad. zellikle bankalarn bu yllarda sermayelerini ve net kr oranlarm birka mislibirden katladklar grlmektedir.

* Kemalizmin nitelenmesinde tarih d yaklam adeta Trkiye Solunun bir zellii haline gelmitir. Gemite Kemalizmebatan sona ilerici bir misyon yklenmesi ve tek yanl bir abartclk moda idi. imdi ise. onu douundan son vard noktaya

kadar gerici ve kar

devrimci hatta faizmin bir tr olarak tan

mlayan z

t bir anlay

gelimektedir rnein, darbeci faistgeneralleri Kurtulu Sava srasndaki M. Kemal'le bir tutan yaklam byledir. Oysa Kemalizmi kendi tarihsel evrimi iindesomut olarak deerlendirmek, her dnemeteki deiimlerini ve bunlarn koullarla balantlarn bir btn olarak ele almak vetek yanl m uzaklatrmalardan kanmak gerekir


12/28

YEN SMRGECLK DNEM VE BURJUVAZNNTEKELLEME SREC

I-KNCDNYA SAVAI'NDAN SONRA TOPLUMSAL-EKONOMK GELME VE

BURJUVAZkinci Dnya Sava'ndan sonraki sre Trkiye'nin i siyasi ve iktisadi ilikileri bakmndan

olduu kadar, kapitalist dnya ekonomisi ile eklemlenmesi bakmndan da yeni bir dnm noktasniteliindedir. Tabii bu varyantn sosyoekonomik yap zerindeki etkileri birdenbire deil, daha ziyadeardk dnemlerde, kendini gstermitir. Biz burada konuyu datmamak iin byk burjuvaziyi eksenalacak ve sz konusu deiimin en belirgin noktalarn ortaya koymakla yetineceiz.

kinci Dnya Sava ertesinde dnya kapitalist sisteminde meydana gelen deimeler hereyden nce uluslararas durumla balantldr. Savan bitiminden sonra halk demokrasilerinin zaferizerine banda SB'nin bulunduu sosyalist kamp dnyann te birini kapsayan bir g haline gelmi,uluslararas g dengesini sosyalizm lehine deitirmitir. Bu, ulusal kurtulu mcadelelerininykselmesiyle ve onun kazanmlaryla birleince eski smrge sistemi giderek zlecek ve yerini yenismrgecilie brakmak zorunda kalacaktr. Dier nemli bir gelime ise, savata yenik den faist

kampa mensup emperyalistlerin yan sra, ngiltere ve Fransa'nn da eski konumlarn kaybetmeleri veABD emperyalizminin kapitalist dnyann tartlmaz jandarmas durumuna gelmesidir.

Bu gelimeler doal olarak hakimiyet alan daralan kapitalizmin genel krizini derinletirdi. Bununsonucunda sosyalist kamp lkelerine kar souk sava politikasn balatan emperyalist kampn lideriABD, Bat Avrupa'da ve Japonya'da kapitalizmi tekrar canlandrmak, sosyalist lkeleri ablukaya almakve hegemonyasn dnyann her tarafna yaymak amacyla harekete geti. Truman Doktrini veMarshall Plan'ndan sonra NATO benzeri askeri rgtlenmeleri gndeme getirdi. Bu, ayn zamandak halindeki eski smrgeciliin yerine yeni smrgeciliin inasn da ieriyordu.

Emperyalistlerin ABD nderliinde eski smrgecilik politikasndan yeni smrgecilie geilerismr ve basknn zn deitirmedi; boyunduruk altndaki lkelerin emperyalizm karsndakiekonomik, siyasi, askeri ve ideolojik-kltrel bamllklar yine devam etmekteydi. Aradaki en esaslfark artk eski smrgelerin grnrde siyasi bamszla sahip olmalar, yani kendi resmi devletlerinikurabilmeleri idi. Ama te yandan emperyalist smr btn biimleriyle devam ediyordu, hatta 1930

krizi srasnda ve sava yllarnda ciddi bir d gsteren sermaye ihrac sava sonrasnda dnyaekonomisinde grlen canlanmaya paralel olarak hzla artt. rnein ABD'nin yabanc lkelere yaptyatrmlar sava izleyen yedi ylda iki misline kt.

kinci Dnya Sava'ndan sonra ileri kapitalist lkelerdeki ekonomik canlanma retici glerinnispi geliimine yol aan bilimsel-teknolojik devrime ivme kazandrd. Sermayenin younlamas vemerkezilemesi o dzeye vard ki, retimin uluslararaslamasn da beraberinde getirdi. Bu, dahanceki uluslararas tekellerin devam olarak ortaya kp muazzam byklkteki sermayeyi kontroleden ve kollarn dnyann her yerine uzatan okuluslu irketlerde ifadesini buldu. okuluslu irketlerkr oranlarndaki azalma eilimi karsnda kar yolu geniletilmi yeniden retimlerini sermaye ihracyoluyla azgelimi lkelere doru yaymakta buldular. Bylece, metropollerle evre lkeler aras ndakiuluslararas iblmnn arlk merkezleri deiti ve emperyalist sistem bir yeniden yaplanmadnemine girdi.

Yeni uluslararas iblmnde metropol lkeler ileri teknolojiye dayanan havaclk-uzay,

elektronik, telekomnikasyon tehizat, nkleer enerji vs. gibi modern endstri dallarn kendi ellerindetutarlarken, emek-youn tekniklerle alan -tekstil, gda, dayankl tketim mallar, hatta demir-elikbenzeri baz ar sanayi rnleri retimi gibi- baz endstri dallarn azgelimi lkelere kaydrdlar. Nevar ki yeni smrgeci egemenlik altndaki lkelere braklan bu emek-youn sanayileme alan hibirekilde bamsz gelime yolunun ald anlamna gelmiyordu. Sz konusu alanlarda okulusluirketlerin denetimi devam ediyordu, nk teknolojik-mali bamllk yoluyla ya da kendi yavru-irketleriyle ipleri ellerinde tutuyorlard. Dolaysyla, kendi rettii makine ve tehizatn kullanmna izinveren metropol lke teknolojik ve mali egemenlii sayesinde kr transferini kolaylkla salayabiliyordu.

Sonuta, okuluslu irketlerin geliimi ve sermaye ihrac biimlerindeki deime, azgelimiliinyeniden retilmesini ortadan kaldrmakszn bu lkelerde greceli bir snai gelimeye yol amtr.Emperyalizme artan bamllkla atba ilerleyen bu gelime, bir yandan yerli ve uluslararassermayenin i ie gemiliini artracak, br yandan baml lkelerin snfsal kompozisyonunu dtanetkileyecektir.

te yeni smrgecilik dneminde emperyalist sistemde ortaya kan bu gelimeler Trkiye'ninsosyoekonomik yapsn da derinden etkilemi ve zerinde daha sonra duracamz sonulara yol


13/28

amtr. Ama hemen belirtelim ki Trkiye'nin kinci Dnya Sava sonrasnda girdii yeni dnemesalt d dinamiklerin deil, ayn zamanda i dinamiklerin de bir sonucudur. Yani, emperyalist sistemdesz edilen deiiklikler olmasayd da, nceki oluumlar Trkiye'de birtakm ekonomik ve politikynelimleri gndeme getirecekti.

