Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд...

1

Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн механизм, хувилбаруудын үнэлгээ

Монгол орны UN-REDD Үндэсний хөтөлбөр

Огноо: 2018оны2-рсарын15

REDD+-ийг хэрэгжүүлэхэд

шаардагдах санхүүжилтийн

эх үүсвэрүүд

Улсын болон орон нутгийн төсөв/хувийн

хэвшил

Нүүрстөрөгчийн болон

нүүрстөрөгчийн бус худалдаа

Зах зээлийн ба зах зээлийн бус

арга хэрэгсэлУрьдчилсан төлбөр/үр дүнд

суурилсан төлбөр

Олон улсын/дотоодын эх

үүсвэрҮндсэн/ дам эх үүсвэр

Шууд хөрөнгө оруулалт/

Ойд ээлтэй санхүүжилт

Татаас/зээл/хувь нийлүүлсэн

хөрөнгө

Энэхүү тайлан нь Монгол орны UN-REDD Үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд хийгдсэн судалгааны үр дүн юм. UN-REDD хөтөлбөр нь ойн доройтол болон хомсдлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад хөгжиж буй орнуудад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэсэн НҮБ-ын хамтарсан санаачилга бөгөөд 2008 оноос НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр (НҮБХХ), НҮБ-ын Байгаль Орчны Хөтөлбөр (НҮББОХ) болон НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллага (НҮБХХААБ) хамтран хэрэгжүүлж эхэлсэн.

UN-REDD хөтөлбөр нь ойн хомсдол, доройтлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад чиглэсэн үндэсний хэмжээний арга хэмжээ, REDD+-ийн үйл явц, хэрэгжилтэд улс орнуудад дэмжлэг үзүүлэхийн зэрэгцээ энэ үйл явцад орон нутгийн иргэд, ойн нөхөрлөл зэрэг бүх оролцогч талуудын үр дүнтэй оролцоог хөхүүлэн дэмждэг.

Зохиогчид: Банн Камиллэ Гончигсумлаагийн Ганзориг

Англи хэлнээс орчуулсан: Гончигсумлаагийн Ганзориг

Зохиогчийн эрх© UN-REDD Монгол Үндэсний Хөтөлбөр, 2018 он

АНХААРУУЛГАЭнэхүү “Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн механизм, хувилбаруудын үнэлгээ”-ний агуулга нь ивээн тэтгэгч байгууллагын бодлого, зохиогчийн үзэл бодлыг илэрхийлээгүй болно. Боловсролын болон бусад арилжааны бус зориулалтаар энэхүү материалыг хуулбарлахыг бүрэн хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд эх сурвалжийг заавал дурдах шаардлагатай болно.

ТАЛАРХАЛЭнэхүү “Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийн механизм, хувилбаруудын үнэлгээ”-г боловсруулсан Камилл Банн, Г.Ганзориг болон бусад хувь нэмрээ оруулан хамтран ажилласан хүмүүст талархал илэрхийлье.

© 2018 НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр

ХОЛбОО бАРиХ: Монгол улс UN-REDD Хөтөлбөр, Монгол улсын Үндэсний Хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нэгжУтас: +976-77117750Вэб хуудас: www.reddplus.mn

Дьюгийн аравтын ангилал: ДАА 577 Номын сангийн номзүйн ангилал: ННА 20,1 Зохиогчийн тэмдэгт: Б-25

ISBN 978-99978-2-961-0

i

ХураангуйСУдАЛГААНы ҮР дҮНГийН ХУРААНГУй

• Ойн тогтвортой менежмент (ОТМ)-ийг хэрэгжүүлэх нь Монгол оронд маш чухал ач холбогдолтой. ОТМ-ийг хэрэгжүүлснээр Тогтвортой хөгжлийн зорилго (ТХЗ)-уудад хүрэхэд дөхөм болохоос гадна уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, агаарын бохирдлыг бууруулах, хөдөөгийн хөгжлийг дэмжих зэрэг асуудлыг даван туулах арга зам болно.

• 2017 онд ой хамгаалал ба ашиглалтад нийт 440 тэрбум төгрөг (220 сая ам.доллар) зарцуулсан байна.

• 2013-2017 онд зарцуулсан нийт зардлын 92% нь хувийн хэвшлээс, 5.4% нь төрөөс, 3% нь хандивлагч байгууллагуудаас зарцуулагдсан байна.

• 2017 оны байдлаар ойгоос олсон орлого нь 157 тэрбум төгрөг (78 сая ам.доллар) байна. Үүний 26%-ийг төр, үлдсэн хувийг хувийн сектор бий болгосон цэвэр орлого бүрдүүлж байна.

• 2017 онд төрөөс нийт 12,808 сая төгрөг (6.4 сая ам.доллар)-ийг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан бол эргүүлээд ойгоос 51,289 сая төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлогыг төрд оруулсан байна. Ойн салбараас олж буй мөнгөн орлогыг эргүүлэн ОТМ-д зарцуулах арга замыг боловсронгуй болгох замаар энэ салбарт төрөөс зарцуулах төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжтой нь эндээс харагдаж байна.

• 2017 онд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ)-наас ойн аж ахуй, ойн хамгаалалд 9.6 тэрбум төгрөг (4.8 сая ам.доллар) зарцуулжээ. 2013-2017 оны хооронд БОАЖЯ-наас ойн салбарт зарцуулсан зардлын 43%-ийг ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн арга хэмжээнд зарцуулсан нь бусад арга хэмжээний зардлаас хамгийн өндөрт тооцогдож байна. Монгол орны ойн хомсдол, доройтлын хамгийн гол шалтгаан нь ойн түймэр байх атал БОАЖЯ-ны ойн салбарт зарцуулж буй нийт зардлын дөнгөж 5%-ийг ойн түймэртэй тэмцэхэд зарцуулж байна. БОАЖЯ-ны ойн төсвийн ердөө 9.1%-ийг ойн ашиглалтад зарцуулж байна, гэхдээ энэ зардал цаашид өсөх хандлагатай байна.

• Ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилт хангалтгүй байгаа ч ойн тогтвортой санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх гол арга нь төрийн болон хандивлагч байгууллагын санхүүжилтээс хамаарал багатай, өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарын хөгжлийг дэмжсэн хувийн хэвшлийн санхүүжилтэд суурилсан олон эх үүсвэрт санхүүжилтийн механизмыг дэмжих явдал юм.

1 Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш: 1 ам.доллар = 2,003 төгрөг, Монгол Банк, 2016 оны 1-р сарын дундаж ханш

ii

• Санхүүгийн болон санхүүгийн бус хэд хэдэн механизмыг хэрэгжүүлснээр ойн салбар нь өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай салбар болон хөгжих боломж байна. Үүнд, тухайлбал: жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (ЖБМЗХ)-г нэмэгдүүлэх; импортоор орж ирж байгаа модны татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг зогсоох; ойн аж ахуй эрхлэгчид, модны үйлдвэрүүдэд урамшуулал олгох (жишээ нь, татаас олгох, бага хүүтэй зээл олгох, татвараас чөлөөлөх); мод, модон бүтээгдэхүүнд гэрчилгээ, сертификат олгох; ногоон худалдан авалтыг дэмжих; дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах; ур чадварыг дээшлүүлэх; үр ашигтай хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО)-ыг дэмжих; мөн төр хувийн хэвшлийн түншлэл (ТХХТ)-ийг дэмжих гэх мэт.

• Гэхдээ, ойн салбарын хөгжил нь ойн тогтвортой ашиглалтыг дэмжсэн төрийн бодлогоос хамаарах ба энэ төрлийн бодлогыг боловсруулахдаа хүн хүч, техник, технологийн хүчин чадал, зах зээлийн эрэлт зэргийг харгалзан үзэж, бодлого хоорондын уялдаа холбоог хангаж, нухацтай хандах шаардлагатай.

• Монголын банкны холбоо, Хас Банк (Уур амьсгалын ногоон сангийн итгэмжлэгдсэн байгууллага)-наас эхлүүлсэн ногоон зээлийн санаачилга нь Монгол оронд ид хүчээ авч байна. Хэдий тийм ч ойн салбарт зээл олгох нь эрсдэлтэй хөрөнгө оруулалтад тооцогдож байгаа тул хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг татахын тулд сайн зохион байгуулалт, менежмент, хяналт-шинжилгээ, ил тод тоо мэдээ, тайлан хийх шаардлагатай. Эдгээр үйл ажиллагаануудыг Монгол орны UN-REDD үндэсний хөтөлбөрийн зүгээс дэмжин ажиллаж байна.

• Ойн салбарт зарцуулж буй улсын болон орон нутгийн төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхийн тулд юуны өмнө одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй санхүүжилтийн механизмуудын хэрэгжилтийг сайжруулах, тухайлбал ойн нөөц ашигласны төлбөрийг бүрэн хураах, ойн төлбөр, хураамжийн нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, үүнд тусгай хамгаалалттай газар нутгийн төлбөрийг оруулах гэх мэт арга хэмжээг авах нь зүйтэй. Жишээлбэл, Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хууль (үүнд ойн нөөц ашигласны төлбөр батгана) зүй ёсны дагуу бүрэн хэрэгжсэн бол нэмэлт 6.3 тэрбум төгрөг (3.1 сая ам.доллар)-ийн хөрөнгө оруулалт ойн салбарт орж болохоор байлаа. Мөн түүнчлэн төсвийн мөнгийг зарцуулахдаа хамгийн чухал шаардлагатай арга хэмжээнд, мөн хамгийн үр ашигтай байдлаар зарцуулах нь хялбар алхам болно.

• Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох асуудал нь Монгол оронд тулгарч байгаа гол асуудлуудын нэг бөгөөд цаашид энэ үйл ажиллагаанд зарцуулах хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт ихээхэн шаардлагатай болохоор байгаа тул Уур амьсгалын ногоон сан, Дасан зохицох сан зэрэг байгууллагаар дамжуулан уур амьсгалын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн ойн санхүүжилтийг дэмжих нь бас нэгэн хувилбар байж болох талтай.

iii

ОРШиЛ

Монгол орны UN-REDD үндэсний хөтөлбөр нь Үндэсний REDD+ Стратегийг боловсруулж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенц (НҮБУАӨСК)-ийн Варшавын Тунхгийн хүрээн дэх шаардлагыг хангаж, REDD+-ийн үр дүнд суурилсан урамшуулал хүртэхэд Монголын Засгийн Газарт дэмжлэг үзүүлэхээр үйл ажиллагаа явуулж байна.

Энэхүү судалгаагаар одоо хэрэгжиж буй болон цаашид хэрэгжих боломжтой санхүүжилтийн механизмуудыг тоймлон судалж, эдгээрийг Монгол орны Үндэсний REDD+ стратегид тусгах боломжтой эсэхийг тодорхойлсон болно. Ингэж судлахдаа ойн санхүүгийн урсгалыг авч үзэв.

Ойн тогтвортой менежмент (ОТМ)-ийг хэрэгжүүлэх нь Монгол оронд маш чухал ач холбогдолтой. Монгол орны ой нь мод, ойн дагалт баялаг, усны урсац, эх ундарга бий болгох, нүүрстөрөгч шингээх, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, аялал жуулчлал, соёлын үйлчилгээ, иргэдийн амьжиргааг тэтгэх гэх мэт экосистемийн үйлчилгээг үзүүлдэг бөгөөд улмаар хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хөгжлийг дэмжиж эдийн засагт хувь нэмрээ оруулдаг. ОТМ-ийг хэрэгжүүлснээр Тогтвортой хөгжлийн зорилго (ТХЗ)-уудад хүрэхэд дөхөм болохоос гадна Монгол орны хөгжилд саад болж буй бэрхшээлүүдийг даван туулах арга зам болно. Үүнд: 1) экосистемийг хамгаалах, амьжиргааны эх үүсвэрийг төрөлжүүлэх замаар уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, 2) Нүүрсний оронд мод түлэх замаар агаарын бохирдлыг бууруулах, 3) Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлж, хувийн секторыг дэмжих замаар хөдөөгийн хөгжлийг дэмжих, ажлын байрыг бий болгох, нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлууд багтана.

1990 оноос хойш Монгол Улсын ойн салбарын бодлого нь ойн аж ахуй эрхлэх, мод бэлтгэх үйл ажиллагааг багасган, харин ой хамгааллын үйл ажиллагааг дэмжихэд чиглэгдсээр ирсэн. Гэвч сүүлд хийгдсэн Монгол Улсын Үндэсний ойн тооллого (ҮОТ)-оор ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхийн тулд ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэж дүгнэсэн бөгөөд ингэснээр өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай хувийн хэвшил алхам алхмаар хөгжих боломж бүрдэнэ гэж судлаачид үзэж байна. Ингэснээр ойгоос төрд орох орлого нэмэгдэн улмаар ойд оруулах санхүүжилт нэмэгдэх боломж бүрдэнэ.

САНХҮҮГийН УРСГАЛыН ШиНжиЛГээ

Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал. 2017 онд ой хамгаалал ба ашиглалтад зарцуулсан нийт санхүүгийн орох урсгал (буюу зардал) нь 440 тэрбум төгрөг (220 сая ам.доллар) байв. 2013-2017 онд ойн салбарт жилд дунджаар 274 тэрбум (137 сая ам.доллар) зарцуулагдсан бөгөөд үүний 91.8% (252 тэрбум төгрөг буюу 126 сая ам.доллар) нь хувийн хэвшлээс, 5.4% (15 тэрбум төгрөг буюу 7 сая ам.доллар) нь төрөөс, үлдсэн 2.8% (8 тэрбум төгрөг буюу 4 сая ам.доллар) нь хандивлагч байгууллагуудаас гарчээ (Зураг А-1).

iv

Зураг А-1. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбарт зарцуулсан зардал буюу санхүүгийн орох урсгалын бүтэц, эх үүсвэрээр (%)

5

Зураг А - 1. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбарт зарцуулсан зардал буюу санхүүгийн

орох урсгалын бүтэц, эх үүсвэрээр (%)

Эх сурвалж: Зохиогчдын тооцоолол

2017 онд БОАЖЯ 9.6 тэрбум төгрөг (4.8 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, ой хамгаалалд тус яамны газруудаар дамжуулан зарцуулсан байна. Энэ зардлын ихэнхийг буюу 97%-ийг тус яамны Ойн бодлого зохицуулалтын газар (ОБЗГ) зарцуулсан байна. 2013-2017 онд БОАЖЯ-наас ойн салбарт зарцуулсан улсын төсвийн зардлын дунджаар 43% хувийг ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, түүнтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд зарцуулсан байна. Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ) 2017 онд 205.5 сая төгрөг (102,600 ам.доллар)-ийг Монгол орны ойн хомсдол, доройтлын хамгийн гол шалтгаан болох ойн түймэртэй тэмцэхэд зарцуулсан ба энэ нь БОАЖЯ-ны ойд зарцуулсан зардлын 2%-тай тэнцүү байна. Хэрэв “ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ”, “Ойн нөхөрлөл, ойн анги, ойн мэргэжлийн байгууллагын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө” гэсэн үйл ажиллагааг ойн ашиглалтын үйл ажиллагаа гэж үзвэл ойн ашиглалтад зарцуулж буй зардал нь БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын дөнгөж 9%-ийг эзэлж байна, гэхдээ энэ төрлийн зардал өсөх хандлагатай байна.

2013-2017 онд орон нутаг аймаг болон нийслэлийн төсвөөс 2.8-3.0 тэрбум төгрөг (1.4-1.5 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан бөгөөд энэ нь улсын төсвөөс ойд зарцуулсан зардлыг бараг 39%-тай тэнцэж байна. Ойд зарцуулсан орон нутгийн төсвийн зардлын 83 орчим хувь ойжуулах, мод тарих, ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн үйл ажиллагаанд зарцуулагджээ.

2017 онд хандивлагч байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй олон улсын төслүүд 12.5 тэрбум төгрөг (6.2 сая ам.доллар)-ийг ойн салбар, ойтой холбоотой үйл ажиллагаанд зарцуулсан бөгөөд энэ онд БОАЖЯ-наас зарцуулсан улсын төсвийн зардлаас өндөр үнийн дүн болж байна.

2017 оны Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ)-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход энэ онд хувийн хэвшил 414.5 тэрбум төгрөг (206.6 сая ам.доллар)-ийг ойн салбарт зарцуулсан байна. Үүнээс 99.2 тэрбум төгрөг (49.5 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбар, 315.3 тэрбум төгрөг (157.4 сая ам.доллар)-ийг мод боловсруулалт, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбараас зарцуулжээ.

Санхүүгийн гарах урсгал – ойгоос олсон орлого. 2017 онд ойгоос олсон нийт орлого нь 157 тэрбум төгрөг (78 сая ам.доллар) байна. 2013-2017 онд ойгоос олох орлого өссөн бөгөөд үүний гол шалтгаан нь ойн хувийн хэвшлийн орлогын өсөлт, ялангуяа мод

Хувийн хэвшил:

Мод боловсруулах

67.4%

Хувийн хэвшил: Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл

24.4%

Хандивлагч байгууллагууд

2.8%

БОАЖЯ2.2%

ХХААХҮЯ2.1%

ОБЕГ0.02%

Орон нутгийн төсөв

1.4%Төр5.4%

эх сурвалж: Зохиогчдын тооцоолол

2017 онд БОАЖЯ 9.6 тэрбум төгрөг (4.8 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, ой хамгаалалд тус яамны газруудаар дамжуулан зарцуулсан байна. Энэ зардлын ихэнхийг буюу 97%-ийг тус яамны Ойн бодлого зохицуулалтын газар (ОБЗГ) зарцуулсан байна. 2013-2017 онд БОАЖЯ-наас ойн салбарт зарцуулсан улсын төсвийн зардлын дунджаар 43% хувийг ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, түүнтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд зарцуулсан байна. Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ) 2017 онд 205.5 сая төгрөг (102,600 ам.доллар)-ийг Монгол орны ойн хомсдол, доройтлын хамгийн гол шалтгаан болох ойн түймэртэй тэмцэхэд зарцуулсан ба энэ нь БОАЖЯ-ны ойд зарцуулсан зардлын 2%-тай тэнцүү байна. Хэрэв “ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ”, “Ойн нөхөрлөл, ойн анги, ойн мэргэжлийн байгууллагын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө” гэсэн үйл ажиллагааг ойн ашиглалтын үйл ажиллагаа гэж үзвэл ойн ашиглалтад зарцуулж буй зардал нь БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын дөнгөж 9%-ийг эзэлж байна, гэхдээ энэ төрлийн зардал өсөх хандлагатай байна.

2013-2017 онд орон нутаг аймаг болон нийслэлийн төсвөөс 2.8-3.0 тэрбум төгрөг (1.4-1.5 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан бөгөөд энэ нь улсын төсвөөс ойд зарцуулсан зардлын бараг 39%-тай тэнцэж байна. Ойд зарцуулсан орон нутгийн төсвийн зардлын 83 орчим хувь ойжуулах, мод тарих, ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн үйл ажиллагаанд зарцуулагджээ.

2017 онд хандивлагч байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй олон улсын төслүүд 12.5 тэрбум төгрөг (6.2 сая ам.доллар)-ийг ойн салбар, ойтой холбоотой үйл ажиллагаанд зарцуулсан бөгөөд энэ онд БОАЖЯ-наас зарцуулсан улсын төсвийн зардлаас өндөр үнийн дүн болж байна.

2017 оны Үндэсний Статистикийн Хороо (ҮСХ)-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход энэ онд хувийн хэвшил 414.5 тэрбум төгрөг (206.6 сая ам.доллар)-ийг ойн салбарт зарцуулсан байна. Үүнээс 99.2 тэрбум төгрөг (49.5 сая ам.доллар)-

v

ийг ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбар, 315.3 тэрбум төгрөг (157.4 сая ам.доллар)-ийг мод боловсруулалт, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбараас зарцуулжээ. Санхүүгийн гарах урсгал – ойгоос олсон орлого. 2017 онд ойгоос олсон нийт орлого нь 157 тэрбум төгрөг (78 сая ам.доллар) байна. 2013-2017 онд ойгоос олох орлого өссөн бөгөөд үүний гол шалтгаан нь ойн хувийн хэвшлийн орлогын өсөлт, ялангуяа мод боловсруулалт, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарын орлого өссөн явдал юм.

2017 онд ойн төлбөр, хураамж, татвараар дамжуулан ойролцоогоор 51.3 тэрбум төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлогыг улсын болон орон нутгийн төсөвт (төрд) оруулсан байна. Энэ орлогын 11.2 тэрбум төгрөг (5.6 сая ам.доллар)-ийг орон нутгийн төсөвт оруулсан байна (ихэвчлэн ойн нөөц ашигласны төлбөрөөс бүрдсэн). Харин БОАЖЯ 23.8 тэрбум төгрөг (11.9 сая ам.доллар)-ийн орлогыг (ихэвчлэн хушны самрын экспортын зөвшөөрлөөс), Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС) 0.3 тэрбум төгрөг (0.14 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойн гаралтай байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас, орон нутгийн татварын хэлтсүүд 16.0 тэрбум төгрөг (8 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойн аж ахуй, мод бэлтгэл, мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч хувийн байгууллагуудын төлсөн татвараас тус тус бүрдүүлсэн байна (Зураг А-2).

Зураг А-2. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбараас олсон орлого буюу санхүүгийн гарах урсгалын бүтэц, төрлөөр (%)

6

боловсруулалт, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарын орлого өссөн явдал юм.

2017 онд ойн төлбөр, хураамж, татвараар дамжуулан ойролцоогоор 51.3 тэрбум төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлогыг улсын болон орон нутгийн төсөвт (төрд) оруулсан байна. Энэ орлогын 11.2 тэрбум төгрөг (5.6 сая ам.доллар)-ийг орон нутгийн төсөвт оруулсан байна (ихэвчлэн ойн нөөц ашигласны төлбөрөөс бүрдсэн). Харин БОАЖЯ 23.8 тэрбум төгрөг (11.9 сая ам.доллар)-ийн орлогыг (ихэвчлэн хушны самрын экспортын зөвшөөрлөөс), Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС) 0.3 тэрбум төгрөг (0.14 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойн гаралтай байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас, орон нутгийн татварын хэлтсүүд 16.0 тэрбум төгрөг (8 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойн аж ахуй, мод бэлтгэл, мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч хувийн байгууллагуудын төлсөн татвараас тус тус бүрдүүлсэн байна (Зураг Б).

Зураг А - 2. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбараас олсон орлого буюу санхүүгийн гарах

урсгалын бүтэц, төрлөөр (%)

Эх сурвалж: Зохиогчдын тооцоолол

Хуш модны самрын хураамжаас олсон орлого 2015 онд 6.7 тэрбум төгрөг байснаа 2017 онд 30.5 тэрбум төгрөг болтлоо өсжээ. Гэхдээ хуш модны самрын хураамжаас олсон орлогоос нэг ч төгрөгийг эргүүлэн ойд нь хөрөнгө оруулаагүй буюу зарцуулаагүй байна. Хуш модны самар нь их хэмжээний орлого олох эх үүсвэр болж байгаа хэдий ч самар түүх, самар боловсруулах үйл явц нь ойн нөөц буюу хуш модны нөөцийг бууруулах, доройтуулах бас нэгэн нөхцөл болж байна. Хуш мод нь ховор ургамлын жагсаалтад орсон болно.

2017 онд төрөөс нийт 12,808 сая төгрөгийг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан бол эргүүлээд ойгоос 51,289 сая төгрөгийн орлогыг төрд оруулсан байна. Ойн салбараас олж буй мөнгөн орлогыг эргүүлэн ОТМ-д зарцуулах арга замыг боловсронгуй болгох замаар энэ салбарт төрөөс зарцуулах төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжтой нь эндээс харагдаж байна.

Санхүүжилтийн механизмын үнэлгээ

Зураг В-д төр, хувийн хэвшил, зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл, хандивлагчид гэсэн санхүүжилтийн механизмын 4 ангилал тус бүрээр ойн тогтвортой менежментийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжийг харуулав.

Хувийн хэвшил: Мод

боловсруулах54.5%


19.7%

Хувийн хэвшлээс

авсан татвар10.5%

БОАЖЯ7.8%

Орон нутгийнтөсөв7.2%

БОУАС0.3%

Төр25.9%

эх сурвалж: Зохиогчдын тооцоолол

Хуш модны самрын хураамжаас олсон орлого 2015 онд 6.7 тэрбум төгрөг байснаа 2017 онд 30.5 тэрбум төгрөг болтлоо өсжээ. Гэхдээ хуш модны самрын хураамжаас олсон орлогоос нэг ч төгрөгийг эргүүлэн ойд нь хөрөнгө оруулаагүй буюу зарцуулаагүй байна. Хуш модны самар нь их хэмжээний орлого олох эх үүсвэр болж байгаа хэдий ч самар түүх, самар боловсруулах үйл явц нь ойн нөөц буюу хуш модны нөөцийг бууруулах, доройтуулах бас нэгэн нөхцөл болж байна. Хуш мод нь ховор ургамлын жагсаалтад орсон болно.

vi

2017 онд төрөөс нийт 12,808 сая төгрөгийг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан бол эргүүлээд ойгоос 51,289 сая төгрөгийн орлогыг төрд оруулсан байна. Ойн салбараас олж буй мөнгөн орлогыг эргүүлэн ОТМ-д зарцуулах арга замыг боловсронгуй болгох замаар энэ салбарт төрөөс зарцуулах төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжтой нь эндээс харагдаж байна.

Санхүүжилтийн механизмын үнэлгээЗураг А-3-т төр, хувийн хэвшил, зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл, хандивлагчид гэсэн санхүүжилтийн механизмын 4 ангилал тус бүрээр ойн тогтвортой менежментийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжийг харуулав.

Зураг А-3. Ойн тогтвортой менежмент (ОТМ)-ийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломж ба боломжит санхүүжилтийн механизмын тойм

7

Зураг А - 3. Ойн тогтвортой менежмент (ОТМ) -ийн санх жилтийг нэмэгд лэх боломж ба

боломжит санх жилтийн механизмын тойм Эх сурвалж : Çîõèîã÷èä

ОЙ Н ТОГТВОРТОЙ МЕНЕЖМЕ НТЭД ЗАРЦУУЛАХ Т РИЙ Н САНХ ЖИЛТ

Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñ ëò óäààøðàëòàé, ò ñâèéí îðëîãî á ðä ëýëò õàíãàëòã é áàéãàà áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí õ íäðýëèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Ò ñâèéí òàíàëò õèéæ áàéãàà í ãèéí í õö ëä îéí òîãòâîðòîé ì åíåæìåíòýä çàðöóóëàõ óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí ò ñâèéí ñàíõ æèëòèéã äîðâèòîé íýìýãä ëýõ áîëîìæ òààðóó áàéíà. Ãýõäýý õàìãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé éë àæèëëàãààíä ò ñâèéí ì íãèéã çàðöóóëàõ, îéí àðãà õýìæýýíä çàðöóóëæ áóé çàðäëûã ð àøèãòàé çàðöóóëàõ (áàãà çàðäëààð íä ð ð ä í ãàðãàõ), óðò õóãàöààíä îéãîîñ ð ã æ õ ðòýæ áóé áóñàä ýäèéí

Төр

ОТМ-д зарцуулах улсын болон орон нутгийн төсвийг нэмэгдүүлэх

Төсөвлөлт:Төсвийг дахин хуваарилахОТМ-ийг бусад салбарын

төсөвт суулгах

Засгийн газрын байгаль орчны тусгай сангууд -

ОТМ-д зарцуулах төсвийг нэмэгдүүлэх

Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл хийх - ойн

төлбөр, хураамж, татвар, бэлчээрийн татвар, эко-аялал

жуулчлалын төлбөр

Ой хамгаалсны төлөө Ойн нөхөрлөл, ОМБ-дад

эдийн засгийн урамшуулал олгох

Татвараас хөнгөлөх, чөлөөлөх, хөнгөлөлттэй зээл олгох, хөрөнгө оруулалтын хөнгөлөлт эдлүүлэх,

хөрөнгө оруулалтын баталгаа гаргах, Ногоон худалдан авалт, Төр хувийн

хэвшлийн түншлэл

Хувийн хэвшилХувийн хэвшлийг ОТМ-

ийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх

ОТМ-ийг хэрэгжүүлэх ЖДҮ, ойн нөхөрлөлүүдэд бага хүүтэй зээл олгохНогоон зээлийн сан, Итгэлцлийн сан, томоохон хөрөнгө оруулалт / Ногоон

бонд

Зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл

Зах зээлд суурилсан шинэ арга хэрэгслийг

дэмжих

REDD+, Экосистемийн үйлчилгээний төлбөр,

газрын доройтлоос дүйцүүлэн хамгаалах арга

хэрэгсэл

ХандивлагчидОТМ-д зарцуулах хандивлагчдынсанхүүжилтийг

нэмэгдүүлэх

Олон, хоёр талт дэмжлэг туслалцаа

Буцалтгүй тусламж, зээл

эх сурвалж: Зохиогчид

vii

ОйН ТОГТвОРТОй МеНежМеНТэд ЗАРцУУЛАХ ТөРийН САНХҮҮжиЛТ

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт удаашралтай, төсвийн орлого бүрдүүлэлт хангалтгүй байгаа байдал нь эдийн засгийн хүндрэлийг бий болгож байна. Төсвийн таналт хийж байгаа өнөөгийн нөхцөлд ойн тогтвортой менежментэд зарцуулах улсын болон орон нутгийн төсвийн санхүүжилтийг дорвитой нэмэгдүүлэх боломж тааруу байна. Гэхдээ хамгийн чухал ач холбогдолтой үйл ажиллагаанд төсвийн мөнгийг зарцуулах, ойн арга хэмжээнд зарцуулж буй зардлыг үр ашигтай зарцуулах (бага зардлаар өндөр үр дүн гаргах), урт хугацаанд ойгоос үр өгөөж хүртэж буй бусад эдийн засгийн салбаруудаас ойн менежментэд зарцуулах зардлыг төсөвлөдөг болгох гэх мэт арга замаар одоо хэрэгжиж буй төсвийн зарцуулалтыг үр ашигтай ашиглах боломжууд байсаар байна.

байгаль орчин, уур амьсгалын сан (хуучнаар байгаль хамгаалах сан)-гийн төсөв 2014 онд 6.1 тэрбум төгрөг (3 сая ам.доллар) байсан бол 2017 онд 1.8 тэрбум төгрөг (0.9 сая ам.доллар) болтлоо буурчээ. Сүүлийн үед засгийн газрын тусгай сангуудын тоог цөөлөх хандлага ажиглагдах болсон, үүний шалтгаан нь эдгээр сангууд нь үр ашиггүй байгаатай холбоотой. НҮБХХ-ийн Биофин төслөөс Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МбОиС)-г дахин байгуулах нь эдийн засгийн хувьд хэр үр ашигтай, үр дүнтэй болох талаар судалгаа хийж байгаа боловч энэ санг хэрхэн санхүүжүүлэх, санхүүжилт хаанаас хэрхэн босгох, санхүүжүүлэгч талд ямар үр өгөөж өгөх нь одоог хүртэл тодорхой бус байна. Хэрэв МБОИС батлагдаад тэр нь ойн тогтвортой менежментэд зориулсан дэд сантай болоод, түүгээрээ дамжуулан ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхэд хангалттай хэмжээний санхүүжилт гаргаж чадахаар байвал тун сайн хэрэг болно. Эдийн засаг, нийгэм байгаль орчны асуудлыг хөндсөн ойн аж аж ахуйн төслүүд нь бизнес эрхлэгчдийн анхаарлыг татахуйц байж, мөн Үндэсний ойн мониторингийн систем (ҮОМС), сөрөг нөлөөллөөс сэргийлэх арга хэмжээ болон НҮБУАӨСК дээр тулгуурласан REDD+ хөтөлбөрийн ойн арга хэмжээнүүдийг МБОИС-ийн хүрээнд ойн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэн санхүүжүүлэх боломжтой. Одоо хэрэгжиж буй хэд хэдэн сангууд, мөн санал болгож, судлагдаж буй МБОИС-ийг авч үзвэл одоогоор тусдаа Ойн Сан байгуулах нь оновчтой бус байна, гэхдээ МБОИС хэрэгжих магадлал багатай бол энэ талаар дахин авч үзэх нь зүйтэй.

байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл (бОТбШ)-ийн хувьд одоо хэрэгжиж буй төсвийн механизмууд зохих ёсоор ажиллах боломжийг дээшлүүлэх нь хамгийн эхний алхам болох ба улмаар шинэ механизм бий болгохоос өмнө сөрөг урамшуулал бий болгож буй төсвийн механизмыг зогсоох хэрэгтэй. Одоогоор хийгдэх шаардлагатай хамгийн чухал алхам бол Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийг бүрэн дүүрэн, зохих ёсны дагуу хэрэгжүүлэх явдал юм. 2017 онд тус хуульд заасны дагуу 9.3 тэрбум төгрөг (4.6 сая ам.доллар) ойд эргэн зарцуулагдах байснаас 3 тэрбум төгрөг (1.5 ам.доллар) зарцуулагдсан байна. Ойгоос орж байгаа ихээхэн хэмжээний төлбөр, хураамж, татварын орлого төрийн дансанд орж байгаа боловч энэ

viii

мөнгөнөөс эргүүлээд байгаль орчинд зарцуулах зардал хангалтгүй байна. Энэ хуулийг бүрэн хэрэгжүүлж чаддаг болсны дараа зардлаа нөхөх хэмжээнд ойн нөөц, дагалт баялаг ашигласны төлбөрийг өсгөх, ойн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүрэн хамруулсан төлбөр, хураамжийн нэр төрлийг нэмэгдүүлэх зэрэг арга замаар төлбөрийн системийг сайжруулах боломжууд харагдаж байна.

Тусгай хамгаалалттай газар нутаг (ТХГН)-т эко-аялал жуулчлалын төлбөрийн системийг хөгжүүлэх. ТХГН-т нэвтрэх хураамж 300 төгрөг (0.15 ам.доллар) байсаар олон жил өнгөрсөн бөгөөд инфляцын нөлөөтэй уялдан огт өсөөгүй хэвээр байна. Цаашилбал нэвтрэх хураамжийг хэдхэн ТХГН-ууд хураан авч байгаа бөгөөд үүний шалтгаан нь байгаль хамгаалагчдын тоо цөөн, тусгай нэвтрэх газар, бүс олон байхгүйтэй холбоотой. Тиймээс ТХГН-т нэвтрэх хураамжийг өсгөх, хураамж авах тоног төхөөрөмж, үйл ажиллагааг сайжруулах шаардлагатай. Орхоны хөндий, Их нарт гэсэн хоёр байгалийн цогцолбор газарт хоёр улирлын турш 16 сая төгрөг (8,000 мянган ам.доллар)-ийг нэвтрэх хураамжийн орлогоос олсон бөгөөд эндээс харвал ТХГН-т орлого бүрдүүлэх боломж байгааг харж болно. Үүнээс гадна, ТХГН-ийг Төрийн бус байгууллага (ТББ), орон нутгийн иргэний нийгмийн байгууллага эсвэл хувийн компаниар удирдуулан, менежментийг хэрэгжүүлэх нь санхүүгийн бие даасан байдлаа бий болгох, хадгалахад чухал ач холбогдолтой арга хэмжээ болно. Тухайлбал, Хустайн Нуруу байгалийн цогцолборт газар нь Хустай итгэлцлийн сан ТББ-ийн удирдлага дор үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд одоогоор Монгол улсад байгаа ТХГН-уудаас хамгийн амжилттай яваа ТХГН болоод байна.

бэлчээрийн татварын бодлогыг хэрэгжүүлэх. Биофин төсөл бэлчээрийн татвар буюу хуучнаар малын хөлийн татварыг эргэн сэргээж малчдаас авахыг санал болгосон бөгөөд үүний гол шалтгаан нь малын тоо, толгойг бууруулах явдал юм. Ойд мал бэлчээрлэснээр ойжуулах ажлыг бүтэлгүй болгох, ойн доройтолд ороход нөлөөлдөг, тиймээс бэлчээрийн татварын бодлогыг хэрэгжүүлснээр ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийг энэ татварын орлогын зарим хэсгээс гаргаж болох юм. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд ойн тогтвортой менежмент болон мал аж ахуйн менежментийг оновчтой хослуулах, уялдуулан авч үзэх нь өндөр ач холбогдолтой. Биофин төслийн судалгаагаар бэлчээрийн татвараас жилд ойролцоогоор 5.6 тэрбум төгрөг (2.8 сая ам.доллар) босгох боломжтой бөгөөд үүний ядаж (30% буюу) 1.7 тэрбум төгрөг (0.8 сая ам.доллар)-ийг Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг тухай хуулийн дагуу бэлчээрийн менежментэд зарцуулах боломж бүрдэнэ.

Сөрөг урамшууллыг зогсоох. Гадаад орноос импортоор орж ирж байгаа мод, гуалин нь НӨАТ болон гаалийн татвараас чөлөөлөгдөж байгаа. Ойн бодлого нь ойг хамгаалахад чиглэсэн, жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (ЖБМЗХ) нь бага зэрэг шалтгааны улмаас модны дотоодын нийлүүлэлт нь эрэлтээ хангаж чадахгүй байгаа тул гаднаас орж ирсэн мод нь мод боловсруулагчид болон мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн эрэлтийг хангахад чухал ач холбогдолтой хэвээр байна. Хэрэв ойн салбарын бодлого нь ойн нөөцийн тогтвортой ашиглалтыг нэмэгдүүлэх, ойн аж ахуйн хөгжлийг дэмжихэд чиглэгдэн өөрчлөгдвөл хувийн хэвшлийг дэмжих зорилгоор импортын модыг татвараас чөлөөлөх явдлыг зогсоох нь зүйтэй болно.

ix

Нэг бус урамшууллын арга хэрэгслүүдийг ойн салбарыг хөгжүүлэхэд хэрэглэж болох бөгөөд тухайлбал татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, хөнгөлөлттэй зээл олгох, хөрөнгө оруулалтын баталгаа гаргах зэрэг нь ойн тогтвортой менежментийг илүү өрсөлдөх чадвартай болгох, шинэ хөрөнгө оруулагчдыг татах, нэмүү өртөг шингээх боломжийг дээшлүүлнэ. Ногоон худалдан авалтын бодлогыг хэрэгжүүлснээр ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ, учир нь тэдний үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн борлогдох зах зээл нь баталгаатай болно. Тухайлбал, орон нутгийн засаг захиргаанаас ойн гаралтай мод, модон бүтээгдэхүүнээр эмнэлэг, сургуулийг барьж байгуулах, тавилга, тоноглолыг хийх, мөн халаах зэрэгт ашиглаж болно. Энэхүү арга хэрэгсэл нь Сангийн яамнаас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төрийн худалдан авалтыг тогтвортой худалдан авалтын зарчимд тулгуурлан хөгжүүлэх санаачилгатай нягт уялдаж байгаа юм.

Хувийн хэвшлийн санхүүгийн нөөцийг төсвийн санхүүжилттэй уялдуулах, ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхдээ ижил хариуцлага хүлээх зарчмыг баримтлах замаар ойн салбарын хөгжлийг тэтгэхэд Төр хувийн хэвшлийн түншлэл чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ төрлийн ажлыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчин хангалттай эсэх талаар нарийвчлан судлах шаардлагатай.

ХУвийН ХэвШЛийН САНХҮҮжиЛТийН МеХАНиЗМ

Ойн салбар нь тогтвортой бөгөөд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай болж чадах уу, ингэснээрээ ой хамгаалал, ойн тогтвортой ашиглалтад оруулах төрийн зарцуулалт нэмэгдэх үү? гэдэгт гол асуудал оршиж байна.

Хандивлагч байгууллагуудын хэрэгжүүлж буй төслүүдийн хийсэн судалгаагаар ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтүүд гарсаар байгаа бөгөөд ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх, эдийн засагт хувь нэмэр оруулах, ажлын байр бий болгох, хөдөөгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх, агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг зорилгоор ойн салбарыг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэг дээр санал нийлэх хүн олон байна. Төрөөс ойн салбарт баримтлах бодлогыг ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд чиглүүлэн өөрчилснөөр ойн салбарын хөгжил хурдсах боломж бүрдэнэ. Ур чадвартай мэргэжлийн боловсон хүчин хангалттай байх, ойн нөөц ашиглалт нь тогтвортой буюу ойн нөөцийн хомсдол, доройтолд оруулахааргүй байх, үйл ажиллагааны хяналт-шинжилгээ зохих ёсоор хийгдсэн байх, ойгоос бэлтгэгдсэн мод болон боловсруулалт хийгдсэн мод, модон материал, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадал, зах зээлийн багтаамжтай уялдсан модны үйлдвэрлэл хөгжсөн байх зэрэг шаардлагыг хангасан, мөн маш нарийвчилсан судалгаа бүхий төлөвлөгөө, алхам алхмаар хийх стратегитай байж ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх бодлогын шинэчлэл хийх шаардлагтай болно.

Өнөөг хүртэл Монголын нийт 1,281 ойн нөхөрлөл (ОН) нь ойг хамгаалахад үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байсан, гэхдээ сүүлийн үед ОН-үүд ойгоос мод бэлтгэх, түүнийг боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүнийг зах зээлд борлуулах замаар орлогоо нэмэгдүүлэх зэрэг үйл ажиллагаа явуулах хандлага ажиглагдаж байна.

x

Жижиг дунд үйлдвэр (ЖДҮ) эрхлэгчид, сургалтад хамрагдсан ОН-үүд, орон нутгийн мод болон ойн дагалт баялгийг боловсруулах үйлдвэрүүд, цехүүдэд бага хүүтэй зээл олгох замаар ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ хийж ажлын байр шинээр бий болгосных нь төлөө, мөн ойг хамгаалсных нь төлөө (ойн түймрийг эрт илрүүлэх, унтраах, хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх, хяналт-шинжилгээ хийх, магадгүй ойн хортон шавжтай тэмцэх) эдийн засгийн урамшуулал олгох шаардлагатай байна.

