os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo...

194

Transcript of os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo...

Page 1: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 2: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 3: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 4: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

ESTAMPAS DE CAMBREOs traballos e os días

ESTAMPAS DE CAMBRELos trabajos y los días

Page 5: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

Edición:CONCELLO DE CAMBREÁrea de Cultura e Benestar SocialMOLDURAS DEL NOROESTE S.L.

Textos, recompilación de fotos e coordinaciónRAMÓN BOGA MOSCOSO

CONCELLO DE CAMBREÁrea de Cultura e Benestar Social

R/Adro, s/n15660 CAMBRE (A CORUÑA)Tlf.: 981 613128Fax: 981 675969Correo electrónico: [email protected]: //www.cambre.org

MOLDURAS DEL NOROESTE S.L.R/A Barcala, 1015660 CAMBRE (A CORUÑA)Tlf.: +(34) 981 661 358Fax admón.: +(34) 981 654 553Fax comerc.: +(34) 981 662 352Correo electrónico: [email protected]: //www.grupomolduras.com

MUSEO Xacemento romano de CambrePraza do Mosteiro, 115660 CAMBRE (A CORUÑA)Tlf.: 981 656 217Correo electrónico: [email protected]

Dirección e coordinación da presente edición:Ramón Boga Moscoso, responsábel do Museo do Xacemento romano de Cambre

Dirección operativa:Carmen Pita Seijas

Documentación para o século XIX:Miguel Parada Doval

Corrección idioma galego:Amelia Rodrigues Esteves

Da exposición temporal: ESTAMPAS DE CAMBRE: os traballos e os díasComisarios: Carmen Pita SeijasComisarios: Ramón Boga Moscoso

Copyright desta edición:© Concello de Cambre© Molduras del Noroeste S.L.© das fotografías dos autores

Dep. Legal: C-1755/2006ISBN: 84-930646-9-6

Page 6: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unhabanda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte fundamental da nosahistoria como pobo. Trátase dunha crónica literaria e fotográfica que, a través do coñece-mento, busca tamén emocionar, ensinando un mundo que xa non existe. A través das acti-vidades económicas pódese rastrexar o que fomos; a memoria dun pobo é a garantía dasúa supervivencia e, porén, a súa recuperación debe ser un obxectivo en si mesmo.

Con este libro o Concello de Cambre, por medio do Museo do Xacemento romano, preten-de cubrir unha lagoa no eido da recuperación. En definitiva, esta 2ª escolma fotográficapode e debe axudar a manter os vínculos cos nosos antepasados, coas actividades econó-micas e de lecer… É así que a nosa contribución á recuperación posibilita a pervivenciadun mundo que xa desapareceu, pero que é de noso.

ANTONIO VARELA SAAVEDRA

Alcalde de Cambre

Page 7: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 8: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

Desde o ano 2005 a Concellaría de Cultura comezou a desenvolver unha intensa campa-ña de recollida de fotografías antigas: o obxectivo foi a creación do Arquivo FotográficoMunicipal que, como legado de especial relevancia, servirá de base para a recuperaciónda nosa memoria histórica.

Os momentos plasmados nunha imaxe son momentos únicos xa inesquecíbeis, momentosanecdóticos, momentos nostálxicos ás veces. Pero hai tamén un valor documental e un valorestético: os oficios, as festas, as paisaxes desaparecidas, as primeiras empresas, as modas,os vellos transportes… Todos eles instantes dunha realidade que xa non voltará.

Vaia, xa que logo, o noso agradecemento a todos os que desinteresadamente nos deixa-ron as fotos que, como tesouros, gardaron na súa pequena caixa de cartón.

XABIER IGLESIAS OVIEDO

Concelleiro da Área de Cultura e Benestar Social

Page 9: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 10: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

La historia de un pueblo se va formando, además de por los grandes o pequeños aconteci-mientos que en él se dan, sobre todo, por las vidas; por el día a día de quienes los habi-tan. Y ese día a día transcurre en una gran medida en el lugar donde cada uno desarrollasu actividad laboral, económica o empresarial. Así, las personas hacen la historia de lasempresas y las empresas forman parte de la historia de las personas y consecuentementede los pueblos.

Para Molduras del Noroeste S.L. (sucesora de Maderas Cubeiro) es un privilegio formarparte de la vida de todas aquellas personas que con su esfuerzo laboral hicieron que laempresa llegara hasta donde está hoy, y es un orgullo formar parte de la historia empresa-rial de un pueblo como Cambre. Por ello, hoy agradecemos la oportunidad que se nos dade contribuir a conservarla y transmitirla a través de este libro.

CÉSAR CUBEIRO VEIGA

Director General de Moldurasdel Noroeste S.L.

Page 11: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 12: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

O ESPELLO DO TEMPO

Alguén dixo que un pobo que perde a súa memoria perde a súa identidade. Estamos entempos de globalización, unha dura sombra escurece as identidades singulares, quérennosigualar para que todos sexamos consumidores. Pero moitos queremos ser cidadáns e ter unterritorio cun pasado do que sermos orgullosos. Estar no mundo achegando a nosa singu-laridade.A fotografía é a memoria, axúdanos a coñecer o pasado: como eramos, como viviamos,que faciamos. Saber das nosas tradicións. A recuperación das imaxes dos álbums familiares é un labor importante. Os veciños deCambre son os protagonistas da súa historia. Dende a súa humilde actividade moitos dosretratados axúdannos a coñecer como era este concello hai anos. Para ben e para mal.Pero aí están.Esta mostra permite ver a evolución dun territorio e das súas xentes a través deles mesmos.Os cambios das últimas décadas reflectidos nestas imaxes tan próximas, tan humanas...Así se escribe a historia con contribucións dende o particular e con sentido de colectividade.Estamos ante un exemplo do que se pode facer dende un concello. Este labor cultural do Arquivo Fotográfico Municipal, xermolo dunha futura Fototeca deCambre, debe ser un traballo continuado no tempo para que sexa eficaz e contribúa anutrir a Fototeca de Galicia, aínda por construír. A participación coas doazóns dos veciños é o aspecto que enriquece esta exposición. Amemoria familiar próxima sumada á memoria colectiva marcan o interese destas imaxes. En Cambre hai memoria, hai pobo con identidade, orgulloso de si mesmo.

XURXO LOBATO

Académico da Real Academia Galegade Belas Artes

Page 13: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

O material fotográfico recollido no ano 2006, que pasou a formar parte do Arquivo Fotográfico Municipal de Cambre,acadou a cantidade de preto de 10.000 fotografías. Toda a recollida intensiva non sería posíbel sin a colaboración dos“fotógrafos ambulantes” que percorrían todas a corredoiras do Concello plasmando, coa súa mán firme e a súa miradacinematográfica os acontecementos máis importantes da vida cotiá do noso pobo. Por extensión, debemos agradecer atoda a xente que conservou durante anos, moitas veces en vetustas caixas de cartón, as súas fotografías. É así que estaescolma que presentamos é debedora de todos aqueles que conservaron as fotografías coma un patrimonio e que posi-bilitan agora que sexan contempladas e compartidas por todos os veciños e veciñas. Sempre seremos debedores destaaxuda desinteresada, sin a que o libro non sería posíbel.

Damos pois as grazas a Andrés Merelas, Celia Mella Deschamps, Francisco Meijide Fero, Rafael Sánchez López, Fran-cisco González Iglesias, Javier Rey Casás, Luis Morandeira López, Eduardo Jesús Louzán Varela, Magdalena Lesta, Dolo-res Iglesias Brea, Dolores Muíño, Ángeles Míguez, Gilberto Viega Souto, Remedios Fuentes Lamas, Ana Suárez Pérez, Luisde Montes, Valentín López, Manuel Pérez Valencia, Oscar Rodríguez Torreiro, Antonio Tizón, Manola Ares Villar, Augus-to Bascoy Rama, Familia Becerra Mantiñán, Javier García Gómez, José Pena Pérez, Familia Santoandré, Carmen Váz-quez Rivas, Enrique Marzoa Mallo, Zulima Doval Bermúdez de Castro, Manuel Gómez López, Alfredo Rodríguez, Anto-nio Moris, Carmen Niño Ricoy, Carmen Ricoy, María Carro, Xosé Ramón Fernández, Xerardo García García, Marité Prie-to Miramontes, Carmen Valeiro, F. Dovao, David Méndez, Luis Ramos Pan, Rosy Torreiro, Olguita Barral, Ceferino Mallo,Lucita Méndez, Ramón Boutureira, Araceli Pan, Carmen Cubeiro Míguez, Dolores Abelaira, Familia Piñeiro Zabaleta, Elvi-ra Barbeito, Elvira Muíños Rivas, Julio Freire, Francisco Javier Muñoz Martínez, Guadalupe Vázquez, Isabel MosqueraLópez, Isidora Cubeiro Míguez, José Ramón Martínez Blanco, Luis Taibo Casás, Manuel Fuentes Ramos, Manuel Vilar Gar-cía, María Muñoz Espiñeira, María Teresa e Amelia Naya Bañales, María Virtudes Cortés, Paz Romero Mengotti, ToñitaPorto, Trinidad Rodríguez Pernas, Familia Crespo Ramos, Familia López Losada, Alicia Romero Osende, Antonio Fernán-dez Rama, Blanca Cortés Prego, Carlos Cubeiro Caramelo, Dolores Germade, Lourdes Tejera Rodríguez, Victor ManuelPrego Barral, Antonio Fernández, Purificación Fuentes Ramos, Ramón García, Isabel González García, Pilar Varela Mar-tínez, Julia Gallegos Pita, Carlos Barba, Familia Casal, Familia Vázquez Souto, Rubén Vidal, Francisco Souto, Mª LuzPérez Varela, María Pan, Mucha Souto, Manuel García, Jaime Martínez Vieites, Javier Vázquez, Antonio Fernández Bece-rra, Carmen Montero, Dorinda Rey, Josefa Suárez, Fernando Novás, Familia Diéguez, Telleira da Gándara, Dora Martí-nez, Familia Boga Moscoso, Familia Pallares, Familia Eiris Andrade, Raúl Patiño, María Jesús González Roel, AntonioVázquez Andrade, Familia Mella Martínez, Familia Morano Aldao, Latino Brea Patiño, Lino García Deschamps, Merce-des Ramos, Familia Ares Gómez, Jesús Calvete, Maruja Fernández, José Blanco, Carmen Vázquez Andrade, Ricardo Liña-res Raña, Lolita Gil Vieiro, José Sánchez Senín, Celia Boga Casás, Julia Carro, Familia Roel, Lola Rumbo, Lola Boga,Manuel Barbeito, Adela Gómez González, Antonio Andrade, Carmiña Andrade, Fina González Vieiro, Monserrat Grela,Ramón Ferreiro, Antonio Lamas Otero, Aurora Roel Cacheiro, Elvira Cañás Chás e Cándido Díaz Mosquera.

Tamén agradeceremos sempre ás persoas que nos axudaron nas pescudas e nas visitas ás casas susceptíbeis de gardarmaterial fotográfico, sobre todo a don Manuel Fuentes Ramos que, a pesar dos seus 86 anos, aínda ten humor para acom-pañarnos.

Aos demáis, que son moitos, sempre grazas.

Page 14: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

13

APUNTAMENTOS PARA UNHA HISTORIA ECONÓMICA DE CAMBRE

Os primeiros pasos

O traballo contemplado como a transformación que o home fai da natureza, produce alteracións non só no medio humano, senóntamén no medio físico e natural: as corredoiras, os socalcos, as silveiras, os valados, os cómaros…, son produto do traballo nassúas diversas formas e relacións sociais ao longo dos séculos. A forma de interaccionar coa natureza condiciona as formas devida dos homes e mulleres.

Porén o traballo, e as distintas relacións económicas que provoca, deu lugar a épocas distintas, a etapas históricas máis ou menosben definidas e que se caracterizan precisamente en función das relacións produtivas entre os homes e a natureza, aínda que esenon sexa o factor definitivo para explicar unha época determinada historicamente. As formas ideolóxicas, como a relixión ou asideas xurídico-políticas, en moitos casos son construcións articuladas para perpetuar un determinado estado de cousas, beneficio-so só para uns cantos privilexiados.

En definitiva, o desenvolvemento económico de calquera sociedade humana prodúcese pola suma de varios feitos, a saber: osideolóxicos (destacando os intereses da clase dominante), as ideas económicas vixentes, os recursos físicos e a tecnoloxía, asícomo o marco legal en curso (sistema de propiedade, comunicacións, educación, etc.).

As formas económicas e as sociedades que se conformaron no noso concello non difiren moito das do resto do contorno, ou mesmodas de toda Galicia. A inmersión nas brétemas dos séculos posibilita unha mirada á que, se cadra, é a primeira actuación dohome sobre a natureza en Cambre: no Neolítico, a época dos construtores de cámaras funerarias a base de grandes pedras, osdolmens ou antas, atopamos en Cambre varias “mámoas” (montículos de pedra e terra que adoitan acochar no interior unha cáma-ra ou dolmen) documentadas na Idade Media1: algunhas arredor da Pena da Nosa Señora, unha en Brexo e dúas en Bribes, estasaínda conservadas na actualidade. Estes monumentos funerarios, con forma hemisférica, distribúense en lugares altos para serencontemplados dende lonxe. Os enxovais que esconden no seu interior falan dun determinado tipo de economía: puntas de frecha,machadas, gubias, coitelos de sílex… Estamos na Idade da Pedra Pulida, época na que o home se fai sedentario e comeza asementar, alternando as actividades agrarias coa caza e coa pesca. Pero, asemade, as grandes proporcións destas tumbas colec-tivas permiten definir unha sociedade xerarquizada, na que a gran cantidade de tempo e esforzo necesarios para construír estesmonumentos nos levan a describir unha sociedade xa ben planificada e unha organización social na que a especialización ereparto de actividades está bastante asentada.

Arredor do ano 2500 a. de C. o home comeza a descubrir os metais: a Idade do Bronce Atlántico tamén está representada enCambre coa famosa espada atopada no río Mero e gardada no Museo Arqueolóxico de Santo Antón. O home emprega os metaistanto para a actividade económica propiamente dita como para a actividade bélica. Destas datas son os misteriosos petróglifosda Pena da Nosa Señora, os do Castro de Sigrás ou os de Gosende. Os motivos que aparecen son os máis esquemáticos, den-tro da tipoloxía tradicional e, porén, os máis difíciles de interpretar, a saber: coviñas, liñas e algún cruciforme.

Pero sen dúbida, referíndonos á época prehistórica, o noso pasado atopa nos castros un dos máis senlleiros sinais de identidade.Pola súa situación en elevados outeiros e pola súa construción, que supón unha gran dificultade e reparto de tarefas, podemos falardunha cultura moi especializada no traballo, amosándose como un pobo individualizado con respecto a outras épocas. Os muros,os foxos, os parapetos e os terrapléns que rodean dende abaixo todo o outeiro no que se asenta a croa dun castro, son un claro

Page 15: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

14

indicio dunha sociedade perfectamente organizada e cun grao meirande de especialización no traballo. Estas grandes obras impli-can xerarquías e tamén unha certa estratificación social que se reflicte no plano económico ou reparto de actividades.

Os nove castros que aínda se conservan no noso concello son unha boa mostra da interacción do home coa natureza e a súatransformación por medio do traballo: a silueta en chanzos destes recintos fortificados destaca nun horizonte moi humanizado.

Seguindo novidosas liñas de investigación (que non só teñen en conta o aspecto arqueolóxico)2, podemos falar incluso da orga-nización inter poboados para formar unha unión de varios castros en relación de dependencia, un territorio común ou “treba”.Esta especie de federación de castros tería un lugar común de reunión e intercambio chamado nos países celtas “oenach” e docu-mentado tamén na Galicia3. Son lugares sagrados (“outeiros”, altares) onde o sacro e o profano se mesturan, onde o poder espi-ritual (druídas) e o temporal (prínceps) se dan a man. Áreas máxicas, templos a ceo aberto onde se imparte xustiza, onde se refor-zan os lazos económico-políticos, onde se comercia, onde se fai a festa… É o lugar da Feira, o centro mesmo de unión entre comu-nidades veciñas, entre castros4.

Este tipo de organización non desapareceu coa colonización romana: os invasores, especialistas na absorción de novos territoriose pobos, conservaron máis ou menos intacta a antiga organización territorial celta, incorporando as formas xurídico-políticas eeconómicas indíxenas ás novas formas romanas, a saber: o panteón dos deuses, os costumes, o idioma… Tanto para o afán colo-nizador (metais preciosos: ouro, prata ou estaño) como para o cobro de impostos, os romanos necesitaban conservar a organiza-ción que xa había, non crear unha nova que retardaría ou faría máis dificultoso o cobro de tributos e a busca de materiais pre-ciosos. Deste xeito os pobos indíxenas pouco a pouco foron adoptando as formas de vida romanas pero sen perder moitos dosseus ancestrais costumes, chegando ata os nosos días a pesar incluso da cristianización. Consideramos, precisamente, que oCampo da Feira de Cambre é un auténtico fósil da antiga asemblea celta, un verdadeiro “oenach”.

O Xacemento romano de Cambre, interpretado como “Villa rustica” axuda a unha comprensión ou visualización especial do terri-torio: a economía escravista romana producía excedentes agrícolas –a través das Villae– e gandeiros que se vendían na cidade.Os restos do “frixidarium” e as pinturas murais conservadas no Museo de Cambre, permiten deducir que a posesión das terrasestaba nas mans dunha aristocracia extremadamente poderosa. Seguramente a imaxe coñecida e tradicional do “campo galego”procede da época da colonización romana.

1. Entre a prehistoria e a historia

Estes tres grandes momentos da nosa historia debuxaron paisaxes distintas baixo formas económicas tamén diferentes. A culturacastrexa, a romanización e o cristianismo contribuíron decisivamente a caracterizar a imaxe tradicional das terras de Cambre.Non houbo unha masiva chegada de cristiáns a Galicia que se dedicaran a evanxelizar aos galaico-romanos; non houbo ningúnpobo de cristiáns que chegasen masivamente ás nosas costas a cristianizar aos pagáns. Que sucedeu entón? Se os romanos res-pectaron a organización socio-política e económica celta e non chegou ningún outro pobo que impuxese os novos costumes, debe-mos supoñer que os propios galaico-romanos se converteron rapidamente ao cristianismo: grazas ás vantaxes fiscais con que osemperadores romanos premiaron a quen se convertese á nova relixión, é plausíbel deducir que os sacerdotes-druídas celtas seconverteron rapidamente en curas. Así, aos territorios trebas chamáronlles bispados. Só así se explica a gran cantidade de bispa-dos nomeados nos primeiros concilios cristiáns da Galicia. Nun segundo momento eses bispados convertéronse en arciprestados(economía territorial) e estes, á súa vez, en arcediagados; a unión de varios pasou a depender dun bispado posteriormente5.

Page 16: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

15

A nosa consideración do centro de Cambre (Campo da Feira) como lugar “trebopala” (altar da tribo) e “oenach” (asemblea)dende os celtas ata a súa configuración como “feira”, no senso medieval e moderno da palabra, parte de varias constantes quese están a repetir en todo o mundo celta, e que posibelmente acontece tamén na parroquia de Cambre: a constante “lugar eleva-do” e chan, o topónimo “outeiro” (altar) cara ao sur do Castro limitando ese extremo da chaira e, por suposto, a constante “cas-tro-xacemento romano-mosteiro”6. A falta doutras investigacións, esta constante parece confirmarse tamén para as parroquias deVigo e Sigrás.

2. Da Idade Media á Idade Moderna

As distintas terras e parroquias que conforman o Concello de Cambre foron historicamente asentamentos rurais, agrarios: dendeos castros ata os romanos ou dos homes medievais ata chegar á Idade Moderna e Contemporánea. O mesmo arado que empre-garon os romanos utilizárono dous mil anos despois os nosos avós e os nosos pais, os mesmos cultivos, o mesmo esterco, os mes-mos costumes, con moi poucas variacións…, poderiamos dicir que ata as mesmas xentes.

Se hai unha verdadeira época dourada en Cambre, esa é a Idade Media: o corazón da histórica comarca, resto de varias tre-bas-arciprestados, pertencentes ao arcediagado de Nendos (Nemitos, de “nemth”, bosque sagrado). Nun extraordinario lugar erí-xese o Mosteiro Bieito de Santa María (século X) e en poucos anos construíuse o mosteiro de Bribes, o de Pravio, o de Brexo, ocastelo fortaleza dos Templarios, o complexo hospitalario de Sigrás, a igrexa de Anceis… Á beira do inusitado afán construtivoao abeiro do espírito monástico, a nobreza leiga tamén domina dende os seus castelos: en Brexo, o pazo dos Castelo ten a súaorixe nunha fortaleza medieval; o pazo do Drozo, en Anceis, tamén se erixiu para controlar o territorio. Os monxes estabelécen-se e, mediante doazóns nobiliarias, definen e limitan o Couto: o de Cambre (con Pravio e Cela), o de Bribes, o Couto do Templee o de Cecebre, cuns límites estábeis dende épocas prehistóricas e que chegaron case sen variacións ata hoxe. O Couto estabe-lécese pois como un ámbito de relacións económicas no que todo está suxeito á vontade dos donos, ben os monxes, ben a nobre-za: dende o poder fíxase a cantidade do contrato, a duración, o tipo de cultivos… Sobre o pobo, que non é propietario das terrasque traballa, recaen todo tipo de tributos; son impostos que soporta, con todo o peso da lei, exclusivamente a xente común.

Os intercambios comerciais, durante séculos, que se realizaban neste tipo de economía case de subsistencia, producíase nas fei-ras: eran famosas e moi concorridas as de Cambre, Santa María de Vigo e O Temple. Precisamente nesta última parroquia, apesar de ser moi pouco habitada, a actividade comercial debeu ser moi activa, como amosan as fontes documentais: a ponte doBurgo serviu como peirao dende os templarios, que cobraban polo tráfico de mercadorías, ata o século XVIII7; ás aceas da Bar-cala chegaban os barcos cargados de cereais para a moenda. Debeu ser unha das aceas máis grandes da bisbarra, chegandoa posuír ata trece rodas de muíño, aínda que no século XIX só traballaban continuamente tres delas8. Foi lugar de preitos polapesca do reo (concesión que tiñan os monxes de Cambre), realizábanse caneiros, extraíase area… A actividade pesqueira taméndebeu ser grande como se deduce dos múltiples enfrontamentos entre o Mosteiro de Cambre e a cidade da Coruña nestes sécu-los centrais da Idade Moderna: a quen pertencía a xurisdición das augas do río Mero no esteiro do Burgo-Temple? A resposta aesta pregunta nunca foi doada, posto que os monxes consideraban que eles tiñan a autoridade para explotar tanto os muíñoscoma a pesca nesta zona; porén, o concello herculino consideraba que ninguén debía ter a xurisdición ou dereitos de explota-ción nas zonas ata onde chegaba a auga do mar9. Dende o século XVI o río Mero constituíu unha activa vía de comunicación,servindo de importante ruta para o transporte de diversas mercadorías: as fontes falan dos portos de Syngraes e da Barcala10.Dende estes lugares partían “barcadas” cargadas de toradas de madeira para fornecer, tanto á Armada Invencíbel de Felipe II,como aos estaleiros creados para a construción de barcos que farían a singradura ata as Molucas na busca das cobizadas espe-

Page 17: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

16

cias. Toda esa documentación permite albiscar unha extensa actividade dos “fragueiros” constituíndo o negocio da madeira unsector importante da economía local nos séculos da Idade Moderna.

Entre as actividades máis sorprendentes e inauditas da xente da ría (Temple, Burgo e Perillo, sobre todo) destaca, nos séculos XVe XVI a pesca da balea: os barcos baleeiros acurralaban os cetáceos no porto da Coruña, procurando que se refuxiasen no inte-rior da ría do Burgo. Os veciños desta poboación e os do Temple posuían instalacións para repartir os despoxos destes colosaismamíferos11.

Os muíños de Cambre están documentados dende os séculos XIII e XIV nos que pertencían ao Mosteiro de Cambre12, que os arren-daba ou aforaba a particulares. O mesmo acontece cos muíños de Bribes, Brexo ou Cecebre. Con respecto aos muíños de Sigrás,a documentación fala de “aceas”, situadas sobre o río do Gaiteiro13. O resto dos pequenos muíños, innumerábeis, que hai portodo o Concello, eran explotados en réxime comunal. Non queda ningún batán, aínda que sabemos que en todas as casas setecía o liño: seguramente o proceso de mazar o liño se facía a man na ribeira dos ríos.

A importancia dos muíños de Cambre debeu ser considerábel nos séculos XVI, XVII e XVIII para a cidade da Coruña posto quena vila herculina non había cursos de auga para construílos e os de vento eran insuficientes. Así a cidade víase na necesidade deacudir a moer gran aos muíños da área de Cambre, Culleredo, Bergantiños, Betanzos…14, ou ben moer a man.

A moenda, as fiadas de liño ou la, eran motivo de reunións dos veciños e veciñas: aí contábanse contos, bailábase, aproveitába-se para mocear… Feitos estes motivo de preocupación para as autoridades eclesiásticas, que vían nestas xuntanzas un xeito devida tan licenciosa coma escandalosa15.

