1 1

МОНГОЛ УЛСЫН НОГООН ЗЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГАА - 2016

Захиалагч: Монголын Банкны Холбоо

Гүйцэтгэгч: ЭМ ЭМ СИ ЖИ ХХК

2

МОНГОЛ УЛСЫН НОГООН ЗЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГАА

Энэхүү судалгааг Монголын банкны холбоо, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл төслийн захиалгаар судалгаа зөвлөх үйлчилгээний Эм Эм Си Жи ХХК хийж гүйцэтгэлээ.

Ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын тулд ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн чиглэлээр Монгол Улсад болон бусад улс орон, бүс нутаг, олон улсын түвшинд хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд, тэдгээрийн хамрах хүрээ, шаардлага, Монгол Улсын үндэсний хууль тогтоомж, бодлого хөтөлбөрийн баримт бичигт дүн шинжилгээ хийж, судалгааны арга зүйг боловсруулсан. Боловсруулсан арга зүйн дагуу томоохон төсөл хөтөлбөрүүд болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын төслийн дүнгээр нийт ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн хэмжээг тодорхойлох оролдлогыг хийлээ.

Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээний судалгааны мэдээлэл цуглуулалтыг олон улсын судалгааны ёс зүйн стандарт болох ESOMAR-ын код болон Маркетинг, олон нийтийн санаа бодол, нийгмийн судалгааны үйлчилгээний (ISO 20252:2012) стандартын дагуу Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүдийг төлөөлүүлэн нийслэл Улаанбаатар хот болон 21 аймгийг хамран 2016 оны 9-10 дугаар сард хийж гүйцэтгэсэн болно.

Энд дурдагдаж Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээний судалгааны үр дүн нь аж ахуйн нэгжийн удирдлагуудын ойлголт, мэдлэг, хандлага, санал бодол дээр шууд үндэслэгдсэн гэдгийг анхаарна уу.

3

ГАРЧИГ

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ ........................................................................................................... 6

ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ.................................................................................................................. 10

ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ТАЙЛБАР ............................................................................................. 11

ӨМНӨХ ҮГ ........................................................................................................................................ 12

БҮЛЭГ 1: МОНГОЛ УЛСЫН НОГООН ЗЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГААНЫ ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА .................................................................................................................. 14

БҮЛЭГ 2: БАРИМТ БИЧГИЙН СУДАЛГАА ............................................................................ 19

2.1. МОНГОЛ УЛСАД ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БУЙ БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НОГООН ХӨГЖЛИЙН ТӨСӨЛ, ХӨТӨЛБӨР ..................................................................................................................... 19

2.1.1. Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төсөл: ............................................................................................................................. 19

2.1.2. Монголын Тогтвортой эрчим хүчний санхүүжилтийн үйлчилгээ ......................... 21

2.1.3. Ногоон зээлийн баталгааны сан ................................................................................. 23

2.1.4. “Органик Монгол” хөтөлбөр – “Органик Монгол” бичил зээлийн ногоон хөтөлбөр: ..................................................................................................................................... 24

2.2. УЛСЫН ТӨСӨВ БОЛОН ОЛОН УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН САНХҮҮЖИЛТЭЭР БОЛОН ТӨР ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН ТҮНШЛЭЛЭЭР ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ТОМООХОН НОГООН ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ХЭМЖЭЭ ........................ 26

2.2.1. Олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл, хөтөлбөрүүд ................................................................................................ 26

2.2.1.1. Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрүүд: ................................... 27

2.2.1.2 Азийн хөгжлийн банкнаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд: ........................... 28

2.2.1.3. Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж буй ногоон бизнесийн төсөл хөтөлбөрүүд: .................................................................................................. 29

2.2.1.4. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд: .................................................................................................................... 31

2.2.1.5. Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд ........ 32

2.2.1.6. Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (ГОУХАН)-ээс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд ......................................................................................... 33

2.2.1.7. Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (JICA)-аас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд ......................................................................................... 35

2.2.1.8. Олон улсын хамтын ажиллагаа, хөгжлийн бусад байгууллагаас Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд ................................................................. 36

2.3. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт болон Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүд ................................................................................................... 37

2.3.1. Монгол Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт: ......................................................... 38

4

2.3.2. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт: 38

2.4. Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ....................... 39

2.5. Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд .................................................................................................................................... 46

2.6. Төлөвлөгдөж буй томоохон төслүүд ................................................................................. 49

2.7. Бүлгийн дүгнэлт .................................................................................................................. 52

БҮЛЭГ 3: СУДАЛГААНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ .............................................................. 55

3.1. Асуулгын бүтэц ................................................................................................................... 55

3.2. Судалгааны түүвэр .............................................................................................................. 55

3.3. Судалгааны мэдээлэл боловсруулалт ................................................................................ 63

3.4. Хязгаарлалтууд.................................................................................................................... 65

БҮЛЭГ 4: СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН .............................................................................................. 66

4.1. Судалгаанд хамрагдсан ААН, оролцогчдын ерөнхий мэдээлэл ..................................... 66

4.2. Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүд болон тэдгээрийн төслийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөө .................................................................................................................................. 73

4.2.1 Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн тоо болон төрөл ........................................... 73

4.2.2 Төлөвлөж буй төсөлд агуулагдаж буй байгаль орчны элементүүд ........................ 77

4.3. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт хэрэгцээ, санхүүжүүлэх эх үүсвэр ...................................... 80

4.3.1 Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ........................ 80

4.3.2 Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэр ............................. 84

4.3.3 Тодорхой шалгуурын дагуу ногоон зээлийн эрэлтийг нарийвчилсан тооцоолол 87

4.3.4 ААН-үүдийн зээлийн хүү, хугацааны талаарх хүлээлт, тэдний банкны шалгуурыг хангаж буй байдал ...................................................................................................................... 89

4.4. Аж ахуйн нэгжүүдийн байгаль орчны асуудалд хандах хандлага ............................... 100

4.5. Үйлдвэрүүдийн түүхий эдийн хэрэглээ, тоног төхөөрөмж, технологитой холбоотой асуудлууд....................................................................................................................................... 110

4.5.1 Түүхий эдтэй холбоотой асуудлууд ........................................................................ 110

4.5.2 Тоног төхөөрөмж технологитой холбоотой асуудлууд ............................................... 111

4.5.3 Үйлдвэрлэлийн газрын эмх цэгцтэй холбоотой асуудлууд ........................................ 114

4.5.4 Хог хаягдалтай холбоотой асуудлууд ........................................................................... 115

4.6. Бүлгийн дүгнэлт ................................................................................................................ 116

БҮЛЭГ 5: ДҮГНЭЛТ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ ............................................................................... 119

ХАВСРАЛТ ...................................................................................................................................... 124

Хавсралт 1: Ногоон санхүүжилт, ногоон зээлтэй холбоотой бусад улс орны туршлага ....... 124

5

Хавсралт 2: Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төслийн танилцуулга...................................................................................................... 168

Хавсралт 3: Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлтийн судалгааны үр дүнгийн хүснэгтүүд ..................................................................................................................................... 171

6

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ

Хүснэгт 1: ААН-ийн хөрөнгө оруулалт болон зээлийн хэмжээ ..................................................... 16 Хүснэгт 2: Хоёр үе шаттай зээлийн төслийн Байгаль орчныг хамгаалах бүрэлдэхүүн хэсгийн зээлийн талаарх мэдээлэл .................................................................................................................. 20 Хүснэгт 3: Дэлхийн банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй ногоон эдийн засгийг дэмжсэн төсөл хөтөлбөрийн тоо, төслийн дүн .............................................................................................. 27 Хүснэгт 4: Азийн хөгжлийн банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй ногоон эдийн засгийг дэмжсэн төсөл хөтөлбөрийн тоо, төслийн дүн ............................................................................. 28 Хүснэгт 5: ЕСБХБ-наас хувийн секторт оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, тухайн төслүүдийн нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ .............................................................................. 30 Хүснэгт 6: НҮБХХ-өөс ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн төсвийн хэмжээ .......................................................................................................... 32 Хүснэгт 7: Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ......................................................... 32 Хүснэгт 8: ГОУХАН-ээс ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ .................................................................................................. 34 Хүснэгт 9: ЖАЙКА байгууллагаас ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ ...................................................................................... 35 Хүснэгт 10: Ногоон хөгжлийн бодлого болон энэ чиглэлд гарсан бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилт ......................................................................................................................................... 39 Хүснэгт 11: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу бууруулах чиглэлд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт, түүнийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ ........................................................ 42 Хүснэгт 12: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд 2021-2030 оны хооронд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт, түүнийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ ................................................................................................................................................ 43 Хүснэгт 13: Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас ногоон хөгжлийн чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ............................... 47 Хүснэгт 14: Сэргээгдэх эрчим хүчний болон байгаль орчны томоохон төслүүд......................... 49 Хүснэгт 15: Олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүүлэхээр төлөвлөж буй ногоон хөгжлийн дэмжих төсөл хөтөлбөрүүдийн санхүүжилтийн хэмжээ .................................................................................................................... 52 Хүснэгт 16: Улсын төсөв болон Хөгжлийн банкны хөрөнгөөр 2016 онд санхүүжүүлсэн төсөл, үйл ажиллагааны тоо, төсөвт өртөг .............................................................................................. 53 Хүснэгт 17: Цаашид хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгийн хэмжээ ............................................................................................................................... 53 Хүснэгт 18: Байгаль орчны салбар, байгаль орчны үйл ажиллагааны талаарх ойлголт, тодорхойлолт ..................................................................................................................................... 55 Хүснэгт 19: Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-ийн төрөл, түүврийн хүрээ, түүврийн хэмжээ болон арга ................................................................................ 58 Хүснэгт 20: Байгаль орчны бус ААН-ийн түүврийн дизайн ........................................................... 60 Хүснэгт 21: Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, байгаль орчны үйл ажиллагаанд хамаарах үйл ажиллагаа .................................................................................................................... 62 Хүснэгт 22: ААН-ийн тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр, төрлөөр .................................... 68 Хүснэгт 23: Судалгаанд хамрагдсан байгууллагын байршил ......................................................... 69 Хүснэгт 24: ААН-үүдийн ажилтны тоо, үйл ажиллагааны ерөнхий чиглэлээр .......................... 69 Хүснэгт 25: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн ажиллагчдын тоо, салбараар ............................................................................................................................................. 69

7

Хүснэгт 26: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн ажилчдын тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр .......................................................................................................... 71 Хүснэгт 27: Ирэх 5 жилд буюу 2017-2022 оны хооронд ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж хөрөнгө оруулалтын төслийн тоо .................................................................................................... 74 Хүснэгт 28: ААН-үүдийн хэрэгжүүлэх нийт төслийн тоо, хөрөнгө оруулалтын төрлөөр........ 74 Хүснэгт 29: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтын чиглэл, үйл ажиллагааны голлох салбараар .................................................................................................. 75 Хүснэгт 30: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтын чиглэл, үйл ажиллагааны голлох салбараар ..................................................................................... 77 Хүснэгт 31: Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд ............... 78 Хүснэгт 32: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи, түүхий эдийн хувьд .................................. 79 Хүснэгт 33: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /сая төгрөгөөр/ .............. 80 Хүснэгт 34: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлээр, ажиллагсдын тоогоор /сая төгрөгөөр/ ...... 81 Хүснэгт 35: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, салбараар, ажиллагсдын тоогоор /сая төгрөгөөр/ .................................... 81 Хүснэгт 36: Нийт ААН-ийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, төслийг хэрэгжүүлэх салбараар /сая төгрөгөөр/ ....................................... 82 Хүснэгт 37: Нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын дүнд байгаль орчинд ээлтэй зүйлст зарцуулагдах хөрөнгө оруулалтын эзлэх хувь ................................................................................... 83 Хүснэгт 38: Төслийн санхүүжилтийн эх үүсвэр /сая төгрөгөөр/ .................................................. 84 Хүснэгт 39: Банкны зээлийн хэрэгцээ /сая төгрөгөөр/ ................................................................... 85 Хүснэгт 40: Банкуудын хувийн секторт олгосон зээлийн бүгд дүн /сая төгрөгөөр/ ................... 85 Хүснэгт 41: Банкны зээлийн хэрэгцээ, төслийг хэрэгжүүлэх салбараар /сая төгрөгөөр/ .......... 86 Хүснэгт 42: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ Мега төслүүд хассан дүнгээр /сая төгрөгөөр/ ..................................................................................................................... 87 Хүснэгт 43: Банкны зээлийн хэрэгцээ Мега төслүүд хасагдсан дүнгээр /сая төгрөгөөр/ .......... 88 Хүснэгт 44: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ чанаргүй зээл бүхий ААН-ийг хассан дүнгээр /сая төгрөгөөр/ .................................................................................................. 88 Хүснэгт 45: Банкны зээлийн хэрэгцээ чанаргүй зээл бүхий ААН-ийг хассан /сая төгрөгөөр/ .... 89 Хүснэгт 46: ААН-үүдийн нийт болон нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого, жилд ногдох хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээ /сая төгрөгөөр/ ........................................................... 89 Хүснэгт 47: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн нийт болон жилийн дундаж борлуулалтын орлого, жилд ногдох хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлээр /сая төгрөгөөр/ .................................................................................................................................... 90 Хүснэгт 48: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн нийт болон нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого, хэрэгцээтэй зээлийн нэг жилд ногдох хэмжээ, салбараар /сая төгрөгөөр/ ................................................................................................................. 90 Хүснэгт 49: ААН-үүдийн барьцаа хөрөнгийн байдал ...................................................................... 92 Хүснэгт 50: ААН-үүдийн үл хөдлөх барьцаа хөрөнгийн төрөл ...................................................... 93 Хүснэгт 51: Хэрэгцээтэй зээлийн барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан хувь .................................. 93 Хүснэгт 52: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр ............................................................................................................................................ 94 Хүснэгт 53: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр ............................................................................................................................................ 95 Хүснэгт 54: Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа төслийн жишээ ...................................................................................................................... 95 Хүснэгт 55: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр ............................................................................................................................................ 96 Хүснэгт 56: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа төслийн жишээ .................................................................................................... 96

8

Хүснэгт 57: Ногоон зээлийн хүү болон хугацааны талаарх ААН-үүдийн хүлээлт ...................... 97 Хүснэгт 58: Арилжааны банкуудын олгож буй хөрөнгө оруулалтын зээлийн хэмжээ, хүү, хугацаа ................................................................................................................................................. 98 Хүснэгт 59: Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд банкны зээлд хамрагдсан байдал .............................. 99 Хүснэгт 60: Хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл, хүүгийн өр төлбөр байгаа эсэх ................. 99 Хүснэгт 61: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр ............................................................................................................................................ 101 Хүснэгт 62: Хүлэмжийн хийн талаарх ААН-ийн мэдлэг, ААН-ийн төрлөөр ............................. 103 Хүснэгт 63: Байгаль орчны талаарх асуудлуудад хандах хандлага ............................................ 103 Хүснэгт 64: Цаашид бизнест нь учирч болзошгүй эрсдлийн талаарх төсөөлөл, ААН-ийн төрлөөр .............................................................................................................................................. 104 Хүснэгт 65: Байгаль орчинд илүү ээлтэй болгохын тулд шаардлагатай өөрчлөлтийн талаарх бодол ................................................................................................................................................... 105 Хүснэгт 66: Ажилтнуудын нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагад хандах байдал, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр ........................................................................................................ 106 Хүснэгт 67: Байгаль орчинд ээлтэй ногоон оффис байгуулах тал дээр ажиллаж буй байдлын үнэлгээ, ААН-ийн төрлөөр ............................................................................................................... 110 Хүснэгт 68: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг буруулах, орлуулах чиглэлээр алхам хийдэг эсэх, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр ........................................................................................ 111 Хүснэгт 69: Технологи хоцрогдсоноос үүдэн Түүхий эд, эрчим, хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр ..................................................... 112 Хүснэгт 70: Түүхий эд, эрчим хүч, нөөцийн хэрэглээний үр ашиггүй байдлыг бууруулахын тулд хийх шаардлагатай шинэчлэл, ААН-ийн төрлөөр ......................................................................... 113 Хүснэгт 71: Сайжруулалт хийх асуудалд өгч буй ач холбогдлын үнэлгээ, ААН-ийн төрлөөр 114 Хүснэгт 72: Ногоон хотын сангийн дэмжлэг үзүүлэх чиглэлүүд ................................................ 125 Хүснэгт 73: Ногоон хотын сангийн дэмжлэг үзүүлэх салбар, хамаарах үйл ажиллагаа ......... 125 Хүснэгт 74: Ногоон зээл, санхүүжилтийн бусад улс орнуудын туршлага ................................. 129 Хүснэгт 75: Монгол Улсын хувьд хамтран ажиллах боломжтой итгэмжлэгдсэн байгууллагууд ............................................................................................................................................................ 135 Хүснэгт 76: Хамтын зээлийн механизмаас Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр батлагдсан үйл ажиллагааны чиглэл ......................................................................................................................... 137 Хүснэгт 77: Хамтын зээлийн механизмаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төслүүд .............. 138 Хүснэгт 78: Үндэсний түвшний бодлого, хөтөлбөрүүд, тэдгээрт тусгагдсан тэргүүлэх салбар чиглэлүүд ............................................................................................................................................ 145 Хүснэгт 79: Үндэсний түвшний бодлого, хөтөлбөрүүдэд тодорхойлогдсон салбар чиглэл, үйл ажиллагааны төрөл ......................................................................................................................... 162 Хүснэгт 80: Одоогоор хэрэгжүүлж буй санхүүжилтийн төсөл хөтөлбөрийн давуу болон сул талууд ................................................................................................................................................ 166 Хүснэгт 81: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, үйл ажиллагааны чиглэлээр .............................................................................. 171 Хүснэгт 82: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, салбараар ......................................................................................... 171 Хүснэгт 83: Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл................................................................................................................................... 172 Хүснэгт 84: Цахилгаан эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл ............................................................................. 172 Хүснэгт 85: Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл ............................................................................. 173 Хүснэгт 86: Төлөвлөж буй дулаан тусгаарлах, хадгалах материалын үйлдвэрлэл төрөл....... 173 Хүснэгт 87: Төлөвлөж буй шатах, тослох материалын хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл .......................................................................................................................... 173

9

Хүснэгт 88: Төлөвлөж буй усны хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл ................... 174 Хүснэгт 89: Төлөвлөж буй бохир усыг боловсруулах, дахин ашиглах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл .......................................................................................................................... 174 Хүснэгт 90: Хог хаягдлыг боловсруулах, дахин ашиглах төслийн төрөл .................................... 175 Хүснэгт 91: Төлөвлөж буй байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл ........................................................... 175 Хүснэгт 92: Төлөвлөж буй байгалийн нөөцийг орлох, хэмнэх бүтээгдэхүүний хэмнэх нөөцийн төрөл .................................................................................................................................................. 175 Хүснэгт 93: ХАА-н органик бүтээгдэхүүн үйлчилгээний төслийн төрөл ................................... 176 Хүснэгт 94: Байгаль орчны менежментийн сургалт, зөвлөх үйлчилгээний төрөл ................... 176 Хүснэгт 95: Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах технологийн төрөл ........................................................................................................................... 176 Хүснэгт 96: Сэргээгдэх эрчим хүчний технологийн төрөл .......................................................... 177 Хүснэгт 97: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь .................................................................................................................................... 177 Хүснэгт 98: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн дулааны эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь .................................................................................................................................... 177 Хүснэгт 99: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн усны хэрэглээг бууруулах хувь ............ 178 Хүснэгт 100: Хаягдал усыг дахин боловсруулах тоног төхөөрөмж, технологийн төрөл ........ 178 Хүснэгт 101: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн шатах тослох материалын хэрэглээг бууруулах хувь .................................................................................................................................... 178 Хүснэгт 102: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн хэмнэх байгалийн нөөцийн төрөл .... 179 Хүснэгт 103: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн орлуулах байгалийн нөөцийн төрөл . 179 Хүснэгт 104: Үйл ажиллагааны явцад бий болох хог хаягдлыг бууруулах технологийн бууруулах хог хаягдлын төрөл ........................................................................................................................... 179 Хүснэгт 105: Хог хаягдлыг байгальд хоргүй байдлаар устгах тоног төхөөрөмж, технологийн төрөл .................................................................................................................................................. 180

10

ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ Зураг 1: Мэдээлэл цуглуулах ажиллагааны чанарын хяналтын үе шат ...................................... 63 Зураг 2: Судалгааны мэдээлэл цуглуулалтын арга .......................................................................... 65 Зураг 3: Судалгааны түүврийн тоо болон судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн тоо ....................... 66 Зураг 4: Судалгаанд хамрагсан ААН-үүдийн тоо үйл ажиллагааны ерөнхий ангиллаар ............ 67 Зураг 5: Судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн бүтэц, үйл ажиллагаа явуулсан хугацаагаар .......... 68 Зураг 6: Судалгаанд оролцогчдын мэдээлэл .................................................................................... 71 Зураг 7: Судалгаанд оролцогчдын бүтэц, албан тушаал, насны бүлгээр .................................... 72 Зураг 8: Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн тоо, ААН-ийн төрлөөр ....................................... 73 Зураг 9: Хэрэгжүүлэх төслийн тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэл болон нэг ААН-д ноогдох төслийн дүнгээр .................................................................................................................................. 73 Зураг 10: ААН-үүдийн хэрэгжүүлэх төслийн чиглэл ....................................................................... 74 Зураг 11: Зээл авахад ААН-үүдэд тулгамддаг асуудал ................................................................. 100 Зураг 12: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол ................................................. 100 Зураг 13: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол, ААН-ийн төрлөөр ................ 101 Зураг 14: Хүлэмжийн хийн талаарх ААН-ийн мэдлэг .................................................................. 102 Зураг 15: Цаашид бизнест нь учирч болзошгүй эрсдэлийн талаарх төсөөлөл .......................... 104 Зураг 16: Байгаль орчинд илүү ээлтэй болгохын тулд хийх шаардлагатай өөрчлөлтийн талаарх бодол ................................................................................................................................... 105 Зураг 17: Ажилтнуудын нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагад хандах байдал ....... 106 Зураг 18: Ажлын байран дээрээ нөөцийг хэмнэхийн тулд хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ ............ 107 Зураг 19: Ажлын байран дээрээ нөөцийг хэмнэхийн тулд хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, ААН-ийн төрлөөр .............................................................................................................................................. 107 Зураг 20: Байгаль орчинд ээлтэй ногоон оффис байгуулах тал дээр ажиллаж буй байдлын үнэлгээ ................................................................................................................................................ 108 Зураг 21: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эд хэрэглэдэг эсэх болон түүхий эдийн эзлэх хувь . 110 Зураг 22: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг буруулах, орлуулах чиглэлээр алхам хийдэг эсэх ............................................................................................................................................................ 111 Зураг 23: Технологи хоцрогдсоноос түүхий эд, эрчим хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол гардаг эсэх ...................................................................................................................... 111 Зураг 24: Технологи хоцрогдсоноос үүдэн түүхий эд, эрчим, хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол гардаг эсэх, ААН-ийн төрлөөр ............................................................................. 112 Зураг 25: Түүхий эд, эрчим хүч, нөөцийн хэрэглээний үр ашиггүй байдлыг бууруулахын тулд хийх шаардлагатай шинэчлэл .......................................................................................................... 113 Зураг 26: Сайжруулалт хийх асуудалд өгч буй ач холбогдлын үнэлгээ ....................................... 114 Зураг 27: Үйлдвэрлэлийн эмх цэгц муугаас үүдэн нөөцийн үр ашиггүй байдал гардаг эсэх ....... 114 Зураг 28: Үйлдвэрийн эмх цэгц, дэг журмыг сайжруулах асуудалд ач холбогдол өгдөг эсэх .... 115 Зураг 29: Бохир усаа шийддэг байдал ............................................................................................. 115 Зураг 30: Эцсийн бүтээгдэхүүнээс үүсэх хаягдлын байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөлд анхаарал хандуулдаг эсэх .................................................................................................................................. 116 Зураг 31: Их Британийн Засгийн газраас тавьсан сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлэх зорилт .......................................................................................................................... 127 Зураг 32: Япон улс болон хэрэгжүүлэгч улс хоорондын Хамтын зээлийн механизмын схем .... 136 Зураг 33: Хамтын зээлийн механизм болон Цэвэр хөгжлийн механизм (ЦХМ)-ын төслийн цикл ............................................................................................................................................................ 137

11

ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ТАЙЛБАР ААН Аж ахуйн нэгж ААНБ Аж ахуйн нэгж, байгууллага ААНОАТ Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар ам.доллар Америк доллар АХБ Азийн хөгжлийн банк БОАЖЯ Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам БОНХАЖС Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайд БОНХАЖЯ Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын яам ГОУХАН Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг ДДНХБ /GGGI/ Даян дэлхийн ногоон хөгжлийн байгууллага ДЦС Дулааны цахилгаан станц ЕСБХБ Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк ЖАЙКА Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага ЖДҮ Жижиг, дунд үйлдвэр ЗГ Засгийн газар МБХ Монголын банкны холбоо МВТ Мегаватт МИХ Монголын инновацийн холбоо МонТЭХСҮ Монголын тогтвортой эрчим хүчний санхүүжилтийн үйлчилгээ МСК Мянганы сорилтын корпораци МҮХАҮТ Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим МҮХАҮТ Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим НЕТГ Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөний газар НИТХ Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал НОСК Нийслэлийн орон сууцны корпораци НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага НҮББОХ Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Байгаль орчны хөтөлбөр ОУ Олон улс ОУБ Олон улсын байгууллага СЗХ Санхүүгийн зохицуулах хороо СЦС Салхин цахилгаан станц ТББ Төрийн бус байгууллага ТЕГ Татварын Ерөнхий Газар ТоС Тогтвортой санхүүжилт УИХ Улсын их хурал ҮСХ Үндэсний Статистикийн Хороо ХАА Хөдөө аж ахуй ХЗМ Хамтын зээлийн механизм ХК Хувьцаат компани ХХК Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани ЦХМ Цэвэр хөгжлийн механизм ШТС Шатахуун түгээх станц ШУТИС Шинжлэх ухаан технологийн их сургууль ЭСКО Эрчим хүчний үйлчилгээний компани

12

ӨМНӨХ ҮГ

Монгол Улс тэгш хүртээмжтэй ногоон эдийн засагт шилжих зорилтын хүрээнд Ногоон хөгжлийн бодлогыг боловсруулан 2014 оны 6 дугаар сард УИХ-аас батлан хэрэгжүүлж байгаа билээ. Түүнчлэн 2016 оны 1 дүгээр сард Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг Засгийн газраас баталсан. Ногоон хөгжлийн бодлогын стратегийн зорилт 3-д “Ногоон эдийн засгийг дэмжих санхүүжилт, татвар, зээл, урамшууллын оновчтой хөшүүргийг нэвтрүүлж, байгаль хамгаалал, хүний хөгжил, цэвэр технологийг дэмжих хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлнэ” гэж заасан байдаг.

УИХ-ын 2016 оны 19 дүгээр тогтоолоор “Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал – 2030”-ыг баталсан бөгөөд Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай төсвийн хэмжээг тодорхойлох чиглэлээр холбогдох төрийн болон олон улсын байгууллагууд ажиллаж байна.

Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Нэгдсэн үндэстий байгууллага (НҮБ)-ын тогтвортой хөгжлийн чуулган “Рио+20”-иос гаргасан бидний хүсч буй ирээдүй” баримт бичгийн хариу арга хэмжээ болох Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл (НЭЗТТ) чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. НЭЗТТ-ийн үндсэн зорилго нь 2020 он гэхэд 20 гаруй улс орны ногоон эдийн засгийг хөгжүүлж, зохистой ажлын байр, ур чадварыг бий болгож, цэвэр технологийг нэвтрүүлэн, байгаль орчны доройтол, эрсдэл, ядуурлыг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэх юм. Монгол улс нь НЭЗТТ-д нэгдэж, дэмжлэг авсан анхны улс орон бөгөөд 2014 онд Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалыг яам (БОНХАЖЯ), Сангийн яам нь НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр НҮБ-ын сургалт, судалгааны хүрээлэнтэй Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэлийн хүрээнд хамтран ажиллах Санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Үүний дагуу ногоон эдийн засгийн бодлогын дүн шинжилгээ, ногоон хөгжлийн шалгуур үзүүлэлт, сургуулийн ногоон барилга байгууламж, тогтвортой худалдан авалт, хог хаягдлын менежмент, ногоон эдийн засгийн боловсролын чиглэлээр хамтран ажиллаж байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцийн Парис хэлэлцээрийг соёрхон батлах тухай хууль, УИХ 2016 оны 9 дүгээр 1-ний өдөр батлагдсан. Уг хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсаас хүргүүлсэн Монгол Улсын авсан үүрэг амлалтын дагуу бууруулах чиглэлээр 4 салбарт авч хэрэгжүүлэх 12 үндсэн арга хэмжээ, нэмэлтээр 5 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр үүрэг амлалт авсан байна. Дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд 5 салбарт авч хэрэгжүүлэх 9 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр үүрэг амлалт авсан байна.

Монгол Улс 2013 оны Дэлхийн байгаль хамгаалах өдрийн хүрээнд “Ногоон хөгжлийн үндэсний чуулган”-ыг зохион байгуулсан бөгөөд энэ үеэр “PAGE” хөтөлбөрийн хүрээнд дэмжлэг авах эхний хоёр орны нэг болсон билээ. “Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл”-ийг НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр, Үйлдвэр хөгжлийн байгууллага, Сургалт, судалгааны хүрээлэн болон Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага хамтран зохион байгуулж, ирэх долоон жилд 30 орныг сонгож үндэсний ногоон эдийн засгийн бодлого боловсруулан мөрдүүлэх, энэ хүрээнд шинэ ажлын байр бий болгох, цэвэр технологийг дэмжих, байгаль орчны эрсдлийг бууруулах зорилготой.

Хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн дийлэнх хэсэг нь банкаар дамжин хийгдэж байгаа Монгол Улсын хувьд банк санхүүгийн салбар Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чухал байр суурийг эзэлж байгаа юм. Энэ үүрэг хариуцлагынхаа хүрээнд Монголын банкны холбоо (МБХ) бусад голлох оролцогч талууд болох Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын

13

(тухайн үеийн нэрээр), Монго банк, Санхүүгийн зохицуулах хороо (СЗХ) болон олон улсын түншүүдтэй хамтран Монгол Улсын банк санхүүгийн салбарт ногоон зээлийн туршлага, стратегийг нэвтрүүлэх ажлыг хэрэгжүүлж ирсэн. Үүний үр дүнд 2013 оноос “Монгол Улсын Тогтвортой Санхүүжилт (ТоС)-ийн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсний дагуу нийт банкууд хөрөнгө оруулалт хийх, зээл олгох болон аливаа санхүүгийн шийдвэр гаргахдаа тухайн бизнесийн үйл ажиллагаа нь байгаль орчин, нийгэмд сөрөг нөлөөлөл үүсгэх эсэхийг харгалзах, сөрөг үр дагавар үүсгэхээр бол түүнийг бууруулах арга хэмжээ авах, ноцтой хохирол учруулж болзошгүй бол санхүүжүүлэхээс татгалзах хүртэл шийдвэр гаргахаар болж, Тогтвортой санхүүжилтийн зарчмууд, салбарын удирдамжуудыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж эхэлсэн юм.

Тогтвортой банк санхүүгийн тогтолцоонд шилжихэд банкуудад ногоон төслүүдэд дэмжлэг үзүүлэх, хөрөнгө оруулалт хийх эдийн засгийн хөшүүрэг болох үндэсний ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох шаардлага урган гарсан. Энэхүү шаардлагын дагуу ТоС хөтөлбөрийн оролцогч талууд холбогдох олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр ногоон зээлийн санг байгуулах шийдвэрт хүрч, МБХ-гоор удирдуулсан ажлын хэсгийг байгуулан тус сангийн үзэл баримтлалыг боловсруулах ажлыг хийж эхэлсэн.

Ногоон зээлийн санг байгуулах эхлэлийн цэг нь ногоон санхүүжилтийн шалгуурыг тодорхойлох, уг шалгуурыг хангасан одоогийн болон төлөвлөгдөж байгаа боломжит ногоон төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буюу зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлох явдал байсан. Энэ хүрээнд Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл төслийн санхүүжилтээр МБХ-ны захиалгаар “Ногоон зээлийн зах зээлийн судалгаа”-г судалгаа зөвлөх үйлчилгээний Эм Эм Си Жи ХХК гүйцэтгэлээ.

Ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын тулд ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн чиглэлээр Монгол Улсад болон бусад улс орон, бүс нутаг, олон улсын түвшинд хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд, тэдгээрийн хамрах хүрээ, шаардлага, Монгол Улсын үндэсний хууль тогтоомж, бодлого хөтөлбөрийн баримт бичигт дүн шинжилгээ хийж, судалгааны арга зүйг боловсруулсан. Боловсруулсан арга зүйн дагуу томоохон төсөл хөтөлбөрүүд болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын төслийн дүнгээр нийт ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн хэмжээг тодорхойлох оролдлогыг хийлээ.

Ногоон хөрөнгө оруулалт, ногоон зээлийг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлт, тодорхойлолтыг бий болгох нь шинэ төвөгтэй асуудал байсан хэдий ч бүх оролцогч талууд, түүний дотор, МБХ, түүний Ногоон зээлийн сангийн ажлын хэсэг, арилжааны банкны төлөөлөл, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ), Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл төсөл, Даян дэлхийн ногоон хөгжлийн байгууллага (ДДНХБ), тэдгээрийн зөвлөхүүд болон бусад олон улсын байгууллагын төлөөллийн оролцоотойгоор судалгааны арга зүйг хамрах хүрээг тодорхойлж судалгааны ажлыг амжилттай гүйцэтгэж үр дүнг та бүхэнд танилцуулж байна. Энэ дашрамд энэхүү судалгааг гүйцэтгэхэд санал зөвлөмж, мэдээллээр хангаж ажилласан бүхий л оролцогч талууддаа талархалаа илэрхийлж байна.

14

БҮЛЭГ 1: МОНГОЛ УЛСЫН НОГООН ЗЭЭЛИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГААНЫ ТОВЧ ТАНИЛЦУУЛГА

Энэхүү судалгааны мэдээлэл цуглуулалтыг олон улсын судалгааны ёс зүйн стандарт болох ESOMAR-ын код болон Маркетинг, олон нийтийн санаа бодол, нийгмийн судалгааны үйлчилгээний (ISO 20252:2012) стандартын дагуу Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүдийг төлөөлүүлэн нийслэл Улаанбаатар хот болон 21 аймгийг хамран 2016 оны 9-10 дугаар сард хийж гүйцэтгэсэн болно. Гэхдээ тайлангийн энэ хэсэгт дурдагдаж буй аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээний судалгааны үр дүн, түүний дотор аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн эрэлт хэрэгцээний дүн нь аж ахуйн нэгжийн удирдлагуудын ойлголт, мэдлэг, хандлага, санал бодол дээр шууд үндэслэгдсэн гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

Аж ахуйн нэгжийн ерөнхий мэдээлэл: Монгол Улсын хэмжээнд 2016 оны эцсийн байдлаар нийтдээ 141.5 мянган ААН байгууллага бүртгэлтэй байгаагын 72.2 мянга нь үйл ажиллагаа явуулж байна. Судалгааны түүврийн дизайны дагуу судалгааны зорилтот түүврийн эх олонлог болох 4,580 ААН-ээр түүврийн хүрээг бүрдүүлсэн. Үүний 3525 нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН, 1055 ААН нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН байсан. Эндээс 1085 ААН-ийг судалгаанд сонгон хандалт хийж, шүүлтүүр асуултыг асуухад 502 ААН буюу нийт эх олонлогт тархаасан дүнгээр 2098 ААН ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй гэж тодорхойлогдсон байна.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 35 хувьд нь буюу 1258 ААН-д ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгаа бол байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 80 хувьд нь буюу 840 ААН-д ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байна гэсэн үр дүн гарлаа.

Судалгааны эх олонлогт тархаасан дүнгээр нийтдээ 2098 ААН ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй гэж тодорхойлогдсны 60 хувийг байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, 40 хувийг байгаль орчны чиглэлийн ААН-үүд тус тус эзэлж байна.

ААН-үүд ирэх 5 жилд буюу 2017-2022 оны хороонд нийт 4,276 төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Дунджаар нэг ААН 2 төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг 5 ААН тутмын 1 нь, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг 4 ААН тутмын 1 нь 3 болон түүнээс дээш төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ.

ААН-үүдийн 55.9 хувь нь 2017-2022 оны хооронд бүтээгдэхүүн үйлчилгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөжээ. Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, технологийг шинэчлэх чиглэлийн хөрөнгө оруулалт байгаль орчны чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ээс илүүтэйгээр төлөвлөсөн байна. Шинэ салбар үйлдвэр нээх чиглэлийн хөрөнгө оруулалт байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд байгаль орчны чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийнхээс 7.3 хувиар илүү төлөвлөгдсөн байна.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд 2 ААН тутмын нэг нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Хөрөнгө оруулалтын чиглэлийг салбараар нь авч үзвэл зочид буудал, зоогийн газрын салбарын ААН-үүдийн 80 хувь нь шинэ салбар нээн ажиллуулах чиглэлээр, бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын ААН-үүдийн 65.9 хувь нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр, боловсруулах аж

15

үйлдвэрийн ААН-үүдийн 21.8 хувь нь үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, технологийг шинэчлэх чиглэлийн төслийг бусад салбарын ААН-үүдээс илүүтэйгээр төлөвлөжээ.

Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд нийтдээ 12 элемент, ашиглах тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хувьд 15 элементээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн ногоон хөрөнгө оруулалт эсэхийг тодруулсан. Аль нэг элементийг агуулж байгаа бол ногоон хөрөнгө оруулалтын төсөл гэж үзэж, ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий ААН гэж тодорхойлсон.

Нийт ААН-үүдийн хувьд байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ гэсэн үзүүлэлтэд 10 ААН тутмын 4 нь энэ үзүүлэлтийг хангасан бүтээгдэхүүн үйлчилгээ хэмээн хариулсан бөгөөд нийт ААН-үүдийн 55.8 хувь нь хөрсний бохирдлыг, 50.6 хувь нь агаарын бохирдлыг бууруулна хэмээн тус тус үзсэн байна. Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн 34.5 хувь нь хөдөө аж ахуйн органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээг багтаасан байна. Химийн бордоо, химийн хор /пестицид/ ашиглаагүй бүтээгдэхүүний үйлчилгээ уг элементийн 62.6 хувийг эзэлж байна.

Нийт ААН-үүдийн 84%-д нь буюу 10 ААН тутмын 8-д нь хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд нь банкны зээл ямар нэгэн байдлаар хэрэгтэй байна. Тэр дундаа байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн 90 гаруй хувьд нь банкны зээлийн хэрэгцээ байгаа нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдээс даруй 20%-иар өндөр байна.

Харин шаардлагатай банкны зээлийн хэмжээг харахад байгаль орчны болон байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хооронд асар их ялгаатай байна. Өөрөөр хэлбэл, ААН-үүдэд шаардлагатай 14.3 их наяд төгрөгийн банкны зээлийн хэрэгцээний 85% нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдэд ногдож байна.

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд ирэх 5 жилд нийтдээ 14.3 их наяд төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байгаа бол нэг жилд ногдох дүн нь 2.8 их наяд болж төгрөг байна Тэгвэл Монгол Улсын банкуудын сүүлийн 5 жилд буюу 2011-2015 онд хувийн байгууллагуудад олгосон нийт зээлийн дүн 25.9 их наяд, нэг жилд ногдох дундаж дүн 5.2 их наяд байна

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй 4000 гаруй төслийн 3063 төсөл буюу 76%-ийг нь банкны зээлээр санхүүжүүлэх хэрэгцээ байгаа аж. Байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хэрэгжүүлэх 1 төсөлд ирэх 5 жилд 1.8 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байхад байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хэрэгжүүлэх 1 төсөлд ирэх 5 жилд үүнээс 6 дахин өндөр буюу 12.7 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай харагдаж байна.

Ногоон зээлийн нарийвчилсан эрэлтийг тооцохдоо доорх 3 төрлийн шалгуураар дахин тооцоолон гаргасан болно.

1. 130 тэрбумаас дээш үнийн дүнтэй төслүүдийг дотоодын арилжааны банкнаас санхүүжүүлэх боломжгүй тул төслийг мега төсөлд оруулж үндсэн судалгаанаас эдгээр төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээг хасч эрэлтийг тооцсон.

16

2. Банк болон санхүүгийн байгууллагад хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл хүүгийн өр төлбөр бүхий ААН нийт судалгаанд оролцогчдын 6.8 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд үүнийг хасч тооцсон.

3. Банкны зээлийн эрэлт нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан эрэлтийг барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу нийт зээлийн хэмжээг хувьчлан тооцсон.

130 тэрбумаас дээш банкны зээл шаардлагатай нийтдээ 14 ААН-ийн 21 төсөл байна. Мега төслүүдийг хасч тооцоход ААН-үүдэд ирэх 5 жилийн хугацаанд нийтдээ 12.5 их наяд төгрөг, нэг ААН-д дунджаар 6.2 тэрбум төгрөг шаардлагатай байна. Харин нэг төсөлд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.9 тэрбум төгрөг байна. Мега төслүүдийг хассан дүнгээр ААН-үүдийн банкны зээлээр санхүүжүүлэх шаардлагатай санхүүжилтын хэмжээ ирэх 5 жилийн хувьд 5.3 их наяд төгрөг байна. Шаардлагатай нийт зээлийн хэмжээ байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хувьд 1.0 их наяд төгрөг шаардлагатай байгаа бол байгаль орчны бус ААН-үүдийн хувьд 4 дахин өндөр буюу 4.2 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байна.

Чанаргүй зээлийн түүх бүхий ААН-ийг хасан банкны зээлийн хэмжээг дахин тооцоход ирэх 5 жилийн хугацаанд 4.8 их наяд төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байгаа бөгөөд үүнээс байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 901.8 тэрбум төгрөг, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 3.9 их наяд төгрөг нь ноогдож байна.

Хэрэгцээтэй зээлийн 58 хувь нь буюу 2.8 их наяд төгрөг нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан байна. Сүүлийн шалгуур болох барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу төслийн дүнг хувьчлан тооцсон бөгөөд үүний дагуу тооцоолол хийхэд ААН-үүдэд 1.5 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байгаа бөгөөд байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 1.2 их наяд төгрөг, байгаль орчны бус чиглэлийн ААН-үүдэд 300 тэрбум төгрөгийн банкны зээл тус тус шаардлагатай байна. Ирэх 5 жилийн хугацаанд буюу 2017-2022 оны хооронд нэг ААН-д ноогдох зээлийн 1.0 тэрбум төгрөг байна.

Хүснэгт 1: ААН-ийн хөрөнгө оруулалт болон зээлийн хэмжээ

№ Шалгуур Хөрөнгө оруулалт болон зээлийн хэмжээ

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

1

Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай

хөрөнгө оруулалт болон зээлийн

хэмжээ

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 19,867,591.80 37,702,245.20 57,569,836.90

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

2,168,683.9 (15%)

12,190,205.2 (85%)

14,358,888.1 (100%)

2

130 тэрбумаас дээш банкны зээл

шаардлагатай ААН-ийг хассан

дүнгээр

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 1,721,535.20 10,845,437.30 12,566,972.60

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,060,425.10 4,242,018.50 5,302,443.60

3 Чанаргүй зээлийн түүх бүхий ААН-

ийг хассан дүнгээр

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 1,436,686.30 10,513,943.30 11,950,629.60

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

901,875.10 3,997,291.80 4,899,166.90

4 Барьцаа хөрөнгийн

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

180,375.00 799,458.40 979,833.40

17

үнэлгээний дагуу тооцсон дүнгээр

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

300,473.30 1,276,501.20 1,588,672.50

Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн зээлийн хэрэгцээг үйл ажиллагааны голлох чиглээр нь харвал ойн мэргэжлийн байгууллагад нийт шаардлагатай зээлийн 1/3 нь ноогдож байгаа бөгөөд ирэх 5 жилийн хугацаанд 113.3 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байна. Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд нэг ААН-д ноогдох зээлийн дундаж хэмжээ хамгийн өндөр буюу 3.8 тэрбум төгрөг байна.

- Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл болон сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлийн ААН-үүдийн хувьд уур амьсгалын өөрчлөлт бол дэлхийн хэмжээнд тулгамдсан асуудал гэдэгтэй хамгийн ихээр санал нийлсэн байна. Ногоон бус буюу байгаль орчны бус байгууллагын хувьд энэ асуудалд зочид буудал, зоогийн газрын салбар бусдаасаа хамгийн өндөр санал нийлсэн байна.

- ААН-үүдийн хувьд 10 ААН тутмын 7 нь хүлэмжийн хийн талаар ямар нэгэн байдлаар тодорхой ойлголттой байдаг байна. Гэхдээ хүлэмжийн хий юунаас үүсдэг, хүлэмжийн хий нэмэгдэх нь байгаль орчинд ямар хор хөнөөлтэй, одоо хүлэмжийн хий ямар түвшинд байгаа зэрэг талаар мэдээлэл хангалтгүй байдаг нь судалгааны явцад ажиглагдсан.

- ААН-үүдийн хувьд байгаль орчин хамгаалал болон дэлхийн дулаарлын талаарх мэдлэг нийтээрээ доогуур байна гэдэгтэй 10 ААН тутмын 9 нь санал нийлж байна. Тиймээс энэ чиглэлийн мэдээллийг ААН-үүдэд хүргэх шаардлагатай байна.

- Ногоон ААН-үүдийн хувьд “Хүн төрөлхтөнд заналхийлж буй хамгийн аюултай үйл явцын нэг нь дэлхийн дулаарал юм” гэдэгтэй 95 хувь нь санал нийлж байгаа бол байгаль орчны бус ААН-үүдийн хувьд Уур амьсгалын өөрчлөлт бол аюулын төвшинд хүрсэн гэдгийг мэдэж байгаа ч бид юу хийх, ямар арга хэмжээ авах талаар сайн мэдэхгүй байна гэдэгтэй 84 хувь нь санал нийлсэн байна.

- Байгаль орчны чиглэлийн ААН-үүдийн 25.1 хувь нь өөрчлөлт хийх шаардлагагүй, байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн бол байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн 11.5 хувь нь байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзжээ.

- Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд цэцэг тарих, цаасыг ар, өвөргүй ашиглах, цахилгааны хэмнэлттэй эко гэрэл хэрэглэх зэргээр ажлын байрандаа нөөцийг хэмнэх тал дээр байгаль орчны байгууллагаас илүү анхаардаг байна.

- Судалгаанд хамрагдсан нийт ААН-ийн 9.6 хувь нь байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг үйлдвэрлэлдээ ашигладаг хэмээн хариулсан бөгөөд тэдний дунджаар үйлдвэрлэлд ашигладаг түүхий эдийн 33.7 хувийг байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эд эзэлдэг байна.

- Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг бууруулах чиглэлийн үйл ажиллагааны 50 хувь нь үр дүнтэй байдаг бол байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн хувьд дөнгөж 8.2 хувь нь үр дүнтэй байдаг байна.

- ААН-ийн үйлдвэрлэлд технологи хоцрогдсоноос үүдэн түүхий эд, эрчим хүч нөөцийн хэрэглээ үр ашиггүй байх нь нийт ААН-ийн 41.0 хувьд нь тохиолддог бол байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 43.8 хувьд нь тохиолддог байна.

18

- 10 ААН тутмын 7 нь нөөцийн хэмнэлттэй технологи, тоног төхөөрөмжийн сайжруулалт хийх тал дээр ач холбогдол өгдөг хэдий ч хөрөнгө мөнгөний асуудлаас шалтгаалан сайжруулалт хийж чаддаггүй байна. Харин ААН-үүдийн 27 хувь нь боломжит шинэчлэлийг цаг тухай бүрт нь хийж явдаг байна. Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд сайжруулалт хийх тал дээр санхүүгийн боломж дутмагаас болоод шаардлагатай үед техник технологийн шинэчлэлийг хийж чаддаггүй байна.

Судалгааны зорилго

Төр, хувийн хэвшил, ОУБ-ын төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд одоогийн болон боломжит ногоон хөрөнгө оруулалт, ногоон зээлийн эрэлтийн хэмжээг тодорхойлоход оршино.

Арга зүй

Ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын тулд баримт бичгийн судалгаа болон ногоон зээлийн зах зээлийн тоон судалгааг хийсэн.

Хоёрдогч мэдээллийн судалгааны хүрээнд ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн чиглэлээр Монгол Улсад болон бусад улс орон, бүс нутаг, олон улсын түвшинд хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд, тэдгээрийн хамрах хүрээ, шаардлага, Монгол Улсын үндэсний хууль тогтоомж, бодлого хөтөлбөрийн баримт бичигт дүн шинжилгээ хийсэн.

Судалгааны түүврийн хүрээг дараахь хоёр бүлэг ангилж тус бүрт түүврийн хэмжээг тооцсон.

1. Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүд 2. Байгаль орчны бус бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүд

19

Судалгааны байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг 837 ААН байгаль орчны бус 248 ААН-д хандалт хийж нийтдээ 502 ААН-ээс үндсэн судалгааг авч, уг судалгаан дээр үндэслэн ААН-үүдийн ногоон зээлийн эрэлтийг тооцсон.

Судалгааны тайлан нь үндсэн 5 бүлгээс бүрдэнэ.

Бүлэг 1: Зах зээлийн судалгааны товч танилцуулга

Бүлэг 2: Хоёрдогч мэдээллийн судалгаа

Бүлэг 3: Судалгааны зохион байгуулалт

Бүлэг 4: Судалгааны үр дүн

Бүлэг 5: Дүгнэлт, санал, зөвлөмж

Судалгааны тайлангийн эхний бүлэгт судалгааны зорилго, аргазүйн талаар товч танилцуулга орсон.

Судалгааны тайлангийн хоёрдугаар бүлэгт Ногоон хөрөнгө оруулалт, ногоон зээлийн Монгол Улсын болон олон улсын туршлага, санаачлагууд болон олон улсын байгууллагын төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилт, улсын төсвийн санхүүжилтээр тогтвортой хөгжил, ногоон хөгжлийн чиглэлд хийж буй хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буюу ногоон хөрөнгө оруулалтын нийлүүлэлтийн хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын чиглэлийг тодорхойлж, цаашид улсын төсвийн болон олон улсын байгууллагын төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилт, төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй томоохон төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буюу боломжит эрэлтийн хэмжээг тодорхойлсон.

Судалгааны тайлангийн гуравдугаар бүлэгт судалгааны асуулгын бүтэц болон судалгааны түүвэрлэлт, мэдээлэл боловсруулалтын талаар авч үзсэн.

Дөрөвдүгээр бүлэгт Монгол Улсын ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны нэг хэсэг болгож гүйцэтгэсэн “Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээний судалгаа”-ны үр дүнг танилцуулсан.

Тавдугаар бүлэгт судалгааны үр дүнгийн ерөнхий дүгнэлт болон санал зөвлөмж зэргийг тусгасан.

БҮЛЭГ 2: БАРИМТ БИЧГИЙН СУДАЛГАА

2.1. МОНГОЛ УЛСАД ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БУЙ БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НОГООН ХӨГЖЛИЙН ТӨСӨЛ, ХӨТӨЛБӨР

2.1.1. Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай

зээлийн төсөл:

Япон Улсын Засгийн газрын хөнгөлттэй зээлийн хөрөнгөөр “Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төсөл”-ийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд 2 дахь үе шат 2011 оны 6 дугаар сараас хойш хэрэгжиж байна. Энэхүү зээлийн зорилго нь:

20

- Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, ядуурлыг бууруулах - Жижиг, дунд үйлдвэр (ЖДҮ)-ийг дэмжих урт хугацааны санхүүжилтийг бий болгох - Байгаль орчныг хамгаалах - Банкууд болон ЖДҮ-ийг дэмжих техникийн туслалцаа үзүүлэх.

1-р шат: Төслийн эхний үе шат 2006-2010 оны хооронд хэрэгжсэн бөгөөд 7 арилжааны банк энэ шатанд оролцжээ. 2-р шат: Төслийн хоёр дахь үе шат нь 2011 оны зургаадугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Энэхүү зээл нь одоогоор Монгол Улсын арилжааны банкуудын олгож байгаа төслийн зээлүүдээс урт хугацаатай, бага хүүтэй зээлд тооцогдож байна. Төслийн зээлийн дуусах хугацаа нь 2015 оны 6 дугаар сарын 30-ны өдөр байсан. Хоёр дахь үе шатны санхүүжилтийг ХААН банк1, Худалдаа хөгжлийн банк, Улаанбаатар хотын банк2, Төрийн банк, Голомт банк, Хас банк3 зэрэг арилжааны 6 банкаар дамжуулан олгожээ.

Хоёр шаттай зээлийн төсөл нь шат бүртээ ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх (TSL-(A) component) болон Байгаль орчныг хамгаалах (TSL-(B) component) гэсэн хоёр бүрэлдэхүүн хэсэгтэй байсан. Төслийн эхний шатны байгаль орчныг хамгаалах төслийн зээлийн тэргүүлэх чиглэл нь байгаль орчныг хамгаалах байсан бол хоёр дахь шатны төслийн зээлийн тэргүүлэх чиглэл нь агаарыг бохирдлыг бууруулах байсан.

Агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлийн хүрээнд дараахь төрлийн төсөл үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилт тавьжээ.

1. Уурын халаалтын зуух: хуучин уурын халаалтын зуухыг шинэчлэх: усан халаалтын зуухны үйлдвэрлэл, түлшний хэмнэлттэй гэрийн зуухны үйлдвэрлэл.

2. Цэвэр түлш: түүхий нүүрсийг боловсруулах үйл ажиллагаа, хэмнэлттэй цэвэр түлш үйлдвэрлэл: шахмал түлш, хагас коксжсон түлшний үйлдвэрлэл.

3. Бусад: эрчим хүчний хэмнэлттэй барилгын материал, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, хог хаягдлын дахин боловсруулалт.

Байгаль орчныг хамгаалах (TSL-(B) component) бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд төслийн эхний болон хоёр дахь шатанд олгосон зээлийн хэмжээ, санхүүжүүлсэн төслийн талаарх мэдээллийг Хүснэгт 1-ээс харна уу.