Ойн тогтвортой менежментийг санхүүжүүлэх зорилгоор зээл авах, хөрөнгө оруулалт татах нь хүндрэлтэй асуудал ч хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой. Монгол дахь банкны салбар ногоон хөгжлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тал дээр маш их ахиц дэвшилтэй ажиллаж байна. Тухайлбал, Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС)-гийн итгэмжлэгдсэн байгууллага болох Хас Банк нь Монгол улсад нүүрстөрөгч бага ялгаруулах санаачилгууд (эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих)-ыг хэрэгжүүлэх бичил, жижиг, дунд аж ахуй нэгжүүдийг санхүүжүүлэх 60 сая ам.долларын төслийн 20 сая ам.долларын санхүүжилтийг хийхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Монголын банкны холбоо нь 2013 онд байгуулагдсан бөгөөд Монгол Улсын санхүүгийн системийн 96%-ийг бүрдүүлэгч 14 арилжааны банкийг эгнээндээ элсүүлсэн байгууллага юм. Тус байгууллагын зорилго нь хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргалтад нийгэм, байгаль орчин, эдийн засгийн асуудлыг хамтатган эн тэнцүү авч үзэх явдал юм. Банкны холбооноос санаачилсан Монголын ногоон зээлийн сан нь ногоон өсөлтийг бий болгох төсөл, хөтөлбөрүүдийг урт хугацааны санхүүжилтээр хангах үндэсний хэмжээний санхүүжилтийн арга хэрэгсэл болох зорилготойгоор хөгжиж байна. Тус сан нь юун түрүүнд ногоон хөгжлийг дэмжих эрчим хүч, барилга, хог хаягдлын менежмент, ариун цэвэр гэсэн дөрвөн салбарт хөрөнгө оруулалт хийнэ. Ойн аж ахуй, ойн салбар нь эрсдэл ихтэй, хяналт-шинжилгээний систем сул хөгжсөн тул энэ салбарын төсөл нь тогтвортой хөгжих боломжтой эсэх нь тодорхойгүй зэрэг шалтгааны улмаас Монголын банкны салбарын хувьд ойн аж ахуй нь хөрөнгө оруулах боломжтой салбар гэж харагдахгүй байна. Банкнаас энэ салбарт зээл авахын тулд наад зах нь ойн аж ахуйн үйл ажиллагаанд тавигдах хууль, дүрэм, журмын хэрэгжилт, хяналт-шинжилгээг сайжруулах шаардлагатай.

жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (жбМЗХ)-г буюу зөвшөөрлийн бичгээ барьцаа болгон зээл авч болох талтай авч уг зөвшөөрөл дээр үндэслэн зээл олгох нь банкны хувьд эрсдэл ихтэй бөгөөд хэрэв уг төсөл нь бүтэлгүйтвэл банк өгсөн зээлийн мөнгөө хэрхэн буцаан авах арга зам, дүрэм журам нь тодорхойгүй байна. БОАЖЯ Сангийн яамтай хамтран 2018 онд ногоон бонд гаргах боломжийг судлахаар төлөвлөж байна. Энэ санхүүжилтийн механизм нь дунд болон урт хугацаанд хэрэгжих боломжтой. Санхүүжигдэх боломжтой төслүүд, хөрөнгө оруулалтын саналуудыг хөгжүүлэх, мөн ойн салбарын зах зээлийн судалгааг нарийвчлан хийснээр ногоон бондын хөрөнгө оруулалтыг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулах боломжууд нээгдэнэ. Монголын Тогтвортой санхүүжилтийн зарчим (ТоСЗ)-д тулгуурлан 2015 оноос хойш Монголын бүх банкууд 20,000 ам.доллартай тэнцэх хэмжээний

xi

хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд байгаль орчин, нийгэм, засаглал (БОНЗ)-ийн шалгуурыг тавьж зээл олгосон байна. Ингэснээр томоохон хөрөнгө оруулалтын саналуудыг дэмжих, тогтвортой буюу байгаль орчинд ээлтэй төслүүдийг санхүүжүүлэх арга хэрэгсэл болсон. Ойн сан бүхий газрууд болон ойн гаралтай бүтээгдэхүүнийг гэрчилгээжүүлснээр томоохон хөрөнгө оруулагчдад баталгаа гаргах, бүтээгдэхүүндээ өндөр үнэ тогтоох буюу давуу тал олгох, улмаар ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх нь эдийн засгийн хувьд үндэслэлтэй болохыг харуулах боломжийг олгоно.

Ойн эрсдэлийн даатгал. ОТМ-д хөрөнгө оруулагчдад санхүүгийн, зах зээлийн, улс төрийн гэх мэт эрсдэлүүд тулгардаг, бөгөөд үүнээс сэргийлэх, эдгээр эрсдлийн хохирлыг бууруулах арга хэрэгслүүдийг авч үзэх шаардлагатай, үүнд тухайлбал төлбөрийн чадваргүй үед зээлийн батлан даалт гаргах, тодорхой эрсдлээс үүдэн гарах хохирлын зардлыг бууруулах даатгалын үйлчилгээнүүд багтана. Монгол Улсын ойн салбарт хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжийг тодорхойлоход энэ чиглэлийн судалгааг гүнзгийрүүлэн хийх шаардлагатай.

ЗАХ ЗээЛд СУУРиЛСАН АРГА ХэРэГСэЛ

Зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл нь богино хугацаанд ойн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлэхгүй. REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөрийн системийг хэрэгжүүлэн Монголд санхүүжилт татах нь боломж багатай, үүний шалтгаан нь СО2 ялгарлын хувьд эерэг цэвэр өгөөжтэй буюу үр өгөөж хүртэгч орон, мөн хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах боломж нь харьцангуй хязгаарлагдмал байна. Жилд дунджаар 140,000 орчим га талбай бүхий ой түймэр, хортон шавж, өвчин, мөн газар ашиглалтын өөрчлөлтийн улмаас хомсдож, доройтож байна (UN-REDD, бэлтгэл шатанд). Гэхдээ REDD+ хөтөлбөрийн гүйцэтгэлд суурилсан төлбөрийн механизмыг хэрэгжүүлж ойн тогтвортой менежментийг санхүүжүүлж болох талтай, учир нь ойн түймрийн бараг 90% нь хүний буруутай үйл ажиллагаатай холбоотой, мөн хортон шавжтай тэмцэх менежментийг хэрэгжүүлдэг.

Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого, Ногоон хөгжлийн бодлогын аль алинд нь экосистемийн үйлчилгээний төлбөр (эСҮТ)-ийн системийг нэвтрүүлэхийг дэмжсэн байдаг, гэхдээ ЭСҮТ-ийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалт хийсэн нэг ч хууль Монгол Улсад байхгүй байна. 2010 онд Туул голын эхэнд ундны усны ЭСҮТ-ийн эдийн засгийн үндэслэлийг тооцох судалгаа хийгдэж байсан боловч эхлээд хүмүүсийн анхаарлыг ихэд татаж байсан ч засгийн газраас энэ санаачилгыг цааш үргэлжлүүлээгүй. Үндэсний хэмжээнд ЭСҮТ-ийн системийг нэвтрүүлэх боломж хэр их байгаа нь хүн амын тоо бага, хөдөөгийн эдийн засгийн хөгжил сул зэрэг шалтгааны улмаас тодорхой бус байдаг ч голын усан хангамжаас хараат хотуудад энэ систем хэрэгжих боломжтой байж болно.

Газрын доройтлоос дүйцүүлэн хамгаалах арга хэрэгсэл нь сүүлийн 4-5 жилийн хугацаанд хөгжсөн шинэ нэр томьёо юм. Уул уурхайн олборлолтоос үүдэн ой мод доройтох боломжтой бөгөөд хэрэв зөв хэрэгжүүлж чадвал ойд учруулсан

xii

хохирлыг дүйцүүлэн хамгаалах арга хэрэгслээр дамжуулан санхүүжүүлж, нөхөн сэргээж болно. Даян дэлхийн байгаль орчны сан (ДДБОС), БОАЖЯ, НҮБХХ-ийн хамтран хэрэгжүүлж буй “Монгол орны баруун бүсэд газрын доройтол, хөгжлийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, дүйцүүлэн хамгааллыг нэвтрүүлэх нь” төсөл газрын доройтлоос (ялангуяа уул уурхайгаас үүдэлтэй газрын доройтол) дүйцүүлэн хамгаалах үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, гарын авлагыг боловсруулж байна. Уул уурхайн 272 компани Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөө (БОМТ)-тэй боловч, тэдгээрийн 55% нь (ерөнхийдөө томоохон компаниуд нь) дүйцүүлэн хамгаалах арга хэрэгслийг хэрэгжүүлсэн байна.

Монгол оронд хэрэгжиж буй цэвэр хөгжлийн механизм (цХМ) нь зөвхөн эрчим хүчний салбарт чиглэсэн бөгөөд ойгоос гаралтай хүлэмжийн хийн ялгарал багатай тул ойн санхүүжилтийн механизм байх үндэслэлгүй юм. Харин Хамтарсан кредит олгох механизм (ХКОМ) нь ойн салбарыг оруулаад 15 салбарыг хамрах боломжтой боловч Монгол орны нөхцөлд сэргээгдэх эрчим хүч болон бусад эрчим хүчний чиглэлийн төслүүдийг санхүүжүүлэхэд чиглэгдэж байна. Ойн салбартай холбоотой төслүүдийг эдгээр механизмд хамруулах боломж бага байгаагийн гол шалтгаан нь ойн хяналт-шинжилгээг үнэн зөв, бодитой хийх, үр дүнг баталгаажуулах, тайлагнах хүчин чадал сул байгаатай холбоотой. Нүүрсний оронд мод түлж эрчим хүч гаргах эсвэл үйлдвэрлэх төслийн санал байвал ХКОМ-ын санхүүжилтэд хамрагдах боломжтой.

ОТМ-ийГ ХАНдивЛАГч бАйГУУЛЛАГААС САНХҮҮжҮҮЛэХ Нь

2015 онд Монгол Улс дунджаас дээгүүр орлоготой орны ангилалд орсноос хойш олон улсын хандивлагч байгууллагууд тус улсыг зээлийн санхүүжилтэд хамрагдахад хамгийн тохиромжтой гэж үзэх болсон. Монгол орны хувьд цаашид буцалтгүй тусламж нь үр дүнд суурилж олгогдохоос гадна энэ төрлийн санхүүжилт буурах хандлагатай байна. Азийн хөгжлийн банк (АХБ) зэрэг байгууллагаар дамжуулан ойн салбарт зээлийн санхүүжилт хийгдэх боломжтой.

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох асуудал нь Монгол оронд тулгарч байгаа гол асуудлуудын нэг бөгөөд цаашид энэ үйл ажиллагаанд зарцуулах хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт ихээхэн шаардлагатай болохоор байгаа тул уур амьсгалын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн ойн санхүүжилтийг дэмжих нь бас нэгэн хувилбар байж болох талтай. Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС) нь энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх хамгийн тохиромжтой санхүүжилтийн эх үүсвэр юм. дасан зохицох сан болон Газрын доройтлыг бууруулах сан (ГдбС) зэргийг энд бас авч үзэх нь зүйтэй.

xiii

МОНГОЛ УЛСыН REDD+ ХөТөЛбөР бОЛОН ОТМ-ийГ ХэРэГжҮҮЛэХэд ШААРдЛАГАТАй САНХҮҮжиЛТийН ТөЛөвЛөГөө

Ойн тогтвортой менежментийн санхүүжилтийн асуудлыг тодорхой стратегитай, хамтын ажиллагааг дэмжсэн байдлаар, мөн дараах асуудлыг хамруулан авч үзэх шаардлагатай. Үүнд:

• Санхүүжилтийн механизм хоорондын уялдааг хангасан хэд хэдэн санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг багтаасан олон тулгууртай байх,

• Хувийн хэвшлийн оролцоог түлхүү оролцуулсан,

• Аймаг, сумын түвшинд ногдох төсвийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн,

• Төсвийн зарцуулалтын мөрдөн мөшгөх буюу кодчиллын тогтолцоогоор дамжуулан төв болон орон нутаг (аймаг, сумд)-ийн удирдлага, зохион байгуулалт, бодлого төлөвлөлтөд ойн асуудлыг сайн тусгах,

• Нэмүү өртөг шингээх, хамтын үр өгөөжтэй байх.

Богино хугацаанд (1-р үе шат) хамгийн өндөр боломжтой механизмуудад анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Экосистемийн үйлчилгээний төлбөр гэх мэт нарийн түвэгтэй механизмыг авч үзэхээсээ өмнө одоо амьдралд хэрэгжиж буй (ялангуяа Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрүүд) арга хэрэгслүүдийг сайжруулж, хэрэгжилтийг бүрэн хангах нь зүйн хэрэг. Мөн богино хугацаанд бодлогын шинэчлэл болон төсвийн шинэчлэл хийх замаар өөрөө өөрийгөө амжилттай санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарыг хөгжүүлэх үндэс суурийг тавих, мөн дунд болон урт хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжтой механизмуудын талаар судалгаа шинжилгээ хийх, энэ талаар оролцогч талуудын мэдлэг мэдээллийг сайжруулах зэрэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Санал болгож байгаа 1-р үе шатанд хийгдэх санхүүжилтийн стратегиудыг Хүснэгт А-д үзүүлэв.

1-р үе шатанд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудын үр дүнгээс хамаарч 2-р үе шатанд хийгдэх ажлууд тодорхой болно, гэхдээ дараах асуудлыг энэ үе шатанд авч үзэх хэрэгтэй. Үүнд:

• Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл (БОТБШ)-ийг өргөжүүлэх. Үүнд, тухайлбал байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх (төлбөр, хураамжийг бүрэн хураах тал дээр сайжрал гарсны дараа), тухайн төлбөр хураамжид тохируулан үзүүлэх үйлчилгээний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, мөн орон зайн байршлаар ялгаатай орлого бүрдүүлэх тогтолцоог бүрдүүлэх (үүнийг улс төрийн дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн нөхцөлтэйгөөр оруулав).

• Өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарын хөгжлийг тэтгэх, дэмжих. Ойн аж ахуй эрхлэх, мод бэлтгэх, мод боловсруулах үйл ажиллагаанд төрийн болон Уур амьсгалын ногоон сангийн зээлд хамрагдах боломж бүрдэнэ гэж найдаж байна.

xiv

• 1-р үе шатанд санхүүжилтийн шинэ механизмыг хэрэгжих боломжтой, үндэслэлтэй эсэхийг судалсан судалгаануудад үндэслэн тэдгээр шинэ механизмуудыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

Хүснэгт А - 1. 1-р үе шатанд REDD+ хөтөлбөрийн болон ОТМ-ийн санхүүжилтийн төлөвлөгөө

Зорилго Санхүүжилтийн механизм Хэрэгжүүлэх бодлого, арга хэмжээ

Төсвийн хуваарилалтыг

оновчтой болгох

- Төсвийг дахин хуваарилах - Төсвийн хуваарилалтыг оновчтой болгохын тулд дунд хугацааны төлөвлөлтийг илүү үр дүнтэй болгох

- Ойн (хамгааллын) арга хэмжээ тус бүрээр зардал үр дүнгийн шинжилгээ хийх

- Төсвийн зарцуулалтын мөрдөн мөшгөх буюу кодчиллын тогтолцоо

- Зардлын нормыг өсгөх

Одоо мөрдөгдөж буй төсвийн

болон торгууль, нөхөн олговрын механизмуудыг

бэхжүүлэх

- Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс байгаль орчинд эргүүлэн хөрөнгө оруулах, энэ төлбөрийг бүрэн авах арга замыг боловсронгуй болгох

- Аймаг, сумдын мэргэжилтнүүдийн чадавхыг бэхжүүлэх

- Төсвийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах (Биофин төслийн санал болгосноор)

- БОУАС-нд бүтцийн өөрчлөлт оруулж, шинэчлэх

- БОУАС-г бүрэн ашиглах - Төсвийн төлөвлөлтийг сайжруулах- Засгийн газрын тусгай сангийн

болон төсвийн тухай хууль нэмэлт, өөрчлөлт оруулах

- ТХГН-т аялал жуулчлалын төлбөрийн тогтолцоог бэхжүүлэх, буцаагаад ТХГН-д хөрөнгө оруулах

- ТХГН-ийн менежментийг ТББ, хувийн компаниудад шилжүүлэх

- Хяналт-шинжилгээ хийх, хэрэгжилтийг хангах

- ТХГН-ийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах

- Ойн түймэр гаргасан этгээдэд хариуцлага ногдуулах


өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх

чадвартай ойн салбарын

хөгжлийг дэмжих

- ОМБ, ОН, мод боловсруулах үйлдвэрүүдэд Татаас олгох, хөнгөлөлттэй зээл олгох

- Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бодлогын өөрчлөлт хийх

- Бодлогын уялдаа болон эрх зүйн орчныг сайжруулах

- Боломжит хувилбар тус бүрээр зах зээлийн нарийвчилсан судалгаа хийх

- Ойн ангиудын хяналт-шинжилгээ, шалгалт хийх чадавхыг бэхжүүлэх

- Хэмжих, тайлагнах, баталгаа-жуулах (ХТБ) арга хэрэгслийг хөгжүүлэх

- Импортын модыг татвараас чөлөөлөх бодлогыг зогсоох

xv


биофин төслөөс санал болгосон механизмуудыг

дэмжих

- Бэлчээрийн татвар

- Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МБОИС)

Хандивлагч байгууллагуудын санхүүжилтийн

боломжийг нэмэгдүүлэх

- Дасан зохицохын үр өгөөжид тулгуурласан ОТМ-д санхүүжилт татах зорилгоор УАНС, Дасан зохицох сан, ГДБС зэрэгт төслийн санал бичиж, хүргүүлэх

- Олон талт хөгжлийн банк (ОТХБ-MDB)-ны зээлийн санхүүжилтийн боломжийг судлах

дунд хугацааны санхүүжилтийн

механизм хэрэгжих боломж,

эдийн засгийн үндэслэлийг

судлах

- Салбар хоорондын уялдааг дэмжих санхүүжилтийн механизмыг эрэлхийлэх, тодорхойлох, хөгжүүлэх, мөн бусад салбарын төсөвлөлтөд ойн аж ахуйн зардлыг тусгах

- REDD+ хөтөлбөрөөс санал болгосон төлбөрийн механизмуудыг авч үзэх

- ЭСҮТ-ийн механизмын хэрэгжих боломжийг судлах, хөгжүүлэх, тухайлбал Туул голын эх бүрэлдэх газарт

- Ногоон бонд, томоохон хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг судлах, хөгжүүлэх

- Эрсдэлийн даатгалын тогтолцоог бий болгох, хөгжүүлэх

- Үр өгөөжийг мөнгөн дүнгээр тооцох, төлбөр, хураамж хэдэн төгрөг бол оновчтой байхыг тодорхойлох эдийн засгийн судалгаа хийх

- Экосистемийн үйлчилгээг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судлан гаргах

- Экосистемийн үйлчилгээний талаар олон нийтийн мэдлэг, мэдээллийг дээшлүүлэх

- Хэрэв эдийн засгийн үндэслэлтэй болох нь батлагдвал ЭСҮТ-ийн хуулийн төсөл боловсруулж, батлуулах

Ойн салбарыг хөгжүүлэх

судалгаа, сургалт, туршилт хийх

- Экосистемийн үйлчилгээний сургалт явуулах

- Эдийн засгийн судалгаа хийх, үүнд: ойн салбар, экосистемийн үйлчилгээний үнэ цэнийг тооцох, ойн бодлого, арга хэмжээ тус бүрээр Зардал-Өгөөжийн Шинжилгээ, үнэ цэнийн сүлжээг судлах гэх мэт.

Эдийн засгийн судалгаа хийхМод боловсруулах, г.м


xvi

АГУУЛГА1 УдиРТГАЛ .........................................................................................................................1

1.1 Судалгааны зорилго ....................................................................................................1

1.2 Оршил......................................................................................................................1

1.3 Судалгааны арга зүй ба хамрах хүрээ ................................................................4

1.4 Тайлангийн бүтэц ..................................................................................................6

2 САНХҮҮГийН УРСГАЛыН өНөөГийН бАйдАЛ ........................................................7

2.1 Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал ...........................................8

2.1.1 Тойм ................................................................................................................8

2.1.2 Улсын болон орон нутгийн төсвийн зардал.............................................10

2.1.3 Орон нутгийн төсвийн зардал ....................................................................17

2.1.4 Хандивлагч байгууллагуудын зардал ........................................................21

2.1.5 Хувийн хэвшлийн зардал ............................................................................23

2.2 Санхүүгийн гарах урсгал – ойн салбарын орлого ...........................................26

2.2.1 Тойм ..............................................................................................................26

2.2.2 Ойн салбараас төрд орсон орлого .............................................................28

2.2.3 Ойн салбарын хувийн хэвшлийн орлого ..................................................34

3 МОНГОЛ ОРНы ОйН ТОГТвОРТОй МеНежМеНТийГ ХэРэГжҮҮЛэХ бОЛОМжиТ САНХҮҮжиЛТийН МеХАНиЗМыН ҮНэЛГээ ....................................36

3.1 Ойн тогтвортой менежментийн төрийн санхүүжилт ....................................38

3.2 Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт ................................................................55

3.2.1 Ойн салбар ....................................................................................................55

3.2.2 Ойн салбарыг санхүүжүүлэх нь ..................................................................63

3.3 Зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл ....................................................................71

3.4 ОТМ-ийг хандивлагч байгууллагаас санхүүжүүлэх нь ..................................75

4 МОНГОЛ УЛСыН REDD+ ХөТөЛбөР бОЛОН ОТМ-ийГ ХэРэГжҮҮЛэХэд ШААРдЛАГАТАй САНХҮҮжиЛТийГ бий бОЛГОХ САНАЛ .....................................78

4.1 дүгнэлт ...................................................................................................................78

4.2 ОТМ-ийн санхүүжилтийн төлөвлөгөө .............................................................81

5 АШиГЛАСАН МАТеРиАЛыН жАГСААЛТ ...................................................................88

6 ХАвСРАЛТ .......................................................................................................................92

6.1 Хавсралт 1: Уулзаж ярилцсан шинжээчдийн жагсаалт .................................92

6.2 Хавсралт 2: Санхүүгийн урсгал – ерөнхий хүснэгт ..........................................94

xvii

ТОвчиЛСОН ҮГийН ТАйЛбАР

Ам.доллар Америк доллар

БАХ Бодлого, арга хэмжээ

БОАЖЯ Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам

МБОИС Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан

БОНТ Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр

БОУАС Байгаль орчин, уур амьсгалын сан

ГЗБУНБЗГ БОАЖЯ-ны Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого зохицуулалтын газар

ГОУХАН Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг, GIZ

ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ЖБМЗХ Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ

ЖДҮ Жижиг, дунд үйлдвэр

ЗГ Монгол Улсын Засгийн Газар

НҮБУАӨСК НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенц

НҮБХХ НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр

НҮБХХААБ НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага

НҮБЦТК НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенц

НЭЗТТБ НҮБ-ын Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл байгууллага, PAGE

ОА Ойн анги

ОБЕГ Онцгой байдлын ерөнхий газар

ОБЗГ БОАЖЯ-ны Ойн бодлого зохицуулалтын газар

ОДБ Ойн дагалт баялаг

ОМ-7 Ойн мэдээллийн ОМ-7 маягт

ОМБ Ойн мэргэжлийн байгууллага

ОМТ Ойн менежментийн төлөвлөгөө

ОН Ойн нөхөрлөл

ОНХС Орон нутгийн хөгжлийн сан

ОСХТ Ойн судалгаа хөгжлийн төв

xviii

ОТМ Ойн тогтвортой менежмент

СЯ Сангийн яам

Төг Төгрөг – Монгол улсын мөнгөний нэгж

ТХГН Тусгай хамгаалалттай газар нутаг

ТХГНХЗ Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын захиргаа

ТХЗ Тогтвортой хөгжлийн зорилго

ТХНУГ БОАЖЯ-ны Тусгай хамгаалттай нутгийн удирдлагын газар

ТХХТ Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл

ҮОМС Үндэсний ойн мониторингийн систем

ҮОТ Үндэсний ойн тооллого

ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо

ХБОБНУГ БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газар

ХХААХҮЯ Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам

ЦУОШГ Цаг уур, орчны шинжилгээний газар

ЦХМ Цэвэр хөгжлийн механизм

ЭСҮТ Экосистемийн үйлчилгээний төлбөр

REDD+ Хөгжиж буй орнуудад Ойн хомсдол, доройтлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах

1

1. УдиРТГАЛ1.1 Судалгааны зорилго

Монгол орны UN-REDD үндэсний хөтөлбөр нь Үндэсний REDD+ Стратегийг боловсруулж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенц (НҮБУАӨСК)-ийн Варшавын Тунхгийн хүрээн дэх шаардлагыг хангаж, REDD+-ийн үр дүнд суурилсан урамшуулал хүртэхэд Монголын Засгийн Газарт дэмжлэг үзүүлэхээр үйл ажиллагаа явуулж байна1.

Тус судалгааны зорилго нь одоо хэрэгжиж буй болон цаашид хэрэгжих боломжтой санхүүжилтийн механизмуудыг тоймлон судалж, эдгээрийг Монгол орны Үндэсний REDD+ стратегид тусгах боломжтой эсэхийг тодорхойлох явдал юм.

Ажлын даалгаварт тусгасны дагуу уг судалгааны зорилт нь:

• Ойн салбар болон REDD+ хөтөлбөрт хэрэгжүүлэх боломжтой санхүүжилтийн боломжийг тодорхойлох, улмаар ойн тогтвортой менежмент, ойн хомсдол, доройтлыг бууруулах REDD+ арга хэмжээнүүдээс тохиромжтой хувилбаруудыг илрүүлэх,

• Хандивлагч байгууллага санхүүжилтийн бууралт, REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөр (ҮДСТ)-өөс санхүүжилт авах боломж, үндэслэл бага байгаа нөхцөлд Монгол Улсад тусдаа REDD+ сан байгуулах нь зүйтэй эсэхэд дүгнэлт өгөх.

Монгол Улсад REDD+-ийн бодлого, арга хэмжээ (БАХ)-г хэрэгжүүлэхэд тулгарч байгаа гол бэрхшээл нь санхүүжилтийн асуудал юм (НҮБХХ, 2017). REDD+ үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхдээ санхүүжилтийн стратегийг боловсруулах, хөгжүүлэх шаардлагатай. Энэхүү судалгааны тайланд одоо хэрэгжиж байгаа болон цаашид хэрэгжих боломжтой ойн санхүүжилтийн механизмын үнэлгээ, ойн тогтвортой менежмент (ОТМ)-ийн суурь санхүүжилтийг бий болгох стратегийн талаар авч үзсэн болно.

1.2 Оршил

Монгол орны ой нь үндсэн хоёр төрөлд хуваагддаг. Үүнд: 1) Монгол орны хойд хэсгээр Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулс, тэдгээрийн салбар уул толгодыг дагаж ургасан навчит, шилмүүст ой, 2) өмнө говийн, говь хээрийн бүсийн заган ой багтана. Монгол орны шилмүүст ой нь 13.1 сая га талбайг эзлэх (ОСХТ, 2016) бөгөөд үүнээс 9.3 сая га нь шигүү ой байна. Энэ төрлийн ойн нь ихэвчлэн Сибирийн шинэс, хуш, хус модноос бүрдэх ба дунджаар 164 шоо метр байна

1 Монгол улсын хувьд НҮБУАӨСК-ийн хүрээнд үр дүнд суурилсан төлбөр авахын тулд 4 шалгуурын хангах шаардлагатай. Үүнд: 1) Үндэсний REDD+ стратегитай байх, 2) Ойн хүлэмжийн хийн ялгарлын суурь түвшин (эсвэл ойн суурь түвшин)-г тогтоосон байх, 3) Үндэсний ойн мониторингийн системтэй байх, 4) Сөрөг нөлөөллөөс сэргийлэх мэдээллийн системтэй байх.

2

(БОАЖЯ, 2016). Монгол орны шилмүүст ой нь ойн хомсдол, доройтолд өртөх болсон гол шалтгаанууд нь хүний гаралтай ойн түймэр, ойн хортон шавж, өвчин, малын бэлчээрлэлт, мөн уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой байгаль орчны хүчин зүйлс, тухайлбал хур тунадасны өөрчлөлт, мөнх цасны хайлалт, ган болох улмаар түймэр гарах, хортон шавжид идэгдэх эрсдэл нэмэгдэх гэх мэт орно. Ойн менежментийг сайжруулах арга зам нь ойн түймэртэй тэмцэх, хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн ажил хийх арга замыг сайжруулах, мөн ой хамгаалалт, ойн тогвортой ашиглалтыг хэрэгжүүлж ойн менежментийг бэхжүүлэх, ойн салбарыг хөгжүүлэх явдал юм.

Ойн тогтвортой менежмент (ОТМ)-ийг хэрэгжүүлэх нь Монгол оронд маш чухал ач холбогдолтой. Монгол орны ой нь мод, ойн дагалт баялаг, усны урсац, эх ундарга бий болгох, нүүрстөрөгч шингээх, гамшгийн эрсдлийг бууруулах, аялал жуулчлал, соёлын үйлчилгээ, иргэдийн амьжиргааг тэтгэх гэх мэт экосистемийн үйлчилгээг үзүүлдэг бөгөөд улмаар хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хөгжлийг дэмжиж эдийн засагт хувь нэмрээ оруулдаг2. ОТМ-ийг хэрэгжүүлснээр Тогтвортой хөгжлийн зорилго (ТХЗ)-уудад хүрэхэд дөхөм болох учиртай, ялангуяа 1-р зорилго болох ядуурлыг устгах, 8-р зорилго болох ажлын байр бий болгох, 10-р зорилго болох тэгш бус байдлыг бууруулах, 13-р зорилго болох уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр нөлөөг бууруулах, 15-р зорилго болох газрын доройтлыг бууруулах, ойд тогтвортой менежмент хийх зэрэг багтана. Гэхдээ ТХЗ-ууд нь хоорондоо нягт уялдаа холбоотой, нэг нэгнээсээ хамаарах хамаарал ихтэй тул нэг зорилгыг биелүүлэх нь нөгөө зорилго биелэхэд чухал нөлөө үзүүлдэг (НҮБ-ын нийгэм, эдийн засгийн газар, 2015), тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030-д тавигдсан зорилгод хүрэхэд ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх нь чухал үүрэгтэй.

ОТМ-ийг хэрэгжүүлснээр Монгол орны хөгжилд саад болж буй бэрхшээлүүдийг даван туулах арга зам болно. Үүнд: 1) экосистемийг хамгаалах, амьжиргааны эх үүсвэрийг төрөлжүүлэх замаар уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, 2) Нүүрсний оронд мод түлэх замаар агаарын бохирдлыг бууруулах. Агаарын бохирдлыг бууруулах хамгийн түрүүнд шийдвэрлэх ёстой асуудал болоод байгаа, тухайлбал Улаанбаатар хот нь дэлхийн хамгийн их агаарын бохирдолтой хотуудын тоонд орсон бөгөөд гэр хороололд нэг шоо метр агаарт 1,000 микрограм PM 2.5 бодис агуулагдаж байгаа, энэ нь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас тогтоосон байж болох бохирдлын хамгийн дээд хэмжээнээс даруй 40 дахин их байна. Монгол Улсын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ) ирэх арван жилийн дотор Улаанбаатар хотод боловсруулалт хийгдээгүй, муу чанартай түүхий нүүрс түлэхийг хориглох талаар судалж байна. 3) Гуравдугаар арга зам нь ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлж, хувийн секторыг дэмжих замаар хөдөөгийн хөгжлийг түргэсгэх, ажлын байрыг бий

2 2013 онд хийгдсэн судалгаагаар Монгол орны шилмүүст ойн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нэг жилийн эдийн засгийн үнэ цэнэ нь 431.5 тэрбум төгрөг (310 сая ам.доллар) байсан бөгөөд үүнийг нэг га-д шилжүүлбэл 42,900 төгрөг/га (31 ам.доллар)-тэй тэнцүү байжээ (UN-REDD 2013a). Энэ судалгаанд авч үзсэн хэсэгчилсэн шинжилгээний үр дүн нь барагцаалсан тооцоолол, өөдрөг таамаглал, нөхцөлд үндэслэсэн болно.

3

болгох, нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлууд багтана. Ингэснээр хөдөө орон нутгийн иргэдийн амьжиргааны уламжлалт хэв маяг хадгалагдан үлдэж, цаашлаад хотын хүн амын өсөлт ихсэх, дэд бүтцийн хүрэлцээ муудах, төлөвлөгдөөгүй зардлууд, асуудлууд урган гарах, хэт их агаарын бохирдол бий болох гэх мэт асуудлыг дагуулсан нийслэл хот Улаанбаатар луу шилжих хөдөлгөөн багасах ач холбогдолтой.

Монгол улсын Ногоон хөгжлийн бодлого (2014), Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого, Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал (2016) зэрэг бодлогын баримт бичгүүдийг батлан, хэрэгжүүлж байгаа нь засгийн газраас улс орныг ногоон хөгжлийн замаар хөгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгааг харуулж байна. Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал (2016)-д 2030 он гэхэд Монгол Улс хүлэмжийн хийн ялгарлыг 14%-иар бууруулах, мөн ядуурлыг арилгах зорилго тавьсан. REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр дэлхий нийтийн байгаль орчны нөөц, баялаг (Ойн нүүрстөрөгч шингээх багтаамж, биологийн олон янз байдал)-ийг хамгаалах, газрын доройтлыг бууруулах, хөдөөгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох зэрэг арга замаар ногоон хөгжилд хүргэхэд дэмжлэг үзүүлнэ.

Үндэсний статистикийн хорооны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход, 2017 оны байдлаар Монгол Улсын ойн салбарын ДНБ нь 141.8 тэрбум төгрөг3 буюу улсын ДНБ-ний 0.5%-ийг бүрдүүлж байна4. 1990 оноос хойш Монгол Улсын ойн салбарын бодлого нь ойн аж ахуй эрхлэх, мод бэлтгэх үйл ажиллагааг багасган, харин ой хамгааллын үйл ажиллагааг дэмжихэд чиглэгдсээр ирсэн. Гэвч сүүлд хийгдсэн Монгол Улсын Үндэсний ойн тооллого (ҮОТ)-оор ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхийн тулд ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэж дүгнэсэн байдаг. Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй эсэх, үүнээс үүдэн гарах эерэг болон сөрөг үр дагаврын талаар өнөө цагт ид хэлэлцэгдэж байна. Зарим хэсэг нь ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлнэ гэсэн дохио өгөх нь өнөөгийн хяналт-шинжилгээ муу нөхцөлд зах замбараагүй, зохион байгуулалтгүй их хэмжээний мод огтлолд хүргэж болзошгүй гэж анхааруулж байна. Ойн салбарыг хөгжүүлэхэд тушаа болж байгаа хэд хэдэн саад тотгор байгаа бөгөөд тухайлбал, үүнд: мод бэлтгэх, боловсруулах, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадал сул, хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргахад нөлөө үзүүлэх, мэдээллээр хангах зах зээлийн судалгаа, үнэлгээ дутмаг, мөн олон улсын болон хөрш орнуудын зах зээлтэй өрсөлдөх чадвар сул байгаа явдал юм. Гэхдээ бидний уулзсан судлаачид, мэргэжлийн байгууллагууд ойн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшлүүд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай болохын тулд алхам алхмаар үе шаттай арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Ингэснээр олон төрлийн үр

3 Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт 60.3 тэрбум төгрөг, харин мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт 81.5 тэрбум төгрөгийн ДНБ бий болсон байна (нэмүү өртгийн нийлбэр буюу эцсийн ашиглалтын аргаар тооцсон) 4 ОУВС-гийн 2017 оны тоо баримтанд Монгол улсын ДНБ нь ойролцоогоор 11.2 тэрбум ам.доллар буюу 27,182.4 тэрбум төгрөгтэй тэнцүү байна.

4

өгөөжийг бий болгох талтай, үүнд тухайлбал төсвийн орлого нэмэгдэх, улмаар ойг хамгаалах санхүүжилт нэмэгдэнэ, мөн хөдөө орон нутагт ажлын байр бий болох бөгөөд ингэснээр мал аж ахуйгаас бусад орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, орон нутагт амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэн залуу үеийн шилжих хөдөлгөөнийг бууруулах, нүүрсний оронд мод түлснээр агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг арга замаар хөдөөгийн ядуурал буурах, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөг бууруулах боломж бүрдэнэ.

Ойн салбар нь хоёр яамны үйл ажиллагаанд хуваагдан зохицуулагдаж байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ) нь ой хамгаалал (ялангуяа ойн хортон шавж, өвчин, ойн түймэр)-ын асуудлыг илүүтэйгээр авч үздэг бол Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (ХХААХҮЯ) мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн харилцааг зохицуулахад анхааран ажилладаг. Ойн тогтвортой менежмент, түүний санхүүжилтийг бий болгоход Сангийн яам болон эдгээр хоёр яамдын хамтын ажиллагаа, үйл ажиллагааны уялдаа холбоо маш чухал үүрэгтэй.

1.3 Судалгааны арга зүй ба хамрах хүрээ

REDD+ үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай боломжит санхүүжилтийн механизмыг үнэлэхдээ судлаачдын хийсэн судалгаа, ном, бичиг баримт, тайлан, эрх зүйн бичиг баримтыг тоймлон судлах, оролцогч талуудтай уулзалт зохион байгуулах, төрийн байгууллагуудаас санхүүгийн тоо мэдээ цуглуулах зэрэг аргачлалд суурилан хийв. Зураг 1-д судалгаанд ашигласан арга зүйн алхмуудыг дүрслэн харуулав.

Олон улсын зөвлөхийн Монгол улсад ажиллах томилолт эхлэхээс өмнө болон томилолтын үед судалгааны явцын үр дүнг танилцуулах, санал солилцох, зөвлөлдөх зорилгоор хэд хэдэн уулзалтууд, бүлгийн ярилцлагуудыг хийсэн болно (2017 оны 11-р сар). Хавсралт 1-д уулзаж ярилцсан хүмүүсийн жагсаалтыг оруулав.

Зураг 1. Арга зүйн тойм

21

зорилгоор хэд хэдэн уулзалтууд, бүлгийн ярилцлагуудыг хийсэн болно (2017 оны 11-р сар). Хавсралт 1-д уулзаж ярилцсан хүмүүсийн жагсаалтыг оруулав.

Зураг 1. Арга зүйн тойм

Эх сурвалж: Зохиогчид

Ойн санхүүгийн урсгалыг судалгаанд ашиглагдсан тоо мэдээ, мэдээллийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ), Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ), Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (ХХААХҮЯ), Үндэсний статистикийн хороо, Аймаг, нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, захирагчийн ажлын алба, мөн олон улсын төслүүдээс авсан болно.

БОАЖЯ (2013) Ойн мэдээллийн маягт-7 (ОМ-7)-ыг ойгоос орсон орлого, ойд зарцуулсан зардлыг бүртгэх ойн мэдээллийн сан байгуулах зорилгоор баталсан байдаг. Энэхүү маягтыг 21 аймаг, мөн Улаанбаатар6 хотын захиргаадын байгаль орчин, аялал жуулчлалын газраас бөглүүлж авсан. Гэхдээ орон нутгаас тус маягтаар тоо мэдээ цуглуулах явцаас харахад энэхүү хяналт-шинжилгээний механизмын хэрэгжилт үр дүн муутай байсан бөгөөд үүний шалтгаан нь тухайлбал энэ маягтыг хэрхэн бөглөхөө мэдэхгүй, доторх тоонуудын хэмжих нь нэгж нь зөрүүтэй, нийлбэр нь хоорондоо таарахгүй, хамааралгүй тоо оруулах зэрэг зөрчлүүд гарч байсан, мөн энэ маягтыг бөглөх албан тушаалтан нь тодорхой биш байдлууд тус тус ажиглагдаж байв.

Бид тус судалгаандаа улсын төсвөөс ойд зарцуулах зардлыг 12 төрөлд хуваан авч үзсэн бөгөөд ОМ-7 маягтад тусгагдсан ойн орлого, зарлагын төрлүүд нь эдгээр ангиллаас зөрөөгүй болно.

2018 оны 1-р сард тус судалгааны урьдчилсан үр дүнг хэлэлцүүлэх хурал зохион байгуулсан бөгөөд тус хуралд оролцогчдын саналыг тус судалгааны эцсийн тайланд тусгасан болно.

Монгол Улсад ерөнхийдөө биологийн олон янз байдал (үүнд ойг хамруулан ойлгоно)-ын санхүүжилтийн механизмын боломжит хувилбаруудыг үнэлэх, судлах үйл ажиллагаа явуулж байгаа Биофин төслөөс хийгдэж буй судалгаа, шинжилгээний ажлуудын үр дүнд бидний судалгаа суурилсан болно.

6 Улаанбаатар хотын тоо мэдээг хоёр байгууллагаас авсан. Үүнд: УБ хотын ЗДТГ-ын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар, мөн УБ хотын захирагчийн ажлын албаны Тохижилт, хог хаягдлын удирдлагын хэлтэс орно. Эхний байгууллага нь хотын гаднах, хоёр дахь байгууллага нь хот доторх ой хамгаалалт, ойжуулах арга хэмжээг хариуцан ажилладаг. Энэ хоёр байгууллагын тоо мэдээг нэгтгэн Улаанбаатар хотын судалгааг хийв.

БИЧИГ БАРИМТ, ТАЙЛАН УНШИХ & АЖЛЫН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ГАРГАХ

-Бичиг баримт, тайлан унших-Томилолтод бэлтгэх

2017 оны 10, 11-р сар

ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТУУД

-Хоёр талт уулзалт-Бүлгийн ярилцлага

2017 оны 10, 11-р сар

ШИНЖИЛГЭЭ ХИЙХ

- Тоо мэдээ цуглуулах- Санхүүгийн урсгалын

шинжилгээ- Боломжит санхүүжилтийн механизмуудыг үнэлэх

2017 оны 10-12-р сар

ТАЙЛАН БИЧИХ, ҮР ДҮНГ ХЭЛЭЛЦЭХ ХУРАЛ

REDD+-ийг дэмжих Санхүүжилтийн механизмыг санал болгох

2017 оны 12-р сар, 2018 оны 1-р сар


Ойн санхүүгийн урсгалыг судалгаанд ашиглагдсан тоо мэдээ, мэдээллийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (БОАЖЯ), Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ), Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (ХХААХҮЯ),

5

Үндэсний статистикийн хороо, Аймаг, нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, захирагчийн ажлын алба, мөн олон улсын төслүүдээс авсан болно.

БОАЖЯ (2013) Ойн мэдээллийн маягт-7 (ОМ-7)-ийг ойгоос орсон орлого, ойд зарцуулсан зардлыг бүртгэх ойн мэдээллийн сан байгуулах зорилгоор баталсан байдаг. Энэхүү маягтыг 21 аймаг, мөн Улаанбаатар5 хотын захиргааны байгаль орчин, аялал жуулчлалын газраас бөглүүлж авсан. Гэхдээ орон нутгаас тус маягтаар тоо мэдээ цуглуулах явцаас харахад энэхүү хяналт-шинжилгээний механизмын хэрэгжилт үр дүн муутай байсан бөгөөд үүний шалтгаан нь тухайлбал энэ маягтыг хэрхэн бөглөхөө мэдэхгүй, доторх тоонуудын хэмжих нэгж нь зөрүүтэй, нийлбэр нь хоорондоо таарахгүй, хамааралгүй тоо оруулах зэрэг зөрчлүүд гарч байсан, мөн энэ маягтыг бөглөх албан тушаалтан нь тодорхой биш байдлууд тус тус ажиглагдаж байв.

Бид тус судалгаандаа улсын төсвөөс ойд зарцуулах зардлыг 12 төрөлд хуваан авч үзсэн бөгөөд ОМ-7 маягтад тусгагдсан ойн орлого, зарлагын төрлүүд нь эдгээр ангиллаас зөрөөгүй болно.