Innecesario é dicir que esta situación de actividade maioritariamente agraria se mantivo con poucos cambios ata os anos 60-70do século XX. A propiedade da terra era na práctica totalidade, de poderosos terratenentes que tamén posuían o dominio xuris-dicional, é dicir, eran os encargados de impartir xustiza, nomeaban alcaldes, carcereiros, escribáns, meiriños… O Couto do Tem-ple pertencía a unha soa persoa; o de Cambre, aos monxes bieitos; o de Cecebre, primeiro á casa dos Mariñas, e logo ao Hos-pital Real de Santiago; Anceis (case na súa totalidade), aos Condes de Altamira: no século XVII o Conde arrendoulle todo o terri-torio con casa e bens ao mellor ofertante en pública poxa, a saber, ao capitán Xacinto Varela16. Vemos así como a partir do sécu-lo XV na bisbarra vaise estabelecendo unha figura nova, un intermediario entre os donos das terras e os traballadores, que íasacar suculentos beneficios ao ser o encargado de cobrarlles aos labregos: é a figura do fidalgo. Nace a gran fidalguía rural gale-ga que será a que constrúa os pazos, símbolo do seu poder económico. Son rendistas e non contribuíntes; normalmente vivían nacidade e non investían os excedentes en investigación ou en novas técnicas de cultivo, como xa se estaba facendo noutros paíseseuropeos17.

3. A Ilustración: luces e sombras

No Catastro do Marqués da Ensenada de mediados do século XVIII aparecen unha serie de datos imprescindíbeis para coñeceras actividades económicas nas parroquias que compoñen o noso concello: cultivábanse cereais, legumes, castañas, árbores froi-teiras; criábanse vacas, bois, galiñas, porcos ou ovellas. Os grandes propietarios da fidalguía, da nobreza e do clero non tribu-taban. Non existía nada parecido a unha industria moderna; os oficios transmitíanse de pais a fillos e eran artesanais, había algun-has tascas rexentadas por mulleres, pobres oficiais, gaiteiros… Como corresponde á sociedade perfectamente xerarquizada e diri-xida do Antigo Réxime, os soldos e os xornais das distintas actividades especifícanse dende o poder:

Page 18: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

17

“33ª A la trigesima tercia digeron que las ocupaciones de Artes mecanicas que ay en esta feligresía (parroquias de Cam-bre, Cela e Pravio) son dos Carpinteros = Dos Sastres, un Herrero: Dos Tegedores y una Texedora, con una oficiala = UnMusico de Gaita, y un Barbero de afeitar, y el Jornal que regularmente se paga al Carpintero es el de tres Reales y mediopor dia = A un Maestro Sastre a dos Reales, a un Herrero tres Reales y medio: a un Texedor o Texedora a dos Reales, ala oficiala Real y medio; Al Barbero expresado regular tendrá de ganancia al año cien Reales, y el Musico otros cien, yresponden.” Catastro do Marqués da Ensenada, 1752. Arquivo do Reino de Galicia.

Unha actividade de especial relevancia é a que ten que ver co viño: aínda se conservan numerosos topónimos “viña” en todas asparroquias que hoxe conforman o Concello. A actividade vitivinícola está moi documentada dende a Idade Media, pero adquireespecial relevancia nos séculos XVI, XVII e XVIII. A demanda de consumo de viño na cidade da Coruña debeu ser grande nestasdatas. Os burgueses e negociantes cultivaban viñas nas parroquias de Cambre e logo vendían o viño na cidade, especulando(tanto propietarios como intermediarios) e aproveitando a gran demanda en situacións de carestía. En Santa María de Vigo, enSigrás, en Anceis ou en Brexo, buscábase viño en forma de requisa polas autoridades coruñesas18. No Catastro do Marqués daEnsenada realízase unha enumeración polo miúdo das viñas e produción de viño en cada parroquia, sendo esta actividade unhadas máis realizadas e produtivas na bisbarra.

Pero sen dúbida os últimos anos do século XVIII marcan un fito de vital importancia para a historia económica de Cambre. Estamosna época do Despotismo Ilustrado (“todo para o pobo, pero sen o pobo”) na que os reis e unha boa parte da nobreza se preocupanpola mellora económica do país. O rei e os seus ministros invisten nas infraestruturas viarias a nivel do Estado19, feito que se vai notaren Galicia: arredor de 1870 ou 1880 danse por rematadas as estradas N-VI e a N-550, que serpean polo noso territorio. Na cida-de da Coruña, o interese do Estado pola mellora económica, vese plasmado na creación dun organismo encargado de canalizardiversas industrias a nivel local, a saber, o Real Consulado del Mar. Efectivamente, esta institución creouse para promocionar e favo-recer a constitución de industrias que tiñan que ver sobre todo co sector téxtil. Deste xeito as terras do concello de Cambre foron eli-xidas por pioneiros e emprendedores homes de negocios estranxeiros para implantar industrias téxtiles que, co apoio económico doReal Consulado, foron crecendo e acadando un apreciábel volume de negocio. Estas novas fábricas de tecidos pronto se converte-ron en exemplo que se debe seguir e, porén, nos primeiros anos do século XIX chocaron con dous insalvábeis obstáculos que as abo-caron ao peche: a independencia das colonias españolas en Latinoamérica, o que provoca a perda de mercado, e a competenciada industria téxtil catalá que, ademais de ter mellor maquinaria, traballaba máis co algodón que coa la ou co liño20.

Cales foron estas míticas industrias instaladas no noso Concello?21 A máis antiga fábrica de lenzos pintados estabeleceuna enCecebre o francés Michel de Lagoanère, espía e axente das colonias americanas que iniciaran a Guerra de Independencia daGran Bretaña. Lagoanère solicitoulle no ano 1772 ao Real Consulado del Mar a concesión de cartos para instalar unha fábricade lenzos pintados. O francés pedía tamén o título de “fábrica real” e permiso para importar durante tres anos algodón en bran-co para logo pintalo. Debido ao ditame favorábel da Xunta, Lagoanère trouxo artífices, obreiros, materiais e utillaxe con destinoá construción desa fábrica. Estamos diante da primeira factoría deste tipo en Galicia e con ela tamén se iniciou a importación dealgodón de Estados Unidos. En poucos anos a Real Fábrica de Cecebre abastecía coa súa produción o consumo local, rexional,español e incluso o doutros países. Chegaron a traballar máis de corenta operarios galegos non cualificados así como catro estran-xeiros e os tres cataláns, estes si cualificados. Tamén tiña representantes en Bos Aires, Puerto Rico ou Madrid. Por fin, no ano 1778,Lagoanère decidiu pechar a fábrica: razóns de saúde ou o desvío de fondos por parte dos operarios son algunhas das razónsaducidas polo francés para o peche definitivo da empresa; pénsase, pola contra, que o peche da Real Fábrica obedeceu a queLagoanère consideraba máis lucrativo dedicarse a outro tipo de negocios.

Page 19: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

18

En segundo lugar, José Coderq estabeleceu na Telva (Sigrás) no ano 1785 unha fábrica de “Indianas y Lienzos Pintados” (taménconfeccionaba panos), recibindo o apoio económico do Real Consulado del Mar. Chegaron a traballar na fábrica trece empre-gados e sete aprendices. A axuda económica do Real Consulado fixouse tanto para o mantemento como para a creación de pre-mios e recompensas para os aprendices, achegando unha cantidade de cen mil reais de vellón. No ano 1791, segundo as actasdo Real Consulado, comeza o declive, debido sobre todo á falta de materia prima.

No ano 1796 Enrique Brest e Luis Vitry, fabricantes de indianas e lenzos pintados, situados en Sigrás, preséntanlle á Xunta doReal Consulado mostras de panos e outros xéneros pintados na fábrica que posuían nesa parroquia. Estes cabaleiros solicítanlleá Xunta o privilexio de introducir algodón en tea para o consumo da súa fábrica. Ante o bo funcionamento da factoría de india-nas, zarazas e lenzos pintados22 de Sigrás, e os progresos que amosaban os aprendices, o Consulado decidiu custear a compradunha máquina de cardar algodón, outra de fiar e dous teares. Deste xeito, no ano 1799 a fábrica enviou un ebanista a Ponte-vedra para informar e realizar os planos sobre as máquinas da fábrica desa cidade: os fabricantes ingleses da maquinaria resís-tense á copia dos deseños, coa argumentación de que esas máquinas non eran semellantes ás que poderían necesitar en Sigrás.Por último cabe dicir que as fábricas de Pontevedra e Sigrás eran as únicas de Galicia que podían colocar “etiqueta” en cadapeza. No ano 1804 Lucas Labrada aínda se fai eco da fábrica de Sigrás: “…hallándose allí en el lugar de Sigrás una fábrica depintados de algodón y lino, que establecieron habrá ocho años D. Enrique Bret, y D. Luis Vitry, la qual ha sido fomentada por elConsulado, y sigue con bastante aceptación, y despacho de sus manufacturas…”23.

4. O século XIX. Cara á economía capitalista

O século XIX comeza a nivel económico cunha serie de trabas legais que fixeron do noso territorio unha especie de cativos mer-cados illados que constituían un insalvábel obstáculo para o crecemento económico. O desenvolvemento da economía decimonó-nica está marcado, a nivel nacional, por unha loita entre os defensores do Antigo Réxime e os defensores do Liberalismo (capita-lismo e libre mercado a nivel económico). Os grupos dominantes no noso país non se caracterizan polo investimento ou pola inno-vación, senón pola ostentación, beneficios rápidos, adquisición de títulos nobiliarios… Estes feitos provocan que a renovaciónagraria (considerábase a nivel europeo que o desenvolvemento da agricultura era o índice para avaliar a riqueza dun país), indus-trial e comercial fose moi moderada: en Cambre estes feitos maniféstanse a través de varias etapas cruciais, a saber: a creacióndo concello actual, a desamortización e o ferrocarril.

Na economía case feudal e vasalática do Antigo Réxime, tanto as leis como as prácticas tradicionais condicionaban negativamen-te a produción agraria e a propiedade da terra. Era necesario cambiar as leis: eliminar os señoríos xurisdicionais (Couto de Cam-bre, Couto do Temple, Couto de Bribes…) tanto leigos como eclesiásticos e tamén eliminar as barreiras que impedían acceder ápropiedade da terra. Aínda que foi cos Decretos de Cádiz e coa Constitución de 1812 cando se eliminaron legalmente todas astrabas do Antigo Réxime, no plano efectivo esa abolición foise producindo moi lentamente durante todo o século XIX e boa partedo XX.

No ano 1813 A Coruña era a máis pequena das sete provincias nas que estaba dividida Galicia, dende os Reis Católicos. Cadaprovincia dividíase en varios “partidos” ou seccións; os partidos, á súa vez, conformábanse de concellos, e os concellos de variasparroquias. O partido de Cambre compoñíase de oito concellos constitucionais que en total sumaban 26 parroquias. Destas parro-quias exceptuamos Bribes e Cecebre, pois pertencían á provincia de Betanzos. O Concello de Cambre abranguía catro parro-quias (Cambre, Pravio, Cela e O Temple, acadando os 213 habitantes, posto que só se contaban os cabezas de familia); o Con-

Page 20: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

19

cello de Vigo contaba tamén con catro: Crendes, Meixigo, Brexo e Vigo, con 201 habitantes; o Concello de Sigrás estaba forma-do por tres parroquias, a saber: Sigrás, Anceis e Andeiro, con 214 habitantes. Os restantes concellos agrupados en dúas e catroparroquias pertencen hoxe aos concellos de Oleiros, Culleredo e Carral24.

Esta situación comeza a cambiar no ano 1833, sendo ministro de Fomento Javier de Burgos e rexente María Cristina de Borbón:procédese á división de España en 38 provincias, agrupadas nas deputacións (Galicia queda coas catro de hoxe). No ano 1835publícase o decreto de creación dos municipios actuais. A creación e reparto das parroquias significou unha tremenda liorta entreos caciques locais posto que, en definitiva, esta división obedeceu a criterios e intereses exclusivamente económicos. A nobrezapropietaria procurou que as súas terras non quedasen esparexidas en concellos diferentes: segundo o poder do nobre local, o con-cello abranguería máis ou menos parroquias. O día 23 de abril de 1836 publicouse no boletín oficial da provincia o número deparroquias do Concello de Cambre: as doce actuais así como San Pedro de Nós e Sueiro25. As protestas foron de tal calibre (anivel xeral, por suposto) que, antes de levar adiante esta composición, xa se fixo a reforma para deixalas tal e como están hoxe26.O Concello de Cambre queda pois coas actuais parroquias (sen San Pedro e Sueiro), contando cun padrón de habitantes de 807veciños e 3.803 almas.

No ano 1836, outro feito foi fundamental para a creación dos concellos en xeral e para Cambre en particular: a desamortiza-ción eclesiástica elaborada nas súas liñas principais polo liberal Espartero. Sen entrar en detalles, a desamortización (venda enpública poxa de bens móbeis e inmóbeis que antes non se podían vender por estar suxeitos a diversas servidumes) permitiu poñeren circulación unha gran cantidade de terras que, dese xeito, pasaron a ser susceptíbeis de entrar no libre xogo da oferta e dademanda. A venda produciuse en todas as parroquias do noso concello; porén, aínda que efectivamente se venderon terras, ocaso especial de Galicia e de Cambre en particular, permite deducir que a situación non cambiou moito para a meirande parteda poboación que se dedicaba á agricultura. Efectivamente, o caso galego é especial debido ao sistema foral: os foros eran con-tratos de longa duración entre os traballadores da terra e os propietarios. O que fixo a desamortización en Galicia foi vendersobre todo os foros, é dicir, cambiou o terratenente ao que lle había que pagar as rendas. Esta situación non rematou ata o ano1926 coa Lei de redención dos foros durante a ditadura de Primo de Rivera.

É así que a imaxe do conxunto das parroquias seguirá a ser a mesma, se exceptuamos as industrias do téxtil descritas anterior-mente: o panorama arredor da industrialización é descorazonador posto que, especialmente o sector téxtil en Cambre, pronto des-a pareceu ao non resistir a competencia de fábricas doutras zonas de España. O liño, a materia téxtil de sempre no concello e enGalicia, acabou por desaparecer debido á dura competencia do algodón.

Das poucas noticias referentes á industria destaca a que fai referencia á “fábrica de papel de estracilla de hilo”, propiedade deMiguel Molezún, en Anceis. Defínese esta fábrica como un “hermoso edificio” que se dedicaba á fabricación de curtidos27. Efec-tivamente, o edificio que aínda hoxe se conserva, é coñecido na veciñanza como a fábrica de curtidos. Tettamancy no libro cita-do fala da moi boa calidade de fabricación dos curtidos e tamén engade que o propietario era dono de varios muíños. Efectiva-mente o Sr. Molezún era o propietario dos muíños de Cambre, que vendeu no ano 1918 á familia Naya Villamisar. De MiguelMolezún sabemos que foi alcalde do Concello de Cambre a finais do século XIX, e os herdeiros contan que a el se debe a plan-tación dos plátanos do Campo da Feira. No ano 1907 a corporación municipal de Cambre intentou, debido aos grandes méri-tos e logros conseguidos para a prosperidade do concello, facerlle unha homenaxe28.

No ano 1840 os labradores do concello de Cambre obtiveron unha colleita de 421.805,88 kg de trigo, datos que para este con-cello eran os normais. Despois do concello de Arteixo foi o maior produtor de entre os concellos da comarca.

Page 21: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

20

Entre as numerosas revolucións e constitucións de signo máis ou menos liberal que se producen no século XIX, e ante a falla dedocumentación con respecto a Cambre, débese supoñer que a economía do noso concello non cambiou substancialmente, é dicir,seguiu a ser maioritariamente agrícola. Porén, a documentación permite falar dun evento que é fundamental nas relacións econó-micas: a Feira de Cambre, que cobra especial protagonismo neste século, como a maioría das feiras galegas.

5. O século XX. As grandes transformacións

As actividades económicas das parroquias do Concello de Cambre nos anos 1920-1930 do século XX teñen que ver case exclu-sivamente coas tarefas agropecuarias; só pequenas actividades industriais se foron instalando paseniñamente ao longo dos anosentre os quefaceres do campo.

Dende mediados do século XIX, Cambre foise convertendo nun lugar de veraneo, nunha área residencial para a pequena e a granburguesía da cidade da Coruña. O río Mero, as festas de Cambre, as feiras, as procesións, as verbenas…, eran lugares e activi-dades de lecer nas que se mesturaban os “señoritos” da Coruña e os habitantes do contorno. Numerosas excursións procedentesda cidade herculina se organizaban aproveitando o ferrocarril: a estación de Cambre e o apeadoiro de Cecebre eran lugares deparada para os domingueiros coruñeses29. A viaxe no tren custaba 85 céntimos dende A Coruña ata Cambre en segunda clase.

As familias máis adiñeiradas comezaron a construír as súas vilas e quintas de recreo por todo o municipio: os Molina, os Pan deSoraluce, os Rei, os Criado Sors… Lugares como Cecebre e Sigrás estaban ateigados no verán: “Hospedajes no hay sino unafonda y tres posadas en la capital del ayuntamiento; pero en muchos lugares o aldeas pueden alquilarse en la estación veranie-ga casas enteras, pisos y hasta habitaciones”30. Na parroquia de Sigrás as casas do rueiro da Xira eran case todas de “recreo”.O turismo verdadeiramente rural comezou en Cambre moi cedo e necesariamente constituíu unha boa fonte de ingresos, comple-mentaria da economía agraria.

Nestes primeiros anos do século XX as comunicacións no concello deixaban moito que desexar, se exceptuamos a liña do ferro-carril e a liña do tranvía ao seu paso pola Costa da Tapia, no Temple. Os camiños eran impracticábeis no inverno e moi malosno verán: camiños vellos, de ferradura, sendeiros, corredoiras, etc31. Arredor das corredoiras foise tecendo unha inextricábel redede carreiros situados a un nivel máis elevado, por enriba do valado da corredoira. Estes carreiros constituíron unha fonte continuade conflitos, posto que normalmente invadían terreos privados. Na década dos anos 20, durante a ditadura de Primo de Rivera,lastrouse a N-550 a Santiago, o que afectou moi positivamente ás parroquias de Sigrás e Anceis.

Entre os anos 1906 e 1907 elaborouse a nivel estatal un censo do gando cabalar. Para o Concello de Cambre os datos son osseguintes: dun total de 148 propietarios, o reparto dos distintos tipos de equinos corresponde a un cuadrúpede equino por cabe-za. En canto aos cabalos hai 18 maiores de sete anos e 63 menores, 68 enteiros e 13 capóns. Polo que respecta ás eguas temos12 de sete anos ou maiores e 28 menores de sete. Mulas había 3 exemplares. Tendo en conta os usos, había 10 cabalos que seutilizaban de tiro (5 de tiro lixeiro e 5 de tiro pesado e agrícola), 30 eran de carga e 46 de sela. Para as eguas só dúas se empre-gaban como tiro, 17 eran de sela e 22 empregábanse para carga32.

Nos anos 1914 e 1916 celébranse en Cambre dous concursos de gando no Campo da Feira. Do concurso do ano 1914 conser-vamos as bases ou regulamento33 que permite comprobar que xa se celebrara outro con anterioridade. O concurso comezou ásoito da mañá do día 13 de setembro no Campo da Feira, e o gando debía ser presentado antes das 10 h. Só se admitía gandodo país e houbo premios para dez categorías (incluíndo segundo e terceiro premio), segundo os anos, o sexo, etc. que oscilabanentre as 75 e as 15 ptas.

Page 22: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

21

O campesiñado de Cambre (a principal “industria” do concello) en xeral aínda non posuía a propiedade da terra e cultivabancativas leiras, sendo as condicións de vida extremadamente duras. O auténtico freo para modernizar o campo procedía sobretodo da vixencia do “sistema foral” (por exemplo, non se podía modificar o cultivo). Porén, para conseguir un meirande rende-mento da terra, os nosos campesiños optaron pola especialización nos produtos da horta destinados ao mercado urbano e paraas feiras: a parcelación e especialización (hortas, leiras, prados ou cortiñas) permitiu afrontar as numerosas obrigas que recaíannos campesiños. Porén a organización agraria era moi semellante á que existía no Antigo Réxime34.

A dureza na vida do campo viuse en parte paliada grazas ás sociedades agrarias que se fundaron en Galicia nos albores doséculo XX: a súa función era organizarse parroquialmente co fin de crear socorros para os socios (compensar a morte do gando).A “Cooperación Agrícola de Sigrás” no ano 1913 compoñíase de 75 socios e o capital social era, o 26 de febreiro de 1913,de 171.500 reais35.

O potencial industrial do concello nestes anos procedía case exclusivamente da fabricación de tellas e tixolos: as telleiras á beirado río Mero e no regato da Gándara traballaron ata a segunda metade do século XX36. Aínda nas datas das que estamos a falar,existía o edificio dunha “refinadora” de petróleo pertencente á familia Cervigón, pero xa non funcionaba porque así o acordarao trust (supoñemos que a empresa CAMPSA, de creación contemporánea). Os muíños máis importantes eran o da Barcala e o deCambre, que pertencía a Antonio Molezún. O primeiro, ademais de empregar a forza da auga para mover as moas, posuía taménunha forza de enerxía auxiliar: empregaba xa a electricidade para a moenda. En Peiraio era famoso nestas datas o seu muíñode nora37. No lugar de Galiñeiros en Cecebre, funcionaba a pleno rendemento o serradoiro e o muíño do mesmo nome.

O panorama industrial é pois desolador. Nas demais parroquias só quedaba nestes anos o recordo de desaparecidas industriascomo as do téxtil de Sigrás38 ou Cecebre, así como a fábrica de curtidos de Anceis. Os fregueses, porén, dedicábanse maiorita-riamente á actividade agropecuaria, e a outra, que aínda que provocaba bágoas e tristura, resultaba moito máis rendíbel: “emi-grando la mayoría en busca de más amplios horizontes a su actividad y trabajo”39. A fábrica de gasosas que funcionaba en Sigrásnestas datas tamén botara o peche.

Outras actividades que producían ingresos extras eran a caza e a pesca: todos os cursos fluviais caracterizábanse pola gran can-tidade de troitas; porén, os procedementos empregados polos veciños para a pesca provocaban que a súa abundancia non fosetan grande como debera. O mesmo acontecía coa caza que, aínda sendo moi abundante (sobre todo a caza menor), os furtivosnon respectaban nin os procedementos nin a veda.

Os comercios tampouco son moi abondosos. Varias tendas de ultramarinos e almacéns de grans na capitalidade e, en case todosos núcleos, tendas mixtas e fornos de cocer pan40.

Unha actividade exclusiva dos veciños de Altamira en Anceis viña a romper toda a rutina das actividades económicas, aínda quenon por iso era menos dura: a meirande parte dos habitantes deste rueiro dedicábanse á recolleita e á venda de piñas, das que seaprovisionaban nos numerosos montes de piñeiro da zona. As piñas eran introducidas en grandes sacas e logo transportábanse en“zorras” (carros de catro rodas) tiradas por bois ata a Coruña, onde se vendían na Praza da Leña (actual Praza de España).

Carré Aldao, tantas veces citado, expón brevemente, parroquia a parroquia, as características dos campos, dos cultivos… Este éun pequeno resumo: en Anceis as terras son variadas e abundantes en cereais; Andeiro amosa un terreo fértil e frondoso; Brexopresume de terreos fértiles e produtivos, xenerosos en cereais, hortalizas e froitos; en Bribes recolléitanse froitos en abundancia;os de Cecebre son terreos produtivos para os cereais, os legumes e as hortalizas; Cela amosa terras de moi boa calidade e pro-

Page 23: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

22

dutividade; en San Lourenzo destacan os seus montes41; Pravio non ten as terras máis produtivas; en Sigrás destaca o cultivo e agandería; Vigo, por último, ten os máis grandes piñeirais do concello.

No ano 1921 o rei Afonso XIII concédelle á parroquia de Cambre o título de “villa”, pola industriosidade e laboriosidade dosseus habitantes e polos avances na industria. Estas son as razóns e, porén, o motivo da industria parece sacado doutro lugar.

No ano 1920 o Concello de Cambre acadaba os 6.604 habitantes de feito e os 7.056 de dereito; 148 sabían ler, 1.097 sabí-an ler e escribir; 5.346 eran analfabetos e 6 persoas das que non consta nin unha cousa nin a outra. O panorama, como vemos,é absolutamente descorazonador e corresponde nos seus índices, tanto educativos como industriais, a unha sociedade subdesen-volvida.

Porén, os nosos campesiños non se conformaban coa situación descrita de inxustizas sociais. Dende comezos do século XX pro-dúcense intentos de unir os “obreiros do campo” que son maioría en todos os concellos da comarca. Nuns primeiros momentosestes intentos asociativos teñen como finalidade conseguir a redención dos foros. O sindicato Unión Campesina, liderado e impul-sado por Manuel Martínez Pérez, de ideoloxía anarquista, tiña como obxectivos fundamentais a abolición dos foros e a mellorado prezo das cebolas42. Nos comezos da década de 1920 impúlsase, dende as filas socialistas, a creación da Federación Pro-vincial Agrícola a partir do que quedaba da desaparecida Unión Campesina. Para iso organízase no Burgo, en xullo de 1918,unha asemblea con delegados de varias sociedades agrícolas da bisbarra. Nestas datas xa había asociacións de agricultores enSigrás e Cambre43. Os activistas da Federación Provincial Agraria realizaron numerosos mitins e conferencias por toda a Comar-ca nun intento de unir as sociedades campesiñas: polo Concello de Cambre interviñeron as Sociedades Agrarias de Cambre e deSigrás44. Todos estes intentos de unir o campesiñado para mellorar as súas condicións de vida, serviron de xermolo para que noano 1932 (en plena 2ª República) nacera a Federación Comarcal Campesina de San Pedro de Nós, potenciada pola Confede-ración Rexional Galaica da CNT. A comarcal conformábase de sociedades campesiñas dos concellos de Cambre, Carral, Culle-redo e Oleiros, nacendo o 31 de xullo de 1932, despois dunha xuntanza de sindicatos agrarios de Culleredo, Castro e Laxe, Celade Cambre, Lema, Almeiras e San Pedro de Nós45.