Хүснэгт 2: Хоёр үе шаттай зээлийн төслийн Байгаль орчныг хамгаалах бүрэлдэхүүн хэсгийн зээлийн талаарх мэдээлэл

Үзүүлэлтүүд Эхний үе шат (TSL-I) Хоёрдахь үе шат (TSL-II) Хугацаа 2006-2010 2011-2015 Нийт санхүүжилтийн хэмжээ 573 сая иень

(5.8 тэрбум төгрөг) 870 сая иень (14.7 тэрбум төгрөг)

Зээлийн нөхцөл ЖДҮ-ийн зээлтэй адил Зээлийн дүнд тодорхой босго байхгүй

Олгосон зээлийн хэмжээ 5.8 тэрбум төгрөг 9.4 тэрбум төгрөг Санхүүжүүлсэн төслийн тоо 21 төсөл 80 төсөл Тэргүүлэх чиглэл Байгаль орчныг хамгаалах Агаарын бохирдлыг

бууруулах Санхүүжүүлсэн төслүүд 21 төсөл 26 төсөл

1 https://www.khanbank.com/mn/432 2 http://www.ubcbank.mn/index.php?con=view&id=370 3 http://xacbank.mn/mn/297/business-banking/loans/project-loan/sme

21

- Хаягдал техникийн тосыг дахин ашиглах

- Уурын халаалтын зуух шинэчлэх, гэрийн зуух

- Эко торны үйлдвэр - Эсгий үйлдвэрлэл - Хагас коксжсон болон

шахмал түлш үйлдвэрлэл - Бохир ус цэвэрлэх

байгууламж - Услалтын системийн

өргөтгөл - Чацаргана тариалалт - Эрчим хүчний

хангамжийн тоног төхөөрөмж

- Мод үржүүлэг, хүлэмж, зөгийн аж ахуй

- Эрчим хүч, дулааны алдагдалгүй барилгын материал

Эргэн төлөлтийн сангаас санхүүжүүлсэн 9 төсөл (2011 оноос хойш)

- Уурын халаалтын зуух шинэчлэх - 9

- Цэвэр түлш - 3 - Сэргээгдэх эрчим хүч – 2 - Эрчим хүчний үр ашгийг

дээшлүүлэх - 9 - Тоосжилтыг бууруулах - 1 - Нүүрс хүчлийн хийг

шингээх -1 Судлагдаж байгаа 6 төсөл

Жижиг, дунд аж ахуйн нэгжид олгох зээлийн хэмжээ тухайн компанийн зээлийн эрэлт хэрэгцээ болон зээл төлөх чадвараас хамаарах бөгөөд 10,000-600,000 ам.доллар буюу түүнтэй тэнцэх төгрөг байна. Зээлийг эргэн төлөх хугацаа 3-10 жил байна. Хэрэгжүүлэх төслийнхөө нийт өртгийн 20-иос багагүй хувийг зээлдэгч өөрийн хөрөнгөөс гаргах бөгөөд төсөл нь техник технологийн ба арилжаа, санхүүгийн хувьд найдвартай, эрүүл ахуй, аюулгүй байдал, нүүлгэн шилжүүлэлт, байгаль орчныг хамгаалах стандартад нийцсэн, 13 хувиас доошгүй хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн үзүүлэлттэй байх шаардлага шалгуурыг зээлдэгчид тавьдаг байна

Байгаль орчныг хамгаалах төслийн зөвлөх нэгжээс зээл хүсэгчээс гаргуулан мэдээллийн хүснэгтээс харахад уурын зуухны төслийн хувьд шинээр тавигдах уурын зуух нь эрчим хүчийг доод тал нь 75% бууруулах, үнс баригч болон бусад хорт хийн ялгарлыг хянагч төхөөрөмж суурилуулах зэрэг шалгуурыг тавьдаг бол уурын зуухыг шинэчлэх, үйлдвэрлэх, гэрийн зуухны үйлдвэрлэлийн төслийн хувьд нүүрсний хэрэглээ, ялгарах хорт хийн хэмжээг бууруулах шалгуурыг тавьдаг байна. Түүнчлэн хоёрдахь чиглэл буюу нүүрсний төслийн хувьд дутуу шаталттай нүүрсийг 15%-аас доошгүй хувиар багасгах, нүүрснээс ялгарах хорт хийг хэмжүүлж, банк болон холбогдох байгууллагуудад мэдээлж байх зэрэг шаардлагыг тавьдаг байна.

2.1.2. Монголын Тогтвортой эрчим хүчний санхүүжилтийн үйлчилгээ

Монголын Тогтвортой Эрчим Хүчний Санхүүжилтийн Үйлчилгээ (МонТЭХСҮ)-г Европын Сэргээн босголт Хөгжлийн Банк (ЕСБХБ)-наас нийт 25 сая ам.доллараар санхүүжүүлж байна. МонТЭХСҮ нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахын тулд эрчим хүчний хэрэглээгээ багасгах болон сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглахаар зорьж байгаа байгууллагуудад Монголын банкуудаар дамжуулан боломжит нөхцлөөр санхүүжилт олгох зорилготой.

22

МонТЭХСҮ нь ЕСБХБ-ны дэмжлэгтэйгээр олон оронд үйл ажиллагаа явуулж буй Тогтвортой Эрчим Хүчний Санхүүжилтийн Үйлчилгээнүүдийн нэг юм. Одоогийн байдлаар ТЭХСҮ-ний төслүүд нийт 20 оронд 2.6 тэрбум еврогийн хөрөнгө оруулалт хийгээд байна.

ЕСБХБ-ны ТЭХСҮ-ний гол давуу тал нь уг үйлчилгээг авахыг хүссэн үйлчлүүлэгчдэд мэргэжлийн баг үнэгүй зөвлөгөө өгснөөр хэмнэлттэй, эргэн төлөлт өндөртэй төсөл боловсруулахад тусалдагт оршиж байна. МонТЭХСҮ төслийг ЕСБХБ-ны Хувьцаа Эзэмшигчдийн Тусгай Сангаас санхүүжүүлдэг. Ерөнхийдөө хуучин тоног төхөөрөмжийг шинээр солиход тодорхой эрчим хүчний хэмнэлт гардаг ч сонголтоо зөв хийснээр илүү их хэмнэлт гаргах боломжтой. Санхүүжилт хүссэн ААНБ-ын сонгосон төхөөрөмжүүд Монголын нөхцөлд тохиромжтой бөгөөд эргэн төлөлтийг хурдасгах боломжтой гэдэгт итгэлтэй болоход төслөөс тусалдаг байна.

МонТЭХСҮ нь орчин үеийн эрчим хүчинд хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж болон сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр ашиглах төсөлд хөрөнгө оруулдаг.

Энэ чиглэлийн төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилт дээр МонТЭХСҮ тэргүүлэгч гэж үздэг байна. Учир нь:

1. Жижиг, дунд болон томоохон хэмжээний бүхий л ААНБ хамрагдах боломжтой: Зээлийн хэмжээ 2.5 сая ам.доллар хүртэл.

2. Зардал хэмнэнэ: МонТЭХСҮ-ний хүрээнд хэрэгжүүлсэн төслүүд эрчим хүчний хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж хичнээн хурдан зардлаа нөхдөгийг харуулж ирсэн.

3. Үнэ төлбөргүй зөвлөгөө авах боломжтой: Олон улсын болон дотоодын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн баг зээл хүсэгчид үнэгүй зөвлөгөө тусламж үзүүлдэг.

Эрчим хүч хэмнэх төсөлд олон төрлийн технологийг хамруулах боломжтой. Үүнд:

Одоо ашиглагдаж буй үйлдвэр, үйлдвэрлэлийн дамжлага, тоног төхөөрөмжийг боловсронгуй болгох

Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг сайжруулах, өргөтгөх.

Сэргээгдэх эрчим хүчний зээл нь дараахь чиглэлийн төслүүдэд нээлттэй байдаг байна. Үүнд:

Дотоод хэрэгцээгээ хангахад зориулагдсан усан ба салхин цахилгаан станц, биомасс/биохий болон нарны цахилгаан үүсгүүрүүд.

МонТЭХСҮ-ний зээлийн шаардлагыг хангахын тулд дараахь техникийн болон санхүүгийн үр дүнг үзүүлэх шаардлагатай:

Техникийн шаардлага:

1. Өмнө байсан тоног төхөөрөмжөөс дор хаяж 15 хувиар эрчим хүчний хэмнэлттэй байх (Суурилагдсан тоног төхөөрөмжүүд шинэ байх ёстой).

2. Эрчим хүчний хэмнэлтийн төсөл дор хаяж 10 хувийн ашгийн өсөлт гаргах ёстой. Сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл нь 0-ээс дээш хувийн ашгийн өсөлтийг гаргах ёстой.

3. Сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл нь төсөл хэрэгжүүлэгчийн эрчим хүчний тодорхой хувийг хангаж, шатах түлшийг орлох ёстой.

Санхүүгийн шаардлага:

1. Зээл нь төслийн өртгийн 100% хүртэлх хэмжээтэй үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр олгогдоно.

23

2. Зээлийн санхүүжилтийн дээд хэмжээ 2.5 сая ам.доллар байна (Томоохон төслүүд нэмэлт санхүүгийн эх үүсвэр олох шаардлагатай).

3. Зээлийн санхүүжилтийн доод хэмжээг харилцагч банкнаас тогтооно. 4. Зээлийн нөхцлийг харилцагч банктай тохиролцоно.

ЕСБХБ-ны ТЭХСҮ-ний төсөл нийт 20 оронд хэрэгжиж байгаа бөгөөд энэхүү төслийн ерөнхий бодлого, шаардлага, шалгуур болон ерөнхий ЕСБХБ-ны байгаль орчныг хамгаалах чиглэлд баримталж буй бодлогын талаар дараагийн бүлэгт авч үзэх болно.

2.1.3. Ногоон зээлийн баталгааны сан

МҮХАҮТ, Голландын засгийн газартай хамтран 2001 оноос хойш хэрэгжүүлж буй “Монголын аж үйлдвэрийн салбарт эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих нь” буюу “New 21” төслийн хоёрдахь шатны үйл ажиллагааны хүрээнд Ногоон зээлийн санг 2008 онд байгуулсан. Ногоон зээлийн баталгааны санг Голомт банктай хамтран хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд сангийн үйл ажиллагааны хүрээнд дараахь чиглэлд баталгаа гаргадаг. Үүнд:

- Цэвэр үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компани. - Эрчим хүч хэмнэх төслүүд.

Тус сан нь Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлд анх удаа зээлийн баталгаа гаргах үйлчилгээг нэвтрүүлэх эхлэлийг тавьж байгаагаараа онцлогтой байсан. Сан нь эрчим хүчний үр ашиг, цэвэр үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад шаардагдаж буй хөрөнгө оруулалтын зээлийн барьцаа, хөрөнгө хүрэлцэхгүй хэсэгт өөрийн мөнгөн хөрөнгөөр нэмэлт барьцааны баталгаа гаргаж, санхүү, бизнесийн чиглэлээр сургалт явуулах, сурталчилгаа хийх замаар нийгэмд эрчим хүчний зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэх, байгаль орчинд ээлтэй эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэхэд зохих хувь нэмэр оруулах зорилготой.

Дээр дурдсан “Монголын аж үйлдвэрийн салбарт эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих нь” төслийн хүрээнд эрчим хүчний үйлчилгээний ЭСКО компаниудыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлсэн. Ногоон зээлийн баталгааны сан нь энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудыг дэмжихэд мөн чиглэгдэж байсан.

Ногоон зээлийн баталгааны сангаас ЭСКО болон бусад төсөл хэрэгжүүлэгчдэд дараахь шалгуурыг тавьдаг байна.

Техникийн болон санхүүгийн экспертиз

- Наад зах нь 2 техникийн шинжээчтэй байх, тэдгээр нь 6-аас доошгүй жилийн ажлын туршлагатай байх.

- Эрчим хүчний хэмнэлтийн чиглэлийн төсөл хэрэгжүүлж байсан техникийн дадлага туршлагатай байх.

- Хөрөнгө оруулалтын төслийн талаар тодорхой ойлголттой байх.

Санхүүгийн үйл ажиллагаа

- Ямар нэг банк, санхүүгийн болон татварын байгууллагад өр, зээлгүй байх. - Тухайн төслийн зээл, хөрөнгийн харьцаа 50 хувиас бага байх. - Хамгийн багадаа сүүлийн нэг жил ашигтай ажилласан байх.

Сантай ажиллах журам

24

- Сантай хамтарч хэрэгжүүлж буй төслүүдийн хувьд ямар нэг муу төсөл байхгүй буюу санд учрах алдагдлыг нөхөхөд анхаарах.

- Сангийн тавьж буй бүхий л шаардлага болон хяналтыг хүлээн авах. - Зорилтот тухайн нэг үйлчлүүлэгчид олгох зээлийн баталгааны хэмжээ сангийн

хөрөнгийн 10 хувиас хэтрэхгүй байх.

Хөрөнгө оруулалтын төсөлд Эрчим хүчний үр ашгийн эсвэл технологийн хувьд цэвэр хөрөнгө оруулалтын төсөл байх, одоогийнхоос эрчим хүчний үр ашиг дээшилсэн, байгаль орчны бохирдол/хаягдал буурсан байх гол шаардлагыг тавьдаг. Хөрөнгө оруулалт нь дулаан тусгаарлагч, уур гаргагч генератор/ ус халаагч, гэрэлтүүлэг, агааржуулалгч (халаах, хөргөх, чийгшүүлэгч), даралтат хийн төхөөрөмжийн худалдан авалт, суурилуулалтад чиглэгдсэн байна.

2.1.4. “Органик Монгол” хөтөлбөр – “Органик Монгол” бичил зээлийн ногоон хөтөлбөр:

Монгол Улсад байгаль орчинд ээлтэй бичил ногоон үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, улс орны эдийн засгийн тулгуур салбар болсон хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжилд бага ч болов хувь нэмэр оруулах, ингэснээр хүн ардынхаа эрүүл мэндэд хөрөнгө оруулалт хийх гэсэн үндсэн зорилгоор Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим (МҮХАҮТ), Петровис ХХК, Макс Групп, Энержи ресурс ХХК, Хас Банк, NTV ТВ хамтран “Органик Монгол” хөтөлбөрийг 2009-2010 оны хооронд хэрэгжүүлжээ.4 Хөтөлбөрийн зорилго нь:

• Аж ахуй эрхлэх хүсэл эрмэлзлийг төрүүлэх, бизнес санаа санаачлагыг хөгжүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах

• Барьцаа хөрөнгө шаардахгүй, бага хүүтэй зээл олгох замаар бичил бизнест дэмжлэг үзүүлэх

• Бичил бизнес эрхлэгчдийн дунд ногоон эдийн засгийн Цэвэр үйлдвэрлэл (Clean production), Цэвэр бүтээгдэхүүн (Clean product), Цэвэр орчин (Clean environment) гэсэн 3C зарчмыг хэрэгжүүлэх

• Олон нийтийг байгаль экологи руу хандсан үйл ажиллагаа хөдөлгөөнд татан оролцуулах, ногоон хэрэглээг сурталчлах.5

Хөтөлбөрт хамруулах зээл олгох төслүүд

Эко хэрэглээ эко үйлдвэрлэл байх – Байгаль орчинд ээлтэй ажлын байр бий болгох Органик брэнд бүтээгдэхүүн байх /бүтээгдэхүүнийг өргөн хэрэглээ болгох хөгжүүлэх,

зах зээлд гаргах бүрэн боломжтой байх/ Эко бизнесийн шинэ санаа, шинэ бүтээгдэхүүн Өрхийн амжиргааг дээшлүүлэх, өөрсдийн үйл ажиллагааныхаа ашгаас зээлээ эргэн төлөх

боломжтой жижиг, дунд эко төслүүд байх. Уг хөтөлбөрт хамрагдаж төсөл хэрэгжүүлэгчдийг дараахи ангиллаар ангилж хөнгөлөлтэй зээлийг олгожээ.

4 http://www.organicmongol.mn/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=2&Itemid=2 5 “Organic Mongolia: Micro-finance program” presented by D.Onon, Program Chief Coordinator. UB City, May 22, 2010

25

1. Бүтээгдэхүүн нь түүхий эд байхаас эцсийн хэрэглээнд очих хүртэл эко шат дамжлагыг дамжин байгаль орчинд ээлтэй бүтээгдсэн байх ёстой ба хэрэглээний дараахи илүүдэл хог хаягдлын асуудал нь байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй шийдэгдсэн байх.

2. Бүтээгдэхүүн нь ОРГАНИК БРЭНД бүтээгдэхүүний шаардлагуудад нийцсэн буюу нийцүүлэхийн тулд хөгжүүлэх сайжруулалт хийх боломжтой байх.

3. Тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгч нь салбартаа олон жил ажилласан ажлын арвин туршлагатай, одоо ч ажиллаж буй боловч хөрөнгө санхүүгийн дутагдал, мэдлэг, мэдээлэл, сурталчилгаа дутсанаас бизнесээ хөгжүүлж чадахгүй зогсонги байдалд орсон ба дэмжлэг туслалцаа авч үйл ажиллагааг нь өргөжүүлснээр, ажлын байр бий болж бизнес нь цаашид тогтвортой хөгжих боломжтой байх

4. Эко шинэ бизнес шинэ санаа, шинэ бүтээгдэхүүн, шинэ төсөл Хөтөлбөрт хамруулах боломжтой бизнесийн чиглэлүүд:

Байгаль орчинд ээлтэй хэрэглээг бий болгох, байгаль орчны бохирдлыг бууруулахад чиглэгдсэн эко бүтээгдэхүүн

Агаар, ус хөрсний бохирдлыг бууруулах шинэ бүтээгдэхүүн шинэ санаа, шинэ бизнес Гар урлал, өргөн хэрэглээний эко бүтээгдэхүүн Бүх төрлийн хүнсний ногооны тариалалт борлуулалт, боловсруулалт бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэл Жимс жимсгэнэ, тэдгээрээр хийх бүтээгдэхүүн Газар тариалан, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл Сүү цагаан идээ боловсруулалт, үйлдвэрлэл Туслах аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, борлуулалт /Тахиа-Өндөг, зөгийн аж ахуй гэх

мэт/ Бэлэн бүтээгдэхүүн төмс хүнсний ногоо сүү цагаан идээг боловсруулах, удаан хадгалах

зориулалтаар савлах гэх мэт нэмүү өртөг бий болгох төсөл байж болно. Хөтөлбөрийн зээлийн хэмжээ:

Бичил бизнес 500,000 -10 сая хүртэл Жижиг дунд бизнес – 10 сая –аас дээш6

Бичил зээлийн хөтөлбөрийн хүрээнд 2009 онд 200 өргөдөл хүлээн авч, 8 аймаг дахь 48 төслийг сонгон авч, 160 сая төгрөгийн зээл олгожээ. Үүнд:

- Олон нэр төрлийн ногоо тариалах – 27 төсөл - Хүлэмжийн аж ахуй – 6 төсөл - Цагаан идээ боловсруулах – 5 төсөл - Жимс, жимсгэнэ боловсруулах – 3 төсөл - Зөгийн аж ахуй, зөгийн бал үйлдвэрлэх – 2 төсөл - Фермерийн аж ахуй -2 төсөл - Шар буурцаг боловсруулах – 1 төсөл - Мөөг тариалах – 1 төсөл

6 http://www.organicmongol.mn/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=2&Itemid=2

26

- Малын тэжээл үйлдвэрлэх – 1 төсөл7

2.2. УЛСЫН ТӨСӨВ БОЛОН ОЛОН УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН САНХҮҮЖИЛТЭЭР БОЛОН ТӨР ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН ТҮНШЛЭЛЭЭР ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ТОМООХОН НОГООН ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ХЭМЖЭЭ

Ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны хүрээнд улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар болон хөгжлийн албан ёсны туслалцааны хүрээнд олон улсын хөгжлийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлэх дараахь төсөл хөтөлбөрүүдийн мэдээллийг энэ хэсэгт авч үзлээ. Үүнд:

1. Олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд;

2. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт болон Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүд;

3. Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө;

4. Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд;

5. Төлөвлөгдөж буй бусад томоохон төслүүд.

2.2.1. Олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл, хөтөлбөрүүд

Олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл, хөтөлбөрүүдийн мэдээллийг дараахь эх үүсвэрүүдээс бүрдүүллээ. Үүнд:

1. Монгол Улсын Сангийн яамны Үр дүнд суурилсан Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний удирдлагын мэдээллийн нэгдсэн сан дахь Хөгжлийн албан ёсны тусламжуудын мэдээллийн сан8.

2. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк (ЕСБХБ) болон Швейцарийн хөгжлийн агентлаг (SDC) зэрэг Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж төсөл хөтбөлрийн мэдээлэл.

Дээрх жагсаалтын эхэнд бичигдсэн Хөгжлийн албан ёсны тусламжийн мэдээллийн санд олон улсын байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй бүх төсөл хөтөлбөрийн мэдээлэл бүрэн ороогүй, мэдээлэл нь шинэчлэгдээгүй байсан учраас олон улсын хөгжлийн байгууллага тус бүрийн албан ёсны вэб хуудсан дахь хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн мэдээллийг цуглуулж энэхүү хэсгийг бэлтгэлээ.

7 “Organic Mongolia: Micro-finance program” presented by D.Onon, Program Chief Coordinator. UB City, May 22, 2010 8 https://odamis.mof.gov.mn/projectList

27

2.2.1.1. Дэлхийн банкнаас хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрүүд: Дэлхийн банкнаас Монгол улсад хэрэгжүүлсэн болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн мэдээллийн санд9 нийтдээ 82 төслийн мэдээлэл орсноос 16 нь хэрэгжиж байгаа (Active), 57 төсөл нь хэрэгжиж дуусаад хаагдсан (Closed), 8 төсөл нь цуцлагдсан (Dropped), 1 төсөл нь батлагдах шатандаа (Pipeline) яваа төсөл, хөтөлбөрүүд байна.

Эндээс хэрэгжиж байгаа, батлагдах шатандаа яваа нийт 17 төслийг ногоон хөгжлийг шууд дэмжсэн (direct), шууд бус байдлаар дэмжсэн (indirect), хамааралгүй (not related) гэсэн байдлаар ангилж авч үзлээ. Хэрэгжиж байгаа болон батлагдах шатандаа явж байгаа төслүүдээс 5 төсөл нь ногоон эдийн засгийг шууд бус байдлаар дэмжсэн, 2 төсөл нь шууд дэмжсэн төсөл байна. Эдгээр төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилтийн хэмжээ 120.7 сая ам.доллар байна (Хүснэгт 2).

Хүснэгт 3: Дэлхийн банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй ногоон эдийн засгийг дэмжсэн төсөл хөтөлбөрийн тоо, төслийн дүн

Оролцоо Төслийн

тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)*

Төслийн нэр

Шууд дэмжсэн 2 60.0 143,307.0 Улаанбаатар цэвэр агаар төсөл Эрчим хүчний салбарын 2 дахь төсөл

Шууд бус байдлаар дэмжсэн

5 60.7 144,859.5

Монгол Улсын экспортын хөгжлийн төсөл Монгол Улсын олборлох үйлдвэрлэлийн засаглалыг сайжруулах төсөл (MIGEP) Уул уурхайн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих төсөл – Нэмэлт санхүүжилт Мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн маркетингийн төсөл Уул уурхайн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих төсөл (P118109)

Дүн 7 120.7 288,166.5 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш10

9 http://www.worldbank.org/en/country/mongolia/projects/all 10 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

28

2.2.1.2 Азийн хөгжлийн банкнаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд:

Азийн хөгжлийн банкнаас Монгол улсад хэрэгжүүлсэн болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн мэдээллийн санд11 хэрэгжиж байгаа (Active) 42 төсөл, батлагдсан (Approved) 6 төсөл, санал болгосон (Proposed) 8 төслийн мэдээлэл орсон байна.

Эдгээр төслүүдийг ногоон хөгжлийг шууд дэмжсэн (direct), шууд бус байдлаар дэмжсэн (indirect), санхүүгийн хөрөнгө оруулалт (Financial Investment), хамааралгүй (not related) гэсэн байдлаар ангилж авч үзлээ. Энэхүү ангиллаар ногоон эдийн засгийг шууд дэмжсэн 16, шууд бус байдлаар дэмжсэн 12 төсөл, нийт 28 төсөл хэрэгжиж байгаа бөгөөд эдгээр төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилтийн хэмжээ 1,178.7 сая ам.доллар байна (Хүснэгт 3).

Хүснэгт 4: Азийн хөгжлийн банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй ногоон эдийн засгийг дэмжсэн төсөл хөтөлбөрийн тоо, төслийн дүн

Оролцоо Төслийн

тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)*

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)

Шууд дэмжсэн - бүгд 16 776.1 1,853,699.9 Үүнээс: хэрэгжиж байгаа 11 628.8 1,501,881.2 батлагдсан 1 0.5 1,194.2 санал болгосон 4 146.8 350,624.5 Шууд бус байдлаар дэмжсэн - бүгд 12 402.6 961,590.0 Үүнээс: хэрэгжиж байгаа 9 238.6 569,884.2 батлагдсан 2 4.0 9,553.8 санал болгосон 1 160.0 382,152.0

Дүн 28 1178.7 2,815,289.9 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш12

Хэрэгжиж байгаа, ногоон эдийн засгийг шууд дэмжсэн төслүүдэд: Зүүн өмнөд говийн бүсийн хот, хилийн сууринг хөгжүүлэх төсөл —Нэмэлт санхүүжилт (42184-024 Loan 3388 Technical Assistance 9100); Хөвсгөл нуурын улсын тусгай хамгаалалттай бүс нутаг дахь нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх, тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нэгдсэн төсөл (48216-001 Grant 9183); Эрчим хүчний үр ашиг, хотын орчныг сайжруулах төсөл (46343-002 Technical Assistance 8649); Улаанбаатар хотын үйлчилгээ, гэр хорооллыг хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл - 1 дүгээр шат (45007-004 Grant 0380 / Loan 3098 / Loan 3099) зэрэг төслүүдийг дурдаж болохоор байна.

11 https://www.adb.org/projects/mongolia 12 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

29

2.2.1.3. Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж буй ногоон бизнесийн төсөл хөтөлбөрүүд:

Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк нь хувийн секторын хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдэд шууд болон дотоодын арилжааны банкуудаар дамжуулан хөрөнгө оруулалт хийдэг. ЕСБХБ-наас дотоодын арилжааны банкуудаар дамжуулан жижиг дунд үйлдвэрлэл, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх (MonSEFF) санхүүжилтийн төслүүдийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд энэ төрлийн санхүүжилтээс бусад хувийн секторт оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээг энд авч үзлээ. ЕСБХБ-наас сэргээгдэх эрчим хүч, цэвэр байгууламж, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх чиглэлээр хувийн секторын 844.6 сая долларын нийт хөрөнгө оруулалт бүхий 11 төсөлд 527.1 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ13 (Хүснэгт 4).

13 http://www.ebrd.com/work-with-us/project-finance/project-summary-documents.html?1=1&filterCountry=Mongolia

30

Хүснэгт 5: ЕСБХБ-наас хувийн секторт оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, тухайн төслүүдийн нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

Төслийн нэр Салбар Төр /

Хувийн хэвшил

Статус

Төслийн хөрөнгө

оруулалт, сая

ам.доллар (ЕСБХБ)

Сая төг.-өөр

(ЕСБХБ)*

Төслийн хөрөнгө

оруулалт, сая

ам.доллар (нийт)

Сая төг.-өөр

(нийт)*

Ногоон төсөл

Цэций салхин цахилгаан станц (СЦС)

Эрчим хүч Хувийн Олгож байгаа 25.0 59,711.3 120.0 286,614.0 Шууд

Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламжийг өргөтгөх

Хотын болон байгаль орчны дэд бүтэц

Төрийн

Төслийг хянан үзсэн, эцсийн шийдвэр хүлээгдэж байгаа

13.3 31,741.1 28.8 68,772.3 Шууд

ЭмСиЭс Кока-Кола Өргөтгөл Агро бизнес Хувийн Олгож

байгаа 30.0 71,653.5 37.0 88,372.7 Шууд бус

DLF-Таван богд

Боловсруулах үйлдвэрлэл, үйлчилгээ

Хувийн Гарын үсэг зурсан

11.1 26,450.9 13.0 30,947.6 Шууд

бус

Монгол Улсын уул уурхайн тоног төхөөрөмж

Байгалийн нөөц

Хувийн Удирдах зөвлөл баталсан

200.0 477,690.0 200.0 477,690.0

Шууд бус

Сэнж сантын зээл

Боловсруулах үйлдвэрлэл, үйлчилгээ

Хувийн Гарын үсэг зурсан

110.0 262,729.5 185.0 441,863.3 Шууд

бус

АПУ II Агро бизнес Хувийн Гарын

үсэг зурсан

57.0 136,141.7 108.0 257,952.6 Шууд

бус

Салхитын СЦС (Зээл) Эрчим хүч

Хувийн Гарын үсэг зурсан

40.0 95,538.0 115.0 274,671.8 Шууд

Салхитын СЦС-ыг байгуулах

Эрчим хүч Хувийн Гарын

үсэг зурсан

5.0 11,942.3 - - Шууд

Салхитын СЦС-ыг байгуулах

Эрчим хүч Хувийн Гарын

үсэг зурсан

0.7 1,671.9 2.8 6,687.7 Шууд

MT ШТС – Магнай трейд ХХК

Байгалийн нөөц Хувийн Олгож

байгаа 35.0 83,595.8 35.0 83,595.8 Шууд

Дүн 527.1 1,258,865.8 844.6 2,017,167.6 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш14

ЕСБХБ-наас Цэций болон Салхитын салхин цахилгаан станц (СЦС)-ыг барьж байгуулах, Магнай трейд компанийн шингэрүүлсэн шатдаг хийн нийлүүлэлтийн зэрэг ногоон төрлийн төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийсэн байна.

14 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

31

2.2.1.4. Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд:

Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Хөгжлийн хөтөлбөр (НҮБХХ)-өөс 2016 оны 10 дугаар сарын 31-ний өдрийн байдлаар 5,373.7 мянган ам.долларын төсөвтэй 14 төслийг хэрэгжүүлж байна.15 Нийт хэрэгжүүлж буй төслийн 8 төслийг ногоон хөгжилд шууд чиглэсэн, 2 төслийг нь ногоон хөгжилд шууд бус байдлаар чиглэсэн төсөл гэж ангилж авч үзлээ. Эдгээр 10 төсөлд 3,921.0 мянган ам.долларыг төсөвлөснөөс 2,044.9 мянган ам.долларыг зарцуулсан байна.

15 http://open.undp.org/#2016/filter/operating_unit-MNG

32

Хүснэгт 6: НҮБХХ-өөс ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн төсвийн хэмжээ

Төслүүд Төсөв Зарцуулалт Ногоон хөрөнгө

оруулалт

Төслийн хөрөнгө

оруулалт сая төг.-өөр (төсөв)*

Экосистемд суурилсан дасан зохицох үйл ажиллагаа $925,800.00 $479,704.00 Шууд 2,211.2

Орон нутгийн түвшинд гамшгийн эрсдлийг бууруулах $806,171.00 $638,918.00 Шууд

бус 1,925.5

UN -REDD Монгол Улсын үндэсний хөтөлбөр $686,439.00 $348,374.00

Шууд 1,639.5

Тусгай хамгаалалтай бүс нутаг дахь нөөцийн удирдлага $454,051.00 $280,768.00 Шууд 1,084.5

Монгол Улсын баруун бүс нутаг дахь газрын доройтлыг нөхөн сэргээх, таслан зогсоох

$397,200.00 $95,864.00 Шууд

948.7

Далайд гарцгүй, хөгжиж буй улс орнуудын судалгааны төв $351,197.00 $144,299.00 Шууд

бус 838.8

Монголын улсын барилгын салбар дахь хүлэмжийн хийг бууруулах төсөл

$132,000.00 $0.00 Шууд 315.3

Монгол Улс REDD+ Замын зураглалыг баталгаажуулах $98,887.00 $9,778.00 Шууд 236.2

Монголын улсын барилгын салбар дахь хүлэмжийн хийг бууруулах төсөл

$48,219.00 $29,277.00 Шууд 115.2

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн чадавхийг бэхжүүлэх $21,041.00 $17,889.00 Шууд 50.3

Дүн $3,921,005.00 $2,044,871.00 9,365.1 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш16

2.2.1.5. Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд

Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас Монгол Улсад 21 төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаагийн 7 төсөл нь ногоон хөгжилд шууд, 1 төсөл нь шууд бус байдлаар хамааралтай төслүүд байна. Эдгээр төслүүд нь нийт дүнгээр 48.3 сая ам.долларын төсөвтэй төслүүд байна17 (Хүснэгт 6).

Хүснэгт 7: Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ

Оролцоо Төслийн

тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая Швейцари

франк)*

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)**

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)

Төслийн нэр

16 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx 17 https://www.eda.admin.ch/countries/mongolia/en/home/international-cooperation/projects.html

33

Шууд дэмжсэн

7 40.0 41.2 98,391.9

Тогтвортой бичил уурхай төсөл “Ногоон алт” бэлчээрийн төсөл Хүнсний ногооны тогтвортой үйлдвэрлэл, маркетингийн “Монгол ногоо” төсөл (VEGI) Тогтвортой хөгжлийн боловсрол (ESD) 2020 он хүртэлх алсын хараа, соёлын олон улсын зээллэг Эрчим хүчний салбар дахь төрийн хөрөнгө оруулалт (PIE) Байгаль орчны хамгаалах үйл ажиллагаанд оролцогч талуудын оролцоог хангах - II (ESEC II)

Шууд бус байдлаар дэмжсэн

1 6.9 7.1 17,048.0 Малын эрүүл мэнд төсөл

Дүн 8 47.0 48.3 115,439.9 * 1 CHF = 2458.26MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш18

** 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш19

2.2.1.6. Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (ГОУХАН)-ээс хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд

Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (ГОУХАН)-ээс Монгол Улсад 12 төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаагийн 5 төсөл нь ногоон хөгжилд шууд, 2 төсөл нь шууд бус байдлаар хамааралтай төслүүд байна. Эдгээр төслүүд нь нийт дүнгээр 75.9 сая ам.долларын төсөвтэй төслүүд байна20 (Хүснэгт 7).

18 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx 19 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx 20 https://www.giz.de/projektdaten/index.action?request_locale=en_EN#?region=2&countries=MN

34

Хүснэгт 8: ГОУХАН-ээс ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ

Оролцоо Төслийн тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая евро)*

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)**

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)

Төслийн нэр

Шууд дэмжсэн 5 35.0 38.8 92,633.5

Тогтвортой эдийн засгийн хөгжлийн хууль эрх зүйн хүрээг бий болгох Төвийн эрчим хүчний сүлжээн дэх эрчим хүчний үр ашиг (ENEV 3) Биологийн олон янз байдал ойн экосистемийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицолт 2 REDD – Монгол Улсын ойн нөөц SDC Тогтвортой хөгжлийн боловсрол

Шууд бус байдлаар дэмжсэн

2 33.5 37.1 88,637.0

Уул уурхайн салбар дахь мэргэжлийн боловсролын, сургалтын хамтын ажиллагаа Эрдэс баялагийн салбарын нэгдсэн санаачлага II

Дүн 7 68.5 75.9 181,270.5 * 1 EUR = 2645.09MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш21 ** 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш22

21 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx 22 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

35

2.2.1.7. Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (JICA)-аас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд

ЖАЙКА байгууллагаас дотоодын арилжааны банкуудаар дамжуулан “Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төсөл”-ийн хоёр дахь үе шатыг хэрэгжүүлж байна. Уг санхүүжилтээс бусад төсөл, хөтөлбөрийг энд авч үзлээ.

Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА - JICA)-ээс Монгол Улсад 26 төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаагийн 1 төсөл нь ногоон хөгжилд шууд, 2 төсөл нь шууд бус байдлаар хамааралтай төслүүд байна. Эдгээр төслүүд нь нийт дүнгээр 57.4 сая ам.долларын төсөвтэй төслүүд байна (Хүснэгт 8).

Хүснэгт 9: ЖАЙКА байгууллагаас ногоон хөгжлийн чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн тоо, төсвийн хэмжээ

Оролцоо Төслийн тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (100 сая иен)*

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)**

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)

Төслийн нэр

Шууд дэмжсэн 1 6.0 5.8 13,824.0

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын хяналтыг хөгжүүлэх төсөл – 2 дугаар шат

Шууд бус байдлаар дэмжсэн

4 53.5 51.6 123,287.0

Улаанбаатар хотын Мастер төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх чадавхийг сайжруулах төсөл Улаанбаатар хотын ДЦС 4-ийн үр ашгийг дээшлүүлэх төсөл Мал эмнлэг, мал аж ахуйн салбарын хүний нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөл Монгол Улс дахь амьтны шимэгчдийн өвчлөлийн тархац судлал, үр дүнтэй оношлогоо, тандалтыг хөгжүүлэх төсөл

Дүн 5 59.5 57.4 137,111.0 * 1 JPY = 23.04MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш23

23 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

36

** 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш24

2.2.1.8. Олон улсын хамтын ажиллагаа, хөгжлийн бусад байгууллагаас Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд

Өмнөх бүлгүүдэд Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн хөрөнгө оруулалтын дүнг авч үзсэн. Энэ бүлэгт дээр дурдснаас бусад олон улсын байгууллагуудын цаашид Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн мэдээллийг авч үзлээ. Үүнд:

1. АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацийн 2 дахь компакт гэрээ.

2. Европын холбооноос Монгол Улсад хэрэгжүүлсэн болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд.

АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацийн хоёрдахь компакт гэрээ. АНУ-ын Мянганы сорилтын корпораци (МСК)-ийн Удирдах зөвлөлийн 2014 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн шийдвэрээр Монгол Улс компакт гэрээ байгуулах боломжтой орноор шалгарсан. Үүний дагуу хоёр дахь компакт гэрээг байгуулах ажлыг удирдан чиглүүлэх үүрэг бүхий Засгийн газрын Ажлын хэсгийг 2014 оны 12 дугаар сар, компакт боловсруулах ажлыг хэрэгжүүлэх Үндэсний ажлын албыг 2015 оны 3 дугаар сард тус тус байгуулан ажиллаж байна. МСК-ийн удирдамжийн дагуу компакт гэрээ байгуулах бэлтгэл ажлыг хангах, төсөл хөтөлбөрийг боловсруулах үйл явц хоёр жил орчим хугацаанд үргэлжилж, хоёр тал гэрээнд гарын үсэг зурж, соёрхон баталсны дараа таван жилийн хугацаанд төслүүдийг хэрэгжүүлнэ. Эхний компакт гэрээний хүрээнд 285 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийг 2008-2013 оны хооронд таван төсөлд зарцуулсан бөгөөд хоёр дахь компакт гэрээний дүн хараахан тодорхой болоогүй байна. МСК-ийн зүгээс хоёр дахь компакт гэрээний хөрөнгө оруулалтыг Улаанбаатар хотын ус хангамжийн салбарт төвлөрүүлэх шийдвэр гарсантай холбогдуулан, манай талын саналд үндэслэж, МСК-аас санал болгож буй цогц хөтөлбөр нь дараах үндсэн хэсгүүдтэй байх юм. Үүнд:

1. Улаанбаатар хотын ус хангамжийн дээд эх үүсвэрийн шинэ систем бий болгох – Нөөц нь

тогтоогдсон гүний усны нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах, шинээр худгууд байгуулах

2. Уст давхаргад ус нөөцлөх, нөхөн сэргээх шинэ технологийг нэвтрүүлэх - Боломжтой үед нь гадаргын усыг нөөцөлж ашиглах, гүний усны нөөц, тэжээгдлийн түвшинг ихэсгэх

3. Улаанбаатар хотын ойролцоох Туул голын доод хэсэгт ус хангамжийн шинэ эх үүсвэр бий болгох боломжийг судлах – Усны чанарыг стандартын зохих түвшинд байлгаж, байгаль орчинд ээлтэй байдлаар гүний усны нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах, шинэ эх үүсвэр байгуулах боломжийг судлах

4. Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх, өргөтгөх ажлыг хэрэгжүүлэхэд зохих түлхэц үзүүлэх – Цэвэрлэх байгууламжаас гарч буй Туул голын доод хэсэгт нийлж буй усны чанарыг сайжруулах, ус дахин ашиглах нөхцөлийг бүрдүүлэх

24 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

37

5. Саарал усыг зохих түвшинд цэвэрлэж дахин ашиглах - Туул голд цутгаж буй бохир усыг багасгах, гүний усыг ихээр хэрэглэх эрэлтийг багасгах, дулаан, цахилгааны станцуудын газрын доорх усны хэрэглээг багасгаж, цэвэрлэсэн усаар хангах – зэрэг болно.25

Хэдийгээр хоёр дахь компакт гэрээний дүн хараахан тодорхой болоогүй байгаа боловч урьдчилсан байдлаар 750 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ26 гэж төлөвлөж байгаа нь дээр дурдснаар Улаанбаатар хотын усан хангамжийг сайжруулахад зарцуулахаар урьдчилсан судалгааг хийж байна.

Европын холбооноос Монгол Улсад хэрэгжүүлсэн болон хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүд. Европын холбооноос Монгол Улсад 18 төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн болон хэрэгжүүлж байгаагийн 4 төсөл нь ногоон хөгжилд шууд, 5 төсөл нь шууд бус байдлаар хамааралтай төслүүд байна. Эдгээр төслүүд нь нийт дүнгээр 6.5 сая ам.долларын төсөвтэй төслүүд байна. Гэвч уг төслүүд нь 2015 оны 12 дугаар сард хэрэгжиж дууссан эсвэл 2016 оны 12 дугаар сард хэрэгжүүлж дуусгахаар төлөвлөсөн төслүүд байна.27

Энд Каритас Чех байгууллагын 2012-2015 онд хэрэгжүүлсэн “Монгол Улсад Ногоон, эрчим хүчний үр ашигтай барилгын материалын үйлдвэрлэлийг дэмжих” (Supporting a greener and more energy efficient construction industry in Mongolia) төсөл, 2013-2015 онд хэрэгжүүлсэн “Хонины ноосоор байгальд ээлтэй барилгын материал үйлдвэрлэх: Нийлүүлэлтийн сувгийг хөгжүүлэх цоц арга зам” (Turning Sheep Wool into Environmentally Friendly Building Material: Integrated Approach for Supply Chain Development) төслүүдийг дурдаж болохоор байна.

Европын холбооны хувьд цаашид хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн талаарх мэдээлэл хараахан гараагүй байна.

2.3. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт болон Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүд

Төсвийн тухай Монгол Улсын хууль28-ийн 8 дугаар зүйлийн 8.4.8-д зааснаар Улсын Их Хурал жилийн төсвийн төслийг хэлэлцэн жил бүрийн 11 дүгээр сарын 15-ны дотор баталдаг бөгөөд ирэх оны улсын төсвийн тухай хуулийн 2 болон 3 дугаар хавсралтаар ирэх онд төсвийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт, Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалтыг тус тус баталдаг. Энэхүү тайланг бэлтгэх хугацаанд Монгол Улсын 2017 оны төсвийн тухай хууль УИХ-аар батлагдаагүй байсан учраас 2016 оны батлагдсан төсвийн мэдээлэлд үндэслэн энэхүү дүн шинжилгээг хийлээ.

Монгол Улсын 2016 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Хүний хөгжил сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Монгол Улсын 2016 оны нэгдсэн төсвийн төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2017-2018 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах 25 “АНУ-ын МСК-тай хоёрдахь компакт гэрээ байгуулах бэлтгэл ажлын явцын тухай танилцуулга” Гадаад харилцааны яамны Монгол Улсын Засгийн газар, АНУ-ын МСК-ийн хооронд байгуулах хоёрдахь компакт гэрээ боловсруулах үндэсний ажлын алба. 2016 оны 8 дугаар сар. 26 https://assets.mcc.gov/documents/cn-012815-mongolia-initial-engagement-609g.pdf 27 http://eeas.europa.eu/delegations/mongolia/projects/list_of_projects/projects_en.htm 28 http://www.legalinfo.mn/law/details/504

38

тухай болон бусад дагалдан өргөн барьсан хууль, УИХ-ын тогтоолын төслүүд Улсын Их Хурлын 2015 оны 11 дүгээр сарын 13-ны өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар батлагдсан29.

2.3.1. Монгол Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт:

Монгол Улсын 2016 оны төсвийн хуулийн 2 дугаар хавсралтаар батлагдсан “Монгол Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт”-д 2,118.8 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн ажил орсноос 437.6 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэхээр төсөвлөжээ.

Дээрх жагсаалтад дурдсан ажлуудыг ногоон эдийн засгийг дэмжсэн эсэх байдлаар ангилан авч үзэхэд 213.3 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий, үүнээс 29.2 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэх 32 төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламж байна. Эдгээр хөрөнгө оруулалт нь 2008-2016 оны хооронд эхэлсэн бөгөөд 2016-2017 онд дуусахаар төлөвлөгдсөн хөрөнгө оруулалтууд байна. 2017 онд дуусахаар төлөвлөгдсөн 4 хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаа багтсан байна. Үүнд:

- Хот суурин газрын ус хангамж, гидрогеологийн зураглалын судалгаа /Өвөрхангай, Гучин-Ус сум/

- Хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд боловсруулах үйлдвэрийн цэвэрлэх байгууламж /Ховд/

- Бүгд Найрамдах Чех Улсын хөрөнгө оруулалтаар эргэн төлөгдөх нөхцөлөөр хэрэгжүүлэх "Евро Эко Төгөл" төсөл /Орхон/

- "Дэлхийн зөн" Олон улсын байгууллагын тусламжийн Монголын талын хөрөнгө /Улсын хэмжээнд/.

2.3.2. Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт:

Монгол Улсын 2016 оны төсвийн хуулийн 3 дугаар хавсралтаар батлагдсан “Хөгжлийн банкны эх үүсвэрээр төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй 2016 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт”- ”-д 1,427.3 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий 119 хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн ажил орсноос 358.8 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэхээр төсөвлөжээ.

Дээрх жагсаалтад дурдсан ажлуудыг ногоон эдийн засгийг дэмжсэн эсэх байдлаар ангилан авч үзэхэд 234.5 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий, үүнээс 63.5 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэх 18 төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламж байна. Эдгээр хөрөнгө оруулалт нь 2013-2015 оны хооронд эхэлсэн бөгөөд 2016 онд бүгд дуусахаар төлөвлөгдсөн хөрөнгө оруулалтууд байна.

29 https://www.mof.gov.mn/2015/11/20468/

39

2.4. Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө

Энэ бүлэгт Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлого болон энэ чиглэлд гарсан бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн талаарх мэдээллийг цуглуулж, нэгтгэн дүгнэхийг оролдлоо.

Хүснэгт 10: Ногоон хөгжлийн бодлого болон энэ чиглэлд гарсан бусад бодлого хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилт

ДД

Бодлого хөтөлбөрийн нэр, хамрах хугацаа,

батлагдсан огноо

Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд

шаардагдах санхүүжилтийн хэмжээ

1 Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал – 2030. УИХ-ын 2016 оны 19 дүгээр тогтоол.

Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай төсвийн хэмжээг тодорхойлох чиглэлээр холбогдох төрийн болон олон улсын байгууллагууд ажиллаж байна.

2 Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлого. УИХ-ын 2014 оны 43 дугаар тогтоол.

Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө батлах тухай Засгийн газрын 2016 оны 1 дүгээр сарын 11-ний өдрийн 35 дугаар тогтоол.

Стратегийн 1-р зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд 72 үйл ажиллагаа, Стратегийн 2-р зорилт 70, 3-р зорилт 37, 4-р зорилт 39, 5-р зорилт 37, 6-р зорилт 34, нийт 273 арга хэмжээг 2015-2020 он, 2021-2030 он хүртэл 2 үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн.

Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай нийт 15.6 их наяд төгрөгийн санхүүжилтийг улсын болон орон нутгийн төсөв, олон улсын байгууллага, хандивлагчдын зээл, тусламж, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар хийж, үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн болно. Зардлын тооцоог үндэсний болон салбаруудын бодлого, төлөвлөлтийн баримт бичгийн тооцоололд тулгуурлан хийсэн.30

3 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцийн Парис

Бууруулах чиглэлээр 4 салбарт авч хэрэгжүүлэх 12 үндсэн арга хэмжээ, нэмэлтээр 5 арга

Бууруулах чиглэлд 2030 он хүртэл авч хэрэгжүүлэх бодлого, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд 3.5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт

30 “Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний танилцуулга” Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын яам. 2015 он.

40

хэлэлцээрийг соёрхон батлах тухай хууль, УИХ 2016 оны 9 дүгээр 1-ний өдөр. Уг хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсаас хүргүүлсэн Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт31

хэмжээг хэрэгжүүлэхээр үүрэг амлалт авсан байна.

Дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд 5 салбарт авч хэрэгжүүлэх 9 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр үүрэг амлалт авсан байна.

шаардлагатай гэсэн урьдчилсан тооцоог гаргажээ.

2021-2030 он хүртэлх дасан зохицох хэрэгцээнд 3.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн урьдчилсан тооцоог гаргажээ.

Энэхүү баримт бичигт тусгагдсан арга хэмжээ, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн талаарх мэдээллийг Хүснэгт 10-д харуулав.

4 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр (2011-2021 он). УИХ-ын 2011 оны 2 дугаар тогтоол.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөрийн эхний үе шатанд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө батлах тухай Засгийн газрын 2011 оны 11 дүгээр сарын 9-ний өдрийн 317 дугаар тогтоол.

Стратегийн 1-р зорилтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд 8 үйл ажиллагаа, стратегийн 2-р зорилт 13, 3-р зорилт 19, 4-р зорилт 15, 5-р зорилт 9, нийт 64 арга хэмжээг 2016 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байсан.

Хоёрдахь үе шатанд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө одоогоор гараагүй байна.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн талаарх мэдээлэл олдоогүй.

5 Ус үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он). УИХ-ын 2010 оны 24 дүгээр тогтоол

Ус үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг Засгийн газраас 2010 оны 11 дүгээр сарын 23-ны өдрийн 304 дүгээр тогтоолоор баталсан.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын 2011 оны 08 дугаар сарын 01-ний өдрийн А-249 тоот тушаалаар Ус үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны нэгдсэн график төлөвлөгөөний танилцуулгад 6 стратегийн

31 Intended Nationally Determined Contribution (INDC) Submission by Mongolia to the Ad-Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP) http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Mongolia/1/150924_INDCs%20of%20Mongolia.pdf

41

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын 2011 оны 08 дугаар сарын 01-ний өдрийн А-249 тоот тушаалаар Ус үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны нэгдсэн график төлөвлөгөө (2011-2015 он)-г баталсан.

Цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө одоогоор гараагүй байна.

зорилтын хүрээнд 67 багцын 287 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд 3.19 их наяд төгрөгийн зардал гарна гэж тооцсон.32

6 Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр (2010-2020 он). Засгийн газрын 2010 оны 90 дүгээр тогтоол.

Засгийн газрын 2010 оны 90 дүгээр тогтоолын 2 дугаар хавсралтаар Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны I үе шатны төлөвлөгөө (2010-2015 он)-г баталсан.

Цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө одоогоор гараагүй байна.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн талаарх мэдээлэл олдоогүй

7 Биологийн олон янз байдлын үндэсний хөтөлбөр (2016-2025 он). Засгийн газрын 2015 оны 325 дугаар тогтоол.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө одоогоор гараагүй байна.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн талаарх мэдээлэл олдоогүй

8 Озоны үе давхаргыг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр (1999-2030 он). Засгийн газрын 1999 оны 129 дүгээр тогтоол.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний талаарх мэдээлэл олдоогүй.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн талаарх мэдээлэл олдоогүй

9 Хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр (2014-2022 он). ЗГ-ын 2014 оны 298 дугаар тогтоол.

БОНХАЖ-ын сайдын 2015 оны 12 сарын 24-ний өдрийн А/435 тоот тушаалаар Хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг баталсан.

Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд шаардлагатай хөрөнгийн хэмжээг тодорхойлж өгсөн дүнгээр 186.4 тэрбум төгрөг болж байна.33

32 http://www.water.mn/images/NWP.pdf 33 http://www.mne.mn/mn/news/show/2865

42

10 Улаанбаатар хотын 2020 он хүртэлх ногоон хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө. Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2016 оны 41 дүгээр тогтоол

7 зорилго, 23 зорилтод чиглэсэн 83 стратеги үйл ажиллагааг төлөвлөсөн байна.

Улаанбаатар хотын 2020 он хүртэлх ногоон хөгжлийн стратеги төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн талаарх мэдээлэл олдоогүй. Гэхдээ дараагийн бүлэгт дурдсан Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээтэй давхардах магадлалтай.

Хүснэгт 11: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу бууруулах чиглэлд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт, түүнийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ34

Өгсөн үүрэг, амлалт Тусгайлсан арга хэмжээ Хөрөнгө

оруулалтын хэрэгцээ

Эх үүсвэр:

Цахилгаан эрчим хүчний нийт суурилагдсан хүчин чадал дахь сэргээгдэх эрчим хүчний эзлэх хувь 2014 онд 7.62% байгааг 2030 он гэхэд 30%-д хүргэж нэмэгдүүлэх

675 МВТ-ийн суурилагдсан хүчин чадалтай томоохон усан цахилгаан станцуудыг байгуулах

1,350 сая ам.доллар

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн засгийн газар хоорондын панел (IPCC)-ийн мэдээллийн35 дундаж дээр үндэслэн тооцсон өртгийн LEAP анализ

354 МВТ-ийн суурилагдсан чадалтай салхин цахилгаан станцуудыг байгуулах

580 сая ам.доллар

145 МВТ-ийн суурилагдсан чадалтай нарны цахилгаан станцуудыг байгуулах

573 сая ам.доллар

Барилгын дулаан алдагдлыг 2010 оны түвшинтэй харьцуулахад 2030 он гэхэд 40%-аар бууруулах

Улаанбаатар хотын 18,184 өрхийн одоогийн орон сууцны ханын тусгаарлагчийг сайжруулах

90 сая ам.доллар

Технологийн хэрэгцээний үнэлгээ (TNA), 2013 он

34 Annex A: Mitigation contribution, Page 5, Intended Nationally Determined Contribution (INDC) Submission by Mongolia to the Ad-Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP) http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Mongolia/1/150924_INDCs%20of%20Mongolia.pdf 35 https://www.ipcc.ch/pdf/special-reports/srren/SRREN_FD_SPM_final.pdf

43

Нүүрс шатаадаг дулаан станц, дулааны цахилгаан станцын үр ашгийг сайжруулах

Нүүрс шатаадаг станцуудын үр ашгийг сайжруулах

900 сая ам.доллар

Технологийн хэрэгцээний үнэлгээ (TNA), 2013 он

Хүснэгт 12: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд 2021-2030 оны хооронд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт, түүнийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ36

Салбар Дасан зохицох зорилго

Дасан зохицох зорилт

Хэрэгцээ

Чадавхи Технологи

Санхүүгийн (олон улсын

хөрөнгө оруулалт)

сая ам.доллар

Мал аж ахуй, бэлчээр

Тогтвортой бэлчээрийн менежментийг хэрэгжүүлэх

Бэлчээрийн доройтлыг бууруулах

Бэлчээрийн даацад нийцүүлэн мал болон зэрлэг амьтдын тоо толгой болон төрлийг зохицуулах

Бэлчээр ашиглалтын зохицуулалтыг бий болгох

Бэлчээр ашиглалтын татварын тогтолцоог бүрдүүлэх

Бэлчээрийг зохистой ашиглах, хамгаалах, хянахад олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх

Малын хорогдлоос урьдчилан сэргийлэхийн тулд ган, зудын урьдчилан сануулах системийг бий болгох

Малын чанар, үр төлийг сайжруулах

Малын эрүүл мэндийн менежмент (голомтот болон халдварт өвчний)-ийг сайжруулах

46.0

Газар тариалан

Усалгаатай талбайг нэмэгдүүлэх, хөрсний усны алдагдлыг

Атаршсан газрын хэмжээг 30%-аар бууруулах

Хөрс хамгаалах (хөрсний эд, шимт тэжээлт чанар, чийгшилт)

Хөрсийг бүрэн ашиглах технологи нэвтрүүлэх

150.0

36 Annex B: Adaptation component, Page 8, Intended Nationally Determined Contribution (INDC) Submission by Mongolia to the Ad-Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP) http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Mongolia/1/150924_INDCs%20of%20Mongolia.pdf

44

бууруулах, хөрсний нүүрсхүчлийн ялгаруулалтыг бууруулах

3-4 ээлжээр 3-5 удаа ургац авдаг тариалалтын өнжөөх системийг нэвтрүүлэх

Усалгаатай талбайг 2-2.5 дахин нэмэгдүүлэх

зохицуулалтыг бий болгох

Ургацын болон тариалалтын нэр төрлийг нэмэгдүүлэх

Усны хэрэглээг 2.5-5.0 дахин бууруулах үр ашигтай дуслын услалтын системийг нэвтрүүлэх

Усны нөөц Усны эх бүрэлдэх газар нутаг, гол мөрний эхийн унган экосистемийг хамгаалах замаар усны эх үүсвэрийг хамгаалах

2030 он гэхэд нийт газар нутгийн 30%-ийг улсын хамгаалалтад авч, тогтвортой санхүүжилтийн механизмийг нэвтрүүлэх

Усны нөөцийн менежментийн нэгдсэн тогтолцоог хэрэгжүүлэх

Эрх зүйн бодлого, үр нөлөөг сайжруулах замаар олон талт оролцоог хангаж ажиллах

Техникийн асуудлыг шийдвэрлэх хүний нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх

Экосистемд суурилсан технологийг хэрэгжүүлэх

Усны хяналт, усны урсацын тохируулга хийх, ойжуулах арга хэмжээгээр дамжуулан экосистемийн үйлчилгээнд дэмжлэг үзүүлэх

5.0

Цас мөсний усыг цуглуулах нөөцлүүрийг барьж байгуулах

Гол мөрний урсгал, урсацын тохиргоо хийх

Гол мөрөн дээр болон нуурын гарц дээр усны нөөцлүүр барьж байгуулах, усны ашиглалтын олон зорилгот системийг бий болгох

Гол мөрний урсгалд тохируулга хийх усны хяналт судалгааг өргөжүүлэх

Усны нөөцлүүр болон усны нөөцийг хуурай бүс нутаг руу шилжүүлэх урсгалыг өөрчлөх

- 1800.0

45

байгууламжийг барьж байгуулах

Ус хадгалах, ус цэвэршүүлэх технологийг нэвтрүүлэх

Улаанбаатар хот болон говийн бүс дэх аж үйлдвэрийн болон уул уурхайд тогтвортой ус хангамжийн шийдлийг олох (түүний дараагаар хэрэгжүүлэх)

Ууршилтын алдагдлаас урьдчилан сэргийлэх хаалттай систем бүхий тогтвортой усан хангамжийн судалгааг хийх, нэвтрүүлэх

Ус хадгалах, цэвэршүүлэх шинэ технологийг нэвтрүүлэх

605.0

Ойн нөөц Ойжуулах арга хэмжээний үр ашгийг нэмэгдүүлэх

Ойжуулах үйл ажиллагаагаар дамжуулан 2030 он гэхэд ойн бүхий талбайн эзлэх хувийг 9%-д хүргэх

Ойг нөхөн сэргээх, мод үржүүлэх орчин үеийн технологийг хэрэгжүүлэх ойн нөхөрлөл бүлгүүдийн чадавхийг бий болгох

Мод үржүүлэх технологийг нэвтрүүлэх

11.0

Ойн доройтлыг бууруулах

Хүний үйл ажиллагаа, гал түймэр, хортон шавьж, өвчлөлтөөс үүдэлтэй ойн доройтлыг бууруулах

Ойн түймэр, хортон шавьжтай тэмцэх бүрэн тоноглогдсон цэгүүдийг байгуулах, чадавхижуулах

Ойн түймэртэй тэмцэхэд онгоц ашиглах

Хортон шавьжтай тэмцэх биологийн технологийг нэвтрүүлэх

13.0

Ойн менежментийн үр нөлөөг сайжруулах

Ойн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, бүтцийг нь өөрчлөх замаар ойг уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадвартай болгох

Ойг цэвэрлэх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх багаж хэрэгсэл, машин тоног төхөөрөмжийг нийлүүлэх

Ойн менежментийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх хүний нөөцийг сургах

Ойг цэвэрлэх технологийн үр нөлөөг сайжруулах

7.0

46

Байгалийн гамшгийн менежмент

Байгалийн гамшгийг эртнээс сануулах, урьдчилан сэргийлэх системийг өргөтгөх, сайжруулах

Байгалийн гамшгийг эртнээс сануулах системийг бэхжүүлэх

Эртнээс тодруулах, таамаглах системийг бий болгох

Орон нутаг, бүс нутгийн түвшинд гамшгийн эрсдлийн үнэлгээг хийх

Супер компьютерийн багтаамжийг нэмэгдүүлэх замаар урьдчилан таамаглалтын чанарыг сайжруулах

Улс орны нийт газар нутгийг хамарсан Допплер радарын сүлжээг байгуулах

65.4

2.5. Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрүүд

Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал (НИТХ)-ын 2015 оны ээлжит 26 дугаар хуралдаанаар Улаанбаатар хотын Эдийн засгийн хөгжлийн стратеги баримт бичиг, Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорацийг байгуулж, дүрмийг батлах тухай асуудлыг хэлэлцэн баталсан. Эндээс УИХ-ын 2013 оны 23 дугаар тогтоолоор баталсан “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх Ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 оны хөгжлийн чиг хандлагын баримт бичиг”, нийслэлийн Эдийн засгийн хөгжлийн стратегид тусгагдсан төсөл хөтөлбөрийг хувийн хэвшилтэй хамтран зохион байгуулж хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпораци ХК-ийг үүсгэн байгуулсан.