2018 оны 1-р сард тус судалгааны урьдчилсан үр дүнг хэлэлцүүлэх хурал зохион байгуулсан бөгөөд тус хуралд оролцогчдын саналыг тус судалгааны эцсийн тайланд тусгасан болно.

Монгол Улсад ерөнхийдөө биологийн олон янз байдал (үүнд ойг хамруулан ойлгоно)-ын санхүүжилтийн механизмын боломжит хувилбаруудыг үнэлэх, судлах үйл ажиллагаа явуулж байгаа Биофин төслөөс хийгдэж буй судалгаа, шинжилгээний ажлуудын үр дүнд бидний судалгаа суурилсан болно.

Энэхүү судалгаа нь 4 сарын хугацаанд хийгдсэн (2017 оны 10-р сараас 2018 оны 1-р сар)6. Мөн түүнчлэн тус судалгаагаар ойтой холбоотой санхүүгийн урсгалыг авч үзсэн болохоос хөдөө аж ахуйн санхүүгийн урсгалыг хамруулаагүй, учир нь Монгол орны ойн хомсдол, доройтолд хөдөө аж ахуйн үзүүлэх нөлөө бага. Судалгаа хийх хугацаа болон нөхцөл байдлын улмаас санал болгож буй санхүүжилтийн механизмуудын зардал, өгөөжийг бүрэн тооцох, тодорхойлох боломж байхгүй байлаа. Гэхдээ, аль болохоор гол гол механизмыг хэрэгжүүлснээр ямар нэмэлт орлого бий болж болохыг тооцож оруулсан болно. Дараагийн ээлжид энэ тайланд тусгагдсан санал болгож буй санхүүжилтийн стратеги, хувилбар тус бүрд нарийвчилсан үнэлээ хийх шаардлагатай. Монгол Улсын ойн бодлого, арга хэмжээ (БАХ)-г үнэлэхэд тус судалгааны үр дүн ашиглагдах боломжтой, гэхдээ эдгээр БАХ-г одоог хүртэл боловсруулж дуусаагүй байна.

5 Улаанбаатар хотын тоо мэдээг хоёр байгууллагаас авсан. Үүнд: УБ хотын ЗДТГ-ын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар, мөн УБ хотын захирагчийн ажлын албаны Тохижилт, хог хаягдлын удирдлагын хэлтэс орно. Эхний байгууллага нь хотын гаднах, хоёр дахь байгууллага нь хот доторх ой хамгаалалт, ойжуулах арга хэмжээг хариуцан ажилладаг. Энэ хоёр байгууллагын тоо мэдээг нэгтгэн Улаанбаатар хотын судалгааг хийв. 6 Зөвлөх үйлчилгээний үргэлжлэх хугацаа нь 85 хүн-өдөр (Олон улсын зөвлөх 40 өдөр, үндэсний зөвлөх 45 өдөр).

6

1.4 Тайлангийн бүтэц

Судалгааны тайлан нь дараах дарааллаар бичигдсэн болно. Үүнд: 2-р бүлэгт санхүүгийн ой руу орох болон ойгоос гарах урсгалын өнөөгийн байдлыг авч үзсэн. Энд төр, хувийн хэвшил, хандивлагч байгууллагын санхүүжилтийн урсгалууд багтана. 3-р бүлэгт богино болон урт хугацаанд ойн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжийг харуулсан боломжит санхүүжилтийн механизмуудын үнэлгээг оруулсан. Харин 4-р бүлэгт судалгааны дүгнэлт, ойн санхүүжилтийн стратегийг тоймлон оруулав.

7

2. САНХҮҮГийН УРСГАЛыН өНөөГийН бАйдАЛЭнэ бүлэгт санхүүгийн урсгалыг нарийвчлан авч үзэв. Энэ судалгаанд санхүүгийн урсгалыг 1) төр, хувийн хэвшил, хандивлагч байгууллагуудын ойн хамгаалал, ой ашиглалтад зарцуулсан зардал буюу санхүүгийн (ойд) орох урсгал (Бүлэг 2.1); 2) ойн ашигласны улмаас (мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэснээс) олж буй хувийн хэвшлийн санхүүгийн орлого, мөн төлбөр, хураамж, татвар, нөхөн төлбөр, торгуулиас олж буй улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого буюу санхүүгийн (ойгоос) гарах урсгал (Бүлэг 2.2) гэж хоёр хуваан авч үзэв.

Товч дүгнэвэл, 2017 онд ой хамгаалал ба ашиглалтад нийт 440 тэрбум төгрөг (220 сая ам.доллар) зарцуулсан байна7. 2013-2017 онд зарцуулсан нийт зардлын 92% нь хувийн хэвшлээс, 5.4% нь төрөөс, 3% нь хандивлагч байгууллагуудаас зарцуулагдсан байна. 2017 оны байдлаар ойгоос олсон орлого нь 157 тэрбум төгрөг (78 сая ам.доллар) байна. Үүний 26%-ийг төр, үлдсэн хувийг хувийн сектор бий болгосон цэвэр орлого бүрдүүлж байна. 2017 онд төрөөс нийт 12,808 сая төгрөг (6.4 сая ам.доллар)-ийг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан бол эргүүлээд ойгоос 51,289 сая төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлогыг төрд оруулсан байна. Ойн салбараас олж буй мөнгөн орлогыг эргүүлэн ОТМ-д зарцуулах арга замыг боловсронгуй болгох замаар энэ салбарт төрөөс зарцуулах төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжтой нь эндээс харагдаж байна.

Зураг 2-т Монгол Улсын ойн санхүүгийн урсгалын ерөнхий зураглалыг харуулсан, бөгөөд гүнзгийрүүлсэн судалгааны үр дүнг дараах хэсэгт оруулсан болно. Энэ зурагт харагдаж байгаа сум нь ойн салбараас олж буй орлого буюу санхүүжилтийн гарах урсгалыг ерөнхийд нь харуулна.

Зураг 2. Ойн санхүүгийн урсгалын ерөнхий тойм ОРОХ УРСГАЛ

(Зардал / Хөрөнгө оруулалт)

ГАРАХ УРСГАЛ(Ойгоос бий болсон орлого)

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр /Хураамж

Тарьц, суулгац борлуулсны орлого

Зөвшөөрөл, эрхийн бичгийн хураамж

Хушны самрын идээний экспортын татвар

Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгууль

Мод бэлтгэл, мод боловсруулах, бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэлийн цэвэр орлого

Улсын төсөв


Хандивлагч байгууллагын

санхүүжилт

Хувийн хэвшлийн хөрөнгө

оруулалт


7 Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш: 1 ам.доллар = 2,003 төгрөг, Монгол Банк, 2016 оны 1-р сарын дундаж ханш

8

2.1 Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал

2.1.1 Тойм

Хүснэгт 1-д санхүүгийн орох урсгал буюу ойд зарцуулсан зардлыг тоймлон харуулав.

Хүснэгт 1. Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал (Сая төг)

№ байгууллагын төрөл Мөрийн дугаар 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

1

Төр (Сая төг)


БОАЖЯ A 6,126.5 5,235.1 6,201.4 3,104.2 9,584.6

2 ОБЕГ Б 0.4 2.1 7.1 1.3 205.5

3 ХХААХҮЯ В 400.0 20,825.7 7,670.0 0 0

4 Нийт Г=A+б+в 6,526.8 26,062.9 13,878.5 3,105.5 9,790.1

5 Орон нутгийн төсөв Д 2,782.6 3,008.2 3,083.0 2,763.3 3,018.0

6 Нийт е=Г+д 9,309.4 29,071.1 16,961.5 5,868.9 12,808.1

7 Хандивлагч байгууллагууд (Сая төг) Ж 2,371.6 3,984.4 7,726.5 11,960.5 12,528.0

8

Хувийн хэвшил (Сая төг)

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл1 З 29,425.6 60,985.8 66,521.0 78,409.8 99,192.3

9 Мод боловсруулах,

мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл

И 107,629.4 126,897.2 158,373.8 215,614.8 315,264.9

10 Нийт К=З+и 137,055.1 187,882.9 224,894.8 294,024.6 414,457.2

НийТ (Сая төг) Л=е+ж+К 148,736.0 220,938.4 249,582.8 311,853.9 439,793.3

эх сурвалж: Доорх хэсэгт дурдсан эх сурвалжуудад үндэслэсэн зохиогчдын тооцоолол

Тэмдэглэл: 1/ Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл гэдэгт ойгоос мод бэлтгэх, цагаалах, мөн мод боловсруулалт, үйлдвэрлэлд оруулахаас зэрэг дараагийн шатны өмнө мөчир тайрах гэх мэт анхан шатны боловсруулалт хийх үйл ажиллагаанууд багтана.

2017 онд ой хамгаалал ба ашиглалтад нийт 440 тэрбум төгрөг (220 сая ам.доллар) зарцуулсан байна. 2013-2017 онд ойн салбарт жилд дунджаар 274 тэрбум (137 сая ам.доллар) зарцуулагдсан бөгөөд үүний 91.8% (252 тэрбум төгрөг буюу 126 сая ам.доллар) нь хувийн хэвшлээс, 5.4% (15 тэрбум төгрөг буюу 7 сая ам.доллар) нь төрөөс, үлдсэн 2.8% (8 тэрбум төгрөг буюу 4 сая ам.доллар) нь хандивлагч байгууллагуудаас гарчээ (Зураг 3).

9

Зураг 3. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбарт зарцуулсан зардал буюу санхүүгийн орох урсгалын бүтэц, эх үүсвэрээр (%)

24

1.5 Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал

1.5.1 Тойм

Хүснэгт 1-д санхүүгийн орох урсгал буюу ойд зарцуулсан зардлыг тоймлон харуулав. Хүснэгт 1. Санхүүгийн орох урсгал – ойд зарцуулсан зардал (Сая төг)

№ Байгууллагын төрөл Мөрийн дугаар 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

1 Төр (Сая төг)


БОАЖЯ A 6,126.5 5,235.1 6,201.4

3,104.2 9,584.6

2 ОБЕГ Б 0.4 2.1 7.1

1.3

205.5

3 ХХААХҮЯ В 400.0 20,825.7 7,670.0 0 0 4 Нийт Г=A+Б+

В 6,526.8 26,062.9 13,878.5 3,105.5 9,790.1

5 Орон нутгийн төсөв Д 2,782.6 3,008.2 3,083.0 2,763.3

3,018.0

6 Нийт Е=Г+Д 9,309.4

29,071.1 16,961.5 5,868.9

12,808.1

7 Хандивлагч байгууллагууд (Сая төг) Ж 2,371.6

3,984.4 7,726.5 11,960.5 12,528.0

8 Хувийн хэвшил

(Сая төг)

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл1 З 29,425.6 60,985.8 66,521.0 78,409.8 99,192.3 9 Мод боловсруулах, мод,

модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл

И 107,629.4

126,897.2

158,373.8

215,614.8

315,264.9

10

Нийт К=З+И 137,055.1

187,882.9

224,894.8

294,024.6

414,457.2

НИЙТ (Сая төг) Л=Е+Ж+К

148,736.0

220,938.4

249,582.8

311,853.9

439,793.3

Эх сурвалж: Доорх хэсэгт дурдсан эх сурвалжуудад үндэслэсэн зохиогчдын тооцоолол

Тэмдэглэл: 1/ Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл гэдэгт ойгоос мод бэлтгэх, цагаалах, мөн мод боловсруулалт, үйлдвэрлэлд оруулахаас зэрэг дараагийн шатны өмнө мөчир тайрах гэх мэт анхан шатны боловсруулалт хийх үйл ажиллагаанууд багтана.

2017 онд ой хамгаалал ба ашиглалтад нийт 440 тэрбум төгрөг (220 сая ам.доллар) зарцуулсан байна. 2013-2017 онд ойн салбарт жилд дунджаар 274 тэрбум (137 сая ам.доллар) зарцуулагдсан бөгөөд үүний 91.8% (252 тэрбум төгрөг буюу 126 сая ам.доллар) нь хувийн хэвшлээс, 5.4% (15 тэрбум төгрөг буюу 7 сая ам.доллар) нь төрөөс, үлдсэн 2.8% (8 тэрбум төгрөг буюу 4 сая ам.доллар) нь хандивлагч байгууллагуудаас гарчээ (Зураг 3).

Зураг 3. 2013-2017 оны дунджаар ойн салбарт зарцуулсан зардал буюу санхүүгийн орох урсгалын бүтэц, эх үүсвэрээр (%)


Хувийн хэвшил:

Мод боловсруула…


24.4%Хандивлагч

байгууллагууд2.8%

БОАЖЯ2.2%

ХХААХҮЯ2.1%

ОБЕГ0.02%


1.4%Төр…


2013-2017 оны хооронд ойд зарцуулсан нийт зардлыг харахад цаашид өсөх хандлагатай байгаа бөгөөд үүнд нөлөөлөх гол шалтгаан нь хувийн хэвшлийн ойд оруулах хөрөнгө оруулалт буюу зардал энэ хугацаанд бараг 3 дахин өссөнтэй холбоотой. Хувийн салбарын зарцуулалтын энэ өсөлт нь эдийн засгийн өсөлттэй уялдан дотоодын мод, модон бүтээгдэхүүний зах зээл тэлсэн, мөн импортоор орж ирсэн мод, мөн мод боловсруулах тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвар, НӨАТ-аас чөлөөлсөн, ХХААХҮЯ-наас Чингис бондоор дамжуулан үйлдвэрүүдэд хямд зээл олгосон (энэ талаар дараагийн хэсэгт илүү авч үзсэн) зэрэг төрийн урамшууллын бодлоготой холбоотой байж болох юм.

Төрөөс ойн салбарт зарцуулах зардлын хэмжээ нэлээд хэлбэлзэлтэй бөгөөд 2014, 2015 онуудад хамгийн өндөр түвшинд хүрсэн, үүний шалтгаан нь ХХААХҮЯ-наас хямд зээл олгон аж үйлдвэрийн салбарыг дэмжих бодлого хэрэгжүүлсэнтэй холбоотой. Гэхдээ зээлийн эргэн төлөлт, үр ашиг муу гэсэн шалтгаанаар Чингис бондын хөрөнгөөр аж үйлдвэрийн (мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл) төслүүдийг санхүүжүүлэх ажлыг 2016 оноос зогсоосон. 2017 онд улсын болон орон нутгийн төсвөөс нийт 12.8 тэрбум төгрөг (6.4 сая ам.доллар)-ийг ойн арга хэмжээнд зарцуулсан бөгөөд үүний 9.6 тэрбум төгрөг (4.8 сая ам.доллар)-ийг БОАЖЯ зарцуулжээ. Ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд зарцуулах зардал өссөнтэй холбоотойгоор бусад онтой харьцуулахад 2017 онд БОАЖЯ-ны ойн төсөв огцом өссөн.

Хандивлагч байгууллагаас санхүүжүүлж буй олон улсын хөгжлийн төслүүдийн (НҮБ-ын REDD+ хөтөлбөрийг оруулаад) ойн салбарт зарцуулсан зардал хавьгүй өндөр байсан, тухайлбал 2017 онд ойролцоогоор 12.5 тэрбум төгрөг (6.2 сая ам.доллар)-ийг эдгээр төслүүд зарцуулсан нь бараг төрөөс зарцуулсан зардалтай дүйж байна. 2013-2017 онд тэдний ойд зарцуулсан зардал өссөн байна.

10

2.1.2 Улсын болон орон нутгийн төсвийн зардалУлсын болон орон нутгийн төсвөөс ойн арга хэмжээнд зарцуулсан зардлын тоймыг Зураг 4-т харуулсан бөгөөд эдгээрийн тайлбарыг доорх хэсэгт дэлгэрүүлэн оруулав.

Зураг 4. Төрөөс ОТМ-д зарцуулсан зардал – санхүүгийн орох урсгал

Ойн бодлого зохицуулалтын газар

(ОБЗГ)

Ойн судалгаа хөгжлийн төв ÎÁÇÃ

Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын

газар (ТХНУГ)

33 ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаа ÒÕÍÓÃ

21 сав газрын захиргаа

ГЗБУНБЗГ

ÎÁÅÃ

ÁÎÀÆß

Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого

зохицуулалтын газар (ГЗБУНБЗГ)

ХХААХҮЯ


Ойн хэлтэс

Сумын ЗДТГ-ын БОАЖГ

Сум дундын ойн анги (ангиуд)

Аймаг, нийслэлийн

(захирагчийн ажлын алба)

ЗДТГ-ын БОАЖГ

Орон нутгийн

төсөв

Орон нутгийн ТХГН

Сумын ойн анги

эх сурвалж: Зохиогчдын зураг

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам

Хүснэгт 2-т 2013 оны 1-р сараас 2017 оны 11-р сард БОАЖЯ-ны холбогдох газруудад хуваарилсан ойн аж ахуй, ой хамгаалалт төсвийн зардлыг харуулав.

Хүснэгт 2. бОАжЯ-ны ойн аж ахуй, ой хамгааллын төсвийн зардал (Мянган төг)

№ Газрын нэр 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

1Ойн бодлого, зохицуулалтын газар*

5,773,100 4,773,100 5,656,000 2,828,000 9,308,400

2Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газар**

9,114 8,348 9,898 7,378 7,378

3

Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого зохицуулалтын газар**

344,254 453,663 535,511 268,804 268,804

Нийт 6,126,467 5,235,111 6,201,409 3,104,182 9,584,582

эх сурвалж: * БОАЖЯ (2013-2017), ** ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)

Энэ хугацаанд тус яамны ойд зарцуулсан төсвийн зардал 3.1 тэрбум төгрөг (1.5 сая ам.доллар)-өөс 9.5 тэрбум төгрөг (4.7 сая ам.доллар) болж өсжээ (БОАЖЯ,

11

2013-2017; ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ, 2017)8. БОАЖЯ-ны ойн төсөв 2018 онд 10 тэрбум төгрөг9,10 байхаар төлөвлөгдсөн байна (үүнээс 63% нь ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд зарцуулагдана11).

БОАЖЯ-ны ойн төсвийн ихэнх хувь нь (2017 онд 97.1%) Ойн бодлого зохицуулалтын газар (ОБЗГ)-т хуваарилагддаг. Тус газрын төсөв нь Ойн судалгаа хөгжлийн төв (ОСХТ) улсын төсөвт үйлдвэрийн газар (УТҮГ) болон ОБЗГ-аар дамжуулан зарцуулагддаг. ОБЗГ-ын төсөв нь яг хэзээ, юунд зарцуулагдсан талаар ямар ч тоо мэдээ байхгүй, учир нь тус газраас яг зарцуулагдсан зардлын тоо мэдээг цуглуулдаггүй, мөн төсөвлөсөн зардал нь яг зарцуулагдах ёстой зүйлдээ зарцуулагдсан байдаг тул төсөв ба бодит зарцуулалт хоёрын хооронд ялгаа байхгүй гэж үздэг.

Орон нутагт үйл ажиллагаагаа явуулдаг ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаадын хувьд багахан хэмжээний төсвийг ТХГН-уудад мод тарих, ойжуулах арга хэмжээнд зарцуулдаг, тухайлбал ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаадын ойжуулалтад зарцуулсан зардал нь БОАЖЯ-ны ойн нийт төсвийн дөнгөж 0.08%-тай тэнцэхээр байжээ. Нөгөөтээгүүр Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого зохицуулалтын газар (ГЗБУНБЗГ)12 268 саяас 535 сая төгрөг (134,000-267,000 ам.доллар) төгрөгийг усны эх ундарга, голын эрэг хамгаалах зорилгоор мод тарих, ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл зэрэг ойжуулалт, ой хамгааллын арга хэмжээнд зарцуулжээ (ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ, 2017).

2017 оны БОАЖЯ-ны нийт төсөв 68.9 тэрбум төгрөг (34.4 сая ам.доллар)13 байсан бөгөөд үүнээс ойн арга хэмжээнд ойролцоогоор 13.5%-ийг зарцуулсан байна. Мөн тус яамны нийт төсвийн 44 тэрбум төгрөг (22 сая ам.доллар) нь үйл ажиллагааны зардал түүн дотроо ихэвчлэн цалингийн зардалд зарцуулагджээ. БОАЖЯ-ны ойн арга хэмжээнд зарцуулсан 9.3 тэрбум төгрөг (4.6 сая ам.доллар)-ийн зардалд цалингийн зардал ороогүй харин хөрөнгө оруулалтын шинжтэй зардлууд багтсан байна. Эндээс дүгнэвэл, БОАЖЯ-ны нийт 24.9 тэрбум төгрөг (12.4 сая ам.доллар)-ний хөрөнгө оруулалтын зардлын 37% нь ойн салбарт зарцуулагдсан байна. Ойн салбарт зарцуулагдаж буй төсвийн зардлыг бусад салбартай харьцуулахад харьцангуй доогуур гэж болно,

8 Оролцогч талууд буюу орон нутгийн иргэд, улс төрчид, судлаачид ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд хэт их мөнгө зарцуулж байна гэсэн гомдол, санал их ирдэг, тийм учраас 2016 онд энэ үйл ажиллагаанд зарцуулах зардал маш бага байхаар батлагдсан, тиймээс 2016 онд ойн төсөв бусад онтой харьцуулахад хамгийн бага түвшинд хүрсэн. Хавсралт 2-ын Хүснэгт 1-д зардлын задаргааг оруулав. 9 БОАЖЯ-ны Төрийн захиргааны удирдлагын газар Ханджавын Батжаргалтай хийсэн ярилцлага.10 Биофин төслийн хийсэн төсвийн зарцуулалтын судалгаагаар байгаль орчны төсөв өссөн боловч энэ төсвийн ихэнх нь яамны барилгын засвар хийх болон агаарын бохирдлыг бууруулахад зарцуулагдсан гэж дүгнэсэн байдаг. 11 Ойн судалгаа хөгжлийн төвийн ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл хариуцсан мэргэжилтэн Батхишигийн Ганзоригтой хийсэн ярилцлага.12 Бидний зүгээс БОАЖЯ-ны ТХНУГ болон ГЗБУНБЗГ-аар дамжуулан ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаад, голын сав газрын захиргаад руу тоо мэдээ явуулах хүснэгтийн маягт бэлдэн явуулж, энэ маягтын дагуу тоо мэдээг цуглуулсан болно. 13 Эх сурвалж: http://www.legalinfo.mn/law/details/12249

12

тухайлбал 2017 онд хөдөө аж ахуйн салбарын нийт төсөв нь 277.1 тэрбум төгрөг (138 сая ам.доллар), зам, тээврийн салбар 653 тэрбум төгрөг (326 сая ам.доллар)-ын төсөвтэй байжээ (УИХ, 2017).

Зураг 5. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон бОАжЯ-ны ойн арга хэмжээний төсвийн зардлын бүтэц, үйл ажиллагааны төрлөөр (%)

1,98

3 2,38

7

3,27

8

525

6,56

0

1,62

7

1,55

8

1,36

4

1,15

1

1,22

5

822

447

236

200

160 290

124 43

4

462

534

459

295

222

167

123 50

9

0

303

220

120

92

110

80

73 34

5

0.2 15

2

9 155 31

7

155

94

122

54

94

124

19

63

95

105

57

39

83

1 1 9 11

8 1 1

6,126

5,235

6,201

3,104

9,585

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

10,000

2013 2014 2015 2016 2017

Сая ТөгОйн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл Ойжуулалт ба ойн нөхөн сэргээлт

Мод үржүүлэг (үржүүлэг, тарьц суулгац) Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ

Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого

ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих, ОМТ Ойн сургалт, сурталчилгаа, судалгаа, Хян.Мон

Үрийн аж ахуй

Техник, тоног төхөөрөмж

Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх Бусад

Нийт

1,98

3 2,38

7

3,27

8

525

6,56

0

1,62

7

1,55

8

1,36

4

1,15

1

1,22

5

822

447

236

200

160 290

124 43

4

462

534

459

295

222

167

123 50

9

0

303

220

120

92

110

80

73 34

5

0.2 15

2

9 155 31

7

155

94

122

54

94

124

19

63

95

105

57

39

83

1 1 9 11

8 1 1

6,126

5,235

6,201

3,104

9,585

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

10,000

2013 2014 2015 2016 2017








Нийт

1,98

3 2,38

7

3,27

8

525

6,56

0

1,62

7

1,55

8

1,36

4

1,15

1

1,22

5

822

447

236

200

160 290

124 43

4

462

534

459

295

222

167

123 50

9

0

303

220

120

92

110

80

73 34

5

0.2 15

2

9 155 31

7

155

94

122

54

94

124

19

63

95

105

57

39

83

1 1 9 11

8 1 1

6,126

5,235

6,201

3,104

9,585

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

10,000

2013 2014 2015 2016 2017








Нийт

Ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл

Мод үржүүлэг (үржүүлэг, тарьц суулгац)

Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах

ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих, ОМТ


Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх

Нийт

Ойжуулалт ба ойн нөхөн сэргээлт

Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ

Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого

Ойн сургалт, сурталчилгаа, судалгаа, Хян.Мон


Бусад

эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцсон зохиогчдын тооцоолол

Зураг 5-д 2013-2017 оны БОАЖЯ-ны ойн салбарт зарцуулсан төсвийн зардлыг харуулав. ОБЗГ-т хуваарилагдсан төсвийн зардлын задаргаа (БОАЖЯ, 2013-2017)-нд үндэслэн зардлыг 12 ерөнхий ангилалд төрөлжүүлэн хуваан авч үзэв. БОАЖЯ-ны ойд зарцуулсан нийт зардлыг тооцохдоо ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ-аас гаргасан зардлыг тохирох зардлын ангилалд нэгтгэн тооцов.

2013-2017 онд жилд дунджаар 6.05 тэрбум төгрөг (3 сая ам.доллар)-ийг БОАЖЯ-наас ойн арга хэмжээнд зарцуулсан байна (Зураг 5). 2016 оныг эс тооцвол БОАЖЯ-ны ойн төсөв цаашид өсөх хандлага ажиглагдаж байна, учир нь 2016 онд БОАЖЯ, Сангийн яам (СЯ)-ны шийдвэрээр ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн зардлыг огцом бууруулсан юм. 2017 оны хоёрдугаар сард батлагдсан ойн төсөв 5.8 тэрбум төгрөг (2.9 сая ам.доллар) байснаа 2017 оны 11-р сард ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд зарцуулахаар 3.5 тэрбум төгрөг (1.7 сая ам.доллар)-өөр нэмэгдсэн, тиймээс 2017 оны БОАЖЯ-ны ойн төсөв бусад онтой харьцуулахад хэт өндөр батлагдсан болно.

2013-2017 онд ойн арга хэмжээнд зарцуулсан БОАЖЯ-ны нийт төсвийн 17-68% буюу жилд дунджаар 43%-ийг ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд

13

зарцуулсан байна (Зураг 6)14. БОАЖЯ нь Ойн судалгаа хөгжлийн төв (ОСХТ)-д төсөв зарцуулах эрхээ шилжүүлэх ба ОСХТ нь ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл хийх, Ойн мэргэжлийн байгууллага (ОМБ)-ыг тендерийн хуулиар шалгаруулан санхүүжилт олгодог. Ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн үйл ажиллагаа нь зардал ихтэй, учир нь импортоор орж ирсэн шавж устгалын химийн бодис нь байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө багатай, байгаль орчны стандартад нийцсэн байх шаардлагатай, мөн хор цацах ажлыг онгоцоор хийдэг зэргээс үүдэн зардал өндөр гардаг.

2017 онд ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд зарцуулсан зардал 6.6 тэрбум төгрөг (3.3 сая ам.доллар) болж өмнөх онуудын жилийн дунджаас 3.2 дахин өссөн. Үүний гол шалтгаан нь 2016 онд энэ үйл ажиллагаанд ердөө 525 сая төгрөг (262,000 ам.доллар) төсөвлөн зарцуулсан тул үүний дараах жил буюу 2017 онд ойн хортон шавжны тоо эрс нэмэгдсэн. Үүнээс болж сум, аймгийн орон нутгийн засаг захиргаа, ЗДТГ, БОАЖЯ, УИХ-ын гишүүдэд орон нутгийн иргэд, мэргэжлийн байгууллага, хувь хүмүүсээс ойн хортон шавжийг устгаж өгөхийг хүссэн санал, гомдол ихээр ирсэн, тиймээс үүнд зарцуулах 2017 төсвийн зардал огцом өссөн юм15. 2018 онд ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэлд 6.3 тэрбум төгрөг (3.1 сая ам.доллар) зарцуулахаар төлөвлөгдсөн болно16.

Сүүлийн жилүүдэд ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн үйл ажиллагаанд зарцуулж буй төсвийн зардал нь нийт хамрах ёстой ойн талбайн ойролцоогоор 30-40%-ийг хамруулахад хүрэлцээтэй байдаг, тиймээс энэ ажилд зарцуулж буй төсвийн зардал нь хангалтгүй байна (ОСХТ-ийн Ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл хариуцсан мэргэжилтэн Б.Ганзоригтой хийсэн ярилцлага). Гэхдээ 1990-ээд оноос хойш ой хамгааллын бодлого давамгай хэрэгжсэнээс болоод Монгол орны ой мод хортон шавж, өвчинд нэрвэгдэх нь их болсон гэж үзэх хүмүүс байгаа бөгөөд үүн дээр үндэслэн ойн хортон шавж, өвчний тэмцэл явуулах талбайг нэмэгдүүлэх, бага зардлаар өндөр үр дүн авчрах арга замууд байж болно. Газарт унасан, үхсэн мод, мөн хэт их шигүү ургасан ой нь хортон шавж үүрлэх, үржих таатай нөхцлийг бүрдүүлэх, мөн гал түймэрт өртөх магадлалыг нэмэгдүүлдэг. Ийм учраас ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлснээр ой мод хортон шавж, өвчинд нэрвэгдэх магадлал буурна.

14 2013-2017 оны тоо мэдээнд үндэслэн дундажлан тооцоход, ойн хортон шавж, өвчний судалгаа тэмцлийн зардлын ихэнхийг (86.6%-ийг) тэмцлийн ажилд, харин багахан хэсгийг (11.4%-ийг) хяналт-шинжилгээ, судалгааны ажилд зарцуулсан байна. 15 ОСХТ-ийн Б.Ганзориг, БОАЖЯ-ны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дарга Х.Батжаргал нартай хийсэн ярилцлага.16 ОСХТ-ийн Б.Ганзоригтой хийсэн ярилцлага.

14

Зураг 6. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон бОАжЯ-ны ойн арга хэмжээний төсвийн зардлын бүтэц, үйл ажиллагааны төрлөөр (%)

29

Зураг 6. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон БОАЖЯ-ны ойн арга хэмжээний төсвийн зардлын бүтэц, үйл ажиллагааны төрлөөр (%)

Эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)-ын тоо мэдээнд үндэслэв

БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын хоёр дахь томоохон зардал нь ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаанд зарцуулж байгаа зардал юм (Зураг 7). Гэхдээ ойжуулалтад зарцуулсан зардлын өсөлт удаашралтай, мөн тарьсан модны ургалтын түвшин тааруу байна (Мюхленберг нар, 2006; Х.Ыханбай, 2010).

Зураг 7. БОАЖЯ-ны ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан зардал (Сая төг)

Эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)

Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан төсвийн зардал сүүлийн таван жилийн хугацаанд буурсан, гэхдээ 2016 онтой харьцуулахад 2017 бага хэмжээний өсөлт гарсан байна. Ингэж буурах болсон гол шалтгаан нь ойжуулалтад зарцуулах зардал 2013 онд 1.45 тэрбум төгрөг (0.7 сая ам.доллар) байснаа 2017 онд 663 сая төгрөг (331,000 ам.доллар) болж тасралтгүй буурсантай холбоотой юм. Харин ойн зурвас байгуулах, ойн байгалийн нөхөн сэргэлтийг дэмжих зардлууд бага зэрэг өссөн нь ойжуулахаасаа илүүтэйгээр энэ төрлийн үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч байгааг харуулж байна.

Хэрэв “ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ”, “Ойн нөхөрлөл (ОН), ойн анги (ОА), ойн мэргэжлийн байгууллага (ОМБ)-ын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө (ОМТ) боловсруулах” гэсэн гурван төрлийн үйл ажиллагааг ойн ашиглалтын үйл ажиллагаа гэж үзвэл ойн ашиглалтад зарцуулж буй зардал нь БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын дөнгөж

Ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа,

тэмцэл , 43.2%

Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлт 25.6%

Мод үржүүлэг (үржүүлэг, тарьц суулгац) , 6.8% Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ , 6.9%

Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах , 4.7%

Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого , 4.3%

ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих,

ОМТ , 2.2%

Ойн сургалт, сурталчилгаа,

судалгаа, Хян.Мон , 2.3%

Үрийн аж ахуй ,

1.8%

Техник, тоног төхөөрөмж , 1.5%

Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ,

0.6%

Бусад , 0.1%

Бусад8.5%

1,450

1,200

903 805

663

133 258

337 244 265

45 86 84 87

260

- 15 40 15 37

1,627 1,558

1,364

1,151 1,225

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2013 2014 2015 2016 2017

Сая төг ОйжуулалтОйн зурвас байгуулахОйн байгалийн нөхөн сэргээлтийг дэмжихТаримал ойн арчилгаа хамгаалал, худалдан авалтНийт

эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)-ын тоо мэдээнд үндэслэв


Зураг 7. бОАжЯ-ны ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан зардал (Сая төг)

29

Зураг 6. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон БОАЖЯ-ны ойн арга хэмжээний төсвийн зардлын бүтэц, үйл ажиллагааны төрлөөр (%)

Эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)-ын тоо мэдээнд үндэслэв


Зураг 7. БОАЖЯ-ны ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан зардал (Сая төг)


Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан төсвийн зардал сүүлийн таван жилийн хугацаанд буурсан, гэхдээ 2016 онтой харьцуулахад 2017 бага хэмжээний өсөлт гарсан байна. Ингэж буурах болсон гол шалтгаан нь ойжуулалтад зарцуулах зардал 2013 онд 1.45 тэрбум төгрөг (0.7 сая ам.доллар) байснаа 2017 онд 663 сая төгрөг (331,000 ам.доллар) болж тасралтгүй буурсантай холбоотой юм. Харин ойн зурвас байгуулах, ойн байгалийн нөхөн сэргэлтийг дэмжих зардлууд бага зэрэг өссөн нь ойжуулахаасаа илүүтэйгээр энэ төрлийн үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч байгааг харуулж байна.

Хэрэв “ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ”, “Ойн нөхөрлөл (ОН), ойн анги (ОА), ойн мэргэжлийн байгууллага (ОМБ)-ын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө (ОМТ) боловсруулах” гэсэн гурван төрлийн үйл ажиллагааг ойн ашиглалтын үйл ажиллагаа гэж үзвэл ойн ашиглалтад зарцуулж буй зардал нь БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын дөнгөж

Ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа,

тэмцэл , 43.2%

Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлт 25.6%

Мод үржүүлэг (үржүүлэг, тарьц суулгац) , 6.8% Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ , 6.9%

Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах , 4.7%

Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого , 4.3%

ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих,

ОМТ , 2.2%

Ойн сургалт, сурталчилгаа,

судалгаа, Хян.Мон , 2.3%

Үрийн аж ахуй ,

1.8%

Техник, тоног төхөөрөмж , 1.5%

Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ,

0.6%

Бусад , 0.1%

Бусад8.5%

1,450

1,200

903 805

663

133 258

337 244 265

45 86 84 87

260

- 15 40 15 37

1,627 1,558

1,364

1,151 1,225

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2013 2014 2015 2016 2017

Сая төг ОйжуулалтОйн зурвас байгуулахОйн байгалийн нөхөн сэргээлтийг дэмжихТаримал ойн арчилгаа хамгаалал, худалдан авалтНийт

эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)-ын тоо мэдээнд үндэслэв

Ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтэд зарцуулсан төсвийн зардал сүүлийн таван жилийн хугацаанд буурсан, гэхдээ 2016 онтой харьцуулахад 2017 онд бага хэмжээний өсөлт гарсан байна. Ингэж буурах болсон гол шалтгаан нь ойжуулалтад зарцуулах зардал 2013 онд 1.45 тэрбум төгрөг (0.7 сая ам.доллар) байснаа 2017 онд 663 сая төгрөг (331,000 ам.доллар) болж тасралтгүй буурсантай холбоотой юм. Харин ойн зурвас байгуулах, ойн байгалийн нөхөн сэргэлтийг дэмжих зардлууд бага зэрэг өссөн нь ойжуулахаасаа илүүтэйгээр энэ төрлийн үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч байгааг харуулж байна.

15

Хэрэв “ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ”, “Ойн нөхөрлөл (ОН), ойн анги (ОА), ойн мэргэжлийн байгууллага (ОМБ)-ын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө (ОМТ) боловсруулах” гэсэн гурван төрлийн үйл ажиллагааг ойн ашиглалтын үйл ажиллагаа гэж үзвэл ойн ашиглалтад зарцуулж буй зардал нь БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардлын дөнгөж 9%-ийг эзэлж, харин үлдсэн хувь нь ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулагдаж байна (Зураг 6, 8). Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг (ГОУХАН буюу GIZ)-ээс хийсэн ойн тооллогын судалгаагаар Монгол оронд ойн тогтвортой ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй бөгөөд ингэснээр орон нутгийн эдийн засаг болон байгаль орчин аль алинд нь үр өгөөжтэй байна гэж дүгнэжээ (Олссон, 2009; Үндэсний ойн тооллогын төсөл, 2016).

Зураг 8. бОАжЯ-наас ойн ашиглалтад зарцуулсан зардал (Сая төг)

30

9%-ийг эзэлж, харин үлдсэн хувь нь ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулагдаж байна (Зураг 6, 8). Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг (ГОУХАН буюу GIZ)-ээс хийсэн ойн тооллогын судалгаагаар Монгол оронд ойн тогтвортой ашиглалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй бөгөөд ингэснээр орон нутгийн эдийн засаг болон байгаль орчин аль алинд нь үр өгөөжтэй байна гэж дүгнэжээ (Олссон, 2009; Үндэсний ойн тооллогын төсөл, 2016).

Зураг 8. БОАЖЯ-наас ойн ашиглалтад зарцуулсан зардал (Сая төг)


БОАЖЯ-наас зарцуулсан “Ойн цэвэрлэгээ”, “ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих, ОМТ боловсруулах” зардал өссөнтэй холбоотойгоор ойн ашиглалтын зардал цаашид өсөх хандлагатай байна.

1.5.2.2 Онцгой байдлын ерөнхий газар

Ойн түймрээс урьдчилсан сэргийлэх, гарсан түймрийг унтраах нь ой хамгааллын өндөр ач холбогдолтой үйл ажиллагаа бөгөөд энэ ажлыг Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ) хариуцан ажилладаг. Ойд самар, жимс түүх зэргээр ойн дагалт баялаг (ОДБ)-ийг ашиглах явцдаа хүмүүсийн санаатай, болон санамсаргүй тохиолдлоор ойн түймэр гарах явдал ихээхэн тохиолддог бөгөөд түймэр бол ойн хомсдол, доройтлын хамгийн том хүчин зүйл гэж холбогдох албан тушаалтнуудын үзэж байна18. ОБЕГ-аас улсын төсвийн төсвийн хөрөнгөөр ойн түймэр унтраахад зарцуулсан нийт зардлыг Хүснэгт 3-т харуулав. ОБЕГ-аас гаргадаг түймэрт зарцуулсан зардлын тоо мэдээ нь ойн болон хээрийн түймэр тус бүрээр задрах боломжгүй. Тиймээс ойн түймэрт зарцуулсан зардлыг тооцохдоо түймэрт автсан ойн болон хээрийн талбайгаар хувилан тооцсон, мөн “ойн түймрийг унтраах зардал нь хээрийн түймрийг унтраах зардлаас хоёр дахин их байна” гэсэн нөхцөл тавин тооцоолсон болно. 2010-2016 онд ойн түймэрт автсан талбай нь 157 – 45,649 га байсан хэдий ч 2017 онд шатсан талбай 120,918 га болж өссөн нь маш өндөр зардал гаргахад хүргэсэн байна. 2017 онд ойн түймрийг унтраахад нийт 205.5 сая төгрөг (102.6 мянган ам.доллар) зарцуулжээ.

Хүснэгт 3. ОБЕГ-аас ойн түймэрт зарцуулсан зардал (Мянган төг) Он Шатсан талбай (Га) Шатсан талбай (%) Түймэрт зарцуулсан зардал

(Мянган төг) Ой Хээр Нийт Ой Хээр Нийт Ойн

түймэр Хээрийн

түймэр Нийт*

A Б В Г Д Е Ж З=К*(Д*2) И=К-З К 2010 39,770 58,000 97,770 40.7 59.3 100.0 44,334 10,161 54,495 2011 3,063 2,090,000 2,093,063 0.1 99.9 100.0 169 57,511 57,680 2012 157 4,695,317 4,695,474 0.0 100.0 100.0 0 3,135 3,135 2013 5,854 5,601,953 5,607,807 0.1 99.9 100.0 362 172,939 173,301 2014 18,275 3,000,000 3,018,275 0.6 99.4 100.0 2,122 173,118 175,240

18 Ойн дагалт баялаг болох самар, жимс түүх зорилгоор ойд яваа хүмүүс, ойд хоноглохдоо гал асааж дулаацах, хоол хийх явцдаа, эсвэл галын нурмаа унтраалгүй орхих, дутуу унтраах, тамхины цог зэргээс үүдэн ойн түймэр гардаг.

19 8 32 59 11

271

116

401 402

522

92 110 80 73

345 382 234

514 535

878

0

200

400

600

800

1,000

2013 2014 2015 2016 2017

Сая Төг Ойн арчилгааОйн цэвэрлэгээОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих, Ойн менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах

Нийт

эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)

БОАЖЯ-наас зарцуулсан “Ойн цэвэрлэгээ”, “ОН, ОА, ОМБ-ын чадавхыг дэмжих, ОМТ боловсруулах” зардал өссөнтэй холбоотойгоор ойн ашиглалтын зардал цаашид өсөх хандлагатай байна.

Онцгой байдлын ерөнхий газар

Ойн түймрээс урьдчилан сэргийлэх, гарсан түймрийг унтраах нь ой хамгааллын өндөр ач холбогдолтой үйл ажиллагаа бөгөөд энэ ажлыг Онцгой байдлын ерөнхий газар (ОБЕГ) хариуцан ажилладаг. Ойд самар, жимс түүх зэргээр ойн дагалт баялаг (ОДБ)-ийг ашиглах явцдаа хүмүүсийн санаатай, болон санамсаргүй тохиолдлоор ойн түймэр гаргах явдал ихээхэн тохиолддог бөгөөд түймэр бол ойн хомсдол, доройтлын хамгийн том хүчин зүйл гэж холбогдох албан тушаалтнууд үзэж байна17. ОБЕГ-аас улсын төсвийн хөрөнгөөр ойн түймэр унтраахад зарцуулсан нийт зардлыг Хүснэгт 3-т харуулав. ОБЕГ-аас гаргадаг түймэрт зарцуулсан зардлын тоо мэдээ нь ойн болон хээрийн түймэр тус бүрээр задрах боломжгүй. Тиймээс ойн түймэрт зарцуулсан зардлыг тооцохдоо түймэрт автсан ойн болон хээрийн талбайгаар хувилан тооцсон,

17 Ойн дагалт баялаг болох самар, жимс түүх зорилгоор ойд яваа хүмүүс, ойд хоноглохдоо гал асааж дулаацах, хоол хийх явцдаа, эсвэл галын нурмаа унтраалгүй орхих, дутуу унтраах, тамхины цог зэргээс үүдэн ойн түймэр гардаг.