A actividade da nova Federación Comarcal nos anos da 2ª República foi extraordinaria e adquiriu un marcado carácter econó-mico de loita contra as inxustizas sociais: contra os inxustos repartimentos de utilidades dos consumos, contra o cobro esaxeradodas cédulas persoais de identidade, contra os intermediarios…46 Unha das primeiras loitas que afrontou a Comarcal prodúceseprecisamente en Cambre. Tratouse dunha reivindicación de carácter económico contra o que o secretario da Comarcal, EmilioNovás, consideraba o inimigo máis inmediato, isto é, o Concello de Cambre como receptor e executor do cobro do imposto deutilidades do consumo47.

Os políticos republicanos de Cambre, grandes propietarios e “señoritos” da burguesía coruñesa, sobre todo os alcaldes, non sou-beron, non puideron ou non quixeron solucionar os problemas máis perentorios do campo: para a Comarcal de San Pedro, ninas dereitas nin as esquerdas estaban para solucionar os problemas, senón para resolver os problemas dos seus propios estó -magos48.

Nestes tumultuosos anos da 2ª República, as accións reivindicativas da Comarcal foron moi numerosas, amosándose especialmen-te activa: mitins no Campo da Feira, nas diversas parroquias do concello… Días de especial efervescencia política sucedéronsedurante a folga xeral do 9 e 10 de maio de 1933 en todo o Estado, convocada pola CNT. Os membros máis extremistas daComarcal queimaron diversas igrexas (Anceis, Sigrás…) e varios veciños de Sigrás ingresaron na cadea acusados de preparar osatentados dende a sede da sociedade agraria desa parroquia49.

Page 24: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

23

Outra das accións ou proxectos (esta vez pacíficos) máis interesantes da Comarcal foi o intento de controlar a comercializaciónda carne de porco, eliminando os intermediarios para así estabelecer un prezo xusto para o labrego50. As accións que se habíande celebrar decidíronse nun pleno comarcal celebrado en Pravio o 8 de outubro de 1933. O día 22, no Campo da Feira de Cam-bre, un mitin de reafirmación xuntou a cerca de 3.000 labregos de toda a bisbarra51.

No ano 1934 a Federación Comarcal de San Pedro tiña 544 afiliados do Concello de Cambre. Segundo un “Informe Secreto”solicitado polo Ministro de Gobernación do día 11 de xuño de 1935, no concello de Cambre existía “un núcleo obrero de apre-ciable matiz sindicalista, inscritos en los sindicatos CNT de La Coruña”. Sobre as organizacións sindicais sinálase que pertencená CNT e que o número de afiliados en Cambre ascende a máis de 300. Tamén se consigna a preocupación da meirande partedos veciños do Concello que se centra na diminución dos tributos e na revalorización do campo. Algunhas das demandas máissolicitadas eran a construción dun grupo escolar52, a mellora da estrada provincial A Coruña-O Temple-Cambre (“muy estrecha yde conservación deficiente”) e un novo cemiterio. Todas estas obras non se realizaran por falta de recursos53. O cemiterio rema-touse nos anos 50 e o grupo escolar inaugurouse no ano 1974.

Nos primeiros anos da 2ª República, as rúas da Vila de Cambre posuían iluminación pública: a Hidroeléctrica do Mero, situadanos Muíños de Naia, era a empresa concesionaria do servizo. Nos muíños de Peiraio tamén se instalara unha dínamo para sub-ministrar luz eléctrica a algunhas casas da parroquia de Cecebre.

O gremio dos areeiros da ría do Burgo creara o “Sindicato de Areneros de Perillo y del Burgo” ao que pertencían algúns veciñosdo Temple. No mes de abril do ano 1936 este activo e poderoso sindicato, solicítalle ao concello de Cambre a correspondentelicenza para arranxar a corredoira do Graxal, que conducía a un depósito de area nesa zona da ría, ofrecéndose a pagar polasúa conta o importe do devandito arranxo54.

6. A economía autárquica. A Guerra Civil e a Posguerra

Chega así o fatídico día do alzamento nacional. As eleccións de febreiro de 1936 foron gañadas a nivel nacional pola FrontePopular, coalición de partidos de esquerda entre os que estaba Esquerda Republicana; no Concello de Cambre a corporaciónanterior, de signo radical, foi substituída por concelleiros do Comité Local de Esquerda Republicana: en poucos días esta nova cor-poración procedeu á incautación das reitorais de Cambre, Sigrás, Brexo e Bribes para instalar nelas as escolas, e tamén proce-deron á habilitación de créditos para o arranxo das principais vías de comunicación. O alzamento nacional do 18 de xullo ponfin a estas novas experiencias: nos primeiros momentos os partidarios da República dominaron o concello; o día 21 produciuseun desfile no centro da vila duns 30 milicianos ao mando do “Montañés”; durante eses días, varios elementos baixo o mando do“Ferranchín” queimaron as igrexas de Pravio e Santa María de Vigo. Finalmente, o día 22 de xullo, chegou a Cambre un camióncargado de militares profesionais procedentes da Coruña. A situación non foi totalmente controlada polos militares rebeldes atao día 25 de xullo.

Durante os anos que durou o conflito bélico e moitos anos despois, producíronse execucións, paseos, multas de orde pública, esta-días na cadea… Porén a vida no campo seguiu con extrema pobreza e dureza. Na vila instalouse unha fábrica de embutidos pro-piedade de Celestino Tejera, que mandaba cargamentos de chourizos enlatados para a fronte. A fábrica estaba situada no lugarde Amil e chegaron a traballar nela, en épocas de máximo apoxeo, uns catorce operarios, entre homes e mulleres. Traballabande sol a sol, pero segundo as nosas informacións, todos os días o Sr. Tejera agasallaba aos empregados con chourizos de primei-ra calidade. Matábanse tres ou catro vacas diarias. Uns anos despois (cara ao 1941) a fábrica foi trasladada ao lugar do Drozo,onde aínda se pode ver a fachada coas letras en vermello.

Page 25: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

24

A río revolto, ganancia de pescadores. Os anos da guerra e da posguerra foron anos de penuria, de fame… As familias dos per-dedores, as viúvas dos perdedores, os orfos dos perdedores, víronse abocados a mendigar. A aqueles republicanos da burguesíacoruñesa e local que formaban parte das distintas corporacións republicanas, non os tocaron. Os pobres, os republicanos docampo, foron masacrados sen piedade, mediante unha depuración física (é dicir, asasinatos, unhas veces con xuízo previo e outrassen el) ou ben o que algúns chamaron “morte en vida”, depuración civil: o silencio ou o esquecemento obrigado. A situación decarestía foi xeral, a fame afectou á meirande parte da poboación. Saíron gañando os muíños e as tendas mixtas ou as de vendapor xunto que, na maior parte, se dedicaron ao estraperlo. Os maiores industriais das parroquias do Concello pasaron a ser osdonos dos muíños que almacenaban o gran ata que subía o prezo… Neste estado de cousas os que lograron incrementar as súasfortunas convertéronse en prestamistas e medraron a custa de pequenos propietarios que quedaron sen nada.

Os “obreiros do campo” e os pequenos propietarios foron os grandes prexudicados. Cada ano debían entregar unha determina-da cantidade de trigo que incautaba o Estado. Comezan os cupóns de racionamento para os produtos básicos: pan, fariña, azu-cre, aceite e outros.

Nos anos da posguerra as industrias que se instalaron no territorio do Concello de Cambre foron sobre todo serradoiros (“fábri-ca de serrar” de Antonio Pose, en Sigrás; de José Míguez López, en Cecebre; e de Francisco Méndez Rodríguez, en Pravio)55,granxas avícolas e porcinas, fornos para cocer pan56. Houbo algúns intentos de cultivar novos produtos como o lúpulo, etc. Porén,en liñas xerais, seguíase a segar e a maiar o trigo como sempre, a man. Nos anos 40 e 50 poucos veciños se atrevían coa “máqui-na de maiar”. A emigración, finalmente, foi unha das poucas saídas a esta situación de penuria xeneralizada, ben cara a Latino-américa, ben cara a Europa.

Dende o Concello seguíronse cobrando os consumos, pero tamén se buscaron outras fontes de financiamento sempre a través dosimpostos directos: rexistro dos carros de tracción animal coa correspondente matrícula; imposto sobre bebidas “espirituosas e alco-hólicas”; sobre o recoñecemento sanitario do gando ou sobre a pesaxe do gando na báscula municipal do Campo da Feira.

O negocio dos tratantes de viño foi un dos máis rendíbeis e lucrativos, coma o de Ramón Ynfante no Temple que no ano 1938solicitou a concesión de depósito para vender viños e alcohois polo xunto. As situacións de guerra tamén son aproveitadas poravisados homes de negocios: no ano 1939 Alfredo García Babío solicitou a autorización municipal para instalar un matadoirode gando vacún no Seixal co exclusivo fin de abastecer os “campos de concentración” da provincia a un prezo máis baixo. Outrosoptan polo negocio en forma de concesións: o panadeiro do Temple, Juan Suárez Martínez, interésase por obter cotas de fariñapara subministrar o pan de racionamento para os veciños “que voluntariamente lo interesen de dicho horno”57. Este mesmo ano asociedade anónima “Aguas de La Coruña” pide a licenza para a instalación dunha planta depuradora para extraer auga do ríoMero. Esta planta inaugurarase uns poucos anos despois. O 23 de maio unha circular do Ministerio de Industria y Comercio esta-belece o réxime de racionamento para todo o territorio nacional.

A mal tempo, boa cara. Manuel Lafuente Brañas funda un local de bailes públicos ao aire libre no Seixal (1939), Francisca RamaGonzález constrúe un Salón de Baile en San Bartolomeu na parroquia de Pravio (1943), e María Pernas, de Cambre, solicita licen-za para construír unha Sala de Espectáculos (1944)58.

En canto ás infraestruturas, as cousas evolucionan moi lentamente, ao mesmo ritmo que os avances educativos ou sociais. No ano1943 o construtor “oficial” do concello, Ceferino Mallo Casas, adxudicatario do cemiterio católico municipal, conclúe as obrasde peche da nova necrópole, cun custo de vinte mil pesetas. Non debía ser fácil concluír unha obra deste calibre, posto que taménhabía cotas de racionamento para os materiais de construción ante a escaseza de ferro, cemento ou tixolos. No ano 1950, logo

Page 26: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

25

de numerosas peticións dende o inicio da Guerra, por fin se acometen as obras de restauración da ponte dos Muíños da que sóquedaban en pé o piar central e os arrimos. Seguindo coa actividade industrial, o 29 de marzo de 1950 constitúese o Gremiode Industriais do termo Municipal. Ese mesmo ano lévanse a cabo as obras de arranxo da estrada O Temple-Cambre: as obrasson de tal calibre para a época que o nivel do firme resultante incrementouse en máis dun metro en moitas zonas, como reflictenas denuncias dos veciños que quedan sen posibilidade de acceso cos vehículos a moitas das súas propiedades59.

Entre as xa significativas actuacións municipais, no ano 1954 pódense subliñar as seguintes: pídese a expropiación da casa deRicardo Pernas, paviméntase a estrada de Ponte do Porco-Muros, lévase a cabo o ensanche da rúa Púmar Méndez, reconstrúesea Ponte de Peiraio que estaba practicamente intransitábel, instálase a iluminación pública na Ponte do Burgo e, no centro da Vilade Cambre, substitúese a antiga iluminación por unha nova. Dende mediados dos anos 50 comézase o proceso de electrificacióndas parroquias do Concello, sucesivamente: Anceis, Andeiro, Brexo, Bribes, Sigrás e Meixigo (nos anos 60). Pero as obras songravosas para os veciños que colaboran activa e economicamente para adiantar os traballos de electrificación, de obras públi-cas, escolas ou mesmo para a instalación telefónica: en Brexo os veciños achegan 7.000 pesetas para axudar a comprar o ten-dido eléctrico; en Cambre achegan 20.500 pesetas para instalar o teléfono; os veciños de Cecebre colaboran na construción daescola de Lendoiro; os de Andeiro, en fin, na construción da estrada, etc.60

En definitiva, o ideal da autarquía (autoabastecemento e, por tanto, illamento internacional) co que os novos gobernantes fascis-tas pretendían converter de novo España nun glorioso imperio e faro do mundo, pronto se tornou nun rotundo fracaso e, comasempre, pagárono os máis débiles, os desposuídos, os de sempre...

7. O desenvolvemento económico dos anos 60 e 70

O ano 1959 significou o inicio do despegue económico na España franquista. A pesar de seren os tempos do inicio do desenvol-vemento e dun certo aperturismo cara ao exterior, o período tamén se caracteriza polo inmobilismo a nivel político. Son os anosda emigración a Europa e os primeiros pasos do desenvolvemento económico que tamén se evidencia en Cambre con índices decrecemento que invitaban ao optimismo.

Aprécianse estes pequenos síntomas nos orzamentos municipais, nos soldos dos empregados, nos xornais medios dos braceiros…Amáñanse fontes, cóbrense os lavadoiros das fontes públicas, arránxanse e amplíanse algunhas estradas, ábrense novas vías decomunicación, amplíanse e arránxanse pontes e constrúense outras novas. Tamén se comeza a habilitar créditos para a constru-ción de escolas, campos de deportes, etc.

No ano 1961 comezáronse a estabelecer liñas regulares de servizo público de viaxeiros de xeito que se rematou coa dura com-petencia entre autobuses de compañías privadas; desaparecerá a liña de tranvía A Coruña-Sada que serpeaba pola Ponte doBurgo e a Costa da Tapia, no Temple. Nestes anos instálase na vila un centro de inseminación artificial e, posteriormente, outrona Rocha (Anceis).

Nos anos 60 e 70 do século XX estase a repetir un fenómeno (á parte da emigración a Europa) que xa se viña producindo dendeos anos 20 e 30: o do obreiro híbrido, é dicir, aquel que sendo labrador, alternaba co traballo nas fábricas ou na construción.Deste xeito, conseguíase un ingreso extra para a economía familiar.

A historia económica do Concello nestas datas estase a disparar. Aínda que non existen grandes empresas, as históricas que con-seguiron modernizarse acabaron por se consolidar e ser empresas fundamentais para a bisbarra. Caso da telleira de Rioboo en

Page 27: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

26

Pravio, Madeiras Cubeiro en Cambre… Tamén se foron instalando novas fábricas como Madeiras Lamelas, Madeiras Dans, Por-tas Lauda, etc. A historia económica, en suma, continua o seu imparábel crecemento. E non por moderna deixa de ser menos inte-resante, aínda que aquí non a imos desenvolver.

Epílogo. Dúas experiencias empresariais: Maderas Cubeiro e Muíños de Cambre

Os Muíños de Cambre

A historia dos Muíños de Cambre está estreitamente vinculada á historia da parroquia. Durante os séculos centrais da Idade Media(ss. XIII e XIV) temos documentación dos muíños cando o prior do Mosteiro de Cambre os alugaba (aforaba) a diversos veciños.Durante os anos finais do século XIX os Muíños pertenceron a Miguel Molezún, empresario especializado nos curtidos que aquítamén instalou unha fábrica de papel de “estracilla”. Este poderoso home de negocios foi alcalde de Cambre e a el se debe acorta dos castiñeiros do Campo da Feira e a plantación dos plátanos que aínda hoxe nos dan sombra.

No ano 1918 esta familia vendeulle os muíños a José Naya Mallo que era dono dun grande almacén dedicado aos cereais narúa da Galera, na Coruña. José Naya Mallo mercou así os muíños e a fábrica de papel que aínda funcionaba nesas datas. Osfillos de José Naya instaláronse no lugar, deixaron de fabricar papel, e dedicáronse sobre todo á fabricación de fariñas, denomi-nándose a empresa “Fábrica de Harinas José Naya Mallo”. Homes emprendedores e decididos, pronto diversificaron o negocioe nos primeiros anos 30 instalaron unha dínamo no muíño para xerar electricidade: é o xermolo da “Hidroeléctrica del Mero,S.L.”. Durante a 2ª República, Manuel Naya Villamisar, xerente da empresa, foi alcalde de Cambre, elixido nas filas do PartidoRadical de Lerroux.

Nos primeiros anos da década de 1940, unha parte dos muíños foi alugada por Vila Guasch, empresario catalán que os utili-zou para instalar unha fábrica de tinturas. Posteriormente abandonou esa localización e instalou a empresa na Ponte de Pedrada Coruña.

Na década de 1950 Luis Martínez Barjacoba alugou tamén os muíños para instalar, asociado con Enrique Martínez García, unhaempresa de construción. Luis Martínez, que fora director do Instituto Social de La Marina, posuía a patente dun produto chamado“Viroterm”: tratábase dun invento químico que actuaba sobre as limaduras para posteriormente fabricar forxados empregadoslogo na construción. Esta empresa foi a encargada de construír as escolas que se espallaron por todo o país galego e que resul-taron ser dunha pésima calidade. O contrato co Estado estipulaba que se debía edificar tanto a escola como a casa do mestre,e o prezo non debía exceder as 250.000 pesetas.

Finalmente, no ano 1962, a familia Naya Villamisar vendeulle os muíños á empresa Norgasa, trasladándose a familia á cidadeda Coruña.

De Maderas Cubeiro, S.L. a Molduras del Noroeste S.L.

A historia inmediata dos serradoiros e da madeira en Cambre vai unida á familia Cubeiro. Nos primeiros anos da década de1940, tres dos irmáns Cubeiro, nativos da próxima parroquia de Guísamo, decidiron “emigrar” a Cecebre onde procederon áadquisición do serradoiro dos Galiñeiros. Nesta primeira incursión no mundo da madeira, os irmáns dedicáronse á fabricación

Page 28: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

27

en serie de “tabais”. Os tabais eran caixas redondas de madeira que se empregaban para gardar os arenques, iniciando así osprimeiros pasos nunha actividade que cos anos sería de valor estratéxico para o Concello de Cambre.

As malas comunicacións da parroquia de Cecebre e polo tanto o dificultoso do traslado dos tabais cara á Coruña, provocaronque no ano 1945 a familia Cubeiro (José, Manolo, Basilio e Maruja Cubeiro Míguez, e a nai de todos eles, Antonia, como pre-sidenta da sociedade) se trasladase á parroquia de Cambre, traslado esta vez definitivo. O novo serradoiro situouse na estradada Estación debido precisamente á proximidade da estación do tren, feito que abarataba considerabelmente os custos de trans-porte das mercancías. Neste primeiro serradoiro chegaron a traballar doce ou trece empregados. Velaí un listado aproximadodo cadro de persoal: Longueira, Doldán, Corredoiras, Valdés, Pepe, Villar, Ricardo e Manuel Chás, Torreiro, Alejandro Garcíae Moncho.

Entre os anos 1940 e 1950 producíronse dous devastadores incendios e unha explosión na caldeira que se oíu en toda a bisba-rra. Nesta etapa de Cambre a actividade principal seguiu a ser a fabricación de tabais ata que, ante a escaseza de arenques oua baixa demanda dese peixe, o negocio deixou de ser rendíbel.

Un feito lutuoso e tráxico, que puido cambiar radicalmente a historia da empresa, aconteceu no ano 1948. Nestes primeiros anosde actividade os irmáns Cubeiro aínda exercían de “fragueiros”, é dicir, mercaban as árbores do monte, procedían á súa cortae, posteriormente, trasladábanas ao serradoiro. Con este esgotador traballo atopámolos na Ponte Noceiro, á beira da zona dasTelleiras e da vía férrea. Desgraciadamente o tren arrollou o camión da empresa no que transportaban as toradas de madeira,sendo o desenlace deste fatal accidente a morte de Manolo Cubeiro, a morte de Lucio, chofer da empresa, e as graves feridas deBasilio.

Se no serradoiro dos Galiñeiros a forza de enerxía necesaria para mover as serras era a hidráulica, no serradoiro da Estrada daEstación empregaron unha caldeira de vapor que mercaron nunha canteira. Trasladárona a Cambre con grandes dificultades,remolcada por un carro tirado por bois. O funcionamento da caldeira era pouco máis ou menos como segue: levaba dúas gran-des poleas conectadas a unhas bielas que as movían ata un eixo central que distribuía a forza motriz, ben para as serras, benpara as cepilladoras. A enerxía eléctrica só se empregaba para a luz, posto que a forza da electricidade procedente da Hidroe-léctrica del Mero, non era suficiente para mover as serras e as cepilladoras.

Deixaron de ser fragueiros no ano 1950 para mercar as táboas xa feitas nos diversos serradoiros da bisbarra ou na Coruña. Arre-dor do ano 1955, ante a pouca rendibilidade que ,producía a fabricación de tabais, comezaron a fabricar “separadores paraas baterías” dos automóbiles, feitos de madeira de piñeiro galego. No ano 1956 a empresa comezaba a súa modernización mer-cando unha “máquina plana” de motor eléctrico para fabricar as chapas de madeira fina. Con esta nova actividade a empresaserviu a todas as fábricas de baterías de Europa (Tudor, Oxivol…). Os “separadores de baterías” necesitaban ser absolutamenteimpermeábeis, de xeito que os Cubeiro iniciaron outra actividade tan importante como perigosa, da man de Basilio, de maneiraautodidacta: a actividade “química”. Este home, investigador incansábel e dunha ousadía próxima á temeridade, era capaz detraballar con ácido sulfúrico, con sosa cáustica…, que logo mesturaba nunha gran caldeira forrada de chumbo. Nesa caldeiracocíanse as láminas de madeira cos devanditos ácidos.

“Fabricación de separadores MACUCA para acumuladores eléctricos de chapas de maderas finas (Chapas de Castaño, Nogal yFresno)”, podíase ler nos albarás da empresa do ano 1960.

Durante o ano 1964, e ante o continuo crecemento, a empresa trasladou as súas instalacións a Cela de Cambre. Porén, xa duran-te o traslado, os americanos comezaron a empregar o plástico para os “separadores”, de tal xeito que Maderas Cubeiro, ante as

Page 29: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

28

nefastas expectativas para o negocio, viuse na obriga de cambiar novamente de actividade: comezaron a fabricar primeiro “par-qué”, despois taboleiros contrachapados e, por último, portas lisas. Nesta fábrica o cadro de persoal compoñíase de trinta e tresempregados, dezaseis homes e dezasete mulleres.

A historia da sociedade dará un salto cualitativo e cuantitativo no ano 1972, procedendo á venda de “Maderas Cubeiro S.L.”para constituír unha nova sociedade que se situará na Barcala e que se denominará “Molduras del Noroeste, S.L.”, dedicada áfabricación de molduras para a carpintería interior.

Actualmente a empresa Molduras del Noroeste S.L. conta con 90 empregados directos e 25 indirectos. Nesta empresa, de fortee sólida implantación no Concello, como podemos observar, chegaron a traballar ata tres xeracións distintas dunha mesma fami-lia ao mesmo tempo.

No ano 1999 o Concello de Cambre concedeulle a Molduras del Noroeste S.L. a medalla de ouro do Concello, sendo a únicavez na historia municipal de Cambre que esa condecoración se lle outorga a unha empresa. O diploma da concesión reza comosegue: “Como empresa dinamizadora de la economía local y en reconocimiento a la colaboración prestada al ayuntamiento y alas autoriades municipales”.

Este compromiso social segue a formar parte dos catro eixos principais da súa actividade, xunto á busca constante da calidadeen todas as ordes da xestión empresarial. O compromiso ambiental na conservación da madeira como materia prima e no coida-do do contorno onde realiza a súa actividade e, como non podía ser doutro xeito, seguindo a estela daquel pioneiro que foi Basi-lio Cubeiro, apostando forte pola investigación e polo desenvolvemento.

Page 30: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

29

Los primeros pasos

El trabajo contemplado como la transformación que el hombre hace de la naturaleza, produce alteraciones no sólo en el medio huma-no, sino también en el medio físico y natural: los hondos caminos (corredoiras), las terrazas, las zarzas, los muros de tierra, lasgavias…, son producto del trabajo en sus diversas formas y relaciones sociales a lo largo de los siglos. La forma de interaccionar conla naturaleza condiciona las formas de vida de los hombres y de las mujeres.

Por eso el trabajo, y las distintas relaciones económicas que provoca, produce épocas distintas, etapas históricas más o menos biendefinidas, que se caracterizan precisamente en función de las relaciones productivas entre los hombres y la naturaleza, aunque esteno sea el factor definitivo para definir o explicar una época determinada históricamente.

En definitiva, el desarrollo económico de cualquier sociedad humana se produce por la suma de varios elementos, a saber, los ideoló-gicos (destacando los intereses de la clase dominante), las ideas económicas vigentes, los recursos físicos y la tecnología, así como elmarco legal en curso (sistema de propiedad, comunicaciones, educación, etc.).