Түүнчлэн НИТХ-ын 2016 оны 3 дугаар сарын 23-ны өдрийн 41 дүгээр тогтоолын хавсралтаар “Улаанбаатар хотын ногоон хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө”-г баталсан байдаг.

Улаанбаатар хотын Хөгжлийн корпораци дээр дурдсан баримт бичигт дурдсан үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх том, дунд болон ирээдүйд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй гэсэн ангиллаар төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлэх 8 тэрбум 399.1 сая ам.доллар буюу 20 их наяд 60 тэрбум 889.7 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай 37 төслийг боловсруулсан37. Эдгээр 37 төслийг ногоон хөгжлийг шууд дэмжсэн, шууд бус байдлаар дэмжсэн, хамааралгүй гэсэн 3 ангилалд авч үзэхэд ногоон хөгжлийг шууд дэмжсэн 13 төсөл, шууд бус байдлаар дэмжсэн 9 төсөл, нийт 22 төсөл нь ногоон хөгжлийг дэмжсэн төслийн ангилалд орж байна.

Дээрх ангилалд орсон төслүүдийн дүнгээр 8,046.0 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай болж байна (Хүснэгт 12).

37 “Ulaanbaatar Development Projects” Ulaanbaatar Development Corporation JSC, July 2016.

47

Хүснэгт 13: Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас ногоон хөгжлийн чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

Оролцоо Төслийн тоо

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)*

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая төгрөг)

Төслийн нэр

Шууд дэмжсэн 13 5,599.1 13,373,170.4

Нүүрснээс шингэрүүлсэн шатдаг хий (CTL) үйлдвэрлэх Улаанбаатар хийн төсөл Туул голын экосистемийг нөхөн сэргээх Туул голын усан сан байгуулах Эко парк Органик хүнс боловсруулах** Дүүжин тээвэр Ухаалаг зогсоол** Эко автобус угсрах үйлдвэр Сэлбэ голын орчныг нөхөн сэргээх, амралт зугаалгын бүс байгуулах төсөл Төрийн өмчийн цэцэрлэг, сургуулийн барилгыг дулаалах 10 МВТ-ийн нарны цахилгаан станц Байгальд ээлтэй барилгын материалын үйлдвэрлэл** Хүрээ нүүрс

Шууд бус байдлаар дэмжсэн

9 2,446.9 5,844,238.2

Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрлэл, технологийн парк Улаанбаатар метро Тээвэр, логистикийн нэгдсэн төв Туул голын хурдны зам Налайхын барилгын материал үйлдвэрлэлийн парк Тойрог зам Эдийн засгийн корридор Инноваци, технологийн төв** Сүүний ферм

48

Дүн 22 8,046.0 19,217,408.5 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш38 ** Эдгээр төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ хараахан тодорхойлогдоогүй байгаа болно.

Үүнээс гадна Нийслэлийн орон сууцны корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй Нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн 10 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт орших Морин давааны шинэ суурьшлын бүсийн төлөвлөлтийн төслийг энд хамруулан авч үзлээ39.

Төлөвлөлтийн зорилго нь:

- Нийслэлийн орон сууцны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх замаар зорилтот бүлгийн иргэдийн төлбөрийн чадварт нийцсэн орон сууцаар хангах;

- Бага, дунд орлоготой өрхүүдийн худалдан авах чадварт нийцсэн ажиллах амьдрах шинэ орчин бий болгох;

- Хотын төвлөрлийг багасгаж өрхийн зардлыг хэмнэх;

- Хүн амын эрүүл аюулгүй орчинд ажиллах амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх;

- Зорилтот бүлгийн иргэдэд зориулж жижиг дунд үйлдвэрлэлийг бий болгох;

- Экологид ээлтэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй орон сууцыг барьж, хотын агаар, ус, хөрсний бохирдлыг бууруулах;

- Шинжлэх ухааны тэргүүлэх чиглэл биотехнологи болон хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх орчин, түүнийг дагасан үйлдвэрлэлийг төвлөрүүлж үндэсний бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний шинэ бүс бий болгох;

- Уламжлалт анагаах ухаан, эмнэлэгийн аялал жуулчлалыг бодлоготойгоор хөгжүүлэх.

Уг төлөвлөлт нь ногоон шийдлийн хувьд:

- Морингийн даваа орчмын шинэ суурьшлын бүсийг эко хороолол болгон хөгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд байгальд ээлтэй эрчим хүчний бие даасан эх үүсвэрээр хангах сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ технологийг ашиглахаар төлөвлөсөн.

- Тухайн шинэ суурьшлын бүс нь газрын газаргын онцлогийг ашиглан саарал ус болон байгалийн усыг оршин суугчдын ахуйн хэрэглээнд дахин боловсруулан ашиглах, олон нийтийн хэрэгцээний ногоон байгууламжуудад ашиглах зэрэг шинэ шийдлүүдийг төлөвлөсөн.

- Мөн тухайн бүсийн оршин суугчдад хот суурин газраас хамааралгүй амьдрах нөхцөл бүрдэхээс гадна хүлэмжийн хий, хорт бодисыг ялгаруулдаггүй амьдралын хэв маягийг бий болгоно.

Морингийн давааны шинэ суурьшлын бүсийн төслийг 2017-2030 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд төслийн нийт өртөг 1,028.3 тэрбум төгрөг гэж тооцогджээ.40

38 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx 39 http://nosk.ub.gov.mn/?p=content&id=62 40 “Морингийн даваа орчмын шинэ суурьшлын бүсийн төлөвлөлтийн танилцуулга” Нийслэлийн орон сууцны корпораци, Нью Урбанизм ХХК, 2016 оны 10 дугаар сарын 28-ны өдөр болсон “Морингийн даваа

49

Морингийн даваа орчмын шинэ суурьшлын бүсээс гадна Яармагийн спорт цогцолбор орчмын шинэ суурьшлын бүс41, Улиастайн амны шинэ суурьшлын бүс42, Био-Сонгинын орчмын шинэ суурьшлын бүс43, Авто худалдааны төв орчмын шинэ суурьшлын бүс44-ийн хот төлөвлөлтийн суурь судалгаа, бүсийн хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө хийгдэж байна. Түүнчлэн “Голомт-Өргөө” ХХК, “Эрхэт констракшн” ХХК, “Монголын Логистикийн холбоо” ТББ-ын хамтарсан түншлэл, 2016 оны 04 дүгээр сарын 29-ний өдөр “ Шинэ суурьшлын бүсийг хөгжүүлэх урьдчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах” ажлын НОСК2016/01-01 дугаар гэрээг “Нийслэлийн Орон сууцны корпораци” ХК-тай байгуулан ажиллаж байна.45 Шинэ суурьшлын бүсүүдийг хөгжүүлэх урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл гарснаар тэдгээр төслийн ногоон шийдэл, хөрөнгө оруулалтын тооцоолол зэрэгт үндэслэн хөрөнгө оруулалтын тооцоондоо авч ашиглах боломжтой.

2.6. Төлөвлөгдөж буй томоохон төслүүд

Сэргээгдэх эрчим хүч, байгаль орчны чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй томоохон төслүүдийн хүрээнд усан болон салхин цахилгаан станцууд, түүнчлэн “Орхон говь” төсөл буюу Орхон гол дээр урсацын тохируулга бүхий усан сан барьж байгуулах төслийг энд авч үзлээ. Эдгээр төсөлд нийтдээ 2,797.6 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн урьдчилсан тооцоо гарсан байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүдийг хэрэгжүүлснээр Монгол Улсын цахилгаан эрчим хүчний суурилагдсан хүчин чадал 862.6 МВТ-аар нэмэгдэхээр байна (Хүснэгт 13).

Хүснэгт 14: Сэргээгдэх эрчим хүчний болон байгаль орчны томоохон төслүүд

Төслийн нэр Төрөл

Хөрөнгө оруулалтын

хэмжээ, ам.доллар

Хүчин чадал Төсөл

хэрэгжүүлэгч Хөрөнгө

оруулагчид

Эгийн голын усан цахилгаан станц46

Сэргээгдэх эрчим хүч:

Усан цахилгаан

станц

827.6 сая ам.доллар 315 МВТ

Эгийн голын УЦС төслийн нэгж, ТЭЗҮ: Франц улсын Трактебел инженеринг (GDF Suez) компани

орчмын шинэ суурьшлын бүсийг хөгжүүлэх ажлын хүрээнд оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг тодорхойлох уулзалт” хэлэлцүүлэгт танилцуулсан танилцуулга материал. 41 “Арт Сити” ХХК 2016 оны 04 дүгээр сарын 07-ны өдөр “Яармагийн спорт цогцолбор орчмын шинэ суурьшлын бүсийн барилгажилтын төсөл боловсруулах” ажлын БТ-2016/23 дугаартай гэрээг НЕТГ-тай байгуулан хамтран ажиллаж байна. 42 “Нийслэлийн Зураг төслийн хүрээлэн” ОНӨААТҮГ 2016 оны 04 дүгээр сарын 29-ний өдөр “Улиастайн амны шинэ суурьшлын бүсийн хот төлөвлөлтийн суурь судалгаа, хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах” ажлын ХЕТ-2016/37 дугаар гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байна. 43 “Түмэд групп” ХХК, 2016 оны 04 дүгээр сарын 29-ний өдөр “Био-Сонгино орчмын шинэ суурьшлын бүсийн хот төлөвлөлтийн суурь судалгаа, хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах” ажлын ХЕТ-2016/32 дугаар гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байна. 44 “Эдшил” ХХК 2016 оны 04 дүгээр сарын 29-ний өдөр “Авто худалдааны төв орчмын шинэ суурьшлын бүсийн хот төлөвлөлтийн суурь судалгаа, хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах” ажлын ХЕТ-2016/35 дугаар гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байна. 45 http://nosk.ub.gov.mn/?p=project&id=4 46 http://www.eghpp.mn/feasibility/fs17.html

50

Шүрэнгийн усан цахилгаан станц47

Сэргээгдэх эрчим хүч:

Усан цахилгаан

станц

780 гаруй сая

ам.доллар 244 МВТ

ТЭЗҮ: Монгол, Германы аж ахуйн нэгж буюу “Монгол менежмент төв” болон “Klenwasserkraft GmbH” компаниуд

“Орхон говь” төсөл буюу Орхон гол дээр урсацын тохируулга бүхий усан сан барьж байгуулах төсөл48

Байгаль орчин: усны

менежмент

530 сая ам.доллар

Ус дамжуулах хэмжээ дээд тал нь 2500 л/с, усан санд ус хуримтлуулах хэмжээ 800 сая м3

ТЭЗҮ: “Престиж” компани, Дэлхийн банктай хамтран хэрэгжүүлж буй “Уул уурхайн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих төсөл” (MINIS)

Салхитын салхин цахилгаан станц49

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

120 сая ам.доллар

49.6 МВТ Клин Энержи ХХК

Ньюком ХХК, АНУ-ын Женерал Электрик, Европын Сэргээн Босголт, Хөгжлийн Банк болон Нидерландын Хөгжлийн Санхүүжилтийн Корпорацийн хөрөнгө оруулалт

Оюу Толгойн салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

200 сая ам.доллар 102 МВТ Клинтек ХХК

Швед болон БНХАУ –ын компаниуд

Сайншанд салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

120 сая ам.доллар 52 МВТ

Сайншанд Салхин Парк ХХК

ХБНГУ –ын Ферростаал (Ferrostaal) компани

Чойр салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин

100 сая ам.доллар 50 МВТ

Турк улсын хөрөнгө оруулалттай

Турк улсын хөрөнгө оруулалттай

47 http://www.ikon.mn/n/gz3 48 http://www.mongolianminingjournal.com/content/58601.shtml 49 http://www.monwea.org/content/3

51

цахилгаан станц

Айдинер Глобал ХХК

Айдинер Глобал ХХК

Цэций салхин цахилгаан станц

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

120 сая ам.доллар 50 МВТ

Клин Энержи ХХК

Японы Софт банк болон Ньюком ХХК

Байгалийн хий үйлдвэрлэх дамжуулах

хоолой

500 сая ам/доллар

Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

Химийн бодсийн үйлдвэр

380 сая ам/доллар Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

Сэргээгдэх эрчим хүчны

станц

53 сая ам/доллар Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

Барилгын төсөл 561 сая

ам/доллар Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

Хөдөө аж ахуйн чиглэлийн төсөл

680 сая

ам/доллар Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

Худалдаа үйлчилгээний

цогцолбор

50 сая ам/доллар

Хувийн хэвшил Хувийн хэвшил

52

2.7. Бүлгийн дүгнэлт

Олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас Монгол Улсад ногоон хөгжлийг дэмжих чиглэлээр 2,762.0 сая ам.долларын төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. 2.1 дүгээр дэд бүлэгт дурдагдсан олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төсөл хөтөлбөрийн төсвийн хэмжээг нэгтгэн дүгнэж авч үзвэл 2,762.0 сая ам.доллар болж байна (Хүснэгт 14). Энд олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн төсвийн хэмжээ санхүүжүүлэгч байгууллага болон хэрэгжүүлэгч байгууллага аль аль талдаа тодорхой хэмжээгээр давхардаж орсон байж болох талтайг анхаарах хэрэгтэй.

Хүснэгт 15: Олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй болон хэрэгжүүүлэхээр төлөвлөж буй ногоон хөгжлийн дэмжих төсөл хөтөлбөрүүдийн санхүүжилтийн хэмжээ

Олон улсын хөгжлийн банк, байгууллага

Төслийн санхүүжилтийн

хэмжээ (сая ам.доллар)*

Төслийн санхүүжилтийн хэмжээ (сая төгрөг)

Дэлхийн банк 120.7 288,166.5 Азийн хөгжлийн банк 1,178.7 2,815,289.9 Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк

527.1 1,258,865.8

НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр 3.9 9,365.1 Швейцарийн хөгжлийн агентлаг 48.3 115,439.9 Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг 75.9 181,270.5

ЖАЙКА 57.4 137,111.0

АНУ-ын Мянганы сорилтын корпораци 750.0 1,791,337.5

Дүн 2,762.0 6,596,846.3 * 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш50

Дээрх хүснэгтэд зөвхөн ЕСБХБ-ны хувьд зөвхөн банкнаас санхүүжилт олгосон хэмжээг оруулсан байгаа болно. Хэрэгжүүлж буй төслүүдийн үлдсэн хэсгийг хэрэгжүүлэгч хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж нь өөрийн хөрөнгөөр болон бусад эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх юм.

Монгол Улс 2016 онд улсын төсвийн болон Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр ногоон хөгжлийг шууд болон шууд бусаар дэмжих 447.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий 50 төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Үүний 92.8 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэхээр төлөвлөжээ. Энд дурдсан төсөл арга хэмжээний ихэнх нь өмнөх онуудад эхэлсэн төслүүд байгаа бөгөөд 2016 онд хийгдэж дуусахаар төлөвлөгдсөн төслүүд байна (Хүснэгт 15).

50 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

53

Хүснэгт 16: Улсын төсөв болон Хөгжлийн банкны хөрөнгөөр 2016 онд санхүүжүүлсэн төсөл, үйл ажиллагааны тоо, төсөвт өртөг

Санхүүжилтийн эх үүсвэр Төсөл, арга хэмжээний тоо

Нийт төсөвт өртөг, сая төгрөг

Үүнээс 2016 онд санхүүжүүлэхээр

төлөвлөсөн, сая төгрөг Улсын төсвийн хөрөнгө 32 213,342.7 29,247.7 Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр 18 234,532.3 63,516.5

Дүн 50 447,875.0 92,764.2

Дээр дурдсан олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудын болон улсын төсөв, Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн хувьд санхүүжилтийн эх үүсвэр нь тодорхой, хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүд байгаа учир ногоон санхүүжилтийн нийлүүлэлтийн хэмжээ гэж үзэж болно.

Цаашид 2020-2025 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй томоохон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 21.0 сая ам.доллар буюу 50.3 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн тооцоо гарч байна (Хүснэгт 16). Өөрөөр хэлбэл, энэ хэмжээний ногоон санхүүжилтийн эрэлт хэрэгцээ байна гэсэн тооцооллыг хийлээ.

Хүснэгт 17: Цаашид хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгийн хэмжээ

Төслийн нэр Төрөл

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, сая ам.доллар*

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, сая

төгрөг Эгийн голын усан цахилгаан станц

Сэргээгдэх эрчим хүч: Усан цахилгаан станц

827.6 1,976,681.2

Шүрэнгийн усан цахилгаан станц

Сэргээгдэх эрчим хүч: Усан цахилгаан станц

780.0 1,862,991.0

“Орхон говь” төсөл буюу Орхон гол дээр урсацын тохируулга бүхий усан сан барьж байгуулах төсөл

Байгаль орчин: усны менежмент 530.0 1,265,878.5

Салхит салхин цахилгаан станц**

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

- -

Оюу Толгойн салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц 200.0 477,690.0

Сайншанд салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц 120.0 286,614.0

Чойр салхин цахилгаан станц төсөл

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

100.0 238,845.0

Цэций салхин цахилгаан станц***

Сэргээгдэх эрчим хүч: Салхин цахилгаан станц

95.0 226,902.8

54

Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүд (22 төсөл)

Байгаль орчин, сэргээгдэх эрчим хүч, эко үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх

8,046.0 19,217,408.5

Нийслэлийн орон сууцны корпорациас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй шинэ суурьшлын бүсийн төслүүд****

Байгаль орчин, сэргээгдэх эрчим хүч, эко үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх

2,152.7 5,141,500.0

Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх*****

Бодлого төлөвлөлт, зохицуулалт хэрэгжүүлэлт, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт

2,612.6 6,240,000.0

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу бууруулах чиглэлд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалтуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ******

Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, барилгын дулааны алдагдлыг бууруулах, нүүрс шатаадаг станцуудын үр ашгийг дээшлүүлэх

1,607.0 3,838,239.2

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хувьд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалтуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ*******

Бэлчээр, тариалангийн талбай, ус, ойн нөөцийн менежмент, байгалийн гамшгийн менежмент

1,772.4 4,233,288.8

Эрэлтийн судалгаанд хамрагсан ААН-ийн мега

төслүүд 2,224.0 5,311,912,8

Дүн 21,067.2

50,317,950,8

* 1 USD = 2388.45MNT, 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн Монгол Банкнаас зарласан ханш51 ** Санхүүжилтийн асуудал ерөнхийдөө шийдэгдсэн гэж үзсэн. *** ЕСБХБ-наас санхүүжүүлсэн хэсгийг нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээнээс хасч тооцов. **** Морингийн даваа орчмын шинэ суурьшлын бүсийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээнд үндэслэн нийт 5 байршлын дүнгээр тооцов.

***** Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн хэмжээ 15.6 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын 40 хувиар

51 https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx

55

тооцов. Үүнийг Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эхний үе шат буюу 2020 он хүртэл шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээр, уг бодлогын шалгуур үзүүлэлт, хүрэх үр дүнгийн үзүүлэлтэд үндэслэн тооцсон.

****** Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь конвенцийн Парисын хэлэлцээрийн дагуу бууруулах чиглэлд Монгол Улсын авсан үүрэг амлалтуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээний нийт дүнгээс өмнө нь дурдагдсан усан цахилгаан станц, салхин цахилгаан станцуудыг барьж байгуулахад шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын дүнг хасч тооцов.

******* Нийт дүнгээс өмнө нь дурдагдсан Орхон голын болон Туул голын усны нөөцлүүрийг барьж байгуулахад шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын дүнг хасч тооцов.

БҮЛЭГ 3: СУДАЛГААНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ 3.1. Асуулгын бүтэц

Судалгааны асуулга доорх 6 бүлгээс бүрдсэн.

1. АЖ АХУЙН НЭГЖИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ /ААН-ийн үйл ажиллагааны чиглэл, байршил, тогтвортой үйл ажиллагаа явуулсан жил зэргийг тодруулсан болно./

2. ШҮҮЛТҮҮРИЙН АСУУЛГА /Ногоон хөрөнгө оруулалт шаардлагатай ААН эсэхийг тодруулахын тулд хөрөнгө оруулалт нь ногоон зээлийн шалгуур үзүүлэлтийг хангасан эсэхийг энэ хэсэг тодруулж шалгуур үзүүлэлтийг хангасан ААН-ээс үндсэн асуулгыг асууж тодруулсан./

3. ХЭРЭГЖҮҮЛЭХЭЭР ТӨЛӨВЛӨЖ БУЙ ТӨСЛҮҮДИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ҮЗҮҮЛЭХ ЭЕРЭГ НӨЛӨӨ

4. ЗЭЭЛИЙН ЭРЭЛТ ХЭРЭГЦЭЭ 5. БАЙГАЛЬ ОРЧИНД ХАНДАХ ЕРӨНХИЙ ХАНДЛАГА 6. СУДАЛГААНД ОРОЛЦОГЧИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

3.2. Судалгааны түүвэр

3.2.1 Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн түүвэрлэлт

Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тодорхойлолт. Байгаль орчны бохирдол болон доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, хязгаарлах, байгалийн нөөц баялгийг хамгаалах, хадгалах зорилгоор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гэнэ.

Хүснэгт 18: Байгаль орчны салбар, байгаль орчны үйл ажиллагааны талаарх ойлголт, тодорхойлолт

ДД Ойлголт Тодорхойлолт 1 Байгаль орчны салбар Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулж байгаа эдийн засгийн

үйл ажиллагааны нэгжүүдээс тогтоно. 2 Байгаль орчны үйл ажиллагаа Байгаль орчны үйл ажиллагаа гэдэг нь байгаль орчинд

үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг буруулах, хязгаарлах болон байгалийн нөөцийг илүү үр ашигтай ашиглах анхдагч зорилго бүхий эдийн засгийн үйл ажиллагаагаар тодорхойлогдоно.

56

3 Байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаа

Байгаль орчны бохирдол бусад хэлбэрийн доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, хязгаарлах анхдагч зорилго бүхий үйл ажиллагаа. Байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаанд дараахь үйл ажиллагаа оруулж болох бөгөөд үүгээр хязгаарлагдахгүй:

- Хог хаягдал болон бохир ус үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах болон боловсруулах;

- Агаарын бохирдол үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах болон хязгаарлах;

- Хордсон хөрс, гүний усыг цэвэршүүлэх, зайлуулах;

- Дуу чимээ, чичиргээ үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх болон бууруулах;

- Биологийн олон янз байдал болон газрын гадарга, тэдгээрийн экологийн үйлчилгээг хамгаалах:

- Хүрээлэн буй орчин (агаар, ус, хөрс, гүний усны) чанарын хяналт;

- Байгаль орчныг хамгаалах судалгаа, хөгжүүлэлт; - Байгаль орчныг хамгаалахад чиглэгдсэн ерөнхий

удирдлагын болон сургалтын үйл ажиллагаа. 4 Байгалийн нөөцийн удирдлагын

үйл ажиллагаа Байгалийн нөөцийг хадгалах, хамгаалах, шавхагдаж дуусахаас урьдчилан сэргийлэх анхдагч зорилго бүхий үйл ажиллагаа. Энд дараахь үйл ажиллагаа оруулж болох бөгөөд үүгээр хязгаарлагдахгүй:

- Байгалийн нөөцийн хэрэглээг бууруулах (нөхөн сэргээх, дахин ашиглах, дахин боловсруулах болон байгалийн нөөцийг орлуулах ороод);

- Байгалийн нөөцийг нөхөн сэргээх (байгалийн нөөцийн хэмжээг нэмэгдүүлэх болон шинээр бий болгох);

- Байгалийн нөөцийн ерөнхий удирдлага (хяналт, шалгалт, ажиглалт, мэдээлэл цуглуулалт ороод);

- Байгалийн нөөцийг удирдах болон хамгаалахад ашиглагддаг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үйлдвэрлэл.

5 Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ

Байгаль орчны бохирдол болон аливаа бусад доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, хязгаарлах (байгаль орчныг хамгаалах) болон байгалийн нөөцийг хадгалах, хамгаалах, устаж үгүй болох, шавхагдаж дуусахаас хамгаалах (нөөцийн удирдлага) зорилгоор эдийн засгийн нэгжүүдийн бий болгосон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ. Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь дараахь төрөлтэй байна.

a) Байгаль орчны тусгайлсан үйлчилгээ нь эдийн засгийн нэгжийн худалдан борлуулах болон өөрийн хэрэглээнд зориулан бий болгосон байгаль орчныг хамгаалах болон нөөцийн удирдлагын тусгайлсан үйлчилгээнээс бүрдэнэ. Байгаль орчны тусгайлсан үйлчилгээнд хог хаягдлын болон бохир усны менежментийн боловсруулалтын үйлчилгээ, эрчим хүч, усыг хэмнэх үйлчилгээ орно.

b) Байгаль орчны дагнасан бүтээгдэхүүн үйлчилгээ байгаль орчныг хамгаалах, нөөцийн удирдлагын зорилгоор шууд ашиглагддаг, байгаль орчныг хамгаалах болон нөөцийн удирдлагаас өөр зорилгоор ашиглагддаггүй бараа (удаан эдэлгээтэй болон түргэн эдэлгээтэй бараа) болон үйлчилгээ байна. Жишээлбэл, катализатор хувиргагч, бохир ус агуулах сав (түүний засвар

57

үйлчилгээ), тээврийн хэрэгслийн катализатор хувиргагч, хогийн уут, хогийн сав, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн технологи (нарын толь суурилуулалх гэх мэт)-ийн сууриулалт зэрэг бараа, үйлчилгээ орно.

c) Байгаль орчны элементийг агуулсан бүтээгдэхүүн нь илүү “байгаль орчинд ээлтэй” болон “цэвэр” болгон тусгайлсан сайжруулсан, байгаль орчныг хамгаалах, нөөцийн удирдлагад эерэг үр нөлөө үзүүлэх бүтээгдэхүүн байна. Байгаль орчны элементийг агуулсан бүтээгдэхүүн дараахь төрлийн бүтээгдэхүүний аль аль нь байж болно. - Эквивалент “энгийн” бүтээгдэхүүнтэй

харьцуулахад хэрэглэх болон/эсвэл хэрэглээнээс гаргах үед бага бохирдол үүсгэдэг учраас байгаль орчны бохирдол, доройтлоос урьдчилан сэргийлэхэд туслах “цэвэр” бүтээгдэхүүн. Эквивалент энгийн бүтээгдэхүүн гэдэг нь байгаль орчинд үзүүлэх үр нөлөөг эс тооцсон ижил төрлийн ашиг тус өгөх бүтээгдэхүүн байна. Жишээ нь агаарын бохирдол багатай автомашин, автобус, мөнгөн усгүй зай хураагуур гэх мэт.

- Үйлдвэрлэлийн үе шатанд (жишээ нь, дахин ашигласан цаас, сэргээгдэх эрчим хүч, дулааны шахуургаас дулаан үйлдвэрлэгч, нарны зайн хураагуурын хавтан) буюу/эсвэл хэрэглээний үе шатанд (жишээ нь, нөөцийн хэмнэлттэй ахуйн хэрэгсэл, мэдрэгчтэй цорго зэрэг ус хэмнэх төхөөрөмж гэх мэт) байгалийн нөөцийг бага агуулсан байдаг учраас байгалийн нөөц шавхагдахаас урьдчилан сэргийлэхэд туслах “нөөцийн үр ашигтай” бүтээгдэхүүн.

Байгаль орчны элементийг агуулсан бүтээгдэхүүн нь байгаль орчныг хамгаалах болон нөөцийн удирдлагын зорилгоор (ө.х илүү цэвэр, нөөцийн үр ашигтай байж) ашиглагддаг хэдий ч эдгээр нь тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх анхдагч шалтгаан байдаггүй (тухайлбал, агаарын бохирдол бага үүсгэдэг автобусыг үйлдвэрлэх анхдагч зорилго нь тээвэрт ашиглах явдал юм)-гээрээ байгаль орчны тусгайлсан үйлчилгээ болон байгаль орчны дагнасан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнээс ялгаатай. d) Байгаль орчны технологи гэдэг нь техникийн

шинж чанар болон зорилго нь байгаль орчныг хамгаалах болон нөөцийн удирдлага байдаг техникийн үйл явц, суурилалт болон тоног төхөөрөмж (бүтээгдэхүүн) болон арга эсвэл мэдлэг (үйлчилгээ) байна. Байгаль орчны технологийг дараахь байдлаар ангилна. - Бохирдол, байгалийн доройтол буюу/эсвэл

нөөцийн бууралтыг хэмжих, хянах, зохицуулах, нөхөн сэргээх/засварлах зорилгоор үйлдвэрлэсэн техникийн суурилуулалт, тоног төхөөрөмжөөр тодорхойлогдох хоолойн төгсгөлийн технологи (end-of-pipe technologies) буюу бохирдлыг зохицуулах тенологи.

- Бусад үйлдвэрлэгчдийн ашигладаг эквивалент “энгийн” технологиос бусад бохирдуулалтын

58

хувьд бага, бага нөөц шаарддаг үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, арга туршлага, мэдлэгийн үйлчилгээгээр тодорхойлогдох Бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх цогц технологи. Эдгээр технологийн хэрэглээ нь бусад технологитой харьцуулахад байгаль орчинд үзүүлэх хор нөлөө багатай байна.

Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн тодорхойлолт. Бусдын хэрэглээнд буюу зах зээлд зориулсан байгаль орчны бүтээгдэхүүн үйлчилгээг бий болгох үйл ажиллагааг эрхэлж байгаа ААН-үүдийг энэ бүлэгт авч үзсэн. Тухайлбал, агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор зуух үйлдвэрлэж, гэр хорооллын өрхүүдэд нийлүүлж буй ААН; бохир усны цэвэр технологийг суурилуулж буй ААН-үүд гэх мэт.

Нийт бүтээгдэхүүн үйлчилгээний борлуулалтын орлогын дүнд дээрх төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнээс олсон орлогын эзлэх хувь нь 51-ээс дээш хувийг эзэлж байвал Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүд гэж үзсэн.

Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн судалгааны түүврийн нэгж. Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд дараахь төрлийн ААН-үүдийг хамруулсан.

Хүснэгт 19: Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-ийн төрөл, түүврийн хүрээ, түүврийн хэмжээ болон арга

ДД ААН-ийн төрөл Тодорхойлолт, түүврийн хүрээ Түүврийн хэмжээ, арга 1 Хөдөө аж ахуйн

органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид

Монголын үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим (МҮХАҮТ)-ын даргын 2014 оны 6 дугаар сарын 24-ний өдрийн 180 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Органик бүтээгдэхүүн/Certified Organic эко шошго хэрэглэх эрх олгох журам”-ын дагуу шошгыг эрх олгогдсон ААН-үүд. Эх үүсвэр: Эдгээр ААН-ийн нэрсийн жагсаалтыг МҮХАҮТ-ын Цэвэр хөгжил, цэвэр үйлдвэрлэлийг дэмжих газраас гаргуулан авсан.

Бүтээгдэхүүн нь эко шошго авсан 8 ААН-ийг бүгдийг нь нэлэнхүй байдлаар судалгаанд хамруулсан.

2 Байгальд ээлтэй техник технологи, инновацийн шинэ санаа, шийдлийг хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгжүүд

Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын яам (тухайн үеийн нэрээр)-ны Ногоон хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөлтийн газрын Цэвэр технологийн хэлтсээс МҮХАҮТ, ШУТИС, МИХ, ДДНХБ (GGGI)-тай хамтран зохион байгуулсан “Ногоон технологи, инноваци 2016” үзэсгэлэн худалдаанд оролцож, эмхтгэлд орсон ААН-үүд. Засгийн газрын 2013 оны 303 дугаар тогтоол, ААНОАТ-ын тухай хуулийн 18 дугаар зүйлийн 18.1.8 дахь заалтын дагуу Байгалийн нөөцийг хэмнэлттэй ашиглах, орчны бохирдол хаягдлыг багасгах, байгальд халгүй техник, төхөөрөмжийг борлуулсан орлогын албан татвараас чөлөөлөгдсөн ААН-үүд.

Давхардлыг арилгаснаар 77 аж ахуйн нэгжийг бүгдийг нь нэлэнхүй байдлаар судалгаанд хамруулсан.

59

Эх үүсвэр: “Ногоон технологи, инноваци-2016” эмхтгэл, БОНХАЖЯ, ДДНХБ, 2016 он. Гааль, татварын ерөнхий газрын Статистикийн хэлтсээс гаргасан жагсаалт.

3 Хог хаягдлыг цуглуулах, дахин боловсруулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН-үүд

Монголын хог хаягдал дахин боловсруулах үндэсний холбооны гишүүнчлэлтэй ААН-үүд Эх үүсвэр: Монголын хог хаягдал дахин боловсруулах үндэсний холбооны бүртгэл мэдээлэл

Монголын хог хаягдал дахин боловсруулах үндэсний холбооны гишүүнчлэлтэй 23 ААН-ийг бүгдийг нь нэлэнхүй байдлаар судалгаанд хамруулсан.

4 Бохир усыг татан зайлуулах, боловсруулах чиглэлээр ажиллаж буй ААН-үүд

Ус хангамж, ариутгах татуургын чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхлэхээр тусгай зөвшөөрөл авсан аж ахуйн нэгжүүд Эх үүсвэр: Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалт үйлчилгээг зохицуулах зөвлөлийн мэдээлэл, http://www.wsrc.mn/new/mn/licenses Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.1 дэх хэсэгт “Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургыг шинээр барьж байгуулах болон түүний ашиглалт, засвар, үйлчилгээг Зохицуулах зөвлөлөөс олгосон тусгай зөвшөөрөл бүхий хуулийн этгээд эрхлэн гүйцэтгэнэ” гэж заасны дагуу тус зөвлөлөөс тусгай зөвшөөрөл авсан ААН-үүд.

Тусгай зөвшөөрөлтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа 148 ААН-ийг ажиллагчдын тоогоор бүлэглэн, бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 28 ААН-ийг сонгон судалгаанд хамруулсан.

5 Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл эрхэлж буй ААН-үүд

Сэргээгдэх эрчим хүчний барилга байгууламж барих тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч ААН-үүд Эх үүсвэр: Эрчим хүчний хэрэг эрхлэх газрын Эрчим хүчний барилга байгууламж барих тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн бүртгэл Сэргээгдэх эх үүсвэрээр цахилгаан үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч ААН-үүд Эх үүсвэр: Эрчим хүчний хэрэг эрхлэх газрын Эрчим хүч үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн бүртгэл

Нийт 22 ААН-ийг ажиллагчдын тоогоор бүлэглэн, бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 13 ААН-ийг сонгон судалгаанд хамруулсан.

6 Байгаль орчин, байгалийн нөөцийг хамгаалах үйлчилгээ

Ойн мэргэжлийн байгууллагууд (БОАЖЯ) БОНХАЖС-ын 2013 оны А-223 дугаар тушаалын хавсралтаар батлагдсан “Ойн мэргэжлийн байгууллагад тавигдах шаардлага, ажиллах журам” 2.1. Ойн тооллого, ой зохион байгуулалт хийх; 2.2. Ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа хийх, тэдгээртэй тэмцэх; 2.3. Ойд арчилгаа, цэвэрлэгээ хийх; 2.4. Ойн дагалт баялгийг хамгаалах, ашиглах; 2.5. Мод үржүүлэх, ойжуулах, ойг нөхөн сэргээх; 2.6. Үйлдвэрлэлийн ашиглалт явуулах. Дээрх ангиллын 2.4, 2.6-д зааснаас бусад үйл ажиллагааг эрхэлж буй ААН-үүд Усны мэргэжлийн байгууллагууд (БОАЖЯ)

Ойн мэргэжлийн 425 ААН-ийг ажиллагчдын тоогоор бүлэглэн, бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 46 ААН-ийг сонгон судалгаанд хамруулсан. Усны мэргэжлийн 128 ААН-ийг ажиллагчдын тоогоор бүлэглэн, бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 21 ААН-ийг сонгон судалгаанд хамруулсан.

60

БОНХАЖС-ын 2013 оны А-307 дугаар тушаалын хавсралтаар батлагдсан “Усны мэргэжлийн байгууллагын үйл ажиллагааны чиглэл, гүйцэтгэх үүрэг” 1.1.1. Усны хайгуул, судалгаа явуулах; 1.1.2. Усны барилга, байгууламжийн зураг төсөл боловсруулах; 1.1.3. Цооног өрөмдөх, тоноглох, сэргээн засварлах; 1.1.4. Усны барилга, байгууламж барих, сэргээн засварлах, шинэчлэх; 1.1.5. Усны аудит хийх. Дээрх ангиллын 1.1.3-д зааснаас бусад үйл ажиллагааг эрхэлж буй ААН-үүд Цэцэрлэгжилт, мод үржүүлэгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд Эх үүсвэр: http://www.eic.mn/orgstaff/specialorg.php

7 Байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа

Эвдэрсэн газрын техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх тусгай зөвшөөрөл бүхий ААН-үүд (БОАЖЯ) Эх үүсвэр: http://www.eic.mn/orgstaff/specialorg.php

Нийт 222 ААН-ийг ажиллагчдын тоогоор бүлэглэн, бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 43 ААН-ийг сонгон судалгаанд хамруулсан.

3.2.2 Байгаль орчны бус бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүдийн түүвэрлэлт

Энд үндсэн үйл ажиллагаа нь байгаль орчны бус буюу байгаль орчны бус бүтээгдэхүүн үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж байгаа ААН-үүдийг хамруулан авч үзнэ. Судалгаагаар энэ төрлийн ААН-үүдийн одоогийн ашиглаж буй технологи, үйлдвэрлэлийн үйл явцдаа өмнөх бүлэгт авч үзсэн байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нэвтрүүлэх, мөн байгаль орчныг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлэх сонирхол, төлөвлөгөө байгаа эсэх, тэдгээрт хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа эсэх, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, эх үүсвэр зэрэг үзүүлэлтийг тодорхойлсон болно.

Дээрх салбарын, ажиллагчдын тооны шалгуурыг хангасан нийт аж ахуйн нэгжийн жагсаалт энэ удаагийн судалгааны түүврийн хүрээ болсон. Судалгаанд хамрагдах ААН-ийн түүвэрлэлтийг дараахь хүснэгтэд тодорхойлсон үзүүлэлт, арга зүйн дагуу хийсэн (Хүснэгт 19).

Хүснэгт 20: Байгаль орчны бус ААН-ийн түүврийн дизайн

ДД Түүврийн үзүүлэлтүүд Шалгуур үзүүлэлтийн утга тайлбар 1 Түүврийн зорилтот нэгжүүд Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа сонгосон

салбарын, ажиллагчдын тооны хязгаараас давсан тооны ажиллагчидтай ААН-үүд.

61

2 Түүврийн зорилтот нэгжүүдэд тавигдах хязгаарлалт

Дараахь төрлийн ААНБ-уудыг судалгааны түүврийн хүрээнд оруулахгүй: Төрийн захиргаа, төрийн үйлчилгээний байгууллагууд, ТББ-ууд болон ОУБ-ууд; ААНБ-уудын салбар, төлөөлөгчийн газар, орон нутаг дахь нэгжүүд; Үйл ажиллагаа явуулж эхлээгүй байгаа, үйл ажиллагаагаа зогсоосон ААН-үүд; Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүд буюу өмнөх бүлэгт дурдсан судалгаанд хамрагдах ААН-үүд.

3 Түүврийн арга Бүлэглэсэн санамсаргүй түүврийн арга (Stratified Random Sampling)

4 Газар зүйн хамрах хүрээ Бүх аймаг, нийслэл 5 Түүврийн хэмжээ: 1,101 ААН 6 Бүлэглэх үзүүлэлт Ажиллагчдын тооны бүлэг (SC) болон эдийн засгийн бүх

төрлийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал (ISIC)-ын код. Ажиллагчдын тооны бүлэг:

Бүлгийн дугаар Ажиллагчдын тооны бүлэг

1 10-29 2 30-49 3 50-99 4 100-199 5 200-299 6 300-499 7 500 болон түүнээс дээш

Эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал: ISIC-ийн эхний 3 орны түвшинд авсан.

7 Бусад шаардлагатай үзүүлэлт, мэдээлэл

ААН-ын хаяг, харилцах утас, эмэйл хаяг, захирал, удирдлагын нэр, утасны дугаар гэх мэт ААН-ийг олоход шаардлагатай бусад мэдээлэл.

8 Түүврийн нөөц Судалгаанд сонгогдсон ААН-үүд үйл ажиллагаагаа зогсоосон, татгалзсан зэрэг шалтгаанаар судалгаанд хамрагдахгүй байх эрсдлийг харгалзан үзэж, стратум бүрээр 10 хүртэлх хувьд нь нөөц ААН-ийн жагсаалтыг гаргасан.

8 Босго (threshold ) 3 (тухайн стратум дахь ААН-ийн тоо энэхүү тооноос бага байвал нэлэнхүйгээр сонгосон).

9 Нийт түүврийн хэмжээг бүлэг (стратум) бүрт хуваарилах арга

Нейманы хуваарилалтын арга

n

SN

SNn H

h hyh

hyhh

1 10 Түүврийн үр дүнг тархаах

(жигнэх) Түүврийн үр дүнг бүс болон стратумаар нь тархаасан. Иймд нийт эх олонлог дахь бүс, стратум тус бүр дэх ААН-ийн тооны мэдээллийг гаргуулан авсан.

Энэ шатанд түүвэрлэгдсэн 1101 ААН-ийн удирдлагуудаас утсаар шүүлтүүр асуулгын судалгааг авч, нийт ААН-ийн хичнээн хувьд ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгааг тодруулсан. Тухайн аж ахуйн нэгжид ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд дараахь үзүүлэлтүүдийг ашигласан. Үүнд:

1. Ирэх 5 жилийн хугацаанд ямар нэг хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж буй эсэх. Хөрөнгө оруулалтын төрөл.

2. Хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр: өөрийн хөрөнгөөр, банкны зээлээр, олон улсын байгууллагын зээл тусламжаар, бусад эх үүсвэрээр гэх мэт.

62

3. Хөрөнгө оруулалтын төсөлд байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, байгаль орчны үйл ажиллагааны элемент байгаа эсэх (Хүснэгт 20-ийг үзнэ үү)

Хүснэгт 21: Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, байгаль орчны үйл ажиллагаанд хамаарах үйл ажиллагаа

1 Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд 1.1 Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, түгээлт (M) 1.2 Цахилгаан эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M) 1.3 Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M) 1.4 Дулаан тусгаарлах, хадгалах материалын үйлдвэрлэл (M) 1.5 Шатах, тослох материалын хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M) 1.6 Усны хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A) 1.7 Бохир усыг боловсруулах, дахин ашиглах үйлчилгээ (A) 1.8 Хог хаягдлыг дахин боловсруулах, дахин ашиглах бүтээгдэхүүн үйлчилгээ (A) 1.9 Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A) 1.10 Байгалийн нөөцийг орлох, хэмнэх бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A) 1.11 Хөдөө аж ахуйн органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A) 1.12 Байгаль орчны менежмент, дүрэм журам, стандартыг мөрдүүлэх сургалт зохион байгуулах,

зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх (A) 2 Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи, түүхий эдийн хувьд

2.1 Байгальд орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой технологийг ашиглах (СС)

2.2 Сэргээгдэх эрчим хүчний тоног төхөөрөмж, технологийг ашиглах (M) 2.3 Цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (M) 2.4 Дулааны алдагдлыг бууруулж, үр ашгийг нэмэгдүүлэх тоног төхөөрөмж, технологи

ашиглах (M) 2.5 Усны хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A) 2.6 Хаягдал усыг дахин боловсруулж, эргүүлэн ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах

(A) 2.7 Шатах, тослох материалын хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A) 2.8 Байгалийн нөхөн сэргээгдэхгүй нөөцийн хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи

ашиглах (A) 2.9 Байгалийн нөхөн сэргээгдэхгүй нөөцийг бусад эх үүсвэрээр орлуулах (A)

2.10 Байгальд хор хөнөөл багатай цэвэр түүхий эд ашиглах (A) 2.11 Үйл ажиллагааны явцад бий болох хог хаягдлыг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи

ашиглах (A) 2.12 Хог хаягдлыг байгальд хоргүй байдлаар устгах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A) 2.13 Хог хаягдлыг дахин боловсруулах, дахин ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах

(A) 2.14 Хөдөө аж ахуйд нэвтэрсэн байгаль орчинд ээлтэй технологийг ашиглах (A) 2.15 Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах, нөөцийг хэмнэлттэй ашиглах чиглэлээр

технологийн судалгаа шинжилгээ, төлөвлөлт, үйлчилгээ, хяналт хийх (A)

Судалгааны үр дүнг түүвэрлэлтэд ашигласан стратум тус бүрээр гаргаж, нийт ААН-ийн тоонд стратум тус бүрээр жигнэж (weighting) тооцсон.

63

Судалгаанд хамрагдсан ААН-үүдийн хувьд тухайн стратум дахь ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээ бүхий ААН-үүдийн эзлэх хувь буюу Incidence Rate (IR)-ийг дараахь (1) томъёогоор тодорхойлсон.

𝐼𝑅𝑠𝑡𝑟(𝑖) =𝑛𝐺𝐶𝐷(𝑖)

𝑛𝑠𝑡𝑟(𝑖)⁄ (1)

Энд: IRstr(i) – i дугаар стратум дахь ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээ бүхий ААН-ийн эзлэх хувь

nGCD(i) - i дугаар стратумаас судалгаанд хамрагдсан, ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээ бүхий ААН-ийн тоо

nstr(i) - i дугаар стратумаас судалгаанд хамрагдсан нийт ААН-ийн тоо

Тухайн стратум нийт эх олонлогийн хувьд жигнэсэн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээ бүхий ААН-ийн тоог дараахь (2) томъёогоор тодорхойлсон.

𝑁𝐺𝐶𝐷(𝑖) = 𝐼𝑅𝑠𝑡𝑟(𝑖) ∙ 𝑁𝑠𝑡𝑟(𝑖) (2)

Энд: NGCD(i) - i дугаар стратум дахь ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээ бүхий нийт ААН-ийн тоо

Nstr(i) - i дугаар стратум дахь нийт ААН-ийн тоо

3. Ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий ААН-үүдээс авах 2 дахь шатны судалгаа

Өмнөх шатны буюу байгаль орчны бус бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-ийн судалгааны шүүлтүүр асуулгын үр дүнгээр ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй гэж тодорхойлогдсон ААН-үүдээс 2 дахь шатны дэлгэрэнгүй судалгааг авсан.

3.3. Судалгааны мэдээлэл боловсруулалт

Энэхүү судалгааг нийслэл Улаанбаатар хот болон аймгуудыг хамруулан нийт 502 аж ахуйн нэгжээс 2 дахь шатны судалгааг амжилттай авч дуусгалаа. Мэдээлэл цуглуулалт 2016 оны 9 дүгээр сарын 20-ны өдрөөс 10 дугаар сарын 15-ны өдөр хүртэл үргэлжилсэн бөгөөд нийт 502 аж ахуйн нэгжийг судалгаанд хамруулсан.

Зураг 1: Мэдээлэл цуглуулах ажиллагааны чанарын хяналтын үе шат

Багийн ахлагч судалгааны асуулгыг бөглөсөн байдал болон логик алдааг шалгах.

Ярилцлагыг аудио бичлэгтэй тулгаж шалгах.

Логик болон бөглөлтийн алдааг тэмдэглэсэн асуулгуудыг судалгаанд оролцогчтой эргэжутсаар холбогдох байдлаар шалгах.

1

2

3

64

Чанарын хяналтыг 100% ярилцлагын аудио бичлэгийг сонсч шалгасан ба шаардлагатай тохиолдолд судалгаанд оролцогчтой эргэн холбогдсон.

Өгөгдөл оруулах, боловсруулах ажиллагаа

Мэдээлэл цуглуулалтыг CAPI (Computer-assisted personal interview) буюу таблет дээр АНУ-ын Тооллогын товчооноос гаргасан CSPro-6.3 программ дээр хийж гүйцэтгэсэн бөгөөд уг программын “Batch edit” модулийг ашиглан шивэлтийн алдааг шалгаж, алдаагүй мэдээллийн санг үүсгэсэн болно. Судалгааны мэдээллийг IMB SPSS-20.0 программ болон excel 2013 программ ашиглан боловсруулсан.

Энэхүү судалгаа нь аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодруулах үндсэн зорилготой. Энэхүү зорилгын хүрээнд тоон судалгааг зохион байгуулсан бөгөөд батлагдсан асуулгын дагуу түүвэрт сонгогдсон ААН-үүдээс мэдээлэл цуглуулж, мэдээллийг боловсруулсан. Мэдээлэл цуглуулалтыг таблет ашиглан нүүр тулсан ярилцлагын арга болон телефон утсаар мэдээлэл цуглуулах аргыг хослуулан зохион байгууллаа.

65

Зураг 2: Судалгааны мэдээлэл цуглуулалтын арга

3.4. Хязгаарлалтууд Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа нийт аж ахуйн нэгж, байгууллагын жагсаалтаас дараахь төрлийн ААНБ-ыг хасч судалгааны эх олонлогийг бүрдүүлсэн.

Төрийн захиргаа, төрийн үйлчилгээний байгууллагууд, ТББ-ууд болон ОУБ-ууд; ААНБ-уудын салбар, төлөөлөгчийн газар, орон нутаг дахь нэгжүүд; Үйл ажиллагаа явуулж эхлээгүй байгаа, үйл ажиллагаагаа зогсоосон ААН-үүд; Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй ААН-үүд буюу өмнөх

бүлэгт дурдсан судалгаанд хамрагдах ААН-үүд.

Түүнчлэн энэ төрлийн судалгаанд тухайн ААН-ийн үйл ажиллагааны байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөлөл, онцлогоос хамаарч дараахь салбарыг хамруулсан.

Хөдөө аж ахуй (10 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг хамруулна) Уул уурхай, олборлох үйлдвэр (10 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг

хамруулна) Боловсруулах аж үйлдвэр (10 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг

хамруулна)

66

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт Барилга (10 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг хамруулна) Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа (100 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-

үүдийг хамруулна) Зочид буудал, зоогийн газар (50 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг

хамруулна) Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо (50 болон түүнээс дээш ажиллагчидтай ААН-үүдийг

хамруулна).

БҮЛЭГ 4: СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

4.1. Судалгаанд хамрагдсан ААН, оролцогчдын ерөнхий мэдээлэл

Аж ахуйн нэгжийн ерөнхий мэдээлэл:

Монгол Улсын хэмжээнд 2016 оны 6 сарын 30-ны өдрийн байдлаар нийтдээ 146,736 ААНБ үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд үүнээс судалгааны түүврийн дизайны дагуу судалгааны зорилтот түүврийн эх олонлог болох 4,580 ААН-ээр түүврийн хүрээг бүрдүүлсэн. Үүний 3525 нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН, 1055 ААН нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН байсан. Эндээс 1085 ААН-ийг судалгаанд сонгон хандалт хийж, шүүлтүүр асуултыг асуухад 502 ААН буюу нийт эх олонлогт тархаасан дүнгээр 2098 ААН ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй гэж тодорхойлогдсон байна.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 35 хувьд нь буюу 1258 ААН-д ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгаа бол байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 80 хувьд нь буюу 840 ААН-д ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байна гэсэн үр дүн гарлаа.

Зураг 3: Судалгааны түүврийн тоо болон судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн тоо

67

N - Нийт ААН-ийн тоо буюу түүврийн хүрээн дэх эх олонлогийн хэмжээ

n - Судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн тоо

Судалгааны эх олонлогт тархаасан дүнгээр нийтдээ 2098 ААН ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй гэж тодорхойлогдсны 60 хувийг байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, 40 хувийг байгаль орчны чиглэлийн ААН-үүд тус тус эзэлж байна.

Зураг 4: Судалгаанд хамрагсан ААН-үүдийн тоо үйл ажиллагааны ерөнхий ангиллаар

Ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй ААН-үүдийг голлох үйл ажиллагааны чиглэлээр доорх хүснэгтэд харууллаа. Ногоон буюу байгаль орчны чиглэлийн ААН-ийн хувьд ойн мэргэжлийн байгууллага 46.2 хувийг эзэлж буй нь тоны хамгийн өндөр хувийг байна. Харин байгаль орчны

40%

60%

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААНБайгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

(840)

(1258)

68

бус чиглэлийн ААН-үүдийн хувьд барилгын салбарын ААН хамгийн өндөр буюу 43.1 хувийг эзэлж байна.