Sava ertesinde Trkiye'nin ehresinde grlen ilk nemli deiiklik tek parti rejiminden iki partilisisteme geitir. Geri burjuvazi ve ideologlar bunu otoriter bir rejimden "ok partili parlamenter

demokratik sisteme gei" olarak gstermilerdir, ama gerek durum hi de yle deildir. nk, neCHP iinden koparak DP'yi kuran Bayar-Menderes kliinin 1946 ylnda ilk kez yaplan tek dereceliseimlere katlmas, ne de 1950 ylnda seimleri kazanarak iktidara gelmesi burjuva demokratikrejime zg kurum ve mekanizmalar yaratabilmitir. Zaten btn meselenin antidemokratik ve faistyapsyla uzun sre ayakta tutulamayaca anlalan eski rejime sahte bir parlamentarizm maskesitakarak mrn uzatmaya almaktan ibaret olduu ok gemeden anlalacaktr. O dnemde gerekhalk ynlarnn derin honutsuzluu, gerekse sosyalizmin ve demokrasi glerinin dnya apndafaizme indirdii darbeler "Milli ef" diktatrln hi olmazsa makyaj yapmadan ayakta tutmayolanaksz klyordu. Kald ki byk burjuvazinin ve byk toprak sahiplerinin iki klii arasndakeskinleen elikiler de byle bir nbet deiikliini gerektiriyordu.

Trkiye'nin iki partili sahte demokrasiye geii ile. Bat emperyalizminin ve bata ABD'ninhegemonyasnn pekimesi adeta birlikte ilerlemitir. Burada hemen belirtelim ki, bazlarnn iddiaettikleri gibi Trkiye DP iktidar ile yabanc kapitalizmin boyunduruu altna girmi deildir. Trkiye

zaten batan beri yarsmrge bir lkeydi, sadece kriz yllarnda ve sava ortamnda emperyalistsermaye ihrac daralmt. Emperyalistler ancak savatan sonradr ki btn yarsmrge ve bamllkelere olduu gibi Trkiye'ye ynelik faaliyetlerini de younlatrmlardr. Yeni smrgecilikaamasnda eskisinden farkl olan ey, Trkiye'nin ABD emperyalizminin dolaysz uydusu durumunagelmesidir.

Trkiye'nin ABD emperyalizminin dmen suyuna girmesi nn dneminde balad. 1946Nisan'nda Amerikan sava zrhls Missouri'nin Trkiye'ye gelii iki taraf asndan da ibirliipolitikasn simgeliyordu. Bu yzden, 1947 ylnda Trkiye'nin Truman Doktrini ve Marshall Planerevesinde gerekleen Amerikan "yardm" kapsamna alnmas ve bunu izleyen ikili anlamalarsrpriz olmad. Aslnda Trkiye'nin ABD nfuz alanna dahil edilecei savan bitimine doru belliolmutu; 1947'den itibaren yrrle konan yardm ve kredi anlamalar, Amerikan kaynakl sermayeyatrmlar, pe pee lkeye gelen ABD heyet ve uzmanlar bunun pratie geirilmesinden baka birey deildi. u da var ki, Trkiye'nin, IMF, Dnya Bankas ve OECD gibi kurululara ye edilmesinin

(1947) zerinden fazla gemeden 1950'de Kore Sava'na srlmesi ve iki yl sonra da NATO'ya dahiledilmesi, ABD emperyalizminin hegemonyasnn tek bir alanla snrl kalmayp, politik, askeri,ekonomik, ideolojik vs. tm alanlar kucakladn gsterir. Sonuta, DP iktidara geldikten sonraselefinin balattn tamamlam ve lkeyi ABD'nin Ortadou'daki bir ileri karakolu durumunagetirmitir.

Bylece Trkiye'nin o yllarda balayan yeni smrgeci yaplanmas bir dnemden dierinegeerek bugne kadar sregelmitir.

II- TRKYE'DE KAPTALST GELMENN YENVARYANTI VE BYKBURJUVAZNN TEKELCDNM (1945-1960)

Bu dnemdeki ekonomi politikalarn belirlenmesinde emperyalist kurulular ve yabancuzmanlar nemli rol oynamlardr. Trkiye'nin uluslararas iblmndeki yerini tayinde ba ekenABD uzmanlar ar sanayi yatrmlarna son verilerek altyap yatrmlarna ve yabanc-yerli sermayeortaklnda i pazara ynelik tketim mallar reten sanayie arlk verilmesini, devlet sektr yerinezel sektrn desteklenmesini, yabanc sermayenin nndeki engellerin kaldrlmasn ve tarmadayal bir byme modeli izlenmesini istemekteydiler.

Gerekten de DP iktidar emperyalistler tarafndan dayatlan ekonomi politikalar sadakatleizlemitir. Sava ertesinden balanarak d ticarette korumaclk gevetilmi, 1951 ve 1954'lerdekarlan yasalarla rnein Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ve Petrol Kanunu gibi yabancsermayeye olaanst ayrcalklar salanm, karayollar ve baraj yapmna olsun, tarm ve madenciliksektrlerine olsun ncelik verilmitir. Zaten tarmda kapitalistleme yolunda nemli bir mesafe alnmasbu ynelimden bamsz deildir. Esasnda feodal kalntlarla ittifak iinde toprak aalarnnburjuvalatrlmasn gzeten bu ekonomi politika sonucu 1946'da bin dolaynda olan traktr says

1956'ya gelindiinde 43 bine kmtr. Ayn gelimeler dier tarmsal girdiler, sulama, ulam vetarmsal kredi gibi alanlarda da gerekleince dnya konjonktrnn de yardmyla tarmn


14/28

ticarilemesinde ve i pazarn geniletilmesinde belirli bir yere gelinecektir. Tabii bu, tarmsal ihracatgelirlerinin artna ve tarma dayal sanayilerin gelimesine hizmet etmekle birlikte, hem emekikyllk zerinde sancl sonular yaratm, hem de toprak kutuplamasn ve krsal kk reticilerinmlkszleme srecini hzlandrmtr.

te yandan, DP iktidara geldiinde yabanc uzmanlarn tavsiyelerine uygun olarak kapitalistdevlet iletmelerini zelletirecei vaadinde bulunmutu. Ne var ki iktidara geldikten sonra tersi bir

tutumla iktisadi devlet teekkllerinin saysn iki misline karmak zorunda kald. rnein 1950 ylndasanayide faaliyet gsteren devlet iletmesi says 103 iken, bu 1960'ta 219'a kmtr. Aynekilde,1960'a gelindiinde sanayideki istihdamn yzde 43' devlet iletmeleri tarafndan salanmaktayd. Vebu iletmelerin sanayi katma deerindeki paylar zel letmelerden bir buuk misli daha fazlayd.

Elbette DP iktidarnn bu tutumunu, burjuvazinin ve byk toprak sahiplerinin iinde bulunduklarkoullarn ve stratejik ynelimlerinin bir sonucu olarak grmek gerekir. nk burjuvazi ne devletkapitalizminden bsbtn vazgeebilirdi, ne de gz diktii baz alanlar devralacak durumdayd; onuniin, DP iktidar, tketim mallar reten sanayilere ynelen zel sektr adm adm gelitiren bir "geidnemi" politikas izlemitir. Ve bu "gei ekonomisi"nde tekelleme dorultusunda ilerleyen burjuvaziiki koltuk deneini birden kullanacaktr: Bu koltuk deneklerinden biri yabanc sermaye, dieriyse zelsektrle ortaklklar kurarak ve maliyetinin altnda girdiler salayarak kaynak aktaran devletkapitalizmidir. Dolaysyla, dnem sresince yeni KT'ler kurulmas ve devlet sektrnn geniletilmesiburjuvazinin gereksinimlerinden kaynaklanmtr.