Las formas económicas y las sociedades que se conformaron en nuestro ayuntamiento, no difieren mucho de las del resto del entorno,o incluso de las de toda Galicia. En las brumosas nieblas de los siglos la inmersión posibilita una mirada a la que seguramente es laprimera actuación del hombre sobre la naturaleza en Cambre: en el Neolítico, la época de los constructores de cámaras funerarias abase de grandes piedras, los dólmenes o antas, encontramos en el municipio varios túmulos (montículos de piedra y tierra que suelenesconder en su interior una cámara o dolmen) documentados en la Edad Media1: algunos alrededor de la Pena da Nosa Señora, unaen Brexo y dos en Bribes, estas aún conservadas en la actualidad. Estos monumentos funerarios, con forma semiesférica, se distribu-yen en lugares altos para ser contemplados desde lejos. Los ajuares que esconden en su interior hablan de un determinado tipo deeconomía: puntas de flecha, hachas, gubias, cuchillos de sílex… Es la Edad de la Piedra Pulida, época en la que el hombre se hacesedentario y comienza a cultivar, alternando las actividades agrarias con la caza y la pesca. Pero también, las grandes proporcionesde estas tumbas colectivas permiten definir una sociedad jerarquizada, en la que la gran cantidad de tiempo y esfuerzo necesariospara construir estos monumentos, nos llevan a imaginar una sociedad ya bien planificada y una organización social en la que la espe-cialización y reparto de actividades está muy asentada.

Alrededor del año 2500 a. de C., el hombre comienza a descubrir los metales: la Edad del Bronce Atlántico también está representa-da en Cambre con la famosa espada encontrada en el río Mero, guardada en el Museo Arqueológico de San Antón. El hombre emplealos metales tanto para la actividad económica propiamente dicha como para la actividad bélica. De estas fechas son los misteriosos petro-glifos de la Pena da Nosa Señora, los del Castro de Sigrás o los del Castro de Gosende. Los motivos que aparecen son los más esque-máticos, dentro de la tipología tradicional, y por ello los más difíciles de interpretar, a saber: cazoletas, líneas y algún cruciforme.

Pero sin duda, refiriéndonos a la época prehistórica, nuestro pasado encuentra en los castros una de las más importantes señas deidentidad. Por su situación en elevados oteros y por su construcción, que conlleva una gran dificultad y reparto de tareas, podemosintuir una cultura muy especializada en el trabajo, mostrándose como un pueblo individualizado con respecto a otras épocas. Losmuros, los fosos, los parapetos y los terraplenes que rodean desde abajo todo el otero en el que se asienta la cima de un castro, son

APUNTES PARA UNA HISTORIA ECONÓMICA DE CAMBRE

Page 31: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

30

un claro indicio de una sociedad perfectamente organizada y con un grado importante de especialización en el trabajo. Estas gran-des obras implican jerarquías y por eso una estratificación social que se refleja en el plano económico o el reparto de actividades.

Los nueve castros que aún se conservan en nuestro ayuntamiento son una buena muestra de la interacción del hombre con la natura-leza y su transformación por medio del trabajo: la silueta escalonada de estos formidables recintos fortificados destacan en un hori-zonte muy humanizado.

Siguiendo novedosas líneas de investigación (que no sólo tienen en cuenta el aspecto arqueológico)2, podemos hablar incluso de laorganización inter poblados para formar una unión de varios castros en relación de dependencia, un territorio común o treba. Estaespecie de federación de castros necesitaba un lugar común de reunión e intercambio llamado en los países celtas oenach y documen-tado también en Galicia3. Eran lugares sagrados (outeiros, altares) donde lo sagrado y lo profano se mezclaban, donde el poder espi-ritual (druidas) y el temporal (princeps) se daban la mano. Áreas mágicas, templos a cielo abierto donde se imparte justicia, donde serefuerzan los lazos económico-políticos, donde se comercia, donde se hace la fiesta… Es el lugar de la Feria, el centro mismo de uniónentre comunidades vecinas, entre castros4.

Este tipo de organización no desapareció con la colonización romana: los invasores, especialistas en la absorción de nuevos territo-rios y pueblos, conservaron más o menos intacta la antigua organización territorial celta, incorporando las formas jurídico-políticas yeconómicas indígenas a las nuevas formas romanas, a saber: el panteón de los dioses, las costumbres, el idioma… Tanto para el afáncolonizador (metales preciosos: oro, plata o estaño) como para el cobro de los impuestos, los romanos necesitaban conservar la orga-nización que ya había, no crear una nueva que retardaría o haría más dificultoso el cobrar los tributos y la búsqueda de materialespreciosos. De este modo los pueblos indígenas poco a poco fueron adoptando la forma de vida romana pero sin perder muchas desus ancestrales costumbres, para llegar hasta nuestros días a pesar incluso de la cristianización. Consideramos, precisamente, que elCampo de la Feria de Cambre es un auténtico fósil de la antigua asamblea celta, un verdadero oenach.

El Yacimiento romano de Cambre, interpretado como Villa rustica ayuda a una comprensión o visualización espacial del territorio: laeconomía esclavista romana producía excedentes agrícolas –a través de las Villae– y ganaderos que se vendían en la ciudad. Los res-tos del frigidarium y las pinturas murales conservadas en el Museo, permiten deducir que la posesión de las tierras estaba en manosde una aristocracia extremadamente poderosa. Seguramente la imagen conocida y tradicional del campo gallego procede de la épocade colonización romana.

1. Entre la prehistoria y la historia

Tres grandes momentos de nuestra historia dibujaron paisajes distintos bajo formas económicas también diferentes. La cultura castre-ña, la romanización y el cristianismo contribuyeron decisivamente a caracterizar la imagen tradicional de las tierras de Cambre. Nose produjo una masiva llegada de “cristianos” a Galicia que se dedicaran a evangelizar a los galaico-romanos; no hubo ningún pue-blo de cristianos que hubiesen llegado masivamente a nuestras costas para cristianizar a los paganos. ¿Qué sucedió entonces? Si losromanos respetaron la organización socio-política y económica celta y no llegó ningún otro pueblo que impusiera las nuevas costum-bres, debemos suponer que los propios galaico-romanos se convirtieron rápidamente al cristianismo: gracias a las ventajas fiscales conque los emperadores romanos premiaron a quienes se convirtiesen a la nueva religión, es plausible deducir que los sacerdotes-drui-das celtas se convirtieron rápidamente en curas. Así, los territorios trebas fueron denominados obispados. Solo así se explica la grancantidad de obispados nombrados en los primeros concilios cristianos en Galicia. En un segundo momento los obispados se convirtie-

Page 32: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

31

ron en arciprestazgos (economía territorial) y estos, a su vez, en arcedianatos; la unión de varios pasó a depender de un obispadoposteriormente5.

Nuestra consideración del centro de Cambre (Campo da Feira) como lugar “trebopala” (altar de la tribu) y “oenach” (asamblea) desdelos celtas hasta su configuración como “feria”, en el sentido medieval y moderno de la palabra, parte de varias constantes que se repi-ten en todo el mundo celta, y que posiblemente ocurra lo mismo para la parroquia de Cambre: la constante “lugar elevado” y apla-nado, el topónimo “outeiro” (altar) hacia el sur del Castro, limitando ese extremo de la llanura y, por supuesto, la constante “castro-yacimiento romano-monasterio”6. A falta de otras investigaciones, esta constante parece confirmarse también en las parroquias de Vigoy Sigrás.

2. De la Edad Media a la Edad Moderna.

Las distintas tierras y parroquias que conforman el Ayuntamiento de Cambre fueron históricamente asentamientos rurales, agrarios:desde los castros hasta los romanos o de los hombres medievales hasta llegar a las Edades Moderna y Contemporánea. El mismo aradoque emplearon los romanos, lo utilizaron dos mil años después nuestros abuelos y nuestros padres, los mismos cultivos, el mismo abono,las mismas costumbres, con muy pocas variaciones.

Si hay una verdadera época dorada en Cambre, esa es la Edad Media: el corazón de la histórica comarca, resto de varios treba-arci-prestazgos, pertenecientes al arcedianato de Nendos (Nemitos, de nemth, bosque sagrado). En un extraordinario lugar se erige elMonasterio Benedictino de Santa María (siglo X, fecha de fundación) y en pocos años se construyen el monasterio de Bribes, el de Pra-vio, el de Brexo, el castillo-fortaleza de los Caballeros Templarios, el complejo hospitalario de Sigrás, la iglesia de Anceis… Junto aeste inusitado afán constructivo al amparo del espíritu monástico, la nobleza laica también domina desde sus castillos: en Brexo el pazode los Castelo tiene su origen en una fortaleza medieval; el pazo del Drozo en Anceis, también se erigió para controlar el territorio.Los monjes se establecen y, mediante donaciones nobiliarias, definen y limitan el Coto: el de Cambre (con Pravio y Cela), el de Bribes,el Coto del Temple, o el de Cecebre, con unos límites estables desde épocas prehistóricas y que llegaron casi sin variación hasta hoy.El Coto se establece pues como un ámbito de relaciones económicas en el que todo está sujeto a la voluntad de los dueños, bien losmonjes, bien la nobleza: desde el poder se fija la cantidad del contrato, la duración, el tipo de cultivos… Sobre el pueblo, que no espropietario de las tierras que trabaja, recaen todo tipo de tributos; son impuestos que soporta, con todo el peso de la ley, exclusiva-mente el pueblo llano.

Los intercambios comerciales, durante siglos, que se realizaban en este tipo de economía casi de subsistencia, se producían en las Ferias:eran famosas y muy concurridas las de Cambre, Santa María de Vigo y el Temple. Precisamente en esta última parroquia, a pesar deser muy poco habitada, la actividad comercial debió ser muy activa, como muestran las fuentes documentales: el puente del Burgo sir-vió de puerto desde los Templarios, que cobraban por el tráfico de mercancías, y al que llegaron barcos incluso en el siglo XVIII7; a losmolinos de marea de A Barcala llegaban los barcos cargados de cereales para la molienda. Fue sin duda uno de los molinos de mareamás grandes de la comarca, llegando a poseer hasta trece ruedas de molino, aunque en el siglo XIX solo molían continuamente tres deellas8. Fue lugar de pleitos por la pesca del reo (concesión que pertenecía a los monjes de Cambre), se realizaban caneiros, se extraíaarena… La actividad pesquera también debió ser grande, como se deduce de los múltiples enfrentamientos entre el Monasterio de Cam-bre y la ciudad de A Coruña, en estos siglos centrales de la Edad Moderna: ¿a quién pertenecía la jurisdicción sobre las aguas del ríoMero en su desembocadura en la ría del Burgo-Temple? La respuesta a esta pregunta nunca fue fácil, puesto que los monjes considera-

Page 33: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

32

ban que ellos tenían la autoridad para explotar tanto los molinos como la pesca en esta zona; sin embargo el concejo herculino consi-deraba que nadie debía tener la jurisdicción o derechos de explotación en las zonas hasta donde llegaba el agua del mar9. Desde elsiglo XVI el río Mero constituyó una activa e importante vía de comunicación, sirviendo de ruta para el transporte de diversas mercan-cías: las fuentes históricas hablan de los puertos de Syngraes y de A Barcala10. Desde estos lugares partían barcadas cargadas de tron-cos de madera para surtir, tanto a la Armada Invencible de Felipe II, como a los astilleros creados para la construcción de barcos queharían la singladura hasta las Molucas, buscando las codiciadas especias. Toda esta documentación permite vislumbrar una extensa acti-vidad de los leñadores-madereros, constituyendo el negocio de la madera un sector muy importante de la economía local en los siglosde la Edad Moderna.

Entre las actividades más sorprendentes e inauditas de la gente de la ría (Temple, Burgo y Perillo sobre todo) destaca, en los siglos XVy XVI, la pesca de la ballena: los barcos balleneros acorralaban a los cetáceos en la bahía de A Coruña, procurando que se refugia-ran en el interior de la ría del Burgo. Los vecinos de estas poblaciones poseían instalaciones para repartir los despojos de esos colo-sales mamíferos11.

Los molinos de Cambre están documentados desde los siglos XIII y XIV, fechas en las que pertenecían al Monasterio de Cambre12, quelos alquilaba o aforaba a particulares. Lo mismo sucede con los molinos de Bribes, Brexo o Cecebre. Con respecto a los molinos deSigrás, la documentación habla de “aceñas” que estaban ubicadas en el cauce del río del Gaiteiro13. El resto de los pequeños moli-nos, innumerables, que se asientan por todo el Ayuntamiento, eran explotados en régimen comunal. Hoy no se conserva ningúnbatán, aunque sabemos que en todas las casas se tejía el lino: seguramente el proceso de mazar el lino se realizaba a mano, en laribera de los ríos.

La importancia de los molinos de Cambre fue considerable en los siglos XVI, XVII y XVIII para la ciudad de A Coruña, puesto que enla villa herculina no había cursos de agua para construirlos y los molinos de viento eran insuficientes. Así la ciudad se vio en la nece-sidad de acudir a moler el grano a los molinos del área de Cambre, Culleredo, Bergantiños, Betanzos…14, o bien realizar la molien-da manualmente.

La molienda, las hiladas de lino o de lana, eran motivo de reuniones de los vecinos y vecinas: en ellas se contaban historias, se baila-ba, se aprovechaba para buscar novio o novia… Hechos que fueron motivo de preocupación para las autoridades eclesiásticas, queveían en estas reuniones un modo de vida tan licenciosa como escandalosa15.

Innecesario es decir que esta situación de actividad mayoritariamente agraria se mantuvo con pocos cambios hasta los años 60-70 delsiglo XX. La propiedad de la tierra era, en la práctica totalidad, de poderosos terratenientes que también poseían el dominio jurisdic-cional, es decir, eran los encargados de impartir justicia, nombraban alcaldes, carceleros, escribanos, merinos, etc. El coto del Templepertenecía a una sola persona, el de Cambre a los monjes benedictinos, el de Cecebre primero a la Casa de los Mariñas y posterior-mente al Hospital Real de Santiago; Anceis (casi en su totalidad), a los Condes de Altamira (los Moscoso): en el siglo XVII el Condealquiló todo el territorio, con casa y bienes, al mejor postor en pública subasta, a saber, al capitán Jacinto Varela16. Observamos asícomo, a partir del siglo XV, en la comarca se está estableciendo una figura social nueva, un intermediario entre los dueños de las tie-rras y los trabajadores, que obtendría suculentos beneficios al ser el encargado del cobro de los arriendos: es la figura del hidalgo.Nace la gran hidalguía rural gallega, que será la que construya los pazos, símbolo de su poder económico. Son rentistas y no contri-buyentes; normalmente vivían en la ciudad y no invertían los excedentes en investigación o en nuevas técnicas de cultivo, como ya seestaba haciendo en otros países europeos17.

Page 34: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

33

3. La Ilustración: sombras y luces

En el Catastro del Marqués de la Ensenada de mediados del siglo XVIII aparecen una serie de datos imprescindibles para conocer lasactividades económicas en las parroquias que componen nuestro Ayuntamiento: se cultivaban cereales, legumbres, castañas, frutales;se criaban vacas, bueyes, gallinas, cerdos y ovejas. Los grandes propietarios de la hidalguía, de la nobleza y del clero no tributaban.No existía nada parecido a una industria moderna; los oficios se transmitían de padres a hijos y eran artesanales, había algunas tas-cas-mesones regentadas por mujeres, pobres oficiales, gaiteros… Como corresponde a la sociedad perfectamente jerarquizada y diri-gida del Antiguo Régimen, los sueldos y los jornales de las distintas actividades se especificaban desde el poder:

“33ª A la trigesima tercia digeron que las ocupaciones de Artes mecanicas que ay en esta feligresía (parroquias de Cambre,Cela y Pravio) son dos Carpinteros = Dos Sastres, un Herrero: Dos Tegedores y una Texedora, con una oficiala = Un Musico deGaita, y un Barbero de afeitar, y el Jornal que regularmente se paga al Carpintero es el de tres Reales y medio por dia = A unMaestro Sastre a dos Reales, a un Herrero tres Reales y medio: a un Texedor o Texedora a dos Reales, a la oficiala Real y medio;Al Barbero expresado regulan tendrá de ganancia al año cien Reales, y el Musico otros cien, y responden.” Catastro do Mar-qués da Ensenada, 1752. Arquivo do Reino de Galicia.

Una actividad de especial relevancia es la que tiene que ver con el “vino”: todavía se conservan numerosos topónimos “viña” en todaslas parroquias que hoy conforman el Ayuntamiento. La actividad vitivinícola está muy documentada desde la Edad Media, pero adquie-re especial relevancia en los siglos XVI, XVII y XVIII. La demanda de consumo de vino en la ciudad de A Coruña fue grande en estasfechas. Los burgueses y negociantes cultivaban viñas en las parroquias de Cambre y a continuación vendían el vino en la ciudad, espe-culando (tanto propietarios como intermediarios) y aprovechando la gran demanda en situaciones de carestía. En Santa María de Vigo,en Sigrás, en Anceis o en Brexo, se buscaba vino en forma de requisa por las autoridades coruñesas18. En el Catastro del Marqués dela Ensenada se realiza una enumeración estricta del vino que producía cada parroquia y de las viñas que poseía, siendo así esta acti-vidad una de las más realizadas y productivas de la comarca.

Pero sin duda los últimos años del siglo XVIII marcan un hito de especial relevancia para la historia económica de Cambre. Es la épocadel Despotismo Ilustrado (todo para el pueblo, pero sin el pueblo) en la que los reyes y buena parte de la nobleza que gobierna sepreocupan por la mejora económica del país. El Rey y sus ministros invierten en las infraestructuras viarias a nivel del Estado19, hechoque incidirá en Galicia: alrededor del año 1870 u 1880, se finalizan las carreteras N-VI y N-550, que serpentean sinuosas por nues-tro territorio. En la ciudad de A Coruña, el interés del Estado por esa mejora económica, se plasma en la creación de un organismoencargado de canalizar diversas industrias a nivel local, a saber, el Real Consulado del Mar. Efectivamente, esta institución se creópara promocionar y favorecer la constitución de industrias que tenían que ver sobre todo con el sector textil. De esta manera las tie-rras del Ayuntamiento de Cambre fueron elegidas por pioneros y emprendedores hombres de negocios extranjeros para implantarindustrias textiles que, con el apoyo económico del Real Consulado, fueron creciendo y alcanzando un apreciable volumen de nego-cio. Estas nuevas fábricas de tejidos pronto se convirtieron en ejemplo a seguir y, sin embargo, en los primeros años del siglo XIX cho-caron con dos insalvables obstáculos que contribuyeron decisivamente a su cierre: la independencia de las colonias españolas en Lati-noamérica, lo que provoca la pérdida de mercado, y la competencia de la industria textil catalana que, además de contar con mejormaquinaria, trabajaba más con algodón que con lana o con lino20.

¿Cuáles fueron estas innovadoras industrias instaladas en nuestro Ayuntamiento?21 La más antigua fábrica de lienzos pintados, la esta-bleció en Cecebre el francés Michel de Lagoanère, espía y agente de las colonias americanas que intentaban la independencia de Gran

Page 35: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

34

Bretaña. Lagoanère solicitó en el año 1772 al Real Consulado del Mar la concesión de dinero para instalar una fábrica de lienzos pin-tados. El francés solicitaba también usar el título de fábrica real y permiso para importar durante tres años algodón en blanco, paraluego pintarlo en su fábrica. Debido al dictamen favorable de la Junta, Lagoanère contrató artífices, obreros, materiales y utillaje condestino a la construcción de la fábrica. Estamos delante de la primera factoría de este tipo en Galicia y también, con ella, se inició laimportación de algodón de Estados Unidos. En pocos años la Real Fábrica de Cecebre abastecía con su producción el consumo local,regional, español e incluso el de otros países. Llegaron a trabajar más de cuarenta operarios gallegos no cualificados, así como cua-tro extranjeros y tres catalanes sí especializados. También contaba con representantes en Buenos Aires, Puerto Rico o Madrid. Por fin,en el año 1778, Lagoanère decidió cerrar la fábrica: razones de salud, o el desvío de fondos por parte de los operarios, fueron algu-nas de las razones aducidas por el francés para el cierre definitivo de la empresa; se piensa, por el contrario, que el cierre de la RealFábrica obedeció a que Lagoanère consideraba más lucrativo dedicarse a otro tipo de negocios.

En segundo lugar, José Coderq estableció en A Telva (Sigrás) en el año 1785 una fábrica de Indianas y Lienzos Pintados (también con-feccionaba pañuelos), recibiendo el apoyo económico del Real Consulado del Mar. Hubo, trabajando en la fábrica, hasta trece emple-ados y siete aprendices. La ayuda económica del Real Consulado se realizó tanto para el mantenimiento como para la creación depremios y recompensas para los aprendices, aportando dicha entidad la cantidad de cien mil reales de vellón. En el año 1791, segúnlas actas del Real Consulado, comienza el declive, debido sobre todo a la falta de materia prima.

En el año 1796 Enrique Brest y Luis Vitry, fabricantes de indianas y lienzos pintados, ubicados en Sigrás, presentan a la Junta del RealConsulado muestras de pañuelos y otros géneros pintados en la fábrica que poseían en esta parroquia. Estos caballeros solicitan a laJunta el privilegio de introducir algodón en tela para el consumo de su fábrica. Ante el buen funcionamiento de la factoría de india-nas, zarazas y lienzos pintados de Sigrás22, y los progresos de los aprendices, el Consulado decidió costear la compra de una máqui-na de cardar algodón, otra de hilar y dos telares. En el año 1799 la dirección envió un ebanista local a Pontevedra para informar yrealizar los planos sobre las máquinas que poseía la fábrica de esa ciudad: los fabricantes ingleses de la maquinaria se resistieron ala copia de los diseños, con la argumentación de que sus máquinas no eran semejantes a las que se necesitaban en Sigrás. Por últimocabe decir que las fábricas de Pontevedra y Sigrás eran las únicas de Galicia que podían colocar “etiqueta” en cada pieza. En el año1804 Lucas Labrada aún se hacía eco de la fábrica de Sigrás: “…hallándose allí en el lugar de Sigras una fábrica de pintados dealgodón y lino, que establecieron habrá ocho años D. Enrique Bret, y D. Luis Vitry, la qual ha sido fomentada por el Consulado, y siguecon bastante aceptación, y despacho de sus manufacturas…”23.

4. O século XIX. Hacia la economía capitalista

El siglo XIX comienza a nivel económico con una serie de trabas legales que hicieron de nuestro territorio una especie de pequeñosmercados aislados, lo cual constituía un insalvable obstáculo para el crecimiento económico. El desarrollo de la economía decimonó-nica está marcado, a nivel nacional, por una lucha cruenta entre los defensores del Antiguo Régimen y los defensores del Liberalismo(capitalismo y libre mercado a nivel económico). Los grupos dominantes de nuestro país no se caracterizaron por la inversión o por lainnovación sino por la ostentación, beneficios rápidos, adquisición de títulos nobiliarios… Estos hechos provocaron que la renovaciónagraria (se consideraba a nivel europeo que el desarrollo de la agricultura era el índice con que se medía la riqueza económica deun país), industrial y comercial fuese más moderada: en Cambre esta situación se manifestó a través de varias etapas cruciales, a saber:la creación del Ayuntamiento actual, la desamortización y el ferrocarril.

Page 36: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

35

En la economía casi feudal y vasallática del Antiguo Régimen, tanto las leyes como las prácticas tradicionales condicionaban negati-vamente la producción agrícola y la propiedad de la tierra. Era necesario cambiar las leyes: eliminar los señoríos jurisdiccionales (cotode Cambre, coto del Temple, coto de Bribes…) tanto laicos como eclesiásticos y también eliminar las barreras que impedían accedera la propiedad de la tierra. Aunque fue con los Decretos de Cádiz y con la Constitución de 1812 cuando se eliminaron legalmentetodas las trabas del Antiguo Régimen, en el plano efectivo esa abolición se fue produciendo muy lentamente durante todo el siglo XIXy buena parte del siglo XX.

En el año 1813 A Coruña era la más pequeña de las siete provincias en que estaba dividida Galicia desde los Reyes Católicos. Cadaprovincia se dividía en varios “partidos” o secciones; los “partidos”, a su vez, se formaban de ayuntamientos, y los ayuntamientos devarias parroquias. El “Partido de Cambre” se componía de ocho ayuntamientos constitucionales que en total sumaban 26 parroquias.De estas parroquias exceptuamos Bribes y Cecebre, pues pertenecían a la provincia de Betanzos. El Ayuntamiento de Cambre abar-caba cuatro parroquias (Cambre, Pravio, Cela y El Temple, contando con 213 habitantes, debido a que solo se censaban los cabezasde familia), el Ayuntamiento de Vigo contaba también con cuatro parroquias: Crendes, Meixigo, Brexo y Vigo, con 201 habitantes; elAyuntamiento de Sigrás se formaba con tres parroquias: Sigrás, Anceis y Andeiro, con 214 habitantes. Los restantes ayuntamientosestaban agrupados en dos y cuatro parroquias y hoy pertenecen a los Ayuntamientos de Oleiros, Culleredo y Carral24.

Esta situación comienza a cambiar en el año 1833, siendo ministro de Fomento Javier de Burgos y Regente María Cristina de Borbón:se procede a la división de España en 38 provincias, cada una con su Diputación correspondiente (Galicia contará con las cuatro pro-vincias actuales). En el año 1835 se publica el decreto de creación de los municipios actuales. La creación y reparto de las parroquiassignificó una tremenda lucha entre los caciques y terratenientes locales puesto que, en definitiva, la división obedeció a criterios e inte-reses exclusivamente económicos. La nobleza propietaria procuró que sus tierras no quedasen diseminadas en ayuntamientos diferen-tes: según el poder del noble local, el ayuntamiento abarcaría más o menos parroquias. El día 23 de abril de 1836 se publicó en elboletín oficial de la Provincia el número de parroquias del Ayuntamiento de Cambre: las doce actuales con San Pedro de Nós y SanEstevo de Sueiro25. Las protestas fueron de tal calibre (a nivel general, por supuesto) que, antes de llevar adelante esta composición, yase realizó la reforma para dejar los ayuntamientos tal y como están hoy26. El Ayuntamiento de Cambre se conformó pues con las actua-les parroquias (sin San Pedro ni Sueiro), contando con un padrón de habitantes de 807 vecinos y 3.803 almas.