16

мөн “ойн түймрийг унтраах зардал нь хээрийн түймрийг унтраах зардлаас хоёр дахин их байна” гэсэн нөхцөл тавин тооцоолсон болно. 2010-2016 онд ойн түймэрт автсан талбай нь 157 – 45,649 га байсан хэдий ч 2017 онд шатсан талбай 120,918 га болж өссөн нь маш өндөр зардал гаргахад хүргэсэн байна. 2017 онд ойн түймрийг унтраахад нийт 205.5 сая төгрөг (102.6 мянган ам.доллар) зарцуулжээ.

Хүснэгт 3. ОбеГ-аас ойн түймэрт зарцуулсан зардал (Мянган төг)

ОнШатсан талбай (Га) Шатсан талбай (%) Түймэрт зарцуулсан зардал

(Мянган төг)

Ой Хээр Нийт Ой Хээр Нийт Ойн түймэр

Хээрийн түймэр Нийт*

A Б В Г Д Е Ж З=К*(Д*2) И=К-З К2010 39,770 58,000 97,770 40.7 59.3 100.0 44,334 10,161 54,495 2011 3,063 2,090,000 2,093,063 0.1 99.9 100.0 169 57,511 57,680 2012 157 4,695,317 4,695,474 0.0 100.0 100.0 0 3,135 3,135 2013 5,854 5,601,953 5,607,807 0.1 99.9 100.0 362 172,939 173,301 2014 18,275 3,000,000 3,018,275 0.6 99.4 100.0 2,122 173,118 175,240 2015 45,649 6,602,607 6,648,256 0.7 99.3 100.0 7,113 510,841 517,954 2016 31,302 3,215,020 3,246,322 1.0 99.0 100.0 1,326 67,407 68,732 2017 120,918 466,517 587,435 20.6 79.4 100.0 205,534 293,721 499,255

эх сурвалж: ОБЕГ (2017)-ийн олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв.

* ОБЕГ (2017)-аас түймэрт зарцуулсан нийт зардлын тоо мэдээг гаргаж өгсөн болно.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (ХХААХҮЯ) нь модон материал, хаалга, цонх, тавилга гэх мэт эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд чиглэгдсэн мод боловсруулах мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл (цаашид “мод боловсруулах салбар” гэх)-ийн салбарыг хариуцдаг төрийн захиргааны төв байгууллага юм. 2012 оны 12-р сард олон улсын зах зээлд арилжаалагдсан ЗГ-ын “Чингис Бонд”-ын санхүүжилтээс өмнө мод боловсруулах салбарт оруулах санхүүжилт хязгаарлагдмал байсан. Улмаар аж үйлдвэр эрхлэгчид (үүнд мод боловсруулах салбарын төслүүдийг оруулаад)-ийн боловсруулсан төслүүдийг тус бондын хөрөнгөөс хямд зээл18 олгох замаар санхүүжүүлж эхэлсэн.

2013-2015 онд энэ бодлогын үр нөлөөгөөр ХХААХҮЯ-наас мод боловсруулах 51 төсөл (31 аж ахуй нэгж, 20 хувь хүн) нийт 28.9 тэрбум төгрөг (14.4 сая ам.доллар)-ийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилт авсан байна, үүнээс 2013 онд 400 сая төгрөг (200,000 ам.доллар), 2014 онд 20,825.7 сая төгрөг (10.4 сая ам.доллар), 2015 онд 7,670 сая төгрөг (3.8 сая ам.доллар) болсон (Д.Энхбаяр

18 Чингис Бондын хөрөнгөөс олгосон зээлийн хүү нь зах зээл дэх зээлийн хүү (жилд 15-16%, Дэлхийн Банк, 2014, хуудас. 22)-тэй харьцуулахад маш бага (жилд 7.23%, Үндэсний Аудитын Газар, 2014, хуудас. 9).

17

2017)19. Чингис Бондын хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдсан мод боловсруулах төслүүдийн нийт зээлийн үнийн дүнгийн 58.1% нь хавтан, 15.6% нь барилгын материал, 13% нь тавилгын үйлдвэрлэлд олгогдсон байна (Зураг 9, Хавсралт 2-ын Хүснэгт 2).

Зураг 9. 2013-2015 онд чингис бондын хөрөнгөөс мод боловсруулах төслүүдэд олгогдсон зээлийн бүтэц, төрлөөр (%)

31

2015 45,649 6,602,607 6,648,256 0.7 99.3 100.0 7,113 510,841 517,954 2016 31,302 3,215,020 3,246,322 1.0 99.0 100.0 1,326 67,407 68,732 2017 120,918 466,517 587,435 20.6 79.4 100.0 205,534 293,721 499,255

Эх сурвалж: ОБЕГ (2017)-ийн олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв

* ОБЕГ (2017)-аас түймэрт зарцуулсан нийт зардлын тоо мэдээг гаргаж өгсөн.

1.5.2.3 Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (ХХААХҮЯ) нь модон материал, хаалга, цонх, тавилга гэх мэт эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд чиглэгдсэн мод боловсруулах мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл (цаашид “мод боловсруулах салбар” гэх)-ийн салбарыг хариуцдаг төрийн захиргааны төв байгууллага юм. 2012 оны 12-р сард олон улсын зах зээлд арилжаалагдсан ЗГ-ын “Чингис Бонд”-ын санхүүжилтээс өмнө мод боловсруулах салбарт оруулах санхүүжилт хязгаарлагдмал байсан. Улмаар аж үйлдвэр эрхлэгчид (үүнд мод боловсруулах салбарын төслүүдийг оруулаад)-ийн боловсруулсан төслүүдийг тус бондын хөрөнгөөс хямд зээл19 олгох замаар санхүүжүүлж эхэлсэн.

2013-2015 онд энэ бодлогын үр нөлөөгөөр ХХААХҮЯ-наас мод боловсруулах 51 төсөл (31 аж ахуй нэгж, 20 хувь хүн) нийт 28.9 тэрбум төгрөг (14.4 сая ам.доллар)-ийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилт авсан байна, үүнээс 2013 онд 400 сая төгрөг (200,000 ам.доллар), 2014 онд 20,825.7 сая төгрөг (10.4 сая ам.доллар), 2015 онд 7,670 сая төгрөг (3.8 сая ам.доллар) болсон (Д.Энхбаяр 2017)20. Чингис Бондын хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдсан мод боловсруулах төслүүдийн нийт зээлийн үнийн дүнгийн 58.1% нь хавтан, 15.6% нь барилгын материал, 13% нь тавилгын үйлдвэрлэлд олгогдсон байна (Зураг 9, Хавсралт 2-ын Хүснэгт 2).

Зураг 9. 2013-2015 онд Чингис Бондын хөрөнгөөс мод боловсруулах төслүүдэд олгогдсон зээлийн бүтэц, төрлөөр (%)

Эх сурвалж: Д.Энхбаяр (2017)-ын өгсөн тоо мэдээнд суурилсан зохиогчдын тооцоолол

Нийт олгосон зээлийн үнийн дүнгийн 98% (28.3 тэрбум төгрөг буюу 14.1 сая ам.доллар) -ийг Улаанбаатар хотод хэрэгжих мод боловсруулах төслүүдэд олгожээ (Хавсралт 2-ын Хүснэгт 2). 2015 оноор Чингис Бондын хөрөнгөөр мод боловсруулах салбарт зээл олгох явдал дуусгавар болсон, учир нь 2016 онд шинээр байгуулагдсан засгийн газрын зүгээс ерөнхийдөө Чингис Бондын хөрөнгийг үр ашиггүй төслүүдэд олгосон тул дахин зээл олгохгүй байхаар шийдвэрлэсэнтэй холбоотой.

19 Чингис Бондын хөрөнгөөс олгосон зээлийн хүү нь зах зээл дэх зээлийн хүү (жилд 15-16%, Дэлхийн Банк, 2014, хуудас. 22)-тэй харьцуулахад маш бага (жилд 7.23%Үндэсний аудитын газар, 2014, хуудас. 9). 20 ХХААХҮЯ-ны Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын Мод, модон эдлэл үйлдвэрлэлийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Д.Энхбаяр.

Бусад, 3.5%

Гэрийн мод, 1.6%

Цаас, 3.0%Ламинатан шал, 5.2%

Тавилга, 13.0%

Барилгын материал, 15.6%

Хавтан, 58.1%

эх сурвалж: Д.Энхбаяр (2017)-ын өгсөн тоо мэдээнд суурилсан зохиогчдын тооцоолол

Нийт олгосон зээлийн үнийн дүнгийн 98% (28.3 тэрбум төгрөг буюу 14.1 сая ам.доллар) -ийг Улаанбаатар хотод хэрэгжих мод боловсруулах төслүүдэд олгожээ (Хавсралт 2-ын Хүснэгт 2). 2015 оноор Чингис Бондын хөрөнгөөр мод боловсруулах салбарт зээл олгох явдал дуусгавар болсон, учир нь 2016 онд шинээр байгуулагдсан засгийн газрын зүгээс ерөнхийдөө Чингис Бондын хөрөнгийг үр ашиггүй төслүүдэд олгосон тул дахин зээл олгохгүй байхаар шийдвэрлэсэнтэй холбоотой.

2.1.3 Орон нутгийн төсвийн зардал

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр (БНАТ)-ийн орлогоос бий болсон орон нутгийн төсвөөс (улсын төсвөөс тусдаа) ойн аж ахуй, ойн хамгаалалд тодорхой хэмжээний санхүүжилт хийгдэж байна. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд зааснаар орон нутгийн төсөвт төвлөрсөн ойн нөөц ашигласны төлбөрийн хамгийн багадаа 85% нь эргээд байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаанд зарцуулагдах ёстой (УИХ 2012). Засгийн газрын тогтоолоор ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг хууль заасан доод хэмжээнээс давуулан зөвхөн ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулна гэж заасан байна (Монгол Улсын Засгийн Газар, 2014). Гэтэл амьдрал дээр БНАТ-ийн тухай хууль болон засгийн газраас гаргасан журам бүрэн хэрэгжихгүй байна. Тухайлбал 2017 онд орон нутгийн төсөвт нийт 10.9 тэрбум төгрөг (5.4 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойн нөөц болон ойн дагалт баялаг ашигласны төлбөрөөс олсон боловч орон нутгийн төсвөөс дөнгөж 3 тэрбум төгрөг (1.5

19 ХХААХҮЯ-ны Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын Мод, модон эдлэл үйлдвэрлэлийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Д.Энхбаяр.

18

сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан байна. Энэ нь нийт олсон орлогын 28%-тай тэнцүү байгаа бөгөөд хуульд заасан доод хэмжээнээс бараг 3 дахин бага байна. Ийм байдал үүсэх нэг шалтгаан нь төсөвлөлт хийх үйл ажиллагаа юм. Орон нутагт, хуш модны самраас олох орлогыг дараа жилийн орон нутгийн төсвийн орлогын төлөвлөгөөнд оруулж тооцдоггүй, учир нь самар гарах цикл нь 4-5 жилийн хугацаатай, тиймээс дараа жил самар гарах эсэх нь мэдэгдэх боломжгүй. Дараагийн нэг шалтгаан нь төсвийн тухай хуульд зааснаар БНАТ-өөс орох орлого нь Орон нутгийн хөгжлийн сан (ОНХС)-д төвлөрнө гэж заасантай холбоотой, учир нь ОНХС-ийн мөнгийг юунд зарцуулахыг сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал шийддэг, гэвч иргэдийн төлөөлөгчид БНАТ-ийн тухай хуулийн талаар мэдлэг, мэдээлэл муутай байх тул энэ мөнгийг ойтой холбоогүй бусад зардалд зарцуулах шийдвэр гаргах тохиолдлууд нэлээд их гардаг. Заримдаа орон нутгийн төсвийн цоорхойг ч энэ мөнгөөр нөхөх явдал байдаг.

Зураг 10. Орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, ой хамгаалалд зарцуулсан зардал (Сая төг)

32

орлого нь Орон нутгийн хөгжлийн сан (ОНХС)-д төвлөрнө гэж заасантай холбоотой, учир нь ОНХС-ийн мөнгийг юунд зарцуулахыг сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал шийддэг, гэвч иргэдийн төлөөлөгчид БНАТ-ийн тухай хуулийн талаар мэдлэг, мэдээлэл муутай байх тул энэ мөнгийг ойтой холбоогүй бусад зардалд зарцуулах шийдвэр гаргах тохиолдлууд нэлээд их гардаг. Заримдаа орон нутгийн төсвийн цоорхойг ч энэ мөнгөөр нөхөх явдал байдаг.

Зураг 10. Орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, ой хамгаалалд зарцуулсан зардал (Сая төг)

Эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ7 маягт-ын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв

2013-2017 онд аймаг, нийслэлийн орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд нийт 2.8-3.0 тэрбум төгрөг (ам.доллар 1.4-1.5 сая) зарцуулсан бөгөөд зарцуулалтын хандлага нь тогтвортой байна (Error! Reference source not found.0). 2013-2017 онд БОАЖЯ, ОБЕГ, ХХААХҮЯ-наас зарцуулсан улсын төсвийн 39%-тай тэнцэх хэмжээний мөнгийг орон нутгийн төсвөөс зарцуулсан байна. Орон нутгийн ойн салбарт зарцуулж буй зардлын ихэнх нь ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг, гэхдээ энэ зардал сүүлийн хоёр жилд буурсан байна (Error! Reference source not found. 10,Error! Reference source not found.). 2013-2017 оны дунджаар, ойжуулалт болон ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн зардал нь орон нутгийн ойд зарцуулсан нийт зардлын 82.7% хувьтай тэнцэж байна (Зураг 11).

1,87

3 2,18

4

2,03

0

1,44

1 1,82

3

475

341 65

6 771

529

241

134

136 27

4

303

18

53

54

33

48

17

57

41

18

22

49

22

9 29

20 108 21

7

156

198

273

2,783 3,008 3,083

2,763 3,018

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

3,500

2013 2014 2015 2016 2017

Сая.ТөгОйн нөхөн сэргээлт Ойн хөнөөлт шавж өвчний тэмцэлБагаж, техник тоног төхөөрөмж Мэргэжлийн сургалт зохион байгуулахОйн үр бэлтгэл Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээБусад зардал Нийт

Ойн хөнөөлт шавж, өвчний тэмцэл

эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ-7 маягтын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв.

2013-2017 онд аймаг, нийслэлийн орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд нийт 2.8-3.0 тэрбум төгрөг (ам.доллар 1.4-1.5 сая) зарцуулсан бөгөөд зарцуулалтын хандлага нь тогтвортой байна (Зураг 10). 2013-2017 онд БОАЖЯ, ОБЕГ, ХХААХҮЯ-наас ойд зарцуулсан улсын төсвийн 39%-тай тэнцэх хэмжээний мөнгийг орон нутгийн төсвөөс зарцуулсан байна. Орон нутгийн ойн салбарт зарцуулж буй зардлын ихэнх нь ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг, гэхдээ энэ зардал сүүлийн хоёр жилд буурсан байна (Зураг 10, 12). 2013-2017 оны дунджаар, ойжуулалт болон ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн зардал нь орон нутгийн ойд зарцуулсан нийт зардлын 82.7% хувьтай тэнцэж байна (Зураг 11).

19

Зураг 11. 2013-2017 оны дунджаар орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, хамгаалалд зарцуулсан зардлын бүтэц, үйл ажиллагааны төрлөөр (%)

33

салбарт зарцуулж буй зардлын ихэнх нь ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг, гэхдээ энэ зардал сүүлийн хоёр жилд буурсан байна (Error! Reference source not found. 10,Error! Reference source not found.). 2013-2017 оны дунджаар, ойжуулалт болон ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн зардал нь орон нутгийн ойд зарцуулсан нийт зардлын 82.7% хувьтай тэнцэж байна (Зураг 11).



Сүүлийн таван жилд орон нутгийн тоо мэдээнээс харахад, ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан зардлын ихэнх нь хангайн бүс (30.2%) болон төвийн бүс (24.2%)-д ногдож байна (Зурагs 12 and 13). Аймаг, нийслэлийн түвшинд авч үзвэл Улаанбаатар хот (21.2%), Булган (15.4%), Сэлэнгэ (8.5%), Хөвсгөл (7.4%), Өмнөговь (6.6%) аймгуудын зарцуулалт хамгийн өндөр байна.

Зураг 12. Орон нутгийн төсвөөс ойн аж ахуй, ой хамгаалалд зарцуулсан зардлын бүтэц, бүсээр* (Сая төг)


*Хангайн бүс: Булган, Хөвсгөл, Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай, Орхон; Төвийн бүс: Сэлэнгэ, Өмнөговь, Төв, Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дундговь, Дорноговь; Улаанбаатар хот; Зүүн бүс: Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар; Баруун бүс: Завхан, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Говь-Алтай

Ойн нөхөн сэргээлт , 63.8%

Ойн хөнөөлт шавж өвчний тэмцэл , 18.9%

Багаж, техник тоног төхөөрөмж , 7.4%Мэргэжлийн сургалт зохион

байгуулах , 1.4%

Ойн үр бэлтгэл , 1.1%Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ , 0.9%

Бусад зардал , 6.5%

683.12 520

850

1,303

1,064

680

929 964

309

667

437 591

684 642 746

299

619

371 359 358

683

349 214 150 183

0200400600800

1,0001,2001,400

2013 2014 2015 2016 2017

Сая төг Хангайн бүс Төвийн бүс УлаанбаатарЗүүн бүс Баруун бүс

эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ-7 маягтын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв

Сүүлийн таван жилд орон нутгийн тоо мэдээнээс харахад, ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан зардлын ихэнх нь хангайн бүс (30.2%) болон төвийн бүс (24.2%)-д ногдож байна (Зураг 12, 13). Аймаг, нийслэлийн түвшинд авч үзвэл Улаанбаатар хот (21.2%), Булган (15.4%), Сэлэнгэ (8.5%), Хөвсгөл (7.4%), Өмнөговь (6.6%) аймгуудын зарцуулалт хамгийн өндөр байна.


33

салбарт зарцуулж буй зардлын ихэнх нь ойжуулалт, ойн нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг, гэхдээ энэ зардал сүүлийн хоёр жилд буурсан байна (Error! Reference source not found. 10,Error! Reference source not found.). 2013-2017 оны дунджаар, ойжуулалт болон ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн зардал нь орон нутгийн ойд зарцуулсан нийт зардлын 82.7% хувьтай тэнцэж байна (Зураг 11).



Сүүлийн таван жилд орон нутгийн тоо мэдээнээс харахад, ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан зардлын ихэнх нь хангайн бүс (30.2%) болон төвийн бүс (24.2%)-д ногдож байна (Зурагs 12 and 13). Аймаг, нийслэлийн түвшинд авч үзвэл Улаанбаатар хот (21.2%), Булган (15.4%), Сэлэнгэ (8.5%), Хөвсгөл (7.4%), Өмнөговь (6.6%) аймгуудын зарцуулалт хамгийн өндөр байна.




Ойн нөхөн сэргээлт , 63.8%

Ойн хөнөөлт шавж өвчний тэмцэл , 18.9%

Багаж, техник тоног төхөөрөмж , 7.4%Мэргэжлийн сургалт зохион

байгуулах , 1.4%

Ойн үр бэлтгэл , 1.1%Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ , 0.9%

Бусад зардал , 6.5%

683.12 520

850

1,303

1,064

680

929 964

309

667

437 591

684 642 746

299

619

371 359 358

683

349 214 150 183

0200400600800

1,0001,2001,400

2013 2014 2015 2016 2017

Сая төг Хангайн бүс Төвийн бүс УлаанбаатарЗүүн бүс Баруун бүс

эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ-7 маягтын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв.


20

Зураг 13. Орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан зардал болон ойн талбай, бүсээр (%)

34


Эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ7 маягт-ын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв, ОСХТ (2016).

* ОСХТ (2016) 2015 оны 12-р сарын байдлаар Монгол орны шилмүүст ба заган ойн нийт талбайг аймгаар нь гаргасан.

2013-2017 оны дунджаар Улаанбатар хот нь нийт ойн талбайн (шилмүүст болон заган ойг хамруулан) 0.6%-ийг эзэлдэг хэрнээ нийт орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан зардлын тавны нэгтэй тэнцэх хэмжээний зардлыг зарцуулсан байна. Улаанбаатар хотод Монгол улсын бараг гуравны нэг нь амьдардаг тул мод тарих, ойжуулах ажил нь иргэдийн хүсэлтэд тулгуурлахаас гадна, бусад бүсүүдтэй харьцуулахад хамгийн өндөр орлоготой бүсэд тооцогддог. Төвийн болон зүүн бүсэд ойд зарцуулах зардал болон ойн эзлэх талбай нь бараг ойролцоо байхад, харин хангайн болон баруун бүсэд ийм биш байна. Хангайн бүс нь нийт ойн талбайн 44%-ийг эзлэх бөгөөд орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан нийт зардлын 30%-ийг энэ бүсэд зарцуулсан байна. Харамсалтай нь улсын төсвийн зардал нь сумдаар задрах боломжгүй тул орон нутагт зарцуулсан улсын болон орон нутгийн зардлын нийлбэрийг харуулах боломжгүй байна.

Хангай, 30.2%

Төв, 24.2%

Улаанбаатар, 21.2%

Зүүн, 13.7%

Баруун, 10.8%

A) Ойн зардлын бүтэц(2013-2017оны дунджаар)

Хангай, 43.7%

Төв, 25.7%


Зүүн, 10.9%

Баруун, 19.0%

Б) Ойн талбай(2015оны 12-р сар)

34


Эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ7 маягт-ын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв, ОСХТ (2016).


2013-2017 оны дунджаар Улаанбатар хот нь нийт ойн талбайн (шилмүүст болон заган ойг хамруулан) 0.6%-ийг эзэлдэг хэрнээ нийт орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан зардлын тавны нэгтэй тэнцэх хэмжээний зардлыг зарцуулсан байна. Улаанбаатар хотод Монгол улсын бараг гуравны нэг нь амьдардаг тул мод тарих, ойжуулах ажил нь иргэдийн хүсэлтэд тулгуурлахаас гадна, бусад бүсүүдтэй харьцуулахад хамгийн өндөр орлоготой бүсэд тооцогддог. Төвийн болон зүүн бүсэд ойд зарцуулах зардал болон ойн эзлэх талбай нь бараг ойролцоо байхад, харин хангайн болон баруун бүсэд ийм биш байна. Хангайн бүс нь нийт ойн талбайн 44%-ийг эзлэх бөгөөд орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан нийт зардлын 30%-ийг энэ бүсэд зарцуулсан байна. Харамсалтай нь улсын төсвийн зардал нь сумдаар задрах боломжгүй тул орон нутагт зарцуулсан улсын болон орон нутгийн зардлын нийлбэрийг харуулах боломжгүй байна.

Хангай, 30.2%

Төв, 24.2%


Зүүн, 13.7%

Баруун, 10.8%

A) Ойн зардлын бүтэц(2013-2017оны дунджаар)

Хангай, 43.7%

Төв, 25.7%


Зүүн, 10.9%

Баруун, 19.0%

Б) Ойн талбай(2015оны 12-р сар)

эх сурвалж: Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017)-наас ОМ-7 маягтын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэв, ОСХТ (2016).


2013-2017 оны дунджаар Улаанбатар хот нь нийт ойн талбайн (шилмүүст болон заган ойг хамруулан) 0.6%-ийг эзэлдэг хэр нь нийт орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан зардлын тавны нэгтэй тэнцэх хэмжээний зардлыг зарцуулсан байна. Улаанбаатар хотод Монгол улсын хүн амын бараг гуравны нэг нь амьдардаг тул мод тарих, ойжуулах ажил нь хүн амын хүсэлтэд тулгуурлахаас гадна, бусад бүсүүдтэй харьцуулахад хамгийн өндөр орлоготой бүсэд тооцогддог. Төвийн болон зүүн бүсэд ойд зарцуулах зардал болон ойн эзлэх талбай нь бараг ойролцоо байхад, харин хангайн болон баруун бүсэд ийм биш байна. Хангайн бүс нь нийт ойн талбайн 44%-ийг эзлэх бөгөөд орон нутгийн төсвөөс ойд зарцуулсан нийт зардлын 30%-ийг энэ бүсэд зарцуулсан байна. Харамсалтай нь улсын төсвийн зардал нь сумдаар задрах боломжгүй тул орон нутагт зарцуулсан улсын болон орон нутгийн зардлын нийлбэрийг харуулах боломжгүй байна.

Булган, Сэлэнгэ, Хөвсгөл аймгууд нь Монгол орны ойн ихэнх талбайг эзэлдэг (Хавсралт 2-ыг үз). Улаанбаатар хот дотор болон хотын гаднах талбайд мод тарих, ойжуулах арга хэмжээнд ихээхэн хэмжээний зардал гаргаж байна. Оюу толгой, Таван толгойн ордууд Өмнөговь аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг тул энэ аймаг нь бусад аймгийг бодвол илүү их баялаг бий болгодог аймгууд юм. Өмнөговь аймагт заган ой байх бөгөөд 2014-2015 онд тус аймагт цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах зорилгоор 22,000 мод тарьсан учраас энэ хугацаанд тус аймгийн ойжуулалтын зардал ихээр нэмэгджээ20.

20 Тус цэцэрлэгт хүрээлэнг байгуулах нийт зардал нь 7,335 сая төгрөг (3.7 сая ам.доллар) болсон. 22,000 ширхэг мод тарих зардал нь тус цэцэрлэгт хүрээлэнг барих нийт зардлын 10%-тэй тэнцэнэ гэсэн нөхцөл тавьж мод тарихад зарцуулсан зардлыг тооцоолов. Өмнөговь аймгийн холбогдох албан тушаалтантай ярилцсаны үндсэн

21

2.1.4 Хандивлагч байгууллагуудын зардал

Олон улсын хандивлагч байгууллагуудаас Монгол Улсын Засгийн Газартай хамтарсан эсвэл дангаар хэрэгжүүлж байгаа 8 хөгжлийн төслөөс ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаа, ойн бодлогын шинэчлэлд чиглэсэн ойн тогтвортой менежментэд хөрөнгө оруулж байна (Хүснэгт 4).

Хүснэгт 4. Монгол Улсад хандивлагч байгууллагуудын төслүүдээс ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан зардал (Мянган төг)

№ Төслийн нэр Санхүүжүүлэгч байгууллага 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

1 Биологийн олон янз байдал ба уур амьсгалын өөрчлөлтөд ойн гол экосистемүүдийн дасан зохицох нь хөтөлбөр 2-р үе шат (BAKFECC-2)

ХБНГУ-ын Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн яам

- - 1,958,400 1,958,400 1,958,400

2* “Биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох” төсөл

ХБНГУ-ын Засгийн газар, Сэргээн босголтын зээлийн банк (КFW)

- - - - 691,218

3 Ойн хомсдол, доройтлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг (REDD+) бууруулах хөтөлбөрийн хүрээнд “Монгол улсад Үндэсний ойн тооллогыг хийх” төсөл

ХБНГУ-ын Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн яам

- 1,602,400 1,602,400 1,602,400 -

4 Монгол-Солонгосын “Ногоон хэрэм” төсөл

БНСУ-ын Засгийн газар, БНСУ-ын Ойн алба (KFS)

2,371,552 2,371,552 2,371,552 2,371,552 2,670,667

5 “Ойн тогтвортой менежмент хэрэгжүүлж нутгийн иргэдийн амьжиргааг сайжруулах” төсөл

Азийн хөгжлийн банк, Япон Улсын Засгийн газар

- - - 1,335,333 1,335,333

дээр энэхүү нөхцлийг тавьсан болно.

22

№ Төслийн нэр Санхүүжүүлэгч байгууллага 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

6 “Ой бүхий аймгуудын биологийн олон янз байдлын хамгаалал, тогтвортой ойн менежмент, нүүрстөрөгчийн хийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх” төсөл GCP/MON/008/GEF

Даян дэлхийн байгаль орчны сан (ДДБОС)НҮБ-ын ХХААБ

- 10,416 1,137,704 1,368,049 2,547,616

7 Монгол орны ойн хөгжил болон орон нутгийн ой модны генийн сангийн хөгжил

Чехийн хөгжлийн агентлаг, БНЧУ

- - 656,449 656,449 656,449

8 Ойн хомсдол, доройтлоос үүдэлтэй хүлэмжийн хийн ялгарлыг (REDD+) бууруулах үндэсний хөтөлбөр төсөл (UN-REDD)

МУ-н Засгийн газар;UN-REDD Олон талт хандивлагчдын итгэлцлийн сан:Бусад: UN-REDD зорилтот дэмжлэг; GIZ; GEF/FAO

- - - 2,668,296 2,668,296

Нийт 2,371,552 3,984,368 7,726,505 11,960,480 12,527,979

эх сурвалж: Сангийн яам, 2016

Тэмдэглэл: *Уг төсөл нь ой, хээрийн түймэртэй тэмцэх иж бүрэн галын машин худалдан авч ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаадад өгсөн

Олон улсын төслүүдээс 2017 онд ойн арга хэмжээнд 12.5 тэрбум төгрөг (6.2 сая ам.доллар) зарцуулсан нь Олон улсын төслүүдээс бусад онтой харьцуулахад хамгийн өндөр байсан бөгөөд БОАЖЯ-ны ойн төсвийн зардал болох 9.6 тэрбум төгрөг (4.8 сая ам.доллар)-өөс их байжээ.

2013-2017 оны хооронд ойн арга хэмжээнд зарцуулсан нийт зардлаар жагсаахад нэгдүгээрт “Ой бүхий аймгуудын биологийн олон янз байдлын хамгаалал, тогтвортой ойн менежмент, нүүрстөрөгчийн хийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх” төсөл 12.2 тэрбум төгрөг буюу 6.1 сая ам.доллар (31.5%), хоёрдугаарт “Биологийн олон янз байдал ба уур амьсгалын өөрчлөлтөд ойн гол экосистемүүдийн дасан зохицох нь (2-р үе шат)” хөтөлбөр 5.9 тэрбум төгрөг буюу 2.9 сая ам.доллар, гуравдугаарт UN-REDD төсөл 5.3 тэрбум төгрөг (2.6 сая ам.доллар) зарцуулсан байна.

2018-2020 онд ЗГ болон олон улсын хандивлагч байгууллагуудын ойн төслүүдийн хугацаа дуусч хаагдахаар байгаа тул цаашид эдгээр төслүүдээс ойд зарцуулагдах зардал үргэлжилнэ гэж хэлэхэд хүндрэлтэй байна. 3-р бүлэгт хандивлагч байгууллагуудын санхүүжилтийн боломжийн талаар дэлгэрэнгүй авч үзлээ.

23

2.1.5 Хувийн хэвшлийн зардал

Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ) ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ)-ийг тооцдог. Эдгээр салбарын нийт үйлдвэрлэл, зардлын тоо мэдээ олон нийтэд нээлттэй байдаггүй, харин улсын салбар хоорондын тэнцэлд суурилан гаргасан тус салбарын нийт үйлдвэрлэл, нэмэгдэл өртөг, нийт хэрэглээний тоо мэдээг ҮСХ-ноос тус судалгаанд зориулан бидэн гаргаж өгсөн юм.

Салбар хоорондын тэнцэлд нийт нэмэгдэл өртөг нь “Ажиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлого”, “Үйлдвэрлэлийн бусад цэвэр татвар”, “Үндсэн хөрөнгийн хэрэглээ”, “Үйл ажиллагааны ашиг / холимог орлого, цэвэр” гэсэн үзүүлэлтүүдийн нийлбэрээр тооцогддог (ҮСХ 2017b).

Тус тайланд “Үйл ажиллагааны ашиг / холимог орлого, цэвэр” гэсэн үзүүлэлтийг ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн ашиг гэж авч үзэн санхүүгийн гарах урсгалын хэсэгт оруулан тооцсон болно. Харин нэмэгдэл өртгийн бусад үзүүлэлтүүдийг хувийн хэвшлээс ойн аж ахуй, мод боловсруулахад зарцуулсан зардал гэж авч үзсэн болно. “Ажиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлого” нь хувийн хэвшлийн ажилчдад төлсөн цалингийн зардал, “Үндсэн хөрөнгийн хэрэглээ” нь үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардал юм. Харин “Үйлдвэрлэлийн бусад цэвэр татвар” нь хувийн хэвшлээс төрд төлсөн татвар болно. Салбар хоорондын тэнцэлд тусгагдсан бас нэг төрлийн татварын зардал нь “Бүтээгдэхүүний цэвэр татвар” байх бөгөөд эдгээр хоёр төрлийн татварыг нэгтгэн хувийн хэвшлээс улсад төлсөн “нийт цэвэр татвар”-ыг тооцсон болно, нөгөө талаас энэ нь төрд орж байгаа татварын орлого болно (санхүүгийн гарах урсгал).

“Нийт хэрэглээ” гэдэг нь эдийн засагт оролцогчид (ихэвчлэн хувийн хэвшил)-ын зүгээс бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлчилгээ явуулахын тулд зарцуулж байгаа зардлын нийлбэрийг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, “нийт хэрэглээ” гэсэн үзүүлэлтээр ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын зардал (хөрөнгө оруулалт)-ыг тооцов. Нийт хэрэглээ нь “дотоодын завсрын хэрэглээ” болон “импорт”-ын нийлбэрээр тодорхойлогддог. Дотоодын завсрын хэрэглээ нь тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхийн тулд бусад салбараас худалдаж авсан завсрын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зардлыг, харин импорт нь гадаадаас худалдаж авсан завсрын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зардлыг илэрхийлнэ.

2015 оны салбар хоорондын тэнцэлд тулгуурлан нийт хэрэглээ, ажиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлого, үндсэн хөрөнгийн хэрэглээ, нийт цэвэр татварын харьцааг тооцсон. 2015 оноос бусад жилүүдэд эдгээр үзүүлэлт гарах боломжгүй, харин “нийт үйлдвэрлэл” (нийт хэрэглээ+нэмэгдэл өртөг)-ийн үзүүлэлт гарах боломжтой. Тиймээс 2015 оны харьцаануудыг ашиглан бусад жилүүдэд гарсан зардлуудыг тооцсон болно.

24

ҮСХ-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход 2017 онд хувийн хэвшил 414.5 тэрбум төгрөг (206.6 сая ам.доллар) зарцуулсан байна. Үүний 99.2 тэрбум төгрөг (49.5 сая ам.доллар) нь ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт, харин 315.3 тэрбум төгрөг (157.4 сая ам.доллар) нь мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт зарцуулагдсан байна, эдгээрийн нарийвчилсан тооцоолол, тайлбарыг дараах хэсгүүдэд орууллаа.

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбар

Хувийн хэвшлээс ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт зарцуулсан зардлыг Зураг 14-т харуулав. 2013 оныг эс тооцвол сүүлийн найман жилд ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт зарцуулсан зардал тогтвортой өсөх хандлагатай байна, энэ нь ойгоос бэлтгэсэн модны хэмжээ 2012 онд 771.6 мянган шоо метр байснаа 2013 онд 718.3 мянган шоо метр болж буурсантай холбоотойгоор 2013 оны зарцуулалт буурсан байх талтай (ҮСХ 2017a). 2010 онд ойж аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт хувийн хэвшлээс 44 тэрбум төгрөг (22 сая ам.доллар) зарцуулсан бол 2017 онд зарцуулалт 99 тэрбум төгрөг (49 сая ам.доллар) болтлоо өсжээ. 2017 оны хувийн хэвшлийн зарцуулалт нь БОАЖЯ-ны ойн төсвөөс даруй 10 дахин өндөр байна.

Зураг 14. Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт хувийн хэвшлийн зарцуулсан нийт зардал (Сая төг)

38

Зураг 14. Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарт хувийн хэвшлийн зарцуулсан нийт зардал (Сая төг)

Эх сурвалж: ҮСХ (2017b) олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ

* 2010-2016 онд гарсан хэрэглээний өсөлт (31.5%), болон нэмэгдэл өртгийн өсөлт (18.9%)-д үндэслэн 2017 оны зарцуулалтыг тооцсон болно (2017 оны тоо хараахан гараагүй байсан). ХХААХҮЯ-наас олгосон хөнгөлөлттэй зээлийн ихэнх нь 2016-2017 олгогдсон тул, 2017 оны зарцуулалт бусад оноос өндөр гарсан байх боломжтой.

1.5.5.2 Мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбар

ҮСХ-ны эмхэтгэл дээр мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл (буюу мод боловсруулах салбар)-ийн салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардлыг гурван дэд салбарт хуваан авч үздэг (ҮСХ 2008-2017). Үүнд: 1) Тавилгаас бусад мод болон модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл (цаашид ‘модон эдлэл, бүтээгдэхүүн’ гэх), 2) Цаас болон цаасан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, 3) Тавилга үйлдвэрлэл багтана. Эдгээр дэд салбар тус бүрийн нийт үйлдвэрлэлийн тоо мэдээ өгөгдсөн болно. Тиймээс ҮСХ (2017c)-ноос өгсөн 2015 оны салбар хоорондын тэнцлийн тоонд үндэслэн тооцсон харьцаанууд дээр үндэслэн нийт хэрэглээ болон нэмэгдэл өртгийг тооцсон болно.

Мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардлыг Зураг 15-д харуулав.

27,2

48

38,4

52

24,1

71

10,8

14

33,0

12

36,1

91

45,3

09 59

,567

13,0

83

10,9

09

21,0

20

15,7

32 22,9

95

24,9

16

26,9

66

32,0

74

1,99

1

1,66

0

3,19

9

2,39

4

3,49

9

3,79

1

4,10

3

4,88

1

1,22

1

1,72

3

1,08

4

486

1,48

0

1,62

3

2,03

1

2,67

0 43,543

52,743 49,474

29,426

60,986 66,521

78,410

99,192

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төг Нийт завсрын хэрэглээ

Ажиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлого

Үндсэн хөрөнгийн хэрэглээ

Нийт татвар

Нийт зардал

эх сурвалж: ҮСХ (2017b) олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ

* 2010-2016 онд гарсан хэрэглээний өсөлт (31.5%) болон нэмэгдэл өртгийн өсөлт (18.9%)-д үндэслэн 2017 оны зарцуулалтыг тооцсон болно (2017 оны тоо хараахан гараагүй байсан). ХХААХҮЯ-наас олгосон хөнгөлөлттэй зээлийн ихэнх нь 2016-2017 олгогдсон тул, 2017 оны зарцуулалт бусад оноос өндөр гарсан байх боломжтой.

Мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарҮСХ-ны эмхэтгэл дээр мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл (буюу мод боловсруулах салбар)-ийн салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн

25

зардлыг гурван дэд салбарт хуваан авч үздэг (ҮСХ 2008-2017). Үүнд: 1) Тавилгаас бусад мод болон модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл (цаашид ‘модон эдлэл, бүтээгдэхүүн’ гэх), 2) Цаас болон цаасан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, 3) Тавилга үйлдвэрлэл багтана. Эдгээр дэд салбар тус бүрийн нийт үйлдвэрлэлийн тоо мэдээ өгөгдсөн болно. Тиймээс ҮСХ (2017c)-ноос өгсөн 2015 оны салбар хоорондын тэнцлийн тоонд үндэслэн тооцсон харьцаанууд дээр үндэслэн нийт хэрэглээ болон нэмэгдэл өртгийг тооцсон болно.

Мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардлыг Зураг 15-д харуулав.

Зураг 15. Мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардал, дэд салбар ба зардлын төрлөөр (Сая төг)

39

Зураг 15. Мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардал, дэд салбар ба зардлын төрлөөр (Сая төг)

Эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэв; 2007-2009 оны тоог энд харуулаагүй.

* дэд салбаруудын 2010-2016 оны зардлын өсөлтийн дунджаар 2017 оны зардлыг тооцов.

Тооцоологдсон зарцуулалтаас харахад мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардал нь сүүлийн дөрвөн жилд хурдацтай өссөөр 2017 онд 315 тэрбум төгрөг (157 сая ам.доллар)-т хүрсэн байна.

2010-2017 оны дунджаар, нийт мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардлын 67%-ийг “модон эдлэл, бүтээгдэхүүн” үйлдвэрлэлд, 19%-ийг цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд, 14%-ийг тавилга үйлдвэрлэлд тус тус зарцуулсан байна (Зураг 15A).

Зарцуулсан зардлын төрлөөр нь Зураг 15Б-д харуулав. 2010-2017 оны дунджаар, нийт зардлын ихэнх буюу 81%-ийг нийт завсрын хэрэглээ өөрөөр хэлбэл дотоодоос болон импортоос завсрын бүтээгдэхүүн худалдан авахад зарцуулсан, бол 13%-ийг ажилчдын

41,2

60

53,0

30

77,6

75

77,4

84

76,9

18

88,5

33

151,

885 21

2,77

1

8,14

2

10,4

60

19,0

44

14,1

86

27,1

54

38,9

80

41,3

59

65,5

89

2,91

3 18,4

28

18,2

54

15,9

59

22,8

24

30,8

61

22,3

71

36,9

04

52,3

15

81,9

19

114,

973

107,

629

126,

897

158,

374 21

5,61

5

315,

265

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төг A) Дэд салбараар

Тавилгаас бусад мод болон модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Цаас болон цаасан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Тавилга үйлдвэрлэл

Нийт

42,4

19

65,8

54

92,6

14

86,8

98

101,

847

126,

794 17

4,02

3

254,

047

6,75

9

11,1

23

15,3

53

14,2

81

17,1

31

21,5

40

28,3

77

41,7

26

987 1,45

7

2,14

8

1,95

1

2,46

9

3,16

3

4,17

0

6,17

2

2,15

0

3,48

5

4,85

8

4,49

9

5,45

0

6,87

7

9,04

5

13,3

19 52

,315

81,9

19

114,

973

107,

629

126,

897

158,

374 21

5,61

5

315,

265

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төг Б) Зардлын төрлөөр

Нийт завсрын хэрэглээ




Нийт

эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэв; 2007-2009 оны тоог энд харуулаагүй.


26

Тооцоологдсон зарцуулалтаас харахад мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардал нь сүүлийн дөрвөн жилд хурдацтай өссөөр 2017 онд 315 тэрбум төгрөг (157 сая ам.доллар)-т хүрсэн байна.

2010-2017 оны дунджаар, нийт мод боловсруулах салбарт зарцуулсан хувийн хэвшлийн зардлын 67%-ийг “модон эдлэл, бүтээгдэхүүн” үйлдвэрлэлд, 19%-ийг цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд, 14%-ийг тавилга үйлдвэрлэлд тус тус зарцуулсан байна (Зураг 15A).