Burjuvazinin evrimi bakmndan 1950'li yllarn karakteristik zellii, daha nceki dnemlerdedevlet iletmeleri ve Bankas gibi ksmen istisnai nitelikteki zel sermaye gruplaryla snrl olantekellemenin, bu yllarda burjuvazinin esas zellii haline gelmeye balam olmasdr. nk savancesinde yabanc tekellerin mamul mallarn pazarlayan (ithalatlk veya acentelik) kapitalistler1950'lerden sonra bu ayn mallar okuluslu irketlerle ortaklaa iletmeler kurarak yurt iinderetmeye balamlardr. Bu bakmdan, byk sermayenin ticaretten sanayie ynelerek tekelci lekteiletmeler kurmaya balamalarn bir dnm noktas saymak gerekir,

Byk burjuvazinin yabanc tekellerin komisyonculuundan sanayicilie geileri bir tercih deil,emperyalizmin yeni smrgecilik aamasnda ortaya kan uluslararas iblmnn bir zelliidir.nk artk bu dnemde emperyalistler sermaye ihracn eskisi gibi yalnz hammadde ve altyaphizmetlerine deil, ayn zamanda ila, kimya, tarm aralar, ampul, elektronik gibi dayankl tketimmallan retimine de yneltmi durumdadrlar. Bu yatrmlar ou kez yerli burjuvaziyle ortaklaa veyateknoloji ihrac yoluyla yapld iin baml lke burjuvazileri ticaret ve dier yollarla saladklar

sermaye birikimlerini sanayi alanna da kanalize edebilmilerdir. Hatta bir rnei Trkiye'de yaandzere emperyalist metropollerin ynlendiricilii altnda yerli-yabanc sermaye ortaklnda tketimmallar retimine yaplacak yatrmlar finanse edecek Trkiye Snai Kalknma Bankas (1950) gibimekanizmalar yaratlmtr.

Dnya Bankas'nn giriimiyle kurulan TSKB'nin amac zel sektrn yapaca snai yatrmlarad ve i kredi salamakt. Bu nedenle bankann sermaye aktiflerinin ve olanaklarnn en nemliksmn Dnya Bankas kredileri ve Marshall Plan zel yatrm fonundan verilen borlar, yani yabancsermaye oluturuyordu. Ayrca, bata Bankas olmak zere 20'nin zerinde yerli ve yabanc banka,hisse senetli irket ve kapitalist bankann orta edilmilerdir. 1950-1962 yllar arasnda 500 milyon TLdolaynda kredi datan TSKB kredileriyle kapitalistlerin gda, tekstil, imento, kimya, seramik, cam vb,alanlardaki yatrmlar finanse edilmi ve byk sermayeye ait tekelci iletmelerin kurulmasna nayakolunmutur.

Sonuta byk sermaye gruplarnn ithalata araclk gibi ilerden sanayie srayarak ou kez ilk

ve en nemli snai irketlerini bu yllarda kurduklarn gryoruz. Daha nceleri KT'lere veya Bankas gibi kesimlere ait olan tekelci iletmelere bu yllardan sonra gittike palazlanan dierkapitalistlerin yatrmlar da eklenmeye balanmtr. Kaba bir taramayla bile Kolarn, Sabanclarn,Eczacbalarn, Dinkklerin, Yaar ve Bodur gruplarnn (vs.) ilk nemli fabrikalarn 1950'lerdekurduklar ve dolaysyla ticaretten sanayicilie getikleri grlebilir. Tabii sermaye gruplarnn fabrikasanayiindeki bu tekelci dnm yabanc sermaye ve devlet iletmeleri ile i ie gerekletirdiklerinisylemeye gerek bile yoktur. Bunun en tipik rnekleri arasnda Amerikan tekelleri, Bankas ve V.Ko ortaklyla kurulan General Elektrik T.A.., ngiliz-Hollanda tekeli Unilever ile Bankastarafndan ortaklaa kurulan nilever- ve hemen tamam yabanc sermayeli olan Trk Philips A..saylabilir.

Burjuvazi 1945-1960 yllar arasndaki en nemli atlmlarndan birini de bankaclk sektrndeyapmtr. Bu dnemde 30 dolaynda yeni banka kurulmutur ki, bunun byk ounluu zelsermayeye aittir. Saysal bakmdan kendinden nceki ve sonraki dnemleri glgede brakan bu

gelime sadece yeni kurulan banka saysnda deil, ube saysndaki art ve krllkta dagrlmekteydi. Ama burada asl dikkat ekmek istediimiz zellik, gnmzn en byk holdinglerinin


15/28

bnyesinde yer alan Yap ve Kredi Bankas (1944), Garanti Bankas (1946), Akbank (1948),Pamukbank (1956) vb. gibi byk bankalarn temellerinin bu yllarda atlm olmasdr. Bu bankalarnbir dier zellii de udur ki, kurulduklar andan itibaren ticaret, sanayi ve banka sermayeleriarasndaki btnlemeye bir basamak tekil etmiler ve sermayenin tekellemesinin en nemliaralarndan biri olmulardr.

Sonu olarak, burjuvazinin evriminde dnemin oynad rol yle zetleyebiliriz: Bu dnemde,

bir yandan byk burjuvazi ile orta burjuvazi aras ndaki makas alrken, te yandan byksermayenin ncleri tekelci bir ynelie girmilerdir. Ve bu tekelleme yalnzca sermayeninyounlama ve merkezileme dzeyinde deil, byk sermayenin ticaret, sanayicilik ve bankaclk gibiayak zerine oturmasnda da kendini gstermektedir. Burjuvazinin st tabakalarnn tekellemesinimotive eden faktrlere gelince, bunu, ancak nceki evrimleme ve emperyalizmle yeni smrgecibtnlemenin akmasyla aklayabiliriz.

III- TEKELCBURJUVAZNN EGEMENLNN PEKMESDNEM(1960-1980)

1930'Iar Trkiyesi'nde kapitalizmin azgelimi biimleri ve feodal kalntlar zel bir arlk

tayordu. Ama yeni smrgeci eklemlenmenin rayna oturup sonularn ortaya koyduu 1960sonrasnda lkenin eski ehresi nemli lde deiti; arabesk grnt yine devam etmesine ramenkapitalist retim ilikilerinin egemenlii ak bir hal ald ve daha derinlere nfuz eden emperyalizmebamllkla birleerek yar sanayilemi bir yap ortaca kt.

Egemen snflar asndan bakldnda dnemi karakterize eden iki nemli zellik nekmaktadr: Birincisi artk ibirliki tekelci burjuvazi sistemin ne kan ve mutlak biimde ar basantemel direi durumundadr. kincisi ise, daha nce balasa da II. Dnya Sava sonrasnda hzlananPrusya tipi kapitalistleme sonucu toprak aalarnn burjuvalamalar ve modern kapitalist iftliksahiplerine dnmeleri az ok tamamlanmtr. Ve bylece, bir yandan tekelci burjuvazi siyasi veekonomik yaama kendi damgasn vururken, te yandan feodal kalntlarn arlk noktas ulusalsorunla kucaklar halde Krdistan'a kaymtr.

1960-1980 aras Trkiye tarihinin en sarsntl dnemlerinin banda gelir. Kapitalizmingelimesinin sonularn yaamn btn alanlarnda gstermesiyle krdan kente g, kylln

farkllamas ve snf elikilerinin iddetlenmesi vs, dnemi karakterize eden balca zelliklerolmulardr. 1980 ylna doru krsal nfusun yzde 80'lerden yzde 50'lere inmesi, yapsaldnmn belirtilerinden sadece biridir. Ama daha nemlisi toplumun emek-sermaye elikisietrafnda kutuplamas ve proletaryann lkenin politik ve ekonomik yaamnn merkezinde durduunutescil ettirmesidir. Dnemin banda milyon dzeyinde seyreden proletaryann nicel gc dnemsonunda birka misli katlanacak ve snfn mcadelesi halk hareketinin belkemii haline gelecektir.Zaten iddetli snf mcadelelerine konu olan Trkiye tarihinin bu kesitinin alkantl tabiat ylesinebelirgindir ki, bu, darbeyle alp darbeyle kapanmas yannda, 20 yl iinde ikisi faist karakterdeolmak zere askeri darbe gereklemesine baklarak bile karlabilir.