En el año 1836, otro acontecimiento fue fundamental en sentido negativo para los recién creados ayuntamientos en general y para elde Cambre en particular: la desamortización eclesiástica, elaborada en sus líneas generales, por el liberal Espartero. Sin entrar endetalles, la desamortización (venta en pública subasta de los bienes muebles e inmuebles que antes no se podían vender, por estar suje-tos a diversas servidumbres) permitió poner en circulación una gran cantidad de tierras que de ese modo pasaron a ser susceptiblesde entrar en el libre juego de la oferta y de la demanda. La venta se produjo en todas las parroquias de nuestro Ayuntamiento; sinembargo, aunque efectivamente se vendieron tierras, el caso especial de Galicia, y por ende de Cambre, permite deducir que la situa-ción no cambió mucho para la mayor parte de la población que se dedicaba a la agricultura. Efectivamente, el caso gallego es espe-cial debido a la vigencia del sistema foral: los fueros eran contratos de larga duración entre los trabajadores de la tierra y los propie-tarios. Lo que posibilitó la Desamortización en Galicia fue el vender sobre todo los fueros, es decir, cambió el terrateniente al que lehabía que pagar las rentas. Esta situación no cambió hasta el año 1926 con la Ley de Redención de los Fueros durante la Dictadurade Primo de Rivera.

Es así que la imagen del conjunto de las parroquias seguirá siendo la misma, si exceptuamos las industrias textiles descritas más arri-ba: el panorama alrededor de la industrialización es descorazonador puesto que, especialmente el sector textil, pronto desapareció al

Page 37: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

36

no resistir la competencia de fábricas de otras zonas de España; el lino, la materia textil de siempre en el Ayuntamiento y en Galicia,acabó por desaparecer debido a la dura competencia del algodón.

De las pocas noticias referentes a la industria destaca la que se refiere a la “fábrica de papel de estracilla de hilo”, propiedad deMiguel Molezún, en Anceis. Esta fábrica es definida por autores contemporáneos como un “hermoso edificio” que, además, se dedi-caba a la fabricación de curtidos27. Efectivamente, el edificio que aun hoy se conserva, se conoce en los contornos como fábrica decurtidos. Tettamancy, en el trabajo citado, describe la muy buena calidad de fabricación de los curtidos y añade que el propietario eradueño de varios molinos. El Sr. Molezún, en efecto, era el propietario de los molinos que hoy conocemos como “molinos de Naya”:pasaron a esta última familia por venta en el año 1918. De Manuel Molezún sabemos que fue alcalde del Ayuntamiento de Cambrea finales del siglo XIX, y los herederos cuentan que a él se debió la plantación de los plátanos del Campo de la Feria. En el año 1907la corporación municipal de Cambre intenta, debido a los grandes méritos y logros conseguidos para la prosperidad general del Ayun-tamiento, honrarlo con un homenaje. No nos consta que el acontecimiento se halla llevado a cabo28.

En el año 1840 los labradores del Ayuntamiento de Cambre obtuvieron una cosecha de 421.805,88 kgs de trigo, datos que para esteAyuntamiento fueron los normales. Después del Ayuntamiento de Arteixo, era el mayor productor de cereales de entre todos los ayun-tamientos de la comarca.

Entre las numerosas revoluciones y constituciones de signo más o menos liberal que se producen en el siglo XIX, y ante la falta de docu-mentación con respecto a Cambre, se debe suponer que la economía del Ayuntamiento no cambió sustancialmente, es decir, siguiósiendo mayoritariamente agraria. Sin embargo, la documentación permite descubrir un evento que es fundamental en las relacioneseconómicas: la Feria, que cobra especial protagonismo en este siglo, como la mayor parte de las ferias gallegas.

5. El siglo XX. Las grandes transformaciones

Las actividades económicas de las parroquias del Ayuntamiento de Cambre en los años 20-30 del siglo XX tienen que ver casi exclu-sivamente con las tareas agropecuarias; tan solo minúsculas actividades industriales se fueron incrustando a lo largo de los años, ymuy poco a poco, entre los quehaceres del campo.

Desde mediados del siglo XIX, Cambre se fue convirtiendo en un lugar de veraneo, en un área residencial para la pequeña y gran bur-guesía de la ciudad de A Coruña. El río Mero, las fiestas, las ferias, las procesiones, las verbenas…, eran lugares y actividades de pla-cer en los que se mezclaban los señoritos de A Coruña con los habitantes del entorno. Numerosas excursiones procedentes de la ciu-dad se organizaban aprovechando el ferrocarril: la estación de Cambre y el apeadero de Cecebre eran los lugares de parada paralos domingueros coruñeses29. El viaje en el tren costaba, desde A Couruña hasta Cambre, 85 céntimos en segunda clase.

Las familias más adineradas comenzaron a construir sus villas y quintas de recreo por todo el municipio: los Molina, los Pan de Sora-luce, los Rey, los Criado Sors, los Cervigón, etc. Lugares como Cecebre y Sigrás estaban llenos de veraneantes en la época estival:“Hospedajes no hay sino una fonda y tres posadas en la capital del ayuntamiento; pero en muchos lugares o aldeas pueden alquilar-se en la estación veraniega casas enteras, pisos y hasta habitaciones”30. En la parroquia de Sigrás las casas de A Xira eran casi todasde “recreo”. El turismo verdaderamente rural comenzó en Cambre muy pronto y, necesariamente, constituyó una buena fuente de ingre-sos, complementaria de la economía agraria.

En estos primeros años del siglo XX las comunicaciones en el Ayuntamiento dejaban mucho que desear, si exceptuamos la línea delferrocarril y la posterior línea del tranvía a su paso por la Costa da Tapia en el Temple. Los caminos eran impracticables en épocas

Page 38: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

37

invernales y muy malos en el verano: caminos viejos, de herradura, senderos, corredoiras, etc.31 Alrededor de los “caminos hondos”(corredoiras) se fue tejiendo una inextricable red de senderos situados a un nivel más elevado, por encima de la pared del caminohondo. Estos senderos constituyeron una fuente continua de conflictos, puesto que invadían normalmente terrenos privados. En la déca-da de 1920, durante la Dictadura de Primo de Rivera, se adoquinó la N-550 a Santiago, lo que afectó muy positivamente a las parro-quias de Sigrás y de Anceis.

Entre los años 1906 y 1907 se elaboró un censo a nivel estatal de ganado caballar. Para el Ayuntamiento de Cambre, los datos sonlos siguientes: de un total de 148 propietarios, el reparto de los distintos tipos de equinos corresponde a uno por cabeza. En cuanto alos caballos, había 18 mayores de siete años y 63 menores, 68 enteros y trece capones. Con respecto a las yeguas, había 12 de sieteaños o mayores y 28 menores de siete. Mulos y mulas había 3 ejemplares, a saber, un mulo, una mula y un muleto. Teniendo en cuen-ta los usos, 10 caballos se utilizaban de tiro (5 de tiro ligero y 5 pesado), 30 eran destinados a la carga y 46 eran de silla. Para lasyeguas solo dos se empleaban de tiro, 17 eran de silla y 22 se empleaban para carga32.

En los años 1914 y 1916 se celebraron en Cambre dos concursos de Ganado en el Campo da Feira. Del concurso del año 1914 con-servamos las bases de su reglamento33, lo que permite comprobar que ya se había celebrado otro con anterioridad. El concurso comen-zó a las 8 de la mañana del día 13 de septiembre en el Campo da Feira, y el ganado debía ser presentado antes de las 10 h. Soloreadmitía ganado del país y hubo premios para diez categorías (incluyendo segundo y tercer premio), según los años, el sexo, etc.cuya cantidad oscilaba entre las 75 y las 15 pesetas.

El campesinado de Cambre (la principal “industria” del Ayuntamiento) en general todavía no poseía la propiedad de la tierra y se cul-tivaban pequeños trozos, siendo las condiciones de vida extremadamente duras. El auténtico freno para modernizar el campo proce-día sobre todo de la vigencia del sistema foral, como ya se ha visto (no se podía modificar el cultivo, por ejemplo). Por eso, para con-seguir un más alto rendimiento de la tierra, nuestros campesinos optaron por la especialización en los productos de la huerta destina-dos al mercado urbano y a las ferias: la parcelación y especialización (huertos, pequeñas tierras o prados) permitió afrontar las nume-rosas obligaciones que recaían en los campesinos debido al sistema foral. Sin embargo la organización agraria era muy semejante ala que existía en el Antiguo Régimen34.

La dureza en la vida del campo se vio en parte paliada gracias a las sociedades agrarias que fundaron en Galicia en el alba del sigloXX: su función era la organización de los parroquianos con el fin de crear socorros para los socios (compensar la muerte inesperadadel ganado). La “Cooperación Agrícola de Sigrás”, en el año 1913 se componía de 75 socios y el capital social era, el 26 de febre-ro de 1913, de 171.500 reales35.

El potencial industrial del Ayuntamiento en estos años procedía casi exclusivamente da la fabricación de tejas y ladrillos: las fábricasde tejas a orillas del río Mero y en el riachuelo de A Gándara funcionaron hasta bien entrada la segunda mitad del siglo XX36. Aunen estas fechas de las que estamos hablando, existía el edificio de una refinadora de petróleo que pertenecía a la familia Cervigón,pero ya no funcionaba porque así lo había acordado el Trust, suponemos que el monopolio CAMPSA, de creación contemporánea.

El primero, además de emplear la fuerza del agua para mover las muelas, poseía también una fuerza de energía auxiliar novedosa:empleaba ya la electricidad para la molienda. En Peiraio era famoso su molino de noria37; en el lugar de Galiñeiros en Cecebre, fun-cionaba a pleno rendimiento el aserradero y el molino del mismo nombre.

Page 39: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

38

El panorama industrial era pues desolador. En las demás parroquias solo quedaba en estos años el recuerdo de desaparecidas indus-trias como las del textil de Sigrás38 o Cecebre, así como la fábrica de curtidos de Anceis. Los parroquianos, por eso, se dedicabanmayoritariamente a la actividad agropecuaria, y a otra, que aunque provocaba lágrimas y tristeza, resultaba mucho más rentable:“emigrando la mayoría en busca de más amplios horizontes a su actividad y trabajo”39. La fábrica de gaseosas que se había estable-cido en Sigrás, ya había cerrado sus puertas en los primeros años 20.

Otras actividades que producían ingresos extras eran la caza y la pesca: todos los cursos fluviales se caracterizaban por la gran can-tidad de truchas; sin embargo, los procedimientos empleados por los vecinos para la pesca provocaban que su abundancia no fuesetan grande como debiera. Lo mismo sucedía con la caza que, aun siendo muy abundante (sobre todo la caza menor), los furtivos norespetaban ni los procedimientos ni la veda.

Los comercios tampoco son muchos ni de importancia. Varias tiendas de ultramarinos y almacenes de granos en la capital del muni-cipio y, en casi todos los núcleos, tiendas mixtas y hornos de cocer pan40.

Una actividad exclusiva de los vecinos de Altamira en Anceis, venía a romper toda la rutina de las actividades económicas, aunqueno por eso era una labor menos dura: la mayor parte de los habitantes del lugar se dedicaban a la recogida de piñas, de las que seaprovisionaban en los numerosos bosques de pino de la zona. Las piñas eran introducidas en grandes sacas y luego se transportabanen carros de cuatro ruedas tirados por bueyes hasta A Coruña, donde se vendían en la plaza de la Leña (actual plaza de España).

Carré Aldao, tantas veces citado, expone someramente, parroquia a parroquia, las características de los campos, de los cultivos… Estees un pequeño resumen: en Anceis las tierras son variadas y abundantes en cereales; Andeiro muestra un terreno fértil y frondoso;Brexo presume de terrenos fértiles y productivos, generosos en cereales, hortalizas y frutos; en Bribes se recolectan frutos en abundan-cia; los de Cecebre son terrenos productivos para los cereales, las legumbres y las hortalizas; Cela muestra tierras de muy buena cali-dad y productividad; en San Lourenzo de Meixigo destacan sus montes41; Pravio no tiene las tierras más productivas; en Sigrás desta-ca el cultivo y la ganadería; Vigo, por último, tiene los más grandes pinares del Ayuntamiento.

En el año 1921 el Rey Alfonso XIII le concede a la parroquia de Cambre el título de “Villa”, por la industriosidad y laboriosidad de sushabitantes y por los avances de la industria. Estas son las razones y, sin embargo, el motivo de la industria parece sacado de otro lugar.

En el año 1920 el Ayuntamiento de Cambre alcanzaba los 6.604 habitantes de hecho y los 7.056 de derecho; 148 sabían leer, 1.097sabían leer y escribir; 5.346 eran analfabetos y había 6 personas de las que no consta ni una cosa ni la otra. El panorama educati-vo, como vemos, es absolutamente descorazonador y corresponde, en sus índices, tanto educativos como industriales, a una sociedadsubdesarrollada.

Sin embargo nuestros campesinos no se conformaban con la situación descrita de injusticias sociales. Desde comienzos del siglo XX seproducen intentos de unir a los “obreros del campo”, que son mayoría, en todos los ayuntamientos de la comarca. En los primerosmomentos estos intentos asociativos tienen como finalidad conseguir la redención de los fueros. El sindicato Unión Campesina, lidera-do por Manuel Martínez Pérez, de ideología anarquista, tenía como objetivos fundamentales la abolición de los fueros y la mejora delprecio de las cebollas42. En los comienzos de la década de 1920 se impulsa, desde las filas socialistas, la creación de la FederaciónProvincial Agrícola, a partir de lo que quedaba de la desaparecida Unión Campesina. Para ello se organiza en el Burgo, en julio de1918, una asamblea con delegados de varias sociedades agrícolas de la comarca. En estas fechas ya había asociaciones de agricul-tores en Sigrás y en Cambre43. Los activistas de la Federación Provincial Agraria realizaron numerosos mítines y conferencias por todoslos Ayuntamientos del área en un intento de unir las Sociedades Campesinas: por el Ayuntamiento de Cambre asistieron las Socieda-

Page 40: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

39

des Agrarias de Cambre y de Sigrás44. Todos estos intentos de unir al campesinado para mejorar sus condiciones de vida, sirvieron degermen para que en el año 1932 (en plena 2ª República) naciera la Federación Comarcal Campesina de San Pedro de Nós, poten-ciada por la Confederación Regional Galaica de la CNT. La Comarcal se formó con Sociedades Campesinas de los Ayuntamientos deCambre, Carral, Culleredo y Oleiros, naciendo el 31 de julio de 1932, después de una asamblea de sindicatos agrarios de Cullere-do, Castro de Laxe, Cela de Cambre, Lema, Almeiras y San Pedro de Nós45.

La actividad de la recién nacida Federación Comarcal en los años de la 2ª República fue extraordinaria y adquirió un marcado carác-ter económico de lucha contra las injusticias sociales: contra los injustos repartimientos de Utilidades de los Consumos, contra el cobroexagerado de cédulas personales de identidad, contra los intermediarios…46 Una de las primeras luchas que afrontó la Comarcal seprodujo precisamente en Cambre. Se trató de una reivindicación de carácter económico contra el que, el secretario de la ComarcalEmilio Novás, consideraba el enemigo más inmediato, a saber, el Ayuntamiento de Cambre como receptor y ejecutor de la cobranzadel impuesto de Utilidades del Consumo47.

Los políticos republicanos de Cambre, grandes propietarios y “señoritos” de la burguesía coruñesa, sobre todo los alcaldes, no supie-ron, no pudieron o no quisieron solucionar los problemas más perentorios del campo: para la Comarcal de San Pedro, ni las derechasni las izquierdas estaban para solucionar los problemas, sino para resolver los problemas del propio estómago48.

En estos tumultuosos años de la 2ª República, las acciones reivindicativas de la Comarcal fueron muy numerosas, mostrándose espe-cialmente activa: mítines en el Campo da Feira de Cambre, en las diversas parroquias del Ayuntamiento… Días de especial eferves-cencia política acontecieron durante la huelga general de los días 9 y 10 de mayo de 1933 en todo el Estado, convocada por la CNT.Los miembros más extremistas de la Comarcal quemaron diversas iglesias (Anceis o Sigrás) y varios vecinos de Sigrás ingresaron enla cárcel acusados de preparar los atentados desde la sede de la Sociedad Agraria de esa parroquia49.

Otra de las acciones o proyectos (esta vez pacíficos) más interesantes de la Comarcal fue el intento de controlar la comercializaciónde la carne de cerdo, eliminando a los intermediarios para así establecer un precio justo para el campesino50. Las acciones que se debí-an ejecutar se decidieron en un pleno de la Comarcal celebrado en Pravio el día 8 de octubre de 1933. El día 22, en el Campo daFeira de Cambre, un mitin de reafirmación reunió a cerca de 3000 campesinos de la comarca51.

En el año 1934 la Federación Comarcal de San Pedro tenía 544 afiliados vecinos del Ayuntamiento de Cambre. Según un “InformeSecreto” solicitado por el Ministro de la Gobernación del día 11 de junio de 1935, en el Ayuntamiento de Cambre existía “un núcleoobrero de apreciable matiz sindicalista, inscritos en los sindicatos CNT de A Coruña”. Sobre las asociaciones sindicales se señala quepertenecen a la CNT y que el número de afiliados asciende a más de 300. También se consigna la preocupación de la mayor partede los vecinos del Ayuntamiento que se centra en la disminución de los tributos y en la revalorización del campo. Una de las peticio-nes más queridas era la construcción de un grupo escolar52, la mejora de la carretera provincial A Coruña-Temple-Cambre (“muy estre-cha y de conservación deficiente”) y un nuevo cementerio. Todas estas obras no se realizaron por falta de recursos53. El cementerio seterminó en los años 50 y el grupo escolar se inauguró en el año 1974.

En los primeros años de la 2ª República, las calles de la Villa de Cambre contaban con alumbrado público: la empresa Hidroeléctricadel Mero, ubicada en la zona de los molinos de Cambre, era la concesionaria de este servicio. En los molinos de Peiraio también sehabía instalado una dinamo para suministrar luz eléctrica a algunas casas de la parroquia de Cecebre.

El gremio de los areneros de la ría del Burgo había constituido el Sindicato de Areneros de Perillo y del Burgo, al que pertenecían algu-nos vecinos del Temple. En el mes de abril del año 1936 este activo y poderoso Sindicato solicita al ayuntamiento de Cambre la corres-

Page 41: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

40

pondiente licencia para reparar el maltrecho camino de O Graxal, que conducía a un depósito de arena en esa zona de la ría, ofre-ciéndose a costear por su cuenta el importe del susodicho arreglo54.

6. Guerra Civil y Posguerra: la utopía de una economía autárquica

Llega así el fatídico día del alzamiento nacional. Las elecciones de febrero de 1936 fueron ganadas a nivel nacional por el Frente Popu-lar, coalición de partidos de izquierda entre los que estaba Izquierda Republicana; en el Ayuntamiento de Cambre la Corporación ante-rior, de signo radical, fue sustituida por concejales del Comité Local de Izquierda Republicana: en pocos días esta nueva corporaciónprocedió a la incautación de las casas rectorales de Cambre, Sigrás, Brexo y Bribes para instalar en ellas las escuelas y además pro-cedieron a la habilitación de créditos para el arreglo de las principales vías de comunicación. El Alzamiento Nacional del 18 de juliopone fin a estas nuevas experiencias: en los primeros momentos los partidarios de la República dominaron el Ayuntamiento; el día 21se produjo un desfile en el centro de la Villa de unos 30 milicianos al mando del “Montañés”; durante estos días, varios elementos bajoel mando de “Ferranchín” quemaron las iglesias de Pravio y Santa María de Vigo. Finalmente, el día 22 de julio llegó a Cambre uncamión cargado de militares profesionales procedentes de A Coruña. La situación no fue totalmente dominada por los militares rebel-des hasta el día 25 de julio.

Durante los años que duró el conflicto bélico y muchos años después, se produjeron ejecuciones, paseos, multas de orden público,penas de cárcel… Sin embargo la vida en el campo siguió con extrema pobreza y dureza. En la Villa se instaló una fábrica de embu-tidos propiedad de Celestino Tejera, que enviaba cargamentos de chorizos enlatados para el frente. La fábrica estaba ubicada en ellugar de Amil y llegaron a trabajar en ella, en épocas de máximo apogeo, unos catorce operarios, entre hombres y mujeres. Trabaja-ban de sol a sol, pero según nuestras informaciones, todos los días el Sr. Tejera regalaba a todos los empleados chorizos de primeracalidad. Se mataban en la fábrica de tres a cuatro vacas diarias; alrededor del año 1941, la fábrica fue trasladada al lugar de Fre-ande, donde aún se puede ver la fachada con las letras de color rojo.

A río revuelto, ganancia de pescadores. Los años de la Guerra y de la Posguerra fueron años de penuria, de hambre. Las familias delos perdedores, las viudas de los perdedores, los huérfanos de los perdedores, se vieron abocados, en el mejor de los casos, a men-digar. A aquellos republicanos de la burguesía coruñesa y local que formaron parte de las distintas corporaciones republicanas, no lesocurrió absolutamente nada. Los pobres, los republicanos del campo, fueron duramente masacrados mediante una depuración física(asesinatos, unas veces con juicio previo, otras sin él) o bien lo que algunos llaman “muerte en vida”, depuración civil, el silencio, elolvido obligado. La situación de carestía fue general, el hambre afectó a la mayor parte de la población. Salieron ganando los moli-nos y las tiendas mixtas o las de venta al por mayor que, en gran parte, se dedicaron al estraperlo. Los mayores industriales de lasparroquias del Ayuntamiento pasaron a ser los dueños de los molinos, que almacenaban el grano hasta que subía su precio. En esteestado de cosas, los que consiguieron incrementar sus fortunas, se convirtieron en prestamistas y crecieron a costa de pequeños pro-pietarios que se quedaron sin nada.

Los “obreros del campo” y los pequeños propietarios fueron los grandes perjudicados. Cada año debían entregar una determinadacantidad de trigo que incautaba el Estado. Comienzan los cupones o cartillas de racionamiento para los productos básicos: pan, hari-na, azúcar, aceite y otros.

En los años de la posguerra las industrias que se instalaron en el territorio del ayuntamiento fueron sobre todo aserraderos (“fábricade aserrar” de Antonio Pose en Sigrás, de José Míguez López en Cecebre, de Francisco Méndez Rodríguez en Pravio o de la familia

Page 42: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

41

Cubeiro en Cambre)55, granjas avícolas y porcinas; hornos para cocer pan56; hubo algunos intentos de cultivar nuevos productos comoel lúpulo, etc. Sin embargo, en líneas generales, se continuaba con la siega y con la malla del trigo como siempre, a mano. En los años40 y 50 pocos vecinos se atrevían con la “máquina de mallar”. La emigración, por tanto, fue una de las pocas salidas a esta situaciónde penuria generalizada, bien hacia Latinoamérica, bien hacia Europa.

Desde el Ayuntamiento se seguían cobrando los Consumos, pero también se buscaron otras fuentes de financiación, siempre a travésde impuestos directos: registro de los carros de tracción animal con su correspondiente matrícula; impuesto sobre bebidas “espirituo-sas y alcohólicas”; sobre el reconocimiento sanitario del ganado o sobre el pesaje del ganado en la báscula municipal del Campo dela Feria.

El negocio de los tratantes de vino fue otro de los más rentables y lucrativos, como el de Ramón Ynfante en el Temple que, en el año1938, solicitó la concesión de depósito para vender vinos y alcoholes al por mayor. Las situaciones de guerra también son aprovecha-das por avispados hombres de negocios: en el año 1939 Alfredo García Babío solicitó la autorización municipal para instalar un mata-dero de ganado vacuno en O Seixal con el exclusivo fin de abastecer a los “campos de concentración” de la provincia a un preciomás bajo. Otros optaron por el negocio en forma de concesiones para el racionamiento: el panadero del Temple –Juan Suárez Mar-tínez– se interesa por obtener cupos de harina para suministrar el pan de racionamiento para los vecinos “que voluntariamente lo inte-resen de dicho horno”57. Este mismo año la Sociedad Anónima “Aguas de A Coruña” pide licencia para la instalación de una plantadepuradora para extraer agua del río Mero. Esta planta se inauguró unos pocos años después. El día 23 de mayo una circular delMinisterio de Industria y Comercio establece el régimen de racionamiento para todo el territorio nacional.

A mal tiempo buena cara: Manuel Lafuente Brañas funda un local de bailes públicos al aire libre en O Seixal (1939), Francisca RamaGonzález construye un salón de baile en San Bartolomeu, en la parroquia de Pravio (1943); y María Pernas, de Cambre, solicita licen-cia para construir una Sala de Espectáculos (1944)58.