Зарцуулсан зардлыг төрлөөр нь Зураг 15Б-д харуулав. 2010-2017 оны дунджаар, нийт зардлын ихэнх буюу 81%-ийг нийт завсрын хэрэглээ өөрөөр хэлбэл дотоодоос болон импортоос завсрын бүтээгдэхүүн худалдан авахад зарцуулсан, бол 13%-ийг ажилчдын цалингийн зардалд зарцуулсан байна. Хавсралт 2-т мод боловсруулах дэд салбар тус бүрээр зардлын хэмжээг харуулав.

2.2 Санхүүгийн гарах урсгал – ойн салбарын орлого

2.2.1 Тойм

Ойн салбарын орлого буюу санхүүгийн гарах урсгалын дүрслэлийн Зураг 16-д, харин орлогын хэмжээг Хүснэгт 5-д харуулав.

Зураг 16. Ойн ашиглалтаас олсон орлого буюу санхүүгийн гарах урсгал

БОАЖЯ -ны нэг цонхны үйлчилгээ

Ойн нөөц ашигласны төлбөр

ОДБ -ийн (самрын ) экспортын татвар

Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгууль

Гаалийн Ерөнхий Газар

БОАЖЯ

Байгалийн нөөц ашигласны

төлбөр


Орон нутгийн төсөв Ойн дагалт баялаг

ашигласны төлбөр

Forest Research and Development Centre

Самрын экспортын зөвшөөрлийн хураамж

Түлээний модны татвар Ойгоос мод бэлтгэх, цагаалсны төлбөр

Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн хураамж

Байгаль орчин, уур амьсгалын сан

Бусад эх үүсвэр Тарьц, суулгац борлуулсны орлого

Хувийн хэвшил

Ойн мэргэжлийн байгууллага

Мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид

Мод, модон бүтээгдэхүүн , цаас , цаасан бүтээгдэхүүн , тавилга үйлдвэрлэл ийн

ашиг

Хувийн хэвшлийн төлсөн татвар Татварын алба

эх сурвалж: Зохиогчдын зураг

27

Хүснэгт 5. Санхүүгийн гарах урсгал – ойн салбарын орлого (Сая төг)

№ Орлого (байгууллага)-ын төрөл Мөрийн дугаар 2013 он 2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

1

Төр (Сая төг)


Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр

Мод А 2,867.9 2,583.5 2,668.6 2,478.7 4,116.9 2 ОДБ Б 250.4 1,057.4 2,554.3 5,731.9 6,759.5

3 Нийт в=A+б 3,118.3 3,640.8 5,222.9 8,210.6 10,876.5

4 Ойн хохирлын нөхөн төлбөр Г 353.4 327.6 149.7 91.1 207.2

5 Тарьц, суулгац борлуулсны орлого Д 80.3 87.4 96.0 121.1 152.1

6 Нийт е=в+Г+д 3,552.0 4,055.9 5,468.6 8,422.8 11,235.8

7

бОАжЯ-ны төсөв

ОМБ-ын зөвшөөрлийн хураамж

Ж 82.6 38.2 43.1 50.0 41.4

8Самрын экспортын зөвшөөрлийн хураамж

З 0 0 4,113.5 7,269.8 23,741.4

9 Нийт и=ж+З 82.6 38.2 4,156.6 7,319.8 23,782.8

10бОУАС-гийн төсөв

Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого

К 210.1 199.4 506.3 210.1 281.5

11 Хувийн хэвшлээс авсан татвар

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл Л 485.6 1,480.4 1,622.9 2,031.4 2,670.4

12 Мод боловсруулалт М 4,499.4 5,450.2 6,877.2 9,045.0 13,319.4 13 Нийт Н=Л+М 4,985.1 6,930.5 8,500.1 11,076.5 15,989.7 14 Нийт О=е+и+К+Н 8,829.9 11,224.0 18,631.7 27,029.2 51,289.8 15 Хувийн

хэвшил (Сая төг)

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл П 11,427.6 16,703.1 18,098.7 19,588.0 23,298.7 16 Мод боловсруулалт Р 29,024.8 35,093.1 44,326.1 55,661.9 82,360.2

17 Нийт С=П+P 40,452.4 51,796.2 62,424.7 75,249.9 105,658.9

НийТ (Сая төг) Т=О+С 49,282.2 63,020.2 81,056.4 102,279.1 156,948.8


2017 онд ойн салбарын нийт орлого 157 тэрбум төгрөг (78 сая ам.доллар) байв. 2013-2017 оны хооронд ойн салбарын орлого өссөн, энэ нь ялангуяа мод боловсруулах салбарын өсөлтөөс үүдэлтэй хувийн хэвшлийн орлого хурдацтай өссөнтэй холбоотой.

Төр (засгийн газар) 2017 онд ойн нөөц ашигласны төлбөр, хураамж, татвараар дамжуулан нийт 51.3 тэрбум төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлого бүрдүүлсэн байна. Үүнээс 11.2 тэрбум төгрөг (5.6 сая ам.доллар)-ийг орлогыг орон нутгийн төсөвт хуримтлуулсан байна (голчлон ойн нөөц ашигласны төлбөр). БОАЖЯ 23.8 тэрбум төгрөг (11.9 сая ам.доллар)-ийг ихэвчлэн самрын экспортын зөвшөөрлийн хураамжаас, БОУАС 0.3 тэрбум төгрөг (0.14 сая ам.доллар)-ийг ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлогоос, улсын болон орон нутгийн татварын албад 16.0 тэрбум төгрөг (8 сая ам.доллар)-ийг ойн аж ахуй, мод бэлтгэл, мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн төлсөн татвараас тус тус бүрдүүлжээ.

28

Зураг 17. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон ойн салбарын орлогын бүтэц, байгууллагын төрлөөр (%)

42

Зураг 17. 2013-2017 оны дунджаар тооцсон ойн салбарын орлогын бүтэц, байгууллагын төрлөөр (%)


2013-2017 оны дунджаар ойн салбарын нийт орлогын 26% нь төрийн орлого бөгөөд үүний 10.5% нь хувийн хэвшлийн төлсөн татвараас олсон орлого байна. Нөгөө талд ойн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлийн орлого нь нийт орлогын ихэнх (74%) хэсгийг бүрдүүлж байна, тухайлбал мод боловсруулах салбар 54.5%-ийг, харин ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбар 19.7%-ийг тус тус бүрдүүлжээ. Төрийн ойн салбараас олсон орлогын нийт орлогод эзлэх хувь нь 2010 онд 18% байснаа 2017 онд 33% болж өссөн байна. Ойн салбараас олох төрийн орлого нэмэгдэх болсон гол шалтгаан нь сүүлийн жилүүдэд хуш модны самрын идээний экспорт өссөн буюу экспортын зөвшөөрлийн орлого нэмэгдсэнтэй холбоотой юм. Эндээс дүгнэвэл хэрэв дараа дараагийн жилүүдэд самар гарахгүй бол ойн салбараас олох төрд орох орлого ийм өндөр түвшинд хүрэхгүй байж болно.

The Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд зааснаар орон нутгийн төсөвт төвлөрсөн ойн нөөц ашигласны төлбөрийн хамгийн багадаа 85% нь эргээд байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаанд зарцуулагдах ёстой (УИХ 2012). Засгийн газрын тогтоолоор ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг хууль заасан доод хэмжээнээс давуулан зөвхөн ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулна гэж заасан байна (Монгол Улсын Засгийн Газар, 2014). Гэтэл амьдрал дээр БНАТ-ын тухай хууль болон засгийн газраас гаргасан журам бүрэн хэрэгжихгүй байна.

1.6.2 Ойн салбараас төрд орсон орлого22

Орон нутгийн төсөвт ойн салбараас орсон орлогын тоо баримтыг ОМ7 маягтын дагуу орон нутгаас цуглуулсан болно. Энэ тоо мэдээнд үндэслэн үндэслэн аймгийн болон нийслэлийн төсөвт ойн салбараас олсон нийт орлогыг тооцов (Зураг 18).

22 Энэ хэсэгт ойн аж ахуй, мод бэлтгэх, мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлээс төлсөн татварын орлогыг оруулаагүй, учир нь энэ нь хувийн хэвшлийн зардал хэсэгт орсон болно.

Хувийн хэвшил: Мод

боловсруулах54.5%


19.7%

Хувийн хэвшлээс

авсан татвар10.5%

БОАЖЯ7.8%

Орон нутгийнтөсөв7.2%

БОУАС0.3%

Төр25.9%


2013-2017 оны дунджаар ойн салбарын нийт орлогын 26% нь төрийн орлого бөгөөд үүний 10.5% нь хувийн хэвшлийн төлсөн татвараас олсон орлого байна. Нөгөө талд ойн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлийн орлого нь нийт орлогын ихэнх (74%) хэсгийг бүрдүүлж байна, тухайлбал мод боловсруулах салбар 54.5%-ийг, харин ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбар 19.7%-ийг тус тус бүрдүүлжээ. Төрийн ойн салбараас олсон орлогын нийт орлогод эзлэх хувь нь 2010 онд 18% байснаа 2017 онд 33% болж өссөн байна. Ойн салбараас олох төрийн орлого нэмэгдэх болсон гол шалтгаан нь сүүлийн жилүүдэд хуш модны самрын идээний экспорт өссөн улмаар экспортын зөвшөөрлийн орлого нэмэгдсэнтэй холбоотой юм. Эндээс дүгнэвэл хэрэв дараа дараагийн жилүүдэд самар гарахгүй бол ойн салбараас олох төрд орох орлого ийм өндөр түвшинд хүрэхгүй байж болно.

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд зааснаар орон нутгийн төсөвт төвлөрсөн ойн нөөц ашигласны төлбөрийн хамгийн багадаа 85% нь эргээд байгаль орчныг хамгаалах үйл ажиллагаанд зарцуулагдах ёстой (УИХ 2012). Засгийн газрын тогтоолоор ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогыг хуульд заасан доод хэмжээнээс давуулан зөвхөн ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулна гэж заасан байна (Монгол Улсын Засгийн Газар, 2014). Гэтэл амьдрал дээр БНАТ-ийн тухай хууль болон засгийн газраас гаргасан журам бүрэн хэрэгжихгүй байна.

2.2.2 Ойн салбараас төрд орсон орлого21

Орон нутгийн төсөвт ойн салбараас орсон орлогын тоо баримтыг ОМ-7 маягтын дагуу орон нутгаас цуглуулсан болно. Энэ тоо мэдээнд үндэслэн аймгийн болон нийслэлийн төсөвт ойн салбараас олсон нийт орлогыг тооцов (Зураг 18).

21 Энэ хэсэгт ойн аж ахуй, мод бэлтгэх, мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлээс төлсөн татварын орлогыг оруулаагүй, учир нь энэ нь хувийн хэвшлийн зардал хэсэгт орсон болно.

29

Зураг 18. Орон нутгийн төсөвт ойн салбараас орсон орлого (Сая төг)

43

Зураг 18. Орон нутгийн төсөвт ойн салбараас орсон орлого (Сая төг)


*БНАТ-ийн тухай хуульд зааснаар (УИХ 2012), ойн нөөц болон ОДБ ашигласны төлбөр нь орон нутгийн төсөвт ордог.

1.6.2.1 Ойн нөөц ашигласны төлбөр

БНАТ-ийн тухай хуулийн дагуу ойгоос бэлтгэсэн, цагаалсан модны м3 тутамд төлбөр төлдөг. Сүүлийн хоёр жилд ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь ойн дагалт баялаг (хуш модны самар) ашигласны төлбөрийн орлогоос доогуур байсан. Хэдий тийм боловч самрын төлбөрөөс олох орлого нь жил бүр орж ирэх орлогын төрөл биш гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Жил бүрийн ойн нөөц ашигласны төлбөр өссөөр 2017 онд 4.1 тэрбум төгрөг (2 сая ам.доллар)-т хүрчээ.

1.6.2.2 Ойн дагалт баялаг (ОДБ) ашигласны төлбөр ба хуш модны самрын идээний экспортын зөвшөөрлийн орлого

ОДБ ашигласны төлбөр нь бусад БНАТ-үүдээс хамгийн өндөр орлогыг бий болгодог, энэ нь Pinus sibirica буюу хуш модны самар ашигласны төлбөртэй холбоотой23. БНАТ-ийн тухай хууль болон БОАЖЯ (2012)-ны тушаал ёсоор самар түүсэн этгээд нь нэг кг самранд 800 төгрөгийн төлбөрийг орон нутгийн төсөвт төлөх ёстой. Мөн Байгалийн ургамлын тухай хууль (17.1, 17.4 дүгээр зүйл), Ойн тухай хууль (38.7 дугаар зүйл)-д зааснаар анхан шатны боловсруулалт хийгдсэн буюу самрыг ясыг авсан самрын идээ экспортлох зөвшөөрлийг БОАЖЯ олгодог. БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газар (2017)-аас өгсөн тоо мэдээллээр бол Монгол Улс 2017 онд нийт 11,305 тонн боловсруулагдаагүй самар ойгоос бэлтгэсэн бөгөөд 7,914 тонн самрын идээг (30% нь яс, 70% нь идээ) БНХАУ руу экспортолсон байна (Зураг 19).

23 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд зааснаар бол ойн жимс, жимсгэнэ, ашигт ургамал, эмийн ургамал, мөөг гэх мэт ОДБ-ийг ашигласны төлбөрийг орон нутаг хураах ёстой байдаг боловч амьдрал дээр орон нутгийн засаг захиргаанаас самраас бусад ОДБ-ийн төлбөрийг хурааж авдаггүй. Учир нь ойгоос зэрлэг жимс, ургамал түүх зэрэг ОДБ ашиглах нь уламжлалт үйл ажиллагаа тул нутгийн иргэд хэн нэгнээс зөвшөөрөл авах, эсвэл хэн нэгэнд төлбөр төлөхгүй байх нь энгийн үзэгдэл юм.

250 1,057

2,554

5,732 6,760

2,868 2,583 2,669 2,479

4,117

125 322 95 75 171 80 87 96 121 152 228 5 54 17 36

3,552 4,056

5,469

8,423

11,236

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

2013 2014 2015 2016 2017

Сая Төг Ойн дагалт баялаг ашигласны төлбөр* Ойн нөөц ашигласны төлбөр*Ойн хохирлын нөхөн төлбөр Тарьц, суулгац борлуулсны орлогоТүймрийн хохирлын нөхөн төлбөр Нийт


*БНАТ-ийн тухай хуульд зааснаар (УИХ 2012), ойн нөөц болон ОДБ ашигласны төлбөр нь орон нутгийн төсөвт ордог.

2.2.2.1 Ойн нөөц ашигласны төлбөрБНАТ-ийн тухай хуулийн дагуу ойгоос бэлтгэсэн, цагаалсан модны м3 тутамд төлбөр төлдөг. Сүүлийн хоёр жилд ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлого нь ойн дагалт баялаг (хуш модны самар) ашигласны төлбөрийн орлогоос доогуур байсан. Хэдий тийм боловч самрын төлбөрөөс олох орлого нь жил бүр орж ирэх орлогын төрөл биш гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

Жил бүрийн ойн нөөц ашигласны төлбөр өссөөр 2017 онд 4.1 тэрбум төгрөг (2 сая ам.доллар)-т хүрчээ.

2.2.2.2 Ойн дагалт баялаг (ОДБ) ашигласны төлбөр ба хуш модны самрын идээний экспортын зөвшөөрлийн орлогоОДБ ашигласны төлбөр нь бусад БНАТ-үүдээс хамгийн өндөр орлогыг бий болгодог, энэ нь Pinus sibirica буюу хуш модны самар ашигласны төлбөртэй холбоотой22. БНАТ-ийн тухай хууль болон БОАЖЯ (2012)-ны тушаал ёсоор самар түүсэн этгээд нь нэг кг самранд 800 төгрөгийн төлбөрийг орон нутгийн төсөвт төлөх ёстой. Мөн Байгалийн ургамлын тухай хууль (17.1, 17.4 дүгээр зүйл), Ойн тухай хууль (38.7 дугаар зүйл)-д зааснаар анхан шатны боловсруулалт хийгдсэн буюу самрыг ясыг авсан самрын идээ экспортлох зөвшөөрлийг БОАЖЯ олгодог. БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газар (2017)-аас өгсөн тоо мэдээллээр бол Монгол Улс 2017 онд нийт 11,305 тонн боловсруулагдаагүй самар ойгоос бэлтгэсэн бөгөөд 7,914 тонн самрын идээг (30% нь яс, 70% нь идээ) БНХАУ руу экспортолсон байна (Зураг 19).

22 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуульд зааснаар бол ойн жимс, жимсгэнэ, ашигт ургамал, эмийн ургамал, мөөг гэх мэт ОДБ-ийг ашигласны төлбөрийг орон нутаг хураах ёстой байдаг боловч амьдрал дээр орон нутгийн засаг захиргаанаас самраас бусад ОДБ-ийн төлбөрийг хурааж авдаггүй. Учир нь ойгоос зэрлэг жимс, ургамал түүх зэрэг ОДБ ашиглах нь уламжлалт үйл ажиллагаа тул нутгийн иргэд хэн нэгнээс зөвшөөрөл авах, эсвэл хэн нэгэнд төлбөр төлөхгүй байх нь энгийн үзэгдэл юм.

30

Зураг 19. Хуш модны самар бэлтгэл, экспорт, экспортын зөвшөөрлийн орлого (Тонн, Сая төг)

3,367

5,355

7,914

4,810

7,650

11,305

4,114 7,270

23,741

2,554 5,732

6,760 6,668

13,002

30,501

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

2015* 2016* 2017**

Сая төгТонн

Нийт экспортолсон самрын идээний хэмжээ (Тонн)Нийт бэлтгэсэн самрын хэмжээ (Тонн)Самрын экспортын зөвшөөрлийн хураамжаас БОАЖЯ-нд орсон орлого (Сая төг)ОДБ ашигласны төлбөрөөс орон нутгийн төсөвт орсон орлого (Сая төг)***Самраас олсон нийт орлого (Экс.З.хураамж+ОДБ-ийн төлбөр) (Сая төг)

эх сурвалж: БОАЖЯ-ны ХБОБНУГ (2017), БОАЖЯ-ны мэргэжилтэн Үл-Олдох (2017)-ын өгсөн тоо мэдээнд үндэслэсэн зохиогчдын тооцоолол

Тэмдэглэл: * БОАЖЯ-ны ХБОБНУГ (2017)-ны тайлангаас 2015, 2016 оны тоо мэдээг авав.

** БОАЖЯ-ны мэргэжилтэн Үл-Олдох (2017)-ын өгсөнд тоо мэдээгээр 2017 онд хуш модны самрын идээний экспортын хураамжаас нийт 23,741 сая төгрөг (11.8 сая ам.доллар)-ын орлого бүрдүүлсэн. Энэ онд нийт экспортолсон самрын идээний тоо хэмжээ нь 7,914 тонн гэж тооцоологдов (23,741 сая төгрөгийн нийт орлогыг нэг кг самрын идээний экспортын зөвшөөрлийн хураамж болох 3,000 төгрөг (1.5 ам.доллар)-т хуваасан)

*** ОДБ ашигласны төлбөрөөс орон нутгийн төсөвт орсон орлогын хэмжээг Зураг 18-аас авсан.

Самраас олсон нийт орлого ялангуяа самрын идээний экспортын төлбөрөөс олсон орлого сүүлийн жилүүдэд өсөн нэмэгдэж байгааг Зураг 19-д харуулав. Нийт орлого 2015 онд 6.7 тэрбум төгрөг (3.3 сая ам.доллар) байснаа 2017 онд 30.5 тэрбум төгрөг (15.2 сая ам.доллар) болж өсжээ. Гэхдээ самар нь жил болгон ургадаггүй, тухайлбал 2013-2014 онд самар гараагүй, тиймээс самрын орлого тогтворгүй орлогын эх үүсвэр юм. ОДБ болох самрын орлого нь орлогын чухал эх үүсвэр болж байгаа хэдий ч самар түүх, боловсруулах процесс нь байгалийн (ойн) нөөцөд сөргөөр нөлөөлөх байдал гарсаар байна. Үүнд: 1) Самрыг боловсорч гүйцээгүй буюу түүхий үед нь түүх, 2) Самар түүх, тээвэрлэх, хадгалах процесст тавигдах шаардлагыг ямар нэгэн тусгай дүрэм, журамд тусгаагүй тул, самар түүхдээ хуш модыг (мунаар цохиж) гэмтээх, мөн түүсэн самрын чанар муу байх, 3) Самрын маш олуулаа, их хэмжээгээр түүх нь ойн түймэр гарах эрсдэлийг нэмэгдүүлэх (БОАЖЯ-ны ХБОБНУГ 2017), 4) Самар түүх нь эрх зүйн хувьд Ойн тухай хууль эсвэл Байгалийн ургамлын тухай хуулийн алинд нь хамрагдах нь зөрчилтэй, маргаантай байх зэрэг асуудлууд багтана. Хуш мод нь ховор ургамалд тооцогддог, гэвч хуш модны самраас олсон орлогоос ойг хамгаалах үйл ажиллагаанд огт мөнгө зарцуулдаггүй.

31

2.2.2.3 Ойн хохирлын нөхөн төлбөрОМ-7 маягтад ойн түймэр болон бусад шалтгаанаар ойд учруулсан хохирлын нөхөн төлбөрийн орлогыг тусгасан байдаг. 2017 онд ойн хохирлын нөхөн төлбөрөөс 207 сая төгрөгийн орлогыг орон нутгийн төсөвт бүрдүүлсэн байна (Зураг 18). Өмнө дурдсан хоёр төрлийн орлоготой харьцуулахад энэ орлого нь харьцангуй бага байна. 2015 оны 12-р сард батлагдсан Эрүүгийн хуульд зааснаар, ой, хээрийн түймэр гаргасан этгээд 1-12 жилийн хорих ялтай болж, ял шийтгэл хүндэрсэн.

2.2.2.4 Тарьц, суулгац борлуулсны орлогоОрон нутгийн иргэдийн мод тарих идэвхийг төрүүлэх, мод тарих явдлыг дэмжих зорилгоор сумын болон сум дундын ойн ангиудаар дамжуулан БОАЖЯ-наас тарьц суулгац, борлуулдаг. Тарьц, суулгац борлуулсны орлого нь орон нутгийн төсөвт ордог, гэвч ойн нөөц, ОДБ ашигласны төлбөр, самрын идээний экспортын зөвшөөрлийн хураамжийн орлоготой харьцуулахад энэ орлого нь харьцангуй бага байдаг бөгөөд сүүлийн таван жилд тарьц, суулгац борлуулсны орлого өссөн байна. Зураг 18-д харуулснаар тарьц, суулгац борлуулсны орлого 2013 онд 80 сая төгрөг (40,000 ам.доллар) байснаа тогтвортой өссөөр 2017 онд 152 сая төгрөг (76,000 ам.доллар)-т хүрчээ.

2.2.2.5 Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн хураамжУлсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль (УИХ 2010)-нд зааснаар БОАЖЯ-наас 6 төрлийн ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрөл олгож, тус бүрээс хураамж авч орлого олдог (Зураг 20).

Зураг 20. Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн хураамжийн орлого (Мянган төгрөг)

45

сард батлагдсан Эрүүгийн хуульд зааснаар, ой, хээрийн түймэр гаргасан этгээд 1-12 жилийн хорих ялтай болж, ял шийтгэл хүндэрсэн.

1.6.2.4 Тарьц, суулгац борлуулсны орлого

Орон нутгийн иргэдийн мод тарих идэвхийг төрүүлэх, мод тарих явдлыг дэмжих зорилгоор сумын болон сум дундын ойн ангиудаар дамжуулан БОАЖЯ-наас тарьц суулгац, борлуулдаг. Тарьц, суулгац борлуулсны орлого нь орон нутгийн төсөвт ордог, гэвч ойн нөөц, ОДБ ашигласны төлбөр, самрын идээний экспортын зөвшөөрлийн хураамжийн орлоготой харьцуулахад энэ орлого нь харьцангуй бага байдаг бөгөөд сүүлийн таван жилд тарьц, суулгац борлуулсны орлого өссөн байна. Зураг 18-д харуулснаар тарьц, суулгац борлуулсны орлого 2013 онд 80 сая төгрөг (40,000 ам.доллар) байснаа тогтвортой өссөөр 2017 онд 152 сая төгрөг (76,000 ам.доллар)-т хүрчээ.

1.6.2.5 Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн хураамж

Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль (УИХ 2010)-нд зааснаар БОАЖЯ-наас 6 төрлийн ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрөл олгож, тус бүрээс хураамж авч орлого олдог (Зураг 20).

Зураг 20. Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн хураамжийн орлого (Мянган төгрөг)

Эх сурвалж: БОАЖЯ-ны мэргэжилтэн Үл-Олдох (2017)-ын өгсөн тоо мэдээнд үндэслэв

Тэмдэглэл: Нэг зөвшөөрөл шинээр олгох хураамж 300 мянган төгрөг (150 ам.доллар), сунгахад 150 мянган төгрөг (75 ам.доллар), тэмдэгтийн хураамжинд 12.5 мянган төгрөг (6.2 ам.доллар)-ийг хураан авдаг бөгөөд шинээр олгосон, сунгасан зөвшөөрлийн тоо хэмжээг эдгээр хураамжаар үржүүлж тооцов.

2013-2017 онд нийт 1,088 ширхэг ОМБ-ын зөвшөөрөл олгогдсон байна. 2013 онд 440 зөвшөөрөл шинээр олгогдож 2 зөвшөөрөл сунгагдсан бол 2017 онд 69 зөвшөөрөл шинээр олгогдож 170 зөвшөөрөл сунгагдсан байна. Зөвшөөрөл эзэмшигчдийн тоогоор Улаанбаатар (381 зөвшөөрөл) хамгийн эхэнд орох ба түүний дараагаар, Сэлэнгэ (161), Хөвсгөл (126), Завхан (109), Булган (54), Архангай (51) Төв (48), Хэнтий (44), бусад (114) аймгууд орж байна.

65,3

13

25,4

75

20,3

13

22,5

63

22,7

75

5,93

8

5,00

0

3,12

5

4,12

5

3,65

0

938 3,75

0 14,6

88

9,37

5

2,97

5

4,37

5

1,25

0

3,43

8

2,53

8

1,27

5

3,75

0

1,56

3

313

2,06

3

475

2,28

8

1,17

5

1,21

3 9,37

5

10,2

38

82,600

38,213 43,088

50,038

41,388

0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

2013 2014 2015 2016 2017

Мянган Төг Ойд арчилгаа, цэвэрлэгээ хийхОйд үйлдвэрлэлийн ашиглалт явуулахОйн дагалт баялгийг хамгаалах, ашиглахОйн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа хийх, тэдгээртэй тэмцэхОйн тооллого, ойд зохион байгуулалт хийхМод үржүүлэх, ойжуулах, ойг нөхөн сэргээхНийт

эх сурвалж: БОАЖЯ-ны мэргэжилтэн Үл-Олдох (2017)-ын өгсөн тоо мэдээнд үндэслэв

Тэмдэглэл: Нэг зөвшөөрөл шинээр олгох хураамж 300 мянган төгрөг (150 ам.доллар), сунгахад 150 мянган төгрөг (75 ам.доллар), тэмдэгтийн хураамжид 12.5 мянган төгрөг (6.2 ам.доллар)-ийг хураан авдаг бөгөөд шинээр олгосон, сунгасан зөвшөөрлийн тоо хэмжээг эдгээр хураамжаар үржүүлж тооцов.

32

2013-2017 онд нийт 1,088 ширхэг ОМБ-ын зөвшөөрөл олгогдсон байна. 2013 онд 440 зөвшөөрөл шинээр олгогдож 2 зөвшөөрөл сунгагдсан бол 2017 онд 69 зөвшөөрөл шинээр олгогдож 170 зөвшөөрөл сунгагдсан байна. Зөвшөөрөл эзэмшигчдийн тоогоор Улаанбаатар (381 зөвшөөрөл) хамгийн эхэнд орох ба түүний дараагаар, Сэлэнгэ (161), Хөвсгөл (126), Завхан (109), Булган (54), Архангай (51) Төв (48), Хэнтий (44), бусад (114) аймгууд орж байна.

2013 онд ОМБ-ын зөвшөөрлийн хураамжаас нийт 83 сая төгрөг (41,400 ам.доллар)-ын орлогыг бүрдүүлж байсан бол 2017 онд энэ тоо 41 сая төгрөг (20,500 ам.доллар) болж буурчээ. Зөвшөөрлийн төрлүүдээс ойн арчилгаа, цэвэрлэгээний зөвшөөрөл хамгийн их олгогдсон байна.

2.2.2.6 Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого

Ойн тухай хууль тогтоомж зөрчин хууль бусаар мод бэлтгэснээр Эрүүгийн хуулийн дагуу ял, шийтгэл хүлээхээр зохицуулагдсан байдаг. Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулийн дагуу байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого нь Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС)-нд орох ёстой. Цаашилбал, тухайн хууль байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг үйлдэхэд ашигласан тээврийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж (буу), багаж хэрэгсэл, мөн ойгоос хууль бусаар бэлтгэсэн модыг хураан авч улсын орлого болгон БОУАС-нд тус орлогыг тушаах ёстой. ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)-д байгаль орчны гэмт хэргийн тоо мэдээг оруулж, олон нийтэд онлайнаар нээлттэй хүргэдэг. 2013-2016 онд хууль бус мод бэлтгэлийн тоо буурсан бөгөөд үүний шалтгаан нь гоожин ачсан машин бүрийг шалгах гэх мэтээр хяналт, шалгалтын ажлыг эрчимжүүлсэнтэй холбоотой (Зураг 21)23 24.

Зураг 21. Монгол улсын хууль бус мод бэлтгэлийн гэмт хэргийн тоо, байршлаар

46

2013 онд ОМБ-ын зөвшөөрлийн хураамжаас нийт 83 сая төгрөг (41,400 ам.доллар)-ын орлогыг бүрдүүлж байсан бол 2017 онд энэ тоо 41 сая төгрөг (20,500 ам.доллар) болж буурчээ. Зөвшөөрлийн төрлүүдээс ойн арчилгаа, цэвэрлэгээний зөвшөөрөл хамгийн их олгогдсон байна.

1.6.2.6 Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого

Ойн тухай хууль тогтоомж зөрчин хууль бусаар мод бэлтгэснээр Эрүүгийн хуулийн дагуу ял, шийтгэл хүлээхээр зохицуулагдсан байдаг. Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулийн дагуу байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого нь Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС)-нд орох ёстой. Цаашилбал, тухайн хууль байгаль орчны эсрэг гэмт хэрэг үйлдэхэд ашигласан тээврийн хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж (буу), багаж хэрэгсэл, мөн ойгоос хууль бусаар бэлтгэсэн модыг хураан авч улсын орлого болгон БОУАС-нд тус орлогыг тушаах ёстой.

ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)-д байгаль орчны гэмт хэргийн тоо мэдээг оруулж, олон нийтэд онлайнаар нээлттэй хүргэдэг. 2013-2016 онд хууль бус мод бэлтгэлийн тоо буурсан бөгөөд үүний шалтгаан нь гоожин ачсан машин бүрийг шалгах гэх мэтээр хяналт, шалгалтын ажлыг эрчимжүүлсэнтэй холбоотой.

The number of illegal logging crimes has decreased constantly since 2013 and 2016, due to improvements in investigations for example on logs being transported (Error! Reference source not found. 21)24 25.

Зураг 21. Монгол улсын хууль бус мод бэлтгэлийн гэмт хэргийн тоо, байршлаар

Эх сурвалж: ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)

Сүүлийн таван жилд, хууль бусаар мод бэлтгэсний нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого хэлбэлзэлтэй байна (

22). 2015 онд нийт орлого 506 сая төгрөгт хүрсэн байна. Хууль бус мод бэлтгэлийн гэмт хэргийг тоо буурч байгаа хэдий ч 2015 онд энэ төрлийн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого өссөн байна. Үүний гол шалтгаан нь энэ онд гарсан хууль бус 24 Цагдаагийн ерөнхий газрын Хүрээлэн буй орчны эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтсийн дэд хурандаа Б.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлага. 25 Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон нийт орлогын тоо мэдээ байхгүй, тухайлбал ойн түймэр гаргасан этгээдээс авсан нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого гэх мэт. Тиймээс олдох боломжтойгоор нь зөвхөн хууль бус мод бэлтгэлийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлогын тоо мэдээг тус судалгаанд авч үзэв.

5638

13 1725 26 16 1135

18 10 1124 19 13 7

26 282 5

80 8063

28

246209

117

79

0

50

100

150

200

250

300

2013 2014 2015 2016

Ойн гэмт хэргийн тоо

Сэлэнгэ Улаанбаатар Төв ХөвсгөлӨвөрхангай Бусад Нийт

эх сурвалж: ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)

23 Цагдаагийн ерөнхий газрын Хүрээлэн буй орчны эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтсийн дэд хурандаа Б.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлага. 24 Ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон нийт орлогын тоо мэдээ байхгүй, тухайлбал ойн түймэр гаргасан этгээдээс авсан нөхөн төлбөр, торгуулийн орлого гэх мэт. Тиймээс олдох боломжтойгоор нь зөвхөн хууль бус мод бэлтгэлийн нөхөн төлбөр, торгуулийн орлогын тоо мэдээг тус судалгаанд авч үзэв.

33

Сүүлийн таван жилд, хууль бусаар мод бэлтгэсний нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого хэлбэлзэлтэй байна (22). 2015 онд нийт орлого 506 сая төгрөгт хүрсэн байна. Хууль бус мод бэлтгэлийн гэмт хэргийг тоо буурч байгаа хэдий ч 2015 онд энэ төрлийн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого өссөн байна. Үүний гол шалтгаан нь энэ онд гарсан хууль бус мод бэлтгэлийн гэмт хэрэг нь цөөн газар, их хэмжээний талбайг хамруулсан байдал нь нь бусад жилийнхээс илүү байсантай холбоотой (Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд хурандаа Б.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлага).

Зураг 22. Хууль бус мод бэлтгэлийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого, байршлаар (Мянган төгрөг)

47

мод бэлтгэлийн гэмт хэрэг нь цөөн газар, их хэмжээний талбайг хамруулсан байдал нь нь бусад жилийнхээс илүү байсантай холбоотой (Цагдаагийн ерөнхий газрын дэд хурандаа Б.Цогтбаатартай хийсэн ярилцлага).

Зураг 22. Хууль бус мод бэлтгэлийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлого, байршлаар

(Мянган төгрөг)

Эх сурвалж: ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)-гийн тоо мэдээнд үндэслэв

Тэмдэглэл: * 2017 оны орлогыг 2013-2016 оны орлогын дундаж өсөлтөөр тооцсон болно

2013-2017 онд гарсан хууль бус мод бэлтгэлийн тоо болон цуглуулсан нөхөн төлбөр, торгуулийн орлогын дундаж үзүүлэлтээр Сэлэнгэ аймаг тэргүүлж, харин Улаанбаатар хот, Төв аймаг удаалсан байна. Цуглуулсан нөхөн төлбөр болон торгуулийн орлого нь Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС)-д орох ёстой боловч үе үе орон нутгийн төсөвт орох тохиолдол гардаг. Мөн энэ төрлийн орлогоос байгаль орчныг нөхөн сэргээхэд хэдэн төгрөг нь буцааж зарцуулагдсан нь тодорхойгүй байна. Сүүлийн таван жилд БОУАС-гаас мэдээлснээр тус байгууллагын төсвөөс нэг ч төгрөг ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулагдаагүй байна. Цаашилбал, зарим тохиолдолд хэдийгээр гэмт этгээд нь тодорхой болсон ч гэсэн нөхөн төлбөр, торгууль нь төлөгдөхгүй байх, эсвэл гэмт этгээд нь баригдахгүй байх, эсвэл хууль бус мод бэлтгэл нь гэмт хэргийн бүртгэлд бүртгэгдэхгүй байх тохиолдлууд гарсаар л байна. Байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлогыг буцаагаад байгаль орчинд зарцуулах, ойн аж ахуй, ойн хамгааллын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх эх үүсвэр болгох боломж байгаа нь судалгааны явцад харагдаж байлаа.

1.6.3 Ойн салбарын хувийн хэвшлийн орлого

Ойн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшил нь хэд хэдэн төрлийн үйл ажиллагаанаас орлого олдог, тухайлбал ойгоос мод бэлтгэх, ойн ашиглалт, цэвэрлэгээ хийх, унасан модыг ашиглах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх (жишээлбэл, шахмал түл, гэрийн материал, цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн, тавилга, мөн барилгын тулгуур мод, цонх, хаалга гэх мэт барилгын материал).

2.1.5 дугаар бүлэгт дурдсанчлан, ҮСХ-ноос гаргадаг салбар хоорондын тэнцлийн “Үйл ажиллагааны ашиг / холимог орлого, цэвэр” гэсэн үзүүлэлтээр ойн салбарын хувийн хувь хэвшлийн орлого буюу ашгийг тооцов.

42,5

19

23,3

91

93,9

80

66,5

65

56,6

14

12,0

79

38,9

28

83,7

27

24,8

37

39,8

93

79,0

51

6,57

1

27,8

69

31,1

97

36,1

72

39,2

98

79,9

22

23,8

57

35,7

69

36,1

03

13,6

37

59,7

33

2,42

4

27,9

74

40,3

86

77,6

13 161,

105

61,2

20

85,0

81 210,138 199,438

506,336

210,100

281,503

0

100,000

200,000

300,000

400,000

500,000

600,000

2013 2014 2015 2016 2017*

Мянган төг Сэлэнгэ Улаанбаатар Төв БулганХэнтий Бусад Нийт

эх сурвалж: ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017)-гийн тоо мэдээнд үндэслэвТэмдэглэл: * 2017 оны орлогыг 2013-2016 оны орлогын дундаж өсөлтөөр тооцсон болно

2013-2017 онд гарсан хууль бус мод бэлтгэлийн тоо болон цуглуулсан нөхөн төлбөр, торгуулийн орлогын дундаж үзүүлэлтээр Сэлэнгэ аймаг тэргүүлж, харин Улаанбаатар хот, Төв аймаг удаалсан байна. Цуглуулсан нөхөн төлбөр болон торгуулийн орлого нь Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (БОУАС)-д орох ёстой боловч үе үе орон нутгийн төсөвт орох тохиолдол гардаг. Мөн энэ төрлийн орлогоос байгаль орчныг нөхөн сэргээхэд хэдэн төгрөг нь буцааж зарцуулагдсан нь тодорхойгүй байна. Сүүлийн таван жилд БОУАС-гаас мэдээлснээр тус байгууллагын төсвөөс нэг ч төгрөг ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулагдаагүй байна. Цаашилбал, зарим тохиолдолд хэдийгээр гэмт этгээд нь тодорхой болсон ч гэсэн нөхөн төлбөр, торгууль нь төлөгдөхгүй байх, эсвэл гэмт этгээд нь баригдахгүй байх, эсвэл хууль бус мод бэлтгэл нь гэмт хэргийн бүртгэлд бүртгэгдэхгүй байх тохиолдлууд гарсаар л байна. Байгаль орчны эсрэг гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгуулиас олсон орлогыг буцаагаад байгаль орчинд зарцуулах, ойн аж ахуй, ойн хамгааллын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх эх үүсвэр болгох боломж байгаа нь судалгааны явцад харагдаж байлаа.

34

2.2.3 Ойн салбарын хувийн хэвшлийн орлого

Ойн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшил нь хэд хэдэн төрлийн үйл ажиллагаанаас орлого олдог, тухайлбал ойгоос мод бэлтгэх, ойн ашиглалт, цэвэрлэгээ хийх, унасан модыг ашиглах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх (жишээлбэл, шахмал түл, гэрийн материал, цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн, тавилга, мөн барилгын тулгуур мод, цонх, хаалга гэх мэт барилгын материал) гэх мэт.

2.1.5 дугаар бүлэгт дурдсанчлан, ҮСХ-ноос гаргадаг салбар хоорондын тэнцлийн “Үйл ажиллагааны ашиг / холимог орлого, цэвэр” гэсэн үзүүлэлтээр ойн салбарын хувийн хувь хэвшлийн орлого буюу ашгийг тооцов.

ҮСХ (2008-2017), ҮСХ (2017b), ҮСХ (2017c)-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход 2017 онд ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшлийн олсон нийт ашиг нь 106 тэрбум төгрөг (53 сая ам.доллар) байсан бөгөөд энэ нь 2010 онтой харьцуулахад 10 дахин өндөр үзүүлэлт юм (Зураг 23). Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарын аж ахуй нэгжүүд 2010 онд 9.5 тэрбум төгрөг (4.7 сая ам.доллар)-ийн ашигтай байсан бол 2017 онд нийт ашиг нь 23.3 тэрбум төгрөг (11.6 сая ам.доллар) болж өссөн байна.

Зураг 23. Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашиг, төрлөөр (Сая төг)

48

ҮСХ (2008-2017), ҮСХ (2017b), ҮСХ (2017c)-ны тоо мэдээнд үндэслэн тооцоход 2017 онд ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн хэвшлийн олсон нийт ашиг нь 106 тэрбум төгрөг (53 сая ам.доллар) байсан бөгөөд энэ нь 2010-той харьцуулахад 10 дахин өндөр үзүүлэлт юм (Зураг 23). Ойн аж ахуй, мод бэлтгэлийн салбарын аж ахуй нэгжүүд 2010 онд 9.5 тэрбум төгрөг (4.7 сая ам.доллар)-ний ашигтай байсан бол 2017 онд нийт ашиг нь 23.3 тэрбум төгрөг (11.6 сая ам.доллар) болж өссөн байна.

Зураг 23. Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл болон мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашиг, төрлөөр (Сая төг)

Эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017), 2007-2009 оны тоо мэдээг графикт харуулаагүй.

* 2010-2016 оны гурван үзүүлэлт тус бүрийн өсөлтийн жилийн дунджаар 2017 оны орлогыг тооцов.

2010 онд мод боловсруулах салбарын хувийн аж ахуй нэгжүүд нийт 13 тэрбум төгрөг (6.5 сая ам.доллар)-ийн ашиг олсон байна. 2013 оны эс тооцвол ашиг өссөөр 2017 онд 82 тэрбум төгрөг (41 сая ам.доллар) болжээ.

9,50

3

7,92

4 15,2

69

11,4

28

16,7

03

18,0

99

19,5

88

23,2

99

12,9

10

23,6

32

31,2

60

29,0

25

35,0

93

44,3

26

55,6

62

82,3

60

22,413 31,556

46,529 40,452 51,796

62,425

75,250

105,659

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төг

Ойн аж ахуй, мод бэлтгэл

Мод боловсруулах салбар

Хувийн хэвшлийн нийт ашиг

Эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017), 2007-2009 оны тоо мэдээг графикт харуулаагүй.* 2010-2016 оны гурван үзүүлэлт тус бүрийн өсөлтийн жилийн дунджаар 2017 оны орлогыг тооцов.