Egemen snf hkmetlerinin 1960 sonrasnda izledikleri iktisadi politikann temel ierii ithalikameci sanayilemedir. Bu yzden, ithalat yerine yerli retimi gzeten sanayileme modelinin birgerei olarak, i pazara ynelik tketim mallar retiminde younlaan sektrler desteklenerek korumaaltna alnmtr. Burjuvazinin ithal ikamesi sayesinde 1963-1977 yllar arasnda hzl bir birikim ve

byme dnemi yaad rahatlkla sylenebilir. Nitekim ayn yllar arasnda tarmsal retimdeki artyzde 3'te kalrken sanayi retimindeki art yzde 10'u aacaktr. Ne var ki, szde emperyalizmebamll azaltaca sylenen ithal ikameci ekonomi politika ngrlenin aksi sonu vererekbamll derinletirmekle kalmam, stelik ar d borlara ve dviz darlna yol aarak derin birbunalmla sonulanmtr.

thal ikameci sanayileme sonucu Trkiye'nin emperyalistlerin izin verdikleri dayankl tketimmallar reten sektrlerde younlamasn uluslararas iblmnden ayrmak imkanszdr. unugrmek gerekir ki, ithal etmek yerine okuluslu irketlerle ortaklklar kurularak veya teknoloji satnalnarak yaplan "yerli" retim emperyalist smrnn bir biimi olarak ortaya kmtr. Zaten,1970'lerde yldz parlayan montaj sanayii yoluyla radyo, televizyon, buzdolab, amar makinesi,dier elektronik eya ve otomobil gibi dayankl tketim mallarnn yerli retiminde patlama yaplmasd smry hibirekilde engellememi, tersine artrmtr. Bir kez emperyalist tekeller snrlama veyasaklar sonucu satamadklar mallar montajclk kanalyla satabiliyor, eitli yollarla i pazar kontrol

altnda tutabiliyorlard. te taraftan, montaj sanayiinin temel esprisi dardan satn alnan snaimallarnn ieride birletirilmesi olduundan, teknoloji ve temel girdi ithali (yksek ithalat faturas nn ve


16/28

gitgide byyen d ticaret aklarnn balca nedeni) olmadan yaayamazd. Ayrca, montaj sanayikapsamnda okuluslu tekellerle ortaklaa kurulan 121 irket (1972 itibariyle) bu bamlla bir kprolmakla kalmyor, onu srekli retiyorlard da. Montaj sanayiinin ba aktrleri arasnda yer alanGeneral Motors, Ford Motor, Fiat, Renault, IBM, ITT, Chrysler, Basf, Bayer, Goodyear, Siemens, AEG,Pirelli, Thyssen, MANN vs. gibi okuluslu irketler karsnda yerli sermayenin kendi kurallarndayatmas mmkn deildi. Trk burjuvazisinin inisiyatifi monte edilen paralar iinde yerli katk nn

payn gitgide artrmakla snrlandrlmt.thal ikameci sanayileme da baml, tekelci, ithal faturas ve enflasyon oran yksek bir yapkarmasna ve dnem sonunda iflasa srklenmesine ramen, ekonominin yapsnda ve imalatsanayiinin bileiminde birtakm yapsal denilebilecek deiikliklere de yol amtr.

Bunu ilk nce milli haslann sanayi lehine deimesinde gryoruz. 1963-1980 yllar arasndatannn GSYH iindeki paynn yzde 37,8'den yzde 24,6'ya dmesine karlk, sanayinin paynnyzde 16,6'dan yzde 22,6'ya ykselmesi bunun ifadesidir. Yine, retim yapsnda sanayinin rolnnartmasnn, onun i yapsnn bileimindeki deimeyle tamamlanmas yapsal farkllamay gsterendier bir faktrdr.

Tablo 1

Byk imalat sanayii retim yaps (%)

yllar tketim mallar ara mallar yatrm mallar1963 51,5 33,1 15,4

1980 33,4 48,7 18,6

Yukardaki tabloda da grlmektedir ki, dnem banda snai retim iinde tketim mallar arbasarken dnem sonuna doru ara ve yatrm mallar ar basmaya balamtr. Tabloyayansmamakla birlikte tketim mallar iinde dayankl tketim mallarnn, genel snai retim iinde aramallar ve yatrm mallarnn paylarnn ykselmesi alt izilmesi gereken bir olgudur. Bu, sanayininazgelimiliini ortadan kaldrmamakla birlikte, azgelimilik iinde yar sanayileme ynnde belirenbir yapsal deiim eilimini ifade etmektedir.

Dnemin genel izgilerine ksaca deindikten sonra imdi de ayn dnemde kapitalistgelimenin sermaye younlamas ve merkezilemesi srecine nasl yansdna bakalm.

malat sanayiinde younlama ve tekellemeSermayenin birikim ve merkezileme srecinin retimin gitgide daha byk iletmeler elinde

toplanmasna elik etmekle kalmayp, ayn zamanda gelimesinin belirli bir aamasnda tekelci retimyapsna yol at biliniyor. Geri kapitalizmin klasik lkelerinde daha 19. yzyln son eyreindeortaya kan tekelleme, Trkiye gibi baml ve yarsmrge lkelerde aynen tekrarlanm olmaktanbir hayli uzaktr; en azndan tabi olma, bileim, kapsam ve lek bakmndan arada ok ciddi farkllklarsz konusudur. Ancak belirli bir gecikmeye ve arpkla ramen metropol sermayesininuluslararaslama srecine bal olarak azgelimi lkelerde de bir tekelleme yaandn kabuletmek gerekir. 1930'larda henz istisnai durumda olan tekelci iletmelerin, 1960 sonrasndaekonominin egemen unsuru haline gelmesinden hareketle bunun bir rneinin de Trkiye olduunusyleyebiliriz.

Trkiye'de tekelleme nce devlet kapitalizmi alannda ve Bankas gibi sermayenin ncgruplarnda balam, sonra byk burjuvazinin hakim zellii haline gelmitir. Bunu, tekellemenin ilkve klasik gstergeleri saylan ii younlamas ve byk lekli iletmelerin snai retim iindekipaylar bakmndan olsun, baka bakmlardan olsun kantlamak mmkndr. Yalnz burada genelgelime dzeyini daha somut kavrayabilmek ve kolaylk salamak iin, nce zel sektr sonra devletsektr zerinde duracaz.


17/28

Tablo 2

malat sanayinin bileimi*(%)letmesays

istihdam retim

1963 97,9 65,3 34,61970 97,4 50,1 24,81990 95,5 49,3 21,21985 94,7 44,3 15,71963 1,6 21,51970 1,9 10,9 19,21980 3,'S 13,2 16,51985 4,1 14,2 14,41963 0,3 _ 18.4

1970 0,5 12,6 19,61980 0,7 12,6 21,01985 0,9 13,1 19,31963 0,09 _ 25,51970 0,18 26,3 36,51980 0,24 24,9 41,3

Zanaatkar

kk

o

rta

byk

1985 0,31 28,4 50,6

Tablodaki veriler imalat sanayiindeki belli bal eilimleri ortaya koymaktadr: En bata,kklerin klmesi, byklerin bymesi denilebilecek youn bir kutuplama gze arpmaktadr.1963-1985 yllar arasnda zanaatkar iletmelerinin istihdam ve retim paylar azalrken, byk sanayiiletmelerinin istihdam iindeki paylar yzde 28,4'e, retim iindeki paylar ise yzde 56,6'ya kadarykselmitir. te yandan, "kk sanayi" kapsamndaki iletmeler sayca ve istihdam pay bakmndan

artarken retim paylar

h

zla dmtr. Orta lekli iletmeler ise say

, istihdam ve retim paylar

itibaryla snrl bir art salayabilmilerdir. stihdam ve retim paynda hem hzl bir ykseli grafiiizen hem de en byk pay elinde tutanlar ise yalnzca byk iletmelerdir. Bu da gsteriyor ki, bykburjuvazi imalat sanayii zerinde gittike pekien bir egemenlie sahiptir. 1985 ylnda toplamiyerlerinin binde 31'ini oluturan byk iletmelerin istihdamn yzde 28,4'n, retimin ise yarsnellerinde tutmalar bunun ak bir ifadesidir.