En cuanto a las infraestructuras, las cosas evolucionan muy lentamente, al mismo ritmo que los avances educativos o sociales. En el año1943 el constructor “oficial” del ayuntamiento, Ceferino Mallo Casas, adjudicatario del cementerio municipal, concluye las obras delcierre de la nueva necrópolis, con un coste de 20.000 pesetas. No debía ser fácil concluir una obra de este calibre, puesto que tam-bién había cupos de racionamiento para los materiales de construcción ante la escasez de hierro, cemento o ladrillos. En el año 1950,luego de numerosas peticiones desde el inicio de la Guerra, por fin se acometen las obras de restauración del puente de los Molinosdel que quedaban en pié solo el pilar central y los arranques de las orillas. Siguiendo con la actividad industrial, el 29 de marzo de1950, se constituye el Gremio de Industriales del Término Municipal. Ese mismo año se llevan a cabo las obras de arreglo de la carre-tera O Temple-Cambre: las obras son de tal calibre para la época que el nivel del firme resultante se incrementó en más de un metroen muchas zonas, como reflejan las denuncias de los vecinos, que quedaban sin posibilidad de acceso con los vehículos a muchas desus propiedades59.

Entre las ya significativas actuaciones municipales, en el año 1954 se pueden subrayar las siguientes: se pide la expropiación de lacasa de Ricardo Pernas, se pavimenta la carretera de Ponte do Porco-Muros, se lleva a cabo el ensanche de la calle Púmar Méndez,se reconstruye el puente de Peiraio que estaba prácticamente intransitable, se instala el alumbrado público en el puente del Burgo y,en el centro de la Villa, se sustituye el antiguo alumbrado por uno nuevo. Desde mediados de los años 50 se comienza el proceso deelectrificación de las parroquias del ayuntamiento, sucesivamente: Anceis, Andeiro, Brexo, Bribes, Sigrás y Meixigo (años 60). Pero las

Page 43: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

42

obras son gravosas para los vecinos que colaboran activa y económicamente para adelantar los trabajos de electrificación, de obraspúblicas, escuelas e incluso para la instalación telefónica: en Brexo los vecinos aportan 7.000 pesetas para ayudar a comprar el ten-dido eléctrico; en Cambre aportan 20.500 pesetas para instalar el teléfono; los vecinos de Cecebre colaboran en la construcción de laescuela de Lendoiro; los de Andeiro, en fin, en la construcción de la carretera…60

En definitiva, el ideal de la autarquía (autoabastecimiento y, por tanto, aislamiento internacional) con el que los nuevos gobernantesfascistas pretendían convertir de nuevo España en un Glorioso Imperio y Faro del Mundo, pronto se convirtió en un rotundo fracaso y,como siempre, lo pagaron los más débiles, los desposeídos, los de siempre.

7. El desarrollo económico de los años 60 y 70

El año 1959 significó el inicio del despegue económico en la España franquista. A pesar de ser los tiempos del inicio del desarrollis-mo y de un cierto aperturismo hacia el exterior, el período también se caracteriza por el inmovilismo a nivel político. Son los años dela emigración a Europa y los primeros pasos del desarrollo económico que también se plasma en Cambre, con índices de crecimien-to que invitaban al optimismo.

Se aprecian estos pequeños síntomas en los presupuestos municipales, en los sueldos de los empleados, en los jornales medios de losbraceros… Se reparan fuentes, se cubren los lavaderos da las fuentes públicas, se arreglan y amplían algunas carreteras, se abrennuevas vías de comunicación, se amplían y se arreglan puentes y se construyen otras nuevas. También se comienzan a habilitar crédi-tos para la construcción de escuelas, campos de deportes, etc.

En el año 1961 se comenzaron a establecer líneas regulares de Servicio Público de viajeros de hecho que se concluyó con la duracompetencia entre autobuses de compañías privadas; desaparecerá la línea de Tranvía A Coruña-Sada que serpenteaba por el puen-te de O Burgo y la Costa da Tapia en el Temple. En estos años se instala en la capital municipal un centro de Inseminación Artificial y,posteriormente, otro en A Rocha (Anceis).

En los años 60 y 70 del siglo XX se repite un fenómeno (aparte de la emigración a Europa) que ya se venía produciendo en los años20 y 30: el del obrero híbrido, es decir, aquel que siendo labrador, alternaba con el trabajo en las fábricas o en la construcción. Deeste modo, se conseguía un ingreso extra para la economía familiar.

La historia económica del ayuntamiento en estas fechas se dispara. Aunque no existen grandes empresas, las históricas que consiguie-ron modernizarse acabaron por consolidarse y ser empresas fundamentales para la comarca. Caso de la fábrica de tejas de Riobóoen Pravio, Maderas Cubeiro en Cambre… También se fueron instalando nuevas fábricas como Maderas Lamelas, Maderas Dans, Puer-tas Lauda, etc. La historia económica, en suma, continúa su imparable crecimiento. No obstante, aunque aquí no la vamos a desarro-llar, no por ello deja de ser menos interesante.

Epílogo. Dos experiencias empresariales: los Molinos de Cambre y Maderas Cubeiro

Los Molinos de Cambre

La historia de los Molinos de Cambre está estrechamente relacionada con la historia de la parroquia. Durante los siglos centrales dela Edad Media (siglos XIII y XIV) tenemos documentación de los molinos cuando el Prior del Monasterio de Cambre los alquilaba (afo-

Page 44: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

43

raba) a diversos vecinos. Durante los años finales del siglo XIX los molinos pertenecieron a Miguel Molezún, empresario especializa-do en los curtidos que aquí también instaló una fábrica de papel de estracilla. Este poderoso hombre de negocios fue alcalde de Cam-bre y a él se debe la tala de los castaños del Campo da Feira y la plantación de los plátanos que aun hoy nos dan sombra.

En el año 1918 esta familia le vendió los molinos a José Naya Mallo que era dueño de un gran almacén dedicado a los cereales enla calle Galera de A Coruña. José Naya Mallo compró así los molinos y la fábrica de papel que todavía funcionaba en estas fechas.Los hijos de José Naya se instalaron en el lugar, dejaron de fabricar papel, y se dedicaron sobre todo a la fabricación de harinas,denominándose la empresa “Fábrica de Harinas José Naya Mallo”. Hombres emprendedores y decididos, pronto diversificaron elnegocio y, en los primeros años 30, instalaron una dinamo en el molino para generar electricidad: es el germen de la “Hidroeléctricadel Mero, S.L.”. Durante la 2ª República, Manuel Naya Villamisar, gerente de la empresa, fue Alcalde de Cambre elegido en las filasdel Partido Radical de Lerroux.

En los primeros años de la década de 1940, una parte de los molinos fue alquilado por Vila Guasch, empresario catalán que utilizólos Molinos para instalar una fábrica de tintes. Posteriormente abandonó esa ubicación e instaló la empresa en A Ponte de Pedra deA Coruña.

En la década de 1950 Luis Martínez Barjacoba alquiló también los molinos para instalar, asociado con Enrique Martínez García, unaempresa de construcción. Luis Martínez, que había sido director del Instituto Social de La Marina, poseía la patente de un producto lla-mado “Viroterm”: se trataba de un invento que actuaba sobre las virutas para posteriormente fabricar forjados empleados luego en laconstrucción. Esta empresa fue la encargada de construir las escuelas que se fueron esparciendo por todo el País Gallego y que resul-taron ser de una pésima calidad. El contrato con el Estado estipulaba que se debía edificar tanto la escuela como la casa del maestro,y el precio no debía exceder las 250.000 pesetas.

Finalmente, en el año 1962, la familia Naya Villamisar le vendió los Molinos a la empresa Norgasa, trasladándose la familia a la ciu-dad de A Coruña.

De Maderas Cubeiro S.L. a Molduras del Noroeste S.L.

La historia inmediata de los aserraderos y de la madera en Cambre está unida a la familia Cubeiro. En los primeros años de la déca-da de 1940, tres de los hermanos Cubeiro, nativos de la cercana parroquia de Guísamo, decidieron “emigrar” a Cecebre donde pro-cedieron a la adquisición del aserradero de los Galiñeiros. En esta primera incursión en el mundo de la madera, los jóvenes herma-nos se dedicaron a la fabricación en serie de “tabales”. Los tabales eran cajas redondas de madera que se empleaban para guardarlos arenques, iniciando así los primeros pasos de una actividad que con los años será de valor estratégico para el Ayuntamiento deCambre.

Las malas comunicaciones de la parroquia de Cecebre y por tanto las dificultades del traslado de los tabales a la ciudad de A Coru-ña, provocaron que en el año 1945 la familia Cubeiro (José, Manolo, Basilio y Maruja Cubeiro Míguez, y la madre de todos ellos,Antonia, como presidenta de la sociedad) se trasladase a la parroquia de Cambre, traslado esta vez definitivo. El nuevo aserraderose ubicó en la carretera de la Estación debido precisamente a la proximidad de la estación del tren, hecho que abarataba considera-blemente los costes de transporte de las mercancías. En este primer aserradero llegaron a trabajar doce o trece empleados. Esta es unalista aproximada de la plantilla: Longueira, Doldán, Corredoiras, Valdés, Pepe, Villar, Ricardo y Manuel Chás, Torreiro, Alejandro,García y Moncho.

Page 45: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

44

Entre los años 40 y 50 se produjeron dos devastadores incendios y una explosión en la caldera que se oyó en toda la zona. En estaetapa de Cambre, la actividad principal siguió siendo la fabricación de tabales hasta que, ante la escasez de arenques o debido a labaja demanda de estos peces, el negocio dejó de ser rentable.

Un hecho luctuoso y trágico, que pudo cambiar radicalmente la historia de la empresa, sucedió en el año 1948. En estos primerosaños de actividad, los hermanos Cubeiro todavía compraban los árboles directamente de los montes, procedían a su tala y poste-riormente los trasladaban al aserradero. En ese agotador trabajo los encontramos cerca del puente Noceiro, al lado de la zona delas fábricas de tejas y de la vía férrea. Desgraciadamente el tren arrolló el camión de la empresa en el que transportaban los tron-cos, siendo el desenlace de este fatal accidente, la muerte de Manolo Cubeiro, de Lucio (chófer de la empresa) y las graves heridasde Basilio.

Si en el aserradero de los Galiñeiros la fuerza de energía necesaria para mover las sierras era la hidráulica, en el aserradero de lacarretera de la Estación emplearon una caldera de vapor que habían comprado en una cantera. La trasladaron a Cambre con gran-des dificultades, remolcada por un carro tirado por bueyes. El funcionamiento de la caldera era poco más o menos como sigue: lleva-ba dos grandes poleas conectadas a unas bielas que movían esas poleas hasta un eje central que distribuía la fuerza motriz, bien paralas sierras, bien para las cepilladoras. La energía eléctrica solo se empleaba para la luz, puesto que la fuerza de la electricidad pro-cedente de la Hidroeléctrica del Mero, no era suficiente para mover las sierras y las cepilladoras.

Dejaron de talar directamente los árboles en el año 1950 para comenzar a comprar la madera ya elaborada en los diversos aserra-deros de la zona o en A Coruña. Alrededor del año 1955, ante la poca rentabilidad de los tabales, comenzaron la fabricación de“separadores para baterías” de los automóviles, hechos de madera de pino gallego. En el año 1956 la empresa comenzaba su moder-nización comprando una “máquina plana” de motor eléctrico para fabricar las chapas de madera fina. Con esta nueva actividad laempresa sirvió a todas las fábricas de baterías de Europa (Tudor, Oxivol…). Los “separadores de baterías” necesitaban ser absoluta-mente impermeables, de forma que la familia Cubeiro inició otra actividad tan importante y necesaria como peligrosa, de la mano deBasilio, y de manera autodidacta: la actividad “química”. Este hombre, investigador incansable y de una osadía rayana en la temeri-dad, era capaz de trabajar con ácido sulfúrico, sosa cáustica…, que luego mezclaba en una gran caldera forrada de plomo. En esacaldera se cocían las láminas de madera que luego servirían como “separadores”.

“Fabricación de separadores MACUCA (maderas Cubeiro Cambre) para acumuladores eléctricos de chapas de maderas finas (Cha-pas de Castaño, Nogal y Fresno)”, se podía leer en la cabecera de los albaranes de la empresa en el año 1960.

Durante el año 1964, y ante el continuo crecimiento, se decide trasladar las instalaciones empresariales a Cela de Cambre. Sin embar-go, ya durante el traslado, los americanos comenzaron a emplear el plástico para los “separadores”, de modo que Maderas Cubei-ro, ante las nefastas expectativas para el negocio, se vio en la obligación de cambiar nuevamente de actividad: se comenzó la fabri-cación primero de “parquet”, después de tableros contrachapados y, por último, de puertas lisas. En esta fábrica la plantilla se com-ponía de treinta y tres empleados, dieciséis hombres y diecisiete mujeres.

La historia de la sociedad realizará un salto cualitativo y cuantitativo en el año 1972, cuando procede a la venta de “Maderas Cubei-ro S.L.” para constituir una nueva sociedad que se ubicará en A Barcala y que se denominará “Molduras del Noroeste S.L.”, centra-da en la fabricación de molduras para carpintería interior.

Page 46: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

45

Actualmente la empresa Molduras del Noroeste S.L. cuenta con 90 empleados directos y 25 indirectos. En esta empresa, de fuerte ysólida implantación en el Ayuntamiento de Cambre, llegaron a formar parte de la plantilla hasta tres generaciones distintas de unamisma familia al mismo tiempo.

En el año 1999 el Ayuntamiento de Cambre decidió la concesión a Molduras del Noroeste S.L. de la medalla de Oro, siendo la pri-mera vez en la historia municipal de Cambre que esta condecoración se otorga a una empresa. El diploma de la concesión reza comosigue: “Como empresa dinamizadora de la economía local y en reconocimiento a la colaboración prestada al ayuntamiento y a lasautoridades municipales”.

Este compromiso social sigue formando hoy parte de los cuatro ejes principales de su actividad empresarial junto con la búsquedaconstante de la calidad en todos los órdenes de la gestión empresarial. El compromiso meidoambiental, la conservación de la made-ra como materia prima y en el cuidado del entorno donde realiza su actividad y, como no podía ser de otra forma, siguiendo la este-la de aquel pionero que fue Basilio Cubeiro, apostando fuerte por la investigación y el desarrollo.

Page 47: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

NOTAS:

1 “El monasterio afora a Gonzalo Afonso, clérigo, el terreno llamado das viñas da Mámoa en Lema, feligresía de San Paio de Brexo, por renta de un cuarto del pany la mitad de la fruta” 186-1399. Manuel Lucas Álvarez, “El archivo del monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Santiago de Compostela”, Tomo I. Ediciósdo Castro, Sada, A Coruña, 1999.

2 Marco V. García Quintela, “La organización socio-política del Noroeste de la Península Ibérica. Un estudio de antropología histórica comparada”. Rev. TAPA. San-tiago de Compostela, 2002.Francisco Javier González García, “Os Ártabros”. Estudio xeográfico e etnohistórico. Deputación de Ourense, 2003.

3 Epigrafía dedicada ao deus Oeanego en Seavia, Coristanco.4 Andrés Pena Graña, “Narón, un concello con historia de seu”. Concello de Narón, decembro de 1992.5 Ibídem nota 4.6 Blanca García Fernández-Albalat, “Las rutas sagradas de Galicia”. Deputación da Coruña, 1999. Páxs. 39-43.7 “Estos arenales se comunican por el puente del Burgo con La Coruña. Hasta este puente llegan barcos cargados cuando crece la mar”. D. José Cornide, “Descrip-

ción circunstanciada de la costa de Galicia, y Raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal”. Hecha en el año 1764. Ediciós do Castro/Historia,Sada, A Coruña, 1991.

8 “Dueño en pleno dominio de doze ruedas de Molino que llaman Hazeñas del Burgo, sitas en el río de Cambre, de la que en la actualidad solamente muelen tres,que son las que se hallan a la parte del lugar de Barcala, desde tiempo muy antiguo existen unas y otras, y para su molienda se contó con Presa y Tapa cuña, dePiedra de Cantería, la madre de dicho rio de Cambre, y por la zanja echa a este efecto se conduce el agua a dos ruedas de molino”. Real Audiencia. Escribaníade Figueroa. Nobleza. Atado 1.313, nº 37. Arquivo do Reino de Galicia.

9 “Los monjes del priorato de Cambre, pertenecientes al monasterio de San Martín Pinario de Santiago, habían construído un molino en litigio con la ciudad de LaCoruña, que se oponía a la modificación de la ría; al ser la ciudad de realengo, se consideraba administradora por su jurisdicción hasta donde llegara el agua sala-da de pleamar. La concordia de intereses permitió ir a coger reos en este remanso, que en Betanzos se llaman caneiros”. Ismael Velo Pensado, “La vida municipalde la Coruña en el siglo XVI”. Deputación da Coruña, 1993, páx. 87.

10 “La dicha ciudad e sus arrendadores han estado y están en posesión de cobrar y recaudar la diezma e derechos de cualquiera otras mercaderías que en la dicharía de Haciadama y del Burgo y en todo lo que alcanza el dicho braço de mar que entra por el Pasaje y cargan para fuera del reino o descargan de la piedra daMarola hacia el puerto de Sigrás…” Arquivo Histórico Municipal da Coruña. Libro de Consistorio, 17, fol. 132 v (9 xuño 1595) En Ismael Velo Pensado, ibídemnota 9.

11 “Hace años que se descubrieron restos de esqueletos de ballenas en varios puntos de la referida ría del Burgo”. F. Tettamancy y Gastón, “Apuntes para la Historiacomercial de La Coruña”. Edición Facsimilar. Concello da Coruña, 1994. Páx. 69.

12 “Sentencia favorable al monasterio de Santa María de Cambre, en virtud de la cual se le adjudican un agro cerca del Puente, otro donde está la presa de la Aceña,un pumar en Sigrás y la décima parte de un agro en Tabeaio”. 81-1277. Manuel Lucas Álvarez, “El archivo del monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario deSantiago de Compostela”. Tomo I. Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1999.

13 Os muíños do Gaiteiro en Sigrás xa existían no século XVI, no ano 1583: “Se llaman aceñas los molinos del puente del Gaiteiro” Arquivo Histórico Municipal daCoruña. Libro de cuentas, 1563, 1582, 1583. En Velo Pensado, ibídem, nota 9.

14 “Unos molían en las muelas de braços, que se dañaba e perdían mucha parte del grano y hacían mal pan y otros lo enviaban a Bergantiños y al coto de Brives yal río del Mero (…), donde en ir y venir e despacharse se detenían e tardaban algunos días y hacían hasta gasto en ello”. 21 de xaneiro de 1551. Arquivo históri-co do Reino de Galicia, atado 26, 364-n. 47. En Velo Pensado, ibídem, nota 9.

15 “Prohiba y embarace la concurrencia a molinos e hiladas y panderadas, sacando un ducado de multa por cada vez a los molineros” Visita pastoral ao Temple noano 1742. AP: Libro de visitas episcopais.No ano 1791: “Cele sobre que los padres de familia no manden sus hijas solteras a los molinos, ni a sitios sospechosos”. Arquivo Parroquial: Libro de Fábrica. EnVelo Pensado, “A vida no Pasaxe nos séculos XVI ó XVIII”. A Sociedade. Ed. Trifolium. Iñás-Oleiros, 2005.

16 En Velo Pensado, ibídem, nota 15. Nota 120. Ed. Trifolium, Iñás-Oleiros, 2005. 17 “No século XV o sistema foral imperante debilítase coa aparición dunha incipiente burguesía comercial e artesán, que se instala nas vilas e abandona o campo e

os vellos vínculos feudais. Sen embargo, os mosteiros, celosos dos contratos de foros e encomendas existentes, reclamaban aos tribunais eclesiásticos e reais o cum-primento dos ditos contratos”. En Ernesto Zar Pascual, “Libros de gradas de los monjes de San Martiño Pinario”, Boletín de estudios Mindonienses, nº 11.

18 “Por los meses de julio y agosto del dicho año (1584) vio este testigo como Alonso de Sea, escribano del número desta ciudad, vendió el vino blanco de la tierra atreinta y dos maravedis el axumbre en su casa y demas dello vio el testigo quel regidor Bartolomé López lo vendió en su granja que tiene el lugar de Mercorín (Anceis)

46

Page 48: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

47

a treinta y dos maravedis y tambien lo vendió Queixeiro el Viejo, de Brexo, a treinta y dos maravedis el azumbre (…)” Arquivo Histórico Municipal da Coruña atado808-n. 58. En Velo Pensado, 1992. Ibídem, nota 9.

19 “Repartimiento a las feligresías de la provincia de La Coruña hecho en 1721, para composición de las principales carreteras con la población de cada una: -Destinadas a la composición del camino de Santiago que va a Carral: Andeiro 55 (veciños), Meixigo 18, Anceis 59, Sigrás 59.-Destinadas a la composición del camino del Burgo: Cambre, Pravio e Cela 99, O Temple 11, Vigo 69, Brexo 72.”En Enrique de Vedía y Gossens, “Historia y descripción de la ciudad de La Coruña”. Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses, 1975.

20 Manuel Rodríguez Maneiro, “Manufacturas en el reino de Galicia durante el siglo XVIII” Deputación da Coruña, 2003.Antonio Meijide Pardo, “Negociantes franceses en La Coruña: Miguel de Lagoanère”. Inst. José Cornide de Estudos Coruñeses, A Coruña, 1976. Tamén, do mesmoautor, “Aportación a la historia de la industria coruñesa”. Rev. do Instituto José Cornide de Estudos coruñeses. A Coruña, 1965.

21 Libro de Actas das Xuntas do Arquivo do Consulado, A Coruña. Tomo II. De 1796 a 1804.22 Indianas: teas decoradas que procedían do Índico. Zarazas: teas feitas con franxas pintadas a base de listas ou de flores.23 Lucas Labrada, “Descripción económica del Reyno de Galicia”, 1804.24 Arquivo Municipal da Coruña.25 “Boletín Oficial de la Provincia”, nº 115, sábado, 23 de abril de 1836.26 “Boletín Oficial de la Provincia”, nº 138, mércores, 15 de xuño de 1836 e nº 142, 20 de xuño de 1836.27 Ibídem, nota 11. Páxs. 362-363.28 Libro de Actas do Concello de Cambre, 1907.29 “Todos los domingos y días de fiesta, desde que comienza la primavera, es grandísima la concurrencia de gentes de La Coruña que salen en los primeros trenes de

mañana y en los de la tarde para pasar el día en el campo y regresar por la noche. Con tal motivo se organizan jiras, bailes y otras diversiones”. Carré Aldao,“Geografía General del Reino de Galicia”, Vol. I, 1920, páx. 714.

30 Carré Aldao. Ibídem, nota 29, páx. 713.31 Carré Aldao. Ibídem, nota 29, páx. 712.32 “Censo del Ganado Caballar y Mular de España de 1906 a 1907”.33 “Reglamento y Programa del 2º Concurso de Ganados que se celebrará en Cambre el día 13 de Septiembre de 1914”. A Coruña, Papelería e Imprenta “Carcyba-

rra”, Rúa Real, nº 6. Regulamento proporcionado por Manuel Barbeito, veciño de Sigrás.34 “El terreno es variado, con algo de monte; da cereales, patatas, legumbres y frutas (…) La jardinería de ésta, como en todas las parroquias cercanas a La Coruña

o que a ella puedan enviar fácilmente sus productos, está atendida y constituye un ingreso para los habitantes, lo mismo que las industrias del corral y la caza”.Carré Aldao, 1920. Ibídem, nota 29, páx. 714.

35 Estadiño manuscrito da sociedade “Cooperación Agrícola de Sigrás” proporcionado por Manuel Barbeito de Sigrás.36 “Hay varios hornos de cocer ladrillos”. Carré Aldao, 1920. Ibídem, nota 29, páx. 714.37 “… y Peirayo, nuy nombrado este último por sus molinos…”. Carré Aldao 1920. Ibídem, nota 29, páx. 722.38 “… las antiguas industrias del país fueron desapareciendo, y así los telares particulares, que puede decirse había casi en cada casa, como las fábricas en grande,

igual a la que a principios del siglo XIX tenía esta parroquia y era de pintados de algodón y lino, fomentada por el Real Consulado de La Coruña, sólo dejaron elrecuerdo…” Carré Aldao, 1920. Ibídem, nota 29.

39 Carré Aldao, 1920. Ibídem, nota 29, páx. 726.40 Carré Aldao, 1920. Ibídem, nota 29, páx. 713.41 Dicían os fragueiros da bisbarra que os de San Lourenzo “sempre daban un peso a gañar”. Dato proporcionado por Manuel García (“Pataratas”).42 Arquivo do Reino de Galicia, L-5022, 30-09-1907. Fondo do Goberno Civil.43 La Voz de Galicia, 30-07-1918; 24-08-1918; 01-10-1918; 16-11-1918; 16-08-1918. Carlos Pereira Martínez, “Asociacionismo e Movemento Obreiro en Oleiros”

(1900-1936). Editorial Trifolium. El Taller de Juan. Iñás-Oleiros, 2002. Páxs. 30 e 31.44 La Voz de Galicia, 12-09-1918. Ibídem, nota 43, páx. 30.45 Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 31.46 Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 33.47 “Algo parecido ocurrió en Cambre. Todos sabemos que aquí por espacio de seis años no se cobró el Consumo ya que con lo recaudado en las dos ferias que men-

sualmente se celebran es lo suficiente para atender las necesidades más perentorias de aquel Ayuntamiento. Más al venir la República intentaron hacerlo los nuevosrevolucionarios de Casares y los Sindicatos se opusieron. Solo con una condición aceptaron: la de que ellos repartirían el Consumo, según se estaba haciendo en

Page 49: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

48

Oleiros. No accedieron los concejales y no se pagó el consumo. Como consecuencia se nombró una nueva Corporación pero no se paga todavía”. El Vigía de Olei-ros, (Solidaridad Obrera, 173, 01-09-1934). Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 81.