Хүснэгт 22: ААН-ийн тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр, төрлөөр

Үйл ажиллагааны голлох чиглэлүүд

Тоо Хувь Нийт 2098 100.0% Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН Ойн мэргэжлийн байгууллага 388 46.20% Газар хэвлийн нөхөн сэргээлтийн үйл ажилллагаа 150 17.80% Усны мэргэжлийн байгууллага 116 13.80% Байгальд ээлтэй техник, технологийг хэрэгжүүлэгч 77 9.20% Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах үйл ажиллагаа 73 8.80% Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах 16 1.90% Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл 12 1.40% Органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 8 1.00% Нийт 840 40% Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН Барилга 542 43.10% Боловсруулах аж үйлдвэр 230 18.30% Хөдөө аж ахуй 212 16.90% Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 104 8.30% Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт 65 5.20% Бөөний болон жижиглэн худалдаа 38 3.00% Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 35 2.80% Зочид буудал, зоогийн газар 16 1.30% Бусад 16 1.30% Нийт 1258 60%

Судалгаанд хамрагдсан ААН-үүдийн 78 хувийг 6 болон түүнээс дээш жил тогтвортой үйл ажиллагаа явуулсан ААН-үүд эзэлж байна.

Зураг 5: Судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн бүтэц, үйл ажиллагаа явуулсан хугацаагаар

1-5 жил22%

6-10 жил30%11-15 жил

18%

16-20 жил20%

21-25 жил26-гаас дээш

жил

6%4%

69

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 51 хувь, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 71 хувийг Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулдаг ААН эзэлж байна.

Хүснэгт 23: Судалгаанд хамрагдсан байгууллагын байршил

Байршил Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Улаанбаатар хот 429 51.1% 898 71.4% 1327 63.3% Хөдөө, орон нутаг 411 48.9% 360 28.6% 771 36.7%

Нийт 840 100% 1258 100% 2098 100%

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 34.4 хувийг, байгаль орчны бус ААН-үүдийн 68.9 хувийг 15 болон түүнээс дээш ажилтантай ААН эзэлж байна.

Хүснэгт 24: ААН-үүдийн ажилтны тоо, үйл ажиллагааны ерөнхий чиглэлээр

Ажилчдын тоо Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

9 хүртэлх ажилтантай 391 46.5% - - 391 18.6% 10-14 ажилтантай 159 19.0% 227 18.1% 386 18.4% 15-24 ажилтантай 132 15.7% 405 32.1% 531 25.6% 25-49 ажилтантай 85 10.1% 287 22.8% 372 17.7% 50-99 ажилтантай 23 2.7% 152 12.1% 175 8.3% 100-199 ажилтантай 27 3.2% 102 8.1% 129 6.2% 200-499 ажилтантай 13 1.5% 46 3.7% 59 2.8% 500 болон түүнээс дээш ажилтантай

10 1.2% 39 3.1% 49 2.3%

Нийт 839 100% 1257 100% 2098 100%

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд 50 хувь нь 10-24 ажилтантай ААН байна. Харин үйл ажиллагааны голлох салбараар нь авч үзвэл цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлтийн салбарын хувьд 10-24 ажилтантай ААН 54.7 хувийг эзэлж байна.

Хүснэгт 25: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн ажиллагчдын тоо, салбараар

10-14 15-24 25-49 50-99 100-199 200-499 500 болон

түүнээс дээш Нийт

18.1% 32.0% 22.8% 12.0% 8.0% 3.8% 3.2% 1262 100%

ААН-үүдийн үйл ажиллагааны голлох салбараар

Хөдөө аж ахуй 17.0% 37.3% 21.2% 9.4% 12.3% 2.8% 0.0% 212 100% Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл

8.6% 41.0% 23.8% 14.3% 7.6% 4.8% 0.0% 105 100%

Боловсруулах аж үйлдвэр

19.5% 28.6% 22.9% 12.1% 10.0% 2.2% 4.8% 231 100%

70

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

10.9% 43.8% 25.0% 6.3% 6.3% 7.8% 0.0% 64 100%

Барилга 19.7% 33.5% 26.2% 14.2% 3.9% 2.0% 0.6% 543 100% Бөөний болон жижиглэн худалдаа

10.3% 0.0% 0.0% 0.0% 48.7% 20.5% 20.5% 39 100%

Зочид буудал, зоогийн газар 0.0% 0.0% 0.0% 50.0% 0.0% 0.0% 50.0% 16 100%

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

22.2% 16.7% 11.1% 0.0% 0.0% 22.2% 27.8% 36 100%

Бусад 81.3% 0.0% 18.8% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 16 100%

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд 9 хүртэлх ажилтантай ААН 46 хувийг эзэлж байна. Харин 500 болон түүнээс дээш ажилтантай ААН 1.2 хувийг эзэлж байна. Ажилчдын тоог салбараар нь авч үзвэл, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлийн ААН-ийн 83.4 хувь нь 14 хүртэлх ажилтантай байна.

71

Хүснэгт 26: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн ажилчдын тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

9 хүртэлх 10-14 15-24 25-49 50-99 100-199 200-499 500-ааc

дээш Нийт

46.6% 18.9% 15.8% 10.0% 2.7% 3.2% 1.6% 1.2% 837 100.0%

ААН-үүдийн үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр Байгальд ээлтэй техник, технологийг хэрэгжүүлэгч

28.9% 18.4% 10.5% 22.4% 5.3% 7.9% 6.6% 0.0% 76 100.0%

Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах

14.9% 6.8% 21.6% 28.4% 0.0% 21.6% 6.8% 74 100.0%

Газар хэвлийн нөхөн сэргээлт

59.1% 6.7% 10.1% 14.1% 3.4% 3.4% 3.4% 149 100.0%

Ойн мэргэжлийн байгууллага

50.0% 26.3% 16.8% 4.6% 2.3% 388 100.0%

Органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл

25.0% 25.0% 25.0% 25.0% 8 100.0%

Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл

66.7% 16.7% 16.7% 0.0% 12 100.0%

Усны мэргэжлийн байгууллага

53.0% 20.9% 15.7% 5.2% 5.2% 115 100.0%

Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах

26.7% 6.7% 40.0% 6.7% 20.0% 15 100.0%

Судалгаанд оролцогчдын ерөнхий мэдээлэл: Судалгааны оролцогчдын хувьд 84 хувийг удирдах албан тушаалтан эзэлж байна.

Зураг 6: Судалгаанд оролцогчдын мэдээлэл

72

Судалгаанд оролцогчдын хүйсийн хувьд 61 хувь нь эрэгтэй, 39 хувь нь эмэгтэй байна. Судалгаанд оролцогчдын хамгийн залуу нь 23 настай барилгын компанийн менежер байсан бол хамгийн ахмад оролцогч нь 79 настай оёдлын үйлдвэрийн захирал хамрагдсан. Удирдах албан тушаалтай хүмүүсийг насаар нь харвал 50-59 насны бүлэг хамгийн их буюу 33.6 хувийг эзэлж байна. Харин ажилтан албан хаагчдыг насаар нь харвал 23-29 насны бүлэг хамгийн их буюу 32.6 хувийг эзэлж байна.

Зураг 7: Судалгаанд оролцогчдын бүтэц, албан тушаал, насны бүлгээр

2.8%

23.8%

29.0%

33.6%

10.8%

32.6%

25.8%

16.9% 18.4%

6.2%

23-29 30-39 40-49 50-59 60-c дээшУдирдах албан тушаалтан Ажилтан, албан хаагч

73

4.2. Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүд болон тэдгээрийн төслийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөө

4.2.1 Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн тоо болон төрөл

Энэ хэсэгт ААН-үүд хөрөнгө оруулалтын хичнээн төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн, хөрөнгө оруулалтын төрөл чиглэл, уг төслүүд нь байгаль орчинд ээлтэй ямар элементийг агуулж байгааг тодруулсан болно.

ААН-үүд ирэх 5 жилд буюу 2017-2022 оны хороонд нийт 4,276 төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Дунджаар нэг ААН 2 төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг 5 ААН тутмын 1 нь, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг 4 ААН тутмын 1 нь 3 болон түүнээс дээш төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ.

Зураг 8: Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн тоо, ААН-ийн төрлөөр

Зураг 9: Хэрэгжүүлэх төслийн тоо, үйл ажиллагааны голлох чиглэл болон нэг ААН-д ноогдох төслийн дүнгээр

74

ААН-үүдийн 75.9 хувь нь 1-2 төслийг, 7.9 хувь нь 4-5 төслийг 2017-2022 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

Хүснэгт 27: Ирэх 5 жилд буюу 2017-2022 оны хооронд ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж хөрөнгө оруулалтын төслийн тоо

Төслийн тоо Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 840 100.0% 1259 100.0% 2099 100.0%

Хэрэгжүүлэх төслийн тоо 1 төсөл 265 31.5% 417 33.1% 682 32.5% 2 төсөл 391 46.5% 520 41.3% 911 43.4% 3 төсөл 112 13.3% 228 18.1% 340 16.2% 4 төсөл 26 3.1% 46 3.7% 72 3.4% 5 төсөл 46 5.5% 48 3.8% 94 4.5%

Судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн 0.6 хувь нь өөрийн хэрэгжүүлэх гэж байгаа төслийн нэрийг байгууллагын дотоод нууц учраас хэлэх боломжгүй хэмээн хариулсан байна. Харин ААН-үүдийн 55.9 хувь нь 2017-2022 оны хооронд бүтээгдэхүүн үйлчилгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөжээ. Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, технологийг шинэчлэх чиглэлийн хөрөнгө оруулалт байгаль орчны чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ээс илүүтэйгээр төлөвлөсөн байна. Шинэ салбар үйлдвэр нээх чиглэлийн хөрөнгө оруулалт байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд байгаль орчны чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийнхээс 7.3 хувиар илүү төлөвлөгдсөн байна.

Зураг 10: ААН-үүдийн хэрэгжүүлэх төслийн чиглэл

Хүснэгт 28: ААН-үүдийн хэрэгжүүлэх нийт төслийн тоо, хөрөнгө оруулалтын төрлөөр

75

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 1702 39.9% 2565 60.1% 4267 100.0%

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах

1081 63.5% 1305 50.9% 2386 55.9%

Шинэ салбар, үйлдвэр нээн ажиллуулах 211 12.4% 505 19.7% 716 16.8% Барилга, байгууламж худалдан авах эсвэл өөрсдөө барьж ашиглах гэж байгаа

201 11.8% 469 18.3% 670 15.7%

Үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, технологийг шинэчлэх гэж байгаа

203 11.9% 237 9.2% 440 10.3%

Өөрийн дотоодын үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд зориулан туслах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа

1 0.1% 28 1.1% 29 0.7%

Төслийн нэрийг нууцалсан 5 0.3% 20 0.8% 25 0.6%

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийг хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр нь харвал байгальд ээлтэй техник технологиийг хэрэгжүүлэгч ААН-үүд илүү шинэ салбар үйлдвэр нээн ажиллуулахаар, бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах, газрын хэвлийн нөхөн сэргээлтийн чиглэлийн ААН-үүд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ шинээр зах зээлд гаргах чиглэлийн хөрөнгө оруулалтыг голчлон төлөвлөжээ. Усны мэргэжлийн ААН-үүдийн хувьд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх чиглэлийн хөрөнгө оруулалтыг бусад чиглэлийн ААН-үүдээс илүүтэйгээр төлөвлөсөн байна.

Хүснэгт 29: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтын чиглэл, үйл ажиллагааны голлох салбараар

Шинэ салбар, үйлдвэр

нээн ажлуулах

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээ

шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах

Өөрийн дотоодын үйлдвэрлэлийн

хэрэгцээнд зориулан туслах бүтээгдэхүүн,

үйлчилгээг үйлдвэрлэхээр

төлөвлөж байгаа

Үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж,

технологийг шинэчлэх гэж

байгаа

Барилга, байгууламж

худалдан авах эсвэл өөрсдөө барьж ашиглах

гэж байгаа

Нийт

Нийт Тоо 211 1081 1 203 201 1702

Хувь 12.4% 63.5% 0.1% 11.9% 11.8% 100.0% Үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Байгальд ээлтэй

технологи

Тоо 39 79 1 21 11 151

Хувь 25.9% 52.4% 0.7% 13.6% 7.5% 8.9%

Бохир ус татан

зайлуулах

Тоо 11 95 0 16 11 132

Хувь 8.0% 72.0% 0.0% 12.0% 8.0% 7.8%

Газар хэвлийн

нөхөн сэргээлт

Тоо 26 232 0 10 31 305

Хувь 8.5% 76.3% 0.0% 3.4% 10.2% 17.9%

Ойн мэргэжлийн байгууллага

Тоо 102 545 0 102 111 859

Хувь 11.8% 63.4% 0.0% 11.8% 12.9% 50.5%

Тоо 6 8 0 0 2 16

76

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Хувь 37.5% 50.0% 0.0% 0.0% 12.5% 0.9%

Сэргээгдэх хүчний

үйлдвэрлэл

Тоо 8 8 0 0 2 19

Хувь 45.5% 45.5% 0.0% 0.0% 9.1% 1.1%

Усны мэргэжлийн байгууллага

Тоо 12 91 0 55 30 189

Хувь 6.5% 48.4% 0.0% 29.0% 16.1% 11.1%

Хог хаягдал Тоо 7 22 0 0 3 32

Хувь 22.7% 68.2% 0.0% 0.0% 9.1% 1.9%

Харин байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд 2 ААН тутмын нэг нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Хөрөнгө оруулалтын чиглэлийг салбараар нь авч үзвэл зочид буудал, зоогийн газрын салбарын ААН-үүдийн 80 хувь нь шинэ салбар нээн ажиллуулах чиглэлээр, бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын ААН-үүдийн 65.9 хувь нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ шинээр болон шинэчлэн зах зээлд гаргах чиглэлээр, боловсруулах аж үйлдвэрийн ААН-үүдийн 21.8 хувь нь үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, технологийг шинэчлэх чиглэлийн төслийг бусад салбарын ААН-үүдээс илүүтэйгээр төлөвлөжээ.

77

Хүснэгт 30: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтын чиглэл, үйл ажиллагааны голлох салбараар

Шинэ салбар, үйлдвэр

нээн ажиллуулах

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээ

шинээр болон

шинэчлэн зах зээлд

гаргах

Өөрийн дотоодын үйлдвэрлэлийн

хэрэгцээнд зориулан туслах

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг

үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа

Үйлдвэрлэлийн тоног

төхөөрөмж, технологийг

шинэчлэх гэж байгаа

5. Барилга, байгууламж

худалдан авах эсвэл өөрсдөө барьж

ашиглах гэж байгаа

Төслийн нэрийг

нууцалсан Нийт

Нийт Тоо 505 1305 28 237 469 20 2565

Хувь 19.7% 50.9% 1.1% 9.2% 18.3% 0.8% 100.0% Үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Хөдөө аж ахуй Тоо 88 257 0 36 24 0 406

Хувь 21.7% 63.4% 0.0% 8.9% 6.0% 0.0% 15.8% Уул уурхай,

олборлох үйлдвэрлэл

Тоо 74 96 9 31 19 0 230

Хувь 32.3% 42.0% 3.9% 13.4% 8.4% 0.0% 9.0%

Боловсруулах аж үйлдвэр

Тоо 72 199 8 96 65 0 441 Хувь 16.4% 45.1% 1.8% 21.8% 14.8% 0.0% 17.2%

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл,

дамжуулалт, түгээлт

Тоо 15 70 0 8 32 0 125

Хувь 12.3% 55.6% 0.0% 6.2% 25.9% 0.0% 4.9%

Барилга Тоо 198 600 12 48 293 0 1150 Хувь 17.2% 52.1% 1.0% 4.2% 25.5% 0.0% 44.8%

Бөөний болон жижиглэн худалдаа

Тоо 12 37 0 0 7 0 57 Хувь 21.4% 65.9% 0.0% 0.0% 12.7% 0.0% 2.2%

Зочид буудал, зоогийн газар

Тоо 32 0 0 0 8 0 40 Хувь 80.0% 0.0% 0.0% 0.0% 20.0% 0.0% 1.6%

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

Тоо 7 37 0 5 13 20 82 Хувь 9.1% 44.8% 0.0% 6.2% 15.5% 24.4% 3.2%

Бусад Тоо 5 9 0 13 7 0 34

Хувь 16.0% 25.7% 0.0% 38.7% 19.6% 0.0% 1.3%

4.2.2 Төлөвлөж буй төсөлд агуулагдаж буй байгаль орчны элементүүд

Хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын төслийн хүрээнд гаргах бүтээгдэхүүн үйлчилгээ болон ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи, түүхий эд нь байгаль орчны ямар элементийг агуулж байгааг энэ хэсэгт тодруулсан. Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд нийтдээ 12 элемент, ашиглах тоног төхөөрөмж, түүхий эдийн хувьд 15 элементээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн ногоон хөрөнгө оруулалт эсэхийг тодруулсан. Аль нэг элементийг агуулж байгаа бол ногоон хөрөнгө оруулалтын төсөл гэж үзэж, ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий ААН гэж тодорхойлсон.

Нийт ААН-үүдийн хувьд байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ гэсэн үзүүлэлтэд 10 ААН тутмын 4 нь энэ үзүүлэлтийг хангасан бүтээгдэхүүн үйлчилгээ хэмээн хариулсан бөгөөд нийт ААН-үүдийн 55.8 хувь нь хөрсний бохирдлыг, 50.6 хувь нь агаарын бохирдлыг бууруулна хэмээн тус тус үзсэн байна. Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслийн 34.5 хувь нь хөдөө аж ахуйн органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл,

78

үйлчилгээг багтаасан байна. Химийн бордоо, химийн хор /пестицид/ ашиглаагүй бүтээгдэхүүний үйлчилгээ уг элементийн 62.6 хувийг эзэлж байна.

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд Байгаль орчны менежмент, дүрэм журам, стандартыг мөрдүүлэх сургалт зохион байгуулах, зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх чиглэлээр 43.6 хувь нь хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ба уг ААН-үүдийн 70.7 хувь нь байгаль орчны асуудлаар олон нийтийн ойлголтыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

Хүснэгт 31: Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Үйлдвэрлэн гаргахаар төлөвлөж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьд Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A)

59.5% 29.3% 868 41.4%

Хөдөө аж ахуйн органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A)

38.2% 34.5% 755 36.0%

Байгаль орчны менежмент, дүрэм журам, стандартыг мөрдүүлэх сургалт зохион байгуулах, зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх (A)

43.6% 19.7% 615 29.3%

Байгалийн нөөцийг орлох, хэмнэх бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A)

41.1% 16.3% 550 26.2%

Хог хаягдлыг дахин боловсруулах, дахин ашиглах бүтээгдэхүүн үйлчилгээ (A)

27.7% 16.1% 436 20.8%

Бохир усыг боловсруулах, дахин ашиглах үйлчилгээ (A)

9.5% 7.2% 170 8.1%

Усны хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (A)

7.5% 7.8% 161 7.7%

Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M)

14.5% 16.2% 326 15.5%

Цахилгаан эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M)

12.0% 12.8% 262 12.5%

Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, түгээлт (M)

8.7% 6.4% 154 7.3%

Дулаан тусгаарлах, хадгалах материалын үйлдвэрлэл (M)

6.2% 14.9% 239 11.4%

Шатах, тослох материалын хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ (M)

3.7% 2.9% 68 3.2%

Уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаа болох эсэх

75.3% 73.3% 1206 74.2%

Нийт ААН-ийн 73.5 хувь нь байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой технологийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төсөлдөө ашиглана гэж хариулжээ. ААН-үүдийн 56.7 хувь нь уг технологийг ашигласнаар хөрсний бохирдлыг бууруулна, 44.5 хувь нь агаарын бохирдлыг бууруулна гэж үзжээ.

79

ААН-үүдийн 64.3 хувь нь цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглана гэж төлөвлөсөн бөгөөд эдгээр ААН-үүдийн 49.8 хувь нь цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг 16-30 хүртлэх хувиар бууруулна гэж үзсэн байна.

ААН-үүдийн 62.7 хувь нь үйл ажиллагааны явцад бий болох хог хаягдлыг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологийг ашиглана гэж төлөвлөсөн бөгөөд эдгээр ААН-үүдийн 30 хувь нь энэ тоног, төхөөрөмж технолгийг ашигласнаар барилгын хог хаягдлыг бууруулна гэж үзсэн байна.

Хүснэгт 32: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи, түүхий эдийн хувьд

Ногоон буюу байгаль орчны үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи, түүхий эдийн хувьд Байгальд орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой технологийг ашиглах (СС)

76.0% 71.8% 1541 73.5%

Байгальд хор хөнөөл багатай цэвэр түүхий эд ашиглах (A)

64.6% 70.1% 1424 67.9%

Цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (M)

61.8% 66.0% 1349 64.3%

Үйл ажиллагааны явцад бий болох хог хаягдлыг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

68.5% 58.9% 1315 62.7%

Усны хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

62.3% 51.3% 1168 55.7%

Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах, нөөцийг хэмнэлттэй ашиглах чиглэлээр технологийн судалгаа шинжилгээ, төлөвлөлт, үйлчилгээ, хяналт хийх (A)

62.6% 50.6% 1162 55.4%

Дулааны алдагдлыг бууруулж, үр ашгийг нэмэгдүүлэх тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (M)

52.3% 57.0% 1156 55.1%

Хөдөө аж ахуйд нэвтэрсэн байгаль орчинд ээлтэй технологийг ашиглах (A)

60.2% 45.9% 1083 51.6%

Сэргээгдэх эрчим хүчний тоног төхөөрөмж, технологийг ашиглах (M)

41.8% 44.6% 912 43.5%

Хог хаягдлыг байгальд хоргүй байдлаар устгах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

45.0% 41.2% 896 42.7%

Хог хаягдлыг дахин боловсруулах, дахин ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

45.8% 35.4% 830 39.6%

Байгалийн нөхөн сэргээгдэхгүй нөөцийн хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

45.4% 32.1% 785 37.4%

Байгалийн нөхөн сэргээгдэхгүй нөөцийг бусад эх үүсвэрээр орлуулах (A)

40.7% 33.2% 760 36.2%

Хаягдал усыг дахин боловсруулж, эргүүлэн ашиглах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

33.7% 35.8% 733 35.0%

Шатах, тослох материалын хэрэглээг бууруулах тоног төхөөрөмж, технологи ашиглах (A)

31.9% 28.3% 624 29.7%

80

4.3. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт хэрэгцээ, санхүүжүүлэх эх үүсвэр

4.3.1 Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

Энэ хэсэгт ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд нийт хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа болон нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтаас хэдэн хувийг нь банкны зээлээр санхүүжүүлэхээр төлөвлөж байгааг тодруулсан болно.

Нийт ААН-үүдийн хувьд ирэх 5 жилд буюу 2017-2021 онуудад нийтдээ 3,241 хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгааг өмнөх бүлэгт дурдсан. Тэгвэл эдгээр төсөлд нийтдээ 57.5 их наяд төгрөг буюу 24.1 тэрбум ам.долларын52 хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна.

Нийт шаардлагатай байгаа хөрөнгө оруулалтын 65% нь буюу 37.7 их наяд төгрөг нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд, үлдсэн 35% нь буюу 19.8 их наяд төгрөг нь байгаль орчны /ногоон/ үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд тус тус ногдож байна.

Хүснэгт 33: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /сая төгрөгөөр/

Үзүүлэлт Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

НИЙТ

Ерөнхий дүнгээр Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/

19,867,591.8 37,702,245.2 57,569,836.9

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /1 жилд ногдох/

3,973,518.3 7,540,449.0 11,513,967.3

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Ирэх 5 жилд/ 35,039.8 37,145.1 36,367.6

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Нэг жилд/

7,007.97 7,429.01 7,273.51

Төсөлд ногдох дүнгээр Төсөл хэрэгжүүлэх ААН-ийн тоо 567 1015 1583 Нийт хэрэгжүүлэх төслийн тоо 1222 2019 3241 Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /5 жилд/ 16,258.26 18,673.72 17,762.99

Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /1 жилд/

3,251.65 3,734.74 3,552.60

Шаардлагатай байгаа хөрөнгө оруулалтын нэг жилд ногдох дүн нь 11.5 их наяд төгрөг, нэг ААН-д нэг жилд ногдох нь 36.3 тэрбум төгрөг болж байна. Тэгвэл нэг төсөлд ногдох шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 5 жилийн нийлбэр дүнгээр 17.7 тэрбум төгрөг, нэг төсөлд нэг жилд ногдох дүн нь 3.5 тэрбум төгрөг болж байна.

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийг үйл ажиллагаа явуулж буй чиглэлээр нь авч үзэхэд Байгаль орчинд ээлтэй технологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдэд нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 82% нь буюу 16.2 их наяд төгрөг зарцуулагдахаар байгаа нь хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байна.

52 Монгол Банкны 2016 оны 11 сарын 2-ны өдрийн албан ханшаар тооцов. 1 ам.доллар= 2388.45 төгрөг

81

Мөн 50-99 ажилтантай дундаж ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд нийт 14.1 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа нь нийт байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 70%-ийг эзэлж байгаа юм.

Хүснэгт 34: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлээр, ажиллагсдын тоогоор /сая төгрөгөөр/

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5

жилд/

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

/1 жилд ногдох/

ААН-ийн тоо

Нэг ААН-д ногдох дундаж

хөрөнгө оруулалт Нийт 19,758,966.1 3,951,793.2 567 34,848.3 Үйл ажиллагааны чиглэлээр Байгальд ээлтэй технологийг хэрэгжүүлэгч 16,244,955 3,248,991 41 396,218.4 Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах 1,075,674 215,135 9 119,519.3 Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл 779,181 155,836 5 155,836.2 Газрын хэвлийн нөхөн сэргээлт 554,755 110,951 72 7,704.9 Ойн мэргэжлийн байгууллага 543,436 108,687 342 1,589.0 Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах 279,947 55,989 48 5,832.2 Усны мэргэжлийн байгууллага 201,743 40,349 43 4,691.7 Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 187,900 37,580 8

23,487.5 Ажиллагсдын тоогоор 9 хүртэлх ажилтантай 1,766,938 353,388 240

7,362.2 10-14 ажилтантай 449,083 89,817 108 4,158.2 15-24 ажилтантай 768,022 153,604 113 6,796.7 25-49 ажилтантай 2,087,807 417,561 65 32,120.1 50-99 ажилтантай 14,147,291 2,829,458 20 707,364.6 100-199 ажилтантай 236,882 47,376 15 15,792.1 200-499 ажилтантай 306,689 61,338 6 51,114.8

Харин байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийг салбараар нь авч үзэхэд барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдэд нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 70 орчим хувь нь буюу 26.8 их наяд төгрөг ногдож байгаа нь хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байна. Үүний дараа уул уурхай, олборлох үйлдвэрийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд 5.6 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна. Эдгээр салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг нэг ААН-д ногдох хөрөнгө оруулалтын хэмжээ бусад салбарынхаас хамгийн багадаа 2 дахин өндөр байна.

Хүснэгт 35: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, салбараар, ажиллагсдын тоогоор /сая төгрөгөөр/

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

/Ирэх 5 жилд/

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

/1 жилд ногдох/

ААН-ийн тоо

Нэг ААН-д ногдох дундаж

хөрөнгө оруулалт Нийт 37,702,245 12,132,171.5 1,015 37,145.1 Салбараар Барилга 26,839,351 5,367,870 448 60,043.3

82

Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 5,653,508 1,130,702 92 61,451.2 Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

2,171,280 434,256 48 45,235.0

Боловсруулах аж үйлдвэр 888,223 177,645 186 4,775.4

Бөөний болон жижиглэн худалдаа 796,955 159,391 31 25,708.2

Хөдөө аж ахуй 747,702 149,540 173 4,322.0

Зочид буудал, зоогийн газар 418,240 83,648 8 52,280.0

Бусад 130,290 26,058 13 10,022.3

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 56,696 11,339 17 3,335.1 Ажиллагсдын тоогоор

10-14 ажилтантай 1,312,952 262,590 205 6,404.6

15-24 ажилтантай 2,244,246 448,849 346 6,486.3 25-49 ажилтантай 21,326,620 4,265,324 223 95,635.1 50-99 ажилтантай 1,119,497 223,899 106 10,561.3 100-199 ажилтантай 3,460,503 692,101 79 43,803.8 200-499 ажилтантай 7,034,630 1,406,926 46 152,926.7 500 болон түүнээс дээш ажилтантай 1,203,798 240,760 10 120,379.8

Өмнө дурдсанчлан нийтдээ ААН-үүд 3,241 төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа ч цөөн тооны ААН-ийн хувьд тухайн төсөлдөө хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай талаар хэлэх боломжгүй, эсвэл тооцоолол хийгдээгүй байгаа зэргээс хамааран бид хөрөнгө оруулалтын тооцоо нь ямар нэг байдлаар хийгдсэн 3,241 төслийн хувьд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээг дараагийн хүснэгтэд харуулсан болно.

Ингэхэд нийт ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 60% нь барилгын салбарт хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд, ногдож байна.

Хүснэгт 36: Нийт ААН-ийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, төслийг хэрэгжүүлэх салбараар /сая төгрөгөөр/

Төслийг хэрэгжүүлэх салбар Хөрөнгө

оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/

Хэрэгжүүлэх төслийн тоо

Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалтын

хэмжээ

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ

/1 жилд ногдох/ Нийт 37,702,245 2,019 18,673.7 1,880 Төслийг хэрэгжүүлэх салбараар

Барилга 26,839,351 903 29,722.4 5,346

Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 5,653,508 201 28,126.9 5,410

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

2,171,280 80 27,141.0 2,496

Боловсруулах аж үйлдвэр 888,223 363 2,446.9 261

Бөөний болон жижиглэн худалдаа 796,955 44 18,112.6 1,398

Хөдөө аж ахуй 747,702 330 2,265.8 112

83

Зочид буудал, зоогийн газар 418,240 24 17,426.7 1,178

Бусад 130,290 31 4,202.9 434

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 56,696 42 1,349.9 366

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй 3241 гаруй төсөлд нийтдээ 57.5 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна гэж үзэж байгаа хэдий ч уг хөрөнгө оруулалтын чухам хэдэн хувь нь байгаль орчинд ээлтэй зүйлст зарцуулагдах нь чухал асуулт болж байна.

Гэвч нийт хөрөнгө оруулалтын дүнд байгаль орчинд чиглэсэн зүйлст зарцуулагдах хөрөнгө оруулалтын эзлэх хувь тухайн ААН байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг эсэхээс хамааран харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтын 5 хүртэлх буюу багахан хувь л байгаль орчинд ээлтэй зүйлст зарцуулагдана гэж үзэж буй ААН-ийн эзлэх хувь байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийнхээс даруй 3 дахин өндөр байна. Үүний эсрэгээр нийт хөрөнгө оруулалтын 91-100% нь байгаль орчинд ээлтэй зүйлст зарцуулагдана гэж үзэж буй байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн эзлэх хувь 24.3% байгаа нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийнхээс 2 дахин өндөр байна.

Хүснэгт 37: Нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын дүнд байгаль орчинд ээлтэй зүйлст зарцуулагдах хөрөнгө оруулалтын эзлэх хувь

Нийт хөрөнгө оруулалтын дүнд эзлэх хувь

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН НИЙТ

5 хүртэл хувь нь зарцуулагдана 4.4% 13.2% 9.7%

6-10% нь зарцуулагдана 6.8% 11.8% 9.8%

11-20% нь зарцуулагдана 10.1% 14.6% 12.8%

21-30% нь зарцуулагдана 8.0% 13.7% 11.4%

31-40% нь зарцуулагдана 4.2% 6.3% 5.4%

41-50% нь зарцуулагдана 6.0% 6.1% 6.1%

51-60% нь зарцуулагдана 13.8% 3.8% 7.8%

61-70% нь зарцуулагдана 8.4% 3.3% 5.3%

71-80% нь зарцуулагдана 6.3% 4.1% 5.0%

81-90% нь зарцуулагдана 6.3% 3.3% 4.5%

91-100% нь зарцуулагдана 24.3% 14.1% 18.2%

Мэдэхгүй байна 1.3% 5.8% 4.0%

Нийт 100.0% 100.0% 100.0%

84

4.3.2 Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэр

ААН-үүдийн ирэх 5 жилд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд шаардлагатай 57.4 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн санхүүжүүлэхээр төлөвлөж байгааг дараах хүснэгтэд харууллаа.

ААН-үүд нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 33% буюу 18.9 их наяд төгрөгийг банкны зээлээр санхүүжүүлэх сонирхолтой байна.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтынхаа 30 орчим хувийг өөрийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэхээр төлөвлөж байгаа нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ээс даруй 5 дахин өндөр буюу санхүүгийн чадавхи харьцангуй өндөр байгаа нь харагдаж байна.

Хүснэгт 38: Төслийн санхүүжилтийн эх үүсвэр /сая төгрөгөөр/

Төсөл санхүүжүүлэх эх үүсвэр

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН Нийт

Мөнгөн дүн Хувь Мөнгөн дүн Хувь Мөнгөн дүн Хувь Банкны зээлээр 2,185,435 11% 15,080,898 40% 18,998,046.18 33% Өөрийн хөрөнгөөр 1,152,320 6% 11,310,674 30% 13,816,760.86 24% ОУБ-ын зээл, тусламжаар 3,516,564 18% 7,917,471 21% 12,089,665.75 21%

Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар 11,900,687 60% 377,022 1% 9,211,173.90 16%

Хараахан шийдээгүй - 2,639,157 7% 2,878,491.85 5% Бусад эх үүсвэрээр 1,132,453 6% 377,022 1% 575,698.37 1%

Нийт 19,867,591.80 100.00% 37,702,245.20 100.00% 57,569,836.90 100.00% Байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтынхаа 60%-ийг гадаадын хөрөнгө оруулалтаар шийдэх сонирхолтой байгаа нь нэлээд өндөр үзүүлэлт болж байна. Мэдээлэл цуглуулалтын явцад байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлж буй эдгээр ААН-үүд “зээлийн эрэлт хэрэгцээний талаар, мөн тэдний ногоон бизнесийг дотоодоос дэмжих талаар нэлээд судалгаа явдаг ч шийдэж өгсөн зүйл ховор учраас нэлээд бухимдалтай байдаг” талаар дурдаж байсан нь магадгүй тэд дотоодын эх үүсвэрт итгэх итгэл буурсантай холбоотой байж болох юм. Үүнээс гадна тэдний санхүүгийн чадавхи байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг бизнесийн байгууллагуудынхаас бага байгаа нь хөрөнгө оруулалтаа өөрийн хөрөнгөөр шийдэхээр төлөвлөж буй хувь 5 дахин бага байгаагаас харагдаж байна.

Банкны зээлийн хэрэгцээ

Нийт ААН-үүдийн 84%-д нь буюу 10 ААН тутмын 8-д нь хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд нь банкны зээл ямар нэгэн байдлаар хэрэгтэй байна. Тэр дундаа байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн 90 гаруй хувьд нь банкны зээлийн хэрэгцээ байгаа нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдээс даруй 20%-иар өндөр байна.

Харин шаардлагатай банкны зээлийн хэмжээг харахад байгаль орчны болон байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хооронд асар их ялгаатай байна. Өөрөөр хэлбэл, ААН-үүдэд шаардлагатай 14.3 их наяд төгрөгийн банкны зээлийн хэрэгцээний 85% нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдэд ногдож байна.

85

Хүснэгт 39: Банкны зээлийн хэрэгцээ /сая төгрөгөөр/

Банкны зээл Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

2,168,683.9 (15%) 12,190,205.2 (85%) 14,358,888.1 (100%)

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

433,736.57 2,438,041.04 2,871,777.61

Зээл шаардлагатай ААН-ийн тоо 593 (72%) 1,111 (92%) 1,704 (84%)

Нэг ААН-д ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

3,657.14 5,000.08 8,426.58

Нэг ААН-д нэг жилд ногдох зээлийн хэмжээ

731.5 4,359.7 3,097.1

Зээлээр санхүүжүүлэх төслийн тоо 1,152 1,911 3,063

Нэг төсөлд ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,882.54 6,378.97 4,687.85

Нэг төсөлд 1 жилд ногдох зээлийн хэмжээ

376.5 1275.8 937.6

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд ирэх 5 жилд нийтдээ 14.3 их наяд төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байгаа бол нэг жилд ногдох дүн нь 2.8 их наяд болж төгрөг байна. Тэгвэл Монгол Улсын банкуудын сүүлийн 5 жилд буюу 2011-2015 онд хувийн байгууллагуудад олгосон нийт зээлийн дүн 25.9 их наяд, нэг жилд ногдох дундаж дүн 5.2 их наяд байна.53

Хүснэгт 40: Банкуудын хувийн секторт олгосон зээлийн бүгд дүн /сая төгрөгөөр/

Он Зээлийн дүн

2011 3,072,444.0

2012 3,819,211.7

2013 5,968,120.9

2014 6,618,773.8

2015 6,408,346.8

Нийт /сүүлийн 5 жил/ 25,886,897.3

Нэг жилд ногдох дүн 5,177,379.5

53 Монгол Банк, Банкуудын зээлийн тайлан-2015

86

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй 4000 гаруй төслийн 3063 төсөл буюу 76%-ийг нь банкны зээлээр санхүүжүүлэх хэрэгцээ байгаа аж. Байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хэрэгжүүлэх 1 төсөлд ирэх 5 жилд 1.8 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байхад байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хэрэгжүүлэх 1 төсөлд ирэх 5 жилд үүнээс 3 дахин өндөр буюу 6.3 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай харагдаж байна.

Тэгвэл ямар чиглэлээр хэрэгжүүлэх төслүүдэд банкны зээлийн хэрэгцээ илүү байгааг харахад шинэ барилга, байгууламж барих төслүүдэд нийт хэрэгцээтэй байгаа банкны зээлийн 62% нь ногдож байна. Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд хэрэгцээтэй байгаа банкны зээлийн 27% нь хөдөө аж ахуйн салбарт хэрэгжүүлэх төслүүдэд зориулагдахаар төсөвлөгдсөн байна.

Хүснэгт 41: Банкны зээлийн хэрэгцээ, төслийг хэрэгжүүлэх салбараар /сая төгрөгөөр/

Төсөл хэрэгжүүлэх салбар

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Шаардлагатай зээлийн хэмжээ

Хувь

Барилга 7,500,643 62% Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 2,337,473 19% Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт 903,159 7% Боловсруулах аж үйлдвэр 484,500 4% Зочид буудал, зоогийн газар 388,000 3% Хөдөө аж ахуй 373,585 3% Бөөний болон жижиглэн худалдаа 85,525 1% Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 19,516 0.1% Нийт 12,190,205 100.0%

87

4.3.3 Тодорхой шалгуурын дагуу ногоон зээлийн эрэлтийг нарийвчилсан тооцоолол

Ногоон зээлийн нарийвчилсан эрэлтийг тооцохдоо доорх 3 төрлийн шалгуураар дахин тооцоолон гаргасан болно.

1. 130 тэрбумаас дээш үнийн дүнтэй төслүүдийг арилжааны банкнаас санхүүжүүлэх боломжгүй тул эдгээр төслийг мега төсөлд оруулж үндсэн судалгаанаас эдгээр төслийг хасч эрэлтийг тооцсон.

2. Банк болон санхүүгийн байгууллагад хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл хүүгийн өр төлбөр бүхий ААН нийт судалгаанд оролцогчдийн 6.8 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд үүнийг хасч тооцсон.

3. Банкны зээлийн эрэлт нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан эрэлтийг барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу нийт зээлийн хэмжээг хувьчлан тооцсон

Mега төслүүд 130 тэрбумаас төгрөгөөс дээш банкны зээл шаардлагатай нийтдээ 14 ААН-ийн 21 төсөл байна. Мега төслүүдийг хасч тооцоход ААН-үүдэд ирэх 5 жилийн хугацаанд нийтдээ 12.5 их наяд төгрөг, нэг ААН-д 6.2 тэрбум төгрөг шаардлагатай байна. Харин нэг төсөлд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.9 тэрбум төгрөг байна.

Мөн Орхон говь, Туул Улаанбаатар, Нарны цахилгаан станц байгуулах зэрэг улсын төсөв болон ОУ байгууллагын төсөл хөтөлбөрөөр хэрэгжүүлэх төслийг хасч тооцсон.

Хүснэгт 42: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ Мега төслүүд хассан дүнгээр /сая төгрөгөөр/

Үзүүлэлт Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

НИЙТ

Ерөнхий дүнгээр Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 1,721,535.2 10,845,437.3 12,566,972.6

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /1 жилд ногдох/

344,307.0 2,169,087.5 2,513,394.5

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Ирэх 5 жилд/

2,104.6 8,970.6 6,199.8

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Нэг жилд/

420.9 1,794.1 1,240.0

Төсөлд ногдох дүнгээр Төсөл хэрэгжүүлэх ААН-ийн тоо 818 1209 2027 Нийт хэрэгжүүлэх төслийн тоо 1702 2512 4214 Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /5 жилд/

1,011.5 4,317.5 2,982.2

Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /1 жилд/

202.2 863.5 596.4

Мега төслүүдийг хассан дүнгээр ААН-үүдийн банкны зээлээр санхүүжүүлэх шаардлагатай санхүүжилтын хэмжээ ирэх 5 жилийн хувьд 5.3 их наяд төгрөг байна. Шаардлагатай нийт

88

зээлийн хэмжээ байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хувьд 1.0 их наяд төгрөг шаардлагатай байгаа бол байгаль орчны бус ААН-үүдийн хувьд 4 дахин өндөр буюу 4.2 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байна.

Хүснэгт 43: Банкны зээлийн хэрэгцээ Мега төслүүд хасагдсан дүнгээр /сая төгрөгөөр/

Банкны зээл Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,060,425.1 4,242,018.5 5,302,443.6

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

212,085.0 848,403.7 1,060,488.7

Зээл шаардлагатай ААН-ийн тоо 593 (72%) 1,111 (92%) 1,704 (84%) Нэг ААН-д ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,296.4 3,508.7 2,615.9

Нэг ААН-д нэг жилд ногдох зээлийн хэмжээ

259.3 701.7 523.2

Зээлээр санхүүжүүлэх төслийн тоо

1,152 1,911 3,063

Нэг төсөлд ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

623.0 1,688.7 1,258.3

Нэг төсөлд 1 жилд ногдох зээлийн хэмжээ

124.6 337.7 251.7

Банк болон санхүүгийн байгууллагад хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл хүүгийн өр төлбөр бүхий ААН нийт судалгаанд оролцогчдийн 6.8 хувийг эзэлж байгаа эдгээр байгууллагуудыг хасч дахин шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээг доорх хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт 44: ААН-үүдэд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ чанаргүй зээл бүхий ААН-ийг хассан дүнгээр /сая төгрөгөөр/

Үзүүлэлт Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

НИЙТ

Ерөнхий дүнгээр Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/

1,436,686.3 10,513,943.3 11,950,629.6

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /1 жилд ногдох/

287,337.3 2,102,788.7 2,390,125.9

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Ирэх 5 жилд/

2,533.8 10,440.9 7,592.5

Нэг ААН-д ногдох дундаж хөрөнгө оруулалт /Нэг жилд/

506.8 2,088.2 1,518.5

Төсөлд ногдох дүнгээр Төсөл хэрэгжүүлэх ААН-ийн тоо 567 1007 1574 Нийт хэрэгжүүлэх төслийн тоо 1222 2019 3241 Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /5 жилд/

1,175.7 5,207.5 3,687.3

89

Нэг төсөлд ногдох хөрөнгө оруулалт /1 жилд/

235.1 1041.5 737.5

Чанаргүй зээлийн түүх бүхий ААН-ийг хасан банкны зээлийн хэмжээг дахин тооцоход ирэх 5 жилийн хугацаанд 4.8 их наяд төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байгаа бөгөөд үүнээс байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 901.8 тэрбум төгрөг, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 3.9 их наяд төгрөг нь ноогдож байна.

Хүснэгт 45: Банкны зээлийн хэрэгцээ чанаргүй зээл бүхий ААН-ийг хассан /сая төгрөгөөр/

Банкны зээл Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

901,875.1 3,997,291.8 4,899,166.9

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

180,375.0 799,458.4 979,833.4

Зээл шаардлагатай ААН-ийн тоо 567 1,012 1,579 Нэг ААН-д ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,590.6 3,949.9 3,102.7

Нэг ААН-д нэг жилд ногдох зээлийн хэмжээ

318.1 790.0 620.5

Зээлээр санхүүжүүлэх төслийн тоо

1222 2019 3241

Нэг төсөлд ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

738.0 1,979.8 1,511.6

Нэг төсөлд 1 жилд ногдох зээлийн хэмжээ

147.6 396.0 302.3

4.3.4 ААН-үүдийн зээлийн хүү, хугацааны талаарх хүлээлт, тэдний банкны шалгуурыг хангаж буй байдал

Нийт ААН-ийн жилийн борлуулалтын орлого 4.2 их наяд төгрөг байхад тэдэнд жилд хэрэгцээтэй банкны зээлийн хэмжээ 979.8 тэрбум төгрөг болж байна. ААН-үүдийн жилийн нийт борлуулалтын орлогын 85%-ийг нь ногоон бус буюу байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд бүрдүүлж байгаа бол мөн хэрэгцээтэй нийт зээлийн 81% нь тэдэнд ногдож байна.

Нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого 2.6 тэрбум төгрөг байна. Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого 3.5 тэрбум төгрөг байгаа нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийнхээс 3.5 дахин өндөр байна.

Хүснэгт 46: ААН-үүдийн нийт болон нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого, жилд ногдох хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээ /сая төгрөгөөр/

Нийт ААН-

үүдийн жилийн

Нийт ААН-д 1 жилд ногдох шаардлагатай

Нэг ААН-д ногдох жилийн

дундаж

Хэрэгцээтэй банкны зээлийн

90

борлуулалтын орлого

зээлийн хэмжээ

борлуулалтын орлого

хэмжээ /1 жилд ногдох дүнгээр/

Нийт 4,227,731 308,528 2,672.4 979,833.4 Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

623,374 851,333 1,099.4 180,375.0

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

3,604,357 1,159,861 3,551.1 799,833.4

Нийт ААН-ийн дунджаар тооцоход дээрх үр дүн гарч байгаа хэдий ч ААН-ийн үйл ажиллагаа явуулж буй салбараас хамааран хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээ нь борлуулалтын орлогоос нь хэр зөрүүтэй байгаа нь харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, хог хаягдал цуглуулах, боловсруулах болон сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй ногоон ААН-үүдэд хэрэгцээтэй байгаа банкны зээлийн хэмжээ нь тэдний борлуулалтын орлогоос хэд дахин өндөр байхад бусад ногоон салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй ААН-үүдийн хувьд борлуулалтын орлого нь хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээнээс нь бага харагдаж байна.

Хүснэгт 47: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн нийт болон жилийн дундаж борлуулалтын орлого, жилд ногдох хэрэгцээтэй зээлийн хэмжээ, үйл ажиллагааны чиглэлээр /сая төгрөгөөр/

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт ААН-үүдийн жилийн борлуулалтын

орлого

Нэг ААН-д ногдох жилийн

дундаж борлуулалтын

орлого

Хэрэгцээтэй банкны зээлийн хэмжээ /1

жилд ногдох дүнгээр/

Нийт 623,373.9 1,099.4 180,375.0 Үйл ажиллагааны чиглэлээр

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 64,040.0 8,005.0 12,966.0 Байгальд ээлтэй технологийг хэрэгжүүлэгч 279,990.9 6,829.0 20,341.9 Газар хэвлийн нөхөн сэргээлт 102,987.4 1,430.3 39,063.0 Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах, бүтээгдэхүүнийн үйлдвэрлэл

9,976.3 1,108.4 20,144.6

Усны мэргэжлийн байгууллага 31,390.5 730.0 4,120.4 Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулалт 33,722.9 702.5 14,248.1 Ойн мэргэжлийн байгууллага 100,589.2 294.1 68,029.8 Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл 676.9 135.3 1,461.3

Хүснэгт 48: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн нийт болон нэг ААН-д ногдох жилийн дундаж борлуулалтын орлого, хэрэгцээтэй зээлийн нэг жилд ногдох хэмжээ, салбараар /сая төгрөгөөр/

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт ААН-үүдийн жилийн борлуулалтын

орлого

Нэг ААН-д ногдох жилийн

дундаж борлуулалтын

орлого

Хэрэгцээтэй банкны зээлийн хэмжээ /1 жилд ногдох дүнгээр/

Нийт 3,604,356.9 3,551.1 799,458.4

Салбараар Бөөний болон жижиглэн худалдаа 782,750.0 24,954.8 17,105.1

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт 251,627.4 5,256.0 25,027.5

91

Зочид буудал, зоогийн газар 40,000.0 5,000.0 77,600.0

Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 349,184.3 3,803.5 77,232.8

Боловсруулах аж үйлдвэр 688,922.0 3,323.9 88,734.7 Барилга 1,278,680.7 2,854.1 419,912.7

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 35,301.3 2,118.1 2,538.6

Хөдөө аж ахуй 228,664.2 1,322.1 71,746.4

Бусад 7,715.0 586.3 19,560.6

Ногоон зээлийн эрэлт Банкууд ААН-д зээл олгохдоо маш олон шалгуурыг харгалзан үздэг бөгөөд зээл хүсэгчийн санхүүгийн бодит хэрэгцээ шаардлагад тулгуурлан, өнгөрсөн хугацааны мөнгөн урсгалын гүйцэтгэл, ирээдүйн мөнгөн урсгалын төсөөллийг нарийн судалсны үндсэн дээр эргэн төлөх боломжит хэмжээний зээлийг олгодог. Тэгвэл зарим арилжааны банкны ААН-үүдэд зээл олгохдоо ямар шалгуур тавьдаг талаар тодруулахад зээлийн хэмжээ болон борлуулалтын орлогын харьцаанд тогтсон хатуу шалгуур тавьдаггүй бөгөөд зээлийн эргэн төлөлтөө төлж чадахуйц тогтмол борлуулалтын орлоготой байхыг чухалчилдаг байна.

92

Ерөнхийдөө ААН-ийн борлуулалтын орлогод нь тулгуурлан зээлийн бодит эрэлтийг тооцоход учир дутагдалтай. Тиймээс зээлийн хэрэгцээтэй ААН-үүд барьцаа хөрөнгийн тал дээр ямар байгаа, барьцаа хөрөнгийн үнэлгээ нь хэрэгцээтэй зээлийнх нь хэдэн хувьтай тэнцэхүйц байгааг дор харуулав.

Нийт ААН-ийн 3% нь ямар нэгэн барьцаа хөрөнгө байхгүй гэсэн бол 10 ААН тутмын 7 нь газар болон барилга байгууламжтай, 6 нь тоног төхөөрөмж болон машин механизмтай, 5 нь орон сууц болон бусад хөдлөх барьцаа хөрөнгөтэй аж. Эндээс үзэхэд 1 ААН дунджаар 3.5 өөр төрлийн барьцаа хөрөнгөтэй байна. Харин барьцаа хөрөнгийн байдал ААН-ийн байгаль орчны болон байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг эсэхээс үл хамааран нэг их ялгаатай биш байна.

Хүснэгт 49: ААН-үүдийн барьцаа хөрөнгийн байдал

Барьцаа хөрөнгийн төрөл Байгаль орчны үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН Нийт

Газар 67.4% 70.5% 69% Барилга, байгууламж 67.5% 68.1% 68%

Капитал банк “...Манай банкны хувьд зээл хүсэгчийн борлуулалтын орлогоос гадна ашгийн үзүүлэлтийг

харгалзан үзэх ба ӨР, ОРЛОГЫН ХАРЬЦАА нь тухайлсан бүтээгдэхүүн тус бүр дээр харилцан адилгүй 30-60 хувь байна. Зээлийн үйл ажиллагаа нь талуудын санхүү, төлбөрийн чадварт үндэслэсэн харилцан ашигтай байхаас гадна ХҮНИЙ ЭРХ, ЭРХ ЧӨЛӨӨГ ДЭЭДЭЛСЭН,

БАЙГАЛЬ ОРЧНОО ХАМГААЛАХ нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хэрэгжүүлэх үндсэн зарчмыг гол болгон ажилладаг.”

Хас банк “...Бидний хувьд жишээ нь 100 сая төгрөгөөс дээш дүнтэй зээл хүсэхэд жилийн борлуулалтын

орлого нь 300 сая төгрөгөөс багагүй байх шаардлага тавьдаг. Мэдээж хэрэг борлуулалтын орлогоос гадна тухайн байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагаа явуулсан хугацаа, туршлага,

банктай харилцаа холбоо, зээлийн түүх, бизнесийн орлого зарлагаа тогтмол хөтөлдөг бүртгэл хөтлөлттэй байх, зээлийн зориулалт, зээлдэгчээс өөрөөс нь санхүүжүүлэх хувь хэмжээ, үйл

ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрлүүд гэх мэт зүйлсийг харна.”

Капитрон банк “...Борлуулалтын орлогын шалгуурын хувьд манай банк тодорхой шалгуур тавьдаггүй, уян

хатан нөхцөлтэй байдаг. Мөнгөн урсгалын тооцоололдоо үндэслэдэг. Гол тавьдаг шалгуур нь зээлийн түүх сайн буюу өмнө нь авч байсан зээлийг чанаргүй ангилалд оруулж төлж байгаагүй, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг байх гэсэн шаардлагыг тавьдаг. Бусад шаардлагын хувьд ТоС хөтөлбөрийн хүрээнд /хориглосон үйл ажиллагааны жагсаалтанд орсон бол зээл олгохгүй/

болон бусад банкуудад тавигддаг нийтлэг шаардлагууд байгаа.”

Хаан банк “...Зээлийн хэмжээтэй харгалзах борлуулалтын орлогод тодорхой шалгуур байхгүй.

Харилцагчид зээлийн хуваарьт төлбөрөө төлж чадах хэмжээний тогтмол орлоготой байх үндсэн шалгуур тавигддаг. Энэ шалгуур нь бүтээгдэхүүний төрөл бүрт ялгаатайгаар

тодорхойлогддог. Мөн зээлийн төлбөрийг эргүүлэн төлөх чадвар, бизнесийн тогтмол үйл ажиллагаа, харилцагчийн санхүүгийн эрэлт хэрэгцээ болон бусад хүчин зүйлсийг сайн

нягталдаг.”

93

Тоног төхөөрөмж 60.3% 64.2% 63%

Машин механизм 67.2% 56.7% 60%

Орон сууц 42.9% 51.9% 49%

Хөдлөх хөрөнгө 38.2% 46.8% 44%

Барьцаа хөрөнгө байхгүй 3.6% 3.0% 3%

Нийт ААН-ийн 90.5 хувь нь ямар нэгэн байдлаар үл хөдлөх хөрөнгөтэй байгаа бөгөөд 10 ААН тутмын 3 нь нэг төрлийн, 4 нь хоёр төрлийн, 2 нь газар, барилга байгууламж, орон сууц гэсэн 3 төрлийн үл хөдлөх хөрөнгөтэй байна.

Хүснэгт 50: ААН-үүдийн үл хөдлөх барьцаа хөрөнгийн төрөл

Үл хөдлөх барьцаа хөрөнгийн төрөл Байгаль орчны үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН Нийт

1 төрлийн үл хөдлөх барьцаа хөрөнгөтэй 30.1% 22.3% 25.1% 2 төрлийн үл хөдлөх барьцаа хөрөнгөтэй 45.3% 43.5% 44.1% 3 төрлийн үл хөдлөх барьцаа хөрөнгөтэй 24.7% 34.2% 30.7%

Нийт 100.0% 100.0% 100.0%

Арилжааны банкууд зээлийн барьцаа хөрөнгө тал дээр гэрээний хугацаан дахь чанар, үнэ ханшаа бүрэн хадгалж чадахуйц, зах зээлд эрэлттэй, түргэн борлогдох чадвартай байх гэсэн зарчмыг баримтлах нийтлэг хандлагатай байдаг. Мөн барьцаанд үл хөдлөх хөрөнгийг илүүд үздэг бөгөөд үл хөдлөх хөрөнгийг хэрхэн үнэлэх нь банк бүрийн хувьд ялгаатай хэдий ч дунджаар үл хөдлөх хөрөнгийг нийт үнэлгээний 70% хүртэл, хөдлөх хөрөнгийн хувьд 50% хүртэл, эргэлтийн хөрөнгийн хувьд 40% хүртэл дүнтэй тэнцэх хэмжээний зээл олгох зарчим баримталдаг ажээ. Гэвч зээлдэгчийн эрсдлийн түвшингээс хамааран тодорхой зээлүүд дээр барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг ялгавартай тогтоодог.