Eer soruna salt ii younlamas asndan yaklarsak, bu tablonun deimediini,yukardaki eilimlerin bir kez daha dorulandn grrz. 1970'te zanaatkar iletmelerinde iyeribana den ortalama ii says 1.9; kk sanayi iletmelerinde 21.1; orta lekli iletmelerde 93,3;byklerde ise 534,8 idi. 1985 ylna gelindiinde ise iletme bana den ortalama ii sayszanaatkarlarda 2,9; "kk"lerde 21,1; orta leklilerde 93,6 ve byklerde 562,1'dir. Grld gibizanaatkar iletmeleri kk bir art salarlarken, kk ve orta lekli iletmeler tamamen yerlerindesaymlardr. Buna karlk, byk sanayi iletme bykl asndan da aradaki fark gitgide

amaktad

r.Esasen Trkiye ii snfnda younlama dzeyi epey yksektir. ncelikle sanayi proletaryasstanbul, zmir, Adana, zmit vs. gibi bellibal metropol kentlerde toplanmtr. Yan sra, iletmebyklkleri dikkat ekecek llere varmaktadr. Ayrntl istatistikler olmasa da, 1000'in ve 5000'inzerinde ii altran iyeri saysnn az olmad bilinmektedir. Zaten 200'den fazla ii istihdameden iyerlerindeki ortalama ii saysnn 562,1'i bulmas da bunu kantlamaktadr. rnein 500'nzerinde ii altran iletmeleri ele alalm: 1963 ylnda 10'dan fazla ii altran 2774 zel sektriyerinin sadece 51 tanesi 500 veya daha fazla ii altrmaktayd. Bu, 1970 ylna gelindiinde ikiyekatlanarak 104 iletmeye kacaktr. Sayca azm gibi grnmelerine karn bu iletmelerin retim vekr paylar bakmndan nemli bir yere sahip olduklarn unutmamak gerekir; nk sz konusu ylda10'dan fazla ii altran zel sektr iyerlerinin yzde 2,3'n oluturan bu 104 iletme, toplamistihdamn yzde 32'sini, retimin yzde 26'sn ve brt krlarn yzde 30'unu ellerinde tutuyorlard.

Devlet sektrne gelince, hemen belirtelim ki bu sektrde retim younlamas zel sektrden

* zel sektr iyerlerini kapsayan bu tabloda 10'dan az isi altran iyerleri zanaatkarlar, 10-49 arasndakilerkk sanayi,50-200 arasndakilerorta sanayi, ve 200'den fazla ii altranlar ise byk sanayi ad altnda snflandrlmlardr.


18/28

ok daha yksektir. Bu, her eyden nce 1960 sonrasnda devlet sektryle zel sektr arasndaortaya kan fonksiyonel iblmnden kaynaklanr. KT'ler kurulu yllarnda genellikle dokuma, gda,iki, ttn gibi tketim mallar retiminde younlamlarken, ithal ikameciliinin doruuna vard1960'larda arlk olarak kat, imento, petro-kimya, demir-elik, alminyum, gbre vb. gibi aramallarn retimine yneldiler. zel sektr ise ayn dnemde otomobil ve elektronik eya gibi dayankltketim mallarnda atlm yapacaktr. Sonu olarak, devlet sektr retim yapt ara mallarnda bu

kesimin asgari bir bykl gerektirmesi nedeniyle byk lekli iletmeler kurmak durumundaolmutur. Bu bakmdan, imalat sektrndeki KT'ler genellikle lek ve teknoloji bakmndan zelsektrn bir adm ilerisindedir.

rnein retim ve ii younlamas bakmndan iki sektrn durumunu ele alalm. 1963 ylnda10'dan fazla ii altran imalat iyerlerinin yalnzca yzde 7,9'u devlet iletmesi idi. Buna karlk, builetmelerin istihdam paylar yzde 44,1'i, katma deer paylar da yzde 52,7'yi buluyordu. Yine aynylda 10'dan fazla iinin alt iyerlerinde iletme bana den ortalama ii says zel sektrde61'i amazken, bu, devlet sektrnde 564't. Sonraki yllarda da bu a deimi deildir: 1970 ylndailetme bana den ii says zel sektrde 70, devlet sektrnde 730; 1980 ylnda ise ilki 61ikincisi ise 661'dir. Ksacas, hangi adan bakarsak bakalm, isterse sanayi kavramn madencilik veenerji sektrlerine doru geniletelim sonucun deimediini, aksine KT'lerdeki tekellemenin dahayksek olduunu grrz. Devlet kapitalizmi alanndaki bu tekellemenin byk sermaye egemenliinizayflatan bir faktr deil, tersine onu glendiren ve ona hizmet eden bir faktr olduunu da belirtelim.

KT'ler bir ksm mal ve hizmetlerde tam tekel konumundadr. malat sanayiinde yksek alkollikiler, sigara, petro-kimya rnleri, lokomotif ve vagon; madencilik sektrnde takmr, bakr, bormineralleri ve kkrt retimi tamamen KT'ler tarafndan yaplmaktadr. Linyit, petrol rnleri, bor,eker, ay, kat-karton, elektrik vs. retiminde yine KT'ler arlktadr. Son on yldr KT'lerinzelletirilmesi gndeme gelmesine ramen eski durum ok fazla da deimi deildir. Kald ki,zelletirme yoluyla bir ksm KT'lerin byk sermaye gruplarna devredilmesi gereklese bile, bu,mevcut tekelci yapy deitirmeyecektir.

Bu arada unu da belirtelim ki, Trkiye'deki tekelleme dzeyi buraya kadar ele aldmzverilerin gsterdiinin de zerindedir. yle ki genelde ekonomik yapnn zelde sanayinin arpklna,retici glerin dk gelime dzeyine ve firmalarn ounlukla i pazara ynelik olarakrgtlenmelerine ramen tekelleme oran birok ileri kapitalist lkeyi bile amaktadr. Kukusuzbunda yerli tekelci sermayenin okuluslu irketlerin uzants olmalar, devlet kapitalizminin ekonomidenemli bir yer tutmas, sanayinin girdiler ynnden da baml olmas ve byk burjuvazinin holding

tarznda rgtlenmesi gibi faktrler rol oynamaktadr. Nitekim byk holdingler sadece sanayinin tekbir dalm deil dier birok daln da, yine sadece sanayii deil bankacl, ticareti, ulam, vs. dedenetleyebilmekte ve bylelikle etki sahalarn alabildiine genii etmektedirler.

1976 ylnda, Trkiye'deki tekelleme dzeyini endstriyi 126 sektre ayrarak analiz eden biraratrmaya gre, 73 sektrde en byk tek firma retimin yzde 25'inden fazlas ngerekletirmekteydi. (Bunlar iinde 10 dolayndaki firmann retim ve pazar paynn yzde yznkontrol ettiini ayrca belirtelim.) 86 sektrde ise ilk en byk 4 firma rerimin yzde 50'sindenfazlasn yapyordu.

Tablo: 3

Trkiye'de tekelleme oranlar (1976)

En byk 4 kurulu pazar paylar

Gruplar(%)

Sektrsays

Sektryzdesi

90-100 27 21

70-90 30 23

50-70 29 21

30-50 29 27

10-30 10 7

0-10 1 1

TOPLAM 126 100

Sanayideki younlama dzeyi her yl yaynlanan En Byk 100 Sanayi irketi tablolarndanet olarak grlebilir. rnein SO'nun verilerine gre 1969 ylnda Trkiye'nin en byk 100 sanayi


19/28

kuruluunun sanayideki pay yzde 17,2 idi. Bu, 1975'te yzde 24,2'ye, 1980'de ise yzde 35,7'yekarak hzl bir ykseli gsterecektir. Bu demektir ki, 1980 ylnda, sanayi iletmelerinin on binde beiretimin yzde 35,7'sini yapmaktadr. Eer sz konusu 100 sanayi irketinin nemli bir kesimininbirka byk holdinge ait olduu dnlrse, tekelleme piramidinin tepe noktalarnn egemenlikalan daha iyi anlalr. rnein szn ettiimiz ylda 100 en byk sanayi firmas iinde 38'i, 7 enbyk sermaye grubuna aitti; dolaysyla aslan pay piramidin tepesindekilere gitmekteydi.