48 Emilio Novás, San Pedro de Nós, Xullo de 1934 (Solidaridad Obrera, 170, 11-08-1934). En Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páxs. 86 e 87.49 La Voz de Galicia, 31-05-1933. En Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 50.50 En Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 53.51 (Solidaridad Obrera, 146, 28-10-1933) En Carlos Pereira, 2002. Ibídem, nota 43, páx. 55.52 “El concejal Sr. Rivas hace presente a la Corporación que en el Salón de Sesiones se halla en este momento una nutrida comisión de las fuerzas vivas de la parro-

quia de Sigrás interesando que se reclame del Excmo. Sr. Gobernador Civil una autorización, para que sean trasladadas las escuelas públicas de dicha parroquiaal Convento de Sigrás, que hasta hace poco fue rectoral, evitándose con ello que el Municipio tenga que abonar una respetable cantidad por el alquiler de dichasescuelas y la subvención a los Maestros para casa-vivienda. Además esta Comisión denuncia a la Corporación las molestias de que hace objeto al vecindario elSr. Cura de Sigrás, por sus actos antirrepublicanos y el empleo que a todas horas hace de las campanas”. Arquivo Municipal do Concello de Cambre, Libro deActas, 1936.

53 Arquino do Reino de Galicia. Sección Goberno Civil, nº 4369.54 Arquivo Municipal de Cambre. Libro de Actas, 7 de xuño de 1936.55 Arquivo Municipal de Cambre. Libro de Actas, 9 de decembro de 1943.56 “Vista instancia dirigida a esta Alcaldía por D. pedro Calvete Seoane, vecino de Sigrás, devuelta por el señor Ingeniero de Obras, con oficio de fecha 11 del corrien-

te mes autorizándole para la construcción de un horno en el km. 12 Hm. 1º de la Carretera de Coruña a Santiago, mejor dicho, a Pontevedra, autorización que tam-bién interesa de esta alcaldía, para la construcción de un horno de 10 metros cuadrados, contiguo a la casa de su propiedad sita en el lugar de Injertos de dichaparroquia de Sigrás…”Arquivo Municipal de Cambre. Libro de Actas, 29 de setembro de 1937.

57 Arquivo Municipal de Cambre. Libro de Actas, 1942.58 Arquivo Municipal de Cambre. Libro de Actas, 1939, 1943 e 1944.

Page 50: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

A PAISAXE HUMANIZADA

EL PAISAJE HUMANIZADO

Page 51: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 52: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

51

A PAISAXE HUMANIZADA

EL PAISAJE HUMANIZADO

A paisaxe tradicional que se foi construíndo enCambre ao longo dos séculos está estreitamentevinculada coa actividade produtiva do home. Ossocalcos, os valados, as corredoiras, os carreiros,os cómaros, as silveiras, os paxarecos, as presase as pontes dos ríos…, son construcións humanasque alteraron a paisaxe natural.

O que permaceceu estábel e harmónico durantemilleiros de anos, vai sufrir unha brutal transforma-ción na segunda metade do século XX. A evolucióne cambio radical, que ten que ver co progreso eco-nómico e social, amosa un sentido positivo e outronegativo: por unha banda supón necesariamentetransformacións; pola outra, destrúe valores e paisa-xes que sería necesario conservar.

El paisaje tradicional que se ha ido construyendo enCambre a lo largo de los siglos está estrechamenterelacionado con la actividad productiva del hombre.Las terrazas, los terraplenes, los caminos hondos,los senderos, las gavias, las zarzas, las presas flu-viales y los puentes…, son construcciones humanasque alteraron el paisaje natural.

Lo que ha permanecido estable y armónico durantemiles de años, sufrirá una brutal transformación enla segunda mitad del siglo XX. La evolución y cam-bio radical, que tiene que ver con el progreso eco-nómico y social, muestra un sentido positivo y otronegativo: por un lado conlleva necesariamentetransformaciones; por la otra destruye valores y pai-sajes que es necesario conservar.

Page 53: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

52

Casa de Pastor Sánchez en Pravio.Postal coloreada. Arredor de 1900.

Doazón Luis Ramos Pan, Cela de Cambre

Escena tradicional en Altamira, Anceis. Pos-tal coloreada. Arredor de 1900.

Doazón Luis Ramos Pan. Cela de Cambre

Page 54: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

53

A quinta da familia Rei no Toural. Década de 1920.Doazón Elvira Barbeito, Cambre

Palleira na Fraga de Ríos, Lendoiro. Cecebre.Doazón Zulima Doval Bermúdez de Castro, A Coruña

Page 55: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

54

Vista do Souto de Sigrás con casas “pareadas”,incipente revolución construtiva. No ano 1964.

Doazón Fina González e Rosendo Vázquez Eibe

Unidade familiar e de produción tradicionalen Cela de Cambre.

Casa natal de Ceferino Mallo Casas.Doazón Luis Ramos Pan

Page 56: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

55

Esquerda:Casa da familia Criado Sors na estrada de Cambre aCela. Ano 1938.Doazón María Teresa e Amelia Naya Bañales, A Coruña

Dereita:Palleira en Pontido, Sigrás. Década de 1940.Doazón de Adela Gómez

Casa na Barcala, estrada Cambre-Temple.Doazón de Isabel Mosquera López

Page 57: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

56

Paisaxe de Lendoiro dende a Fraga de Ríos. Década de 1950.Doazón de Zulima Doval Bermúdez de Castro

Corredoira de Sigrás de Abaixo. 1960. Doazón Ricardo Liñares Raña

Vista do Toural e do Valado dende a Casa da Farmacia en Cambre.Doazón Antonio Fernández Rama

Xuventude de Cecebre dende a estrada Ponte do Porco-Muros.Doazón Manuel Gómez López

Page 58: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

57

A Calle de Pravio en San Bartolomeu. Anos 50-60.Doazón Antonio Fernández Becerra

Estrada Ponte do Porco-Muros ao seu paso pola Vila deCambre. Década de 1950.Doazón José Ramón Martínez Blanco

Page 59: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

58

Esquerda:A Carreira de Cambre. Década de 1950.

Doazón Paz Romero Mengotti

Dereita:Estrada Ponte do Porco-Muros en Cambre.

Década de 1940.Doazón Purificación Fuentes Ramos

Panorámica de Cecebre. Década de 1960.Doazón Antonio Moris

Page 60: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

59

Vista do cruzamento de Catro Camiños. Anos 60.Doazón Antonio Moris

Vista da Estorrentada en Cambre. Entre 1940 e 1950.Doazón de Dolores Abelaira

Panorámica de Pravio desde Cecebre. Década de 1960.Doazón Antonio Moris

Desembocadura do río Mero e A Barcala desde a Pena da Nosa Señora. Década de 1940.Doazón Alicia Romero Osende, Cambre

Page 61: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

60

Ponte do Burgo. Ao fondo igrexa de Santa María e casas do Temple. Postal cara a 1900.Doazón Luis Ramos Pan, Cela de Cambre

Page 62: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

61

Vista da estrada Ponte do Porco-Muros en San Bartolomeu, Pravio.20 de maio de 1938. Doazón Xosé Fernando Novás Varela, Pravio

Nena posando na estrada da Estación en Arrigada. Década de 1950.Doazón Ángel Crespo Veiga

Page 63: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

62

A estrada Ponte do Porco-Muros en Amil.Década de 1960.

Doazón Familia Crespo Ramos, Cambre

A rúa Cruceiro co Estanco e Casa Eiroa. Un día das festas.Anos 50-60.

Doazón Antonio Fernández Rama, Cambre

Page 64: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

63

A Ponte de Cela no século XIX.Fotografía estereoscópica. Autor: probabelmente J. Sellier. Fotografía propiedade do ArquivoFotográfico Municipal de Cambre

Page 65: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

64

Carmen Cubeiro e Manuel Cacheiro na súa casa de Meixigo. Década de 1950. Doazón Carlos Cubeiro

Page 66: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

COUSAS DA ECONOMÍA TRADICIONAL

COSAS DE LA ECONOMÍA TRADICIONAL

Page 67: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 68: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

67

COUSAS DA ECONOMÍA TRADICIONAL

COSAS DE LA ECONOMÍA TRADICIONAL

Na sociedade tradicional de Cambre, na econo-mía de subsistencia, as vacas tiñan nome, e onome implica agarimo. Dicíase que en Galicia,mentres as vacas tivesen nome, o desenvolvemen-to agropecuario sería imposíbel.

É un tipo de sociedade onde se depende das con-dicións metereolóxicas, posto que non hai fertili-zantes nin investigacións agrarias. Por iso, en épo-cas de grandes secas, fanse rogativas tentandoinfluír na vontade dos santos para conseguir anecesaria choiva ou, pola contra, a calor do sol.

As romarías, as procesións, as verbenas eran oúnico divertimento. Traballábase de sol a sol, ecultivábase ata o último curruncho, nun réxime deminifundio único no mundo: cultivábanse paxare-cos, cortiñas, prados, anacos miserábeis. Porunha cuarta de terreo podíase matar o veciño…,dicíase con retranca sobre o apego á terra.

En la sociedad tradicional de Cambre, en la econo-mía de subsistencia las vacas tenían nombre, y elnombre implica apego. Se decía que en Galicia,mientras las vacas tuvieran nombre, el desarrolloagropecuario sería imposible.

Es un tipo de sociedad donde se depende de lascondiciones meteorológicas, puesto que no hayabonos ni investigaciones agrarias. Por eso, en épo-cas de grandes sequías, se organizaban procesio-nes rogativas intentado influir en la voluntad de lossantos para conseguir la necesaria lluvia o, por elcontrario, el calor del sol.

Las romerías, las procesiones o las verbenas eranlas únicas diversiones. Se trabajaba de sol a sol, yse cultivaba hasta el último palmo de tierra, en unrégimen de minifundio único en el mundo: se culti-vaban trozos miserables. Por una cuarta de terrenose podía matar al vecino…, se decía con sornasobre el apego a la tierra.

Page 69: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

68

SEMENTANDO, SACHANDO, RECOLLEITANDO E MAIANDOSEMBRANDO, LABRANDO, RECOLECTANDO Y MAJANDO

Indo cara á leira con todos os apeIros: arado, grade e caínzo.Na estrada Ponte do Porco-Muros, á altura de “Retales Olimpia”.

Década de 1950. Doazón Luis Taibo Casás

Ramón Barba Cruzando a Ponte do Burgo, con bois, can e zorra.Ás súas costas, O Graxal e a Casa das Palmeiras. Década de 1950.

Doazón Carlos Barba

Rogativa de varias parroquias do concello á Pena da Nosa Señora, cada unha co seu santo, solici-tando choiva. Década de 1940. Doazón Rosy Torreiro, Cela de Cambre

Page 70: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

69

Luis Deschamps de volta da leira con herba seca. Década de 1940 ou 1950.Doazón Lino García Deschamps

Grupo arredor do carro e dos bois no rueiro do Drozo, na baixada cara a Freande.Subido na cabezalla do carro Manolo. Arrimado á vaca Suso Martínez VieiroO que ten o neno no ombreiro é José Doldán. Finais dos anos 50.Doazón Ricardo Mella Martínez, Sigrás

Carro con caínzas. Doazón Elvira Cañás Chas, Muíño da Costa, Vigo

Posando no arado de ferro. Década de 1950.Doazón Xosé Fernando Novás Varela. Pravio

Page 71: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

70

O Sr. Ares co seu fillo e o arado de ferro en Brexo.Década de 1940.

Doazón Manola Ares Villar. Peiraio, Bribes

Chegando co esterco á leira. Entre 1950 e 1960.Doazón Dorinda Rey. Pravio

Page 72: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

71

Preparando a leira para a semente. Década de 1960.Doazón Antonio Fernández Becerra, Pravio

Sachando as fabas na Fraga de Ríos. Lendoiro, Cecebre. Década de 1920.Doazón Zulima Doval Bermúdez de Castro, A Coruña

Page 73: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

72

Latino Brea cainzando a leira.Década de 1940 ou 1950.

Doazón de Latino Brea, Sigrás

Vendima na Fraga de Ríos. Lendoiro, Cecebre.Década de 1940 ou 1950.

Doazón Zulima Doval Bermúdez de Castro,A Coruña

Page 74: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

73

Plantación de lúpulo de Ramón Ferrerio en Pontido, Sigrás. Década de 1950.Doazón Adela Gómez, Sigrás

Esfollando no millo. Cela de Cambre. Doazón Rosy Torreiro

Posando nunha leira de millo en San Lourenzo. Anos 50-60.Doazón de Mucha Souto

Page 75: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

74

Arando co arado romano en Sigrás. Décadas de 1940 ou 1950.Doazón Adela Gómez

Page 76: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

75

Arando en Samosteiro, Cambre.Postal, arredor de 1900.Doazón Zulima Doval Bermúdez de Castro. A Coruña

O espantallo. Pravio, anos 50.Doazón Fernando Novás Varela

Page 77: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

76

Esquerda:Os monllos xa colocados logo da sega. Década de 1950.

Doazón de Adela Gómez, Sigrás

Dereita:Segando na leira. Década de 1950.

Doazón Dolores Muíño

Alfonso Patiño e familia chegando á casa cos monllos de trigo.Década de 1940-1950, Aián, Sigrás.

Doazón de Raúl Patiño

Page 78: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

77

O día da maia coa máquina. Década de 1940 ou 1950.Doazón Dolores Germade

Os monllos preparados para a maia. Década de 1960.Doazón de Javier Rey Casás

A maia na Rocha. Anceis.José María Barbeito, Carmen Lafuente, Enrique Barbeito, María Lafuente e Salvador.Doazón de Eduardo Jesús Louzán Varela, Altamira, Anceis

Page 79: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

78

En pleno proceso da maia. Ano 1969.Doazón Antonio Lamas Otero. Vigo

Unha das últimas “máquinas de maiar”.Vigo, 1969.

Doazón Antonio Lamas

Page 80: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

79

VACAS E PORCOS; GALIÑAS E GALIÑEIROS…VACAS Y CERDOS; GALLINAS Y GALLINEROS…

Galiñeiro na Casa da Pena. Década de 1930. Doazón Rosy Torreiro, Cela

Grupo familiar na eira coas galiñas. Doazón Augusto Bascoy Rama

Blanca Cortés Prego recollendo berzas na horta. 1956.Doazón Blanca Cortés Prego, Cambre

Page 81: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

80

Posando coa ovella na Fraga de Ríos. Lendoiro, Cecebre. Década de 1920.Doazón Zulima Doval Bermúdez de Castro

Dándolle de comer ás galiñas.Doazón Ana Suárez, Brexo

Page 82: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

81

Nenos coa ovella en Cambre. Doazón de Isabel Mosquera López

Neste lugar está hoxe a urbanización da Barcala. Anos 60-70.Doazón de Isabel González García

Ana Suárez observada atentamente pola ovella. Finais da década de 1950.Doazón Ana Suárez Pérez

Page 83: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

82

Posando coa ovella en Armental, Pravio.Doazón de Jaime Vázquez

Na eira recollendo as vacas. Aián, Sigrás. Década de 1950. Doazón de Jesús Calvete

Carmen Aldao e Manuel Morano na eira da casa de Sobrecarreira.Década de 1950.

Doazón de Maricarmen Morano Aldao

Page 84: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

83

Voltando á casa en Seoane. Ano 1959.Doazón deFrancisco González Iglesias. Anceis

Page 85: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

84

Apastando as vacas en Brexo-Lema.Ano 1969.

Doazón de Antonio Tizón

Page 86: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

85

Luís Blanco Paz cun porquiño. O Souto, Sigrás. Década de 1950.Doazón de José Blanco

Presumindo co gran semental porcino. Entre os anos 1950 e 1960.Doazón José Santoandré Couto

Page 87: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

86

Acariñando o porco. Anos 60. Doazón de Antonio Tizón, Brexo

Dolores Muíño de Andeiro examinándolle a orella á porca. Anos 60.Doazón de Dolores Muíño

Celia Mella Deschamps cos porcos na tenda da Cabana.8 de decembro de 1942.

Doazón de Maricarmen Fernández Mella e Luís Piñeiro

Page 88: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

87

Familia Posa de Armental posando na eira cos porquiños.Doazón de Dora Martínez

A matanza do porco. Cambre, 1961. Doazón de Dolores Germade

Queimando o porco en Cela.Doazón de Rosy Torreiro

Page 89: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

88

Lavando o porco. Cela de Cambre. Doazón de Rosy Torreiro

Page 90: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

89

FEIRAS, LAVADEIROS, COSTUREIRAS, XANTARES…FERIAS, LAVADEROS, COSTURERAS, COMIDAS…

Neno na Feira de Cambre cun carneiro. Finais de 1950. Doazón de Òscar Rodríguez Torreiro, Brexo

Levando o gando á Feira. Anos 50, Pravio.Doazón de Xosé Fernando Novás Varela

No mercado da Feira de Cambre. Década de 1940.Doazón de Dolores Abelaira

Page 91: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

90

Con ovos para vender na Feira de Cambre. Sigrás. Década de 1960.Doazón da Familia Arcay Andrade

Levando os carneiros para a Feira de Cambre. A Rocha, Sigrás. Década de 1950.Doazón de Adela Gómez

Page 92: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

91

A familia Losada, caseiros na Quinta dos Pan de Soraluce, Cambre.Década de 1910 ou 1920.Doazón Familia López Losada

A costureira Pura Ramos coas “modistillas”. Entre 1910 e 1920. Doazón de Trinidad Rodríguez Pernas

Page 93: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

92

Costureira en plena faena.Andeiro, anos 1950 ou 1960.

Doazón de Dolores Iglesias Brea

Page 94: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

93

José de Roque Pan sacando o pan xa cocido do forno.Sigrás, nos primeiros anos da década de 1980.Doazón da Familia Eiris Arcay

Grupo de nenos na fonte e lavadeiro de Cela. Anos 40.Doazón de Rosy Torreiro

Page 95: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

94

Lavadeiro privado na Fraga de Ríos. Lendorio, Cecebre. Década de 1920.Doazón de Zulima Doval Bermúdez de Castro

Lavandeiras no río do Gaiteiro, presa do Muíño da Pena, Sigrás. Anos 40-50.Doazón de Ricardo Mella Martínez

Page 96: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

95

Lavando na presa do Muíño da Pena no río do Gaiteiro. Sigrás. Anos 40. Doazón de Dolores Gil Vieiro

Coa sella e co balde de plástico. Pravio.Doazón de Dorinda Rey

Manuel Fuentes Ramos co seu pai e cos seus fillos na fonte vella de Cambre. Anos 40-50.Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Page 97: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

96

Toda a familia arredor da lareira. Anos 50-60 en San Lourenzo.Doazón de Mucha Souto

Preparando o xantar na lareira. Década de 1960.Doazón de Carmen Vázquez Rivas, Cecebre

A familia á calor do lume na lareira. Anos 50-60 en Cela de Cambre.Doazón de Rosy Torreiro

Familia e amigos posando arredor da costureira. Anos 50.Doazón de Blanca Cortés Prego

Page 98: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

97

Costureiras de Sigrás. Anos 40.Doazón de Lola Boga

Mozas de Anceis aprendendo a coser.Doazón de Francisco Meijide Fero

Page 99: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

98

Bordando na Estación do Tren. Década de 1930. Doazón Familia Crespo Ramos

Page 100: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

DOS OFICIOS. ENTRE O ARTESÁN E O TENDEIRO

DE LOS OFICIOS. ENTRE EL ARTESANO Y EL TENDERO

Page 101: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 102: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

101

DOS OFICIOS. ENTRE O ARTESÁN E O TENDEIRO

DE LOS OFICIOS. ENTRE EL ARTESANO Y EL TENDERO

Unha sociedade tradicional, dedicada ás tarefasdo campo, crea oficios directamente vinculados aesas actividades. Desde as tecedoras ata os afia-dores; desde os ferreiros aos ferradores; desde oscarpinteiros de carros aos ebanistas; dende oszapateiros aos cesteiros; costureiras, panadeiros,matachíns, canteiros, leiteiras, areeiros…, e tantosoutros.

En cada parroquia instaláronse “tendas mixtas”nas que se vendía de todo. Estaban entre a casade comidas e o almacén: auténticos supermerca-dos, casas de comidas, tascas, estancos, e inclusose vendía sal, viño por xunto ou vidro.

Non obstante, ante a evolución dos materiais e achegada da tecnoloxía moderna, os oficios taménforon evolucionando: de canteiro a albanel, deferrador a mecánico, de costureira a modista, etc.Novos tempos, novos costumes.

Una sociedad tradicional, dedicada a las tareas delcampo, crea oficios directamente relacionados conesas actividades. Desde las tejedoras hasta los afila-dores; desde los herreros hasta los herradores;desde los carpinteros de carros a los ebanistas;desde los zapateros a los cesteros; costureras, pana-deros, matarifes, canteros, lecheras, areneros…, ytantos otros.

En cada parroquia se instalaron “tiendas mixtas” enlas que se vendía casi de todo. Se situaban entre lacasa de comidas y el almacén: auténticos supermer-cados, casas de comidas, tascas, estancos, e inclu-so vendían sal, vino al por mayor o vidrio.

No obstante, ante la evolución de los materiales y lallegada de la tecnología moderna, los oficios tam-bién fueron evolucionando: de cantero a albañil, deherrador a mecánico, de costurera a modista, etc.Nuevos tiempos, nuevas costumbres.

Page 103: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

102

Tres mozos cunha cántara das leiteiras. Década de 1930.Doazón de Ester Vázquez Andrade, Sigrás

Begoña e Julia, leiteiras de Anceis traballando na Coruña. Ano 1959.Doazón de Julia Carro, Sigrás

Page 104: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

103

Carpinteiros de Pravio. Entre os anos 1940 e 1950.Doazón de Xosé Fernando Novás Varela

Peirao natural na desembocadura do rego de San Pedro na ría do Burgo, á beira daCasa das Palmeiras. Foto Avrillón, arredor do ano 1900.Doazón de Carlos Díaz

Page 105: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

104

Areeiros do Temple na Ría. Postal, arredor de 1900. Doazón de Luis Ramos Pan

Areeiros do Temple. Anos 1940 ou 1950.Doazón de Rafael Sánchez López

Na barbería de Altamira. Anos 50-60.Doazón de Andrés Merelas

Page 106: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

105

Salón de peiteados de señoras. Anos 60-70. Doazón de Ana Suárez, Brexo

Page 107: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

106

Luís Morandeira, zapateiro de Altamira. Anos 50-60.Doazón de Luís Morandeira

A carnicería de Antonio Fernández. Anos 60-70.Doazón de Antonio Fernández, Cambre

Page 108: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

107

Piñeiros de Altamira entrando na Coruña pola acabada de inaugurar Avenida de AlfonsoMolina. Anos 60. Foto Blanco.

Praza da leña na Coruña, onde se vendían as piñas dos piñeiros de Altamira.Postal, arredor de 1900

A taberna (“tenda mixta”) de Alfredo no Canal. Anos 50.Doazón de Alfredo Rodríguez

As partidas de cartas no Bar Centro de Pravio. Década de 1980.Doazón de Antonio Fernández Becerra

Page 109: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

108

Celia Mella Deschamps eManuel Fernández detrás dabarra da taberna Casa Celia.

Década de 1960.Doazón de

Maricarmen Fernández Mellae Luís Piñeiro

Page 110: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

109

Xogando a partida durante as festas de Anceis en CasaCelia. Década de 1960.Doazón de Maricarmen Fernández Mella e Luís Piñeiro

A “tenda mixta” e bar Casa Pena en Bribes. José Pena e a súa dona. Década de 1950. Doazón José Pena

Page 111: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

110

“Tenda mixta” Casa Germán na Xira, Sigrás. Anos 60-70. Doazón de Monserrat Grela

Page 112: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

111

O patio da tasca Germade na rúa Púmar Méndez de Cambre. Ano 1957.Doazón de Dolores Germade

A familia Germade na tasca. Ano 1957.Doazón de Dolores Germade, Cambre

Mozos de Cela de Cambre na Ponte. Década de 1950.Doazón de Rosy Torreiro

Na tasca de Andeiro. Década de 1970.Doazón Iglesias Brea, Andeiro

Page 113: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

112

Galegos no taller mecánico. Anos 60.Doazón de Julia Carro, Sigrás

Mecánicos da Barcala, Cambre.Doazón de Isabel González García

Page 114: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

113

Mozas de Cambre na Canteira de Arrigada. Década de 1950.Doazón de Isidora Cubeiro Míguez

Xa traballaba de albanel. 1920.Doazón de Isabel González García

Page 115: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

114

Construíndo o pozo en Altamira. Década de 1960.Doazón de Luís Morandeira

Edificación da quinta racionalista de Valado. Década de 1920.Doazón de Elvira Barbeito, Cambre

A construción da casa era cousa de todos. Brexo, década de 1960.Doazón de Óscar Rodríguez Torreiro

Page 116: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

115

Recebando. Década de 1960.Doazón de Dolores Iglesias Brea, Andeiro

Antonio Rivas e José Blanco. Sigrás, 1950-1960.Doazón de José Blanco

Page 117: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

116

Construíndo a casa. Bribes. Década de 1960.Doazón da Familia Bascoy

Reconvertendo a casa tradicional. Entre 1950 e 1960.Doazón de Javier Vázquez, Armental, Pravio

Un descanso na obra en Brexo. Década de 1960.Doazón de Óscar Rodríguez Torreiro

Albaneis. Década de 1950.Doazón de Elvira Muíño Rivas

Page 118: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

117

Veciños de Sigrás despedindo un emigrante. Década de 1950.Doazón de Antonio Vázquez

Despedida de emigrantes de Anceis. Ano 1956.Doazón de Julia Carro

Page 119: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

118

Diante da Casa da Farmacia do Dr. González Fariña. Cambre 1956.Doazón de Antonio Fernández Rama

Sacristáns de Anceis. Doazón de Francisco González Iglesias

Antonio Fernández Rama na Casa da Farmacia. Doazón de Antonio Fernández Rama

Page 120: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

UNHA INCIPIENTE ECONOMÍA INDUSTRIAL

UNA INCIPIENTE ECONOMÍA INDUSTRIAL

Page 121: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 122: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

121

UNHA INCIPIENTE ECONOMÍA INDUSTRIAL

UNA INCIPIENTE ECONOMÍA INDUSTRIAL

A industria moderna en Cambre (de signo capita-lista) pasa por diversas etapas cun éxito desigual.De todas as industrias e fábricas que existiron eexisten no concello, debemos destacar por enribade todo as dedicadas ao sector da madeira,desde a corta das ábrores ata as súas diversastransformacións.