Тэгвэл доорх хүснэгтээс ААН-үүдэд нийт хэрэгцээтэй байгаа 4.8 их наяд төгрөгийн хэдэн хувь нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан байгааг харж болно. Тухайлбал, хэрэгцээтэй байгаа зээлийн 11% болон түүнээс дээш хувь нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан байх ёстой гэсэн шаардлага тавьбал үүнийг нийт ААН-ийн 88% нь хангаж чадахаар байна. Харин хэрэгцээтэй зээлийн барьцаа хөрөнгөөр баталгаажих хувь нэмэгдэх тусам ААН-ийн тоо/хувь буурч байна. Жишээлбэл, 10 ААН тутмын 2 нь л хэрэгцээтэй байгаа зээлд нь барьцаа хөрөнгө нь хангалттай буюу 100-аас дээш хувь хүрнэ гэж үзэж байна.

Хүснэгт 51: Хэрэгцээтэй зээлийн барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан хувь

Хэрэгцээтэй зээлийн барьцаа

хөрөнгөөр баталгаажса

н хувь

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус

үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Нийт

Хэрэгцээтэй байгаа зээлийн барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан хувь

11%+

21%+

31%+

41%+

51%+

61%+

71%+

81%+

91%+

101%+

5% хүртэл 2.7% 1.8% 2.2%

6-10% 4.8% 6.2% 5.7%

11-20% 3.1% 10.6% 7.9% 88%

94

21-30% 7.7% 7.7% 7.7%

81%

31-40% 5.9% 9.0% 7.9%

73%

41-50% 13.4% 8.6% 10.3%

65%

51-60% 11.7% 7.0% 8.7%

55%

61-70% 7.9% 6.1% 6.7%

46%

71-80% 10.4% 3.5% 5.9%

39%

81-90% 1.8% 2.5% 2.3%

33%

91-100% 11.5% 7.9% 9.2% 31%

101%-с дээш 16.5% 25.3% 21.8% 22%

Нийт 100.0% 100.0% 100.0%

Хэрэгцээтэй зээлийн 58 хувь нь буюу 2.8 их наяд төгрөг нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан байна. Сүүлийн шалгуур болох барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу төслийн дүнг хувьчлан тооцсон бөгөөд үүний дагуу тооцоолол хийхэд ААН-үүдэд 1.5 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байгаа бөгөөд байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 1.2 их наяд төгрөг, байгаль орчны бус чиглэлийн ААН-үүдэд 300 тэрбум төгрөгийн банкны зээл тус тус шаардлагатай байна. Ирэх 5 жилийн хугацаанд буюу 2017-2022 оны хооронд нэг ААН-д ноогдох зээлийн 1.0 тэрбум төгрөг байна.

Хүснэгт 52: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр

Банкны зээл Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

300,473.3 1,276,501.2 1,588,672.5

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

60,094.7 255,300.2 317,734.5

Зээл шаардлагатай ААН-ийн тоо 567 1,012 1,579 Нэг ААН-д ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

529.9 1,261.4 1,006.1

Нэг ААН-д нэг жилд ногдох зээлийн хэмжээ

106.0 252.3 201.2

Зээлээр санхүүжүүлэх төслийн тоо

1222 2019 3241

Нэг төсөлд ногдох зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

245.9 632.2 490.2

Нэг төсөлд 1 жилд ногдох зээлийн хэмжээ

49.2 126.4 98.0

95

Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн зээлийн хэрэгцээг үйл ажиллагааны голлох чиглээр нь харвал ойн мэргэжлийн байгууллагад нийт шаардлагатай зээлийн 1/3 нь ноогдож байгаа бөгөөд ирэх 5 жилийн хугацаанд 113.3 тэрбум төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байна. Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд нэг ААН-д ноогдох зээлийн дундаж хэмжээ хамгийн өндөр буюу 3.8 тэрбум төгрөг байна.

Хүснэгт 53: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Зээлийн хэмжээ /Ирэх 5 жилд/

Зээлийн хэмжээ хэмжээ /1 жилд

ногдох/

ААН-ийн тоо

Нэг ААН-д ногдох дундаж

зээлийн хэрэгцээ Нийт 300,473.3 60,094.7 567 529.8 Үйл ажиллагааны чиглэлээр Ойн мэргэжлийн байгууллага 113,325.9 22,665.2 341.8 331.5 Газар хэвлийн нөхөн сэргээлт 65,072.1 13,014.4 72.3 900.3 Байгальд ээлтэй технологийг хэрэгжүүлэгч 33,886.1 6,777.2 41.0 825.7

Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах 33,557.3 6,711.5 8.6 3,890.7

Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах 23,734.8 4,747.0 47.6 498.9

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 21,599.1 4,319.8 8.0 2,699.9 Усны мэргэжлийн байгууллага 6,863.8 1,372.8 42.7 160.9 Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл 2,434.3 486.9 5.1 479.5

Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн ирэх 5 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдийн жишээг доорх хүснэгтэнд харуулав.

Хүснэгт 54: Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа төслийн жишээ

Байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН Үйл ажиллагааны голлох

чиглэл Төслийн нэр

Ойн мэргэжлийн байгууллага

Газар тариалангийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний төсөл Мод үржүүлэх, модон эдлэл хийх төсөл Ойжуулалт нөхөн сэргээлтийн төсөл Тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх сайжруулах төсөл Шахмал түлш үйлдвэрлэх төсөл

Байгальд ээлтэй технологийг хэрэгжүүлэгч

Ахуйн бохир усыг цэвэршүүлж эргүүлэн ашиглах төсөл Нарны цахилгаан станц барих төсөл Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөө сайжруулах төсөл Хог хаягдал дахин боловсруулах төсөл Хүнс хөдөө аж ахуй, газар тариалан, мал аж ахуй эрхлэх төсөл

Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулах

Барилга ашиглалт үйлчилгээг сайжруулах төсөл /мэргэжлийн зөвлөх үйлчилгээ/ Мод үржүүлгийн газар байгуулах төсөл Бохир усыг дахин боловсруулж үйлдвэрлэл болон хөдөө аж ахуйд ашиглах төсөл Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж шинэчлэх хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх төсөл Мод үржүүлгийн төсөл

96

Газар хэвлийн нөхөн сэргээлт

Ургамлын үр импортлох төсөл Хөдөө аж ахуйн, чиглэл газар тариалангийн төсөл

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Чацаргана тариалах төсөл Гоймонгийн үйлдвэрийн төсөл Хүнсний ногоо тариалалт төсөл Гахайн аж ахуй эрхлэх төсөл Гоо сайхны бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн төсөл

Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл

Нарны цахилгаан станц байгуулах төсөл Тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх, сайжруулах төсөл Хаягдал дугуй ашиглан явган хүний замын хавтан үйлдвэрлэх төсөл Хадаасны үйлдвэр байгуулах төсөл

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн зээлийн хэрэгцээ үйл ажиллагааны голлох салбараар нь харвал барилгын салбарт нийт шаардлагатай байгаа хөрөнгө оруулалтын ½ нь ноогдож байна. Зочид буудал зоогийн газрын салбарын ААН-үүдийн хувьд нэг ААН-д ноогдох зээлийн хэмжээ хамгийн өндөр буюу 15.4 тэрбум төгрөг байна. Тээвэр агуулахын чиглэлийн ААН-үүдийн нэг ААН-д ноогдох зээлийн хэмжээ хамгийн бага буюу 243.2 сая төгрөг байна.

Хүснэгт 55: Банкны зээлийн хэрэгцээ барьцаа хөрөнгийн үнэлгээг оруулан тооцсон дүнгээр /сая төгрөгөөр

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Зээлийн хэмжээ /Ирэх 5 жилд/

Зээлийн хэмжээ хэмжээ /1 жилд

ногдох/

ААН-ийн тоо

Нэг ААН-д ногдох дундаж

зээлийн хэрэгцээ Нийт 1,276,501.2 255,300.2 1,011.7 1,261.7 Үйл ажиллагааны голлох салбараар Барилга 670,477.8 134,095.6 444.3 1,509.1 Боловсруулах аж үйлдвэр 141,683.3 28,336.7 185.6 763.4 Зочид буудал, зоогийн газар 123,904.5 24,780.9 8.0 15,488.1 Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл 123,318.3 24,663.7 91.8 1,343.2

Хөдөө аж ахуй 114,558.0 22,911.6 172.9 662.4 Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт 39,961.6 7,992.3 47.9 834.7 Бөөний болон жижиглэн худалдаа 27,311.8 5,462.4 31.4 870.7 Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 4,053.4 810.7 16.7 243.2 Бусад 31,232.6 6,246.5 13.2 2,373.5

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн ирэх 5 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдийн жишээг доорх хүснэгтэнд харуулав.

Хүснэгт 56: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа төслийн жишээ

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН

97

Үйл ажиллагааны голлох чиглэл Төслийн нэр

Барилга

Үйлчилгээний зориулалттай барилга байгууламж барих төсөл Орон сууц барих төсөл Барилгын материалын үйлдвэрлэлийн төсөл Тоног төхөөрөмжөө шинэчлэх сайжруулах төсөл Үйлдвэрийн барилгын төсөл

Хөдөө аж ахуй

Жимс хүнсний ногооны төсөл Мал эмнэлгээ өргөтгөх төсөл Сүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн төсөл Ноос ноолууран бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний төсөл Үр тариа боловсруулах тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийх

Боловсруулах аж үйлдвэр

Барилгын материал үйлдвэрлэх үйлдвэр барих төсөл Мал аж ахуйн чиглэлийн төсөл Уул уурхайн техник машин механизм худалдаж авах төсөл Үйлдвэр байгуулах төсөл Тоног төхөөрөмж шинэчлэх төсөл

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

Дулаан эрчим хүчний шинэчлэл Барилгын материал үйлдвэрлэл худалдаа Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл Металл боловсруулалтын чиглэлийн төсөл

Бөөний болон жижиглэн худалдаа

Тос тослогоо , масло жижиглэн худалдааны чиглэлийн төсөл Тээврийн хэрэгсэл худалдааны төсөл Жижиглэн худалдааны менежментийг дэлхийн жишигт хүргэх Ноосоор хивс хивсэнцэр хийх төсөл Агуулах барих төсөл

Зочид буудал, зоогийн газар Шинэ салбар нээж ажиллуулах төсөл Зочид буудлын барилга барих төсөл Рестораны шинэ салбар нээх төсөл

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

Тээвэр үйлчилгээгээ өргөтгөх төсөл Хүнс барааны дэлгүүр авто засварын газар барих Нийтийн тээвэрт гэр хороололд нийцсэн дунд оврын автобус явуулах төсөл Орон нутаг улс хоорондын тээвэр төсөл

Ногоон зээлийн хүү болон хугацааны хүлээлт Ногоон зээлийн эрэлттэй байгаа ААН-үүд зээлийн хүүгийн хувьд дунджаар жилийн 6.2% буюу сарын 0.5%-ийн хүүтэй байвал илүү тохиромжтой гэж үзэж байна. Харин хугацааны хувьд дунджаар 7.8 жилийн хугацаатэй зээл авахыг хүсч байгаа бөгөөд байгаль орчны болон байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдгээрээ зээлийн хүү болон хугацааны талаарх хүлээлт нэг их ялгаатай биш харагдаж байна.

Харин компанийн хэмжээ томрох тусам зээлийн хугацааг урт байлгахыг хүсч байна. Тухайлбал, 500-аас дээш ажилтантай ААН-үүд дунджаар 13 жилийн хугацаатэй зээл хүсч байна.

Хүснэгт 57: Ногоон зээлийн хүү болон хугацааны талаарх ААН-үүдийн хүлээлт

Ногоон зээлийн хүсэж буй хугацаа Хүлээж буй

зээлийн дундаж хүү /жилийн/

Хүлээж буй зээлийн дундаж

хугацаа

ААН-ийн тоо

НИЙТ 6.2% 7.8 жил 1583

98

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН 6.4% 7.5 жил 567 Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН 6.1% 8.0 жил 1015 Ажиллагсдын тоогоор 9 хүртэлх ажилтантай 5.7% 7.2 жил 251 10-14 ажилтантай 6.5% 7.5 жил 325 15-24 ажилтантай 6.1% 8.1 жил 487 25-49 ажилтантай 6.6% 8.1 жил 318 50-99 ажилтантай 5.9% 6.7 жил 150 100-199 ажилтантай 5.0% 9.4 жил 99 200-499 ажилтантай 8.4% 7.6 жил 54 500 болон түүнээс дээш ажилтантай 4.0% 12.8 жил 20

Тэгвэл 2016 оны байдлаар манай улсын арилжааны банкуудын хөрөнгө оруулалтын зээлийн дундаж хүү болон хугацааг дараах хүснэгтэд харууллаа. Ингэхэд арилжааны банкуудын хөрөнгө оруулалтын зээлийн сарын дундаж хүү 1.8% (жилийн 21.6%), дундаж хугацаа 4.3 жил байгаа бөгөөд энэ нь ААН-үүдийн хүсч буй зээлийн хүүгээс даруй 3.5 дахин өндөр, хугацааны хувьд 2 дахин богино хугацаатай байна.

Хүснэгт 58: Арилжааны банкуудын олгож буй хөрөнгө оруулалтын зээлийн хэмжээ, хүү, хугацаа54

Арилжааны банкууд ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ЗЭЭЛ

Хэмжээ Хүү

/Сарын/ Хугацаа

Худалдаа Хөгжлийн банк 350.0 сая төгрөг 1.7% - 2.1% 4 жил Голомт банк 300.0 сая төгрөг 1.9% - 2.3% 5 жил

Хаан банк Зээлийн дээд хэмжээг бизнесийн цар хүрээ, хөрөнгө, санхүүгийн чадвараас хамаарч уян хатан тогтооно

1.7% - 2.2% 7 жил

Хас банк Нийт төсөвт өртгийн 80 хувиас хэтрэхгүй 1.6% - 2.0% 5 жил Капитал банк 100.0 сая төгрөг 1.8% - 2.2% 3 жил

Төрийн банк Бизнесийн онцлог цар хүрээнээс шалтгаалж тодорхойлно

2.3% - 2.5% 5 жил

Үндэсний Хөрөнгө Оруулалтын банк

Бизнесийн онцлог цар хүрээнээс шалтгаалж тооцно 2.5% 5 жил

Капитрон банк Өөрийн хөрөнгийн 20% хүртэл тогтооно 1.6% - 2.3% 3 жил Улаанбаатар Хотын банк 500.0 сая төгрөг 1.8% - 2.3% 2 жил

ААН-үүдээс сүүлийн 2 жилийн хугацаанд банкнаас хэдэн удаа зээл авч байсан туршлагатай болохыг тодруулахад 10 ААН тутмын 6 нь ямар нэгэн байдлаар банкнаас зээл авч байсан туршлагатай байна. Эдгээр 6 ААН-ийн 4 нь сүүлийн 2 жилийн хугацаанд 1-2 удаа банкнаас зээл авч байна. Харин байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн тал хувь нь сүүлийн 2 жилд ямар нэгэн банкнаас зээл авч байгаагүй нь байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийнхээс даруй 17 пунктаар өндөр үзүүлэлт болж байна. Компани томрохын хэрээр буюу ажиллагсдын тоо нэмэгдэх тусам зээлийн туршлагатай ААН-ийн тоо нэмэгдэж байна.

54 Арилжааны банкуудын цахим хуудаснаас авсан мэдээлэл, 2016 оны 11 сарын байдлаар.

99

Хүснэгт 59: Сүүлийн 2 жилийн хугацаанд банкны зээлд хамрагдсан байдал

1-2 удаа 3-5 удаа 6-9 удаа 10-аас дээш

удаа Зээл авч

байгаагүй Нийт

Нийт 40.6% 12.6% 2.3% 2.8% 41.2% 100.0% Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

36.8% 7.6% 1.3% 2.2% 51.3% 100.0%

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

43.2% 16.0% 2.9% 3.2% 34.3% 100.0%

Ажиллагсдын тоогоор 9 хүртэлх ажилтантай 33.1% 5.4% 59.9% 100.0% 10-14 ажилтантай 37.2% 9.2% 2.4% 2.1% 49.2% 100.0% 15-24 ажилтантай 49.7% 10.8% 1.7% 37.8% 100.0% 25-49 ажилтантай 39.2% 20.8% 3.6% 1.4% 35.0% 100.0% 50-99 ажилтантай 27.6% 20.0% 5.3% 8.2% 38.8% 100.0% 100-199 ажилтантай 54.8% 12.9% 4.0% 4.8% 20.2% 100.0% 200-499 ажилтантай 46.7% 5.0% 18.3% 16.7% 13.3% 100.0% 500 болон түүнээс дээш ажилтантай

31.3% 50.0% 18.8% 100.0%

ААН-үүдээс банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагад хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл, хүүгийн өр төлбөр байгаа эсэхийг тодруулахад 6.7% нь тийм гэж хариулсан бөгөөд байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд уг тоо байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдээс 2 дахин өндөр байна.

Хүснэгт 60: Хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл, хүүгийн өр төлбөр байгаа эсэх

Тийм Үгүй Нийт 6.7% 93.3% Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН 4.0% 96.0% Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН 8.2% 91.8%

ААН-үүдээс банкнаас зээл авахад тулгардаг хүндрэл бэрхшээлийг тодруулахад зээлийн хүү өндөр, эргэн төлөх хугацаа богино, барьцаа хөрөнгө шаарддаг гэсэн шалтгаануудыг эхний гуравт дурьджээ.

100

55%

6%

13%

8%

8%

1%

3%

2%

2%

21%

37%

10%

10%

7%

3%

5%

3%1%

7%

22%

15%

19%

7%

8%

5%

6%

4%

Зээлийн хүү өндөр

Зээлийн эргэн төлөх хугацаа богино

Барьцаа хөрөнгө шаарддаг

Банкны хөрөнгийн үнэлгээ бага

Бүрдүүлэх бичиг баримт их

Зээлийн хэмжээ бага

Хүнд суртал их

Зээл шийдвэрлэх хугацаа удаан

Материал бүрдүүлэлтийн шимтгэл, хураамж их

Бусад

Батлан даагч шаарддаг

Мэдэхгүй

Ямар нэгэн хүндрэл гардаггүй

Хамгийн их тулгамддаг 2 дахь тулгамддаг 3 дахь тулгамддаг

Зураг 11: Зээл авахад ААН-үүдэд тулгамддаг асуудал

4.4. Аж ахуйн нэгжүүдийн байгаль орчны асуудалд хандах хандлага

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар 10 ААН тутмын 9 нь анхаарал хандуулах шаардлагатай асуудал гэдэгтэй санал нийлж байна.

Зураг 12: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол

НИЙТ 84% 66% 38% 36% 22% 13% 12% 11% 6% 4% 2% 1% 6%

101

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд уур амьсгалын өөрчлөлт бол дэлхийн хэмжээнд тулгамдаж буй асуудал гэдэгтэй байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдээс илүүтэйгээр санал нийлсэн байна.

Зураг 13: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол, ААН-ийн төрлөөр

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл болон сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлийн ААН-үүдийн хувьд уур амьсгалын өөрчлөлт бол дэлхийн хэмжээнд тулгамдсан асуудал гэдэгтэй хамгийн ихээр санал нийлсэн байна. Ногоон бус буюу байгаль орчны бус байгууллагын хувьд энэ асуудалд зочид буудал, зоогийн газрын салбар бусдаасаа хамгийн өндөр санал нийлсэн байна.

Хүснэгт 61: Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх ААН-ийн бодол үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Энэ бол ДЭЛХИЙН ХЭМЖЭЭНД

тулгамдаж буй амин чухал асуудал

Одооноос анхаарал хандуулах

Хэтдээ анхаарал хандуулах

Нэг их анхаарал хандуулах

асуудал биш

Мэдэхгүй Нийт

0.7%

0.9%

1.8%

3.1%

33.6%

59.9%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Ач холбогдол өгөхөөр асуудал ОГТ биш

Нэг их анхаарал хандуулах асуудал биш

Хэтдээ анхаарал хандуулах чухал асуудал

Одооноос анхаарал хандуулах ёстой чухал асуудал

Дэлхийн хэмжээнд тулгамдаж буй амин чухал, асуудал

56.9%

37.1%

3.2% 1.2% 0.0%

61.9%

31.3%

3.1% 2.1% 1.5%

Энэ бол ДЭЛХИЙН ХЭМЖЭЭНД тулгамдаж

буй амин чухал, нэн тэргүүнд анхаарах асуудал

Одооноос анхаарал хандуулах ёстой чухал

асуудал

Хэтдээ анхаарал хандуулах чухал асуудал

Нэг их анхаарал хандуулах асуудал биш

Ач холбогдол өгөхөөр асуудал ОГТ биш

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААНБайгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

102

ёстой чухал асуудал

чухал асуудал

Нийт 56.9% 37.1% 3.1% 1.2% 1.7% 838 100% Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

100.0% - - - - 8 100%

Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл

83.3% 16.7% - - - 12 100%

Хог хаягдал цуглуулах, дахин боловсруулах

75.0% 18.8% 6.30% - - 16 100%

Бохир ус татан зайлуулах, боловсруулалт

71.6% 28.4% - - - 74 100%

Газрын хэвлийн нөхөн сэргээлт

69.1% 20.8% - 6.7% 3.4% 149 100%

Усны мэргэжлийн байгууллага

68.7% 26.1% 5.20% - - 115 100%

Байгальд ээлтэй технологийг хэрэгжүүлэгч

59.7% 39.0% 1.30% - - 77 100%

Ойн мэргэжлийн байгууллага

42.9% 50.1% 4.70% - 2.3% 387 100%

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, салбараар Нийт 62.0% 31.3% 3.0% 2.1% 1.5% 1258 100%

Зочид буудал, зоогийн газар

100.0% - - - - 16 100%

Бөөний болон жижиглэн худалдаа

75.7% 21.6% 2.7% - - 37 100%

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

72.3% 21.5% 6.2% - - 65 100%

Боловсруулах аж үйлдвэр

65.2% 29.6% 2.6% 1.3% 1.3% 230 100%

Барилга 62.4% 29.7% 3.3% 3.9% .7% 543 100% Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

57.1% 42.9% - - - 35 100%

Хөдөө аж ахуй 56.6% 39.6% 2.4% 1.4% - 212 100% Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл

51.4% 33.3% 3.8% - 11.4% 105 100%

ААН-үүдийн хувьд 10 ААН тутмын 7 нь хүлэмжийн хийн талаар ямар нэгэн байдлаар тодорхой ойлголттой байдаг байна. Гэхдээ хүлэмжийн хий юунаас үүсдэг, хүлэмжийн хий нэмэгдэх нь байгаль орчинд ямар хор хөнөөлтэй, одоо хүлэмжийн хий ямар түвшинд байгаа зэрэг талаар мэдээлэл хангалтгүй байдаг нь судалгааны явцад ажиглагдаж байлаа.

Зураг 14: Хүлэмжийн хийн талаарх ААН-ийн мэдлэг

103

Хүлэмжийн хийн талаар байгаль орчны болон байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд мэдлэг нь ижил түвшинд байна.

Хүснэгт 62: Хүлэмжийн хийн талаарх ААН-ийн мэдлэг, ААН-ийн төрлөөр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 840 100% 1258 100% 2098 100% Маш сайн мэднэ 108 12.9% 144 11.4% 252 12.0% Нэлээд мэднэ 185 22.0% 266 21.1% 451 21.5% Дунд зэрэг мэднэ 319 38.0% 464 36.9% 783 37.3% Нэг их мэдэхгүй 177 21.1% 316 25.1% 493 23.5% Огт мэдэхгүй 46 5.5% 62 4.9% 108 5.1% Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан 5 0.6% 6 0.5% 11 0.5%

ААН-үүдийн хувьд байгаль орчин хамгаалал болон дэлхийн дулаарлын талаарх мэдлэг нийтээрээ доогуур байна гэдэгтэй 10 ААН тутмын 9 нь санал нийлж байна. Тиймээс энэ чиглэлийн мэдээллийг ААН-үүдэд хүргэх шаардлагатай байна.

Ногоон ААН-үүдийн хувьд “Хүн төрөлхтөнд заналхийлж буй хамгийн аюултай үйл явцын нэг нь дэлхийн дулаарал юм” гэдэгтэй 95 хувь нь санал нийлж байгаа бол байгаль орчны бус ААН-үүдийн хувьд Уур амьсгалын өөрчлөлт бол аюулын төвшинд хүрсэн гэдгийг мэдэж байгаа ч бид юу хийх, ямар арга хэмжээ авах талаар сайн мэдэхгүй байна гэдэгтэй 84 хувь нь санал нийлсэн байна.

Хүснэгт 63: Байгаль орчны талаарх асуудлуудад хандах хандлага

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Байгаль орчны хамгаалал, хүлэмжийн хий, дэлхийн дулаарлын талаарх мэдлэг нийтээрээ доогуур байна

93.2% 93.4% 1956 93.2%

Хүн төрөлхтөнд заналхийлж буй хамгийн аюултай үйл явцын нэг нь дэлхийн дулаарал юм

95.5% 89.0% 1921 91.6%

12.0%

21.5%

37.3%

23.5%

5.1%Маш сайн мэднэ

Нэлээд мэднэ

Дунд зэрэг мэднэ

Нэг их мэдэхгүй

Огт мэдэхгүй

104

Хүлэмжийн хий, уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар их ярьдаг ч засгийн газар дорвитой ажил хийхгүй байна

92.0% 90.6% 1911 91.1%

Бохирдуулагч нь төлөх ёстой гэсэн зарчмыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй

91.1% 90.5% 1902 90.7%

Бага зардлаар нөөцийн хэмнэлтийг бий болгох боломжууд маш их байдаг ч бид ашигладаггүй 91.2% 85.8% 1844 87.9%

Уур амьсгалын өөрчлөлт бол аюулын түвшинд хүрсэн гэдгийг мэдэж байгаа ч бид юу хийх, ямар арга хэмжээ авах талаар сайн мэдэхгүй байна

76.2% 84.3% 1700 81.0%

Хүлэмжийн хийн ялгаралтын асуудал нь манай улсын хувьд тийм ч анхаарал хандуулахуйц түвшинд очоогүй байна

28.8% 28.1% 596 28.4%

Уур амьсгалын өөрчлөлт бол миний хэрээс хэтэрсэн зүйл, би хичээлээ гээд юу ч өөрчлөгдөхгүй.

25.7% 28.3% 571 27.2%

Одоохондоо үйл ажиллагаагаа явуулах нь чухал. Байгаль орчин бол хоёрдогч асуудал

9.0% 14.9% 264 12.6%

ААН-үүдийн 74.5 хувь нь цаашид бизнест нь байгаль орчинийг ээлтэй болгох чиглэлээр ямар нэгэн байдлаар эрсдэл үүсч болзошгүй гэж үзэж байгаа бол 23.6 хувь нь аль нь тулгарна гэж үзэхгүй байна.

Зураг 15: Цаашид бизнест нь учирч болзошгүй эрсдэлийн талаарх төсөөлөл

Хүснэгт 64: Цаашид бизнест нь учирч болзошгүй эрсдлийн талаарх төсөөлөл, ААН-ийн төрлөөр

Ногоон буюу

байгаль Байгаль орчны

бус үйл Нийт

1.8%

14.3%

17.5%

19.5%

23.2%

23.6%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Байгаль орчинд ээлгүй үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд Засгийн газар болон бусад ААН-д бүтээгдэхүүн,

бараа материалаа нийлүүлэхэд хүндрэл учирна.

Байгаль орчинд ээлгүй, хүлэмжийн хий ихээр ялгаруулдаг ААН-үүдэд ноогдох татварын хэмжээ

нэмэгдэж магадгүй

Байгаль орчинд ээлгүй, хүлэмжийн хий ихээр ялгаруулдаг ААН-үүдэд банк санхүүгийн

байгууллагаас зээл олгохгүй байх хандлагатай болно.

Засгийн газраас ногоон бус буюу байгаль орчинд ээлгүй бизнес, үйл ажиллагааг ногоон болгох

чиглэлээр шахаж эхэлнэ

Аль нь ч тулгарна гэж бодохгүй байна

105

орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт 838 1258 3009 143.0% Учирч болзошгүй эрсдэл Аль нь ч тулгарна гэж бодохгүй байна 36.7% 32.1% 711 33.9% Засгийн газраас ногоон бус буюу байгаль орчинд ээлгүй бизнес, үйл ажиллагааг ногоон болгох чиглэлээр шахаж эхэлнэ.

35.0% 32.3% 699 33.4%

Байгаль орчинд ээлгүй, хүлэмжийн хий ихээр ялгаруулдаг ААН-үүдэд банк санхүүгийн байгууллагаас зээл олгохгүй байх хандлагатай болно.

23.4% 31.1% 587 28.0%

Байгаль орчинд ээлгүй, хүлэмжийн хий ихээр ялгаруулдаг ААН-үүдэд ноогдох татварын хэмжээ нэмэгдэж магадгүй.

23.4% 26.2% 526 25.1%

Байгаль орчинд ээлгүй үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд Засгийн газар болон бусад ААН-д бүтээгдэхүүн , бараа материалаа нийлүүлэхэд хүндрэл учирна.

19.8% 21.1% 431 20.6%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан 3.8% 1.9% 56 2.7%

Байгаль орчинд илүү ээлтэй үйл ажиллагаа явуулах чиглэлээр ААН-үүдийн 37.4 хувь нь аль хэдийн тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийж эхэлсэн байна.

Зураг 16: Байгаль орчинд илүү ээлтэй болгохын тулд хийх шаардлагатай өөрчлөлтийн талаарх бодол

Байгаль орчны чиглэлийн ААН-үүдийн 25.1 хувь нь өөрчлөлт хийх шаардлагагүй, байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзсэн бол байгаль орчны бус үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүдийн 11.5 хувь нь байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг гэж үзжээ.

Хүснэгт 65: Байгаль орчинд илүү ээлтэй болгохын тулд шаардлагатай өөрчлөлтийн талаарх бодол

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 37.6% 62.4% 1334 100%

1.6%

16.6%

37.4%

44.3%

Ойрын хугацаанд анхаарах асуудал биш гэж бодож байна

Манайх өөрчлөлт хийх шаардлагагүй, бид байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг

Бид аль хэдийн тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийгээд эхэлчихсэн

Ойрын хугацаанд яаралтай тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай гэж бодож байгаа

106

Ойрын хугацаанд яаралтай тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай гэж бодож байгаа

27.9% 54.2% 591 44.3%

Бид аль хэдийнээ тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийгээд эхэлчихсэн

45.6% 32.5% 499 37.4%

Манайх өөрчлөлт хийх шаардлагагүй, бид байгаль орчинд ээлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг

25.1% 11.5% 222 16.6%

Ойрын хугацаанд анхаарах асуудал биш гэж бодож байна

1.2% 1.8% 21 1.6%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан .2% 0.0% 1 .1%

ААН-үүдийн 59.2 хувьд нь ажилтнууд нь нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагыг эерэгээр хүлээн авч идэвхтэй оролцдог байна. Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд байгаль орчны чиглэлийн ААН-үүдээсээ илүү идэвх султай ханддаг байна.

Зураг 17: Ажилтнуудын нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагад хандах байдал

Хүснэгт 66: Ажилтнуудын нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагад хандах байдал, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Эерэгээр хүлээн авч идэвхитэй оролцдог

67.9% 53.4% 1240 59.2%

Эерэгээр хүлээн авдаг ч идэвхитэй оролцдоггүй

12.9% 17.3% 325 15.5%

Дунд зэрэг 16.1% 23.4% 429 20.5% Хайхрамжгүй хүлээж авдаг, дэмждэггүй

2.3% 4.6% 77 3.7%

Юу ч санаачлаад нэмэргүй, огт анхаардаггүй

0.0% .6% 8 .4%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан .8% .6% 15 .7%

Нөөцийг хэмнэх чиглэлээр ААН-үүдийн хамгийн их хэрэгжүүлдэг арга хэмжээ нь цахилгааны хэмнэлт бөгөөд ААН-үүдийн 86.2 хувь нь шаардлагагүй гэрлийг унтраадаг байна.

0.4%

3.7%

15.5%

20.5%

59.2%

Юу ч санаачлаад нэмэргүй, огт анхаардаггүй

Хайхрамжгүй хүлээж авдаг, дэмждэггүй

Эерэгээр хүлээн авдаг ч идэвхитэй оролцдоггүй

Дунд зэрэг

Эерэгээр хүлээн авч идэвхитэй оролцдог

107

Зураг 18: Ажлын байран дээрээ нөөцийг хэмнэхийн тулд хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд цэцэг тарих, цаасыг ар, өвөргүй ашиглах, цахилгааны хэмнэлттэй эко гэрэл хэрэглэх зэргээр ажлын байрандаа нөөцийг хэмнэх тал дээр байгаль орчны байгууллагаас илүү анхаардаг байна.

Зураг 19: Ажлын байран дээрээ нөөцийг хэмнэхийн тулд хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, ААН-ийн төрлөөр

0.9%

7.9%

16.5%

20.5%

22.3%

26.2%

28.8%

36.2%

37.7%

40.2%

43.1%

51.2%

55.0%

58.7%

61.3%

86.2%

Бусад

Хэрэглэсэн цаасаа цаас боловсруулдаг газар өгдөг

Жил бүр мод тарихад оролцдог гэхдээ арчилгаан дээр нь анхаардаг

Цаасаар гараа арчдаг

Хатаагч үлээгч хэрэглэдэг

Усны хэмнэлттэй мэдрэгчтэй цорго тавьсан

Манай ажлын гадаад орчинд хангалттай ногоон цэцэрлэгжүүлэлт хийгдсэн

И-оффис дотоод сүлжээ ашигладаг болсон нь цаасны хэрэглээг бууруу

Цаасны хэрэглээг бууруулах чиглэлээр идэвх гаргаж байгаа

Аль болох шаардлагагүй зүйлсийг хэвлэхгүй байхыг эрмэлздэг

Өөрөө мэдрэгчтэй гэрэл тавьсан

Жил бүр мод тарихад оролцдог, арчилгаан дээр нь анхаардаг

Цахилгааны хэмнэлттэй эко гэрэл хэрэглэдэг

Цаасыг ар өвөргүй ашигладаг/хичээдэг

Цэцэг тарьж ногоон орчин үүсгэхийг эрмэлздэг

Цахилгааны хэмнэлтийг хийхийг эрмэлздэг, шаардлагагүй гэрлүүдийг унтраадаг

108

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Цахилгааны хэмнэлтийг хийхийг эрмэлздэг, шаардлагагүй гэрлүүдийг унтраадаг

86.6% 85.9% 1806 86.2%

Цэцэг тарьж ногоон орчин үүсгэхийг эрмэлздэг

60.6% 61.7% 1284 61.3%

Цаасыг ар өвөргүй ашигладаг/хичээдэг

55.1% 61.0% 1230 58.7%

Цахилгааны хэмнэлттэй эко гэрэл хэрэглэдэг

47.1% 60.2% 1152 55.0%

Жил бүр мод тарихад оролцдог, арчилгаан дээр нь анхаардаг

55.9% 48.1% 1073 51.2%

Өөрөө мэдрэгчтэй гэрэл тавьсан 33.2% 49.8% 904 43.1% Аль болох шаардлагагүй зүйлсийг хэвлэхгүй байхыг эрмэлздэг

36.7% 42.6% 843 40.2%

Цаасны хэрэглээг бууруулах чиглэлээр идэвх гаргаж байгаа

35.5% 39.2% 790 37.7%

И оффис дотоод сүлжээ ашигладаг болсон нь цаасны хэрэглээг бууруулсан

27.8% 41.9% 760 36.2%

Манай ажлын гадаад орчин хангалттай ногоон цэцэрлэгжүүлэлт хийгдсэн

27.5% 29.6% 603 28.8%

Усны хэмнэлттэй мэдрэгчтэй цорго тавьсан

19.0% 31.0% 550 26.2%

Хатаагч үлээгч хэрэглэдэг 10.3% 30.3% 468 22.3% Цаасаар гараа арчдаг 15.2% 24.0% 430 20.5% Жил бүр мод тарихад оролцдог гэхдээ арчилгаан дээр нь анхаардаггүй

11.6% 19.7% 345 16.5%

Хэрэглэсэн цаасаа цаас боловсруулдаг газар өгдөг

3.8% 10.6% 165 7.9%

Бусад 0.0% 1.5% 18 0.9% Дээрхээс аль нь ч биш .8% 0.0% 6 0.3%

ААН-үүдийн 60 хувь нь өөрсдийгөө байгаль орчинд ээлтэй ногоон оффис байгуулах тал дээр маш идэвхтэй ажиллаж байна гэж үзэж байна.

Зураг 20: Байгаль орчинд ээлтэй ногоон оффис байгуулах тал дээр ажиллаж буй байдлын үнэлгээ

109

5.5%

6.0%

10.4%

16.5%

60.2%

Санаачлага гаргадаг ч удирдлагууд хойрго ханддаг

Энэ талаар боддоггүй

Захиргаанаас санаачилга гаргадаг ч ажилтнууд хойрго ханддаг

Манай дээр энэ чиглэлийн санаачилга муутай байдаг

Манайх энэ чиглэлд маш идэвхтэй ажиллаж байгаа

110

Хүснэгт 67: Байгаль орчинд ээлтэй ногоон оффис байгуулах тал дээр ажиллаж буй байдлын үнэлгээ, ААН-ийн төрлөөр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 40% 60% 2095 100.0% Манайх энэ чиглэлд маш идэвхтэй ажиллаж байгаа

69.9% 53.8% 1262 60.2%

Санаачлага гаргадаг ч удирдлагууд хойрго ханддаг

5.3% 5.7% 116 5.5%

Захиргаанаас санаачилга гаргадаг ч ажилтнууд хойрго ханддаг

7.5% 12.2% 217 10.4%

Манай дээр энэ чиглэлийн санаачилга муутай байдаг

11.8% 19.6% 345 16.5%

Энэ талаар боддоггүй 4.7% 6.8% 125 6.0% Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан .8% 1.8% 30 1.4%

4.5. Үйлдвэрүүдийн түүхий эдийн хэрэглээ, тоног төхөөрөмж, технологитой холбоотой асуудлууд

4.5.1 Түүхий эдтэй холбоотой асуудлууд

Судалгаанд хамрагдсан нийт ААН-ийн 9.6 хувь нь байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг үйлдвэрлэлдээ ашигладаг хэмээн хариулсан бөгөөд тэдний дунджаар үйлдвэрлэлд ашигладаг түүхий эдийн 33.7 хувийг байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эд эзэлдэг байна.

Зураг 21: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эд хэрэглэдэг эсэх болон түүхий эдийн эзлэх хувь

Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг бууруулах, орлуулах чиглэлээр ААН-үүдийн 15.8 хувь нь ямар нэгэн байдлаар ажил хийдэг хэдий ч үр дүн нь муутай байдаг байна.

9.6%88.1%

2.3%

Тийм

Үгүй

Мэдэхгүй/ хариулахаас татгалзсан

46.3%

9.2%

21.3%

23.2%

10 хүртлэх хувь

11-30 хувь

31-50 хувь

51-с дээш хувь

Дундаж33.7%

Хор хөнөөлтэй түүхий эдийн эзлэх хувь

111

Зураг 22: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг буруулах, орлуулах чиглэлээр алхам хийдэг эсэх

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг бууруулах чиглэлийн үйл ажиллагааны 50 хувь нь үр дүнтэй байдаг бол байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн хувьд дөнгөж 8.2 хувь нь үр дүнтэй байдаг байна.

Хүснэгт 68: Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг буруулах, орлуулах чиглэлээр алхам хийдэг эсэх, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Хийдэг, үр дүнтэй байдаг 50.0% 8.2% 16.0% Хийдэг, гэхдээ үр дүн муутай байдаг

17.6% 15.0% 15.5%

Үгүй, гэхдээ энэ талаар бодож, төлөвлөж байгаа

2.9% 39.5% 32.6%

Үгүй, түүхий эдийн үйлдвэрлэл нь биднээс шалтгаалах асуудал биш

26.5% 34.7% 33.1%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

2.9% 2.7% 2.8%

Нийт 18.0% 82.0% 100% 4.5.2 Тоног төхөөрөмж технологитой холбоотой асуудлууд

ААН-ийн үйлдвэрлэлд технологи хоцрогдсоноос үүдэн түүхий эд, эрчим хүч нөөцийн хэрэглээ үр ашиггүй байх нь нийт ААН-ийн 41.0 хувьд нь тохиолддог бол байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн 43.8 хувьд нь тохиолддог байна.

Зураг 23: Технологи хоцрогдсоноос түүхий эд, эрчим хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол гардаг эсэх

16.2%

15.8%

32.8%

32.7%

Хийдэг, үр дүнтэй байдаг

Хийдэг, гэхдээ үр дүн муутай байдаг

Үгүй, гэхдээ энэ талаар бодож, төлөвлөж байгаа

Үгүй, түүхий эдийн үйлдвэрлэл нь биднээс шалтгаалах асуудал биш учраас анхаардаггүй

112

Зураг 24: Технологи хоцрогдсоноос үүдэн түүхий эд, эрчим, хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол гардаг эсэх, ААН-ийн төрлөөр

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, усны мэргэжлийн ААН-үүдэд, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд барилга болон цахилгаан дулаан, үйлдвэрлэл, дамжуулалт түгээлтийн салбарын ААН-үүдэд хамгийн ихээр тохиолддог байна.

Хүснэгт 69: Технологи хоцрогдсоноос үүдэн Түүхий эд, эрчим, хүч нөөцийн хэрэглээ, үр ашиггүй байх тохиолдол, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр

Маш их байдаг

Зарим тохиолдолд

байдаг

Маш бага

байдаг

Огт тийм зүйл

байхгүй

Мэдэхгүй, тооцож үзэж

байгаагүй Нийт

Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, үйл ажиллагааны голлох чиглэлээр Нийт 3.2% 40.6% 13.8% 39.7% 2.7% 778 100.0%

Бохир ус татан зайлуулах

14.9% 35.1% 6.8% 28.4% 14.9% 74 100.0%

Байгальд ээлтэй технологи хэрэгжүүлэгч

8.3% 28.3% 20.0% 41.7% 1.7% 60 100.0%

Ойн мэргэжлийн байгууллага

2.4% 39.2% 14.6% 41.5% 2.4% 378 100.0%

Газрын хэвлийн нөхөн сэргээлт

0.0% 35.7% 16.3% 48.1% 0.0% 129 100.0%

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

0.0% 66.7% 0.0% 33.3% 0.0% 6 100.0%

6%

35%

20%

36%Маш их байдаг

Заримтохиолдолд

байдагМаш бага

байдаг

Огт тиймзүйл

байхгүй

3.2%

40.6%

13.8%

39.6%

2.7%7.3%

31.7%24.1%

34.1%

2.8%

Маш их байдаг Зарим тохиолдолд байдаг

Маш бага байдаг Огт тийм зүйл байхгүй Мэдэхгүй, тооцож үзэж байгаагүй

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

113

Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл

0.0% 28.6% 28.6% 42.9% 0.0% 7 100.0%

Усны мэргэжлийн байгууллага

0.0% 61.5% 11.0% 27.5% 0.0% 109 100.0%

Хог хаягдал 0.0% 40.0% 0.0% 60.0% 0.0% 15 100.0% Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд, салбараар

Нийт 7.3% 31.6% 24.2% 34.1% 2.8% 1108 100.0% Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл

10.6% 24.0% 31.7% 33.7% 0.0% 104 100.0%

Барилга 9.9% 39.0% 17.5% 32.9% .7% 538 100.0% Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

6.9% 31.0% 22.4% 32.8% 6.9% 58 100.0%

Хөдөө аж ахуй 3.9% 23.4% 29.8% 36.1% 6.8% 205 100.0% Боловсруулах аж үйлдвэр

2.5% 24.6% 33.5% 35.0% 4.4% 203 100.0%

Зураг 25: Түүхий эд, эрчим хүч, нөөцийн хэрэглээний үр ашиггүй байдлыг бууруулахын тулд хийх шаардлагатай шинэчлэл

Хүснэгт 70: Түүхий эд, эрчим хүч, нөөцийн хэрэглээний үр ашиггүй байдлыг бууруулахын тулд хийх шаардлагатай шинэчлэл, ААН-ийн төрлөөр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН Нийт

100.0% 100.0% 1154 100.0% Шинэчлэл шаардлагатай эсэх Багахан хэмжээний шинэчлэл хийхэд асуудал шийдэгдэнэ

35.0% 42.7% 458 39.7%

Нэлээд хэмжээний шинэчлэл хийж байж асуудал шийдэгдэнэ

42.8% 34.0% 432 37.4%

Бүрэн хэмжээний шинэчлэл хийж байж асуудал шийдэгдэнэ

22.3% 22.1% 256 22.2%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан 0.0% 1.1% 8 0.7%

0.7%

22.2%

37.4%

39.7%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Бүрэн хэмжээний шинэчлэл хийж байж асуудал шийдэгдэнэ

Нэлээд хэмжээний шинэчлэл хийж байж асуудал шийдэгдэнэ

Багахан хэмжээний шинэчлэл хийхэд асуудал шийдэгдэнэ

114

10 ААН тутмын 7 нь нөөцийн хэмнэлттэй технологи, тоног төхөөрөмжийн сайжруулалт хийх тал дээр ач холбогдол өгдөг хэдий ч хөрөнгө мөнгөний асуудлаас шалтгаалан сайжруулалт хийж чаддаггүй байна. Харин ААН-үүдийн 27 хувь нь боломжит шинэчлэлийг цаг тухай бүрт нь хийж явдаг байна. Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хувьд сайжруулалт хийх тал дээр санхүүгийн боломж дутмагаас болоод шаардлагатай үед техник технологийн шинэчлэлийг хийж чаддаггүй байна.

Зураг 26: Сайжруулалт хийх асуудалд өгч буй ач холбогдлын үнэлгээ

Хүснэгт 71: Сайжруулалт хийх асуудалд өгч буй ач холбогдлын үнэлгээ, ААН-ийн төрлөөр

Ногоон буюу байгаль орчны үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 100.0% 100.0% 1153 100.0%

Боломжит шинэчлэлийг цаг тухай бүрт нь хийж явдаг

17.8% 33.0% 312 27.1%

Ач холбогдол өгдөг ч санхүүгийн хувьд боломжгүй учир хийж чаддаг

79.3% 59.4% 774 67.1%

Байнгын судалгаа шинжилгээ хийдэг ч хэрэгжүүлэлт бага

0.2% 4.0% 29 2.5%

Одоохондоо төдийлөн ач холбогдол өгөхгүй байгаа

2.7% 3.7% 38 3.3%

4.5.3 Үйлдвэрлэлийн газрын эмх цэгцтэй холбоотой асуудлууд

Үйлдвэрлэлийн эмх цэгц тааруу байдлаас үүдэн ААН-үүдийн 17.6 хувьд нь нөөцийн үр ашиггүй байдал ихээр үүсдэг гэсэн бол 33.9 хувьд нь үйлдвэрлэлийн эмх цэгц маш сайтай байдаг гэж үзжээ.

Зураг 27: Үйлдвэрлэлийн эмх цэгц муугаас үүдэн нөөцийн үр ашиггүй байдал гардаг эсэх

2.5%

3.3%

27.1%

67.1%

Байнгийн судалгаа шинжилгээ хийдэг ч хэрэгжүүлэлт бага

Одоохондоо төдийлөн ач холбогдол өгөхгүй байгаа

Боломжит шинэчлэлийг цаг тухай бүрт нь хийж явдаг

Ач холбогдол өгдөг ч санхүүгийн хувьд боломжгүй учир хийж чаддаг

115

Үйлдвэрлэлийн эмх цэгцийг сайжруулах тал дээр удирдлага ач холбогдол өгч ажилладаг байна.

Зураг 28: Үйлдвэрийн эмх цэгц, дэг журмыг сайжруулах асуудалд ач холбогдол өгдөг эсэх

4.5.4 Хог хаягдалтай холбоотой асуудлууд

Судалгаанд хамрагдсан ААН-ийн 6.4 хувь нь л бохир усаа өөрсдөө цэвэршүүлж дахин ашигладаг байна.

Зураг 29: Бохир усаа шийддэг байдал

1.5%

2.5%

15.1%

33.9%

47.1%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Маш их байдаг, үйлдвэрлэлийнхээ эмх цэгцийг сайжруулах хэрэгтэй

Нэлээд их байдаг

Тийм зүйл огт байхгүй, маш эмх цэгцтэй байдаг

Тийм ч их биш

3.0%

3.7%

9.6%

9.6%

12.7%

61.3%

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Ач холбогдол төдийлөн өгдөггүй

Одоохондоо ач холбогдол өгөхгүй байгаа ч хэрвээ ач холбогдол өгв

Сургалт авч, эсвэл санаачлага гаргаж байсан ч хэрэгжилт нь муу

Ач холбогдол өгдөг хэдий ч хэрхэн, юу хийхээ мэддэггүй

Байнга анхаардаг бөгөөд удирдлага өөрөө ач холбогдол өгч ажиллад

116

ААН-үүдийн 35.3 хувь нь үйлдвэрлэлдээ аль болох хор хөнөөл багатай материал ашиглахыг эрмэлздэг бол 25.7 хувь нь зориулалтын байдлаар зүй зохистой устгахад анхаардаг байна.

Зураг 30: Эцсийн бүтээгдэхүүнээс үүсэх хаягдлын байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөлд анхаарал хандуулдаг эсэх

4.6. Бүлгийн дүгнэлт

Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн зах зээлийн судалгаа нь энэ чиглэлд хийгдсэн анхны судалгаа бөгөөд ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн хэмжээг тодорхойлох судалгааны арга зүй, шалгуур үзүүлэлтийг олон төрлийн судалгаа шинжилгээний үр дүнд үндэслэн боловсруулсан болно. Судалгаанд зорилтот салбарын тодорхой шалгуурыг хангасан, тодорхой чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж буй ААН-үүдийг хамруулсан нь судалгааны мэдээлэл цуглуулалтыг төлөвлөсөн хугацаанд үр дүнтэй хийж гүйцэтгэхэд нөлөөллөө. Судалгааны үр дүнгээр тодорхойлж буй үзүүлэлт, тоон утгууд нь ААН-ийн удирдлагуудын төсөөлөл, санаа бодол дээр шууд үндэслэн тооцогдсон гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

1.8

5.0

6.4

8.9

21.3

55.0

Өөрсдөө дахин цэвэршүүлсний дараа Төв цэвэрлэх байгууламжид ний

Байгальд нь шингээдэг/асгадаг

Өөрсдөө цэвэршүүлж дахин ашигладаг

Бохир ус соруулдаг аж ахуйн нэгжээр соруулдаг

Төв цэвэрлэх байгууламжид шууд нийлүүлдэг

Манай үйлдвэрлэлээс бохир ус гардаггүй

4.1

8.0

8.8

18.1

25.7

35.3

Байгаль орчинд ямар асуудал үүсгэж байгаа талаас нь харахаас илүү үйлдвэрлэлийн өртөг зардал бага байх

нь чухал байдаг

Мэдэхгүй/хариулахаас татгалзсан

Энэ бидний хамаарах асуудал биш, хог хаягдлын менежментийн асуудал

Бид энэ асуудлаар тодорхой ажлууд хийдэг, буцааж худалдан авч, дахин ашигладаг г.м

Бид зориулалтын байдлаар зүй зохистой устгахад анхаардаг

Үйлдвэрлэлдээ аль болох байгальд хор хөнөөл багатай материал ашилахыг эрмэлздэг

117

Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны зорилтот эх олонлогийн хэмжээ байгаль орчны бус үйл ажиллагааны хувьд 3525 ААН, байгаль орчны үйл ажиллагаан хувьд 1085 ААН, нийтдээ 4580 ААН болж байна. Судалгааны мэдээлэл цуглуулалтын хүрээнд 1085 ААН-д хандалт хийж, шүүлтүүр асуулгаар эхний шатны судалгааг авсан бол 502 ААН шүүлтүүр асуулгаар ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий ААН гэж тодорхойлогдож, хоёр дахь шатны үндсэн судалгаанд хамрагдлаа.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн 35 хувьд нь, байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн 80 хувьд нь ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгааг судалгаагаар олж тодрууллаа.

Ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий нийт 2098 ААН байгаа бөгөөд үүнээс байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг 1258, байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг 840 ААН байна. Эдгээр ААН-ийн дүнгээр 4276 төслийг 2017-2022 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн бөгөөд нэг ААН дунджаар 2 төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Эдгээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслүүдийн талаас илүү буюу 56 хувийг нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ шинээр гаргах чиглэлийн төсөл эзэлж байна.

ААН-үүдийн ирэх 5 жилд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд шаардлагатай 57.4 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

ААН-үүд нийт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын 33% буюу 18.9 их наяд төгрөгийг банкны зээлээр санхүүжүүлэх сонирхолтой байна.

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтынхаа 30 орчим хувийг өөрийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэхээр төлөвлөж байгаа нь байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ээс даруй 5 дахин өндөр буюу санхүүгийн чадавхи харьцангуй өндөр байна.

ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслүүдэд ирэх 5 жилд нийтдээ 14.3 их наяд төгрөгийн банкны зээл шаардлагатай байгаа бол нэг жилд ногдох дүн нь 2.8 их наяд болж төгрөг байна. Тэгвэл Монгол Улсын банкуудын сүүлийн 5 жилд буюу 2011-2015 онд хувийн байгууллагуудад олгосон нийт зээлийн дүн 25.9 их наяд, нэг жилд ногдох дундаж дүн 5.2 их наяд байна.

Судалгааны анхдагч мэдээлэл дээр үндэслэн Нөхцөл шинжилгээ (Contingency Analysis)-ны арга болон Симуляцийн загвар (Simulation Model)-ыг ашиглан, барьцаа хөрөнгө, банк санхүүгийн байгууллагаас зээл авч байсан эсэх, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн түүхтэй эсэх зэрэг бусад хувьсагчдыг оруулан ААН-үүдийн ногоон зээлийн эрэлтийн хэмжээг цаашид нарийвчлан тооцох боломжтой.

Ногоон зээлийн эрэлттэй байгаа ААН-үүд зээлийн хүүгийн хувьд дунджаар жилийн 6.2% буюу сарын 0.5%-ийн хүүтэй байвал илүү тохиромжтой гэж үзэж байна. Харин хугацааны хувьд дунджаар 7.8 жилийн хугацаатэй зээл авахыг хүсч байна.

Байгаль орчинд илүү ээлтэй үйл ажиллагаа явуулах чиглэлээр ААН-үүдийн 37.4 хувь нь тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийгээд эхэлсэн байгаа бол 44.3 хувь нь ойрын хугацаанд тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийхээр төлөвлөжээ.

Нөөцийн хэмнэлтэд чиглэсэн санал санаачлагад ААН-үүдийн ажилчдын 59.2 хувь нь эерэгээр хүлээн авч идэвхитэй оролцдог байна. Ажлын байран дээрээ нөөцийг хэмнэхийн тулд хамгийн

118

их хэрэгжүүлдэг арга хэмжээний хувьд 86.2 хувь нь цахилгааны хэмнэлтийг хийж, шаардлагагүй гэрлийг унтраах арга хэмжээг авдаг байна.

Нийт ААН-үүдийн 9.6 хувь нь байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг үйлдвэрлэлдээ ашигладаг бөгөөд дунджаар эдгээр ААН-үүдийн түүхий эдийн 33.7 хувийг байгаль орчинд хор хөнөөлтэй түүхий эд эзэлдэг байна. Байгальд хор хөнөөлтэй түүхий эдийг бууруулах, орлуулахын тулд ямар нэгэн байдлаар ажил зохион байгуулдаг хэдий ч 15.8 хувь нь үр дүн муутай байдаг байна.

Технологи хоцрогдсоноос үүдэн түүхий эд, эрчим хүч нөөцийн хэрэглээ үр ашиггүй байх тохиолдол ААН-үүдийн 57.6 хувьд нь үүсдэг байна. ААН-үүдийн 39.7 хувьд нь багахан хэмжээний шинэчлэл хийхэд уг асуудал шийдэгдэнэ гэж үзэж байна. Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл сайжруулалт хийх тал дээр ач холбогдол өгдөг ч нийт ААН-үүдийн 67.1 хувь нь санхүүгийн хувьд боломжгүй учраас сайжруулалт хийж чаддаггүй байна.