Bankalar ve tekellemeBankalarn lke ekonomisi iindeki yerleri bakmndan 1960-1980 dneminin zellii, az

saydaki bankann mali sistem zerindeki tekelci egemenliini pekitirmesi ve banka sermayesi ilesanayi sermayesi arasndaki btnlemenin netlemesidir. Eer sz konusu dnemde bankasermayesinin konumunu nceki dnemlerden ayrt eden esas eyin ne olduu sorulacak olursa, buna,holdingler iinde rgtlenmeye balayan banka sermayesinin dier sermaye biimleriylekaynamasnn ve younlamasnn en st noktaya ulamas diye cevap vermek gerekecektir.

II. Dnya Sava ertesinde yeni kurulanlarla birlikte banka saysnda hzl bir art gzlenmiti.Ancak 1960 ylna doru derinleen mali bunalm ve durgunluk sonucu, dnemin ilk drt yl olan 1960-1964 yllar arasnda 15 banka kapanmak veya tasfiye olmak -ki bu 20 y l kapsayan dnem boyuncatasfiye olan 22 yerli, 1 yabanc banka toplamnn yaklak te ikisiydi- zorunda kalacaktr. Kapananbu bankalarn nemli bir ksmnn kk mahalli bankalar olmalar, dier bazlarnn da byk bankalartarafndan yutulmalar (merkezileme) dorudan doruya banka sermayesindeki tekellemeninbelirtisidir.

Nitekim bu olgu baka kantlarca da dorulanmaktadr. 1964-1980 arasnda toplam bankasays yldan yla azalarak dnem sonunda 1930'lar dzeyine kadar gerilemesine karn, toplam ubesays istikrarl bir ekilde artarak dnem bandakinin mislini amtr. Bylelikle, 1960 ylndatoplam 1.759 olan ube says ayn srede 23 banka tasfiye olduu halde 1980'de 5.975'e kmtr.stelik paralel ykselileri bankalarn denmi sermayelerinde, atklar kredi miktarlarnda,itiraklerinde ve krlarnda da grmek mmkndr. Banka sistemindeki tekelci yapy hafifletmek adnayeni ticaret bankalarnn kurulmasnn engellenmesi ise, yalnzca byklerin egemenliini perinlemive kolaylatrmtr.

Daha nce de deinildii gibi Trkiye mali sisteminde devlet bankalar her zaman byk nemtamlardr. Bu, burjuvazinin kendi kolektif mlk olan devlet bankalarna gerek yatrmclkta gereksebelirli kredi trlerinde duyduu gereksinimin bir sonucudur. Nitekim devlet bankalarnn arlkl olarakuzmanlk bankacl alannda younlamalar da buna iaret ediyor. Uzmanlk bankaclndayounlaan devlet bankalarnn bir ksm Smerbank ve Etibank rneklerinde olduu gibi dorudaniletmeler kurarak "holding" tarznda sanayi, ticaret ve bankaclk alanlarnda faaliyetgstermektedirler. Yine d ticaretin finansman, altyap yatrmlarna kaynak salanmas, burjuvazininyatrmlarnda gereksinim duyduu kredilerin karlanmas ve mesleki kredi datlmas (tarma, kkesnaf ve zanaatkarlara vs. ynelik krediler gibi) bu bankalarn uzmanlk dallar arasndadr.

Merkez Bankas ve dier bazlar KT saylmadklarndan verilere dahil edilmedikleri halde dierdevlet bankalar 1977 ylnda nominal sermayenin yzde 41,2'sini, toplam mevduatn yzde 32,7'sinive toplam kredilerin yzde 46,6'sn ellerinde tutuyorlard. Bu bankalar 1950'li yllardan sonra zelbankalarn atlm karsnda gerilemelerine karn, 1980 sonras banka-banker bunalmndan sonratekrar glenmiler ve sz konusu paylarn giderek artrmlardr. Burjuvazinin szcleri her ne kadar

devlet bankalar

n

n rolnn azalt

lmas

n

istiyor grnyorlarsa da, gerek finansman kayna

olarakgerekse krll dk alanlarda bu bankalara duyduklar gereksinim yznden bugnk durumundeimesi pek beklenmemelidir.

zel bankalara gelince tpk sanayi ve ticarette olduu gibi hatta daha da fazla bankaclkalannda da az sayda byk bankann tekelci egemenlii sz konusudur. Ancak u belirtilmelidir ki,1960'lar sz konusu olduunda zel bankalar dier alanlardan yaltlm ekilde salt para-sermayealannda faaliyet gsteren kurulular olarak grmek mmkn deildir. Geri bankalar ncekidnemlerde de yle deillerdi, ama 1960 sonrasnda bankalarn holding yaplar iinde rgtlenmeyebalamalar farkl sermaye biimleri arasndaki kaynamay ileri boyutlara vardrmtr. Bu bakmdan,zel bankalardaki tekelleme holding bankaclndan ayr dnlemez.

Holding bankacl, byk sermaye gruplarnn finans gereksinimlerinin, ekonominin btnalanlarn kontrol etme yneliminin ve birbirleriyle aralarndaki rekabetin bir sonucu olarak gndemegelmitir. Trkiye'de sanayi sermayesi ile banka sermayesi arasndaki kaynama ileri kapitalist

lkelerdeki boyutlara varmamakla birlikte, gene de holding bankac

l

gitgide gelien bir eilimi ifadeetmektedir. 1980 ncesinde btnletii byk sermaye gruplarnn temel direklerinden biri durumunagelen 11 banka vard; daha sonra bu say hzl bir ykselile 18'e ktysa da, bunlardan drd 1982


20/28

krizi srasnda tasfiye edildiler. Holding bnyesi iinde yer alan Bankas dndaki bankalar arasndane kanlar unlard: Akbank /Sabanc Holding; Pamukbank, Yap Kredi Bankas ve UluslararasTicaret Bankas /ukurova Holding; Garanti Bankas /Sabanc Holding ve Ko Holding (1983sonrasnda Dou Holdinge geti); Hisarbank /Kozanolu-avuolu Grubu (sonradan tasfiye oldu);stanbul Bankas /Has Holding (bu banka da tasfiye edilenler arasnda) vs... Bu arada unu daekleyelim ki, byk sermaye mali sektrde sadece bankalar araclyla deil, onlar tamamlayc bir

unsur olarak sigorta irketleri ve bankerlik kurulular araclyla da etkinlik kurmutur. Belli balbyk sermaye gruplarnn bir veya birka sigorta irketine ve yan sra bankerlik kurulularna sahipolduklar grlmektedir. 1970'li yllarda holdingler bnyesinde sigortacla ve bankerlie soyunanlarsadece bankal sermaye gruplar deildi, bunlar iinde banka kurma izni alamayp bu yolla fontoplamaya alan sermaye gruplar (Meban, Eczacba, Oyak vs.) vard.