Outro sector de importancia capital é o dos muí-ños. En efecto, as “fábricas de fariña” foron taménos lugares idóneos para a instalación das primei-ras mini-centrais hidroeléctricas.

As estradas de Cambre ata os anos 70 do séculoXX eran pésimas: estradas cunha capa de gravano mellor dos casos, que as facía impracticábeis.Tan só a estrada N-550 e a N-VI ofrecían unhasboas condicións para os vehículos. Cara aos anos60 e 70 do século XX, un sector rexorde con forzae, a pesar de diversos avances e retrocesos, pron-to se converterá no verdadeiro motor da pequenae grande economía local: a construción.

La industria moderna en Cambre (de signo capita-lista) pasa por diversas etapas con un éxito des-igual. De todas las industrias y fábricas que existie-ron en el ayuntamiento, debemos destacar por enci-ma de todo las dedicadas al sector de la madera,desde la tala de los árboles hasta sus diversas trans-formaciones.

Otro sector de importancia capital es el de los moli-nos. En efecto, las “fábricas de harina” fueron tam-bién los lugares idóneos para la instalación de lasprimeras mini-centrales hidroeléctricas.

La carreteras de Cambre hasta los años 70 del sigloXX eran pésimas: carreteras con una capa de zaho-rra en el mejor de los casos, que las hacía imprac-ticables. Tan solo la carretera N-550 y la N-VI ofre-cían buenas condiciones para los vehículos. Hacialos años 60 y 70 del siglo XX, un sector resurge confuerza y, a pesar de diversos avances y retrocesos,pronto se convertirá en el verdadero motor de lapequeña y la gran economía local: la construcción.

Page 123: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

122

CARA Á INDUSTRIALIZACIÓNHACIA LA INDUSTRIALIZACIÓN

Fraguerios de Pravio: preparando o castiñeiro para acorta. Década de 1950.

Doazón da Familia Diéguez, Pravio

Despois da corta, hai que aserrar os toros co tronzón.Década de 1950.

Doazón da Familia Diéguez, Pravio

Page 124: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

123

Serradoiro e ponte dos Galiñeiros á beira do río Mero. Década de 1920.Fotografía propiedade da Fundación Wenceslao FernándezFlórez, Cecebre

Maderas Cubeiro (Grupo Molduras).Estrada da Estación, Cambre 1945.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Page 125: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

124

Os fundadores do serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras). Antonia, José Manuel,Basilio, Manolo e Isidora Cubeiro Míguez. En Cambre, primeiros anos 40.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Os fundadores do serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras) coa súa nai Antonia. En Cambre, nos primeiros anos 40.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Traballadores no serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras). Ano 1947.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

No serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras). Ano 1946.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Page 126: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

125

Traballando no serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras). Ano 1946.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Isidora Cubeiro entre grandes toradas de madeira (Grupo Molduras).Anos 60. Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Entre madeiras e cables. Serradoiro Maderas Cubeiro (Grupo Molduras).Ano 1946. Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Page 127: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

126

César Cubeiro Veigaenriba dun poderoso toro

e camión ás costas (Grupo Molduras).Década de 1950.

Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Page 128: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

127

César Cubeiro Veiga en primeiro plano (Grupo Molduras).Detrás estrada da Estación e serradoiro. Ano 1951.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Antonia, Maruja e outra moza (Grupo Molduras).Ás costas, serradoiro dos Cubeiro. Ano 1949.Foto propiedade de Molduras del Noroeste

Page 129: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

128

Maderas Cubeiro. Zona de Cela de Cambre. Cambre, 1964.

Fotografía propiedade de Molduras del Noroeste, S.L.A Barcala

Molduras del Noroeste S.L. Zona da Barcala,Cambre, 1972.

Fotografía propiedade de Molduras del Noroeste, S.L. A Barcala

Page 130: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

129

Molduras del Noroeste S.L. (Grupo Molduras). Zona da Barcala, Cambre 2000.Fotografía propiedade de Molduras del Noroeste, S.L. A Barcala

Page 131: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

130

O serradoiro e o antigo muíño da Telva. Diante, a familia Roel, últimos propietarios. 16 de setembro de 1963.Doazón Elisa Roel Lantes

Presa e muíño de Peiraio. Arredor de 1900.Doazón de Enrique Marzoa, Cecebre

Os Muíños de Cambre. No ano 1918 foron mercados por NayaMallo a Antonio Molezún. Primeiros anos de 1920.

Doazón de María Teresa e Amelia Naya Bañales, A Coruña

Page 132: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

131

A presa e embarcadoiro dos Muíños de Cambre, pertecentes, arredor do ano 1900, a Antonio Molezún. Ano 1900, aproximadamente.Doazón de Zulima Doval Bermúdez de Castro, A Coruña

Postal coloreada do Muíño de Peiraio e da Casa do Francés. Á esquerda a ponte de Peiraio. Ano 1900, aproximadamente.Doazón de Luís Ramos Pan, Cela de Cambre

Page 133: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

132

Zona de baño na presa do muíño, coa silueta que xa ten hoxe en día. Década de 1960.Doazón de Marité Prieto Miramontes, Cecebre

Exterior e interior do Muíño da Pena, Sigrás. Ano 1938.Doazón de Lolita Gil Vieiro e José Sánchez Senín

Page 134: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

133

Aceas, ponte e presa da Barcala. Décadas de 1940 ou 1950.Doazón de Paz Romero Mengotti, Cambre

Proceso da fabricación da tella. Telleira de Prego, ano 1952.Doazón de Víctor M. Prego

Cargamento de chourizos da fábrica de embutidos de Cambre para o Frente de Guerra.Ano 1939. Doazón de Ramón García, Cambre

Obreiros na telleira de Prego, Cambre, 1957. Doazón de Víctor Manuel Prego

Page 135: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

134

Facendo chourizos na fábrica de embutidos de Manuel Tejera. Anos 50.Doazón de Lourdes Tejera

Page 136: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

135

ENTRE A CORREDOIRA E O ASFALTO. OS TRANSPORTESENTRE EL CAMINO Y EL ASFALTO. LOS TRANSPORTES

A Ponte do Muíños sobre o río Mero. Década de 1920. Foto Blanco. Doazón de María Teresa e Melucha Naya Bañales

Page 137: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

136

Mozas posando co burro en Pravio. Ano 1962. Doazón de Dora Martínez

Na corredoira da Cabana en Pontido. Latino e a súa dona. Década de 1950.Doazón de Latino Brea

No burro en Santa María de Vigo. Anos 60. Doazón de Antonio Lamas Otero

Page 138: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

137

Diante do Muíño de Peiraio no burro. Ano 1956.Doazón de Manola Ares

Montando á besta en Brexo.Doazón de Ana Suárez

Page 139: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

138

Coas bicicletas en Cecebre. Ano 1965. Doazón de Manuel Gómez López

Montando a cabalo.Doazón de Jaime Martínez Vieites. Armental, Pravio

Entre o asno e a bicicleta.Doazón de José Pena, Bribes

Page 140: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

139

Moto con sidecar serpeando pola estrada Ponte do Porco-Muros en Cecebre. Década de 1920.Doazón de Zulima Doval Bermúdez de Castro, A Coruña

Coa nova motocicleta. Década de 1950.Doazón de Raúl Patiño. Aián, Sigrás

Germán Grela coa filla na Xira. Sigrás, década de 1950.Doazón de Monserrat Grela

Page 141: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

140

En motocicleta polas corredoiras de Cambre. Década de 1950.Doazón de Isidora Cubeiro

Latino Brea e amigos coa nova Vespa. Década de 1960.Doazón de Latino Brea, Sigrás

Antonio Fernández e a súa dona fronte á Igrexa de Cambre. Década de 1950.Doazón de Antonio Fernández, Cambre

Na quinta da familia Rey. Cambre, década de 1920.Doazón de Elvira Barbeito, Cambre

Page 142: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

141

Dona e fillos do médico Enrique Piñeiro. Décadas de 1940 ou 1950.Doazón Enrique Piñeiro (familia). Cambre

Page 143: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

142

Entre a tracción do sangue e a mecánica: o SEAT 600.Doazón de Enrique Marzoa, Cecebre

O automóbil de luxo. O SEAT 1500. Década de 1960.Doazón de Dolores Germade, Cambre

Page 144: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

143

Tamén o C-8 vale para unha foto. Década de 1960. Doazón de Isabel Mosquera López

Page 145: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

144

A “cucaracha”, Autos Sigrás. Década de 1940. Doazón de María Jesús González Roel, Sigrás

Page 146: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

145

Manuel Barbeito e Latino Brea, cobrador e condutor da “Cucaracha”. Década de 1950 ou 1960.Doazón de Latino Brea

Novos deseños: a “cucaracha” nos anos 70. Doazón de Latino Brea

Page 147: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

146

Posando diante da Casa Germán na Xira.Décadas de 1940-1950.

Doazón de Monserrat Grela. Sigrás

A Estación de Cambre nos anos 20.Doazón de Alicia Mengotti, Cambre

Page 148: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

147

Ferroviarios. O segundo pola dereita é Crespo, da Estación de Cambre. Década de 1920.Doazón Familia Crespo Ramos de Cambre

Despedida na Estación de Cambre. Décadas dos anos 40-50.Doazón de Isidora Cubeiro

Posando coa Cantina da Estación de Cambre ás costas. Década de 1950.Doazón da Familia Crespo Ramos

Page 149: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

148

Na plataforma de viaxeiros da Estación de Cambre. Ano 1963. Doazón de Ángel Crespo, Cambre

Page 150: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

149

Olimpia, Pataratas e Germán Grela enriba dun “chasis” de camión cruzando a Ponte Vella de Cambre. Década de 1950.Doazón de Monserrat Grela, Sigrás

Page 151: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

150

O camión dos Vila de Cambre.Décadas de 1950 ou 1960.

Doazón de Dolores Germade

A casa nova e diante a nova moto. Anos 60.Doazón de Pilar Varela

Page 152: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

COUSAS DA VIDA E DA MORTE

COSAS DE LA VIDA Y DE LA MUERTE

Page 153: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 154: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

153

COUSAS DA VIDA E DA MORTE

COSAS DE LA VIDA Y DE LA MUERTE

A fotografía antiga amosa historias que, a pesarda distancia, semellan de noso. O branco e negrodesas evocadoras imaxes desprenden maticesdunha experiencia que xa é colectiva, que formaparte do acervo cultural e da memoria de moitasxeracións.

A infancia: os nenos bañándose en tinas, os xogosen coches de madeira e cabaliños de cartón…Nenos con gaita, nenos que nacen para o duro tra-ballo, que coñecen as rúas, os bosques, as árbores;nenos que asisten á mesma escola, que teñen omesmo mestre da fame durante décadas.

As verbenas, os gaiteiros, as romarías, os xanta-res colectivos: todos os protagonistas unidos porun fío invisíbel que coexiona calquera sociedade.Son as etapas da vida, da nosa biografía, quereflicten o paso do tempo, desde os impertérritosgrupos familiares de principios do século XX, ataa morte que, non por coñecida e esperada, deixade ser menos cruel.

La fotografía antigua muestra historias que, a pesarde la distancia, parecen nuestras. El blanco y negrode estas evocadoras imágenes desprenden maticesde una experiencia que ya es colectiva, que formaparte del acervo cultural y de la memoria de muchasgeneraciones.

La infancia: los niños bañándose en tinas, los juegosen coches de madera y caballitos de cartón… Niñoscon gaita, niños que nacen para el duro trabajo,que conocen las calles, los bosques, los árboles;niños que van a la misma escuela, que tienen elmismo maestro del hambre durante décadas.

Las verbenas, los gaiteros, las romerías, las comidascolectivas: todos los protagonistas unidos por unhilo invisible que cohesiona cualquier sociedad. Sonlas etapas de la vida, de nuestra biografía, quereflejan el paso del tiempo, desde los impertérritosgrupos familiares de principios del siglo XX, hasta lamuerte que, no por conocida y esperada, deja deser menos cruel.

Page 155: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

154

INFANCIA E XUVENTUDEINFANCIA Y JUVENTUD

Antonio Vázquez Andrade na casa dos Pombo en Cambre. Década de 1930. Doazón de Antonio Vázquez Andrade, Sigrás

Page 156: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

155

Neno pequeno na palangana. Década de 1950.Doazón de Dolores Germade, Cambre

Neno pequeno dentro do balde. Anos 60. Doazón de Paz Romero Mengotti

Neno pequeno dentro dunha tina.Doazón de Manuel Gómez López, Cecebre.

Page 157: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

156

Manuel Domínguez nun coche de madeira. Década de 1940.Doazón de María Jesús González Roel

Nun cabaliño de cartón en Armental, Pravio.Doazón de Javier Vázquez

Page 158: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

157

Primeiras comuñóns a finais da década de 1950; Anxo, Marga e RitaDoazón familia Boga Moscoso, Sigrás

Neniño no carricoche.Doazón de Dora Martínez, Pravio

Page 159: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

158

Nena coa carteira da escola. Brexo-Lema.Doazón de Ana Suárez Pérez

Posando diante do mapa na escola de Cambre. Doazón de José Ramón Martínez Blanco

Page 160: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

159

Neno coa gaita. Detrás: obras de pavimentado da rúa Púmar Méndez, Cambre.Década de 1940.Doazón de Dolores Germade

Primeiras comuñóns de nenas en Pravio. Doazón de Antonio Fernández Becerra

Escola de nenas e nenos na Casa das Palmeiras do Temple.Doazón de Isabel González García

Page 161: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

160

As nenas da escola de Cambre. Anos 40.Doazón de Toñita Porto

Nenos e nenas da escola de Cela. Anos 30.Doazón de Rosy Torreiro

Page 162: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

161

Os nenos da escola de Bribes.Doazón de Javier García Gómez

Nenos e nenas de Pravio coa mestra doña Lina.Doazón de Jaime Martínez Vieites

Nenos e nenas da escola de Meixigo na Ponte Noceiro.Doazón de María Pan

Escola da Xuventude de Cecebre. Década de 1940.Doazón de Manuel Gómez López

Page 163: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

162

Escola de nenas de Sigrás.Doazón de Latino Brea

Nenas da escola de Cambre.Doazón de Guadalupe Vázquez

Page 164: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

163

Primeira comuñón dunha nena de Sigrás nas décadas de 1920 ou 1930.Doazón de Lola Rumbo

Tres nenos de Sigrás. Década de 1950.Doazón de Mercedes Ramos

Page 165: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

164

Mozos de Altamira na N-VI, anos 60.Doazón Luis Morandeira López

Primeiras comuñóns en Andeiro, anos 40-50.Doazón de Dolores Muíño

Mozos con nenos de Brexo. Ano 1953.Doazón de Ana Suárez Pérez

Page 166: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

165

Escola de Cambre na década de 1920. O mestre Francisco Lugrís. Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Page 167: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

166

O TEMPO DE LECEREL TIEMPO LIBRE

Orquestra dos Barral de Cecebre. Doazón de Rafael López Sánchez

O gaiteiro Juán de Cecebre. Finais da década de 1950.Doazón de Antonio Moris

Bailando cos gaiteiros en Meixigo. Década de 1950.Doazón de Carmen Cubeiro

Músicos e vicarios das festas de Cambre. Décadas de 1910 ou 1920.Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Page 168: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

167

Os vicarios das festas de Pravio co señor do tiro depichón. Anos 1960 ou 1970.Doazón de Antonio Fernández Becerra

As mozas da Sección Feminina de Cambre bailando no Adro. Década de 1940.Doazón de Pura Fuentes Ramos

Page 169: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

168

Festa con gaiterios no local da Xuventude de Cecebre. Década de 1960.Doazón de Manuel Gómez López

Baile á saída da misa en Brexo. Década de 1950.Doazón de Ana Suárez Pérez

Comida da festa na Xuventude de Cecebre. Década de 1960.Doazón de Antonio Moris

Page 170: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

169

Procesión en Brexo-Lema. Década de 1950. Doazón de Óscar Rodríguez Torreiro

Procesión en Cambre no ano 1920.Doazón da Familia Crespo Ramos

Procesión en Cambre nos primeiros anos da década de 1940.Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Page 171: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

170

Isidora Cubeiro con abano no Antroido. Ano 1954. Doazón de Isidora Cubeiro Míguez

Page 172: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

171

Os nenos da Xuventude de Cecebre celebrando o Antroido. Década de 1940.Doazón de María Carro

Julio O Posa, disfrazado. Década de 1940 ou 1950.Doazón de Jaime Martínez Vieites

Celebrando o Antroido en San Roque. Vigo.Doazón de Dolores Germade

Page 173: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

172

Festa merenda de primeiras comuñóns na casa do cura de Brexo. Década de 1950.Doazón de Ana Suárez Pérez

O xantar da festa en Cela.Doazón de David Méndez

Page 174: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

173

Xantar.Doazón de Guadalupe Vázquez

Manuel Fuentes Ramos con María Otero e os amigos Encarnación e Antonio Gómez Brandariz na romaría de San Bieito. Década de 1950.Doazón de Manuel Fuentes Ramos, Cambre

Grupo de mozas e mozos de Cambre na romaría de San Bieito. Década de 1950.Doazón de Blanca Cortés Prego

Trouleando na romaría de San Bieito. Década de 1950.Doazón de María Virtudes Cortés Mosquera

Page 175: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

174

Festa no campo de fútbol do Sigrás. Década de 1970. Doazón de Antonio Andrade, Sigrás

A soidade do porteiro. Ano 1962. Brexo.Doazón de Óscar Rodríguez Torreiro

Grupo familiar en Vigo. Década de 1950. Doazón de Antonia Lamas Otero

As misións en Peiraio. Década de 1950.Doazón de Javier García Gómez

Page 176: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

175

Grupo de veciños de Altamira de romaría. Ano 1958. Doazón de Eduardo Jesús Louzán Varela

Page 177: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

176

OS PROTAGONISTAS: RETRATOS, GRUPOS; O FINALLOS PROTAGONISTAS: RETRATOS, GRUPOS; EL FINAL

Familia Boga de Sigrás. Arredor de 1900 ou 1910. Doazón de Celia Boga Casás

Page 178: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

177

A familia Ferreiro de Sigrás. Décadas de 1920-1930.Doazón de Ramón Ferreiro Galán

O bebé coa nai e aboa. Década de 1910. Doazón de Ramón Ferreiro Galán

Grupo familiar de Cela.Doazón de F. Dovao

Page 179: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

178

Juán Pernas Mallo e María Mallo Raposo. Década de 1910.Doazón de Purificación Fuentes Ramos

Alicia Mengotti Ousende.Doazón Paz Romero Mengotti

Page 180: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

179

Ramón Abella Taboada e o seu sobriño Pepe. Ano 1915.Doazón de Alfredo Rodríguez, Cecebre

A burguesía coruñesa na Casa do coengo Luis López Blanco en San Lourenzo. Ano 1910.Doazón de María Luz Pérez Varela

Page 181: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

180

Familia Fuentes Ramos, o bebé é Manuel Fuentes. Ano 1920.Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Mozos de Cambre na década de 1910. Sentado, César Porto.Doazón de Manuel Fuentes Ramos

Familia Molina. De esquerda a dereita, Alejandro, Ángeles, Raimundo (pai), Evarista (nai) eAlfonso Molina “Brandau”. Década de 1920.Arquivo Fotográfico Municipal de Cambre

Familia do Canal, Cecebre. Foto Blanco, 1915.Doazón de Enrique Marzoa Mallo

Page 182: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

181

Voda en Santa María de Vigo coa eira estrada. Década de 1950.Doazón de Antonia Lamas Otero

Voda en Brexo. Ano 1967. Foto Gestal.Doazón de Ana Suárez Pérez

Page 183: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

182

Grupo familiar de San Lourenzo. Doazón de Manuel García

Mozas de San Lourenzo de Meixigo. Foto Gestal, 1955.Doazón de Francisco Souto

Na quinta dos Arizmendi Pan na Carreira de Sigrás. De pé Carmen Moscoso. O neno é Ánxel Boga Moscoso. Sigrá, 1954.

Doazón da Familia Boga Moscoso

Page 184: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

183

Mozas de Sigrás no cruzamento da Pena. Foto Gestal, 29 de xuño de 1967.Doazón Familia Pallares

Posando en Armental. Doazón de Carmen Montero

Mozos de Brexo-Lema. Década de 1950. Doazón de Óscar Rodríguez Torreiro

Page 185: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

184

Grupo familiar en San Lourenzo.Doazón de Mucha Souto

A familia Martínez no Toural, Cambre.28 de maio de 1967.

Doazón de José Ramón Martínez Blanco

Page 186: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

185

Grupo de nenos nunha casa de Pontido. Década de 1940. Doazón de Adela Gómez, Sigrás

Page 187: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

186

Bartolo de Pravio. Ano 1970.Doazón de Antonio Fernández Becerra

Chegou o teléfono. Década de 1960 ou 1970.Doazón de Magdalena Lesta, Andeiro

Page 188: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

187

O Sr. Pedro Pérez e o freixo de Lema, os máis vellos da parroquia.Foto Blanco.Doazón de Ana Suárez Pérez

Mozos de Andeiro diante do Cine de Cambre. Doazón de Dolores Muíño Brea

Inauguración do campo de fútbol do Souto en Sigrás. Década de 1940.Doazón de Fina González e Rosendo Vázquez

Page 189: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

188

Enterro en Peiraio. Década de 1960 ou 1970. Doazón de Enrique Marzoa Mallo

Page 190: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

189

Meniño morto. Doazón da Familia Crespo Ramos

Page 191: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 192: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte

191

Lucas Álvarez, Manuel. El archivo del monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Santiago de Compostela, Tomo I. Ediciósdo Castro. Sada, A Coruña, 1999.

García Quintela, Marco V. La organización socio-política del Noroeste de la Península Ibérica. Un estudio de antropología histó-rica comparada. Rev. TAPA. Santiago de Compostela, 2002.

González García, Francisco Javier. Os Ártabros. Estudio xeográfico e etnohistórico. Deputación de Ourense, 2003.

Pena Graña, Andrés. Narón, un concello con historia de seu. Concello de Narón, decembro de 1992.

García Fernández-Albalat, Blanca. Las rutas sagradas de Galicia. Paxs. 39-43. Deputación da Coruña, 1999.

Cornide, José. Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y Raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal.Hecha en el año 1764. Ediciós do Castro/Historia, Sada, A Coruña, 1991.

Velo Pensado, Ismael. La vida municipal de la Coruña en el siglo XVI. Deputación da Coruña, 1993.

Velo Pensado, Ismael. A vida no Pasaxe nos séculos XVI ó XVIII. A Sociedade. Ed. Trifolium. Iñás-Oleiros, 2005.

Tettamancy y Gastón. Apuntes para la Historia comercial de La Coruña. Edición Facsimilar. Concello da Coruña, 1994.

Zar Pascual. Libros de gradas de los monjes de San Martiño Pinario, Boletín de estudios Mindonienses, nº 11.

Vedía y Gossens, Enrique de. Historia y descripción de la ciudad de La Coruña. Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses, 1975.

Rodríguez Maneiro, Manuel. Manufacturas en el Reino de Galicia durante el siglo XVIII. Deputación da Coruña, 2003.

Meijide Pardo, Antonio. Negociantes franceses en La Coruña: Miguel de Lagoanère. Inst. José Cornide de Estudos Coruñeses, ACoruña, 1976.

Meijide Pardo, A. Aportación a la historia de la industria coruñesa. Rev. do Instituto José Cornide de Estudos coruñeses. A Coru-ña, 1965.

Labrada, Lucas. Descripción económica del Reyno de Galicia, 1804.

Carré Aldao, Eugenio. Geografía General del Reino de Galicia, Vol. I, 1920

Pereira Martínez, Carlos. Asociacionismo e Movemento Obreiro en Oleiros (1900-1936). Editorial Trifolium. El Taller de Juan.Iñás-Oleiros, 2002.

González López, Emilio. Bajo las luces de la Ilustración. Ediciós do Castro. Sada, A Coruña 1977.

ARQUIVOS

Arquivo do Reino de Galicia. A coruña

Arquivo do Real Consulado do Mar. A Coruña.

Arquivo Municipal da Coruña.

Arquivo Municipal de Cambre.

BIBL IOGRAFÍA

Page 193: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte
Page 194: os traballos e os dias.pdf · A escolma fotográfica que estamos a amosar no presente traballo pretende, por unha banda, estimular o recordo e, pola outra, dar a coñecer unha parte