119

БҮЛЭГ 5: ДҮГНЭЛТ САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ Байгаль орчны хамгаалал, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, ногоон үйлдвэрлэл бизнесийг дэмжих чиглэлээр Монгол Улсад одоогийн байдлаар хэрэгжүүлж буй зээлийн төсөл хөтөлбөрүүдэд хийсэн дүн шинжилгээний үр дүнд үндэслэн цаашид ногоон зээлийн зах зээлийн судалгаа болон ногоон зээлийн санг байгууллахтай холбоотой дараахь дүгнэлтүүдийг хийж байна. Үүнд:

- Монгол Улсад хэрэгжсэн болон хэрэгжиж байгаа зээлийн төсөл хөтөлбөрүүд нь тодорхой нэг чиглэлд, тухайлбал, агаарын бохирдлыг бууруулах, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, эко хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих зэрэг чиглэлд чиглэгдэж байна. Ногоон зээлийн сан нь үүнээс илүү өргөн хүрээг хамрах нь зүйтэй.

- Эдгээр ногоон зээлийн төсөл хөтөлбөрүүд нь тодорхой нэг салбар, үйл ажиллагаанд чиглэгдэж байгаа учраас зээлийн шалгуур үзүүлэлт, хамрах хүрээ нь нарийн, илүү технологийн шийдэлд талд анхаарал хандуулсан байна. Нийт ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлоход эдгээр нарийн төвөгтэй, илүү технологийн талд анхаарсан шалгуурыг авч ашиглах нь учир дутагдалтай байх болно.

- Ногоон зээлийн төслийг хэрэгжүүлэхэд тухайн төсөл ногоон зээлийн шалгуурыг хангаж байгаа эсэхийг тодорхойлж баталгаажуулахад техникийн зөвлөгөө, тусламж дэмжлэг, баталгаажуулалтын тогтолцоо шаардлагатай болдог байна.

Ногоон санхүүжилт, ногоон зээлтэй холбоотой бусад улс орны туршлагад хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлт, санал зөвлөмжийг дэвшүүлж байна. Үүнд:

- Ногоон санхүүжилтийн тогтолцоо олон хэлбэртэй байж болох бөгөөд үүний нэг төрөл хэлбэр нь ногоон зээлийн сан байна.

- Ногоон зээлийн сан нь санхүүжүүлэх төслийн төрлийн хувьд эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, байгалийн бохирдол доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, байгалийн нөөцийг хэрэглээг буруулах, дахин ашиглах, нөхөн сэргээх зэрэг төрөл хэлбэртэй байж болохоос гадна санхүүжүүлэх субъектийн хувьд хот, муж улс, айл өрх, бизнесийн байгууллагууд гэсэн төрөлд ангилагдаж болохоор байна.

- Ногоон зээлийн сангуудын санхүүжүүлэх төслийн чиглэл, шалгуур үзүүлэлт зэргийг нэг бүрчлэн дэлгэрэнгүй авч үзвэл хэт нарийн төвөгтэй, илүү технологийн асуудлыг хөндсөн. Иймд ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлох, ногоон зээл эсэхийг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлохдоо нийтлэг ерөнхий байдлаар байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, байгаль орчны үйл ажиллагаа талаас нь авч үзэх нь зүйтэй.

- Ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын өмнө ногоон бүтээгдэхүүн буюу байгаль орчны бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох хэрэгтэй. Ногоон буюу байгаль орчны бүтээгдэхүүн нь ерөнхийдөө байгаль орчны бохирдлоос хамгаалах, байгалийн нөөцийг хамгаалах гэсэн хоёр ерөнхий зорилготой бүтээгдэхүүн байна.

- Дээрх байгаль орчны бүтээгдэхүүн нь нийлүүлэлтийн болон эрэлтийн гэсэн хоёр талтай бөгөөд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлж буй аж ахуйн нэгжүүд болон тухайн төрлийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үйлдвэрлэлийн процесс үйл ажиллагаандаа авч ашиглаж буй аж ахуйн нэгжүүдийг аль алиныг нь авч үзэх нь зүйтэй.

120

Бүс нутгийн боломжит олон улсын хөгжлийн бусад санхүүгийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа, санхүүжүүлэх төсөлд тавигдах шаардлагад хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлт, санал зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд:

- Ногоон хөрөнгө оруулалтын олон зуун тодорхойлолт байдаг бөгөөд тэдгээрийг жагсааж харьцуулах, ангилж бүлэглэх боломжгүй гэдэгтэй олон улсын түвшинд санал нэгдэж байна.

- Ногоон бизнесийн үйл ажиллагаа абсолют (үйл ажиллагааны зорилго, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээ нь байгаль орчныг хамгаалахад чиглэгдсэн) болон харьцангуй (бусад үйл ажиллагаатай харьцуулахад техник технологи, үр ашиг, ялгаруулж буй бохирдол, хог хаягдлын хувьд харьцангуй ногоон) утгаар нь тодорхойлж болно.

- Олон улсын түвшинд ногоон зээлийн санг байгуулахад хамтран ажиллаж болох гол байгууллага нь Уур амьсгалын ногоон сан (Green Climate Fund) байж болох бөгөөд түүний шаардлага шалгуур, процедурыг сайтар судлан үзэх шаардлагатай.

- Олон улсын болон бүс нутгийн хэмжээний хөгжлийн санхүүгийн байгууллага бүрийн үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлд байгаль орчныг хамгаалах төслийг санхүүжүүлэх үйл ажиллагаа орж байна. Цаашид эдгээр байгууллагуудтай тухайн чиглэлд хамтран ажиллах боломжтой.

- Монгол Улсын хувьд Азийн хөгжлийн банк (GDB), Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк (EBRD), Германы хөгжлийн банк (KfW), Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банк (IIB) зэрэг байгууллагуудтай энэ чиглэлд хамтран ажиллах боломж нээлттэй.

- Дээр дурдсан байгууллагуудтай хамтран ажиллахын тулд тэдгээр байгууллагын үзүүлдэг санхүүгийн үйлчилгээ, тэдгээрт тавигддаг шаардлага, Монгол Улстай хамтран ажиллах стратеги, түүнд дурдсан тэргүүлэх чиглэл, санхүүжүүлэх төслүүд хийгддэг Байгаль орчны болон нийгмийн үнэлгээний процедурыг зэргийг судлан үзэх шаардлагатай.

Үндэсний бодлого хөтөлбөрт хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлтүүдийг хийлээ. Үүнд:

- Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030, Ногоон хөгжлийн бодлого зэрэг үндэсний хэмжээний бодлого хөтөлбөрт тусгагдсан стратегийн зорилт, тэргүүлэх чиглэл нь ногоон зээлийн сангийн санхүүжилтийн хамрах хүрээ, чиглэлийг тодорхойлж өгч байна гэж үзэж болохоор байна.

- Монгол Улсын ТоС хөтөлбөрийн хүрээнд 4 салбарын удирдамжийг боловсруулсан чухал эхлэл болсон байна. Цаашид тэдгээрт дурдагдсан байгаль орчны асуудлууд, тэдгээрт тавигдах хяналт удирдлагын арга хэмжээг ногоон зээлийн шалгуур, хамрах хүрээг тодорхойлоход суурь болгон авч ашиглаж болно.

Олон улсын байгууллагын төсөл хөтөлбөр, улсын төсөв, Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрт хийсэн дүн шинжилгээнээс дараахь дүгнэлтүүдийг хийж байна. Үүнд:

- Олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудаас Монгол Улсад ногоон хөгжлийг дэмжих чиглэлээр 2,762.0 сая ам.доллар 6.6 их наяд төгрөгийн төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа болон хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

- Монгол Улс 2016 онд улсын төсвийн болон Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр ногоон хөгжлийг шууд болон шууд бусаар дэмжих 447.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий 50 төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Үүний 92.8 тэрбум төгрөгийг 2016 онд санхүүжүүлэхээр төлөвлөжээ.

121

- Дээр дурдсан олон улсын хөгжлийн банк, байгууллагуудын болон улсын төсөв, Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн хувьд санхүүжилтийн эх үүсвэр нь тодорхой, хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүд байгаа учир ногоон санхүүжилтийн нийлүүлэлтийн хэмжээ гэж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл, 7 их наяд төгрөгийн ногоон хөрөнгө оруулалтын нийлүүлэлт байна гэсэн үг юм.

Цаашид 2020-2025 он хүртэл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй томоохон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 21.0 сая ам.доллар буюу 50.3 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн тооцоо гарч байна . Өөрөөр хэлбэл, энэ хэмжээний ногоон санхүүжилтийн эрэлт хэрэгцээ байна гэсэн үг юм.

Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны хүрээнд дараах дүгнэлт, санал зөвлөмжийг дэвшүүлж байна. Үүнд:

- Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн зах зээлийн судалгаа нь энэ чиглэлд хийгдсэн анхны судалгаа бөгөөд ногоон хөрөнгө оруулалт, зээлийн хэмжээг тодорхойлох судалгааны арга зүй, шалгуур үзүүлэлтийг олон төрлийн судалгаа шинжилгээний үр дүнд үндэслэн боловсруулснаараа онцлогтой боллоо.

- Судалгааны үр дүнгээр тодорхойлж буй үзүүлэлт, тоон утгууд нь ААН-ийн удирдлагуудын төсөөлөл, санаа бодол дээр шууд үндэслэн тооцогдсон гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

- Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны зорилтот эх олонлогийн хэмжээ байгаль орчны бус үйл ажиллагааны хувьд 3525 ААН, байгаль орчны үйл ажиллагаан хувьд 1085 ААН, нийтдээ 4580 ААН болж байна.

- Судалгааны мэдээлэл цуглуулалтын хүрээнд 1085 ААН-д хандалт хийж, шүүлтүүр асуулгаар эхний шатны судалгааг авсан бол 502 ААН шүүлтүүр асуулгаар ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий ААН гэж тодорхойлогдож, хоёр дахь шатны үндсэн судалгаанд хамрагдлаа.

- Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн 35 хувьд нь, байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-ийн 80 хувьд нь ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ байгааг судалгаагаар олж тодрууллаа. Ногоон хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ бүхий нийт 2098 ААН байгаа бөгөөд үүнээс байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг 1258, байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг 840 ААН байна.

- Эдгээр ААН-ийн дүнгээр 4276 төслийг 2017-2022 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн бөгөөд нэг ААН дунджаар 2 төслийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

- Судалгааны анхдагч мэдээлэл дээр үндэслэн Нөхцөл шинжилгээ (Contingency Analysis)-ны арга болон Симуляцийн загвар (Simulation Model)-ыг ашиглан, барьцаа хөрөнгө, банк санхүүгийн байгууллагаас зээл авч байсан эсэх, чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлийн түүхтэй эсэх зэрэг бусад хувьсагчдыг оруулан ААН-үүдийн ногоон зээлийн эрэлтийн хэмжээг цаашид нарийвчлан тооцох шаардлагатай.

- Ногоон зээлийн эрэлттэй байгаа ААН-үүд зээлийн хүүгийн хувьд дунджаар жилийн 6.2% буюу сарын 0.5%-ийн хүүтэй байвал илүү тохиромжтой гэж үзэж байна. Харин хугацааны хувьд дунджаар 7.8 жилийн хугацаатэй зээл авахыг хүсч байна.

- Байгаль орчинд илүү ээлтэй үйл ажиллагаа явуулах чиглэлээр ААН-үүдийн 37.4 хувь нь тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийгээд эхэлсэн байгаа бол 44.3 хувь нь ойрын хугацаанд тодорхой өөрчлөлтүүдийг хийхээр төлөвлөж байгаа нь энэ чиглэлийн эрэлт хэрэгцээ байгааг дахин баталж байна.

122

Ногоон зээлийн нарийвчилсан эрэлтийг тооцохдоо доорх 3 төрлийн шалгуураар дахин тооцоолон гаргасан болно.

1. 130 тэрбумаас дээш үнийн дүнтэй төслүүдийг дотоодын арилжааны банкнаас санхүүжүүлэх боломжгүй тул төслийг мега төсөлд оруулж үндсэн судалгаанаас эдгээр төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээг хасч эрэлтийг тооцсон.

2. Банк болон санхүүгийн байгууллагад хугацаа хэтэрсэн болон чанаргүй зээл хүүгийн өр төлбөр бүхий ААН нийт судалгаанд оролцогчдын 6.8 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд үүнийг хасч тооцсон.

3. Банкны зээлийн эрэлт нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан эрэлтийг барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу нийт зээлийн хэмжээг хувьчлан тооцсон.

130 тэрбумаас дээш банкны зээл шаардлагатай нийтдээ 14 ААН-ийн 21 төсөл байна. Мега төслүүдийг хасч тооцоход ААН-үүдэд ирэх 5 жилийн хугацаанд нийтдээ 12.5 их наяд төгрөг, нэг ААН-д дунджаар 6.2 тэрбум төгрөг шаардлагатай байна. Харин нэг төсөлд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.9 тэрбум төгрөг байна. Мега төслүүдийг хассан дүнгээр ААН-үүдийн банкны зээлээр санхүүжүүлэх шаардлагатай санхүүжилтын хэмжээ ирэх 5 жилийн хувьд 5.3 их наяд төгрөг байна. Шаардлагатай нийт зээлийн хэмжээ байгаль орчны үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-ийн хувьд 1.0 их наяд төгрөг шаардлагатай байгаа бол байгаль орчны бус ААН-үүдийн хувьд 4 дахин өндөр буюу 4.2 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байна.

Чанаргүй зээлийн түүх бүхий ААН-ийг хасан банкны зээлийн хэмжээг дахин тооцоход ирэх 5 жилийн хугацаанд 4.8 их наяд төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байгаа бөгөөд үүнээс байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 901.8 тэрбум төгрөг, байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 3.9 их наяд төгрөг нь ноогдож байна.

Хэрэгцээтэй зээлийн 58 хувь нь буюу 2.8 их наяд төгрөг нь барьцаа хөрөнгөөр баталгаажсан байна. Сүүлийн шалгуур болох барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу төслийн дүнг хувьчлан тооцсон бөгөөд үүний дагуу тооцоолол хийхэд ААН-үүдэд 1.5 их наяд төгрөгийн зээл шаардлагатай байгаа бөгөөд байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдэд 1.2 их наяд төгрөг, байгаль орчны бус чиглэлийн ААН-үүдэд 300 тэрбум төгрөгийн банкны зээл тус тус шаардлагатай байна. Ирэх 5 жилийн хугацаанд буюу 2017-2022 оны хооронд нэг ААН-д ноогдох зээлийн 1.0 тэрбум төгрөг байна.

№ Шалгуур Хөрөнгө оруулалт болон зээлийн хэмжээ

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл

ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

1

Төсөл хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай

хөрөнгө оруулалт болон зээлийн

хэмжээ

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 19,867,591.80 37,702,245.20 57,569,836.90

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

2,168,683.9 (15%)

12,190,205.2 (85%)

14,358,888.1 (100%)

2

130 тэрбумаас дээш зээл шаардлагатай ААН-ийг хассан

дүнгээр

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 1,721,535.20 10,845,437.30 12,566,972.60

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

1,060,425.10 4,242,018.50 5,302,443.60

3 Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ /Ирэх 5 жилд/ 1,436,686.30 10,513,943.30 11,950,629.60

123

Чанаргүй зээлийн түүх бүхий ААН-

ийг хассан дүнгээр

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

901,875.10 3,997,291.80 4,899,166.90

4 Барьцаа хөрөнгийн үнэлгээний дагуу тооцсон дүнгээр

Нэг жилд ногдох шаардлагатай зээлийн хэмжээ

180,375.00 799,458.40 979,833.40

Нийт шаардлагатай зээлийн хэмжээ /ирэх 5 жилд/

300,473.30 1,276,501.20 1,588,672.50

124

ХАВСРАЛТ Хавсралт 1: Ногоон санхүүжилт, ногоон зээлтэй холбоотой бусад улс орны туршлага

Энэ хүрээнд улс орнуудын ногоон санхүүжилт, ногоон зээлтэй холбоотой санаачлага, хөтөлбөр, туршлагыг авч үзлээ. Бусад улс орнуудын туршлагад:

1. Хятадын төв банкны Судалгааны товчоо болон НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр (НҮББОХ)-ийн “Хятадын ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох”.

2. Канадын хотуудын холбоо (FCM)- ны Ногоон хотын сан (GMF). 3. Их Британийн Сууцны сайжруулалтын ногоон гэрээний сан. 4. Бусад улс орнуудын ногоон зээлийн сангийн туршлага.

Хятадын төв банкны Судалгааны товчоо болон НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр (НҮББОХ)-ийн “Хятадын ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох нь” баримт бичиг:

Хятадын төв банкны Судалгааны товчоо болон НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр (НҮББОХ)-өөс гаргасан “Хятадын ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох, Дэлгэрэнгүй зөвлөмж 2: Ногоон санг хөгжүүлэх нь” баримт бичгийг энд авч үзлээ.

Ногоон үйлдвэрлэлийн сан (Green industry fund)-гийн тодорхойлолт: Ногоон үйлдвэрлэлийн сан нь янз бүрийн төрөлтэй байж болно. Төр засгийн оролцооны түвшний хувьд ногоон санг дараахь байдлаар ангилж авч үзэж болно.

2. Засгийн газрын байгаль хамгаалах сан 3. Төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны ногоон сангууд 4. Цэвэр зах зээлийн ногоон сангууд

Хөрөнгө оруулалтын зорилгоор нь:

1. Ногоон үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалтын сангууд 2. Ногоон бондын сангууд 3. Ногоон хувьцааны сангууд 4. Ногоон холимог сангууд гэх мэт.

Ногоон сангийн дээрх төрлүүд нь янз бүрийн зорилго, санхүүжилтийн эх үүсвэр, хөрөнгө оруулалт, үйл ажиллагааны механизм болон зохион байгуулалтын онцлог шинж чанартай байдаг байна. Энэхүү баримт бичигт ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгохтой холбоотой бусад улс орны туршлага; Хятадын ногоон санхүүжилтийн хөгжүүлэх өнөөгийн нөхцөл байдал, түүний дотор хэрэгцээ шаардлага, төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох, түүнийг байгуулахтай холбоотой бэлэн байдлын үнэлгээ; ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог хөгжүүлэх бодлогын зөвлөмжүүдийг багтаажээ.

Энэхүү баримт бичигт зөвхөн Ногоон зээлийн санг бус ногоон санхүүжилтийн тогтолцоог бүхэлд нь авч үзсэн учраас дэлгэрүүлэн энд авч үзээгүй болно.

Канадын хотуудын холбоо (FCM)- ны Ногоон хотын сан (GMF):

Ногоон хотын сан (GMF) нь хот суурингийн тогтвортой хөгжилд дэмжлэг үзүүлэх санхүүжилтийн болон зөвлөгөө өгөх үйлчилгээг үзүүлдэг тусгайлсан хөтөлбөр юм. Ногоон хотын сангийн дэмжих санаачлагууд нь агаар, ус, хөрсний чанарыг сайжруулах, цаг уурын өөрчлөлтийн нөлөөллийг бууруулах зорилготой. Сан Канадын бүх мужийн том жижиг, төрөл

125

бүрийн хотын хувьд шинэ туршлага, загвар болох санаачлагуудыг уралдуулах замаар удирдлага болгох инновацийн санаачлагуудад дэмжлэг үзүүлдэг. Сан амжилттай хэрэгжсэн санаачлагуудыг бусад хотууд хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор чадавхийг бэхжүүлэх, сургалт, мэдлэг туршлага хуваалцах үйл ажиллагаагаар дамжуулан туршлага, мэдлэгээ хуваалцдаг байна. Ногоон хотын сангаар дамжуулан Канадын хотуудын холбоо хотын үйл ажиллагааны 5 салбар дахь хотын байгаль орчны гурван төрлийн санаачлагыг санхүүжүүлдэг (Хүснэгт 2).55

Хүснэгт 72: Ногоон хотын сангийн дэмжлэг үзүүлэх чиглэлүүд

Төлөвлөлт Төлөвлөгөө боловсруулахад олгох тэтгэлэг

Судалгаа Техник эдийн засгийн үнэлгээ хийх, төслийг туршихад олгох тэтгэлэг

Төсөл Хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлэх ихэвчлэн тэтгэлэгтэй хосолсон бага хүүтэй зээлүүд

Хүснэгт 73: Ногоон хотын сангийн дэмжлэг үзүүлэх салбар, хамаарах үйл ажиллагаа56

Салбарууд Тодорхойлолт Хамаарах үйл ажиллагаа Шинэчлэн засварлах талбар (Brownfield)

Хаягдсан талбаруудыг үр ашигтай хэрэглээнд шилжүүлэх.

Шинэчлэн засварлах талбар гэдэг нь олон нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал хор нөлөө үзүүлж байгаа, аюул занал учруулж байгаа, дахин төлөвлөлт хийх шаардлагатай ашиглалтгүй орхигдсон, хаягдсан, эзэнгүй үйлдвэрлэл, үйлчилгээний болон нийтийн зориулалттай барилга байгууламж, газар зэрэг хөрөнгө байна.

- Талбайг нөхөн сэргээх болон эрсдлийн менежмент: хордсон хөрс, гадаргын ус, материалыг зайлуулах, устгах, аюулгүй болгох, түүнд хяналт тавих гэх мэт.

- Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл: шинэчлэн засварлах талбарыг ашиглан сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг бий болгох.

- Дахин төлөвлөлт: тухайн байршлыг дахин төлөвлөж, нийгэм, эдийн засгийн үр ашигтай дэд бүтцийг бий болгох.

Эрчим хүчний салбар

Эрчим хүчний хэрэглээг бууруулж, хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг буруулах

- Эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн барилга байгууламжийг шинээр барьж байгуулах

55 http://www.fcm.ca/home/programs/green-municipal-fund/about-gmf.htm 56 http://www.fcm.ca/home/programs/green-municipal-fund/what-we-fund/projects.htm

126

- Боловсронгуй болгох төслүүд: Хотын эрчим хүчний системийг шинэчлэн сайжруулах (дулааны сүлжээг шинэчлэх, дулаалга хийх гэх мэт); оршин суугчдын эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах (айл өрх, төсөвт байгууллагуудад сэргээгдэх эрчим хүчний төхөөрөмж суурилуулах гэх мэт)

- Хотын төвлөрсөн шугам сүлжээний эрчим хүчний алдагдлыг бууруулах (эрчим хүч, дулааны алдагдлыг бууруулах, дахин ашиглах гэх мэт).

Тээврийн салбар Түлшний хэмнэлттэй тээврийн хэрэгслээр дамжуулан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах

- Даац ихтэй, үр ашиг өндөртэй тээврийн хэрэгсэлд шилжих (Modal shift): нийтийн тээврийн шинэ төрлийг болгох, сайжруулах, гудамж, замыг сайжруулах замаар явах хугацаа, замыг багасгах гэх мэт.

- Шатахууны хэрэглээ болон хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах: хосолмол хөдөлгүүртэй, сонголттой, байгальд ээлтэй түлш бүхий тээврийн хэрэгсэл худалдан авах, ашиглах гэх мэт.

Хог хаягдлын менежмент

Хог хаягдлыг бууруулах, боловсруулах, дахин ашиглах, аюулгүй байдлаар устгах зайлуулах үйл ажиллагаа

- Хог хаягдлыг дахин ашиглах: хог хаягдлыг дахин ашиглах, дахин боловсруулах гэх мэт.

- Тодорхой төрлийн хатуу хог хаягдлыг аюулгүй байдлаар устгах, зайлуулах шийдлүүд.

Усны салбар Зөөврийн усны хэрэглээ алдагдлыг бууруулах, гадаргын усыг хамгаалах

- Ус нөөцлөх: саарал усыг ашиглах систем, борооны усыг нөөцлөх, усан цөөрөм байгуулах гэх мэт.

- Урсгал усыг ашиглах менежмент: далан шуудуу барих, хаалт хамгаалалт хийх, борооны усыг цуглуулах дахин ашиглах гэх мэт.

- Урсгал усны чанарыг сайжруулах: мод тарих зэргээр усны хэмжээг нэмэгдүүлэх, урсацыг сайжруулах гэх мэт.

- Бохир усны систем: цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих, боловсронгуй болгох, хосолсон шийдлийг бий болгох гэх мэт.

127

- Септик систем: энгийн цооног септик цооногт шилжих, төлөвлөрсөн системийг хэсэгчилсэн септик системд шилжүүлэх гэх мэт.

Их Британийн Сууцны сайжруулалтын ногоон гэрээний сан:

Их Британийн Засгийн газрын зүгээс 2020 он гэхэд нийт эрчим хүчний хэрэглээний 15%-ийг сэргээгдэх эрчим хүчнээс бий болгох зорилтыг тавьсан байна.57

Зураг 31: Их Британийн Засгийн газраас тавьсан сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлэх зорилт

Энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэх үүднээс эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор дараахь төрлийн тэтгэлэг, санхүүжилтийг олгодог байна. Үүнд:

- Сууцны тусгаарлалт, дулаалгын дэмжлэг: Дээврийн хөндийн дулаалгын тэтгэлэг (Loft insulation grant), ханын хөндийн дулаалгын тэтгэлэг (Cavity wall insulation grant); энэ чиглэлд сууцандаа сайжруулалт хийсэн айл өрх гаргасан зардлаа буцаан авах боломжтой.

- Халаалт болон бойлерын тэтгэлэг: Халаалтын тэтгэлэг – халаалтын зардал, авах дулааны хэмжээг бууруулах чиглэлээр тодорхой арга хэмжээ авсан айл өрх, албан байгууллага, Бойлерын тэтгэлэг – эрчим хүчний хэмнэлттэй, ялгаруулалт багатай бойлер шинээр суурилуулсан айл өрх, албан байгууллага.

- Айл өрхийн сэргээгдэх халаалтын урамшуулал: сэргээгдэх халаалтын технологи ашиглан сууцаа халааж буй айл өрхүүдэд жилд 3,390 паундын урамшуулал олгодог. Сэргээгдэх халаалтын технологид агаарын эх үүсвэртэй халаалтын насос (Air source heat pump), био түлшний бойлер, био шахмал түлшний зуух (Biomass boiler and biomass pellet stove), гадна эх үүсвэртэй халаалтын насос (Ground source heat pump), нарны усан халаагуур (Solar water heating) зэрэг технологи ордог.

- Ногоон хэлэлцээр (Green Deal): ногоон хэлэлцээрийн үнэлгээ болон ногоон хэлэлцээрийг хэрэгжүүлэгчээс зөвлөмж болгосон шийдэл, бүтээгдэхүүнийг суурилуулан ашигласнаар эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлсэн айл өрхөд олгох мөнгөн урамшуулал; Ногоон хэлэлцээрийн сууцны сайжруулалтын санхүүжилт.

- Арилжааны тэтгэлэг: нарны зайн хураагуур, биомассын халаагуур суурилуулсан албан байгууллагуудад олгох тэтгэлэг.

Дээр дурдсан санхүүгийн дэмжлэгүүдээс Ногоон хэлэлцээрийн сууцны сайжруулалтын тэтгэлэгийг энд товч авч үзлээ. Дараахь төрлийн арга хэмжээнээс хоёрыг нь хэрэгжүүлсэн айл өрхөд мөнгөн урамшуулал олгодог байна. Үүнд:

- Хийн бойлер ашиглах - Цонхоо давхар шиллэх (дан шилээ солих)

57 http://www.government-grants.co.uk/

128

- Давхар цонхны шил хийх - Хаалга солих - Ханын хөндийг дулаалах - Шалаа дулаалах - Хавтгай дээврийг дулаалах - Дээврийн хөндийг дулаалах - Дулаан агаарын хэрэгслийг солих - Агуулахын халаагчийг солих - Яндангийн дулааны дахин ашиглах хэрэгсэл - Хаягдал усны дулааныг дахин ашиглах систем.

Бусад улс орнуудын ногоон зээлийн сангийн туршлага:

Ажлын даалгаварт нэр заан тусгагдсан ногоон зээлийн сангийн үйл ажиллагаанаас гадна Бангладеш, Хятад, Ветнам, Малайз, Энэтхэг зэрэг 5 улсын ногоон зээлийн сангийн талаарх мэдээллийг цуглуулж нэгтгэн дүгнэлээ. Зээлийн зориулалтыг авч үзвэл:

- Ногоон бүтээгдэхүүн: нарны эрчим хүч, био-хийн тоног төхөөрөмж, бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн үйлдвэрлэл (Бангладеш)

- Эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх төслүүд: сэргээгдэх эрчим хүч, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх төслүүд (Хятад)

- Байгаль орчны үзүүлэлтүүдийг сайжруулах процессын өөрчлөлтийн төслүүд (Ветнам) - Байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ: байгалийн бохирдлыг урьдчилан сэргийлэх,

бууруулах, багасгах, байгалийн нөөцийн хадгалах, хамгаалах, нөхөн сэргээх зориулалттай бүтээгдэхүүн, тоног төхөөрөмж, систем (Малайз)

- Эрчим хүчний хэмнэлттэй орон сууцны барилга (Энэтхэг).

129

Хүснэгт 74: Ногоон зээл, санхүүжилтийн бусад улс орнуудын туршлага

Үйл ажиллааганы

хүрээ / сан

Гол оролцогч талууд

Хамрах хүрээ Тохирох төслүүд

Сангийн үр ашгийг

хүртэгчид (эцсийн

хэрэглэгчид)

Сангийн дэмжлэгийн механизм

Давуу тал Сул тал

Бангладешийн банк Ногоон бүтээгдэхүүний дахин санхүүжилтийн схем (2009 онд байгуулагдсан)

- Бангладешийн банк (‘ББ’) (төв банк) - Дотоодын банкууд, банк бус санхүүгийн байгууллага болонбичил санхүүгийн байгууллагууд (ногоон зээл олгодог)

Ногоон санхүүгийн урсгалыг бий болгох, илүү тогтвортой санхүүгийн секторыг бий болгоход хувь нэмрээ оруулах

Дараахь 3 салбарын төслүүд: - Нарны эрчим хүч - Био-хийн төхөөрөмж - Бохир ус цэвэрлэх байгууламж

- Нэг/бүлэг өрөх - Бизнесийн байгууллагууд - Хот, хөдөө дэх хоршоо, иргэдийн бүлэг

- Бага хүүтэй дахин санхүүжилт ББ санхүүгийн байгууллагуудад 5%-ийн хүүтэй зээл олгодог; санхүүгийн байгууллагууд харилцагчдаа 9% хүртэл хувийн хүүтэй олгож болно - Зээлийн баталгаа ББ санхүүгийн байгууллагуудын олгосон тохирох төсөлд 100% хүртэлх баталгаа олгодог.

- ББ-ны зохицуулалтын хүрээнд өргөн хүрээтэй ногоон банкны нэгдсэн хүчин чармайлт болж чадсан (Ногоон банкны бодлогын гарын авлага болон Байгаль орчны эрсдлийн удирдлагын гарын авлагын дагуу) - Санхүүгийн байгууллагуудын ногоон технологийн талаарх мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, шинэлэг ногоон санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг бий болгох, илүү тогтвортой болоход тэдэнд дэмжлэг болсон. Зарим санхүүгийн байгууллагууд ялгарах давуу тал болгон ногоон зээлийг санал болгож эхлээд байна. - ББ-наас бий болгож, удирдаж байгаа учраас тусдаа сангийн менежер

- Ногоон төсөлд зээл олгох минимум квотын үүрэг зэрэг ББ-ны бусад ногоон банкны үйл ажиллагаатай “багц” байдлаар хэрэгжүүлэх шаардлага тавьдаг

130

бий болгох, ажилуулах шаардлагагүй - Олон тооны банк, ББСБ, бичил санхүүгийн байгууллагыг хамруулсан өргөн хүрээнд ажилладаг.

Хятадын хэрэглээнд суурилсан эрчим хүчний үр ашгийн санхүүжилтийн хөтөлбөр (CHUEE) (2006 онд байгуулагдсан)

Олон улсын санхүүгийн корпораци Хятадын засгийн газар, Финлянд Норвеги улсын Даян дэлхийн байгаль орчны тусламжийн хөтөлбөрийн дэмжлэгтэй Дотоодын 7 хүртэлх санхүүгийн байгууллага (эрчим хүчний үр ашгийн зээл олгох) Эрчим хүчний үр ашигтай технологи нийлүүлэгчид (эрчим хүчний үр ашигтай тоног төхөөрөм, үйлчилгээ нийлүүлэгчид) Эрчим хүчний менежментийн зөвлөхүүд

Хятадын эрчим хүчний салбарын нийлүүлэлт дэх хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах ЖДҮ-үүд эрчим хүчний үр ашгийн сайжруулалт хийх, сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүдэд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд ээлтэй эрчим хүчний төслүүд (эрчим хүчний үр ашгийн сайжруулалт болон сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл)

Жижиг, дунд үйлдвэрүүд (ЖДҮ)

- Зээлийн баталгаа (оролцогч банкуудаар эрсдлийг хамтран даалгах) - Техникийн дэмжлэг: Бизнесийн байгууллагад – маркетингийн, инженерийн, маркетингийн судалгаа хийх, төсөл боловсруулах, тоног төхөөрөмжийг санхүүжүүлэх үйлчилгээ; банкуудад – сэргээгдэх эрчим хүч/эрчим хүчний үр ашгийн зах зээлийн эрсдэл боломжийг үнэлэх

- Оролцогч банкуудад борлуулалтаа нэмэгдүүлэх, зээлийн багцаа олон төрөлтэй болгоход тусалдаг - Банкууд болон эцсийн хэрэглэгчдийн сэргээгдэх эрчим хүч, эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх арга хэрэгслийн талаарх мэдлэгийг нэмэгдүүлдэг

- Цөөн тооны банк оролцдог (хамгийн ихдээ 7)

131

(эрчим хүчний үр ашгийн төсөл дээр зөвлөх)

Вьетнамын Ногоон зээлийн итгэлийн сан (GCTF) (2007 онд байгуулагдсан)

- Швейцарийн эдийн засгийн харилцааны нарийн бичгийн даргын газар (SECO) болон Канадын Рояал банк (сангийн удирдлага) - Вьетнамын цэвэр үйлдвэрлэлийн төв (Вьетнам дахь сангийн үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах) - Дотоодын сонгогдсон санхүүгийн байгууллагууд (ногоон зээлийг олгох) - Техникийн зөвлөхүүд (техникийн болон байгаль орчны зөвшөөрлийг олгох)

Вьетнамын ЖДҮ-үүд цэвэр үйлдвэрлэлийн технологид дунд болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийхэд нь дэмжлэг үзүүлэх

Дэлхий нийтийн болон улс орны байгаль орчны үзүүлэлтийг дор хаяж 30 хувиар бууруулах зорилготой процессын өөрчлөлтийн төслүүд

Вьетнамын талын хөрөнгө оруулалт нь 51%-аас дээш хувийг эзэлдэг ЖДҮ-үүд (хувийн секторын болон улсын) Энд бүхий л үйлдвэрлэлийн компаниуд, цөөн тооны үйлчилгээний болон худалдаан компаниуд (зоогийн газар, зочид буудал, худалдааны төвүүд, үзвэрийн газрууд, оффисын барилгууд, угаах, будах үйлчилгээ)

- Тэтгэлэг (Хөрөнгө оруулалтын өртгийн зээлдэгчээс гаргасан хэсгийг буцаан олгодог) - Зээлийн баталгаа (хангалттай барьцаа хөрөнгөгүй зээлдэгчийн ногоон зээлийн 50%-д нь дотоодын санхүүгийн байгууллагад баталгаа гаргаж өгдөг)

- Дотоодын санхүүгийн байгууллагууд ногоон зээлийн бүтээгдэхүүнийг бий болгох дээр туршлага хуримтлуулж, харилцагчдаа өргөжүүлж, тогтвортой санхүүжилтийн гол оролцогч болох боломжтой - SECO санхүүгийн удирдлагын үүргийг гүйцэтгэдэг учраас дотоодод сангийн менежер бий болгох, ажиллуулах шаардлагагүй - GCTF-ийн хүрээнд олон төрлийн өргөн хүрээтэй төслүүдийг санхүүжүүлж болно

- Вьетнамын нөхцөлд тохирох загвар хангалтгүй байснаас шалтгаалан бодит байдал цөөн тооны төслийг санхүүжүүлсэн. - Тэтгэлэгийг шууд өгдөггүй; технологийн өөрчлөлт амжилттай хэрэгжтэл хойшлогддог - Цөөн тооны дотоодын санхүүгийн байгууллага энэ төсөлд оролцож байна (3 банк)

Малайзын ногоон технологийн санхүүжилтийн схем (GTFS)

Негара Малайз банк, Сангийн яам, Эрчим хүч, ногоон технологи, усны яам (схемийг бий болгоход оролцсон)

Амьдрах чадвартай, шинэлэг ногоон технологийн компаниудыг санхүүжүүлэх санхүүгийн

Бүхий л бүтээгдэхүүн, тоног төхөөрөмж, систем:

Эдийн засгийн бүх салбарын, хуулийн дагуу бүртгэгдсэн Малайзийн эзэмшлийн

- Татаас бүхий зээлийн хүү (санхүүгийн байгууллагын олгосон зээлийн хүүгийн 2%-ийг нь төрөөс даадаг)

- Өргөн хүрээтэй ногоон технологийн салбарт чиглэсэн хамрах хүрээ өргөнтэй санхүүжилтийн схем

- Хамрах хүрээ өргөнтэй байснаар илүү нарийн төвөгтэй бүтэц/логистикийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай болдог

132

(2009 онд байгуулагдсан)

Малайзийн ногоон технологийн корпораци (үйл ажиллагааг хариуцан ажиллаж буй компани) Берхард Малайзийн зээлийн батлан даалтын корпораци (батлан даалт гаргадаг) Оролцогч санхүүгийн байгууллагууд (ногоон зээлийг олгодог) Техникийн зөвлөхүүд (Малайзийн банкируудын институт гэх мэт)

байгууллагуудын урьдач нөхцлийг сайжруулах замаар Малайзийн ногоон технологийн хөгжил дэмжлэг үзүүлэх

- Байгаль орчны доройтлыг хамгийн бага байлгах; - Хүлэмжийн хийн ялгаруулалт тэг эсвэл бага; - Хэрэглэхэд аюулгүй, оршин суугчдад эрүүл, сайжруулсан орчныг бий болгож өгөх; - Эрчим хүч, байгалийн нөөцийн хэрэглээг бууруулсан - Сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцийн хэрэглээг дэмждэг

компаниуд (үйлдвэрлэгчийн хувьд 51%-аас дээш хувь нь, ногоон технологи хэрэглэгчийн хувьд 70% нь)

- Зээлийн баталгаа (Төрөөс нийт зээлийн 60%-д нь баталгаа гаргадаг) - Урт хугацаатай - Техникийн дэмжлэг (зээл хүсэгчид болон санхүүгийн байгууллагуудад ногоон технологийн сургалт явуулдаг)

- Олон тооны санхүүгийн байгууллага (24) оролцдог.

(ө.х. олон тооны оролцогч талууд оролцдог, улс орын хэмжээнд хэд хэдэн салбарт чадавхи бэхжүүлэх шаардлагатай)

Энэтхэгийн үндэсний орон сууцны банк (NHBI) Эрчим хүчний хэмнэлттэй сууцны хөтөлбөр

Энэтхэгийн үндэсний нөөцийн сан (цорын ганц эзэмшигч) KfW Bank (зээлийн шугамыг үүсгэгч) NHBI (төслийг хэрэгжүүлэгч, дахин санхүүжүүлэгч)

- Шинэ орон сууцны барилгад эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх - Эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх Энэтхэгийн ЗГ-ын хүчин чармайлтыг бэхжүүлэх

Стандартаас хамгийн багадаа 30%-аар бага цахилгаан эрчим хүч шаардагдах шинэ орон

Хөтөлбөрт оролцогч санхүүгийн байгууллагуудаар дамжуулан эрчим хүчний хэмнэлттэй гэрчилгээ авсан орон сууцны

- Дахин санхүүжилт (Эрчим хүчний үр ашгийн төслийг санхүүжүүлэгч санхүүгийн байгууллагууд эдгээр зээлийн дахин санхүүжилтийг NHBI

- Уг загвар Энэтхэгт амжилттай хэрэгжиж ирсэн - Байгаль орчны болон нийгмийн үр ашгаа өгсөн - Орон сууцны салбарт эрчим хүчний үр ашгийн ойлголтыг нэмэгдүүлсэн

- Загварт хөтөлбөрийг хөгжүүлэх үүрэгтэй (ЗГ-т ажлаа тайлагнадаг) санхүүгийн институц шаардлагатай - Хөтөлбөрийн хамрах хүрээ шинэ орон сууцны барилгаар хязгаарлагддаг

133

(2010 онд байгууллагдсан)

Дотоодын санхүүгийн байгууллагууд (Эрчим хүчний үр ашгийн зээл олгодог) Техникийн зөвлөхүүд (техникийн дэмжлэг үзүүлдэг)

- Эрчим хүчний хэмнэлтийн шошгожуулалт, гэрчилгээжүүлэлтийн механизмыг бий болгох

сууцны барилгууд

төслөөс сууц худалдан авагчид

“нэн таатай хүүтэйгээр” авдаг.) - Техникийн дэмжлэг (барилгын төсөл хэрэгжүүлэгчид болон NHBI-д эрчим хүчний үр ашгийг сайжруулах арга хэмжээ, ойлголт мэдлэгийг дээшлүүлэх, чадавхийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх.)

- Санхүүгийн байгууллагууд орон сууцны салбар дахь эрчим хүчний үр ашгийн талаарх сургалтыг авч, ногоон санхүүжилтийн багцаа өргөжүүлж, шинэ хэрэглэгчдийг татаж, тогтвортой санхүүжилтийн чадавхаа бэхжүүлж байна.

134

Бүс нутгийн болон олон улсын түвшин дэх санаачлага, туршлага

Ногоон хөрөнгө оруулалтын олон зуун тодорхойлолт байдаг бөгөөд тэдгээрийг жагсааж харьцуулах, ангилж бүлэглэх нь үл бүтэх хэрэг гэж Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD)-аас гаргасан баримт бичигт дүгнэжээ.58 “Ногоон” гэдэг тодорхойлолт нь шууд эсвэл далд утгатай. Зарим нь ихээхэн өргөн хүрээтэй ерөнхий байхад бусад нь илүү техникийн, өвөрмөц онцлог тодорхойлолтууд байдаг. Бүтээгдэхүүний “ногоон” эсэх нь абсолют байдлаар (бүтээгдэхүүн эсвэл технологи нь ногоон эсвэл ногоон биш) эсвэл харьцангуй байдлаар (ж.нь. нэг компани бусадтай харьцуулахад нүүрсхүчлийн хийн ялгарал багатай, эсвэл эрчим хүчний үр ашигтай) байдлаар тодорхойлогдож болно. Энэ хэсэгт Уур амьсгалын ногоон сан (Green Climate Fund) болон бусад бүс нутгийн хөгжлийн байгууллагын энэ чиглэлд явуулж байгаа үйл ажиллагааны талаар товч авч үзлээ. Уур амьсгалын ногоон сан (Green Climate Fund):

Нэгдсэн үндэстний байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн конвенцийн үйл ажиллагааны хүрээ (UNFCCC)-нд байгуулагдсан Уур амьсгалын ногоон сан нь амьсгалын өөрчлөлтөд дэлхийн нийтээр үзүүлэх хариу үйлдэлд дэмжлэг үзүүлэх зорилготой. Сан хөгжиж буй улс орнуудад хүлэмжийн хийн ялгарал багатай, уур амьсгалын өөрчлөлтийг бууруулах төсөл хөтөлбөрүүдэд санхүүжилт олгодог. Сан уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөлөлд өртөх эрсдэл өндөртэй, ялангуяа буурай хөгжилтэй орнууд, хөгжиж буй жижиг арлын улс орнууд, Африкийн улс орнуудын улс үндэстний хэрэгцээ шаардлагад голлон анхаарлаа хандуулдаг. Уур амьсгалын ногоон санг 2010 онд НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн конвенцид нэгдэн орсон 194 улс орон байгуулжээ. Уг сан нь конвенцийн санхүүжилтийн механизмыг хэрэгжүүлэгч байгууллага байдлаар ажилладаг бөгөөд Бүгд Найрамдах Солонгос улсад төвтэй. Улс орнуудыг төлөөлсөн 24 гишүүн бүхий удирдах зөвлөл санг удирдан явуулдаг бөгөөд Конвецид оролцогч талуудын бага хурал (COP)-аас удирдамж чиглэл авч ажилладаг.59 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн Засгийн газар хоорондын панел (IPCC)-ийн мэдээллээр хүлэмжийн хийн ялгаруулалтын өнөөгийн түвшинд энэ зууны эцэс гэхэд дэлхийн хэмийг 4°C –ээр нэмэгдэхэд хүргэж байна. Хүлэмжийн хийн ялгаруулалт энэ байдлаараа нэмэгдэж байгаа нь дэлхийн дулаарлыг 2°C-ээс бага байлгах дэлхий нийтийн зорилтод хүрэхэд хүндрэлтэй болгоход хүргэж байна.60 Иймээс өндөр хөгжилтэй улс орнууд 2020 он гэхэд янз бүрийн эх үүсвэрээс бүрдүүлсэн 100 тэрбум ам.долларын санхүүжилтийг хөгжиж буй улс орнуудын уур амьсгалын өөрчлөлтийг бууруулах, өөрчлөлтөд дасан зохицох хэрэгцээ шаардлагад чиглэсэн үйл ажиллагаанд зарцуулахаар албан ёсоор хэлэлцэн тохиролцсон. Засгийн газрууд мөн олон талт шинэ санхүүжилтийн тодорхой хувийг энэхүү шинээр байгуулсан Уур амьсгалын ногоон сангаар дамжуулан хэрэгжүүлэх дээр санал нэгдсэн.61 58 Inderst, G., Kaminker, Ch., Stewart, F. (2012), “Defining and Measuring Green Investments: Implications for Institutional Investors‟ Asset Allocations”, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No.24, OECD Publishing. 59 https://www.greenclimate.fund/about-gcf/global-context#mission 60 https://www.greenclimate.fund/about-gcf/global-context#challenge-description 61 https://www.greenclimate.fund/about-gcf/global-context#response-description

135

Уур амьсгалын ногоон сангийн хүрээнд засгийн газрууд хөнгөлөлтэй зээл болон грант авах боломжтой. Монгол Улсын хувьд дээр дурдсан эмзэг төрлийнхээс бусад улс орнуудын ангилалд багтаж байна. Энэ ангиллаар Монгол Улсын Засгийн газар 20 жилийн хугацаатай, эхний 5 жилийн таатай хугацаа бүхий, жилийн 0.75%-ийн хүүтэй санхүүжилт авах боломжтой. Хувийн хэвшилд хөнгөлөлттэй зээл, хувьцаа/хөрөнгө оруулалт болон баталгааны санхүүжилтийн үйлчилгээг үзүүлдэг. Хугацааны хувьд Засгийн газрын санхүүжилтийн хугацаатай ижил байна. Санхүүжилтийн хүү нь дараахь байдлаар тодорхойлогддог: Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр олгох боломжтой хамгийн бага хүү (0.75%) + зээлийн эрсдлийн шимтгэл (Credit Risk Premium, not including Sovereign Risk) – үзүүлэх нөлөөллийн хэмжээнээс хамаарсан хөнгөлөлтийн хувь Уур амьсгалын ногоон сан нь санхүүжилтээ төрөл бүрийн Итгэмжлэгдсэн байгууллагууд (Acredited Entities)-аар дамжуулан төсөл, хөтөлбөрүүдэд санхүүжилт олгодог. Сангийн стандартын шаардлагыг хангаж байгаа тохиолдолд хувийн хэвшлийн, төрийн болон төрийн бус, орон нутгийн, үндэсний, бүс нутгийн болон олон улсын байгууллага итгэмжлэгдсэн байгууллага байж болно. Итгэмжлэгдсэн байгууллагууд нь санхүүжилтийн санал боловсруулах, төсөл хөтөлбөрүүдийг удирдах, хянах зэрэг олон төрлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлдэг. Улс орнууд олон байгууллагаас зэрэг сангийн санхүүжилтийг авч болдог.62 Одоогийн байдлаар 33 итгэмжлэгдсэн байгууллага байгаагийн 27 хувь нь үндэсний итгэмжлэгдсэн байгууллага, 15 хувь нь бүс нутгийн итгэмжлэгдсэн байгууллага, 58 хувь нь олон улсын итгэмжлэгдсэн байгууллага байна. Монгол Улсын хувьд хамтран ажиллах боломжтой итгэмжлэгдсэн байгууллагуудын мэдээллийг дараахь хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт 75: Монгол Улсын хувьд хамтран ажиллах боломжтой итгэмжлэгдсэн байгууллагууд

Итгэмжлэгдсэн байгууллагууд

Дэлхийн банк (WB) Олон улсын санхүүгийн

корпораци (IFC) Азийн хөгжлийн банк (ADB)

Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк (EBRD) Германы хөгжлийн банк

(KFW)

НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөр (UNEP)

НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр (UNDP)

Хас банк (2016 оны 10 дугаар сард

итгэмжлэлээ авсан)

Төрөл Олон улсын Олон улсын Шууд (үндэсний) Төслийн хэмжээ Том (250 сая ам.доллараас

дээш) Дунд (50-250 сая ам.доллар) Жижиг (10-50 сая ам.доллар)

Жижиг (10-50 сая ам.доллар)

Итгэмжлэлийн стандарт

- Санхүүгийн ерөнхий үйл ажиллагаа - Төслийн менежмент - Грант

- Санхүүгийн ерөнхий үйл ажиллагаа - Төслийн менежмент

- Санхүүгийн ерөнхий үйл ажиллагаа - Төслийн менежмент - Зээл

62 https://www.greenclimate.fund/partners/accredited-entities/ae-composition

136

- Зээл Байгаль орчин, нийгмийн эрсдлийн ангилал

А (өндөр эрсдэлтэй) В (дунд түвшний эрсдэлтэй)

В (дунд түвшний эрсдэлтэй)

Японы Хамтын Зээлийн Механизм (Joint Credit Mechanism):

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг үр дүнтэй шийдвэрлэхийн тулд технологи, зах зээл, санхүүгийн эх үүсвэрийг хангалттай хэмжээнд хөдөлгөж чадснаар бүх дэлхий нийтээрээ нүүрс хүчлийн хийн ялгаруулалт багатай өсөлтөд хүрэх шаардлагатай. Энэхүү хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан үзэж Япон улсын Засгийн газраас нүүрсхүчлийн хийн ялгарал багатай тэргүүлэх технологи, системийг хөгжиж буй орнуудад нэвтрүүлэхэд арга хэрэгсэл байдлаар Хамтын зээлийн механизм (Joint Crediting Mechanism (JCM))-ийг бий болгосон.

Японы хамтын зээлийн механизмын үндсэн зарчмууд

Нүүрсхүчлийн хийн ялгарал багатай тэргүүлэх технологи, бүтээгдэхүүн, систем, үйлчилгээ дэд бүтцийг нэвтрүүлэх, түүнчлэн нүүрсхүчлийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх, хөгжиж буй орнуудын тогтвортой хөгжилд хувь нэмэр оруулах;

Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах, арилгахад Япон улсаас оруулж буй хувь нэмрийг зохистой байдлаар тоон талаас үнэлэх, тэдгээрийг ялгаруулалтыг бууруулах Япон улсын зорилтод хүрэхэд ашиглах;

Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах, арилгах дэлхийн нийтийн үйл хэргийг хэрэгжүүлэх НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн конвенцийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хүрээний эцсийн зорилтод хувь нэмрээ оруулах.63

Зураг 32: Япон улс болон хэрэгжүүлэгч улс хоорондын Хамтын зээлийн механизмын схем

63 http://gec.jp/jcm/about/index.html

Нүүрс хүчлийн хийн ялгарал багатай тэргүүлэх технологи г.м болон бууруулах

үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх

Хоёр талын төлөөллөөс бүрдэх Хамтарсан хорооны үйл ажиллагаа, зохицуулалт

Зээл

ХЗМ

Ялгаруулалтыг бууруулах Япон улсын зорилтод ашиглагдана

Түнш улс Япон улс

ХТБ*

НХХ-н ялгаруулалтыг бууруулах, арилгах

*хэмжих, тайлагнах, баталгаажуулах

137

Зураг 33: Хамтын зээлийн механизм болон Цэвэр хөгжлийн механизм (ЦХМ)-ын төслийн цикл

Харгалзах хамтарсан хороо тус бүрийн шийдвэрээр 10 улс орны 27 төрлийн үйл ажиллагааг Хамтын зээлийн механизмын хэрэгжүүлэх төслийн үйл ажиллагааны чиглэлээр баталсан байдаг (2016 оны 11 дүгээр сарын байдлаар). Монгол Улсын хувьд дараахь 3 чиглэлээр уг байгууллагатай хамтран ажиллахаар батлагдсан байна (Хүснэгт 79).

Хүснэгт 76: Хамтын зээлийн механизмаас Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр батлагдсан үйл ажиллагааны чиглэл

Улс Дугаар Үйл ажиллагааны чиглэл

Монгол MN_AM001 Монгол Улсын эрчим хүчний сүлжээнд эрчим хүчний хэмнэлттэй дамжуулах шугамыг суурилуулах

Төслийн оролцогч тал / ЗГ бүрийн оролцсон хамтарсан

хороо

Хамтарсан хороо

Төслийн оролцогч тал

Гуравдагч талын байгууллага

Хамтарсан хороо

Төслийн оролцогч тал

Гуравдагч талын байгууллага

Төслийн оролцогч тал / ЗГ бүрийн оролцсон хамтарсан

хороо

Төслийн оролцогч тал

ЦХМ-ийн Гүйцэтгэх зөвлөл

Төслийн оролцогч

Хэрэгжүүлэгч байгууллага

ЦХМ-ийн Гүйцэтгэх зөвлөл

Төсөлд оролцогч

Хэрэгжүүлэгч байгууллага

ЦХМ-ийн Гүйцэтгэх зөвлөл

ХЗМ ЦХМ <Үйл явц бүр дэх гол оролцогчид>

Иж

ил

гур

авд

агч

тал

ын

бай

гуул

лаг

а хэ

рэг

жүү

лж

бо

лно

Зэ

рэг

хэр

эгж

үүл

ж б

ол

но

.

Санал болгож буй чиглэлийг

хүргүүлэх

Санал болгож буй чиглэлийг

батлах

Төслийн дизайныг

боловсруулах

Батлах

Бүртгэх

Хянах

Магадлах

Кредит олгох

138

Монгол MN_AM002

Халуун ус нийлүүлэх сүлжээн дэх Өндөр үр ашигтай халаалтын зуухыг шинэчлэх, суурилуулах

Монгол MN_AM003

Нарны цахилгаан үүсгүүрийн системийг суурилуулах

Хамтын зээлийн механизмаас Монгол Улсад 2016 оны 11 дүгээр сарын 1-ний өдрийн байдлаар дараахь хоёр төслийг хэрэгжүүлж байна (Хүснэгт 80).

Хүснэгт 77: Хамтын зээлийн механизмаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй төслүүд

Улс Бүртгэлийн дугаар.

Төслийн нэр Батлагдсан үйл ажиллагааны

чиглэлийн дугаар.