2010 онд мод боловсруулах салбарын хувийн аж ахуй нэгжүүд нийт 13 тэрбум төгрөг (6.5 сая ам.доллар)-ийн ашиг олсон байна. 2013 оныг эс тооцвол ашиг өссөөр 2017 онд 82 тэрбум төгрөг (41 сая ам.доллар) болжээ.

35

Зураг 24. Мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашиг (Сая төг)

49

Зураг 24. Мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашиг (Сая төг)



2010-2017 оны дунджаар “модон эдлэл, бүтээгдэхүүн” үйлдвэрлэгчид мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашгийн 58%-ийг, тавилга 26%-ийг, харин цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл үлдсэн 16%-ийг бий болгожээ (Зураг 24).

Монгол орны ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх боломжит санхүүжилтийн механизмын үнэлгээ Хүснэгт 6-д үнэлгээ хийгдсэн санхүүжилтийн механизмын жагсаалтыг оруулав. Холбогдох байгууллагууд, мэргэжилтнүүд, судлаачдын санал мөн бусад судалгааны үр дүнд үндэслэн эдгээр санхүүжилтийн боломжит механизмыг тус жагсаалтад оруулав. Өөрөөр хэлбэл, энэ жагсаалтад орсон санхүүжилтийн механизмуудыг REDD+ үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг богино болон дунд хугацаанд хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгох, одоогийн санхүүжилтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хамгийн боломжтой хувилбарууд гэж ойлгож болно.

Хүснэгт 6. Одоо хэрэгжиж байгаа болон цаашид хэрэгжүүлэх боломжтой (хэмээн санал болгож байгаа) ойн санхүүжилтийн механизмууд

АНГИЛАЛ МЕХАНИЗМ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ

Төрийн санхүүжилт

Улсын болон орон нутгийн төсөв Үр дүнд суурилсан төсөвлөлт (санал)

Сангууд

Байгаль орчин, уур амьсгалын сан Ногоон хөгжлийн сан (санал) Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МБОИС) Засгийн газрын нөхөн олговрын сан (уул уурхайн лицензийг хурааж, нөхөн олговор олгох) Орон нутгийн хөгжлийн сан

9,68

6

12,4

49

18,2

35

18,1

90

18,0

57

20,7

84 35

,657

49,9

51

1,82

7

2,34

7

4,27

3

3,18

3

6,09

2

8,74

6

9,27

9 14,7

16

1,39

7 8,83

6

8,75

2

7,65

2

10,9

43

14,7

96

10,7

26

17,6

94

12,9

10 23

,632

31,2

60

29,0

25

35,0

93

44,3

26

55,6

62

82,3

60

0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төг Тавилгаас бусад мод болон модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Цаас болон цаасан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Тавилга үйлдвэрлэл

Нийт ашиг



2010-2017 оны дунджаар “модон эдлэл, бүтээгдэхүүн” үйлдвэрлэгчид мод боловсруулах салбарын хувийн хэвшлийн нийт ашгийн 58%-ийг, тавилга 26%-ийг, харин цаас болон цаасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл үлдсэн 16%-ийг бий болгожээ (Зураг 24).

36

3. МОНГОЛ ОРНы ОйН ТОГТвОРТОй МеНежМеНТийГ ХэРэГжҮҮЛэХ бОЛОМжиТ САНХҮҮжиЛТийН МеХАНиЗМыН ҮНэЛГээХүснэгт 6-д үнэлгээ хийгдсэн санхүүжилтийн механизмын жагсаалтыг оруулав. Холбогдох байгууллагууд, мэргэжилтнүүд, судлаачдын санал мөн бусад судалгааны үр дүнд үндэслэн эдгээр санхүүжилтийн боломжит механизмыг тус жагсаалтад оруулав. Өөрөөр хэлбэл, энэ жагсаалтад орсон санхүүжилтийн механизмуудыг REDD+ үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг богино болон дунд хугацаанд хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгох, одоогийн санхүүжилтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хамгийн боломжтой хувилбарууд гэж ойлгож болно.

Хүснэгт 6. Одоо хэрэгжиж байгаа болон цаашид хэрэгжүүлэх боломжтой (хэмээн санал болгож байгаа) ойн санхүүжилтийн механизмууд

АНГиЛАЛ МеХАНиЗМ дэЛГэРэНГҮй

Төрийн санхүүжилт

Улсын болон орон нутгийн төсөв Үр дүнд суурилсан төсөвлөлт (санал)

Сангууд

Байгаль орчин, уур амьсгалын санНогоон хөгжлийн сан (санал)Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МБОИС)Засгийн газрын нөхөн олговрын сан (уул уурхайн лицензийг хурааж, нөхөн олговор олгох)Орон нутгийн хөгжлийн сан

Хууль тогтоомжид үндэслэсэн санхүүжилт

Байгаль орчны гэмт хэрэг Хууль бусаар мод бэлтгэх зэрэг ойн гэмт хэргийн нөхөн төлбөр, торгууль

Төсвийн арга хэрэгслүүд

Сөрөг татаасыг бууруулах, зогсоох

Импортоор орж ирж байгаа модыг татвараас чөлөөлөх бодлогыг зогсоох(санал)1

Урамшуулал

ОТМ-ийг хэрэгжүүлсний урамшууллууд (санал)Ойн нөхөрлөлийг дэмжих урамшууллууд(санал)

Байгалийн нөөц (нөхөн сэргээгдэх) ашигласны төлбөр, татвар

Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр

Бэлчээрийн татвар (санал)

Аялал жуулчлалын төлбөр, татвар, нэвтрэх хураамж

Нэвтрэх хураамж болон бусад төлбөр, хураамжууд

Аялал жуулчлалын концесс

37

АНГиЛАЛ МеХАНиЗМ дэЛГэРэНГҮй

Зах зээлд суурилсан арга хэрэгслүүд

Биологийн олон янз байдлын дүйцүүлэн хамгаалал

Газрын доройтлоос дүйцүүлэн хамгаалах

Цэвэр хөгжлийн механизм (ЦХМ) -

Экосистемийн үйлчилгээний төлбөр (санал)

REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөр (санал)

Хамтарсан кредит олгох механизм

Хандивлагч байгууллагын санхүүжилт

Хандивлагч байгууллагын туслалцаа

Олон улсын байгууллага, хоёр талт хандивлагчдын дэмжлэг, туслалцаа

Олон улсын сангууд, Ж.нь: Уур амьсгалын ногоон сан, Дасан зохицох сан, Газрын доройтлыг бууруулах сан, Даян дэлхийн байгаль орчны сан

Хувийн салбарын санхүүжилт

Ногоон банк, ногоон зээл Монголын ногоон зээлийн сан (санал)

Ногоон бонд (санал)

Компанийн нийгмийн хариуцлага -

Томоохон хөрөнгө оруулалт (санал)

Байгаль орчинд ээлтэй ойн аж ахуйн гэрчилгээжүүлэлт, сертификат олгох

(санал)

Эрсдэлд суурилсан санхүүжилт

Гамшгийн эрсдлийн даатгал (санал)

Байгаль орчны эрсдлийн даатгал (санал)

Тайлбар: 1/ Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (ЖБМЗХ)-г нэмэгдүүлэх, мөн мод боловсруулах салбарын хөгжлийг дэмжсэн хүчтэй бодлого хэрэгжсэний дараа л импортын модны татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг бууруулах, зогсоох бодлогыг хэрэгжүүлэх нь зүйд нийцнэ.

Зураг 25-д ОТМ –ийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжуудыг дөрвөн үндсэн хэлбэр болох төр, хувийн хэвшил, зах зээлд суурилсан арга хэрэгслүүд болон хандивлагч байгууллага тус бүрээр харуулав. Эдгээрийн тайлбарыг дараагийн хэсэгт илүү дэлгэрэнгүй орууллаа.

38

Зураг 25. Ойн тогтвортой менежментийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломж ба боломжит санхүүжилтийн механизмын тойм

51

Зураг 25. Ойн тогтвортой менежментийн санх жилтийг нэмэгд лэх боломж ба боломжит санх жилтийн механизмын тойм

Эх сурвалж : Çîõèîã÷èä

1.7 Ойн тогтвортой менежментийн т рийн санх жилт

Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñ ëò óäààøðàëòàé, ò ñâèéí îðëîãî á ðä ëýëò õàíãàëòã é áàéãàà áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí õ íäðýëèéã áèé áîëãîæ áàéíà. 2016 îíû óëñûí ò ñâèéí ã éöýòãýëä íäýñëýí 2017 îíû óëñûí ò ñâèéí çàðöóóëàëòûã íü ýí òýðã íèé ýðýëò õýðýãöýýã ñàíõ æ ëýõ, ì í ÁÎÀÆß-íû ñàíõ æèëòèéã áàãàñãàñàí. Ñàÿõàí áîëñîí ýì÷, áàãø íàðûí öàëèíãàà íýìýãä ëýõ çîðèëãîòîé õèéñýí æàãñààë, öóãëààí íü ò ñâèéí õóâààðèëàëòàà ýðãýí õàðàõàä õ ðãýæ áàéíà.

Ò ñâèéí òàíàëò õèéæ áàéãàà í ãèéí í õö ëä îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòýä çàðöóóëàõ óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí ò ñâèéí ñàíõ æèëòèéã äîðâèòîé íýìýãä ëýõ áîëîìæ òààðóó áàéíà.

Ãýõäýý îäîîãèéí ò ñâèéí ñàíõ æèëòèéã èë ð àøèãòàé áîëãîõ, óðò õóãàöààíä îéãîîñ ð ã æ õ ðòýæ áóé áóñàä ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäààñ îéí ìåíåæìåíòýä çàðöóóëàõ

Төр

ОТМ-д зарцуулах улсын болон орон

нутгийн төсвийг нэмэгдүүлэх

Төсөвлөлт:Төсвийг дахин хуваарилах

ОТМ-ийг бусад салбарын төсөвт суулгах

Засгийн газрын байгаль орчны тусгай сангууд - ОТМ-д

зарцуулах төсвийг нэмэгдүүлэх

Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл хийх - ойн төлбөр,

хураамж, татвар, бэлчээрийн татвар, эко-аялал жуулчлалын төлбөр

Ой хамгаалсны төлөө Ойн нөхөрлөл, ОМБ-

дад эдийн засгийн урамшуулал олгох

Татвараас хөнгөлөх, чөлөөлөх, хөнгөлөлттэйзээл олгох, хөрөнгө оруулалтын хөнгөлөлт

эдлүүлэх, хөрөнгө оруулалтын баталгаа гаргах, Ногоон худалдан авалт, Төр хувийн

хэвшлийн түншлэл

Хувийн хэвшилХувийн хэвшил ОТМ-

ийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх

ОТМ-ийг хэрэгжүүлэх ЖДҮ, ойн нөхөрлөлүүдэд бага хүүтэй зээл олгохНогоон зээлийн сан, Итгэлцлийн сан,

томоохон хөрөнгө оруулалт / Ногоон бонд

Зах зээлд суурилсан арга

хэрэгсэл

Зах зээлд суурилсан шинэ арга хэрэгслийг

дэмжих

REDD+, Экосистемийн үйлчилгээний төлбөр,

газрын доройтлоос дүйцүүлэн хамгаалах арга

хэрэгсэл

ХандивлагчидОТМ-д зарцуулах хандивлагчдын санхүүжилтийг

нэмэгдүүлэх

Олон, хоёр талт дэмжлэг туслалцаа

Буцалтгүй тусламж, зээл


3.1 Ойн тогтвортой менежментийн төрийн санхүүжилт

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт удаашралтай, төсвийн орлого бүрдүүлэлт хангалтгүй байгаа нь эдийн засгийн хүндрэлийг бий болгож байна. 2016 оны улсын төсвийн гүйцэтгэлд үндэслэн 2017 оны улсын төсвийг эн тэргүүний хэрэгцээтэй зүйлд зарцуулахаар төлөвлөсөн бөгөөд БОАЖЯ-ны санхүүжилтийг багасгасан. Саяхан болсон эмч, багш нарын цалингаа нэмэгдүүлэх зорилготой хийсэн жагсаал, цуглаан нь төсвийн хуваарилалтаа эргэн харахад хүргэж байна.

Төрөөс төсвийн таналт хийж байгаа өнөөгийн нөхцөлд ойн тогтвортой менежментэд төрөөс төсвийн зарцуулах улсын болон орон нутгийн төсвийн санхүүжилтийг дорвитой нэмэгдүүлэх боломж тааруу байна.

39

Гэхдээ одоогийн төсвийн санхүүжилтийг илүү үр ашигтай болгох, урт хугацаанд ойгоос үр өгөөж хүртэж буй бусад эдийн засгийн салбаруудаас ойн менежментэд зарцуулах зардлыг төсөвлөдөг болгох гэх мэт арга замаар одоо хэрэгжиж буй төсвийн зарцуулалтыг үр ашигтай ашиглах боломжууд байсаар байна.

Төсвийг дахин хуваарилах:

2013-2017 онд БОАЖЯ-наас ойн салбарт зарцуулсан улсын төсвийн зардлын дунджаар 43.2% хувийг ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, түүнтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд зарцуулсан байна (2017 онд 71%-д хүрсэн), гэхдээ хортон шавж биш харин ойн түймэр нь Монгол орны ойн хомсдол, доройтлын гол шалтгаан билээ (UN-REDD, 2016). Ойн хортон шавж ихсэх нь орон нутгийн иргэдийн нүдэнд илүүтэйгээр тусч улмаар энэ асуудал улс төрчдийн сонорт хурдтай хүрч байна. Тиймээс ойн түймэр, магадгүй ойн аж ахуй, мод бэлтгэл, мод боловсруулах салбарыг хөгжүүлэх арга хэмжээнд зарцуулах төсвийн хуваарилалтыг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй.

Зардлын нормыг өсгөх: Ойн менежментийн арга хэмжээ тус бүрд шаардагдах, хуваарилагдах санхүүжилтийн хэмжээг харуулдаг. Зардлын норм нь ойн менежментийн үйл ажиллагааг явуулахад гарах бодит зардлыг тусгах ёстой, тухайлбал ойн экосистемийн үйлчилгээний тогтвортой менежмент зэрэг ОТМ-тэй холбоотой бүхий л үйл ажиллагааны зардлыг тооцоход ашиглагддаг (UN-REDD, 2013a).

Одоогийн зардлын норм нь 2013 онд батлагдсан боловч түүнээс хойш 2016 оныг эс тооцвол жилийн инфляц 5-10%-тай байсан, тиймээс одоо мөрдөгдөж байгаа зардлын норм нь ойн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхэд хүрэлцэхгүй байна. БОАЖЯ болон СЯ хамтран нэгжийн үнийг шинэчлэн батлахаар ажиллаж байна.

Ойн арга хэмжээнд зарцуулж буй зардлыг үр ашигтай зарцуулах. Ойн менежментийн арга хэмжээнд зарцуулж байгаа төсвийг хамгийн үр ашигтайгаар зарцуулж байгаа эсэхийг баталгаажуулахын тулд арга хэмжээ тус бүрээр зардал үр дүнгийн шинжилгээ хийх нь зүйтэй, ингэснээр одоо байгаа төсвийн зарцуулалтаас гарах үр дүн өндөр болно. Энэ нь ойн менежментийн бүхий л арга хэмжээнд хамаатай, ялангуяа ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн үйл ажиллагаанд зардал үр дүнгийн шинжилгээ хийх нь зүйтэй гэсэн санал судалгааны явцад гарсаар байв. Ойн судалгаа хөгжлийн төв (ОСХТ) ойг доройтолд оруулахгүйн тулд хортон, шавжтай тэмцэх, тоо хэмжээг нь тогтвортой түвшинд барихад үйл ажиллагаагаа чиглүүлэн ажиллаж байна. Жил бүр байгаа төсөвтөө багтаагаад хортон шавжид нэрвэгдсэн нийт ойн талбайн зөвхөн 30-40%-д хортон шавжийн тэмцлийн ажлыг гүйцэтгэж, харин бусад газарт нь дараа дараачийн жилд энэ арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна25. Мөн байгальд халгүй бодис, технологи ашиглан ойн хортон, шавжтай тэмцэх нь зүйтэй, гэхдээ энэ нь зардал өндөртэй.

25 ОСХТ-ийн мэргэжилтэн Б.Ганзоригтой хийсэн ярилцлага.

40

Мод сул дорой буюу хатсан, хөгширсөн байх тусам хортон шавжид ихээр идэгддэг. Ойн арчилгааг залуу дөнгөж ургаж байгаа жижиг модонд хийх нь ой модонд сайн нөлөөтэй. Шавжийг арилгах хамгийн үр ашигтай арга зам нь ойн нөхөрлөл (ОН)-үүдээр ойн арчилгааны огтлолт хийлгэх, хортон шавжийн авгалдай устгах, түүлгэх явдал бөгөөд ингэснээр хувийн компаниудаар импортоор орж ирсэн биологийн болон химийн бодис ашиглан хортон шавжтай тэмцэхээс илүү үр ашигтай арга зам байж болох юм. НҮБ-ын ХХААБ нь ойн нөхөрлөлийн гишүүдийг ойн хортон шавжийн авгалдайг таньж илрүүлэх, авгалдайг устгах, түүх сургалтад хамруулж байна ингэснээр магадгүй ойн өвчин, хортон шавжтай тэмцэх ажлыг ойн нөхөрлөлүүд гэрээгээр хийх боломж нээгдэж болох юм. Улмаар малчдын орлогын эх үүсвэр нэмэгдэж, магадгүй малын тоо, толгой ч буурч болох юм. Санхүүжилтийн тус арга хэрэгсэл нь экосистемийн үйлчилгээний төлбөрийн нэг жишээ болж болно, ингэснээр ойг хамгаалах, ойг өвчин хортноос сэргийлэх ажлыг гүйцэтгэсэн хүмүүст төрөөс төлбөр төлөх систем бий болно.

Бусад салбарын зардлын төсөвт ойн арга хэмжээний зардлыг тусгах: Ойн салбараас тодорхой хэмжээний үр өгөөж хүртдэг эдийн засгийн салбарууд (тухайлбал хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, аялал жуулчлал, эрчим хүч, усан хангамж, уур амьсгал) нь ойн салбарыг хөгжүүлэх, ойг хамгаалах, үйл хэрэгт чиглэсэн зардалд маш бага хэмжээний хувь нэмэр оруулж байна (UN-REDD, 2013a). Ой мод нь усны эх ундаргыг хамгаалах, бэлчээрийн өвс, тэжээлээр хангах экосистемийн үйлчилгээг үзүүлдэг. Эдгээр үйлчилгээг авдаг аж үйлдвэр, уул уурхай, мал аж ахуй зэрэг салбарууд ойн тогтвортой менежментийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд мөн хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй. Энэ нь ойтой холбоо хамааралтай салбарууд өөрсдийнхөө төсөв төлөвлөгөөнд ойн аж ахуйн бодлого чиглэлийг тусгаж өгөх шаардлагатай байгааг харуулж байна (UN-REDD, 2013b).

Нөгөөтээгүүр, бусад салбарын бодлогын зорилго, зорилтыг БОАЖЯ-ны ойн хамгаалал, аж ахуйн арга хэмжээ болон түүний төсөвлөлтөд нарийн уялдуулах шаардлагатай болно. Ингэснээр хөдөөгийн амьжиргааг дээшлүүлэх, ядуурлыг бууруулах, хүнс болон эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах, дэд бүтцийг хөгжүүлэх, цөлжилтөөс сэргийлэх, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох зэрэг асуудлуудыг хамтад нь шийдвэрлэх бололцоо нэмэгдэнэ (UN-REDD, 2013b). Салбар хоорондын уялдааг хангах талаар төрийн бодлого чиглэгдэх хандлагатай байна. Тухайлбал Монгол улсын “Ногоон хөгжлийн бодлого”-д байгаль орчныг хамгаалах болон эдийн засгийн хөгжлийг хангах хоёр зорилгыг нэгтгэн хэрэгжүүлнэ гэж тусгасан байдаг. Гэсэн хэдий ч салбаруудын хооронд албан ёсны холбоо харилцаа сул байсаар байна, тиймээс ойн салбар болон бусад салбарын уялдаа холбоог ойлгуулах, хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах, ойн менежментийг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилтийн дэмжлэг үзүүлэх талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нь зүйтэй. Үүнийг дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжтой бөгөөд ойн салбар болон бусад салбар хоорондын уялдаа холбоог тооцон тодорхойлох, түүнийг мөнгөн дүнгээр үнэлсний дараа хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

41

Байгаль орчны чиглэлийн Засгийн гаЗрын Тусгай сангууд

Засгийн газрын хэд хэдэн тусгай сангууд26 байдаг бөгөөд зарим нь байгаль орчинтой холбоотой ба эдгээрээс ойд хамааралтай нь 1998 онд үүсгэн байгуулагдсан байгаль орчин, уур амьсгалын сан (бОУАС) (хуучнаар Байгаль хамгаалах сан, 2017 онд нэр нь өөрчлөгдсөн). Гэвч зарим тусгай сангийн үйл ажиллагааг хумих, заримыг нь зогсоох бодлогыг төрөөс баримталж байна, учир нь эдгээр сангууд нь үр ашиг муутай ба зорилтот бус үйл ажиллагаа явуулан улсын мөнгийг үр ашиггүй зарцуулах тохиолдлууд гарсантай холбоотой27. Зарим үр ашиг, бүтээмж муутай сангуудыг хаасан. Тусгай санд төсөв хуваарилахаасаа илүүтэйгээр яамдууд ямар зүйлд хөрөнгө оруулах талаар сайдын багцдаа саналаа тусган сангийн яаманд ирүүлэн, тэндээс хэрэгжих боломжтой, үндэслэл сайтай ажлуудыг шалгаруулан санхүүжүүлэх нь зүйтэй гэж Сангийн яам үзэж байна.

БОУАС-гийн зүгээс уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой санхүүжилтийг хандивлагч байгууллагуудаас босгоход анхааран ажиллаж байна. Тус сангийн мөнгө 2014 оноос хойш эрс багассан (Зураг 26).Зураг 26. байгаль орчин, уур амьсгалын сангийн төсвийн зарцуулалт (Сая. төг)

1,319.3

4,912.9 5,653.5

4,822.8

1,787.8 1,882.7

1,493.6

5,910.3 5,729.9 6,129.9

2,086.6 1,896.0

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

2011* 2012* 2013* 2014* 2015** 2016**

Сая Төг Зарцуулагдаагүй төсөвЗарцуулсан төсөвХуваарилсан төсөв

эх сурвалж: Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (2015), Сангийн яам (2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэв.

26 Засгийн газрын тусгай сангууд нь тусгай данстай байх бөгөөд эдгээр сангийн мөнгийг засгийн газраас санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн тодорхой ажил, үйлчилгээг санхүүжүүлэхэд ашигладаг. Бусад байгаль орчны чиглэлийн тусгай сангуудад “Сэргээгдэх эрчим хүчний сан” (Төрийн хувь орсон компаниуд НҮБУАӨСК эсвэл Киотогийн протоколын хүрээнд хүлэмжийн хийг бууруулсны төлөө нөхөн төлбөр авах, эсвэл бохирдлын зөвшөөрлийн худалдаанд оролцож энэ сангийн орлогыг бүрдүүлдэг), мөн “Цэвэр агаар сан” (Нүүрс болон бусад бохирдуулагч бодисоос үүдэлтэй агаарын бохирдлын төлбөр, хураамжаас энэ сангийн орлогыг бүрдүүлдэг, 2016 онд энэ сангийн үйл ажиллагааг зогсоосон).27 Сангийн яамны Санхүүгийн хөрөнгийн удирдлагын хэлтийн дарга Цэвээнжавын Зоригтбаттай хийсэн ярилцлага.

42

Тус санд 2017 онд хуваарилсан төсөв нь 1.8 тэрбум төгрөг (0.9 сая ам.доллар) байсан бөгөөд 2018 онд энэ түвшинд хэвээр байх төлөвтэй байна. Энэ төсвийн ойролцоогоор 200-300 сая төгрөгийг (100,000-150,000 ам.долларыг) үйл ажиллагааны зардалд зарцуулсан байна. Үлдсэн төсвийг БОАЖЯ-ны удирдлага дор ихэвчлэн судалгаа, шинжилгээ болон байгаль хамгааллын үйл ажиллагаа, сурталчилгаанд зарцуулжээ. Тус сангаас ой хамгаалалд ямар нэгэн төсвийн зарцуулалт хийгдээгүй байна.

БОУАС-гийн 2015 оны тайланд, 2011-2016 оны хооронд нийт хуваарилагдсан төсвийн ойролцоогоор 11%-ийг юунд ч зарцуулаагүй байна.

БОУАС нь БНАТ-ийн тухай хууль (2000)-д заасны дагуу байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг бүрэн цуглуулж чадахгүй байна, мөн олсон мөнгийг буцаан байгаль орчныг нөхөн сэргээхэд хангалттай хэмжээнд зарцуулж чадахгүй байна. БОУАС-гийн бүтэц, зохион байгуулалтыг сайжруулснаар улсын болон орон нутгийн төсвийн орлогыг бүрэн хуримтлуулах бөгөөд байгалийн нөөцийн хамгаалал болон нөхөн сэргээх үйл ажиллагаанд хуваарилагдах төсвийг нэмэгдүүлэх боломжтой гэж Биофин төслийн тайланд дурджээ (Батжаргал, 2016). Энэ талаар “Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл” хэсэгт дэлгэрэнгүй авч үзсэн болно.

Дэлхийн 50 гаруй хөгжиж байгаа орнууд Байгаль орчны итгэлцлийн сан28-г байгуулан түүгээр дамжуулан байгаль орчны тогтвортой санхүүжилт хийж байна. Биофин төслөөс Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МбОиС)-г дахин байгуулах нь эдийн засгийн хувьд хэр үр ашигтай, үр дүнтэй болох талаар судалгаа хийж байна29. Тус судалгаагаар БОУАС-гийн санхүүжилтийн эх үүсвэр, зарцуулалт, үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, хаана юунд хөрөнгө оруулах (үүнд ойн санхүүжилтийн асуудлыг багтаасан), мөн засаглал буюу менежментийн асуудлыг хэрхэн тусгах талаар авч үзсэн байна. Анхны МБОИС 1997 онд байгуулагдсан ч 2004 онд татан буугдсан байна. Татан буугдсан шалтгаануудаас дурдвал, иймэрхүү сан бий болгох хууль эрх зүйн орчин сайн бүрдээгүй, Монголын банкны системийн хөгжлийн хоцрогдол, үндэсний хөгжлийн бодлого, стратегиуд нь тодорхойгүй, мөн тус санг гадаадынх гэсэн буруу ойлголт түгсэн байсан, шалтгаан нь тус сан нь Нидерландын хуулийн дагуу байгуулагдсан, хандивыг Нидерландын ABN AMRO банкинд байршуулсан, мөн 1997-2000 онд санхүүжилтийн хуримтлал хийх чухал үед Засгийн газар олон

28 http://www.undp.org/content/sdfinance/en/home/solutions/environmental-trust-funds.html29 Байгаль орчны итгэлцлийн сан нь бие даасан хуулийн этгээд бөгөөд байгаль орчинд хөрөнгө оруулах, санхүүгийн нөөцийг төвлөрүүлэх, хуваарилах үйл ажиллагаа явуулдаг хөрөнгө оруулалтын нэг арга хэрэгсэл юм. Тус сан нь өөрийн гэсэн бодлого, стратегитай, өндөр түвшний төслийн менежменттэй, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний хүчирхэг бүтэц, системтэй, ил тод байдал, нягтлан бодох бүртгэлийн чанд системтэй байх шаардлагатай. Байгаль орчин, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг бий болгох зорилгоор байгуулагдсан байгаль хамгааллын, онгон байгалийн, уур амьсгалын, ойн гэх мэт итгэлцлийн сангууд бий болсон бөгөөд эдгээр нь бүгд Байгаль орчны итгэлцлийн сангийн төрлүүд юм. Итгэлцлийн сангууд нь хандивлагч байгууллагууд, иргэдээс хамгийн ил тод байдлаар санхүүжилтийн эх үүсвэр босгоход чиглэгддэг бөгөөд ийм биш байсан бол байгаль орчин, уур амьсгалын чиглэлийн төслүүдийг санхүүжүүлэх боломж багасна (Эх сурвалж: НҮБХХ).

43

дахин солигдож, улс төрийн тогтворгүй байдал бий болсон (Батжаргал 2016). Гэсэн хэдий ч энэхүү итгэлцлийн сангийн үйл ажиллагааг амжилттай явуулахад нөхцөл байдал одоо илүү тохиромжтой болсон. Монголын Улс “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” баримт бичгээ баталсан бөгөөд нэг хүнд ногдох ДНБ нь эрс өссөн (1997 онд 329 ам.доллар байснаа 2015 онд 4,000 ам.доллар болсон), мөн хувийн хэвшил нь нийгмийн хариуцлагад онцгой анхаарал тавьдаг болсон, цаашлаад хөгжлийн бодлого, төлөвлөгөөний хууль эрх зүйн орчин бий болсон (Батжаргал, 2016)30.

Байгаль орчны итгэлцлийн сангууд амжилттай ажиллах үндэс нь санхүүжилт татах стратегитай байх явдал юм. Биофин төслийн тайланд тусгагдсанаар (Батжаргал 2016) тэдний санал болгож байгаа МБОИС-ийн боломжит хандивлагч байгууллагууд нь Даян дэлхийн байгаль орчны сан (ДДБОС-GEF), Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС-GCF), Германы Сэргээн босголтын банк зэрэг харилцан тохиролцсон Засгийн газрын хандивлагч байгууллагууд болон “Swiss MAVA” сан зэрэг зарим хувийн сангууд юм. Монголд олон жил үйл ажиллагаа явуулж буй WWF, TNC, WCS зэрэг үндэсний болон олон улсын төрийн бус байгууллагууд нь хандив цуглуулах болон чадавхыг бэхжүүлэх замаар МБОИС-ийг байгуулахад тусалж болно. Гэвч тус санд хөрөнгө татах, мөнгө хуримтлуулах, мөн тус санд хандивлагчдад ямар үр өгөөж өгөх нь тодорхойгүй байна.

Судалгааны явцад бидэнтэй уулзсан нэгэн шинжээч Ойн хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн (итгэлцлийн) сан байгуулан, түүгээр дамжуулан ОТМ-ийг санхүүжүүлэх, мөн санхүүжилт босгох нь зүйтэй хэмээн санал болгосон юм. Энэ сан нь буцалтгүй тусламжийн хөрөнгө оруулалт хийх, зах зээлийн болон зөвлөх үйлчилгээг үзүүлэх ажлыг хэрэгжүүлж болно. Тус сан нь одоо бий болгохоор санал болгож байгаа МБОИС-той ерөнхийдөө төстэй ч ойн үйлдвэрлэлийн талбайг хамруулсан, мөн БОАЖЯ, ХХААХҮЯ хоорондын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд эерэг нөлөөтэй гэдгээрээ ялгаатай байна. Гэхдээ ойд зориулан тусдаа сан байгуулах нь нэг талаас БОУАС, МБОИС зэрэг сангуудтай ойролцоо үйл ажиллагаа явуулахаар байгаа тул ижил төрлийн олон санг санхүүжүүлэх боломж хомс гэсэн санаа ерөнхийдөө давамгай байна. БОАЖЯ-наас барьж байгаа бодлого нь эдгээр сангуудыг нэгтгэж (уур амьсгал, биологийн олон янз байдал, байгаль орчин ба ой), тэдгээрийг удирдан зохицуулахад үр ашигтай хялбар болгох юм.

Хэрэв МБОИС байгуулагдвал, мөн энэ санд хангалттай мөнгө цугларч чадвал,

30 Байгаль орчны итгэлцлийн санг амжилттай зохион байгуулахад дараах хүчин зүйл чухал нөлөөтэй. Үүнд: Төр болон хувийн хэвшлийн оролцоог хангах явдал орно. Тус санг байгуулах ажлыг төр дэмжих, харин төр тус сангийн үйл ажиллагааг зохицуулах, журамлахгүй байх; мөн төр нь тус санг санхүүжүүлэх, эсвэл тус сангийн хөрөнгөөр санхүүжигдэх төслүүдийг санхүүжүүлэх, бие даасан сан байгуулах боломжийг хангасан хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх; хувийн хэвшил санхүүжилт хийх, хандив өгөх боломжийг бүрдүүлсэн нөхцөл, үйлчилгээнүүдийг тус сангаар дамжуулах боломжийг бий болгосон байх, эсвэл төрөөс иймэрхүү нөхцөл, үйлчилгээг бий болгосон болгох; төр, ТББ, хувийн хэвшил, хандивлагч байгууллагын хамтран ажиллах сонирхолтой байх; тус сангийн хөрөнгийг хамгаалах, бие даасан байдлыг бэхжүүлэхэд чиглэгдсэн хууль, эрх зүйн болон санхүүгийн орчин, нөхцөл нь бүрдсэн байх; банк болон аудитын байгууллага гэх мэт тухайн улсад байгаа аж ахуй нэгжүүдээр дамжуулан гэрээ байгуулах хууль, эрх зүйн орчин бүрдсэн байх зэрэг болно.http://www.undp.org/content/sdfinance/en/home/solutions/environmental-trust-funds.html

44

ОТМ-д хөрөнгө оруулах, ялангуяа тус санд ОТМ-ийн дэд данс байгуулан, түүгээр дамжуулан санхүүжилт олговол нэн ач холбогдолтой болно. Тухайлбал ойн эргэн тойронд амьдардаг нутгийн иргэд байгаль орчноо хамгаалсных нь төлөө тэдэнд төлбөр төлөх, мөн тэднийг тогтвортой бизнес хэрхэн бий болгох талаар сургавал (жишээ нь эко аялал жуулчлал эсвэл эмийн ургамал түүх), ойтой холбоотой төслүүд нь нүүрстөрөгчийг шингээх, биологийн олон янз байдлын хамгаалах, газрын доройтлыг сааруулах, мөн нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн дэмжих зэрэг олон үр өгөөжийг авчрах болно. Эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны асуудлыг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэж чадах ойн төслүүд нь итгэлцлийн сангийн удирдлагуудын анхаарлын төвд байх нь гарцаагүй.

Хүснэгт 7-д ойтой холбоотой сангууд (Засгийн газар ба хувийн хэвшлийн сангууд) болон тэдний өнөөгийн нөхцөл байдлыг харуулав. Дүгнээд үзвэл, тухайн сангийн засаглал, менежментийн асуудал болон санхүүгийн чадамж муугаас болж олон сангуудын үйл ажиллагаа зогссон байна. Энэ нь нэмэлт санг бий болгож хөрөнгө, санхүүгийн тогтвортой эх үүсвэртэй болох хэрэгцээ шаардлага байгааг харуулж байна. Одоо үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа Байгаль орчин, уур амьсгалын сан болон бий болгохоор төлөвлөгдөж байгаа МБОИС, мөн засгийн газраас санаачилж байгаа ногоон хөгжлийн сан гээд хэд хэдэн ижил төрлийн сангууд байгаа, цаашид бий болохоор байгаа тул тусдаа “REDD+” эсвэл “Ойн сан” байгуулах нь үндэслэл муутай байна. Гэсэн хэдий ч МБОИС байгуулах ажил урагшлахгүй бол энэ саналыг цаашид дахин авч үзэж болно.

Хүснэгт 7. Одоо байгаа болон цаашид бий болох ойтой холбоотой сангууд

Нэр Мэдээлэлбайгаль орчин, уур амьсгалын сан

Засгийн газрын тусгай сан. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудалд сүүлийн үед илүү анхаарах болсон бөгөөд хандивлагч байгууллагуудаас санхүүжилт босгоход бодлогоо чиглүүлсэн.

Орон нутгийн хөгжлийн сан

Орон нутгийн хөгжлийн сан нь байгаль орчныг хамгаалахад шаардагдах санхүүгийн нэг эх үүсвэр байж болох юм. Энэ нь уул уурхайн нөөц ашигласны төлбөрийн 5% (ойролцоогоор жилд 2 тэрбум төгрөг), төсвийн тухай хуулийн дагуу газрын тосны төлбөрийн орлогын 30% тус тус энэ санд ордог боловч 2016 онд эдийн засгийн уналтаас шалтгаалан орон нутгийн хөгжлийн сангийн төсөв багассанаар хэрэгжилтийн явц одоогоор сул байна (Чимэд-Очир, Б, нар, 2017; УИХ, 2011).

Засгийн газрын нөхөн олговрын сан (уул уурхайн лицензийг хурааж, нөхөн олговор олгох) (үйл ажиллагааг зогсоосон)

Ойн бүсийн талбайд хайгуул хийж, уул уурхайн олборлолт явуулахад гардаг байгаль орчны асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор УИХ-аас 2009 онд “Урт нэртэй” хуулийг гаргасан. Энэхүү хуулиар ой болон усны эх бүрэлдэх газар нутагт уул уурхайн лиценз олгохыг хориглосон. 2010 оны 6-р сард 37 орд газрын зөвшөөрлийг хүчингүй болгож 4.7 тэрбум ам.долларын нөхөн төлбөрийг Засгийн газраас олгосон. Гэвч нөхөн төлбөрийг олгох сангийн хөрөнгө дутагдалтай байгаагаас энэхүү хуулийн хэрэгжилт түр зогссон.

Агаарын бохирдлын эсрэг сан

Засгийн газар тус санг байгуулахаар ажиллаж байгаа бөгөөд агаар бохирдуулсны төлбөр, татвар хураамжаас бүрдэнэ. Тэргүүн ээлжийн бодлогын асуудалд чиглэсэн механизмыг танилцуулах бэлэн байдлыг хангахад тус сангийн үйл ажиллагаа чиглэгдэнэ.

45

Нэр МэдээлэлМонголын ногоон хөгжлийн сан (Санал)

МУЗГ Монголын ногоон хөгжлийн сан бий болгохоор төлөвлөж байгаа бөгөөд энэ сан нь хөгжлийн санхүүжилт болон улсын төсвөөр ногоон төсөл, хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх, мөн хувийн хэвшлийн санаачлан хэрэгжүүлэх гэж байгаа “Ногоон зээлийн сан”-д дэмжлэг үзүүлэх зорилготой. Засгийн газар энэ санд эхний ээлжийн санхүүжилт болгож 5-10 сая ам.долларыг олгож Хөгжлийн Банкинд байршуулна, харин дараа нь хандивлагчид болон хувийн хэвшлээс санхүүжилт босгоно. Ингэснээр төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг дэмжихэд түлхэц болох эхний алхам тавигдана.

Ногоон зээлийн сан Монголын Банкны Холбоо энэ санг байгуулахаар ажиллаж байна (хувийн хэвшлийн энэхүү сангийн талаар дор авч үзсэн болно).

Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (санал)

Уг санг байгуулахаар Биофин төсөл төлөвлөж байгаа бөгөөд урьдчилсан судалгаа хийгдэж байна. Тус сангаас ОТМ-ийг санхүүжүүлэх боломжтой.

бАйГАЛь ОРчНы ТөСвийН бОдЛОГыН ШиНэчЛэЛ

Орлогыг нэмэгдүүлэх, байгаль орчныг сайжруулах, ядуурлыг бууруулах гэсэн гурвалсан зорилгыг төсвийн бодлогын шинэчлэлээр зэрэг хангаж болно, гэхдээ үүний тулд олсон орлогыг байгаль орчны менежмент ба ядуурлыг бууруулахад зарцуулах хэрэгтэй (НҮБХХ, 2015). Монгол Улсын хувьд шинээр ОТМ-ийн санхүүжилтийн механизм бий болгохын өмнө одоо хэрэгжиж буй механизмын хэрэгжилтийг хуульд заасны дагуу хангах, сөрөг үр дагавар дагуулж байгаа татаасын буюу урамшууллын бодлогыг зогсоох нь хамгийн зүйтэй. Үүний тулд байгалийн нөөц ашигласны төлбөр (БНАТ)-ийн тухай хуулийг (2012 он, шинэчилсэн найруулга) бүрэн хэрэгжүүлэх нь эн тэргүүнд хийгдэх ёстой ажлын нэг юм.

байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн хэрэгжилт (2012). Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хууль нь нийт төлбөрийн орлогоос дор дурдсан хувиас багагүй хэмжээгээр орон нутгийн байгаль хамгаалал болон шинэтгэлийн үйлсэд эргэн хуваарилахад чиглэсэн байдаг (18-р зүйл):

• Байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 15 хувь• Ан амьтны нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 50 хувь• Газрын нөөцийн төлбөрийн орлогын 15 хувь• Ойн нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 85 хувь• Ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 55%

Жил бүр Засгийн газар орон нутгийн засаг захиргаатай байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээг тогтоон гэрээ хийдэг. Орон нутгийн төсөвт орсон байгалийн нөөц ашигласны төлбөр нь Иргэдийн Төлөөлөгчийн Хурлаар батлагдсан дараагийн жилийн төлөвлөгөөт ажилд зарцуулагддаг.

2016 онд орон нутгийн төсөвт байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс нийт 70.3 тэрбум төгрөг (35.1 сая ам.доллар) цугларснаас 29% (20,390 сая төгрөг буюу 10.2 сая ам.доллар) нь байгаль хамгаалал, нөхөн сэргээх ажилд зарцуулагдсан байна.

46

Ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөр нь ихээхэн хувийг буюу нийт төлбөрийн 58%-ийг, мөн газрын нөөцийн төлбөр 25%-ийг тус тус бүрдүүлж байна (Зураг 27). 2013-2015 оны БНАТ-ийн орлогын 85 хувийг ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрөөс бүрдүүлжээ (Т.Оюунчимэг, 2017).

Зураг 27. 2016 он бНАТ-өөс олсон орлогын бүтэц, төрлөөр (%)

58

газрын нөөцийн төлбөр 25%-ийг тус тус бүрдүүлж байна (Зураг 27). 2013-2015 оны БНАТ-ийн орлогын 85 хувийг ус, рашааны нөөц ашигласны төлбөрөөс бүрдүүлжээ (Т.Оюунчимэг, 2017).

Зураг 27. 2016 он БНАТ-өөс олсон орлогын бүтэц, төрлөөр (%)

Эх сурвалж: Булган, T. (2017) Ногоон хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга, БОАЖЯ

Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос бусад төрлийн БНАТ-ийн орлого 2010 оноос хойш бараг 6 дахин өссөн байна. Энэхүү өсөлтийн ихэнх нь (66% нь) үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд ашигласан усны төлбөрийн орлогын өсөлт бөгөөд энэ нь усны тухай хуульд (2012) өөрчлөлт оруулсантай холбоотой. 2013-2015 оны тоо мэдээнээс харахад БНАТ-ийн тухай хуулийн дагуу жилд дунджаар 15-16 тэрбум төгрөг (7.5-8.0 сая ам.доллар)-ийг байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах боломжтой байжээ (Хүснэгт 8).