1980 ncesinde zel bankalar arasnda piramidin tepesine yerleen byk bankay srasyla Bankas, Akbank ve Yap ve Kredi Bankas oluturuyordu. Onlar izleyen dier byk banka iseTrk Ticaret Bankas, Pamukbank ve Garanti Bankas idi. zel bankalarn ilk bykleri ile devletbankalarnn en by olan Ziraat Bankas bir araya geldiklerinde mali sistem zerinde tartlmaz birstnlk kurmu oluyorlar. Ziraat Bankas, Bankas, Akbank ve Yap ve Kredi Bankas 1979 ylndamevduatn yzde 68,3'ne, toplam kredilerin yzde 65,9'una, ube saysnn yzde 52,1'ine, personelsaysnn da yzde 54,8'ine sahiptiler. Kendileri dndaki 40 banka karsnda salanan bu stnlkbanka sermayesindeki younlamann ne denli yksek olduunu gsterir. Hele devlet bankalarnn en

by olan Ziraat Bankas ile zel bankalarn en by olan Bankas'nn tekelci konumlar okdaha arpcdr. nk 1979'da mevduatn yzde 42,6's, bilano toplamnn yzde 40,2'si, ubelerinyzde 32,1'i ve personelin yzde 39,1'i bu iki en byk bankann elinde toplanmt.


21/28

EMPERYALZM VE TRKYE

Baz dergiler bundan yaklak bir yl kadar nce yapay bir emperyalizm tartmas balattlar.nceleri "ekonomi politiin devrimciletirilmesi" klf altnda gizlenen bu tartma, sonradan Leninistemperyalizm teorisinin eletirisine ve "Emperyalist Trkiye" tezine dntrlmtr.

Bugne kadar bukonuda yazlanlarn dzeysiz olduu kadar elden dme olmak gibi kusurlarda tad -mucidinin "ilk" olma ve "byk teorisyenlik megalomanisine ramen- ortaya kmtraslnda. nk burjuva-revizyonist emperyalizm eletirileri olsun Trkiye'ye yaktrlan "alt-emperyalizm" kavram olsun hi kimse iin yeni deildir. Daha 1970'lerde bir ksm Marksologlarn -yabanc ve yerli- benzer eyler savunduklar, ama umduklarn bulamayp arkalarnda bir sigaraduman kadar bile iz brakmadan unutulup gittikleri hl hatrlardadr.

Marksizmin klasiklerine omuz atarak n yapmaya almak iyi bilinen oportnist bir taktiktir.Toplumsal Kurtulu ve Devrim yazarlar da bu tr n yapmay kafalarna koymu grnyorlar. Byleolunca bize bunun hangi alanlarda ve nasl yapldn gstermek kalyor.

"Onun dnceleri saman ynna gizlenmi iki buday tanesi gibidir. Bulmak iinbtn gn aramak gerekir; eer bulursan aramaya demediini grrsn."

Shakespeare

Toplumsal Kurtulu yazar Y. Kk, Lenin'in en nemli katklarndan biri saylanEmperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas adl kitab hakknda kuku yaratmak iin elindengeleni yapyor. rnein yle sylyor; "Emperyalizmin kapitalizmin en yksek de olsa biraamas olup olmad tartmasna girmek istemiyorum; tekelli devlet varsa, mutlakaemperyalist politika ve dzenlemeler ortaya kyor." (Toplumsal Kurtulu, s: 41, sf; 29)Cmlenin ilk ksmnda emperyalizmin kapitalizmin en yksek aamas olduu tezinin phelibulunduu, ikinci ksmnda ise emperyalizmin bir"politika ve dzenleme" meselesi olarak algland

son derece ak. Ancak asl ilgin olan yazarn soru iareti atmaya daha Lenin'in kitabnn kapandanbalamasdr.

Emperyalizm kitabnda Lenin, emperyalizmin kapitalizmin gelimesindeki son ve en yksekaama olduu noktasnda srarla durur. Kukusuz bu, zerinde fazla dnlmeden ya da srf gzelolsun diye sylenmi bir sz deildir; tam tersine, burada, emperyalizmin kkenini ve tarihharitasndaki yerini gsteren net bir tanmlama yaplmaktadr. Eer bu tanm Lenin'in emperyalizmanalizinden karrsanz, onun omurgasn ve devrimci zn yok etmi, hasm tm oportnistlerlearasndaki snrlar belirsizletirmi olursunuz. nk bu tanm kabul edilmediinde ne emperyalizminpolitikas ile ekonomik temeli arasnda doru ilikiler kurmak mmkn olacaktr, ne de bu aamadakapitalizmin elikilerinin son haddine dek keskinletii gsterilebilecektir. Ama daha nemlisi,kapitalizmin emperyalizmi izleyecek daha baka aamalar varmasna "teori"ler ortaya atan burjuva-revizyonist takmna kapnn ak braklmasdr. Bugn metropol kapitalizminin can ekimek bir tarafagrbzce ykseldiini, "post-kapitalist" bir evreye girildiini iddia edenlerin benzer gerekelere

sarldklar unutulmamaldr. Ki bunlarn balca amalar, emperyalizmin sosyalist devrimin eii,sosyalizme geiin balangc olduu eklinde formle edilmi ok nemli Leninist tezi rtmek,glgelemektir.

Kald ki bu tartma yeni deildir, zamann hemen btn reformist ideologlar sz konusu tanmilk emperyalizm tartmalar srasnda reddetmilerdi. rnein Hilferding, emperyalizmi kapitalizminson aamas deil, "rgtlenmi kapitalizm"e doru atlm bir adm olarak grmekteydi. Kautski'yegreyse "bir baka yeni evre" saylmas gereken "ultra-emperyalist evre" pekala gndemegelebilirdi. "Ultra-emperyalizm" teorisi ki, tekellerin retimdeki rekabet ve anariyi ortadan kaldrdklarve birlik olarak rgtlenmi dnya ekonomisine geii saladklar "barl emperyalizm" anlamnageliyordu. Bu yzden, Lenin, bata bu "teori" olmak zere Kautski'nin btn oportnist tezlerini iddetleeletirdi: "Emperyalizmin bu tanmn gelitirince, emperyalizmi 'kapitalizmin bir evresi' olarakgrmeyen ve mali sermayenin 'yeledii' bir politika, 'sanayi' lkelerinin 'tanm' lkelerinikendine katma eilimi olarak gren K. Kautski ile tam bir elikiye deriz." (Marx-Engels-

Marksizm, sf: 243) Lenin'in eletiri oklarn Kautski zerinde younlatrmasnn nedeni, onunemperyalizmin en derin elikilerini gizlemesi ve reformist teorilerini bu temel zerine kurmas idi.


22/28

Buna ramen Lenin'in emperyalizm tanm zerine soru iareti kondurmakla yetinmeyenToplumsal Kurtulu yazar bir adm daha atarak Kautski'yi izlemeye devam ediyor. Neymi? Lenin veBuharin "ultra-emperyalizm" eletirilerinde "ikna edici" deillermi, nk bu teorinin "neden samaolduunu zmlemiyorlar"m! Hatta yazar bu sulamayla da yetinmeyerek, "soyut olarak bylebir aama dnlebilir; Lenin bu dncededir" diyecek kadar ileri gidebiliyor. nsann bunlaryazabilmesi iin Lenin'in Kautski'ye ynelik eletirilerini zerrece anlamam olmas gerekir. Oysa kafas

karmakark bir oportnist veya zeka zrl olmayan herkes, Lenin'in Emperyalizm kitabnn ve bukonuyu ileyen nemli makalelerinin, ayn zamanda "ultra-emperyalizm"in neden sama olduunun"temel mekanizmalar"n ortaya koyan zmlemeler olduunu bilir ve bu konuda ayr zmlemeleregereksinim duymaz.