Монгол MN001

Улаанбаатар хотын 118 дугаар сургуульд өндөр үр ашигтай халаалтын бойлер суурилуулах төсөл

MN_AM002_Ver1.0

Монгол MN002

Борнуур суманд өндөр үр ашигтай халаалтын бойлер суурилуулах замаар халаалтын нэгдсэн сүлжээнд холбох төсөл

MN_AM002_Ver1.0

Хамтын зээлийн механизм нь дараахь 2 төрлийн хөтөлбөрт санхүүжилт олгодог. Үүнд:

1. Хамтын зээлийн механизмын загвар төслүүд: Энэхүү схем нь 2013 онд байгуулагдсан. Энэ төрлийн санхүүжилтэд малтмал түлшний шаталтаас үүсэх нүүрсхүчлийн хийг бууруулах хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, тээврийн хэрэгсэл, түүнчлэн эдгээр хэрэгслийг суурилуулах зардлын санхүүжилт багтдаг. Санхүүжилт батлагдсны дараа суурилуулалтыг хийхээс эхлүүлээд суурилалтыг гурван жилийн хугацаанд хийж дуусгах төслүүд эндээс санхүүжилт авах боломжтой. Энэ хөтөлбөрөөр Япон улсын Байгаль орчны яам Хамтын зээлийн механизмын бий болгосон кредитийн талаас дээш хувийг Японы засгийн газарт хүлээлгэн өгөх зөөвшөөрлийг авснаар эхлэлтийн зардлын тодорхой хэсэгт (тал хүртэл хувьд нь) санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг. Хөтөлбөрийн 2016 оны санхүүгийн жилээс 2018 оны санхүүгийн жил хүртэлх төсөвлөсөн санхүүжилтийн хэмжээ 6.7 тэрбум иен (ойролцоогоор 56 сая ам.доллар) байна. энэ дүн парламентаар батлагдсны дараа өөрчлөгдөж болох бөгөөд үүнд Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (ЖАЙКА) болон бусад засгийн газрын санхүүгийн байгууллагын дэмжлэг үзүүлж буй төслүүдийн төсвийг багтаасан дүн болно. Япон улсын засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын өртгийн тал хүртэлх хувийг санхүүжүүлдэг. Харин олон улсын консорциум (Япон улсын аж ахуйн нэгж оролцсон) хяналт, тайлагнал, баталгаажуулалтыг хийж, ХЗМ-ийн бий болгосон кредитийн талаас илүү хувийг Япон улсын засгийн газарт хүлээлгэн өгөх үүргийг хүлээдэг.

2. Хамтын зээлийн механизмын REDD+ загвар төслүүд: Энэхүү схем нь 2015 онд байгуулагдсан. Энэ схемийн зорилго нь REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation буюу хөгжиж буй орнууд дахь ойн нөөцийг хамгаалах тогтвортой менежмент,

139

нүүрсхүчлийн шингээгч нөөцийн хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилготой Цөлжилт, ойн доройтлоос үүдэн бий болох ялгаруулалтыг бууруулах олон улсын санаачлага)-д чиглэсэн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх, тэдгээрийг Хамтын зээлийн механизмаар дамжуулан ялгаруулалтыг бууруулах Япон улсын зорилтод хувь нэмэр оруулахад ашиглах явдал юм. Хөтөлбөрийн 2016 оны санхүүгийн жилийн төсөв 80 сая иен (ойролцоогоор 0.67 сая ам.доллар) байна. ХЗМ-ийн бий болгосон кредитийн талаас илүү хувийг түнш орны хууль эрх зүйн зохицуулалтад үндэслэснээс бусад тохиолдолд Япон улсын засгийн газарт олгогддог. Жилд 40 сая хүртэл иений санхүүжилт бүхий төслийг санхүүжүүлдэг бөгөөд зөвхөн Япон улсын компаниуд (олон улсын консорциумын төлөөлөл) санхүүжилтийг авах боломжтой. Төслөөс хүлээгдэж буй үр дүн нь хууль бус мод бэлтгэл, гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, ойг нөхөн сэргээх зэрэг оролцоотой хяналт, сонголтот амьжиргааны эх үүсвэрийг бий болгох явдал байдаг.64

Бүс нутгийн боломжит олон улсын хөгжлийн бусад санхүүгийн байгууллагууд:

Азийн хөгжлийн банк (ADB): Азийн хөгжлийн банк Ази, Номхон далайн бүс нутгийг ядуурлаас ангижруулах зорилтыг тавин ажилладаг. АХБ гишүүн орнуудын засгийн газар, хөндлөнгийн мэргэжилтнүүд, бусад санхүүгийн байгууллагуудтай хамтран хөгжиж буй гишүүн орнуудад эдийн засгийн болон хөгжлийн үр нөлөөг бий болгох төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд голлон чиглэж ажилладаг. Олон талт хөгжлийн санхүүгийн байгууллагын хувьд АХБ нь зээл, техникийн туслалцаа, буцалтгүй тусламж олгодог. АХБ нь 1967 онд байгуулагдсан бөгөөд 1991 оноос Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байна. АХБ-ны үйл ажиллагаа оролцоотой эдийн засгийн өсөлт, байгаль орчны тогтвортой өсөлт болон бүс нутгийн интеграцичлал гэсэн гурван өргөн хүрээтэй асуудалд чиглэгддэг. АХБ өөрийн харьцангуй давуу тал бүхий дараахь үндсэн чиглэлд хязгаарлагдмал нөөцөө чиглүүлж ажилладаг:

Дэд бүтэц (ус, эрчим хүч, тээвэр, хот төлөвлөлт, мэдээлэл холбооны технологи) Байгаль орчин Бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, интеграцичлал Санхүүгийн секторын хөгжил Боловсрол

АХБ нь мөн дараахь бусад чиглэлд тодорхой хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг:

Эрүүл мэнд Хөдөө аж ахуй болон байгалийн нөөц Төрийн удирдлага65

Азийн хөгжлийн банкны Монгол Улстай хамтран ажиллах 2014-2016 оны стратеги нь дараахь стратегийн асуудал дээр тулгуурлаж байна: өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой, бүс нутгийн хөгжилтэй уялдаатай өсөлт; оролцоог хангасан нийгмийн хөгжил. Энд дараахь таван тэргүүлэх салбарыг тодорхойлсон байдаг: тээвэр, эрчим хүч, ус болон хотын бусад дэд бүтэц, үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд.

Засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлд нийцүүлэн 2012-2016 оны хамтын ажиллагааны стратегид хоёр чиглэлд өөрчлөлт оруулсан. Энэ хүрээнд хоёр нэмэлт салбар (хөдөө аж ахуй, байгалийн

64 http://gec.jp/jcm/about/index.html 65 https://www.adb.org/about/our-work

140

нөөц, хөдөөгийн хөгжил; санхүү)-ыг багтааж, хөгжлийн хэрэгцээг хангах анхдагч санхүүгийн нөөцийн зээлжилтийг нэмэгдүүлэх асуудлыг тусгасан байдаг.66

АХБ төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхдээ байгаль орчин, нийгмийн үнэлгээ, жендерийн үнэлгээ зэрэг үнэлгээ, судалгаа мэдээлэл дээр үндэслэн шийдвэрээ гаргадаг. Зээл олгохдоо банк санхүүгийн байгууллагын тавьдаг шалгууруудын зэрэгцээ ажлын байрыг шинээр бий болгох, хадгалах, хэрэгжүүлэх төсөл үйл ажиллагаа нь хүний биед болон байгаль орчинд, нийгэмд хохирол учруулахгүй байх зэрэг шалгуурыг тавьдаг.

Дээр дурдсан АХБ-ны үйл ажиллагааны чиглэл болон тухайн улс оронтой хамтран ажиллах стратегийн чиглэлд дурдагдсан салбарын төсөл хөтөлбөр дээр голчлон санхүүжилт олгодог байна.

Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк (EBRD): Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк Зүүн өмнөд Европ, Төв Европ-Балтийн тэнгис, Зүүн Европ-Кавказ, Төв Ази, Зүүн өмнөд газар дундын тэнгисийн бүс нутгийн 30 улсад үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд түүний нэг нь Монгол Улс юм.

ЕСБХБ нь санхүүгийн бүтээгдэхүүн, бодлогын шинэтгэлийн хэлэлцүүлэгийн үйлчилгээ, зөвлөх үйлчилгээг үзүүлдэг. Санхүүгийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хүрээнд:

- Зээл (Loan) - Хөрөнгө оруулалт (Equity investment) - Худалдааг дэмжих батлан даалт (Guarantees to promote trade).

ЕСБХБ нь дараахь салбарт үйл ажиллагаагаа чиглүүлж ажилладаг байна.

- Агробизнес - Хөрөнгө оруулалтын сан - Санхүүгийн институциуд - Мэдээлэл холбооны технологи - Эрхзүйн шинэтгэл - Боловсруулах аж үйлдвэр болон үйлчилгээний салбар - Хотын дэд бүтэц - Байгалийн нөөц - Цөмийн аюулгүй байдал - Эрчим хүч - Үл хөдлөх хөрөнгө болон аялал жуулчлал - Тээвэр.

ЕСБХБ-ны санхүүгийн үйлчилгээгээ харилцагч бүрийн хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн уян хатан байдлаар үзүүлдэг. Банкны санхүүжүүлэх төсөлд тавигдах ерөнхий шаардлага нь:

- ЕСБХБ-ны үйл ажиллагаа явуулдаг улс оронд хэрэгжих, - Төслийн үйл ажиллагаа нь батлан хамгаалах, тамхи, олон улсын хуулиар хориглосон

бодисын үйлдвэрлэл, мөрийтэй тоглоомтой холбоотой бус байх. - Татаас, тэтгэлэг, хандив олгоход чиглэгдээгүй байх.

66 https://www.adb.org/countries/mongolia/strategy

141

ЕСБХБ 2006 оноос Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд зах зээлийн эдийн засагт бүрэн шилжихэд Монгол Улсад дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна. Дэмжлэг үзүүлсэн үбх төсөл хувийн хэвшил чиглэгдсэн бөгөөд тэдгээрийн дийлэнхэд нь дотоодын аж ахуйн нэгж, банкууд оролцож ажиллажээ. ЕСБХБ-ны Монгол Улсын хувьд баримталж буй тэргүүлэх чиглэл төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаа зэрэг хувийн хэвшил оролцсон дэд бүтцийн төсөлд дэмжлэг үзүүлэх явдал юм.

ЕСБХБ-наас Монгол Улстай хамтран ажиллах тэргүүлэх чиглэлүүд нь:

Эдийн засгийг солонгоруулах (Diversification): Олборлох бус хувийн салбар дахь оролцоогоо нэмэгдүүлэх.

Тогтвортой өсөлт: Жижиг, дунд үйлдвэрийн зээлийн хөтөлбөр, хөрөнгө оруулалт, техникийн туслалцаагаар дамжуулах санхүүгийн секторт дэмжлэг үзүлэх.

Хариуцлагатай уул уурхай, түүний институци: ЕСБХБ-ны стандартыг дээд хэмжээнд дагаж мөрдөж буй нэр хүндтэй уул уурхайн компаниудад зээл, хөрөнгө оруулалт санал болгож, институцийн хөгжлийг дэмжих. Уул уурхайн салбар дахь бүх дэмжлэг нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд чиглэгдэж ирсэн.

Дэд бүтэц, хувийн секторын хөгжил: “Сэргээгдэх эрчим хүчний хөгжил” зэргээр дамжуулан Монгол Улсын дэд бүтцийн хөгжилд дэмжлэг үзүүлэх, үүнд хувийн салбарыг боломжит түвшинд оролцуулах.67

ЕСБХБ Монгол Улсад өнгөрсөн хугацаанд нийтдээ 1413 сая еврогийн 83 төсөл санхүүжүүлсний 991 сая еврогийн 53 төсөл нь одоогийн байдлаар хэрэгжиж байна.68 Хамгийн сүүлд 2016 оны 6 дугаар сарын 10-нд Клийн Энержи Азия (Clean Energy Asia) ХХК-ийн Цэцийн 50 мегаваттын салхин цахилгаан станцыг барих, ажиллуулах төсөлд 25 сая хүртэлх ам.долларын зээл олгохоор болжээ.69

ЕСБХБ нь аливаа төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхдээ Байгаль орчны болон нийгмийн бодлого70-ын баримт бичгийг үндэслэл болгодог. Уг баримт бичгийн “Хавсралт 2: ЕСБХБ -ны байгаль орчны ба нийгмийн Хасах жагсаалт”-ыг оруулсан байдаг бөгөөд энд дурдсан чиглэл бүхий төслүүдийг банкнаас санхүүжүүлдэггүй.

Германы хөгжлийн банк (KfW): Германы хөгжлийн банк (KfW) Германы холбооны засгийн газар хөгжлийн бодлого, олон улсын хамтын ажиллагааны зорилтоо хэрэгжүүлэхэд 50 гаруй жилийн хугацаанд тусалж иржээ. Тиймээс Германы хөгжлийн банкыг санхүүгийн болон хөгжлийн бодлогын үндэсний болон олон улсын түвшин дэх олон жилийн туршлагатай банк болон хөгжлийн институци гэж үзэж болно. Германы холбооны засгийн газар, түүн дотроо Холбооны эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн яам (BMZ)-ыг төлөөлөн хөгжиж буй орнууд, шинээр гарч ирж буй эдийн засагтай улс орнуудын төрийн секторын оролцсон төсөл, хөтөлбөрүүдэд, тэдгээрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэхээс эхлүүлээд үр дүнг хэмжиж дүгнэх хүртэлх бүхий л үе шатыг санхүүлж, дэмжлэг үзүүлж ажилладаг. Банкны гол зорилго нь түнш

67 http://www.ebrd.com/where-we-are/mongolia/overview.html 68 http://www.ebrd.com/where-we-are/mongolia-overview.html 69 http://www.ebrd.com/work-with-us/projects/psd/tsetsii-windfarm.html 70 “ЕСБХБ Байгаль орчны болон нийгмийн бодлого” Захирлуудын зөвлөл 2008 оны 5 сарын 12-нд батлав.

142

улс орнуудад ядуурлыг бууруулах, эх тайвныг тогтоох, байгаль орчныг хамгаалах, зохистой арга замаар даяарчлалыг хэлбэржүүлэхэд нь туслах явдал юм.71 Германы хөгжлийн банк (KfW) дэмжлэгээ тухайн түншлэгч улс орнуудын янз бүрийн шаардлага, нөхцөлд нийцүүлэн өөрчилж болдог. Санхүүжилтийн загвар нь тухайн улс орны өрийн хэмжээ, эдийн засгийн гарц, хөгжлийн түвшин, төслийн түншлэгчийн гүйцэтгэлийн чадавхи, төслийн төрөл зэргээс хамаардаг. Санхүүжилтийн загвар нь цэвэр тусламж, төсөвт сангаас авах зээл төдийг мөн төсөвлөсөн сан болон банкны өөрийн санг хослуулсан зээл хэлбэртэй байдаг. Энэ төрлийн зээлийн нөхцөл нь (хүү, хугацааны хувьд) таатай нөхцөл байдаг. Германы хөгжлийн банк мөн эрсдэлд нийцүүлсэн хугацаа, нөхцлөр банкны өөрийн сангаас зээлийн баталгаа гаргаж өгдөг.72 Германы хөгжлийн банкнаас дараахь санхүүгийн үйлчилгээг үзүүлдэг:

- Тусламж (Grant): Германы холбооны засгийн газрын төсвөөс санхүүждэг Германы санхүүгийн хамтын ажиллагааны тусламжийн хүрээнд голчлон буурай хөгжилтэй, хөгжиж буй орнуудад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг. Санхүүжилт нь эргэн төлөгдөггүй. Гэхдээ санхүүжилтийг авахад хөгжлийн бодлогын шалгуур нь тухайн орны өөрийн хүчин чармайлт оролцоог шаарддаг.

- Хөгжлийн зээл (Development loan): Хөгжлийн зээлийн хувьд Германы хөгжлийн банк нь Германы холбооны засгийн газрын төсвийг хөрөнгийн зах зээл дээрээс таатай нөхцлөөр босгосон өөрийн сантай хослуулан санхүүжүүлдэг. Банкны санхүүжилтийг ашигласан тохиолдолд түншлэгч улс орнууд Германы хөгжлийн банкны ААА зээлжих үнэлгээ болон Германы хоблооны засгийн газрын эрсдлийг хуваан хариуцах нөхцлийн тусламжтайгаар хямд дахин санхүүжлтийн эх үүсвэрийг татах боломжтой. Түншлэгч улс орнуудын төсөл хөтөлбөрийн санхүүжилтийн хэмжээг нэмэгждүүлэхийн тулд Эдийн засгийн хамтын ажиллагааа, хөгжлийн холбооны яамтай хамтран хөгжлийн зээлийг босгодог. Хугацаа, нөхцлийг төсөл нь өртөг зардлыг бүрэн хангах, зээл нь Хөгжлийн албан ёсны туслалцааны (ODA) олон улсын хэлэлцээрүүдтэй нийцтэй байхаар тодорхойлогддог. Хөгжлийн зээлийн нөхцөл нь цэвэр төсвийн сангийнхаас өндөр байдаг хэдий ч зах зээлийн түвшингээс нилээд доогуур байдаг. Хөгжлийн зээл нь ихэвчлэн бага хүүтэй зээл байдлаар олгогддог. Зөвхөн Германы холбооны засгийн газрын баталгааны шугамаар баталгаажсан Германы хөгжлийн банкны өөрийн сангаас зээл олгогддог. Ингэснээр төсвийн сангийн тусламжтайгаар зээлийн хүүг бууруулдаг.

- Дэмжлэгийн зээл (Promotional loan): Дэмжлэгийн зээл нь хөрөнгийн зах зээл дээр Германы хөгжлийн банкны 100% санхүүжүүлсэн хөгжиж буй улс орнуудын засгийн газраар дамжуулан харилцагчдад олгож буй зээл юм. Зээлийг хөгжлийн бодлогод тусгагдсан, эдийн засгийн нөхцөл байдал нь тодорхой төслүүдэд олгодог.73

Германы хөгжлийн банкнаас Монгол Улсын хувийн хэвшилд олгож буй зээлийн хувьд дарааахь шаардлагыг тавьдаг байна. Үүнд:

- Монгол Улсад бүртгэлтэй, хувийн өмч давамгайлсан аж ахуйн нэгж байх. - Бизнесийн тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж байгаа, зээлжих даацтай. - Хугацаа хэтэрсэн зээлийн өргүй, төлбөрийн чадвартай барьцаа хөрөнгөтэй байх.

71 https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Tasks-and-goals/ 72 https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Tasks-and-goals/Unsere-Finanzprodukte/ 73 https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Tasks-and-goals/Unsere-Finanzprodukte/

143

Санхүүгийн үзүүлэлтэд тавьсан нарийн шалгуур байхгүй, ажлын байрыг нэмэгдүүлсэн байх гэсэн ерөнхий шаардлагыг тавьдаг байна. Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банк (IIB): Оросын холбооны улсын нийслэл Москва хотноо төвтэй, нийгэм эдийн засгийн хөгжил, гишүүн орнуудын хоорондох эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмждэг олон талт хөгжлийн байгууллага. Үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь жижиг, дунд бизнест дэмжлэг үзүүлэх, нийгмийн ач холбогдолтой дэд бүтцийн төслүүдэд санхүүжилт хийхэд чиглэгддэг.

Уг банк дотоодын тэргүүлэх төрийн өмчит санхүүгийн институци, хөгжлийн банк, экспорт импортын банк, агентлагаар дамжуулан зээл олгодог эсвэл бусад олон улсын хөгжлийн байгууллагатай хамтран зээл олгодог.74

Гишүүн улс орнуудад Болгар, Куба, Чех, Унгар, Монгол, Румын, ОХУ, Словак, Вьетнам зэрэг улсууд ордог.75 Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банк (IIB)-наас Монгол Улстай 2013-2017 оны хооронд хамтран ажиллах стратегид эдийн засагт өндөр хувийн жин эзэлдэг дараахь эдийн засгийн салбаруудад хөрөнгө оруулалт хийх өндөр сонирхолтой байгаа гэж дурджээ:

- Хөдөө аж ахуй - Тээвэр - Худалдаа, агуулахын үйл ажиллагаа - Барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэл - Орон сууцны барилга - Аялал жуулчлалын бизнес - Бүсийн эдийн засаг, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн тэнцвэрийг хангах төслүүд - Санхүү, банкны сектор.76

Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банк (IIB) нь хүлэмжийн хий, агаарын бохирдол, уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, бууруулах, эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчний зэрэг байгаль орчны чиглэлийн бүхий л төрлийн төслийг санхүүжүүлдэг байна.

74 https://www.iib.int/en/about 75 https://www.iib.int/en/countries 76 “The Country Strategy of the International Investment Bank for Mongolia” Moscow 2013.

144

Монгол Улсын үндэсний түвшин дэх бодлого хөтөлбөрүүд Тогтвортой хөгжил, байгаль орчны чиглэлээр гарсан бодлого, хөтөлбөрүүд:

Монгол Улсын ногоон санхүүжилттэй холбоотой тэргүүлэх салбар, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, зорилтыг тодорхойлохын тулд үндэсний түвшний дараахь бодлогын баримт бичгүүдийг авч үзлээ.

- Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал – 2030. УИХ-ын 2016 оны 19 дүгээр тогтоол.

- Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлого. УИХ-ын 2014 оны 43 дугаар тогтоол. - Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө.

ЗГ-ын 2016 оны 35 дугаар тогтоол. - Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр (2011-2021 он). УИХ-ын 2011 оны 2

дугаар тогтоол. - Ус үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он). УИХ-ын 2010 оны 24 дүгээр тогтоол. - Ойн тухай үндэсний хөтөлбөр (2001-2015 он). Засгийн газрын 2001 оны 248 дугаар

тогтоол (Хэрэгжүүлэх хугацаа нь 2015 оноор дуусгавар болсон тул энд дэлгэрүүлэн авч үзээгүй болно).

- Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр (2010-2020 он). Засгийн газрын 2010 оны 90 дүгээр тогтоол.

- Биологийн олон янз байдлын үндэсний хөтөлбөр (2016-2025 он). Засгийн газрын 2015 оны 325 дугаар тогтоол.

- Озоны үе давхаргыг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр (1999-2030 он). Засгийн газрын 1999 оны 129 дүгээр тогтоол.

- Хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр (2014-2022 он). ЗГ-ын 2014 оны 298 дугаар тогтоол.

- Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний хөтөлбөр (1998-2015 он). УИХ-ын 1998 оны 29 дүгээр тогтоол.

- Чанарын болон байгаль орчны удирдлага (менежмент)-ыг дэмжих үндэсний хөтөлбөр. Засгийн газрын 2002 оны 146 дугаар тогтоол.

- Эрчим хүчний талаар баримтлах баримтлах бодлого (2015-2030 он). УИХ-ын 2015 оны 65 дугаар тогтоол.

- Монгол Улсын Тогтвортой санхүүжилтийн (ТоС) хөтөлбөр. - Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцийн

Парис хэлэлцээрийг соёрхон батлах тухай хууль, УИХ 2016 оны 9 дүгээр 1-ний өдөр. Уг хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсаас хүргүүлсэн Төлөвлөсөн үндэсний хэмжээнд тодорхойлсон хувь нэмэр77 буюу Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт.

Түүнчлэн нийслэл Улаанбаатаар хот болон орон нутгийн ногоон хөгжлийн бодлогын чиглэлээр дараахь баримт бичгийг авч үзлээ. Үүнд:

- Улаанбаатар хотын 2020 он хүртэлх ногоон хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө. Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2016 оны 41 дүгээр тогтоол.

- Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх хөгжлийн чиг хандлагын баримт бичиг. УИХ-ын 2013 оны оны 23 дугаар тогтоол.

77 Intended Nationally Determined Contribution (INDC) Submission by Mongolia to the Ad-Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP) http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Mongolia/1/150924_INDCs%20of%20Mongolia.pdf

145

Хүснэгт 78: Үндэсний түвшний бодлого, хөтөлбөрүүд, тэдгээрт тусгагдсан тэргүүлэх салбар чиглэлүүд

ДД Бодлого хөтөлбөрийн нэр, хамрах хугацаа,

батлагдсан огноо Зорилго Стратегийн зорилтууд

Тодорхойлсон салбар чиглэл, бизнесийн үйл ажиллагааны чиглэлүүд

1 Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал – 2030. УИХ-ын 2016 оны 19 дүгээр тогтоол.

Монгол Улс 2030 онд нэг хүнд ногдох орлогоороо дунд орлоготой орнуудын тэргүүлэх эгнээнд хүрсэн, тогтвортой өсч байгаа эдийн засгийн олон салбартай, нийгмийн хүрээнд дундаж болон чинээлэг дундаж давхарга давамгайлсан, экологийн тэнцвэртэй байдлыг хадгалсан, тогтвортой ардчилсан засаглалтай улс болно.

Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн зорилтууд Эдийн засгийн тогтвортой хөгжил Нийгмийн тогтвортой хөгжил Байгаль орчны тогтвортой хөгжил Тогтвортой хөгжлийн засаглал

Эдийн засгийн салбарт Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицсон, ... олон

улсын зах зээлд өрсөлдөх чадвартай мал аж ахуйн салбар

Эрчимжсэн мал ахуйг түлхүү хөгжүүлж, ... мах, сүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэн, бэлтгэн нийлүүлэлт, хадгалалт, тээвэрлэлтийн сүлжээ

Хөрсний үржил шимийг нэмэгдүүлэх, газрын доройтлыг бууруулах, хөрс тордох агротехникийн болон усалгааны хэмнэлттэй, үр ашигтай дэвшилтэт технологи бүхий газар тариалангийн үйлдвэрлэл

Фермерийн аж ахуй - жижиг, дунд мал ахуй, газар тариалан эрхлэлтийг дэмжих

Нүүдлийн соёл, аялал жуулчлалын олон улсын төв болох аялал жуулчлалын салбар

Дэвшилтэт техник технологи, инновацид суурилсан, бүтээмж өндөртэй аж үйлдвэрийн салбар

Дэвшилтэт технологи, өрсөлдөх чадвар бүхий хүнсний үйлдвэрлэл

Гол нэр төрлийн шатахууны хэрэгцээг олон улсын стандартад нийцсэн дотоодын үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр хангах химийн аж үйлдвэрийн салбар

Уул уурхай, барилга, дэд бүтцийн байгууламжийн ган төмөр хийцийн хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр хангах хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэл

146

Ил тод, хариуцлагатай, өрсөлдөх чадвар бүхий уул уурхайн салбар

Найдвартай, тогтвортой эх үүсвэр бүхий, цахилгаан эрчим хүчийг экспортлох эрчим хүчний салбар

Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, шинэ эрчим хүчний эх үүсвэр

Эдийн засгийн хангах зам, тээвэр, логистикийн сүлжээ

...эдийн засгийн үр ашигтай, аюулгүй, ая тухтай тээврийн үйлчилгээ

Эрүүл, аюулгүй тохилог орчин бүхий дэлхийн жишигт нийцсэн ногоон хөгжлийн чиг баримжаа бүхий хот байгуулалт

Байгаль орчны салбарт Усны нөөцийн нэгдсэн менежмент: усны нөөцийг

хамгаалж, хомсдлоос сэргийлэх, ундны усан хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох: байгаль орчинд ээлтэй, дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх

Экосистемийн тэнцвэрт байдал: хүрээлэн байгаа орчны чанар, хог хаягдлын менежментийг сайжруулах.

2 Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлого. УИХ-ын 2014 оны 43 дугаар тогтоол.

Ногоон хөгжлийн үзэл санаанд тулгуурласан, иргэдийн оролцоог хангасан эдийн засгийн өсөлтийг бий болгосноор хүрээлэн байгаа орчны тогтвортой байдлыг хадгалан ирээдүй хойч үедээ өвлүүлж, үр өгөөжийг нь урт хугацаанд хүртэх боломжоор хангах

1. Байгалийн нөөцийн хэмнэлттэй, хүлэмжийн хийн ялгарал болон хаягдал багатай үйлдвэрлэл, хэрэглээг хөгжүүлнэ. 2. Байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлыг эрчимжүүлэн орчны бохирдол, доройтлыг бууруулж, экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгална.

Эрчим хүчний үйлдвэрлэл, аж үйлдвэрийн технологийг шинэчлэн, эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх.

Ногоон барилгын үнэлгээний систем, эрчим хүчний аудит зэрэг ногоон шийдэл, эрчим хүчний хэмнэлттэй дэвшилтэт технологи, стандартыг нутагшуулж, барилгын дулаан алдагдлыг бууруулах.

147

нөхцөлийг бүрдүүлсэн хөгжингүй улс болно.

3. Ногоон эдийн засгийг дэмжих санхүүжилт, татвар, зээл, урамшууллын оновчтой хөшүүргийг нэвтрүүлж, байгаль хамгаалал, хүний хөгжил, цэвэр технологийг дэмжих хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлнэ. 4. Ногоон ажил эрхлэлтийг дэмжиж, ядуурлыг бууруулан ногоон амьдралын хэв маягийг төлөвшүүлнэ. 5. Байгальд зохицсон ахуй, соёлын үнэт зүйлсийг хөгжүүлж, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, инновацийг ногоон хөгжлийн хурдасгуур болгоно. 6. Уур амьсгалын өөрчлөлт, бүс нутгийн байгалийн нөөц баялаг, сэргэх чадавхад нийцүүлэн хүн амын суурьшлыг төлөвлөн хөгжүүлнэ.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний үр дүнг сайжруулах

Хөдөө аж ахуйн тогтвортой хөгжлийг дэмжиж, ногоон технологид суурилсан экспортын баримжаатай боловсруулах үйлдвэрийн кластерийг хөгжүүлэх.

Газрын доройтлыг бууруулсан газар тариалан эрхлэлтийг хөгжүүлэх.

Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн сүлжээг боловсронгуй болгож, байгалд халгүйгээр хадгалах, савлах технологийг дэмжих.

Байгаль орчин, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан эко аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хөгжүүлэх.

Эрдэс баялгийн салбарт нөөцийг үр ашигтай, хаягдалгүй ашиглах технологи бүхий үйлдвэрлэлийг дэмжих.

Ил тод, хариуцлагатай олборлох үйлдвэрлэлийг төлөвшүүлэх.

Байгаль орчинд ээлтэй, хүний эрүүл мэнд болон биологийн олон янз байдалд сөрөг нөлөөгүй дэд бүтэц, тээврийн сүлжээг хөгжүүлэх.

Ойжуулах ажилыг эрчимжүүлж, ойгоор бүрхэгдсэн талбайг нэмэгдүүлж, нүүрсхүчлийн хийн шингээлтйиг нэмэгдүүлэх.

Ус хангамж, ариутгах татуургын байгуулалмжийн хүчин чадал, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх.

Хаягдал усыг стандартын түвшинд хүртэл цэвэрлэж дахин ашиглах, эргүүлэн ашиглах технологи нэвтрүүлэхийг дэмжих

Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон, бохирдолд өртсөн, атаршсан газрыг нөхөн

148

сэргээж аж ахуйн зориулалтаар дахин ашиглахад чиглэсэн үйл ажиллагааг дэмжих

Инноваци, биотехнологи, нанотехнологи дамжуулах, бойжуулах, нутагшуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэн ногоон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх.

Хаягдлыг бууруулах зохистой менежментийг төлөвшүүлж, хог хаягдлыг боловсруулж дахин ашиглах

3 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр (2011-2021 он). УИХ-ын 2011 оны 2 дугаар тогтоол.

Байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд, эдийн засаг, нийгмийн салбарыг нийцүүлэн хөгжүүлэх, түүний эмзэг байдал, эрсдэлийг бууруулах, хүлэмжийн хийн ялгаралтыг багасгах замаар үйлдвэрлэлийн үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлэх, ногоон эдийн засгийн хөгжил, өсөлтийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх

2.2.1. уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас гарч байгаа асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааг дэмжсэн эрх зүйн орчин, бүтэц, зохион байгуулалт, удирдлагын тогтолцоог бүрдүүлэх; 2.2.2. уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох үндэсний чадавхийг бүрдүүлж, байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг ханган, эдийн засаг, нийгмийн эмзэг байдал, эрсдэлийг үе шаттайгаар бууруулах; 2.2.3. байгаль орчинд ээлтэй технологи нэвтрүүлэх, үйлдвэрлэл, хэрэглээний үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлэх замаар хүлэмжийн хийн ялгаралтыг үе шаттайгаар бууруулж, карбон багатай эдийн засагт шилжих эхлэлийг тавих /үүнд "карбон багатай эдийн засаг" гэж хүлэмжийн хийн ялгаралт

Усны нөөц хуримтлуулах, голын эх, сав газруудын нэгдсэн менежментийг хэрэгжүүлэх усны менежментийн үйл ажиллагаа

Ойн нөөцийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, мод үржүүлэх, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх зэрэг ойн менежментийн үйл ажиллагаа

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицсон мал аж ахуй

Хуурайшилттай нөхцөлд зохицсон ус хэмнэх, хөрс хамгаалах технологид тулгуурласан усалгаатай газар тариалан

Хот, сууринд үерийн хамгаалалтын далан, суваг, инженерийн барилга байгууламжийг өргөжүүлэх, усыг дахин ашиглах технологийн шийдлийг боловсруулан хэрэгжүүлэх.

Цахилгаан эрчим хүч, дулааны үйлдвэрлэлийн түлшний хувийн зарцуулалтыг бууруулах

Эрчим хүчний дамжуулалт, түгээлтийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх

Сэргээгдэх эрчим хүчний санг бүрдүүлж бүрэн ашиглах, салхи, нарны эрчим хүчний үйлдвэрлэл хэрэглээг өргөжүүлэх, сумын төв, сууринг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах

149

багатай үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх явдал давамгайлсан эдийн засгийг хэлнэ/; 2.2.4. уур амьсгалын ажиглалтын сүлжээг өргөтгөх, технологийн шинэчлэл хийх, судалгаа, шинжилгээ, үнэлгээний ажлыг өргөжүүлэх, боловсон хүчний чадавхийг дээшлүүлэх; 2.2.5. олон нийтийг уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай мэдээллийг хүн амд өгөх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг үйл ажиллагаа, арга хэмжээнд идэвхтэй оролцоход нь дэмжлэг үзүүлэх.

Газрын гүний дулаан, далд уурхайн метан хийг ашиглах технологи нэвтрүүлэх судалгаа хийх

Нүүрс боловсруулах, цэвэр түлш гаргах технологи нэвтрүүлэх, нутагшуулах арга хэмжээ авах

Органик хог хаягдал боловсруулж хийн түлш үйлдвэрлэх технологи нэвтрүүлэх, хэрэглээг нэмэгдүүлэх

Хотуудын барилгын халаалтын системд дулааны програмчилсан тохируулгатай технологи нэвтрүүлэх, тоолууртай болгох

Улайсах лампын хэрэглээг хязгаарлах Цементийн үйлдвэрлэлд хуурай технологи ашиглах Олон улсын авто замын сүлжээний авиү замыг

барих, говийн болон зүүн бүсэд төмөр замын сүлжээг өргөтгөх

Хотын замын хөдөлгөөний зохицуулалтыг сайжруулах, нягтралыг багасгах, нийтийн зорчигч тээврийн үйлчилгээнд том оврын автобус, цахилгаан тээврийн хэрэгслийн эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх.

Авто тээвэрт хийн ба хосолмол түлшний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, түлш бага зарцуулдаг авто тээврийн хэрэгслийн хэрэглээг дэмжих

Дулааны алдагдал ихтэй барилгыг дулаалж, дулааны алдагдлыг багасгах

Газар ашиглалтыг сайжруулах, уул уурхайн газрын нөхөн сэргээлтийг сайжруулах

Хатуу хог хаягдлыг бүрэн боловсруулах, эргүүлэн ашиглах үйлдвэр байгуулах.

Аймгийн төвүүдийг өндөр үр ашигтай, байгаль орчинд ээлтэй үүсгүүр бүхий төвлөрсөн дулааны хангамжийн системтэй болгох.

Хувийн орон сууцыг дулаацуулах, хэрэгцээний ус халаахад нар, газрын гүний дулаан, биохий ашиглах.

150

Улаанбаатар хотод метро байгуулах чиглэлээр судалгаа хийх, үндэслэл боловсруулах

Төмөр замын тээврийг цахилгаанд шилжүүлэх эхлэл тавих

Нанотехнологид суурилсан дулаалгын шинэ төрлийн материал нэвтрүүлэх

Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн лагийг боловсруулж хийн түлш гарган авах

4 Ус үндэсний хөтөлбөр (2010-2021 он). УИХ-ын 2010 оны 24 дүгээр тогтоол

Монгол орны усны нөөцийг хомсдол, бохирдлоос хамгаалах, боломжит нөөцийг зүй зохистой ашиглан улс орны хөгжлийн түлхүүр болгох, монгол хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх

2.2.1. Монгол орны усны нөөцийг хамгаалан түүний бүрэлдэн тогтох, цэвэр ариун чанараа хадгалах, байгалийн аясаар сэргэх бүхий л боломжийг хангах;

2.2.2. нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд усны нөөц, чанарын хяналт-шинжилгээний байнгын, тасралтгүй, шинэ дэвшилтэт технологид суурилсан сүлжээ байгуулан ажиллуулж мэдээлэл, удирдлагын шуурхай байдлыг хангах;

2.2.3. усны нөөцийн хуримтлалыг бий болгох, хүн амыг эрүүл ахуйн стандартын шаардлагад нийцсэн усаар хангаж, үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйн ус хангамжийг сайжруулан тогтвортой хөгжлийг тэтгэх үндсэн нөхцөл бий болгох;

2.2.4. усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хэмнэх, хаягдал бохир усыг эргүүлэн ашиглах, цэвэрлэх

Усалгаатай газар тариалангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх чиглэлээр Усан сан байгуулах, цас борооны усыг

хуримтлуулах хөв, цөөрөм усан санг нэмэгдүүлэх Услалтын системийг шинэчлэх, сэргээн засварлах,

усыг үр ашигтай, хэмнэлттэй ашиглах системийг нэвтрүүлэх.

Хот, суурины хүн амын усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр Ус хангамжийн барилга байгууламжийг барьж

ашиглалтад оруулах, тоног төхөөрөмж суурилуулах, шинэчлэх өргөтгөх, хяналт удирдлагын нэгдсэн сүлжээг нэвтрүүлж, тоолууржуулах.

Орон сууцны шинэ хорооллуудын инженерийн шугам сүлжээний өргөтгөл шинэчлэлийг хийх.

Гэр хороололд ус түгээх байруудыг барьж төвлөрсөн сүлжээнд холбох замаар үйлчилгээний хүрээг нягтруулах.

Нийтийн үйлчилгээний газруудыг ус хангамж, ариутгах татуургын нэгдсэн болон хэсгийн системд холбох

Хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэлийн усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр Худаг шинээр гаргах, сэргээн засварлах.

151

дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, үерийн аюулаас сэргийлэх цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх, үүнд чиглэсэн аливаа үйл ажиллагаа, санал санаачилгыг хууль тогтоомжийн хүрээнд дэмжих;

2.2.5. усны нөөц, ашиглалтын менежментийг боловсронгуй болгож ус ашиглалтын олон талт харилцааг зохицуулах эрх зүйн орчин, удирдлага, зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох, боловсон хүчнийг чадавхижуулах;

2.2.6. усны нөөцийг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах шинжлэх ухааны мэдээлэл, дэвшилтэт арга, технологийг уламжлалт зан үйл, ёс суртахууны хэм хэмжээгээр баяжуулан өсвөр, залуу үе, нийт иргэдэд сурталчлан түгээн дэлгэрүүлж, нийтийн үйл хэрэг болгох.

Уул уурхайн болон хөнгөн, хүнс, барилгын материалын үйлдвэрүүдийн ус хангамжийн эх үүсвэрийн эрэл хайгуулын ажлыг хийх

Хаягдал бохир усны цэвэрлэгээний түвшинг дээшлүүлэх, эргүүлэн ашиглах чиглэлээр Аймгийн төв, томоохон хот, суурин газрын бохир ус

цэвэрлэх байгууламжид техник технологийн шинэчлэл хийж, ашиглалтыг сайжруулан стандартын шаардлагад нийцүүлэх.

Нуур, гол мөрний орчмын аялал жуулчлалын бааз, нийтийн үйлчилгээний газруудад бохир усыг цугуулах, цэвэрлэх шинэ дэвшилтэт технологи бүхий бага оврын шугам сүлжээ, цэвэрлэх байгуулламжийг нэвтрүүлэх

Усыг хамгаалах, арвижуулах, хаягдал бохир усыг цэвэршүүлэн эргүүлэх ашиглах аливаа үйл ажиллагаа, санаачлагыг дэмжих

Хорооллын бохир ус цуглуулах коллекторыг шинээр барих, аймгийн төвүүдийн орон сууцны цэвэр бохир ус, ариутгах татуургын шугам хоолойг барьж өргөтгөх

Ус хангамж, ариутгах татуургын тусгай зориулалтын машин механизм, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг шаардлагатай хот суурин газруудад хийх

Бохир усыг биологийн аргаар цэвэрлэх шинэ технологийг нэвтрүүлэх, органик болон эрдэст хорт бодисыг задлах нутгийн болон нутагшсан омгийн бичил биетэнг гаргах.

Усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хэмнэх чиглэлээр Барилга байгууламжийн дээврийг хур тунадасны ус

цуглуулах боломжтойгоор хийж, ахуйн хэрэглээ

152

болон ногоон байгууламжийн ус хангамжид ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэх.

Орон сууцны хороолол болон инженерийн хангамж бүхий барилга байгууламжийн ундны цэвэр усны шугамыг ахуйн хэрэглээний уснаас салгах, ахуйн хэрэглээний хаягдал (саарал) усыг цэвэршүүлэн бохирын систем болон ногоон байгууламжийн усалгаанд ашиглах

Ус хангамж, ариутгах татуургын төвлөрсөн системд холбогдоогүй айл өрх, албан байгууллага, аялал жуулчлалын баазуудад байгаль орчинд халгүй жорлон (био болон хуурай), хаягдал (саарал) усыг цэвэршүүлэн хэрэглэхэд хялбар дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлэх

5 Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр (2010-2020 он). Засгийн газрын 2010 оны 90 дүгээр тогтоол.

цөлжилттэй тэмцэх, цөлжилтийг сааруулах, газрын доройтлоос урьдчилан сэргийлэх замаар байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хангаж, цөлжилтөд өртсөн нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх

7.1. Байгууллагын чадавхийг бэхжүүлэх; 7.2. Хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох; 7.3. Шинжлэх ухаан, технологийн мэдлэгийн хүрээг өргөжүүлэх; 7.4. Сурталчилгаа, оролцоог нэмэгдүүлэх, боловсролыг дэмжих; 7.5. Орон нутгийн түвшинд хэрэгжүүлэх бодит арга хэмжээг дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх.

Хот суурин болон орон нутгийн зам, тээвэр зэрэг дэд бүтцийн салбарт байгальд ээлтэй арга технологийг нэвтрүүлэх

Эрчим хүчний бусад эх үүсвэрүүд (ахуйн хэрэглээний хийн түлшний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, сум суурин газрыг эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбох зэрэг)-ийг бий болгох.

Уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн байгаль орчинд ээлтэй арга технологийг нэвтрүүлэх ажлыг дэмжих

Авто зам барих томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлэх, авто зам барихад ашигладаг байгаль орчинд ээлтэй шинэ арга технологийг турших, нэвтрүүлэх

6 Биологийн олон янз байдлын үндэсний хөтөлбөр (2016-2025 он). Засгийн газрын

Монгол Улсын иргэн бүрийн Үндсэн хуулиар олгогдсон эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхийг

1: биологийн олон янз байдлын хамгаалал, зохистой ашиглах талаарх шийдвэр гаргагч, олон нийтийн мэдлэг хандлагыг нэмэгдүүлэх;

Тариалангийн үйлдвэрлэлийн техник технологи, үйл ажиллагааг орчныхоо агробиоценоз дахь биологийн төрөл зүйлүүдийг хамгаалах, хүнсний аюулгүй байдлыг хангахад нийцүүлэн шинэчлэх

153

2015 оны 325 дугаар тогтоол.

нь баталгаатай болгох нөхцөлийг бүрдүүлэх

2: биологийн олон янз байдлын нөөцийн талаарх шинжлэх ухааны үндэслэлд тулгуурлан зохистой ашиглах болон хамгааллын бодлогыг бий болгон хэрэгжүүлэх; 3: биологийн олон янз байдлын тогтвортой ашиглах нөхцөлийг хангах; 4: биологийн олон янз байдал, экосистемийн үйлчилгээг хамгаалах, ашиглах бодлого, эрх зүйн орчныг сайжруулах.

Хөдөө аж ахуйн салбарын газар ашиглалтыг биологийн олон янз байдлыг хамгаалах бодлоготой уялдуулах

7 Озоны үе давхаргыг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр (1999-2030 он). Засгийн газрын 1999 оны 129 дүгээр тогтоол.

озоны давхаргыг задалдаг бодисын хэрэглээг үе шаттай бууруулж улмаар бүрмөсөн хязгаарлах, ашиглагдаж буй озон задалдаг бодисыг озоны давхаргыг үл задлах бодисоор орлуулах

Венийн Конвенци, Монреалын Протоколоор Монгол Улсын хүлээсэн үүргийг биелүүлэх

Эдийн засгийн тодорхой салбар, үйл ажиллагааг онцолсон төлөвлөгөө

8 Хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр (2014-2022 он). ЗГ-ын 2014 оны 298 дугаар тогтоол.

Нөөцийн үр ашигтай, хэмнэлттэй хэрэглээ, технологийг дэмжин хаягдлыг бууруулж, байгаль орчинд хал багатайгаар зайлуулах, хүн амд амьдрах орчны эрүүл ахуйн мэдлэг, зөв дадлыг олгох замаар хатуу хог хаягдлын зохистой менежментийг төлөвшүүлж, цэвэр эрүүл орчин бүрдүүлэх

1. Хог хаягдлын эрх зүйн орчин, менежментийг боловсронгуй болгож хэрэгжилтийг сайжруулах, хариуцлага, урамшууллын тогтолцоог бүрдүүлэх; 2. Үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, нөөц, түүхий эдийн зарцуулалтыг багасгах, хэмнэх замаар хог хаягдлыг бууруулах болон хаягдалгүй дэвшилтэт технологийг дэмжих, үйлдвэрлэлийн хог хаягдлын зохистой менежмент, хяналтын тогтолцоог бүрдүүлэх;

Холбогдох яамд тухайн салбарын үйлдвэрлэл эрхлэлтээс гарах хатуу хог хаягдлыг хянах, байгаль орчинд халгүй арга технологиор зайлуулах менежментийн төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх;

Хүн амын эрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа орчинд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх эрсдэл бүхий хог хаягдлыг халгүй аргаар зайлуулах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах зорилгоор хог хаягдлыг дахин боловсруулах, устгал хийх “экопарк” хотхон байгуулах;

Аюултай хог хаягдлыг устгах, түр хадгалах зориулалтын байгууламжийг бүсчлэн байгуулж аюултай хог хаягдлын хяналтгүй тархалтыг хумих чадавхийг бүрдүүлэх

154

2.Аюултай хог хаягдлын менежментийг сайжруулж байгаль орчинд хал багатайгаар зайлуулах чадавхийг бүрдүүлж, аюултай хаягдал хуримтлагдахаас сэргийлэх; 3. Хүн амд ногоон хэрэглээний соёл, хог хаягдлыг ангилан ялгах, амьдрах орчны эрүүл ахуйн зөв дадлыг төлөвшүүлэх замаар амьдралын тав тухтай орчин бүрдүүлэх; 4. Хог хаягдлыг дахин боловсруулах, эргүүлэн ашиглах, эрчим хүч гаргах зэрэг нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар байгальд булж зайлуулах хаягдлын хэмжээг бууруулах.

Ахуйн хог хаягдлыг ангилан ялгах, цуглуулах, тээвэрлэх, татан зайлуулах дэд бүтцийн байгууламж, машин механизмыг хүртээмжтэй байдлаар бий болгох, холбогдох заавар, аргачлал, стандартыг боловсруулж нэвтрүүлэх, үйл ажиллагааг зохион байгуулах;

Ахуйн хог хаягдлыг ангилан ялгах, зориулалтын уут сав хэрэглэх, хогийн цэгт хаях зэрэг дадал хэвшлийг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн сургалт, сурталчилгаа өргөнөөр явуулах, иргэдийн санал, санаачилгыг дэмжих;

9 Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний хөтөлбөр (1998-2015 он). УИХ-ын 1998 оны 29 дүгээр тогтоол.

Уг хөтөлбөр 2015 онд хэрэгжилт нь дууссан тул бусад хэсгийг бөглөлгүй орхив.

10 Чанарын болон байгаль орчны удирдлага (менежмент)-ыг дэмжих үндэсний хөтөлбөр. Засгийн

Энэхүү хөтөлбөрийн зорилго нь улсын хэмжээнд чанарын болон байгаль орчны удирдлагын талаархи нэгдмэл бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чиглэх бөгөөд аж ахуйн нэгж, байгууллагын

1. Чанар болон байгаль орчны удирдлага (менежмент)-ын тогтолцоог боловсронгуй болгож,нэгдмэл бодлогын хүрээнд үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх;

Экспортын үйлдвэрлэл болон аялал жуулчлал, зочид буудал, банк, санхүү, холбоо, эрүүл мэнд, агаарын болон төмөр зам, олон улсын тээвэр зуучлалын зэрэг үйлчилгээ эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, байгууллагад ИСО 9000, ИСО 14000 бүлэг стандартын дэвшилт аргыг нэвтрүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлнэ

155

газрын 2002 оны 146 дугаар тогтоол

удирдлагын тогтолцоог улам төгөлдөржүүлэх

2. Байгаль орчин болон хүн, мал, амьтны эрүүл мэндэд хоргүй технологийг нэвтрүүлэх, цэвэр үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар, аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлагыг хангах замаар тэдгээрийн өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх; 3. Чанарын болон байгаль орчны удирдлагын тогтолцооны үндэс, мэдээллийн сан, сүлжээг боловсронгуй болгож хөгжүүлэх; 4. Бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг сайжруулах, байгаль орчин болон хүн, мал, амьтны эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулахад техник, технологийн бодлогын хүрээнд дэмжлэг үзүүлэх, хөгжлийг хурдасгах.

Цэвэр үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар, аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн шаардлагыг хангах замаар өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх.

11 Эрчим хүчний талаар баримтлах баримтлах бодлого (2015-2030 он). УИХ-ын 2015 оны 65 дугаар тогтоол.

Эрчим хүчний найдвартай хангамж, аюулгүй байдлыг хангах тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд: 1. эрчим хүчний найдвартай хангамж, аюулгүй байдлыг хангах; 2. бүс нутгийн орнуудтай эрчим хүчний харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх;

Стратегийн зургадугаар зорилгын хүрээнд: 1. Монгол орны сэргээгдэх эрчим хүч /нар, салхи, ус, газрын гүний дулаан, биомасс зэрэг/-ний нөөцийг нарийвчлан тогтоох, мэдээллийн санг бүрдүүлэх, шинэ техник, технологийн судалгаа, шинжилгээ хийх байгууллагыг хөгжүүлэх;

Сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц, шинэ техник технологийн судалгаа

Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл Шинэ эх үүсвэрийг ашиглах, илүүдэл эрчим хүчээ

сүлжээнд нийлүүлэх

156

3. эрчим хүчний салбарын хүний нөөцийг хөгжүүлэх, чадавхийг сайжруулах. Эрчим хүчний үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлэх тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд: 4. эрчим хүчний салбарыг хувийн хэвшилд суурилсан, зохицуулалттай, өрсөлдөөнт зах зээлийн тогтолцоонд шилжүүлэх; 5. эрчим хүчний салбарт инноваци, дэвшилтэт техник, технологийг нэвтрүүлэх, үр ашиг, хэмнэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлэх. Байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах, ногоон хөгжлийг дэмжих тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд: 6. сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, уламжлалт эрчим хүчний байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах.

2. эрчим хүчний суурилагдсан хүчин чадалд сэргээгдэх эрчим хүчний эзлэх хувь хэмжээг 2020 онд 20 хувь, 2030 онд 30 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх; 3. сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх эрх зүй, татварын таатай орчныг бүрдүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг дэмжих санхүүжилтийн механизмыг бий болгох; 4. айл өрх, аж ахуйн нэгж, алслагдсан суурин, баг, бие даасан хэрэглэгчийн эрчим хүчний хангамжид нар, салхи, биомасс, шингэн болон хийн түлш, газрын гүний дулаан, түлшний элемент, бусад шинэ эх үүсвэрийг ашиглах, илүүдэл эрчим хүчээ сүлжээнд нийлүүлэхийг дэмжих; 5. эрчим хүч үйлдвэрлэх, дамжуулах, түгээх үйл ажиллагааны байгаль орчин, экологид үзүүлэх сөрөг нөлөөг бууруулах; 6. байгаль орчны нөлөөллийн хяналтыг сайжруулах.

12 Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай Нэгдсэн үндэстний байгууллагын суурь конвенцийн Парис

Бууруулах хувь нэмэр (Mitigation contribution) Дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсэг (Adaptation component)

Эрчим хүч, аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, хог хаягдал салбарт 2030 он хүртэл хэрэгжүүлэх бодлого хөтөлбөрөөр дамжуулан

Бууруулах үйл ажиллагааны хүрээнд Эрчим хүч (цахилгаан, дулаан) Эрчим хүч (тээвэр) Аж үйлдвэрийн салбар

157

хэлэлцээрийг соёрхон батлах тухай хууль, УИХ 2016 оны 9 дүгээр 1-ний өдөр. Уг хэлэлцээрийн дагуу Монгол Улсаас хүргүүлсэн Төлөвлөсөн үндэсний хэмжээнд тодорхойлсон хувь нэмэр78 буюу Монгол Улсын авсан үүрэг амлалт.

хүлэмжийн хийг 14%-аар бууруулна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг даван туулах, эко системийн болон нийгэм-эдийн засгийн салбарын уян хатан байдлыг бэхжүүлэх замаар дасан зохицох чадавхийг нэмэгдүүлэх.

Хөдөө аж ахуй Дасан зохицох бүрэлдэхүүн хэсгийн хүрээнд: Мал аж ахуй, бэлчээрийн менежмент Газар тариалан Усны нөөцийн менежмент Ойн нөөцийн менежмент Байгалийн гамшгийн менежмент

13 Улаанбаатар хотын 2020 он хүртэлх ногоон хөгжлийн стратеги төлөвлөгөө. Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2016 оны 41 дүгээр тогтоол

Цэвэр агаар Тээврийн зохистой менежмент Хог хаягдлын зохистой менежмент Усны аюулгүй байдал Эрүүл хөрс Ногоон амьдралын хэв маяг Уур амьсгалын өөрчлөлтийг даван туулах чадвар

1. Цэвэр агаар 1.1 Агаарын бохирдлын хяналтын мэдээллийг цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, тайлагнах чадварыг сайжруулах 1.2 Гэр хорооллоос үүсч буй агаарын бохирдлыг бууруулах 1.3 Цэвэр эрчим хүчний хангамжийг нэмэгдүүлэх 1.4 Эрчим хүчний үр ашигтай хэрэглээг нэмэгдүүлэх 1.5 Тоосжилтыг бууруулах, хотын агаар дахь нүүрсхүчлийн хийг шингээх 2. Тээврийн зохистой менежемент 2.1 Нийтийн тээврийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх

Гэр хорооллын газрыг шинэчлэн төлөвлөх замаар бүрэн үйлчилгээ бүхий амьдрах орчныг бүрдүүлэх, газар ашиглалтын менежментийг сайжруулах ажлыг эрчимжүүлэх

Гэр хорооллын дэд төвүүдийг хотын төвтэй холбох тээврийн коридорыг үүсгэж, тэдгээрийн инженерийн болон нийгмийн дэд бүтцийг сайжруулах

Дулаан болон цахилгааны хэсэгчилсэн хангамжийг сайжруулах

Улаанбаатар усан цэнэгт цахилгаан станцыг барьж байгуулах

Хот орчимд салхи, ус, нарны гэх мэт сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцийг ашиглах, түгээх, хяналт тавих боломжийн талаарх судалгаа хийх, бүтээн байгуулалтын ажлыг төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд эхлүүлэх.