Хүснэгт 8. 2013-2015 онд цуглуулсан БНАТ-ийн орлого ба хуульд зааснаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах байсан төсвийн зарцуулалт (сая төгрөг)

№

БНАТ-ийн төлбөр

2013 он 2014 он 2015 он

Нийт цуглуулс

ан орлого

(Сая төг)

БО-ныг хамгаалах,

нөхөн сэргээхэд зарцуулах

ёстой байсан зарцуулалтын

тооцоо (Сая төг)

Нийт цуглуулс

ан орлого

(Сая төг)

БО-ныг хамгаалах, нөхөн

сэргээхэд зарцуулах ёстой

байсан зарцуулалтын


Нийт цуглуулсан орлог

о (Сая төг)





1 Агнуурын нөөц ашигласны төлбөр, хураамж

555.6 277.8 1,016.4 508.2 2,414.7

1,207.4

2 Байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөр

34.2 5.1 620.6 93.1 2,739.1

410.9

3 Газрын нөөцийн төлбөр

16,717.8 2,507.7 16,378.7 2,456.8 17,129.6

2,569.4

Ойн нөөц 6%

Ус, рашааны нөөц58%Байгалийн ургамлын нөөц

6%

Ан амьтны нөөц5%

Газрын нөөц25%

эх сурвалж: Булган, T. (2017) Ногоон хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга, БОАЖЯ

Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос бусад төрлийн БНАТ-ийн орлого 2010 оноос хойш бараг 6 дахин өссөн байна. Энэхүү өсөлтийн ихэнх нь (66% нь) үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд ашигласан усны төлбөрийн орлогын өсөлт бөгөөд энэ нь усны тухай хуульд (2012) өөрчлөлт оруулсантай холбоотой. 2013-2015 оны тоо мэдээнээс харахад БНАТ-ийн тухай хуулийн дагуу жилд дунджаар 15-16 тэрбум төгрөг (7.5-8.0 сая ам.доллар)-ийг байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах боломжтой байжээ (Хүснэгт 8).

БНАТ-ийн тухай хууль бүрэн зөв хэрэгжихгүй байгаа нь нийтлэг харагдаж байна. Үүнд олон шалтгаан байна. Тухайлбал, төсвийн тухай хуулийн дагуу орон нутгийн төсвийн орлого дутсан үед БНАТ-өөс төсвийн орлогын дутагдлыг нөхөх асуудал үүсдэг.

БНАТ-ийн тухай хуулийн дагуу байгалийн нөөцийг ашигласны хураамжийн тодорхой хувийг байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд эргүүлэн зарцуулах тухай заасан байдаг боловч төсвийн тухай хуульд энэ асуудал тусгагдаагүй буюу энэ асуудлыг авч үздэггүй буюу төсвийн тухай хуулиа БНАТ-ийн тухай хуулиас дээгүүр авч үзэх хандлага байдаг. Мөн орон нутгийн шийдвэр гаргагчдын түвшинд БНАТ-ийн тухай хуулийн талаар мэдлэг дутагдалтай, мөн байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх зардлыг ирэх жилийн төсвийн төсөөлөл, төлөвлөлтөд оруулахгүй байх хандлага ажиглагдаж байна.

47

Хүснэгт 8. 2013-2015 онд цуглуулсан бНАТ-ийн орлого ба хуульд зааснаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах байсан төсвийн зарцуулалт (сая төгрөг)

№ бНАТ-ийн төлбөр

2013 он 2014 он 2015 он

Нийт

цуг

луул

сан

орло

го

(Сая

төг)




тооцоо(Сая төг) Ни

йт ц

углу

улса

н ор

лого

(С

ая тө

г)




тооцоо(Сая төг) Ни

йт ц

углу

улса

н ор

лого

(С

ая тө

г)




тооцоо(Сая төг)

1

Агнуурын нөөцашигласны төлбөр,хураамж

555.6 277.8 1,016.4 508.2 2,414.7 1,207.4

2

Байгалийн ургамлын нөөц ашигласны төлбөр

34.2 5.1 620.6 93.1 2,739.1 410.9

3Газрын нөөцийн төлбөр

16,717.8 2,507.7 16,378.7 2,456.8 17,129.6 2,569.4

4

Ойгоос хэрэглээниймод, түлээ бэлтгэжашигласны төлбөр

2,928.3 2,489.1 2,977.0 2,530.4 3,635.7 3,090.4

5Ус, рашаанашигласны төлбөр

39,088.8 13,681.1 1,772.6 620.4 886.5 310.3

6

Усны нөөцашигласны төлбөр(үйлдвэр,үйлчилгээнийзориулалтаар)

159.6 55.9 32,594.4 11,408.0 34,928.6 12,225.0

Нийт 56,556.1 16,527.6 52,382.7 15,086.5 58,098.5 16,722.9

эх сурвалж: Батжаргал (2016)

БНАТ-ийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангаснаар байгаль хамгаалахад зарцуулах орон нутгийн төсвийн санхүүжилт хоёр дахин өсөх боломжтой31.

Аймаг, нийслэлийн БОАЖГ (2017)-аас авсан тоо мэдээнээс харахад 2017 онд, 4.1 тэрбум төгрөг (2 сая ам.доллар)-ийг ойн нөөц ашигласны төлбөрөөс, харин 6.8 тэрбум төгрөг (3.4 сая ам.доллар)-ийг ойн дагалт баялаг ялангуяа хуш модны самрын хураамжаас бүрдүүлжээ (дэлгэрэнгүйг 2.2 хэсгээс үзнэ үү.)32.

31 Ус, рашаан ашигласны төлбөрийн орлогоос БНАТ-ийн тухай хуульд заасан хэмжээгээр байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулж чадвал биологийн олон янз байдлыг хамгаалахад шаардлагатай нийт санхүүжилтийн дутагдал 21%-иар буурах боломжтой (Батжаргал, 2017).32 Өөрөөр хэлбэл 10.9 тэрбум төгрөг (5.4 сая ам.доллар)-ийн орлогыг ойгоос олсон байна.

48

БНАТ-ийн тухай хуульд зааснаар сум орон нутгийн түвшинд дээр дурдсан орлогоос 9.3 тэрбум төгрөг (4.6 сая ам.доллар) ой хамгааллын үйл ажиллагаанд эргүүлэн зарцуулах ёстой байсан. Гэсэн хэдий ч ердөө 3 тэрбум төгрөг (1.5 сая ам.доллар) зарцуулсан байна. Тиймээс энэ хуулийг бүрэн хэрэгжүүлбэл жилд нэмэлтээр 6 тэрбум төгрөг буюу 3 сая ам.долларыг ойн арга хэмжээнд зарцуулах боломж бүрдэнэ. БНАТ-өөс ихээхэн хэмжээний орлого бүрдүүлдэг боловч энэ орлогоос байгаль орчны салбарт хангалттай буцаж хуваарилагдахгүй байна.

Биофин төслийн зөвлөмжийн дагуу ОТМ-ийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх эхний алхам бол БНАТ-ийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулах явдал юм (Батжаргал, 2016). Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулийг бүрэн хэрэгжүүлсний дараа гаргасан зардлаа нөхөх хэмжээнд төлбөрийн хувь, хэмжээг нэмэгдүүлэх, бүх төрлийн ойн экосистемийн (бараа) үйлчилгээг хүртсэний төлөө түүнд тохирох олон төрлийн төлбөр, хураамжийн тогтолцоог нэвтрүүлэх зэрэг арга хэмжээг авах нь зүйтэй (UN-REDD-ийн зөвлөсний дагуу, 2013a). Үүнийг дараах үе шаттай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж болно. Үүнд:

• 1-р үе шат: Ойн нөөц ашигласны төлбөрийг бүрэн цуглуулах, мөн хамгийн чухал нь хураасан төлбөрийн 85-аас багагүй хувийг ОТМ-д буцаан хөрөнгө оруулах хэрэгтэй. Хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд сумын захиргаад, яамдуудтай одоо хамтарч ажиллаж байгаа бөгөөд сургалт явуулж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтэд түгээж байна (БОАЖЯ-ны ТЗУГ-ын дарга Ханжавын Батжаргалтай хийсэн ярилцлага). Өнөөгийн эрх зүйн орчин, системийн бүтцэд суурилан хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангахын тулд (өөрөөр хэлбэл, нэмэлт эрх зүйн орчин, шинэ бүтэц бий болгохгүйгээр, мөн боловсон хүчин шаардахгүйгээр) Байгаль орчин, уур амьсгалын сангийн менежментийг сайжруулах хэрэгтэй гэж Биофин төслөөс зөвлөсөн байна. БОУАС-г нэг удирдлагад зангидах, мөн бусад байгууллагуудтай харилцах боломжийг нээх зорилгоор бүх түвшинд буюу улс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт БОУАС байгуулах саналыг Батжаргал (2016) гаргасан байдаг. Орлого орон нутгийн төсөвт орж харин түүнийг тохиромжтой хэрэгцээнд зориулж санхүүжилтийг дахин хуваарилах төвлөрсөн удирдлага, мэдээлэл болон арга зүйгээр хангах ажлыг БОУАС хариуцан хэрэгжүүлэх саналыг тавьсан. Улмаар байгаль орчны санхүүжилтийг нэмэгдүүлж БОАЖЯ-нд орон нутгийн төсвийн зарцуулалтын үр дүнг хянах боломжийг олгож байна. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хууль болон Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага бий болно. Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахын тулд маш өргөн хүрээний сургалт, сурталчилгаа шаардлагатай болно.

• 2-р шат: Өсөн нэмэгдэж байгаа зах зээлийн эрэлт, үнийн өсөлтийг тусгахын тулд төлбөрийн хэмжээг үүнтэй уялдуулан (нэмэгдүүлэн) тогтоох хэрэгтэй. Ойн төлбөр, хураамжаа бүрэн цуглуулж чаддаг, мөн хуульд заасан хэмжээгээр байгаль орчинд эргэн хөрөнгө оруулалт хийж чаддаг болсны дараа төлбөрийн хэмжээг тухайн үеийн нөхцөл

49

байдалтай уялдуулан тогтоосноор төрөөс ойд зарцуулсан зардлын тодорхой хувийг эдгээр төлбөр, хураамжаас татан төвлөрүүлэх боломж бүрдэнэ. Төлбөрийн хэмжээ нь тухайн үеийн зах зээлийн эрэлт, үнийн түвшинтэй уялдан тогтох ёстой. Төлбөрийн хэмжээ нэмэгдсэнээр ОТМ-д илүү их санхүүжилт орох болно.

• 3-р шат: Орон зайн ялгаатайгаар байгалийн нөөц ашигласны төлбөр цуглуулах, түүнээс олсон орлогыг эргүүлэн байгаль орчинд зарцуулах арга механизм бий болгох нь зүйтэй. Байгалийн нөөц болон байгалийн нөөцийн төлбөр хураамж нь аймаг сумдад ялгаатай байдаг ба байгалийн нөөц дэх зарцуулалт нь газар зүйн байршлаас хамаараад өөр өөр байна. Жишээ нь 2015 онд усны нөөц ашигласны төлбөрөөс олсон орлогын 71.6 % нь Өмнөговь, Булган аймгаас орсон, учир нь тэдгээр аймгуудад олон уул уурхайн компани үйл ажиллагаа явуулдаг тул энэ аймгуудад усны төлбөрийн орлого их байдаг. Эндээс харвал тухайн орон нутагт (хэд хэдэн аймаг, сумдын газар нутгийг хамруулан) байгаль хамгаалах үйл ажиллагааг төлөвлөх, тухайлбал усны нөөцийн менежментийг хэрэгжүүлэхэд усны эх ундарга, хагалбар газрыг хамгаалах гэх мэт ажлыг хийхэд тун түвэгтэй байдал үүсэж байна. Өнөөгийн нөхцөлд усны эх ундарга, хагалбараас ус ашиглах хэмжээ нь бага байдаг, тиймээс тухайн газрын ус ашиглалтын төлбөрөөс олох орлого бага, гэвч усны эх ундарга нь усны хангамжийг нэмэгдүүлэх, тасралтгүй байлгахад чухал үүрэгтэй. Ийм учраас төлбөр хурааж орлого бүрдүүлэх, мөн орлогыг буцаан хуваарилах механизмыг илүү боловсронгуй болгох хэрэгтэй (Батжаргал, 2016). Мөн орлогыг хаанаас олсон гэдгээс үл хамааран нэн тэргүүнд шаардлагатай газарт нь зарцуулах бодлогыг ОТМ-д хэрэгжүүлж болно. Гэхдээ энэ төрлийн бодлогод дэмжлэг авахын тулд экосистем, тэдгээрийн үйлчилгээний харилцан холбоог сурталчилж олон нийтэд таниулах шаардлагатай.

• 4-р шат: Ойн санхүүжилтийн урсгалыг мөрдөн мөшгөх тогтолцоог хөгжүүлэх хэрэгтэй. Санхүүжилтийн зарцуулалт ба үр дүнг ил тод байлгахын тулд санхүүгийн урсгалыг Үндэсний ойн мониторингийн систем (ҮОМС), болон цахим хуудсанд холбон төсвийн зарцуулалтыг хянах систем бий болгох нь зүйтэй.

ТУСГАй ХАМГААЛАЛТТАй ГАЗАР НУТАГТ эКО АЯЛАЛ жУУЛчЛАЛыН ТөЛбөРийН СиСТеМийГ ХөГжҮҮЛэХ.

Монголд оронд 101 улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг (ТХГН) байдаг бөгөөд энэ нь 2017 оны байдлаар нийт нутаг дэвсгэрийн 17.9% буюу 28 сая га, мөн 16.3 сая га талбайг хамарсан 911 орон нутгийн ТХГН байдаг. Өөрөөр хэлбэл Монголын нийт нутаг дэвсгэрийн 28.3% нь улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтад байдаг бөгөөд энэ нь Монгол улсын зорилтот түвшин болох 30%-д хүрэхэд ойрхон байгааг харуулж байна.

50

Монгол Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуульд улсын ТХГН-ийг дархан цаазат газар, байгалийн цогцолборт газар, байгалийн нөөц газар болон дурсгалт газар гэж ангилдаг. Монголын ТХГН-ийн тухай хуулийн 6.2-т заасны дагуу ТХГН-ийг хамгаалах ажлыг санхүүжүүлэх хөрөнгө нь дараах эх үүсвэрээс бүрдэнэ: (i) Улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгө, энэ нь санхүүжилтийн ихэнхийг бүрдүүлдэг; (ii) аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа, үйлчилгээ; (iii) хувь хүн, байгууллага, аж ахуйн нэгжийн хандив тусламж (энэ талын зохицуулалт хангалтгүй учраас хандивын санхүүжилт бараг байдаггүй); (iv) ТХГН-ийн тухай хууль тогтоомж зөрчсөн этгээдийн учруулсан хохирлын нөхөн төлбөрийн орлого багтана.

БОАЖЯ нь дархан цаазат газар болон байгалийн цогцолбор газрыг удирдаж санхүүжүүлэх үүрэгтэй бөгөөд сүүлийн жилүүдэд үүнд зарцуулах төсвийн хөрөнгө оруулалт өссөн; ТХГН-ийн төсөв 2016 онд 6 тэрбум төгрөг (3 сая ам.доллар), 2017 онд 7 тэрбум (3.5 сая ам.доллар) болсон (энэ нь ойн аж ахуйн төсвийн бараг 75%-тай тэнцүү байна). Төсвийн ихэнх хэсгийг үйл ажиллагааны зардалд зарцуулдаг буюу нийт зардлын 80 % нь цалин, хөлсөнд зарцуулагддаг. 2010 онд ТХГН-ийн менежментэд жилд 7-10 сая ам.доллар зарцуулах шаардлагатай гэж НҮБХХ болон ДДБОХС-ийн судалгаагаар гарсан (хөтөлбөрийн бичиг баримтад иш татсан) бөгөөд одоо байгаа боломжит төсвөөс хамаагүй бага байна. Орон нутгийн ЗДТГ нь байгалийн дурсгалт газар, байгалийн нөөц газар болон орон нутгийн ТХГН-ийн менежментийг хариуцан ажилладаг, гэхдээ эдгээр газар нутагт явуулах менежмент ба түүнийг санхүүжүүлэх мөнгө бараг байдаггүй гэхэд хилсдэхгүй байна. ТХГН-ийг санхүүжүүлэх нь чухал юм, учир нь ойтой буюу ойн сан бүхий тодорхой хэсэг нь ТХГН байдаг.

Монгол Улсын ТХГН-ийн тухай хуулийн 6.2.2. зүйлд заасны дагуу “ТХГН-т аялал жуулчлал болон бусад ажил үйлчилгээний орлого”-д үндэслэн 2002 онд ТХГН-д аялал жуулчлал эрхлэх журмыг Байгаль орчны сайдын 117 тоот тушаалаар баталсан байдаг. Гэвч ТХГН-т нэвтрэх хураамжийн орлого бүрдүүлэх, цуглуулах, тэнд явагдаж байгаа үйл ажиллагаа, үйлчилгээнээс орлого бүрдүүлэх, бүрдүүлсэн орлогоос ТХГН-т эргүүлэн хөрөнгө оруулах талаар эрх зүйн зохицуулалт хангалтгүй буюу бараг байхгүй гэж хэлж болохоор байна. Иймээс тэндээс олсон орлогыг улсын нэгдсэн төсөвт оруулдаг бөгөөд 2012 оноос хойш эдгээр орлогоос буцаагаад байгаль орчинд хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй байна.

ТХГН-ийн нэвтрэх хураамж олон жилийн турш 300 төгрөг байсаар байгаа бөгөөд мөнгөний үнэ цэнэ нь инфляцын нөлөөгөөр улам унасаар байна. Мөн нэвтрэх хураамжийг хэдхэн ТХГН-т хураан авч байгаа бөгөөд үүний шалтгаан нь байгаль хамгаалагчдын тоо цөөн, нэвтрэх газар олон байхгүйтэй холбоотой. Тиймээс ТХГН-т нэвтрэх хураамжийг нэмэгдүүлж, хураамж цуглуулахад хэрэглэгдэх тоног төхөөрөмж, үйл ажиллагааг сайжруулах шаардлагатай.

ТХГН-ийн хураамж авах (жишээ нь нэвтрэх болон хоноглох хураамж), мөн бизнесийн үйл ажиллагаа (жишээ нь зочид буудал, ресторан, дэлгүүр,

51

тойрон аялал хийх, мөн аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа) явуулахдаа заавал концессын гэрээний дагуу явуулах ёстой. байгаль орчин, уур амьсгалын сангаар дамжуулан ТХГН-аас олсон орлогыг нэн тэргүүний шаардлагатай үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд ашиглаж болно. Үүний талаар дэлгэрэнгүй судалгааг “ТХГН-ийн сүлжээг бэхжүүлэх нь-СПАН” төслийн хүрээнд хийсэн33.

ТХГН-ийн хуульд заасны дагуу, БОАЖЯ-ны харьяа улсын төсвийн санхүүжилттэй ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаад нь улсын ТХГН-ийг хамгаалдаг. ТХГН-ийн удирдлага нь төрөөс хараат байдаг учраас орон нутгийн түвшинд ТХГН-аас олох орлогыг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааг явуулах, өөрсдөө чөлөөтэй удирдан зохион байгуулах эрх эдгээр хамгаалалтын захиргаадад хомс байдаг. Мөн ТХГН-аас олсон орлого нь орон нутгийн төсөвт ордог. Тухайлбал, ТХГН-т зочид буудал, дэлгүүр ажиллуулж байгаа жуулчдын баазууд, худалдаачид газрын төлбөр төлдөг ч энэ нь мөн орон нутгийн төсөвт орж, ТХГН-т эргэж зарцуулагддаггүй.

Сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал (ИТХ) тухайн сумын нутагт орших ТХГН-аас авах хураамжийг хэд хэдэн хувилбараар бий болгон орлого олох, мөн олсон орлогоос эргэж тухайн газарт хөрөнгө оруулалт хийх доод хэмжээг тогтоох боломжтой. Жишээ нь СПАН төслийн хүрээнд Орхоны хөндийн байгалийн цогцолбор газар 4 төрлийн хураамжийг нэвтрүүлсэн, үүнд: Авто машины хураамж, эко-гэрийн хураамж, морь унуулах үйлчилгээний хураамж, хоноглох хураамж орно. Эдгээр хураамжийн систем нь амжилттай хэрэгжиж байгаа ч төсвийн тухай хуулийн дагуу ТХГН-ийн захиргаа энэхүү орлогоос хүртэх эрхгүй байна. Орхоны хөндийн байгалийн цогцолбор газар ба Их нартын байгалийн нөөц газраас хоёр улирлын хугацаанд 16 сая төгрөг (8 мянган ам.доллар)-ийн төлбөр хураамж цугларснаас харахад ТХГН-уудаас орлого хуримтлуулах боломжтойг харуулж байна.

ТХГН-ийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах ажил хийгдэж байгаа, гэхдээ энэ ажил сүүлийн долоон жилийн турш үргэлжилж байна. Үүний шалтгаан нь засгийн газар солигдсоны улмаас ажлын хэсэгт олон дахин өөрчлөлт гишүүд нь солигдсон гэх мэт. ТХГН-ийн хуульд өөрчлөлт оруулснаар ТХГН-уудын санхүүжилтийн асуудлыг тодорхой хэмжээнд шийдэх боломж бүрдэнэ.

ТХГН-ийг ТББ, орон нутгийн иргэний нийгмийн байгууллага, хувийн компаниуд хариуцан амжилттай удирдан, зохион байгуулах боломжтой, ингэснээр өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ТХГН-ууд бий болно. Энэ санаачилга нь Монгол Улсын хувьд шинэлэг бөгөөд үүнийг хэд хэдэн ТХГН дээр туршигдсан байна. Үүнд: (i) Хустайн нурууны байгалийн цогцолбор газрыг “Хустай итгэлцлийн сан” ТББ хариуцан менежмент хийж байгаа бөгөөд Монголд хамгийн амжилттай сайн ажиллаж байгаа газар болоод байна34; (ii) Хар ямаатын байгалийн нөөц газар

33 Монгол Улсын ТХГН-ийн тогтвортой санхүүжилтийн хувилбарууд, “ТХГН-ийн сүлжээг бэхжүүлэх нь” төсөл, MON/10/302 by НҮБХХ/ДДБОС34 Хустайн Нурууг тусгай хамгаалалтад авах болсон шалтгаан нь зэрлэг тахь нутагшуулах зорилготой байсан. Энэ ажлаа аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх ажилтай хамтатган хийсэн. Тус ТХГН амжилттай байгаагийн шалтгаан нь: Улаанбаатар хоттой ойрхон оршдог, тиймээс тийшээ хүрэх зам харгуй, дэд бүтэц сайн хөгжсөн, жуулчдад

52

газрыг Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар хариуцан ажиллаж байна; (iii) СПАН төслийн хүрээнд Их нартын байгалийн нөөц газрыг ТББ хариуцан ажиллаж байгаа бөгөөд тэд олон улсын байгууллагаас хандив тусламж авдаг итгэлцлийн сан байгуулах, мөн арай өндөр нэвтрэх хураамж авах зэрэг зэрэг санхүүжилтийн шинэлэг механизмыг нэвтрүүлсэн (Батжаргал, 2016). Эдгээр ажлын цаад зорилго нь тогтвортой санхүүжилтийг дэмжих, мөн төсөл дуусах, эсвэл хандив тусламж зогсох үед тухайн ТХГН-ийн удирдлага цаашид үйл ажиллагаагаа явуулж чаддаг болгоход оршино35.

Засгийн газраас эко-аялал жуулчлалыг дэмжиж байгаа боловч энэ талаар мэдээлэл хязгаарлагдмал байна36. Улсын ТХГН-уудад эко-аялал жуулчлалын салбараас олох жилийн нийт цэвэр орлого нь 2013 онд 11.7 сая ам.долларт хүрэх боломжтой байсан гэсэн тооцоог Флорес нар (2015) хийсэн байдаг.

Зарим газарт ойн ашиглалт хийх замаар (гэхдээ үүнийг сайн зохион байгуулж чадвал) ТХГН-т орлого олох боломж бүрдэнэ. Жишээ нь ТХГН-ийн тухай хуульд ТХГН-т хуш модны самар түүхийг зөвшөөрдөггүй ч Орхоны хөндийн байгалийн цогцолбор газрын удирдлага болон орон нутгийн захиргаа хамтран түүсэн самраас орлого олох боломжтойг харуулсан. Хэрэв ойг эрүүлжүүлэх, нөхөн сэргээх шаардлагатай гэж үзвэл ТХГН-ийн хамгаалалтын бүсэд, эсвэл хамгаалалтын бүсийн гаднах талбайд ойн арчилгаа, цэвэрлэгээг хийх нь зүйтэй.

Одоогийн байдлаар ойролцоогоор 1,300 орон нутгийн ТХГН байна, гэвч эдгээрээс хэд нь ойгоор бүрхэгдсэн гэдэг нь тодорхойгүй байна. Тэднийг орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлэх ёстой, гэвч энд санхүүжилт байхгүй гэхэд бараг хилсдэхгүй. ТХГН-ийн хуульд оруулах өөрчлөлтөд орон нутгийн ТХГН-ийг ТХГН-ийн системд багтаах нь зүйтэй гэсэн санал оруулж байгаа. Нийтлэг жишгээр аймаг сумууд газар нутгаа уул уурхайд алдахгүйн тулд орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авдаг. Гэвч зарим тохиолдолд шийдвэр гаргагчид хэдэн жилийн турш газар нутгаа орон нутгийн хамгаалалтад байлгаж байгаад уул уурхайн компаниудад зардаг. Газар нутгийг орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах болсон шалтгаан, зорилго, ач холбогдол болон хамгаалалтад авах үйл ажиллагааг тодорхой болгох дүрэм, журмыг сайжруулах ажил хийгдсээр байна. НҮБХХ болон БОАЖЯ-наас хэрэгжүүлж буй “Байгалийн нөөцийн менежмент бүхий хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээ” төслөөс орон нутгийн ТХГН-ийг дэмжих үйл ажиллагаа явуулж байна.

бэлчээрийн татварын бодлогыг хэрэгжүүлэх. Биофин төсөл бэлчээрийн татвар

үзүүлэх онцгой үзмэртэй, Нидерландын засгийн газрын хандив авч үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн гэх мэт. Мөн түүнчлэн тус ТХГН-аас олсон орлого нь байгаль орчныг хамгаалах ажилд хангалттай хэмжээгээр зарцуулагдаж чаддаг.35 СПАН төслийн зохицуулагч асан Бандийн Оюунтүлхүүртэй хийсэн ярилцлага. СПАН төсөл 2010-2016 онд хэрэгжсэн болно.36 2014 онд улсын ТХГН-т 10,500 ортой 425 зочид буудлын 10% нь, 5,000 ортой 537 гэр буудал, жижиг дэн буудлын 70% нь, 10,000 ортой 155 жуулчны баазын 20% нь үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Нийт 196,498 дотоодын жуулчид, 50,000 гадаадын жуулчид нэвтрэх хураамж худалдан авчээ (Батжаргал, Шийрэвдамба, 2015).

53

буюу хуучнаар малын хөлийн татварыг эргэн сэргээж малчдаас авахыг санал болгосон бөгөөд үүний гол шалтгаан нь малын тоо, толгойг бууруулах явдал юм. Ойд мал бэлчээрлэснээр ойжуулах төсөл, ажлыг бүтэлгүй болгох, ойн доройтолд ороход нөлөөлдөг, тиймээс бэлчээрийн татварын бодлогыг хэрэгжүүлснээр ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийг энэ татварын орлогын зарим хэсгээс гаргаж болох юм. 2017 оны байдлаар 62 сая толгой мал тоологдсон бөгөөд доройтолд орсон 2-3 сая га ойн талбайг өвлийн бэлчээрт ашигладаг (Биофин төслийн мэргэжилтнүүдтэй хийсэн ярилцлага). Ойн аж ахуй болон мал аж ахуйн салбар хооронд зөрчилдөөн байгаа хэдий ч энэ талаар хийсэн судалгаа ховор байна. Жишээ нь малчид ойд түймэр тавьж, улмаар ойн газрыг бэлчээрийн талбай болгох тохиолдол байх бөгөөд үүний шалтгаан нь малчид тэнд ямаагаа бэлчээж, ноолуураас орох орлогоо өсгөхөд оршино. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд ойн тогтвортой менежмент болон мал аж ахуйн менежментийг оновчтой хослуулах, уялдуулан авч үзэх нь өндөр ач холбогдолтой.

2008 онд малын тоо 40 гаруй сая толгой байх үед 3.4 тэрбум төгрөгийг (1.7 сая ам.доллар) хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн дагуу бэлчээрийн татвар буюу “малын хөлийн татвар”-аас цуглуулсан байдаг. Энэ татварыг 2009 онд зогсоосон. Биофин төслийн судалгаагаар одоо байгаа 61 сая толгой малын тоонд үндэслэн тооцоход бэлчээрийн татвараас жилд ойролцоогоор 5.6 тэрбум төгрөг (2.8 сая ам.доллар) босгох боломжтой бөгөөд үүний ядаж (30% буюу) 1.7 тэрбум төгрөг (0.8 сая ам.доллар)-ийг Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн дагуу бэлчээрийн менежментэд зарцуулах боломж бүрдэнэ.

Хэдийгээр малын бэлчээрийн татвар/бэлчээрийн газар ашигласны төлбөр нь малчдын хувьд эмзэг асуудал боловч Биофин төслөөс авсан санал асуулгын дүнгээс харахад хэрэв бэлчээрийн татвараас олсон орлогыг бэлчээрийн менежментэд эргүүлэн хөрөнгө оруулбал малчид энэ татварыг төлөхөд бэлэн гэсэн хариултыг өгчээ. Энэ татварын бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ ядуу айлуудад хүндээр тусахгүй байлгах үүднээс үе шаттай хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Биофин төслөөс энэ татварыг хэрхэн тооцож, тогтоох талаар нарийвчилсан судалгаа хийж байна. Бэлчээрийн татвар буюу төлбөр тогтоохдоо экосистемийн эмзэг байдал, бэлчээр ашиглалтын түвшин зэрэг хэд хэдэн хүчин зүйлийг харгалзах хэрэгтэй бөгөөд эндээс цугларсан орлогыг аймаг, сумдын буюу тухайн орон нутгийн бэлчээрийн менежментэд эргүүлэн хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй. Сум, дүүргийн төсөвт газрын татвар, төлбөрийг хуримтлуулснаар дараах давуу талтай, а) татвар хураах арга аргачлалыг сайжруулснаар татварын орлого нь нэмэгдэх болно; б) даац нь хэтэрсэн бэлчээр, доройтсон газрыг нөхөн сэргээх санхүүгийн эх үүсвэр болно; в) аймаг, нийслэлийн түвшинд газар ашиглалтын хяналт, мониторингийн системийг сайжруулахад хувь нэмэр болно. Энэ механизмыг хэрэгжүүлэхэд газрын төлбөрийн тухай хууль, мөн төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болно.

Сөрөг урамшууллыг зогсоох. Гадаад орноос импортоор орж ирж байгаа мод, гуалин нь НӨАТ болон гаалийн татвараас чөлөөлөгдөж байгаа. Ойн бодлого нь

54

ойг хамгаалахад чиглэсэн, жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (ЖБМЗХ) нь бага байдаг тул модны дотоодын нийлүүлэлт нь эрэлтээ хангаж чадахгүй байгаа тул гаднаас орж ирсэн мод нь мод боловсруулагчид болон мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн эрэлтийг хангахад чухал ач холбогдолтой хэвээр байна (Үүний үр дүнд 1,645 га ойг хамгаалагдаж чадсан байна). Хэрэв ойн салбарын бодлого нь ойн нөөцийн тогтвортой ашиглалтыг нэмэгдүүлэх, ойн аж ахуйн хөгжлийг дэмжихэд чиглэгдэн өөрчлөгдвөл хувийн хэвшлийг дэмжих зорилгоор импортын модыг татвараас чөлөөлөх явдлыг зогсоох нь зүйтэй болно. Импортоор мод авч байгаа нь Монгол Улс өөрт байгаа ойн нөөцийг ашиглах боломж, давуу талаа алдаж байгаатай агаар нэг бөгөөд мөн ОТМ-ийг хэрэгжүүлснээр олох орлогоо давхар алдаж байна. Хэрэв энэ боломжоо ашиглаж чадвал ойн эрүүл мэнд, экосистемийн үйлчилгээг дэмжих, аж ахуйн нэгжийн бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих, ажлын байр бий болгох зэрэг олон үр өгөөж гарах боломжтой болно.

Мөнгөн урамшуулал олгох. Аж үйлдвэр болон хөдөө аж ахуйн салбартай харьцуулахад ойн салбарт зориулсан мөнгөн урамшуулал буюу татаас бага байна. Эдийн засгийн, санхүүгийн, төсвийн урамшуулал олгосноор ОТМ-ийг (REDD+ хөтөлбөрийн үйл ажиллагаануудыг оролцуулаад) илүү өрсөлдөх чадвартай болгоход тусална (жишээ нь татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, хөнгөлөлттэй зээл олгох, хөрөнгө оруулалтын баталгаа гаргах гэх мэт). Эдгээр арга хэрэгслүүдийг хэд хэдэн улсад өргөн хүрээтэй, амжилттайгаар хэрэгжүүлсэн (UN-REDD, 2013a). ОТМ-ийг дэмжиж, энэ төрлийн үйл ажиллагаанд мөнгөн урамшуулал олгосноор ойн салбарын бүтээмж, шинэ хөрөнгө оруулалт, нэмүү өртөг шингэх чадвар нэмэгдэх ач холбогдолтой (UN-REDD, 2013a). Мөнгөн бус буюу бусад төрлийн урамшууллыг доор дэлгэрэнгүй тайлбарлав.

Монгол улс мод тарихад татаас олгодог боловч нүдэнд харагдахуйц үр дүн гарахгүй байна. Зарим орны туршлагаас харахад эхлээд мод тарих үед (төрөл зүйл, га тутамд тарих мод болон байршлаас хамааруулан батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу) нэг удаагийн төлбөр олгодог, дараа нь нэг га тутамд тарьсан модны тоо, мөн дундаж өндөр нь тогтоосон хэмжээнд хүрсэн үед дараагийн төлбөр хийх гэх мэт ургалтын төвшнөөс хамааран татаас олгож байна. Нэг га талбайд тарьсан модны нөөцөөс хамааран ялгавартай тариф тогтоох нь зүйтэй, ингэснээр Монголд тарьсан модны ургалтын түвшин өсч үр дүн нь сайжрах боломж бүрдэнэ (UN-REDD, 2017).

ХХААХҮЯ-наас дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор импортоор орж ирж байгаа зарим нэг төрлийн модон сандал, ширээнд тавигдах татварыг өсгөсөн байна.

Ногоон худалдан авалтын бодлогыг хэрэгжүүлэх. Ногоон худалдан авалт нь Монгол Улсын Ногоон хөгжлийн бодлогын нэг хэсэг бөгөөд тус бодлогод 2020 онд

55

нийт худалдан авалтын 10%, 2030 онд 30%-ийг ногоон худалдан авалт бүрдүүлнэ гэж тусгасан. Ногоон худалдан авалтын бодлогыг хэрэгжүүлснээр ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ, учир нь тэдний үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн борлогдох зах зээл нь баталгаатай болно. Тухайлбал, орон нутгийн засаг захиргаанаас ойн гаралтай мод, модон бүтээгдэхүүнээр эмнэлэг, сургуулийг барьж байгуулах (жишээ нь цонх, хаалга), тавилга (жишээ нь ширээ), тоноглолыг хийх, мөн халаах (үртсэн шахмал түлш, хорголжин шахмал түлш) зэрэгт ашиглаж болно. Энэхүү арга хэрэгсэл нь Сангийн яамнаас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй төрийн худалдан авалтыг тогтвортой худалдан авалтын зарчимд тулгуурлан хөгжүүлэх санаачилгатай нягт уялдаж байгаа юм.

Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл нь хувийн санхүүжилт болон ОТМ-д үүрэг хариуцлагыг шударгаар хуваах аргаар ойн үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэж чадна. Одоогийн хуулийн зохицуулалтын орчин нь ийм бодлогыг дэмжихэд чиглэгдсэн эсэх талаар Монголд дэлгэрэнгүй судалгаа шаардлагатай.

Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх. Хувийн хэвшлийн санхүүгийн нөөцийг төсвийн санхүүжилттэй уялдуулах, ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэхдээ ижил хариуцлага хүлээх зарчмыг баримтлах замаар ойн салбарын хөгжлийг тэтгэхэд, Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ төрлийн ажлыг хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчин хангалттай эсэх талаар нарийвчлан судлах шаардлагатай.

3.2 Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт

3.2.1 Ойн салбар

1990 оноос өмнө ойн салбар нь хөдөө аж ахуй, барилга байгууламж болон эрчим хүчний салбарын дараа ордог Монголын дөрөв дэх том салбар нь байсан бөгөөд ДНБ-ний 15%-ийг бүрдүүлдэг байв. Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (ЖБМЗХ) нь 2-3 сая шоо метр байсан бөгөөд 1990 оны үеэр Орос, Румын, БНХАУ болон Өмнөд Солонгос руу хавтан ба шүдэнз зэргийг экспортолдог байсан. Гэвч энэ үед ойг хэтрүүлэн ашигласан нь 1990 оноос хойш ой хамгааллын хатуу чанга бодлогыг гаргахад хүргэсэн бөгөөд энэ хугацаанд ойн бодлого олон дахин өөрчлөгдсөн нь хөрөнгө оруулалтын тогтворгүй орчныг бий болгосон.

Гол асуудал нь ойн салбар нь тогтвортой хөгжих болон өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай болж чадах уу, ингэж чадсанаар ой хамгаалал ба тогтвортой ашиглалтад эргүүлэн хөрөнгө оруулахын тулд улсын болон орон нутгийн төсөвт нэмэлт санхүүжилт бүрдүүлж чадах уу?

Зарим газарт ойн нөөцийн хомсдол гарч байгаа хэдий ч, хамгийн сүүлд явуулсан

56

үндэсний ойн тооллого (ҮОТ)-ын үр дүнд мод бэлтгэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх боломжтой гэсэн дүгнэлт гарчээ.

Иймээс жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ болон түүнийг аж ахуй нэгжүүдэд хуваарилах арга аргачлалыг дахин авч үзэх, үнэлэх, улмаар ойн салбарын урт хугацааны бодлого, стратегид мод бэлтгэлийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй болох аж (UN-REDD, 2017).

Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх талаар хэд хэдэн олон улсын хандивлагч байгууллагын санхүүжилттэй төсөл, хөтөлбөрүүд судалж байгаа бөгөөд ойн салбар нь ОТМ-ийг дэмжих, эдийн засагт хувь нэмэр оруулах, орон нутагт ажлын байр бий болгох ба амьжиргааг дээшлүүлэх мөн агаарын бохирдлыг бууруулах зэрэг олон ач холбогдолтой гэж үзэж байна.

Мод боловсруулах салбарыг хувийн хэвшлийг дэмжих замаар хөгжүүлэх асуудлыг REDD+ хөтөлбөрт тусгахаар төлөвлөж байгаа бөгөөд ингэснээр орлогыг нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгох, хүлэмжийн хийг бууруулан тогтвортой хөгжилд хүрэхэд дөхөм болно. Гэхдээ үүнийг хийхийн тулд төрөөс ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх бодлого баримтлах шаардлагатай болно.

Монгол Улсын жилд бэлтгэж байгаа модны хэмжээ (ойролцоогоор 600,000 - 800,000 шоо метр) болон бэлтгэх боломжтой нөөцийн хэмжээнээс харахад ОТМ-ийг баталгаатай (гэрчилгээ, сертификаттай) хийх, мод модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжихэд шаардлагатай байгаа модны нөөцийг Монгол орны ойгоос бэлтгэх боломжтой нь харагдаж байна. Гэвч мод бэлтгэл нь ойн нөөц нөхөн сэргэх байдлыг хангах алсыг харсан стратеги болон төлөвлөгөөнд суурилах шаардлагатай урт хугацааны үйл ажиллагаа юм. Мөн мод бэлтгэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд дотоодын мод, модон бүтээгдэхүүний өсөн нэмэгдэж байгаа эрэлттэй уялдуулах, импортын хямд мод, модон бүтээгдэхүүний хэмжээтэй уялдуулах шаардлагатай.

Ойн менежмент болон ойн салбарын аль алинд нь ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж 2005 оны судалгаанд онцолсон байдаг. ОТМ-ийг бүрэн хэрэгжүүлэх, авто замын оновчтой дэд бүтцийг бий болгох ба байгаль орчныг хамгаалах зэрэг асуудлыг ойн арга хэмжээнд тусгах ёстой. Ойн үйлдвэрлэлийн технологи, зах зээл, бизнес эрхлэх ур чадвар болон бодлого боловсруулах чадавхыг нэмэгдүүлэхэд хөрөнгө оруулах зайлшгүй шаардлага байна. Ойн салбарын цаашдын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхийн тулд илүү өндөр түвшний шинэ технологи эсвэл шинэ бүтээгдэхүүн бий болгон хөгжүүлэх хэрэгтэй болно.

ОТМ-ийг мод бэлтгэх үйл ажиллагаанд нэвтрүүлж, түүнд хяналт-шинжилгээ хийж, мод боловсруулах салбарын хүчин чадал болон зах зээлийн эрэлтэд нийцсэн мод бэлтгэх шаардлагатай болно, ингэхийн тулд ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх бодлогыг маш зөв төлөвлөж, зохицуулалттайгаар аажмаар хэрэгжүүлэх ёстой

57

(Зураг 28). Гэвч ОТМ-д оруулах хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтад тушаа болж буй саад бэрхшээлийг арилгах ёстой болох бөгөөд ингэснээр төрөөс ойд зарцуулах санхүүжилтийн дутагдлыг нөхөх, мөн ойд оруулах хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх боломж бүрдэнэ (UN-REDD, 2013a).

Зураг 28. Ойн салбарыг дэмжих үйл ажиллагааны уялдаа холбоо

67

Зураг 28. Ойн салбарыг дэмжих �йл ажиллагааны уялдаа холбоо

Жилд бэлтгэх модны з�вш��р�гдс�н хэмжээг нэмэгд��лэх

ÎÁÇÃ-ûí ìýäýýëñíýýð îéä ìîä áýëòãýõ ç�âø��ð�ëòýé 90 ÎÌÁ áàéäàã á�ã��ä òýä 600,000 ãà îéí òàëáàéä �éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã (MET, 2016)38. Ýíý òîî Ìîíãîë Óëñûí îéí ñàëáàðò òàâèãäñàí çîðèëãî áîëîí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõ õýìæýýíä õ�ðýõã�é áàéíà (UN-REDD, 2017).