Ne var ki yazar bu kadarla da kalmayp, Lenin'in emperyalizm analizinin anahtar kavramlarnaynelik eletirisine bir yenisini daha ekliyor: "... finans kapital tekerlemesi gereklere batyor. Butarihte Trkiye'de yaayan bir kimsenin banka sermayesinin sanayi iletmelerini egemenliklerialtna aldklar iddiasn ciddiye almas imkansz grnyor; byk sanayi gruplarnnemirlerinde bir veya daha ok bankalar bulunuyor." (Y. Kk, Toplumsal Kurtulu, s: 42, sf: 36)"Finans kapital tekerlemesi"nin kimlere battn bilmeyiz, ama yazarn asl rahatszlnn Trktekelci sermayesini bu kavramla aklayamamaktan kaynakland ak. nk finans kapital giysisiemperyalistleememi Trk byk burjuvazisine bir hayli bol gelir. in bu tarafn ileriye brakarakyazarn "ufak" bir kurnazlkla Hilferding'in ahsnda yapt finans kapital eletirisinden bir-iki rnek

daha verelim: "Hilferding, hem geici ve hem de yerel olan bir olguyu, byk bir abartma ile,dnya kapitalizminin temel zelliklerinden birisi haline getiriyor." (Ayn yerde.) Kendi yargs iseyle: "... tarihin sadece belirli kesitlerinde Almanya hari finans kapitalin modern ekonomileriynettii iddias bir samalktr." Yazarn benzer eletirilerinden finans kapital kavramna soukbakt ve Lenin'in bu kavram kitabn yazarken yararland "abartl kaynaklarn basks"sonucunda kullandna inand ortaya kyor.

Oysa Hilferding'in hatalar yazarn iaret ettii noktalarda deil baka yerdedir. Finans kapitalona gre, "bankalarn elinde bulunan ve sanayide kullanlan sermaye"dir. Lenin bu tanm, "birkatekelci byk banka sermayesinin, tekelci sanayi gruplarnn sermayesiyle kaynamas"eklinde dzeltmi ve Hilferding'i "retimin ve sermayenin genileyen younlamasnn tekellereyol at ve hl amakta olduu olgusunu sessizce geitirdii" iin eletirmitir, Y. Kk isebuna hi deinmeyip eletirilerini gerekte Lenin'in kabul edip savunduu grlere yneltiyor.rnein finans kapitali "geici ve yerel bir olgu" olarak grmesi ve "dnya kapitalizminin temel

zellikleri"nden saymamas ve yine finans kapitalin "modern ekonomileri ynettii" tespitini"samalk" olarak nitelemesi tamamen byledir. Sonuta yazarn Hilferding eletirisini bir bahaneolarak kulland ve bunun Lenin'le kar karya gelmemek iin bulunmu bir aydn kurnazl olduugrlyor.

te taraftan, Toplumsal Kurtulu'un emperyalizm analizine itirazn Lenin'den Marx'a kadaruzatmas bir baka ilginliktir. yle diyor yazar: "Marx kapitalizmin gcn abartyor. Marx'a gre,kapitalizm, nc bir dnyaya ihtiya duymuyor." (Agd, s: 44, sf: 19) Yabanc Marxeletirmenlerinden kapld belli olan yazarn bu eletirisini ise, Rosa Lxemburg'un Marx'n yenidenretim emalarna ynelik itirazlarnn bir zetinden sonra yaplan u neri izliyor: "RosaLxemburg'un bu nemli katksn bugn n plana karmakta byk yarar gryorum."Bylelikle eletirilerin Marx-Lenin hatt zerinde younlamasna bakarak nerede saf tutulduunu birazdaha net olarak grme imkan buluyoruz.

Bu yzyln bandaki emperyalizm tartmalar srasnda R. Lxemburg'un kapitalizm ile

emperyalizm arasndaki ilikiyi gstermek ve emperyalizmi aklamak maksadyla sermaye birikimisrecini inceleyen bir kitap yazd biliniyor. Kitabn k noktas, Kapital'in ikinci cildindeki yenidenretim emalarnn yanlln gstermek ve bunun dorusunu ortaya koymakt. R. Lxemburg'a gre,geniletilmi yeniden retimin "saf" kapitalizm altnda da mmkn olduunu varsaymakla ve modelinibunun zerine kurmakla yanl yapmt Marx. Oysa "nc bir dnya"nn, yani kapitalist olmayanretim alannn ve bu retim ile kapitalist retim arasndaki deiim ilikilerinin hesaba katlmad,yalnzca kapitalistlerden ve iilerden oluan iki snfl bir toplumun var olduu koullarda art-deerinrealizasyonu imkanszd. Onun iin, Marx', "Sermaye birikimi, sadece kapitalist olmayan tabaka velkelerin pahasna ilerleyebilir, genileyebilir" diye eletirmekteydi. Bu ana fikirden yola kanLxemburg'un vard sonu ise yleydi: Kapitalist retim, kapitalist olmayan ekonomik biimlerizd andan itibaren kendini yeniden retemez; iki snfl bir dnya sistemine ulaan kapitalizmotomatikman kmeye mahkumdur.

Ama ne yazk ki, Y. Kk'n "nemli katk" sayp gnmzde ne karlmasn istedii bu

Marx eletirisi, hakl olmad gibi sonular itibariyle de devrimci deildir. ncelikle, emperyalizminardndaki ekonomik neden olarak pazar darln gstermek ve uluslararas ticareti "birincil zorunluluk"


23/28

diye ilan etmekle yanl bir zemine kaymtr. D pazar sorunu, sermaye birikiminin kapitalist lkeninkendi iinde, kapal bir sistem erevesinde realize edilmemesinden deil, kapitalist olmayan kesim velkelerin azami kr olanaklar sunmasndan kaynaklanr. Dier yandan, kapitalist olmayan ekonomikbiimleri zdnde kapitalizmin kendiliinden kecei fikri reformizme temel yaratmaya ak birgrtr. Ksacas, byk devrimci R. Luxemburg Sermaye Birikimi adl yaptyla Marx' dzeltmektenziyade yanl grler savunmu; bu alanla snrl da olsa, Marx-Lenin hattnn karsnda,

Sismondi'den balayp Baran ve Sweezy'ye kadar uzanan "eksik tketim" teorisinin yandadurumuna dmtr. Bu durumda, onun teorisinin devrimci ynleri dururken birka nemliyanlndan biri olan bu yannn "n plana karlmas"nn nerilmesi, madeni brakp cruf toplamayaalk bilinli bir oportnizmle kar karya olduumuzu gsterir.

-II-Marksist-Leninist emperyalizm teorisi zerinde bylesine pervaszca kalem oynatan birinden

doru bir emperyalizm tanmlamas yapmas beklenemez. Nitekim btn bu arptmalarn bounayaplmad ok gemeden aa kyor: "Emperyalizm, tekelli dzenin lke corafyas dnayaylmasdr; tekeller iinde vurucu ve nc olanlar ise sanayi sektrnden kyor. Ayrcabanka sermayesi ok fazla akkan olduu iin sanayi sermayesi kadar fetihi olmakdurumunda deildir; yeni kaynaklar ve yeni pazarlara muhta olan, bata, sanayi retimi

oluyor." (Agd, Y. Kk, s: 42, sf: 37) Emperyalizmi "lke corafyas

d

na yay

lma" olaraktanmlama anlay o kadar benimseniyor ki, Toplumsal Kurtulu vnrken bile bunu sayklyor:"Emperyalist Trkiye yazs ktnda birok evre 'bu da nereden kt' demi, bazlarysasuskunluu tercih etmitir. Oysa bugn birok evre Trkiye'nin yaylmac emellerinden vs.bahseder oldular." (s: 51, sf: 1) daha sonra da deineceimiz gibi Devrim dergisi bunu ok daha aksavunarak da alma ve yaylmaclk kavramlarn emperyalizmin yerine kullanabilecek kadar ilerigidiyor.

Yukardaki emperyalizm tanmlamalar dikkatlice okunduunda bir nceki blmde ksacadeinilen oportnist emperyalizm aklamalar ile arada ba kurmak zor olmaz sanrz. Kautski vebenzerlerinin emperyalizmi her zaman bir yaylma politikas, sanayi lk

Turk Tekelci Burjuvazisinin Tarihsel Olusumu

Documents

Transcript of Turk Tekelci Burjuvazisinin Tarihsel Olusumu