78 Intended Nationally Determined Contribution (INDC) Submission by Mongolia to the Ad-Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action (ADP) http://www4.unfccc.int/Submissions/INDC/Published%20Documents/Mongolia/1/150924_INDCs%20of%20Mongolia.pdf

158

2.2 Автомашины хэрэглээг бууруулах 2.3 Моторгүй тээврийн хэрэгслийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх 3. Хог хаягдлын зохистой менежмент 3.1 Хог хаягдал дахин боловсруулалтыг нэмэгдүүлэх 3.2 Аюултай хог хаягдлыг зохистойгоор зайлуулах 3.3 Үнс болон хүнсний хог хаягдлын дахин боловсруулалтыг хөгжүүлэх 3.4 Олон нийтийн мэдээллийг сайжруулах 4. Усны аюулгүй байдал 4.1 Усны эх үүсвэрийг хамгаалах 4.2 Ус хангамжийг сайжруулах 4.3 Усны хэмнэлттэй хэрэглээг хэвшүүлэх 4.5 Цэвэрлэх байгууламжийг сайжруулах 4.6 Саарал ус ашиглах 5. Эрүүл хөрс 5.1 Гэр хорооллын хөрсний бохирдлыг бууруулах 5.2 Их бохирдолтой газруудыг ариутгаж халдваргүйжүүлэх 5.3 Үйлдвэрээс үүдэлтэй хөрсний бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх 6. Ногоон амьдралын хэв маяг 6.1 Нийслэлийн оршин суугчдын амьдралын хэв маягийг өөрчлөх замаар ногоон хотыг цогцлоох

Шинээр баригдах барилга байгууламжийн дулаан, цахилгааныг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр хангах болон одоо ашиглаж буй нийслэлийн өмчийн барилга, байгууламжуудын эрчим хүчний алдагдлыг бууруулах.

Эрчим хүчний хэмнэлттэй технологийг хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх.

Тоосжилтыг бууруулах зорилгоор сул шороон хөрс бүхий гудамж талбайг зүлэгжүүлэх, эко хатуу хучилттай болгох, хот орчмын шороон замуудыг хатуу хучилттай болгох.

Нийслэлийн ногоон бүсийн ойг нөхөн сэргээх, ойн хомсдол доройтлоос хамгаалах

Тусгай замын автобусны үйлчилгээ (Bus Rapid Transit System)-г нэвтрүүлэх.

Улаанбаатар хотыг дагуул хотуудтай холбох хөнгөн галт тэрэгний (Light Rail Transit) замыг ашиглалтанд оруулах.

Унадаг дугуйтай Улаанбаатар төслийн хүрээнд дугуйн замын сүлжээг байгуулах.

Шаардлагад нийцсэн явган замыг бүх авто замуудын дагуу барьж байгуулах.

Төвлөрсөн хогийн цэгүүдэд байгуулагдах Эко паркийн хог дахин боловсруулах үйлдвэрүүдийн суурь судалгаа болон ТЭЗҮ дээр нарийвчилсан зураг төслийг боловсруулж, санхүүжилтийн механизмыг тодорхойлох.

ТББ-уудтай хамтран дахивар хогийг түүн цуглуулдаг иргэдийг дэмжих, хөдөлмөр эрхлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.

Улаанбаатар хотын томоохон захуудын хүнсний хог хаягдлыг дахин боловсруулах чиглэлээр судалгааны

159

6.2 Аж ахуйн нэгжүүдийн нийгмийн хариуцлагыг сайжруулах 7. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг даван туулах чадвар

байгууллагуудтай хамтран судлах, туршилтын төсөл хэрэгжүүлэх.

Гэр хорооллын айл өрх, дулааны цахилгаан станцаас ялгарч буй үнсийг дахин боловсруулах үр ашигтай аргыг судлах, практикт нэвтрүүлэх.

...электрон хог хаягдлыг бууруулах, дахин боловсруулах чиглэлээр судалгаа хийх.

Туул голын усан цогцолборын суурь судалгаа, ТЭЗҮ-г үндэслэн нарийвчилсан зураг төслийг боловсруулж, барилгын ажлыг эхлүүлэх.

Усан хангамжийн төвлөрсөн болон бусад шугам сүлжээний шинэчлэл, өртгөлийн ажлыг хийснээр усны алдагдлыг бууруулах.

Нийслэлийн усны чанарын шинжилгээний нэгдсэн лаборатори байгуулах.

Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэн өргөтгөх, сайжруулах.

Байгальд халгүй технологийн шийдэл бүхий шинэ цэвэрлэх байгууламжийн нарийвчилсан зураг төслийг боловсруулах барьж байгуулах.

...бохир усыг цэвэршүүлэн дахин ашиглах чиглэлийн туршилтын төслийг өргөжүүлэн хэрэгжүүлэх.

Орчин үеийн дэвшилтэт технологи ашиглан нүхэн жорлонг ариутгаж, халдваргүйжүүлэх, эко жорлонгоор солих.

Хэсэгчилсэн цэвэрлэх байгууламжуудыг гэр хорооллын орчимд байгуулах замаар бохирыг татан зайлуулах систем бүхий загвар төслийг эхлүүлэх.

Налайхын барилгын материалын үйлдвэрлэл, технологийн паркийн дэд бүтэц (цэвэрлэх байгууламж гэх мэт), үйлчилгээг хөгжүүлж,

160

барилгын материалын болон бусад бохирдуулагч үйлдвэрүүдийг нүүлгэн шилжүүлэх.

Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэр, технологийн паркийн дэд бүтэц (цэвэрлэх байгууламж гэх мэт), үйлчилгээг хөгжүүлж, арьс шир боловсруулах, ноос ноолуур угаах үйлдвэрүүдийг нүүлгэн шилжүүлэх.

Авто засвараас гарсан тос тосолгооны болон хаягдал материалыг зохистойгоор зайлуулдаг үйлчилгээг сайжруулах.

...хиймэл нуур, хөв цөөрөм ихээр байгуулж, үерийн болон хурын усны улмаас үүсэн бий болсон хөрсний усны илүүдлийг татан бөөгнөрүүлэх инженерийн байгууламжийг байгуулах.

Ус зайлуулах системийг сайжруулах, өргөтгөх шинэчлэх, хуримтлуулан ашиглах арга хэмжээг шат дараатай хэрэгжүүлэх.

162

Дээрх Хүснэгт 82-д дурдсан үндэсний түвшний бодлого, хөтөлбөрүүдэд тодорхойлсон салбар чиглэл, бизнесийн үйл ажиллагааны чиглэлүүдийг бүлэглэж ангилж авч үзвэл дараахь 20 төрлийн салбар, үйл ажиллагааг хамарч байна. Хүснэгт 79: Үндэсний түвшний бодлого, хөтөлбөрүүдэд тодорхойлогдсон салбар чиглэл, үйл ажиллагааны төрөл

ДД Тодорхойлсон салбар чиглэл, бизнесийн үйл ажиллагааны чиглэлүүд 1 Мал аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуй, фермерийн аж ахуй

2 Газар тариалан, усалгаатай газар тариалан, услалтын системийг шинэчлэх, сэргээн засварлах

3 Хөдөө аж ахуй, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн сүлжээ

4 Уул уурхай, эрдэс баялгийн салбар: олборлох үйлдвэрлэл, байгаль орчинд ээлтэй арга технологийг нэвтрүүлэх

5 Аж үйлдвэр: хүнсний үйлдвэрлэл, хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, химийн аж үйлдвэр, Цементийн үйлдвэрлэлд хуурай технологи ашиглах, Нанотехнологид суурилсан дулаалгын материалын үйлдвэрлэл

6 Боловсруулах үйлдвэрийн кластер: Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэр, технологийн паркийн дэд бүтэц, Налайхын барилгын материалын үйлдвэрлэл, технологийн паркийн дэд бүтэц

7 Авто замын барилга, авто тээвэр 8 Аялал жуулчлал, эко аялал жуулчлал

9

Хог хаягдлыг ангилан ялгах, цуглуулах, тээвэрлэх, татан зайлуулах дэд бүтэц, хатуу хог хаягдлыг боловсруулах эргүүлэн ашиглах үйлдвэр байгуулах, үнсийг дахин боловсруулах; хог хаягдлыг дахин боловсруулах, устгал хийх “экопарк”, тос тосолгооны болон хаягдал материалыг зохистойгоор зайлуулдаг үйлчилгээ, электрон хог хаягдлыг дахин боловсруулах

10 Барилгын дулаан алдагдлыг бууруулах, барилгын халаалтын оновчтой шийдэл, Барилга байгууламжийн дээврийг хур тунадасны ус ашиглах боломжтой болгох

11 Дэд бүтэц, зам, тээвэр, логистикийн сүлжээ, байгальд ээлтэй арга технологийг нэвтрүүлэх

12 Төмөр замын сүлжээг өргөтгөх, цахилгаанд шилжүүлэх, хөнгөн галт тэрэгний замыг ашиглалтанд оруулах

13 Ус хангамж, ариутгах татуурга: Гэр хороололд ус түгээх байруудыг барьж төвлөрсөн сүлжээнд холбох, Саарал усыг цэвэршүүлэн дахин ашиглах, Төвлөрсөн болон хэсэгчилсэн цэвэрлэх байгууламж

14 Нийтийн зорчигч тээврийн үйлчилгээ, тусгай замын автобусны үйлчилгээ, Улаанбаатар хотод метро байгуулах

15 Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, эрчим хүчний бусад эх үүсвэрүүд, Улаанбаатар усан цэнэгт цахилгаан станцыг барьж байгуулах

16 Эрчим хүчний дамжуулалт, түгээлтийн алдагдлыг бууруулах

17 Эрчим хүчний үр ашгийг нэмэгдүүлэх, эрчим хүчний хэмнэлттэй технологийг ашиглах. Хувийн орон сууцыг дулаацуулах, хэрэгцээний ус халаах технологи

163

18 Уул уурхайн газрын нөхөн сэргээлтийг сайжруулах, эвдрэлд орсон, бохирдолд өртсөн, атаршсан газрыг нөхөн сэргээх

19 Газрын гүний дулаан, далд уурхайн метан хийг ашиглах, нүүрс боловсруулж цэвэр түлш үйлдвэрлэх, органик хог хаягдал боловсруулж хийн түлш үйлдвэрлэх, хийн түлш гарган авах

20 Байгаль орчинд халгүй жорлон (био болон хуурай), нүхэн жорлонг ариутгаж, халдваргүйжүүлэх, эко жорлонгоор солих

21

Усны нөөцийн нэгдсэн менежмент, Усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хэмнэх, Усыг хамгаалах, арвижуулах, хөрсний усны илүүдлийг татан бөөгнөрүүлэх инженерийн байгууламжийг байгуулах, Туул голын усан цогцолбор, усны чанарын шинжилгээний нэгдсэн лаборатори байгуулах

22 Ойн менежментийн үйл ажиллагаа, ойг нөхөн сэргээх, ойжуулах

23 Орон сууцны цэвэр бохир ус, ариутгах татуургын шугам хоолойг барьж өргөтгөх, Хорооллын бохир ус цуглуулах коллекторыг шинээр барих

24 Замын хөдөлгөөний зохицуулалтыг сайжруулах, дугуйн замын сүлжээг байгуулах, шаардлагад нийцсэн явган замыг барьж байгуулах.

25 Хот байгуулалт: Хот, суурины хүн амын усан хангамж, инженерийн дэд бүтцийг сайжруулах, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, шугам сүлжээ, цэвэрлэх байгууламжийг нэвтрүүлэх, гудамж талбайг зүлэгжүүлэх

26 Инноваци, биотехнологи, нанотехнологи дамжуулах, бойжуулах, нутагшуулах

Монгол Улсын Тогтвортой санхүүжилтийн (ТоС) хөтөлбөр:

Монгол улсын банкууд улс орныхоо эдийн засгийн хөгжилд голлох үүрэгтэй оролцож буй салбарын төлөөлөл болохын хувьд банк, санхүүгийн системд тогтвортой санхүүжилтийн үзэл баримтлалыг байгаль орчныг хамгаалах, нийгмийн хариуцлагын бодлогоор дамжуулан нэвтрүүлэхийг санал нэгтэйгээр дэмжсэн бөгөөд 2013 оны 11 дүгээр сарын 21-ний өдөр “Монгол Улсын нийгэм, байгаль орчинд ээлтэй Тогтвортой санхүүжилтийн бодлогыг хөгжүүлэхийн төлөөх хамтарсан тунхаг бичиг”-т гарын үсэг зурж, “Монгол Улсын Тогтвортой Санхүүжилт (ТоС)-ийн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн юм.

Уг шийдвэрийн дагуу Монголын Банкны Холбоогоор ахлуулсан, нийт банкууд, Монголбанк, БОНХАЖЯ болон СЗХ-ны төлөөллөөс бүрдсэн тогтвортой санхүүжилтийн ажлын хэсэг байгуулагдсан юм. Ажлын хэсгийн үйл ажиллагааны хүрээнд Монгол Улсын байгаль орчин, нийгэмд тулгамдаж буй гол гол асуудлуудыг харгалзан тусгасан Монгол Улсын Тогтвортой санхүүжилт (ТоС)-ийн зарчмууд болон салбарын удирдамжууд (уул уурхай, хөдөө аж ахуй, барилга, боловсруулах үйлдвэр)-ыг боловсруулсан бөгөөд нийт банкууд 2015 оны I улирлаас эхлэн өөрсдийн үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэн ажиллаж байна.79

Тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөрийн 8 зарчмын Зарчим 1 нь “Байгаль орчноо хамгаалах” зарчим бөгөөд энэ хүрээнд оролцогч талууд “... хөрс, ус, агаар, биологийн олон янз байдал, байгалийн сэргээгдэх болон сэргээгдэхгүй, шавхагдаж буй нөөцийг хадгалан хамгаалж, тэдгээрт

79 http://mba.mn/mongolian-sustainable-finance-mongolia/

164

үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бага байхаар тогтвортой ашиглах хандлагыг дэмжин ажиллана” гэж тунхаглажээ.80

Дээр дурдсан Хөдөө аж ахуй, Уул уурхай, Боловсруулах, Барилгын салбарын удирдамжид тусгагдсан байгаль орчны асуудлууд, тэдгээрт тавигдах хяналт удирдлагын арга хэмжээг багцалж авч үзвэл дараахь 19 төрлийн үйл ажиллагаа энд багтаж байна. Үүнд:

1. Усыг эргүүлэн ашиглах зэргээр усны хэрэглээг бууруулах, үр ашигтай ашиглах арга хэмжээг авах (ХАА, Боловсруулах салбар, уул уурхай, Барилга, дэд бүтэц)

2. Нар, салхи, ус, био масс зэрэг сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц ашиглаж, эрчим хүчийг үр ашигтай ашиглах (ХАА, Уул уурхай, Барилга, дэд бүтэц)

3. Байгаль орчинд агаарт ялгарах хийн хаягдлаас үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс зайлсхийх, бууруулах (Боловсруулах салбар, Уул уурхай, Барилга дэд бүтэц)

4. Бохирдол үүсгэхээс урьдчилан сэргийлэх, хяналтын тогтолцоо: ус, хөрсний (ХАА, Боловсруулах салбар, Уул уурхай, Барилга, дэд бүтэц)

5. Тоосжилт, дуу чимээ, дулаан ялгаруулалтын эрсдлээс байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс зайлсхийх (ХАА, Боловсруулах салбар, Уул уурхай, Барилга, дэд бүтэц)

6. Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах (ХАА, Боловсруулах салбар, Барилга дэд бүтэц)

7. Аюултай болон аюултай бус хог хаягдал, тос тосолгооны материалын хаягдлыг бууруулах, хог хаягдлыг устгах зохистой арга, хяналтыг хэрэгжүүлэх (ХАА, Боловсруулах салбар, Уул уурхай, Барилга дэд бүтэц)

8. Бохир усны хэмжээг багасгаж, бохир ус цэвэрлэх байгаль орчинд ээлтэй технологийг ашиглах (Боловсруулах салбар, Барилга дэд бүтэц)

9. Байгалийн нөөц, түлшний хэт их хэрэглээнээс зайлсхийх, багасгах (Боловсруулах салбар, Барилга дэд бүтэц)

10. Газрыг нөхөн сэргээх, газар зохион байгуулалт (ХАА, Уул уурхай, Барилга, дэд бүтэц)

11. Биологийн олон янз байдал багасахаас зайлсхийх (ХАА, Уул уурхай)

12. Бага хор бүхий пестицид ашиглах, пестицидийн хяналт (ХАА, Боловсруулах салбар)

13. Аюултай материалын хэрэглээг багасгаж, аюултай материалыг байгаль орчинд хяналтгүйгээр хаяхаас урьдчилан сэргийлэх (Боловсруулах салбар, Уул уурхай)

14. Эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн эдийн засгийн үр ашигтай технологийг нэвтрүүлэх (Барилга дэд бүтэц)

15. Дайвар бүтээгдэхүүн, хог хаягдлыг байгальд шууд хаяхаас урьдчилан сэргийлэх, дахин боловсруулах (Боловсруулах салбар)

16. Ойн санг хамгаалах (ХАА)

80 Тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөрийн 8 зарчим

165

17. Мал, амьтны халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, хяналтын тогтолцоог хэрэгжүүлэх (ХАА)

18. Уурхайг ашиглаж дууссаны дараа байнгын хадгалах хаягдлын сан хэлбэрээр ашиглалтын явцад үүссэн хаягдал чулуулаг, флотацийн хаягдлыг стандартын дагуу хаяж хураах (Уул уурхай)

19. Экосистем, амьдрах орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг багасгах, экологийн чухал үйлчилгээний ач холбогдол, үйл ажиллагааг дэмжих зорилготой нөлөөлөх бууруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх (Барилга, дэд бүтэц).

Бүлгийн дүгнэлт

Байгаль орчны хамгаалал, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, ногоон үйлдвэрлэл бизнесийг дэмжих чиглэлээр Монгол Улсад одоогийн байдлаар хэрэгжүүлж буй зээлийн төсөл хөтөлбөрүүдэд хийсэн дүн шинжилгээний үр дүнд үндэслэн цаашид ногоон зээлийн зах зээлийн судалгааны чиглэлээр дараахь дүгнэлтүүдийг хийсэн болно. Үүнд:

- Байгаль орчны хамгаалал, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, ногоон үйлдвэрлэл бизнесийг дэмжих чиглэлээр Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа зээлийн төсөл хөтөлбөрүүд нь тодорхой нэг чиглэлд, тухайлбал, агаарын бохирдлыг бууруулах, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, эко хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих зэрэгт чиглэгдэж байна. Монгол Улс дахь ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын тулд илүү өргөн хүрээнд авч үзэх нь зүйтэй.

- Эдгээр төсөл хөтөлбөрүүд нь тодорхой нэг салбар, үйл ажиллагаанд чиглэгдэж байгаа учраас зээлийн шалгуур үзүүлэлт, хамрах хүрээ нь нарийн, илүү технологийн шийдэл талд илүү анхаарал хандуулсан байна. Нийт ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлоход эдгээр нарийн төвөгтэй, илүү технологийн талд анхаарсан шалгуурыг авч ашиглах нь учир дутагдалтай байх болно гэж үзлээ.

- Ногоон зээлийн төслийг хэрэгжүүлэхэд тухайн төсөл ногоон зээлийн шалгуурыг хангаж байгаа эсэхийг тодорхойлж баталгаажуулахад техникийн зөвлөгөө, тусламж дэмжлэг, баталгаажуулалтын тогтолцоо шаардлагатай болдог байна.

Байгаль орчны хамгаалал, эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, ногоон үйлдвэрлэл бизнесийг дэмжих чиглэлээр Монгол Улсад одоогийн байдлаар хэрэгжүүлж буй зээлийн төсөл хөтөлбөрүүдэд хийсэн дүн шинжилгээний үр дүнд үндэслэн тэдгээрийн давуу болон сул талуудыг тоймлон доорх хүснэгтээр харуулав (Хүснэгт 83).

166

Хүснэгт 80: Одоогоор хэрэгжүүлж буй санхүүжилтийн төсөл хөтөлбөрийн давуу болон сул талууд

Хөтөлбөрийн нэр Давуу тал Сул тал ЖАЙКА байгууллагаас хэрэгжүүлж буй жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах 2 үе шатат зээлийн хөтөлбөр

Арилжааны банкуудын олгож буй төслийн зээлүүдээс урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл;

Харьцангуй олон банкийг хамруулж чадсан;

Зээлийн хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн зах зээл дээрх өгөөжийн түвшингээс доогуур (шинэ үе шатанд 10% хүртэл нэмэгдүүлэхээр төлөвлөсөн байгаа ч гэсэн).

Зээл олгох үйл явц удаан; Эхний 2 үе шатны хувьд

чанаргүй зээлийн эзлэх хувь 15% байсан;

Хуучин схемээр менежмент муутай;

Байгаль орчныг хамгаалах төслийн хувьд зорилтондоо хүрч чадаагүй.

ЕСБХБ-ны Монголын тогтвортой эрчим хүчний санхүүжилтийн үйлчилгээ (MonSEFF)-ний хөтөлбөр

Зөвлөх үйлчилгээг үнэгүй үзүүлдэг; Зээлийг төгрөгөөр олгодог; MonSEFF-д эргэн төлөх хугацаа нь

хамгийн ихдээ 5 жил хэдий ч зээлийн хөрөнгө оруулалтын өгөөж, хугацааг банкууд чөлөөтэй тодорхойлж болдог;

Хүний нөөцийн чадавхийг бэхжүүлэх болон маркетингийн дэмжлэгийг банкуудад үнэгүй үзүүлдэг.

Эцсийн зээлдэгчид тавих зээлийн хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн түвшин өндөр;

Эргэн төлөгдөх хугацаа бага (зөвхөн 5 хүртэл жил байдаг);

Өнөөгийн байдлаар гүйцэтгэл дундаж түвшинд байгаа;

Одоогийн байдлаар зөвхөн 8 төсөл батлагдаад байгаа (2 жилийн хугацаанд).

МҮХАҮТ-ын Ногоон зээлийн баталгааны сан

Санхүүгийн зах зээл дээрх зээлийн баталгаа гаргах үйлчилгээний анхдагч;

Эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх төслүүдэд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээс гадна энэ чиглэлд зөвлөдөг эрчим хүчний үйлчилгээний ЭСКО компаниудыг дэмждэг.

Хязгаарлагдмал хүрээнд хэрэгжсэн, мэдээлэл сурталчилгаа багатай байсан;

Удирдлага, зохион байгуулалтын хувьд дутагдалтай асуудлууд гарсан.

“Органик Монгол” хөтөлбөр

Барьцаа хөрөнгө шаардахгүй, бага хүүтэй зээл олгох замаар бичил бизнесийг дэмждэг;

Сургалт, сурталчилгааны ажлуудыг өргөн хүрээнд хийсэн.

Санхүүжилтийн хэмжээ хязгаарлагдмал;

Төслийн санхүүжүүлэх бизнесийн чиглэлүүд харьцангуй өргөн хүрээтэй байсан хэдий ч зөвхөн мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэл, бүтээгдэхүүний боловсруулалтын төслүүдээр хязгаарлагдсан.

167

Ногоон санхүүжилт, ногоон зээлтэй холбоотой бусад улс орны туршлагад хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлтүүдийг хийлээ. Үүнд:

- Ногоон санхүүжилтийн тогтолцоо олон хэлбэртэй байж болох бөгөөд үүний нэг төрөл хэлбэр нь ногоон зээлийн сан байна.

- Ногоон зээлийн сан нь санхүүжүүлэх төслийн төрлийн хувьд эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, байгалийн бохирдол доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, байгалийн нөөцийг хэрэглээг буруулах, дахин ашиглах, нөхөн сэргээх зэрэг төрөл хэлбэртэй байж болохоос гадна санхүүжүүлэх субъектийн хувьд хот, муж улс, айл өрх, бизнесийн байгууллагууд гэсэн төрөлд ангилагдаж болохоор байна. Энэ удаагийн судалгаанд бизнесийн байгууллагуудын ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээнд илүү анхаарал хандуулах нь зүйтэй.

- Ногоон зээлийн сангуудын санхүүжүүлэх төслийн чиглэл, шалгуур үзүүлэлт зэргийг нэг бүрчлэн дэлгэрэнгүй авч үзвэл хэт нарийн төвөгтэй, илүү технологийн асуудлыг хөндсөн болохоор байна. Иймд ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлох, ногоон зээл эсэхийг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлохдоо нийтлэг ерөнхий байдлаар байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, байгаль орчны үйл ажиллагаа талаас нь авч үзэх нь зүйтэй гэж үзлээ.

- Ногоон зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлохын өмнө ногоон бүтээгдэхүүн буюу байгаль орчны бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох хэрэгтэй. Ногоон буюу байгаль орчны бүтээгдэхүүн нь ерөнхийдөө байгаль орчны бохирдлоос хамгаалах, байгалийн нөөцийг хамгаалах гэсэн хоёр ерөнхий зорилготой бүтээгдэхүүн болж байна.

- Дээрх байгаль орчны бүтээгдэхүүн нь нийлүүлэлтийн болон эрэлтийн гэсэн хоёр талтай бөгөөд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлж буй аж ахуйн нэгжүүд болон тухайн төрлийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үйлдвэрлэлийн процесс үйл ажиллагаандаа авч ашиглаж буй аж ахуйн нэгжүүдийг аль алиныг нь судалгааны хүрээнд авч үзэх нь зүйтэй.

Бүс нутгийн боломжит олон улсын хөгжлийн бусад санхүүгийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа, санхүүжүүлэх төсөлд тавигдах шаардлагад хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлтүүдийг хийлээ. Үүнд:

- Ногоон хөрөнгө оруулалтын олон зуун тодорхойлолт байдаг бөгөөд тэдгээрийг жагсааж харьцуулах, ангилж бүлэглэх боломжгүй гэж Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD)-аас гаргасан баримт бичигт дүгнэжээ.

- Дээрх баримт бичигт дурдснаар ногоон бизнесийн үйл ажиллагаа абсолют (үйл ажиллагааны зорилго, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээ нь байгаль орчныг хамгаалахад чиглэгдсэн) болон харьцангуй (бусад үйл ажиллагаатай харьцуулахад техник технологи, үр ашиг, ялгаруулж буй бохирдол, хог хаягдлын хувьд харьцангуй ногоон) утгаар нь тодорхойлж болохоор байна.

- Олон улсын түвшинд ногоон зээлийн санг байгуулахад хамтран ажиллаж болох гол байгууллага нь Уур амьсгалын ногоон сан (Green Climate Fund) байж болох бөгөөд түүний шаардлага шалгуур, процедурыг сайтар судлан үзэх шаардлагатай.

- Олон улсын болон бүс нутгийн хэмжээний хөгжлийн санхүүгийн байгууллага бүрийн үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлд байгаль орчныг хамгаалах төслийг санхүүжүүлэх үйл ажиллагаа орж байна.

168

- Монгол Улсын хувьд Азийн хөгжлийн банк (GDB), Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк (EBRD), Германы хөгжлийн банк (KfW), Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банк (IIB) зэрэг байгууллагуудтай энэ чиглэлд хамтран ажиллах боломжтой.

- Дээр дурдсан байгууллагуудтай хамтран ажиллахын тулд тэдгээр байгууллагын үзүүлдэг санхүүгийн үйлчилгээ, тэдгээрт тавигддаг шаардлага, Монгол Улстай хамтран ажиллах стратеги, түүнд дурдсан тэргүүлэх чиглэл, санхүүжүүлэх төслүүд хийгддэг Байгаль орчны болон нийгмийн үнэлгээний процедурыг зэргийг судлан үзэх шаардлагатай.

Үндэсний бодлого хөтөлбөрт хийсэн дүн шинжилгээний хүрээнд дараахь дүгнэлтүүдийг хийлээ. Үүнд:

Монгол Улсын Тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөрийн хүрээнд боловсруулсан 4 салбарын удирдамжид дурдагдсан байгаль орчны асуудлууд, тэдгээрт тавигдах хяналт удирдлагын арга хэмжээ нь ААН-үүдийн байгаль орчны үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулалт хийх үйл ажиллагаа гэдэг утгаар авч ашиглаж болохоор байна. Хавсралт 2: Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төслийн танилцуулга 1. Товч танилцуулга Япон Улсын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх “Жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах хоёр үе шаттай зээлийн төсөл”-ийн хоёр дахь үе шат 2011 оны 6 сараас хэрэгжиж эхлээд байна. Энэхүү зээлийн зорилго нь:

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, ядуурлыг бууруулах ЖДҮ-ийг дэмжих урт хугацааны санхүүжилт Байгаль орчныг хамгаалах Банкууд болон ЖДҮ-ийг дэмжих техникийн туслалцаа

Хөгжлийн эдгээр зорилтыг хангах үүднээс а) шаардлага хангасан хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг дэмжих, урт хугацаатай зээлийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх; б) төсөлд оролцогч арилжааны банкуудын байгууллагын чадавхийг тэргүүлэх ач холбогдолтой чиглэлд нь дээшлүүлэх; в) Монгол банкны зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийг мөрдүүлэх, хяналт шалгалтыг бэхжүүлэх. Мөн түүнчлэн “Хоёр үе шаттай зээлийн төсөл” нь байгаль орчныг хамгаалах давхар зорилготойгоор хэрэгжиж байна. Төсөлд одоогоор ХААН банк, Хас банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Голомт банкууд зуучлагч санхүүгийн байгууллагын үүрэгтэй оролцож байна. Мөн төслийн эхний шатанд хамтран ажиллаж буй Төрийн банк, Капитрон банк эргэн төлөлтийн сангаас 10,000-300,000 ам.доллар буюу түүнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгийн зээлийг олгож байна. Жижиг, дунд аж ахуйн нэгжид олгох зээлийн хэмжээ тухайн компанийн зээлийн эрэлт хэрэгцээ болон зээл төлөх чадвараас хамаарах бөгөөд 10,000-600,000 ам.доллар буюу түүнтэй тэнцэх төгрөг байна. Зээлийг эргэн төлөх хугацаа 3-10 жил байна. Хэрэгжүүлэх төслийнхөө нийт өртгийн 20-иос багагүй хувийг зээлдэгч өөрийн хөрөнгөөс гаргах бөгөөд төсөл нь техник технологийн ба арилжаа, санхүүгийн хувьд найдвартай, эрүүл ахуй, аюулгүй

169

байдал, нүүлгэн шилжүүлэлт, байгаль орчныг хамгаалах стандартад нийцсэн, 13 хувиас доошгүй хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн үзүүлэлттэй байна. 2. Зээлдэгчид тавигдах шаардлага

ЖДҮ-ийн хуулиар тодорхойлогдсон үйлдвэрлэл ба үйлчилгээ эрхлэгчид Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр байгуулагдаж, үйл ажиллагаа явуулдаг Хувийн өмч давамгайлсан (>=51%) аж ахуйн нэгж байх Үндсэн ажилчдын тоо 199 ба түүнээс бага байх Зээлийн хугацааны туршид жилийн цэвэр үйл ажиллагааны орлого ба өрийн харьцаа 1.3-аас

дээш байх Хугацаа хэтэрсэн зээлийн өрийн үлдэгдэлгүй, төлбөрийн чадвартай байх Төслийн нийт санхүүжилтийн 20 хувийг өөрөө санхүүжүүлэх чадвартай байх Техник, технологийн ба арилжаа, санхүүгийн хувьд найдвартай байх Эрүүл ахуй, аюулгүй байдал, нүүлгэн шилжүүлэлт, байгаль орчныг хамгаалах стандартад

нийцсэн байх Зээлээр хэрэгжүүлэх төслийн өөрийн өгөөж 13 хувиас дээш байх

3. Зээлийн зориулалт

Үйл ажиллагааны ашиг орлого, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарыг сайжруулах зорилгоор үндсэн хөрөнгө худалдан авах, шинэчлэх

Ингэхдээ зээлийн хөрөнгөөр дараах зардлыг санхүүжүүлэхгүй: - Жижиглэнгийн болон бөөний худалдаа - Нийгмийн ёс суртахуунд харш зугаа цэнгээний зориулалттай - Үл хөдлөх хөрөнгө арилжаалах болон орон сууцны зориулалтаар - Байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй - Өмнөх өр зээлээ барагдуулах - Зэр зэвсгийн үйл ажиллагааны зориулалтаар - Хэрэглээний зээл - Уул уурхайн олборлолт - Хувь хүний бизнесийн зориулалт - Архи тамхины үйлдвэрлэл - Эргэлтийн хөрөнгө

4. Зээлийн нөхцөл, болзлууд

Зээлийн хэмжээ: $10,000-$600,000 Зээлийн хугацаа: 3-10 жил Зээлийн хүү: 6 сар тутамд хувьсах хүүтэй 2011 оны 7 сарын 1-нээс төгрөгийн зээлийн жилийн хүү 8.0 хувь, ам.долларын жилийн хүү

5.0 хувьтай байна. 5. Зээлийн эргэн төлөлт Зээлдэгчийн бизнесийн үйл ажиллагааны орлогоороо зээлээ төлөх боломжийг хангасан төлбөрийн хуваарийг хийхээс гадна шаардлагатай гэж үзвэл

3-н жилийн хугацаатай зээлд 1 хүртэл жил 4-7-н жилийн хугацаатай зээлд 2 хүртэл жил 8-10-н жилийн хугацаатай зээлд 3 хүртэл жил хугацаагаар үндсэн зээлийн төлбөрөөс

чөлөөлнө.

170

6. Зээлийн барьцаа хөрөнгийн шаардлага Үл хөдлөх хөрөнгө ба хөдлөх хөрөнгө Банкны зээлийн эх үүсвэрээр худалдан авсан аливаа үндсэн хөрөнгө буюу шинээр бий

болгосон аливаа өртөг Батлан даагчид (хувь хүн ба компани)

7. Банкнаас тавигдах шаардлагууд Бизнес эрхэлж байсан туршлагатай Тус банкинд харилцах данс нээлгэсэн байх Санхүүжүүлэх бизнес нь тогтмол мөнгөн орлоготой байх Үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ өргөжүүлсний дүнд нэмэгдүүлэх

борлуулалтын өсөлтийг хангахуйцаар зах зээлд байр суурь эзэлсэн байх Бараа бүтээгдэхүүний эргэлт хурдан буюу зарагдах боломжгүй бараа бүтээгдэхүүнгүй байх

8. Бүрдүүлэх материал Аж ахуйн нэгж байгууллагын гэрчилгээ Эзэмшигчдийн биеийн байцаалтын хуулбарууд Бизнес эрхлэх зөвшөөрөл Бизнесийн сүүлийн 3 хүртэл жилийн санхүүгийн тайлан Барьцаа хөрөнгийн бичиг баримт Явуулах үйл ажиллагааны талаар төсөл, төлөвлөгөө Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн үнэлгээний баримт бичиг

Санхүүгийн тайлан: Аудитын байгууллага, харъяалах татварын албаар хянагдсан өмнөх 3 хүртэл жилийн

тайлангууд Нягтлан бодох бүртгэлийн тайлан тэнцэл Мөнгөн гүйлгээний тайлан Хуримтлагдсан ашгийн тайлан Татвар, нийгмийн даатгалын байгууллага болон гаалийн байгууллагын тодорхойлолт

/шаардлагатай бол/ 9. Зээлээр санхүүжигдэх төсөл, түүнийг хэрэгжүүлэх гэрээний баримт бичгүүд

Хэрэгжүүлэх ажил үйлчилгээний төсөл боловсруулсан байх Төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэл Нийт мөнгөн хөрөнгийн төсөв, төлөвлөгөө Хөрөнгө оруулалтын нийт хэрэгцээ, үүнд зээлээр болон өөрийн хөрөнгийн санхүүжилтийн

хэмжээг тодорхойлсон байх, зардлаа нөхөх хугацаа, санхүүгийн өгөөж, зээлийг эргүүлэн төлөх эх үүсвэрийн тооцоо

Ам доллараар зээл авах бол валютын ханшийн эрсдэлийг даах тооцоолол Зээлээр санхүүжигдэх төсөл, арга хэмжээ, төслийн талаар бусад этгээдтэй байгуулсан гэрээ,

хэлцэл нэхэмжлэх, үнийн санал Техник тоног төхөөрөмжийн үнийн санал /доод тал нь 2 орны 3 үнийн санал/, хүчин чадлын

тодорхойлолт, технологийн горим Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий ба нарийвчилсан үнэлгээ Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл, лицензүүд

TSL Two-Step Loan Project Phase II Төслийн зөвлөх үйлчилгээний баг Утас: 11-325756 Имэйл: tslmongolia@gmail.com

171

Хавсралт 3: Аж ахуйн нэгжүүдийн ногоон зээлийн эрэлтийн судалгааны үр дүнгийн хүснэгтүүд

Хүснэгт 81: Байгаль орчны үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, үйл ажиллагааны чиглэлээр

Төслийн тоо Нийт

Дундаж төслийн

тоо 1 2 3 4 5

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Нийт 266 31.7% 392 46.7% 111 13.2% 25 3.0% 45 5.4% 839 100% 2.04

ААН-ийн үйл ажиллагааны чиглэлээр Байгальд ээлтэй технологи

33 42.9% 26 33.8% 11 14.3% 2 2.6% 5 6.5% 77 100% 1.98

Бохир ус татан зайлуулах 32 43.2% 16 21.6% 26 35.1% 0 0.0% 0 0.0% 74 100% 1.93

Газрын хэвлийн нөхөн сэргээлт

36 24.2% 88 59.1% 15 10.1% 5 3.4% 5 3.4% 149 100% 2.03

Ойн мэргэжлийн байгууллага

83 21.4% 212 54.8% 46 11.9% 18 4.7% 28 7.2% 387 100% 2.21

Органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

2 25.0% 4 50.0% 2 25.0% 0 0.0% 0 0.0% 8 100% 2.00

Сэргээгдэх хүчний үйлдвэрлэл

7 58.3% 3 25.0% 2 16.7% 0 0.0% 0 0.0% 12 100% 1.57

Усны мэргэжлийн байгууллага 67 57.8% 37 31.9% 6 5.2% 0 0.0% 6 5.2% 116 100% 1.63

Хог хаягдал 6 37.5% 6 37.5% 3 18.8% 0 0.0% 1 6.3% 16 100% 2.09

Хүснэгт 82: Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН-үүдийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн тоо, салбараар

Төслийн тоо Нийт

Дундаж төслийн тоо 1 2 3 4 5

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Нийт 415 33.0% 520 41.3% 228 18.1% 46 3.7% 49 3.9% 1258 100% 2.04

Үйл ажиллагааны голлох салбараар

Хөдөө аж ахуй 73 34.4% 106 50.0% 18 8.5% 5 2.4% 10 4.7% 212 100% 1.98 Уул уурхай, олборлох үйлдвэрлэл

30 28.6% 47 44.8% 15 14.3% 2 1.9% 11 10% 105 100% 2.20

Боловсруулах аж үйлдвэр

77 33.5% 106 46.1% 39 17.0% 5 2.2% 3 1.3% 230 100% 1.92

Цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт

29 44.6% 18 27.7% 14 21.5% 4 6.2% 65 100% 1.93

Барилга 181 33.4% 188 34.7% 121 22.3% 34 6.3% 18 3.3% 542 100% 2.11 Бөөний болон жижиглэн худалдаа

18 48.6% 19 51.4% 37 100% 1.51

Зочид буудал, зоогийн газар 0 0.0% 8 50.0% 8 50.0% 16 100% 2.5

172

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

1 2.9% 21 60.0% 13 37.1% 35 100% 2.33

Бусад 6 37.5% 7 43.8% 3 18.8% 16 100% 2.16

Хүснэгт 83: Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 47% 53% 100% Нарны 49.8%

11.9% 21.7% 16.7% 20.6% 9.4% 9.6%

79.5% 33.9% 12.9% 4.6% 0.0% 5.5% 0.0%

65.3% 23.4% 17.1% 10.4% 9.8% 7.4% 4.6%

Усны Салхины Түлшний элементийн Биомассын Шатах хог хаягдлын Бусад

Хүснэгт 84: Цахилгаан эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 38.0% 62.0% 100% Цахилгаан эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл Эрчим хүчний хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж суурилуулалт

50.6% 39.5% 43.7%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй барилга барих 23.6% 46.7% 37.9% Эрчим хүчний хэмнэлттэй тоног төхөөрөмжийн худалдаа

40.2% 21.7% 28.7%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй бараа материал үйлдвэрлэх

44.5% 15.7% 26.6%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй бараа материалын худалдаа

42.4% 16.2% 26.2%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэх

25.7% 20.8% 22.7%

Эрчим хүчний хэмнэлтийн чиглэлээрх сургалт, зөвлөгөө

22.3% 10.4% 15.0%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй гэрэлтүүлэг үйлдвэрлэх

15.4% 6.1% 9.6%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй цахилгаан хэрэгсэл үйлдвэрлэх

17.5% 2.3% 8.0%

Эрчим хүчний хэмнэлттэй тээврийн хэрэгсэл үйлдвэрлэх

0.0% 2.3% 1.4%

173

Хүснэгт 85: Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чиглэлээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төслийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 38.4% 61.6% 100% Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй материал үйлдвэрлэл

63.1% 30.3% 42.9%

Дулааны алдагдал багатай барилга барих 7.9% 51.3% 34.7% Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүний худалдаа

31.1% 27.5% 28.9%

Дулааны эрчим хүчний хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн суурилуулалт

30.8% 24.6% 26.9%

Дулаалгын материал үйлдвэрлэл 12.2% 29.1% 22.6% Барилгын дулаалгын програмчилсан тохируулга үйлдвэрлэл

5.6% 10.4% 8.6%

Хүснэгт 86: Төлөвлөж буй дулаан тусгаарлах, хадгалах материалын үйлдвэрлэл төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 21.3% 78.7% 100% Дулаан тусгаарлах, хадгалах материалын төрөл Хөөсөн полистрол хавтангийн үйлдвэрлэл /25-27м3/

28.0% 46.0% 42.2%

Хонины ноосоор хийсэн барилгын дулаалга

9.9% 46.9% 39.0%

Дулаан тусгаарлах, хадгалах барилгын материал

48.7% 17.2% 23.9%

Чулуун хөвөн хавтангийн үйлдвэрлэл 16.7% 8.5% 10.2% Дулаан тусгаарлах, хадгалах байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн

8.7% 3.9% 4.9%

Хүснэгт 87: Төлөвлөж буй шатах, тослох материалын хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 45.6% 54.4% 100% Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл

174

Шатахууны хэмнэлтттэй, хөдөлгүүрийн нэмэлт бүтээгдэхүүний худалдаа, суурилуулалт

60.5% 28.2% 43.3%

Шатахууны хэмнэлтттэй хөдөлгүүрийн нэмэлт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

28.3% 36.8% 32.8%

Нэмэлт хөдөлгүүр, эрчим хүч хураагуурын худалдаа, суурилуулалт

31.4% 32.5% 32.8%

Нэмэлт хөдөлгүүр, эрчим хүч хураагуурын үйлдвэрлэл

0.0% 12.2% 7.5%

Хүснэгт 88: Төлөвлөж буй усны хэмнэлттэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 38% 62.0% 100% Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний төрөл Усны хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж суурилуулалт

77.3% 46.6% 58.3%

Усны хэмнэлттэй тоног төхөөрөмжийн худалдаа

37.8% 25.2% 30.0%

Усны хэмнэлтийн чиглэлээрх сургалт, зөвлөгөө

19.7% 30.3% 26.2%

Усны хэмнэлттэй үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэл

16.0% 30.6% 25.1%

Усны хэмнэлттэй мэдрэгчтэй цорго үйлдвэрлэл

0.0% 3.6% 2.2%

Хүснэгт 89: Төлөвлөж буй бохир усыг боловсруулах, дахин ашиглах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 46.5% 53.5% 100% Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл Бохир усыг дахин цэвэршүүлж үйлдвэрлэлд ашиглах

72.8% 79.2% 76.2%

Бохир усыг дахин цэвэршүүлж хөдөө аж ахуйд ашиглах

61.9% 43.3% 51.9%

Бохир усыг дахин цэвэршүүлсний дараа цэвэрлэх байгууламжид нийлүүлдэг

36.5% 18.2% 26.7%

Бусад 6.6% 0.0% 3.1%

175

Хүснэгт 90: Хог хаягдлыг боловсруулах, дахин ашиглах төслийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 52.4% 47.6% 100% Хог хаягдлын төрөл Модон эдлэлийн хаягдал 77.5% 12.9% 46.8% Барилгын хог хаягдал 19.0% 29.9% 24.2% Хуванцар 25.1% 21.5% 23.4% Бусад хог хаягдал 10.0% 33.0% 21.0% Цаас 11.7% 23.3% 15.6% Гялгар уут 20.7% 3.6% 12.6% Хөнгөн цагаан, метал, зэс, гууль, тэдгээрээр хийсэн зүйлс 8.9% 9.9% 9.4%

Аюултай хог хаягдал 8.3% 6.9% 7.6% Шил 10.8% 1.8% 6.5% Эмнэлгийн хог хаягдал 2.2% 0.0% 1.2% Бусад 0.0% 2.3% 1.1%

Хүснэгт 91: Төлөвлөж буй байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах зорилготой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Нийт 57.6% 42.4% 100% Cөрөг нөлөөллийн төрөл Хөрсний бохирдлыг бууруулна 54.3% 58.0% 55.8% Агаарын бохирдлыг бууруулна 59.2% 39.0% 50.6% Ургамал хамгаалал 39.3% 21.9% 31.9% Усны бохирдлыг бууруулна 30.9% 31.6% 31.2% Цөлжилт, хөрсний доройтлыг бууруулна 34.1% 23.2% 29.5% Тоосжилтыг бууруулна 24.8% 28.4% 26.3% Зэрлэг ан амьтан хамгаалал 12.6% 5.3% 9.5%

Хүснэгт 92: Төлөвлөж буй байгалийн нөөцийг орлох, хэмнэх бүтээгдэхүүний хэмнэх нөөцийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 345 62.8% 205 37.2% 550 100% Нөөцийн төрөл Мод, ойн нөөцийг 250 72.3% 131 63.8% 380 69.0% Ус, усны нөөцийг 67 19.3% 58 28.5% 125 23.0% Шатах ашигт малтмалын нөөцийг 61 17.7% 66 32.4% 127 23.0% Бусад эрдэс ашигт малтмалын нөөцийг 37 10.6% 52 25.2% 88 16.0%

176

Хүснэгт 93: ХАА-н органик бүтээгдэхүүн үйлчилгээний төслийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 326 42.6% 438 57.4% 764 100% Бүтээгдэхүүний төрөл Химийн бордоо, химийн хор /пестицид/ ашиглаагүй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ 230 70.7% 248 56.6% 478 62.6%

Дайвар, мал аж ахуйд ашигладаг антибиотик зэрэг өсөлтийг зохицуулагч бүтээгдэхүүн ашиглаагүй органик бүтэгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ

48 14.8% 106 24.2% 154 20.2%

Генийн өөрчлөлтгүй органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээ 179 54.8% 269 61.4% 447 58.6%

Хүснэгт 94: Байгаль орчны менежментийн сургалт, зөвлөх үйлчилгээний төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 372 59.0% 259 41% 630 100%

Үйлчилгээний төрөл Байгаль орчны асуудлаар олон нийтийн ойлголтыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагаа

263 70.70% 133 51.30% 395 62.7%

Ногоон технологи, ногоон туршлагатай холбоотой боловсрол олгох, сургалт, зөвлөгөө

228 61.30% 108 41.80% 336 53.3%

Байгаль орчны холбогдолтой дүрэм, журам, стандартыг мөрдүүлэх сургалт, зөвлөгөө

185 49.80% 97 37.50% 282 44.8%

Хүснэгт 95: Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах технологийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 638 41.4% 903 58.6% 1540 100% Сөрөг нөлөөллийн төрөл Хөрсний бохирдлыг бууруулна 384 60.3% 489 54.1% 873 56.7% Агаарын бохирдлыг бууруулна 289 45.4% 396 43.8% 685 44.5% Усны бохирдлыг бууруулна 205 32.1% 326 36.2% 531 34.5% Тоосжилтыг бууруулна 198 31.0% 264 29.3% 462 30.0% Цөлжилт, хөрсний доройтлыг бууруулна 211 33.1% 223 24.7% 434 28.2% Ургамал хамгаалал 222 34.9% 168 18.6% 391 25.4% Зэрлэг ан амьтан хамгаалал 75 11.7% 30 3.4% 105 6.8%

177

Хүснэгт 96: Сэргээгдэх эрчим хүчний технологийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 351 38.3% 565 61.7% 916 100% Сэргээгдэх эрчим хүчний технологийн төрөл Усны 47 13.5% 83 14.7% 131 14.3% Нарны 284 81.0% 457 81.0% 742 81.0% Түлшний элементийн 35 10.0% 32 5.7% 67 7.3% Салхины 108 30.8% 181 32.0% 289 31.5% Кинетик 1 0.3% 4 0.7% 5 0.5% Биомассын 28 8.0% 30 5.4% 58 6.4% Шатах хог хаягдлын 41 11.7% 31 5.5% 72 7.9% Газрын гүний дулаан 10 2.9% 5 0.8% 15 1.6% Бусад 0 0.0% 4 0.7% 4 0.4%

Хүснэгт 97: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 470 38.3% 756 61.7% 1226 100% Цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь 1-15 хүртэлх хувь 130 27.7% 211 27.9% 341 27.8% 16-30 хүртэлх хувь 250 53.2% 378 50.0% 628 51.2% 31-45 хүртэлх хувь 19 4.0% 41 5.4% 60 4.9% 46-60 хүртэлх хувь 56 11.9% 102 13.5% 158 12.9% 61-75 хүртэлх хувь 4 0.9% 5 .7% 9 .7% 76-90 хүртэлх хувь 9 1.9% 7 .9% 16 1.3% 91-100 хүртэлх хувь 2 0.4% 12 1.6% 14 1.1%

Хүснэгт 98: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн дулааны эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь 406 39.2% 631 60.8% 1037 100.0%

Дулааны эрчим хүчний хэрэглээг бууруулах хувь 1-15 хүртэлх хувь 103 25.4% 143 22.7% 246 23.7% 16-30 хүртэлх хувь 208 51.2% 308 48.8% 516 49.8% 31-45 хүртэлх хувь 16 3.9% 48 7.6% 64 6.2% 46-60 хүртэлх хувь 57 14.0% 68 10.8% 125 12.1%

178

61-75 хүртэлх хувь 9 2.2% 29 4.6% 38 3.7% 76-90 хүртэлх хувь 13 3.2% 23 3.6% 36 3.5% 91-100 хүртэлх хувь 0 0.0% 12 1.9% 12 1.2%

Хүснэгт 99: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн усны хэрэглээг бууруулах хувь

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 490 45.5% 588 54.5% 1078 100%

Усны хэрэглээг бууруулах хувь 1-15 хүртэлх хувь 135 27.6% 163 27.7% 298 27.6% 16-30 хүртэлх хувь 175 35.7% 258 43.9% 433 40.2% 31-45 хүртэлх хувь 49 10.0% 53 9.0% 102 9.5% 46-60 хүртэлх хувь 99 20.2% 79 13.4% 178 16.5% 61-75 хүртэлх хувь 3 0.6% 20 3.4% 23 2.1% 76-90 хүртэлх хувь 13 2.7% 7 1.2% 20 1.9% 91-100 хүртэлх хувь 16 3.3% 8 1.4% 24 2.2%

Хүснэгт 100: Хаягдал усыг дахин боловсруулах тоног төхөөрөмж, технологийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 283 38.8% 446 61.2% 729 100.0% Технологийн төрөл Хаягдал усыг дахин цэвэршүүлж үйлдвэрлэлд ашиглах

198 69.9% 286 64.0% 483 66.3%

Хаягдал усыг дахин цэвэршүүлж хөдөө аж ахуйд ашиглах

153 54.1% 180 40.3% 333 45.6%

Хаягдал усыг дахин цэвэршүүлсний дараа цэвэрлэх байгууламжид нийлүүлэх

34 12.1% 89 19.9% 123 16.9%

Бусад 0 0.0% 7 1.6% 7 1.0%

Хүснэгт 101: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн шатах тослох материалын хэрэглээг бууруулах хувь

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 242 43.7% 312 56.3% 554 100.0% Шатах тослох материалын хэрэглээг бууруулах хувь 1-15 хүртэлх хувь 55 22.7% 99 31.7% 154 27.8%

179

16-30 хүртэлх хувь 93 38.4% 158 50.6% 251 45.3% 31-45 хүртэлх хувь 53 21.9% 11 3.5% 64 11.6% 46-60 хүртэлх хувь 28 11.6% 39 12.5% 67 12.1% 61-75 хүртэлх хувь 9 3.7% 0 0.0% 9 1.6% 76-90 хүртэлх хувь 4 1.7% 0 0.0% 4 0.7% 91-100 хүртэлх хувь 0 0.0% 5 1.6% 5 0.9%

Хүснэгт 102: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн хэмнэх байгалийн нөөцийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь 381 48.7% 400 51.3% 781 100.0% Нөөцийн төрөл Ус, усны нөөцийг 189 49.6% 223 55.6% 412 52.7% Мод, ойн нөөцийг 233 61.1% 165 41.2% 397 50.9% Шатах ашигт малтмалын нөөцийг 74 19.4% 113 28.1% 186 23.9% Бусад эрдэс ашигт малтмалын нөөцийг 23 6.1% 61 15.2% 84 10.8%

Хүснэгт 103: Ашиглах тоног төхөөрөмж, технологийн орлуулах байгалийн нөөцийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг ААН

Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь 113 56.7% 86 43.3% 199 100.0% Нөөцийн төрөл Мод, ойн нөөцийг 32 28.3% 31 35.9% 63 31.6% Шатах ашигт малтмалын нөөцийг 37 33.1% 23 26.4% 60 30.2% Бусад эрдэс ашигт малтмалын нөөцийг 6 5.5% 40 46.1% 46 23.1% Биологийн төрөл зүйл 33 29.1% 4 4.3% 37 18.4% Ус, усны нөөцийг 13 11.3% 16 18.7% 29 14.5%

Хүснэгт 104: Үйл ажиллагааны явцад бий болох хог хаягдлыг бууруулах технологийн бууруулах хог хаягдлын төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 575 43.3% 752 56.7% 1327 100.0% Бууруулах хог хаягдлын төрөл

180

Цаас 132 23.0% 141 18.8% 273 20.6% Хуванцар 134 23.3% 183 24.3% 316 23.8% Хөнгөн цагаан, металл, зэс, гууль, тэдгээрээр хийсэн зүйлс

35 6.2% 72 9.6% 108 8.1%

Шил 78 13.5% 57 7.6% 135 10.2% Модон эдлэлийн хаягдал 251 43.7% 83 11.0% 334 25.1% Гялгар уут 125 21.8% 102 13.5% 227 17.1% Аюултай хог хаягдал 52 9.0% 42 5.6% 94 7.1% Барилгын хог хаягдал 89 15.5% 309 41.1% 398 30.0% Эмнэлгийн хог хаягдал 10 1.8% 5 0.7% 15 1.2% Бусад хог хаягдал 80 13.9% 154 20.4% 234 17.6% ХАА газар тариалангийн холбогдолтой хог хаягдал

51 8.8% 59 7.8% 109 8.2%

Бусад 21 3.7% 25 3.3% 46 3.5%

Хүснэгт 105: Хог хаягдлыг байгальд хоргүй байдлаар устгах тоног төхөөрөмж, технологийн төрөл

Ногоон буюу байгаль орчны үйл ажиллагаа

эрхэлдэг ААН

Байгаль орчны бус үйл ажиллагаа эрхэлдэг

ААН Нийт

Тоо Хувь Тоо Хувь Тоо Хувь Нийт 378 42.5% 512 57.5% 890 100.0% Байгальд хоргүй байдлаар устгах хог хаягдлын төрөл Цаас 129 34.0% 79 15.4% 207 23.3% Хуванцар 132 34.9% 111 21.7% 243 27.3% Хөнгөн цагаан, металл, зэс, гууль, тэдгээрээр хийсэн зүйлс

23 6.2% 21 4.0% 44 4.9%

Шил 33 8.8% 22 4.2% 55 6.2% Модон эдлэлийн хаягдал 150 39.8% 41 8.0% 191 21.5% Гялгар уут 92 24.3% 55 10.8% 147 16.5% Аюултай хог хаягдал 31 8.2% 38 7.5% 69 7.8% Барилгын хог хаягдал 54 14.3% 136 26.5% 190 21.3% Эмнэлгийн хог хаягдал 9 2.3% 10 1.9% 18 2.1% Бусад хог хаягдал 76 20.1% 170 33.1% 246 27.6% Мал амьтны гаралтай хог хаягдал

6 1.6% 25 4.8% 31 3.5%

Үйлдвэрлэлээс гарсан хаягдал

1 0.3% 17 3.2% 18 2.0%

Бусад 29 7.6% 7 1.4% 36 4.0%

181