Æèëä áýëòãýõ ìîäíû îíîâ÷òîé õýìæýýã øèíæëýõ óõààíû �íäýñëýëòýé ñóäàëãàà, øèíæèëãýý áîëîí îéí òîîëëîãîíä �íäýñëýí òîãòîîõ õýðýãòýé. ÎÒÌ-èéí ìýäýýëñíýýð íèéò í��ö íü 1.2 òýðáóì øîî ìåòð, æèëèéí �ñ�ëòèéí õýìæýý íü 10 ñàÿ øîî ìåòð, õóóðàéøñàí áîñîî ìîä– 172 ñàÿ øîî ìåòð, �õñýí ìîä– 248 ñàÿ øîî ìåòð áàéíà. Õýðýâ ÎÒÌ-èéã õýðýãæ��ëæ, ýðýëòèéã õàíãàæ, îéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ��ëýã÷äèéí ÷àäàâõûã äýýøë��ëýõ àæëûã çýðýãö��ëýí õèéæ ÷àäâàë Ìîíãîë îðíû îéãîîñ 5-6 ñàÿ øîî ìåòð ìîä áýëòãýõ áîëîìæòîé ãýæ �ÎÒ-ûí òàéëàíä äóðäñàí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ òóñ ñóäàëãààíû õ�ðýýíä ñàíàëàà �ãñ�í îëîí ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷èä, ç� âë�õ��ä ýíý òîîöîîã ó÷èð äóòàãäàëòàé ãýæ �çäýã, ó÷èð íü (1) îéí çàìûí äýä á�òýö áà ìîäíû çàõ çýýë ñóë õ�ãæñ�í (2) ýíý òîîöîî íü õýò �íä�ð (òóõàéëáàë ýíä îéí õàìãààëàãäñàí òàëáàéã îðîëöóóëäàã). Õýðýâ ààæìààð áóþó �å øàòòàé õýðýãæ��ëæ ÷àäâàë æèëä áýëòãýõ ìîäíû ç�âø��ð�ãäñ�í õýìæýýã 2 äàõèí �ñã�æ 1.2 ñàÿ øîî ìåòð áîëãîõ áîëîìæòîé.

Îäîîãîîð õ�ð�íã� îðóóëàëòûí îð÷èí íü õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðûí ñîíèðõëûã òàòàõã�é áàéíà, ó÷èð íü îéí áîäëîãî íü òîãòâîðã�é, ìàø áàãà îéí òàëáàéã àøèãëàæ áàéãàà, ì�í æèëä áýëòãýõ ìîäíû ç�âø��ð�ãäñ�í õýìæýý íü æèëýýñ æèëä õýä áàéõ íü òîäîðõîéã�é áàéíà. Õóâèéí êîìïàíèóä îéí ñàëáàðò õ�ð�íã� îðóóëàõàä òóëãàð÷ áóé õàìãèéí ãîë ñààä áýðõøýýë íü òóõàéí îéí òàëáàéä óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé ìîä áýëòãýõ áàòàëãààã�é áàéãààä, ì�í æèëä áýëòãýõ ìîäíû ç�âø��ð�ãäñ�í õýìæýýã õóâààðèëàõ �éë ÿâö, ïðîöåññ ò

38 ÎÌÁ íü ìîä áýëòãýõ, îéí äàãàëò áàÿëàã àøèãëàõ, àð÷èëãàà, öýâýðëýãýý õèéõ, îéí õîðòîí, øàâæòàé òýìöýõ, îéí çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ çýðýã õýä õýäýí ò�ðëèéí ç�âø��ðëèéã ÁÎÀÆß -íààñ àâ÷ îéí �éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Ñ��ëèéí æèë��äýä îéðîëöîîãîîð 800 îð÷èì êîìïàíè ÎÌÁ-ûí ç�âø��ð�ë àâñàí áàéíà (UNREDD 2017b).

ЖБМЗХ-г нэмэгдүүлэх•Ойг тогтвортой ашиглах талаар

төрийн бодлогод өөрчлөлт оруулах, санал, санаачлагуудыг урамшуулах, чадавхыг бэхжүүлэх

Мод боловсруулах салбарыг хөгжүүлэх•Чадавхыг бэхжүүлэх,

импортын модны татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг зогсоох

Зах зээлийн эрэлтийг үнэлэх•Үнэ цэнийн сүлжээг

судлах, гол гол зах зээлийн сегментийг тодорхойлох

жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг нэмэгдүүлэх

ОБЗГ-ын мэдээлснээр ойд мод бэлтгэх зөвшөөрөлтэй 90 ОМБ байдаг бөгөөд тэд 600,000 га ойн талбайд үйл ажиллагаа явуулдаг (MET, 2016)37. Энэ тоо Монгол Улсын ойн салбарт тавигдсан зорилго болон хэрэгцээ шаардлагыг хангах хэмжээнд хүрэхгүй байна (UN-REDD, 2017).

Жилд бэлтгэх модны оновчтой хэмжээг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа, шинжилгээ болон ойн тооллогод үндэслэн тогтоох хэрэгтэй. ОТМ-ийн мэдээлснээр нийт нөөц нь 1.2 тэрбум шоо метр, жилийн өсөлтийн хэмжээ нь 10 сая шоо метр, хуурайшсан босоо мод– 172 сая шоо метр, үхсэн мод– 248 сая шоо метр байна. Хэрэв ОТМ-ийг хэрэгжүүлж, эрэлтийг хангаж, ойн менежментийг хэрэгжүүлэгчдийн чадавхыг дээшлүүлэх ажлыг зэрэгцүүлэн хийж чадвал Монгол орны ойгоос 5-6 сая шоо метр мод бэлтгэх боломжтой гэж ҮОТ-ын тайланд дурдсан байна. Гэсэн хэдий ч тус судалгааны хүрээнд саналаа өгсөн олон

37 ОМБ нь мод бэлтгэх, ойн дагалт баялаг ашиглах, арчилгаа, цэвэрлэгээ хийх, ойн хортон, шавжтай тэмцэх, ойн зохион байгуулалт хийх зэрэг хэд хэдэн төрлийн зөвшөөрлийг БОАЖЯ-наас авч ойн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Сүүлийн жилүүдэд ойролцоогоор 800 орчим компани ОМБ-ын зөвшөөрөл авсан байна (UNREDD 2017b).

58

мэргэжлийн судлаачид, зөвлөхүүд энэ тооцоог учир дутагдалтай гэж үздэг, учир нь (1) ойн замын дэд бүтэц ба модны зах зээл сул хөгжсөн (2) энэ тооцоо нь хэт өндөр (тухайлбал энд ойн хамгаалагдсан талбайг оролцуулдаг). Хэрэв аажмаар буюу үе шаттай хэрэгжүүлж чадвал жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг 2 дахин өсгөж 1.2 сая шоо метр болгох боломжтой.

Одоогоор хөрөнгө оруулалтын орчин нь хувийн хэвшлийн салбарын сонирхлыг татахгүй байна, учир нь ойн бодлого нь тогтворгүй, маш бага ойн талбайг ашиглаж байгаа, мөн жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ нь жилээс жилд хэд байх нь тодорхойгүй байна. Хувийн компаниуд ойн салбарт хөрөнгө оруулахад тулгарч буй хамгийн гол саад бэрхшээл нь тухайн ойн талбайд урт хугацаанд тогтвортой мод бэлтгэх баталгаагүй байгаад, мөн жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг хуваарилах үйл явц, процесст оршиж байна. Хөрөнгө оруулалтын дутагдал нь ойн салбарын хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байгаа бөгөөд үүний уршгаар үйлдвэрлэлийн түвшин байх ёстой хэмжээнээсээ бага, мөн хууль бус мод бэлтгэл явагдсаар байна. Мөн зогсонги байгаа ойн салбарт ОТМ-ийн зарчмуудыг хэрэгжүүлэх мэргэжлийн боловсон хүчнийг татан оролцуулахад хүндрэлтэй (UN-REDD, 2017).

Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг хуваарилах нь түвэгтэй үйл явц байдаг. Тухайлбал, Байгаль орчны сайд нь жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг батлан аймгуудад хуваарилдаг, дараа нь аймгийн ИТХ-ын шийдвэрээр сумдад хуваарилна, эцэст нь сумууд ОМБ-д квот буюу ЖБМЗХ-г олгоно. Энэ процесстой холбоотой хэд хэдэн асуудлууд бий:

• Мод бэлтгэлийн зөвшөөрөгдсөн хэмжээ нь нэг жилээр олгогддог (хэдийгээр 5 жилийн менежментийн төлөвлөгөөтэй ч гэсэн). Энэ нь ирэх жилүүдэд хөрөнгө оруулалт татах, мөнгө зээлэх болон бизнесийг хөгжүүлэхэд ашиглах хангалттай хэмжээний мод гуалин байна гэсэн баталгааг компаниудад өгч чадахгүй (UN-REDD, 2017).

• Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ нь менежментийн төлөвлөгөөний дагуу олгогддоггүй, өөрөөр хэлбэл ОМБ-ууд менежментийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан талбайн хэмжээтэй тэнцүү хэмжээний талбайд үйл ажиллагаа явуулж чаддаггүй.

• Ойн аж ахуй эрхлэх, ойн арга хэмжээ авах зөвшөөрөгдсөн талбайд үйл ажиллагаа явуулах гэхээр тухайн талбай нь ойн нөхөрлөлийн талбайд хамаарах тохиолдол гардаг. Ойн нөхөрлөл нь өөрийн эзэмшлийн талбайд ОМБ-ын үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох гэх мэт зөрчил үүсэж, заримдаа шүүхэд очдог.

• Ихэнх тохиолдолд мод бэлтгэх зөвшөөрөл нь ОМБ-уудад хожуу ирдэг бөгөөд энэ нь компаниудыг маш бага хугацаанд заримдаа хэдхэн сард л мод бэлтгэл хийхэд хүргэж байна. Үүний уршгаар компаниуд цагтаа амжихын тулд өндөр зардлаар техник, төхөөрөмж, хүн хүч хөлслөх тохиолдол гардаг.

59

• ОМБ-ууд олон төрлийн зөвшөөрөл авах шаардлагатай бөгөөд үүнд мөнгө зарцуулах шаардлагатай. Иймээс үндэсний хэмжээнд хууль, эрх зүйн орчныг сайжруулж, хүндрэл чирэгдлийг бууруулж, илүү үр ашигтай болгох шаардлагатай.

• Мод бэлтгэх зөвшөөрлийг хамаатан садандаа олгох тохиолдол их гардаг. Ингэснээр зөвшөөрөл авах нь улс төрийн сонгууль, хэн дарга болох зэргээс хамаарах хамаарал их болж, тодорхойгүй байдлыг нэмэгдүүлдэг.

Зөвшөөрөлгүйгээр мод бэлтгэх нь төрд орох орлогыг алдагдуулдаг. UN-REDD-ийн судалгаагаар хууль бус мод бэлтгэлийн хэмжээ нь зөвшөөрөлтэй мод бэлтгэлийн хэмжээнээс 2 дахин их байсан бөгөөд энэ нь хамгийн багадаа 6.5 тэрбум төгрөгийн хохиролд хүргэсэн гэсэн тооцоо байна (UN-REDD 2013a).

Үндэсний ойн тооллогоор өнгөрсөн 10 жилд нэг жилд бэлтгэсэн мод нь ойролцоогоор 2.1 сая шоо метр байсан гэдгийг тогтоосон бөгөөд энэ нь зөвшөөрөгдсөн мод бэлтгэх хэмжээнээс их байна (Гэвч, энэ мэдээлэл нь модны хожуулын тоо болон насны тооцоололд суурилсан бөгөөд үнэн зөв гэдэг нь тодорхойгүй байна, шилмүүст ойн хожуул хурдан доройтдоггүй бөгөөд мөн үхсэн эсвэл амьд мод огтолсон эсэх нь тодорхойгүй байна). Мод бэлтгэлтэй холбоотой хуулийн заалтыг бүрэн хэрэгжүүлэх, зөвшөөрөлгүй мод бэлтгэлд ногдуулах торгууль, шийтгэлийг нэмэгдүүлж, зохицуулалтыг сайжруулах, мөн ЖБЗМХ-г тогтвортой түвшинд хүргэн нэмэгдүүлснээр хууль бус мод бэлтгэл багасна (UN-REDD, 2013a). Гэхдээ UN-REDD-ийн хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар Монгол улсын хууль бус мод бэлтгэл тийм ч их биш гэж дүгнэсэн (UN-REDD 2018).

Мод боловсруулах салбарын хөгжил

Мод боловсруулах үйлдвэрлэл нь 1924 оноос эхтэй Монголын хамгийн эртний аж үйлдвэрийн салбарын нэг юм. Ихэнх байгууллагууд (жишээ нь ойн аж ахуйн салбарыг дэмжиж байгаа ХХААХҮЯ ба олон улсын улсын төсөл, хөтөлбөрүүд) дотооддоо ахиу нэмүү өртөг шингэсэн ойн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлснээр ойг тогтвортой ашиглах боломж бүрдэнэ гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, мод боловсруулах салбар нь одоогийн байдлаар хуучирсан техник, технологитой, өрсөлдөх чадвар багатай, хөгжлөөр хоцрогдсон байгаа бөгөөд бүтцийн өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Одоогийн ойн бодлого нь ой хамгаалалд түлхүү чиглэгдсэн бөгөөд мод боловсруулах салбарт улсын төсвөөс хангалттай хөрөнгө оруулалт хийгдэж чадахгүй байгаа бөгөөд энэ салбарт хөрөнгө оруулалт болон урамшууллын бодлого шаардлагатай байна.

Мод боловсруулах, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн нарийн тоо тодорхойгүй байна. UN-REDD-ийн сүүлийн үеийн судалгаагаар шилмүүст ойтой аймгуудад хамгийн багадаа 90 аж ахуйн нэгж модон бүтээгдэхүүн болон ойн дагалт бүтээгдэхүүн боловсруулах, борлуулах, тээвэрлэх ажил гүйцэтгэдэг. Эдгээрийн ихэнх нь жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд бөгөөд орон нутагтаа ажлын байр бий болгодог (UN-REDD, 2017). Мөн

60

түүнчлэн бараг 350 мод боловсруулах, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бичил аж ахуйн нэгжүүд байгаа бөгөөд ихэнхдээ хүчин чадал болон технологиор дутмаг гэр бүлийн бизнес эрхлэгчид байна38.

Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ өнөөгийн байдлаар 1.2 сая шоо метр байгаагаас ердөө 240,000 шоо метрийг нь үйлдвэрлэлийн боловсруулалтад оруулдаг (20%), үлдсэнийг нь түлээний модонд ашигладаг. ХХААХҮЯ-ны мэдээлснээр мод боловсруулах салбарын зах зээлийн эрэлт нь жилд 3 сая шоо метр мод бөгөөд үүний ихэнх хэсгийг нь импортын модоор хангадаг. Иймээс модны дотоодын үйлдвэрлэлээр дотоодын эрэлтийг хангаж боловсруулах салбарыг хөгжүүлэх хэрэгтэй (зах зээл хангалттай гэсэн нөхцөл тавив).

Агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд төрөөс богино хугацааны бодлого хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа энэ үед дулааныг гаргахдаа нүүрсийг орлуулан био эрчим хүчээр (жишээ нь үртэс, цавчдас, унасан, хатсан, үхсэн мод, арчилгааны огтлолоос гарсан мод зэрэг) гаргах сонирхол нэмэгдэж байна. Азийн Хөгжлийн Банк (АХБ) Завхан гэх мэт алслагдсан аймгуудийн халаалтад нүүрсийг тайрдас модоор орлуулах аргыг судалж байна39. Ингэснээр ойн нөхөрлөлийг хөгжүүлэх боломж харагдаж байна. Энэ төслийн хүрээнд модыг морь, трактор ашиглан цагаалах, мөн техникийн хүч ашиглан бэлтгэх, улмаар хүний гар ажиллагааг 6 дахин багасгаснаар ойн гүнээс мод бэлтгэх боломжууд нэмэгдэнэ, ингэснээр ойн захаас мод бэлтгэх нь буурна гэж үзсэн. Хүмүүс энэ ажлыг сонирхох эсэхийг тодорхойлох хэрэгтэй бөгөөд энэ үйл ажиллагааны санхүүгийн шинжилгээ, судалгаа хийгдэж байна. Тус судалгааны урьдчилсан тооцоогоор Түнхэл суманд нэг тонн нүүрсний үнэ 45 мянган төгрөг (22.5 ам.доллар) байхад орлого нь зардлаа нөхөх боломжтой гэж гарчээ (хугарлын цэг), гэтэл бусад ойгоор бүрхэгдсэн аймгуудад нэг тонн нүүрс 120 мянган төгрөгөөс (60 ам.доллар) дээш үнэтэй байна. Бусад үр өгөөж нь ажлын байр бий болгох, улмаар орон нутагт амьдрах хүмүүсийн тоо буурах нь багасаж, магадгүй өсөж, цаашлаад Улаанбаатар хот руу нүүх шилжилт хөдөлгөөн буурна. Булган аймгийн улсын өмчит компани нь 5,000 – 6,000 тонн (хөрөө рамнаас гарсан) үртсэн шахмал түлш үйлдвэрлэж байгаа бөгөөд үүнийг нийслэлийн ЗДТГ-тай хамтран нийслэлийн гэр хорооллын эмзэг бүлгийнхэнд үнэгүй тарааж байна.

Өнөөгийн байдлаар 26 орчим үйлдвэр үртсэн шахмал түлш үйлдвэрлэж байна. Үртсэн шахмал түлш нь тонн тутамд 350,000-450,000 төгрөгийн (175-200 ам.доллар) үнэтэй болох ба магадгүй цаашдаа экспортод ч гаргаж болох юм. Үртсэн шахмал түлш нь нүүрснээс илүү цэвэр, хүхэр агуулаагүй бөгөөд нүүрстэй харьцуулахад үнсний агууламж нь 5.6 дахин бага бөгөөд халаах чанар нь 1.4 дахин их40. Германы Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэг (ГОУХАН) хус

38 Монголын ойчид, модны үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн холбооны тэргүүн, Монгол Улсын зөвлөх инженер Дэндэвийн Баасанбямбатай хийсэн ярилцлага.39 АХБ, “Ойн тогтвортой менежмент хэрэгжүүлж нутгийн иргэдийн амьжиргааг сайжруулах” төсөл, TA 8874-MON40 ХХААХҮЯ-ны Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын Мод, модон эдлэл

61

модыг түлээнд ашиглах мөн модны нүүрс болгон дотоодын зах зээлд борлуулах талаар судалж байна. Модны нүүрс үйлдвэрлэдэг Монголын нэг компани өндөр чанартай хус модны нүүрс үйлдвэрлэн, нийслэл хотод хүргэж өгч чадвал нэг тонныг нь 1 сая төгрөгөөр (500 ам.доллар) худалдаж авна гэдгээ илэрхийлээд байгаа. Нийслэлд модны үртсээр хийсэн нэг тонн био түлш 200,000 төгрөг (100 ам.доллар)-ийн үнэтэй бөгөөд, хэрэв ойн нөхөрлөлүүдээс шууд авбал нэг тонны үнэ нь 120,000 төгрөг (60 ам.доллар) болох боломжтой. Хэрэв мод боловсруулах салбарыг оновчтой дэмжиж чадвал олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдэх боломжтой, тухайлбал: модон цонх, хаалга, багана, тавилга гэх мэт барилгын салбарын бүтээгдэхүүн орно. Төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд хөгжүүлэх боломжтой, олон улсын зах зээлд гарах чадвартай хэд хэдэн зах зээлд эзлэх хувь бага бүтээгдэхүүний талаар авч үзье. Үүнд: 1-рт цонхны хүрээний давхарлан наасан мод; 2-рт Европ дээвэрт зориулсан дээврийн жижиг банз 41. АХБ нь дээврийн нарсан банз үйлдвэрлэхэд төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг (Монголын ба Германы компаниуд, Германы Засгийн газар) хөгжүүлэх талаар судалж байна. “Мегавүүд” компани бүх төрлийн модоор (үртэс болон үхсэн, хатсан мод гэх мэт) хавтан үйлдвэрлэх шинэ технологид хөрөнгө оруулсан бөгөөд 2018 оноос модон хавтанг үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байна, ингэхдээ Улаанбаатар хотын 4-5 ОМБ буюу компаниудтай хамтарч ажиллана. 2015 онд тус компани нь ХХААХҮЯ-аар дамжуулан Чингис Бондын хөрөнгөөс жилийн 9%-ийн хүүтэй, 7.6 тэрбум төгрөгийн (3.8 сая ам.доллар) зээл авч энэ үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлсэн, гэвч энэ зээл олголт одоо зогссон. “Мегавүүд” компани жилд ойролцоогоор 70,000-80,000 шоо метр хавтан үйлдвэрлэн, дотоодын зах зээлийн 70-80%-ийг хангана гэсэн зорилготой.

Баганыг хус модоор хямд өртөгтэй үйлдвэрлэх боломжтой бөгөөд ойн нөхөрлөлүүд барилга байгууламждаа ашигладаг. Мөн тэднийг зөөврийн хашаанд ашиглаж болох бөгөөд энэ шалтгаанаар багана тус бүрийг 1,000 төгрөгөөр (0.5 ам.доллар) борлуулсан42.

Зах зээлийн эрэлт

Мод бэлтгэлийн хэмжээ нь (модны нийлүүлэлт) мод, модон бүтээгдэхүүний эрэлтийн түвшинтэй нийцэх ёстой. Одоогийн болон боломжит зах зээлийн эрэлтэд үнэлгээ хийх хэрэгтэй. Зах зээл өсөх боломжтой байгаа үед мод бэлтгэлийг нэмэгдүүлэхдээ түүнийг боловсруулах хүчин чадал болон зах зээлийн эрэлттэй уялдах ёстой. Мод, модон бүтээгдэхүүнийг экспортлох нь нэг боломж байж болох юм, гэхдээ барилгын салбар, мод, модон эдлэлийн өсөн нэмэгдэж буй дотоодын зах зээлийг хангах нь илүү ойрын зорилт юм. Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулахад тустай байгаад зогсохгүй мөн эдийн засгийн өрсөлдөх чадвартай үйл ажиллагаа болно, тухайлбал модон байшин

үйлдвэрлэлийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Д.Энхбаяртай хийсэн ярилцлага.41 Дээврийн жижиг банз нь байшингийн дээвэр, ханыг бүрхэхэд ашиглагддаг нарийхан, жижигхэн хэлбэртэй банз юм.42 Андрю Инглистэй хийсэн ярилцлага.

62

барьдаг тогтсон уламжлалтай Швед болон Финланд зэрэг орнуудаас суралцах хэрэгтэй (UN-REDD, 2017).

Доорх шигтгээнд ойн салбарт тулгарч буй асуудлыг дүгнэн оруулав.

Шигтгээ 1: Ойн салбарын хөгжилд тулгамдаж буй бэрхшээлүүд

Мод бэлтгэл: • Ойн өсөлтийн хурд нь уур амьсгал болон ойн менежментээс шалтгаалан удаан

(60-100 жил) байдаг бөгөөд Монголд мод тарьж ойг нөхөн сэргээхэд амжилт муутай байдаг.

• Ойн гүнд мод бэлтгэх нөхцөл муутай, тийшээ хүрэхэд дэд бүтэц сул хөгжсөн. • Төмөр зам, мод боловсруулах газрын ойр орчим байдаг ой модыг хэтрүүлэн

ашигладаг. Одоо байгаа мод боловсруулах төв, нам даралтын зуухтай аймгууд ба зам дагуу ой модны газрын зургийг хийх хэрэгтэй, улмаар бага ашигласан, хэтрүүлэн ашигласан талбайг тодорхойлон цаашдын ойн төлөвлөлтөд ашиглах хэрэгтэй.

• Мод бэлтгэлийн салбарт ажиллах хүчин дутмаг бөгөөд хүмүүс тус салбарт ажиллахыг сонирхоно гэдэг нь тодорхойгүй байна. Энэ ажлыг маш хэцүү гэж үздэг бөгөөд ерөнхийдөө залуучууд уламжлалт амьдралын хэв маягаар амьдрах сонирхол багатай болсон.

Боловсруулалт• Модны нөөцийн байршил ба мод боловсруулах үйлдвэрийн байршил хоорондын

зай хэт хол байна. Ойн нөхөрлөлийн хувьд зөөврийн хөрөө рамыг ойд авчирч суурилуулаад ашиглах нь тохиромжтой бөгөөд ингэснээр тээврийн зардлыг ч хэмнэнэ.

• Хэрэглэгдэж байгаа тоног төхөөрөмж нь элэгдэж муудсан учир шинэ техник, технологи нэвтрүүлэхийн тулд хөрөнгө оруулалт шаардлагатай.

Зах зээл• Зах зээлийн чиг хандлагыг тодорхойлох хэрэгтэй. Жишээ нь мод, модон

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүллээ гэхэд түүнийг худалдан авах зах зээл байна уу? Дотоодын зах зээлд үү эсвэл экспорт уу? Бүтээгдэхүүн нь Орос, Хятадын бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөж чадах уу? Зах зээлд хамгийн ихээр зарагдах боломжтой ямар бүтээгдэхүүн байна вэ?

бодлого, эрх зүйн орчин • 2015 онд батлагдсан төрөөс ойн талаар баримтлах бодлогод ойг нийгэм, эдийн

засаг, байгаль орчны асуудалтай уялдуулан ашиглаж болох талаар тусгасан боловч 2010 оны бодлогод үүний эсрэгээр ойг ашиглахыг хориглосон байдаг. Энэ салбарыг хөгжүүлэхэд уялдаа, холбоотой бодлого батлах нь хамгийн эхэнд хийгдэх ажил юм.

• Монголын төр ОМБ, ойн нөхөрлөлөөр дамжуулан ойн ашиглалтын нэмэгдүүлэхийг дэмжиж байгаа бол эхний ээлжинд шийдвэрээ гаргаж үүнийгээ бодлогын баримт бичигт тусгаж өгөх хэрэгтэй.

• ОТМ-ийг хэрэгжүүлэх хууль эрх зүйн орчныг бий болгоход хөрөнгө оруулах хэрэгтэй байна. Тухайлбал мод тээвэрлэх, аймаг хооронд дамжин өнгөрөхөд шаардагдах бичиг баримт, зөвшөөрлийн тогтолцоог боловсронгуй болгох хэрэгтэй, хэрэв ингэж чадахгүй бол бүтээгдэхүүн зах зээлд нийлүүлэгдэж чадахгүйд хүрнэ.

• БОАЖЯ, ХХААХҮЯ аль аль нь ойн аж ахуй, мод бэлтгэл, мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Уг нь эдгээр асуудлыг нэгтгэн зангидсан төрийн нэг аппарат ажиллах нь зүйтэй гэсэн саналыг зарим шинжээчид гаргаж байлаа.

63

3.2.2 Ойн салбарыг санхүүжүүлэх нь

ОТМ-г зээлийн хөрөнгөөр эсвэл шууд хөрөнгө оруулалтаар санхүүжүүлэх нь хүндрэлтэй асуудал хэдий ч эдгээр нь ОТМ-д суурилсан үйл ажиллагаа явуулах, зах зээлийг хөгжүүлэх болон хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх зэрэг боломжийг олгоход гол хөшүүрэг болдог (UN-REDD, 2013a). ОТМ-ийн үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулах, зээл олгох боломжийг сайжруулах хоёр арга зам байж болох юм: 1-рт банк, санхүүгийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, ОТМ болон ойн салбарт олгох зээлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх; 2-рт бонд, ойн болон газрын хөрөнгө оруулалтын итгэлцлийн сан зэргээр дамжуулан ОТМ-ийн санхүүжилтийг өсгөх (UN-REDD, 2013a). Эдгээрийг дор дэлгэрэнгүй тайлбарлав.

банкы зээл: Төрийн дэмжлэгтэйгээр банкны зээл олголтыг нэмэгдүүлэх нь ойн салбарыг урамшуулахад хэрэгтэй. Монголын банкны салбар дор дурдсаны дагуу ногоон хөгжлийг дэмжих хөрөнгө оруулалт хийхэд тодорхой арга хэмжээг авч явуулж байгаа боловч эрсдэл ихтэй гэсэн шалтгаанаар ойн салбарыг үүндээ онцолж тусгахгүй байна. Ойн салбарт зээл олгоход учирч буй гол эрсдлүүдэд зээлийн барьцаа, баталгаа муутай, ирээдүйд олох орлого нь тодорхойгүй, ойн бизнесийн ашиг олж, биеэ даах хугацаа удаан зэрэг багтдаг. Эдгээрийн заримыг төрийн тус дэмжлэг, баталгаанд суурилан шийдэж болох талтай (UN-REDD, 2013a). Ойн хууль тогтоомжийг бүрэн хэрэгжүүлэх, ойн зохион байгуулалт, хяналт-шинжилгээг сайтар хийх нь банкнаас зээл олгоход тавьж буй зарим шаардлагыг хангах үндэс нь болно. Бас нэг гарц нь жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээ (жбМЗХ) нь зээлийн барьцаа болох явдал юм. Тухайлбал, Лаос Улсын Bokeo тосгонд “тик” модыг тариалах зөвшөөрлийн бичгийг барьцаа болгон банкнаас зээл авч болдог (RECOFTC, 2015). Тайландад модны аж ахуйн банк ажилладаг, БНХАУ-д ойд суурилсан ипотекийн зээл олгодог зэрэг олон улсын туршлага жишээнүүд байна (UN-REDD, 2013a). ОМБ, ойн нөхөрлөлийн үйл ажиллагааг гэрээгээр зохицуулах замаар иймэрхүү арга хэрэгслийг Монголд хэрэгжүүлж болох юм. Гэвч Монголын банкнууд ЖБМЗХ-г зээлийн барьцаа болгох нь өндөр эрсдэлтэй байгаа, тиймээс нь хэрэв уг төсөл, эсвэл бизнес амжилтгүй болбол банкнууд олгосон зээлээ хэрхэн эргүүлэн олж авах талаар эрх зүйн орчныг тодорхой болгох шаардлагатай.

Хас банк: Жижиг, дунд бизнесийн салбарт томоохон зээл олгогч банк бол Хас банк юм. Тус банкны “Эко банк”-ны хэлтэс нь одоогийн байдлаар Хас банкны зээлийн багцын 5%-ийг хамрах ба цаашид үүнийг нэмэгдүүлэх зорилготой ажиллаж байна. Хас банк нь “эх дэлхий, хүн төрөлхтөн, ашиг” гэсэн уриаг баримтлан, олон улсын санхүүгийн корпорац (ОУСК)-ийн найман газрын стандартыг авч хэрэгжүүлж байна. Тус банк нь Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС)-гийн итгэмжлэгдсэн байгууллага болсон бөгөөд тус сангаас санхүүжилт авч чадсан дэлхийн цөөн байгууллагын нэг юм. 2017 оны 7 сард УАНС 20 сая ам.долларыг тус банкинд шилжүүлсэн бөгөөд энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөг бууруулах, нүүрстөрөгчийн ялгарлыг бууруулах (эрчим хүчний хэмнэлттэй болон сэргээгдэх эрчим хүч) санхүүжилтэд зориулан энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа

64

явуулж буй бичил, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг (БЖДҮ) дэмжин санхүүжүүлэх 60 сая ам.долларын төслийн нэг хэсэг юм43. УАНС-гийн энэхүү ихээхэн хэмжээний тусламж нь зээлийн хэлбэрээр орж ирж байгаа. УАНС нь хүйсийн тэгш байдлыг хангахад анхаардаг тул олгосон зээлийн 50-иас доошгүй хувийг бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүдэд олгох зарчмыг баримталдаг44. Таван жилийн хугацаатай төсөл нь 1.2 сая тонн нүүрсхүчлийн хийг арилгах, түүнээс сэргийлэхэд чиглэгдэнэ. 2017 оны 9 сард Хас Банк УАНС-гийн тусламжтайгаар Ногоон санхүүжилтийн форум зохион байгуулсан бөгөөд Монголын хувийн хэвшил хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад хүчин чармайлт гаргаж байгаа талаар тус хурлын үеэр хэлэлцсэн болно.

Xac Банк нь мөн Монгол дахь нарны эрчим хүч гаргах станцыг анх санхүүжүүлж байсан ба энэ нь орон сууц, үйлдвэрлэлийн газрууд 15%, жижиглэн худалдаа болон үйлдвэрлэгчид 20%-иар тус тус эрчим хүчний зардлаа хэмнэх боломжийг олгосон. Тус банк мод бэлтгэлийн чиглэлийн (Монголын компаниуд болон орон нутгийн засаг захиргааны хооронд хийгдсэн төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд) хэд хэдэн төслийн санал хүлээн авсан ч тэдгээр төслийг хэрхэн хэрэгжүүлэх, зохион байгуулах, мөн тэдгээрт хэрхэн хяналт тавигдах нь тодорхойгүй байсан учраас санхүүжилт олгоогүй. Эдгээр төслийн бизнесийн үйл ажиллагааг хянахад хамгийн эхэнд ойн тогтвортой үйл ажиллагааны суурийг тавих хэрэгтэй. UN-REDD-ийн ойн үндэсний хөтөлбөрөөс Монгол орны ойн мониторингийн системийг бий болгох шаардлагатай, ингэснээр ойн аж ахуй, ойн бизнесийн үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг санхүүжилт болон ойн суурь түвшинтэй нь уялдуулах, улмаар зээл авахад хийгддэг судалгааг орон нутагт хийхэд дэмжлэг болох нэмэлт мэдээлэл болно. Мод боловсруулах үйлдвэрүүд эрчим хүчний хэмнэлттэй, үр ашиг өндөртэй тоног төхөөрөмж ашиглах эсвэл дулааны алдагдал багатай байранд үйл ажиллагаагаа явуулбал зээл авах боломж нэмэгдэнэ.

Монголын банкны Холбоо (MбХ) ба Монголын Ногоон Зээлийн Сан (НЗС). Монголын анхны ногоон санхүүжилтийн институц болох Монголын Банкны Холбоо нь НҮБ-ын Ногоон эдийн засгийн төлөөх түншлэл (НЭЗТТ)45, НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрийн , санхүүжилтийн санаачилга, Олон улсын санхүүгийн

43 Монголын нийт бизнесийн 90 орчим хувийг БЖДҮ эзэлдэг. Эдгээрийн ихэнх нь хуучин, үр ашиг муутай тоног төхөөрөмж, техник, технологи, байшин барилга ашигладаг, тиймээс тэдний үйл ажиллагааны улмаас хүлэмжийн ялгарал их гардаг. Нүүрстөрөгч багатай технологи нэвтрүүлэхэд тулгарч буй гол бэрхшээл нь тухайн улсын банкнаас зээл авч чадахгүй байгаатай холбоотой. УАНС нь санхүүжилтийн зардлыг бууруулах, зээлийн хугацааг уртасгах, бусад санхүүжилтийн арга хэрэгслүүдтэй хамтатган энэ асуудлыг тодорхой хэмжээгээр шийдвэрлэхийн тулд чухал үүрэгтэйгээр ажиллаж байна. 44 “Уур амьсгалын санхүүжилтийн үр дүнг өсгөх нэг боломж нь эмэгтэйчүүдийг татан оролцуулах явдал юм. Статистикийн тоо, мэдээнээс харахад эмэгтэйчүүдэд олгосон зээл эргэн төлөгдөх магадлал өндөр байдаг бөгөөд бидний судалгаагаар эмэгтэй бизнес эрхлэгчдийн эрсдэлд дургүй, төлөвлөгөөгөө сайн гаргадаг, түүнийгээ мөрддөг, тооцоо сайтай байдаг.”, Хас банкны ерөнхийлөгч Ганибалын Амартүвшин.45 НЭЗТТ нь ногоон зээлийн сан байгуулах, үйл ажиллагаагаа эхлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлсэн. Энэ ажлыг хийх ажлын хэсэг нь тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн, үүнд: ногоон зээлийн зах зээлийн эрэлтийг тодорхойлох (НЗС-ийн нийгэмд үзүүлэх нөлөөг илүү тодорхой болгосон), мөн ногоон зээлийн гүйцэтгэлийн индекс тооцох арга зүй боловсруулах, түүний эрх зүйн орчныг үнэлэх, НЗС, бизнес төлөвлөгөө боловсруулах гэх мэт багтана.

65

корпорац (ОУСК), Даян дэлхийн ногоон өсөлтийн байгууллагын (ДДНӨБ) дэмжлэгтэйгээр байгуулагдсан. Байгуулагдаад 4 жил болохдоо Монголын санхүүгийн системийн 96%-ийг бүрдүүлдэг 14 банкийг өөртөө нэгтгэж чаджээ46. Тус холбооны зорилго нь хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргахдаа нийгэм, байгаль орчин, эдийн засгийн асуудлыг эн тэнцүүгээр авч үзэх явдал юм. Өнөөг хүртэл хөрөнгө оруулалт нь эдийн засгийн ашиг олох боломжийг урьтал болгодог байсан, гэхдээ МБХ нь нийгэм, байгаль орчинд ээлтэй, эдийн засгийн хувьд хэрэгжих боломжтой төсөлд зээл олгохыг зорьж байна. Тэд эхний ээлжинд цахилгаан машин, ногоон барилга, байгууламж гэх мэт төсөлд зээл олгож байна. Харин ойн бизнесийн төсөлд зээл олголт хийгдэхгүй байна, учир нь тухайн ойн нөөц бүхий газарт хяналт-мониторинг сул байгаа тул тухайн төсөл амжилттай хэрэгжих эсэх нь тодорхойгүй байна.

Монголын Ногоон Зээлийн Сан (НЗС) нь олон нийтэд үр өгөөж өгөх зорилготой хувийн сектороос гаргасан санаачилга юм. Энэ нь ногоон өсөлтийг дэмжсэн төсөл, хөтөлбөрүүдийг урт хугацааны туршид санхүүжилтээр хангах үндэсний санхүүгийн механизм болох юм. The УАНС-гаас Монголын Ногоон Зээлийн Санг хөгжүүлэхэд зориулан 350,000 ам.долларыг олгосон бөгөөд 2018 онд уг сан нь өөрийн хөрөнгөтэй болно гэсэн хүлээлт байна. НЗС нь Монголын Банкны Холбооны удирдлага дор ажиллана. БОАЖЯ тус сангийн үйл ажиллагаанд хяналтын үүрэгтэй оролцоно. НЗС-гийн хөрөнгөөр ногоон хөгжлийн дөрвөн үйл ажиллагааг санхүүжүүлнэ. Үүнд: эрчим хүч, барилга, хог хаягдлын менежмент, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн чиглэлийн төслүүд багтана. 2-р үе шатанд (5-10 жилд) хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуйд хөрөнгө оруулалт хийгдэх боломжтой юм. Уг сангийн үйл ажиллагааг эхлүүлснээр тогтвортой хөгжилд зориулсан хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломж бүрдэх бүрдэнэ.

2017 оны 9 сард Улаанбаатар хотноо болсон Монголын тогтвортой санхүүжилтийн 5 дахь удаагийн форумын47 үеэр БОАЖЯ, Сангийн Яам, Монголын Банкны Холбоо болон Даян дэлхийн ногоон өсөлтийн байгууллагаас Ногоон зээлийн сан байгуулах талаар харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Тус санамж бичигт санхүүгийн зах зээлд хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх, зээлийн хүүг бууруулах, ногоон хөрөнгө оруулалтын арга замыг дээшлүүлэх, байгалийн нөөцийг үр ашигтай ашиглах, байгаль орчин, агаарын бохирдол, хүлэмжийн хийг бууруулах, байгаль орчинд ээлтэй эдийн засгийн хөгжлийг эрчимжүүлэх зэрэг асуудлыг тусгасан. 2017 оны 11 сард Засгийн газраас уг сантай холбоотой валютын ханшийн эрсдэлээс хамгаалах шийдвэр гаргасан.

46 Үүнээс гадна тус холбоонд Хөрөнгийн бирж, Хадгаламж, зээлийн хоршоо, даатгалын салбарын төлөөллүүд байдаг.47 Тус форумыг БОАЖЯ, Ариг банк, ОУСК, ДДНӨС, БМЗ, НҮББОХ, НҮБ-ын НЭЗТТ, НҮБ-ын Биофин төсөл, Сангийн яам, Төв банк, Санхүүгийн зохицуулах хороо, нийслэлийн захирагчийн алба, ҮХАҮТ зэрэг байгууллагатай хамтран Монголын банкны холбоо зохион байгуулсан.

66

Томоохон хөрөнгө оруулалт буюу Ногоон бонд. БОАЖЯ Сангийн яамтай хамтран 2018 онд ногоон бонд гаргах боломжийг судлахаар төлөвлөж байна48. Эхний шатанд үндсэн санаа, зарчмаа тодорхойлох ажил хийгдэж байна. Энэ санхүүжилтийн механизм нь дунд болон урт хугацаанд хэрэгжих боломжтой. Санхүүжигдэх боломжтой төслүүд, хөрөнгө оруулалтын саналуудыг хөгжүүлэх, мөн ойн салбарын зах зээлийн судалгааг нарийвчлан хийснээр ногоон бондын хөрөнгө оруулалтыг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулах боломжууд нээгдэнэ. Ойн бонд гаргаж хөрөнгө босгох асуудал нь олон улсад дөнгөж хөгжиж эхэлж байна. 2016 онд ОУСК анх удаа BHP Биллитон Маккэнситай (уул уурхайн компани) хамтран мөн Олон улсын байгаль хамгаалал (ОУБХ) болон Бэйкэр гэсэн компаниудын техникийн туслалцаатайгаар 152 сая ам.долларын ойн бондыг гаргаж чадсан. Энэхүү ойн бонд нь ойн хомсдол, доройтлыг бууруулахад хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх, мөн Кени улсын REDD+ Касигаогийн коридор хөтөлбөрийг дэмжих зорилготой49. Ойн бондоор босгосон хөрөнгийн хэмжээ нь төлөвлөгдөж байснаас бараг хоёр дахин өндөр байсан, үүнээс харахад нийгэм, байгаль орчныг хамгаалахад хөрөнгө оруулалт хийх хувийн хэвшлийн сонирхол (тухайлбал, тэтгэврийн сан зэрэг институтийн хөрөнгө оруулалт хийдэг хөрөнгө оруулагчид) их байгаа бөгөөд цаашид ойн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх нэг эх үүсвэр болох боломж харагдаж байна. Кранфорд нар (2001)-ын хэлж байгаагаар халуун орны ойн бонд гаргахад дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд: бондын хэмжээ чухал нөлөөтэй, мөн бондын хөрөнгийг өсгөхөд олон төрлийн орлогын эх үүсвэртэй байх хэрэгтэй; үүнээс гадна ойн эрсдлийг бууруулах, байгаль орчны стандартыг (Уур амьсгалын бондоор дамжуулан хэрэгжүүлэх) мөрдөх шаардлагатай.

Нийгмийн хариуцлага. Монголын Тогтвортой санхүүжилтийн зарчим (ТоСЗ)-д тулгуурлан 2015 оноос хойш Монголын бүх банкнууд 20,000 ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд байгаль орчин, нийгэм, засаглал (БОНЗ)-ын шалгуурыг тавьж зээл олгосон байна. Ингэснээр томоохон хөрөнгө оруулалтын саналуудыг дэмжих, тогтвортой буюу байгаль орчинд ээлтэй төслүүдийг санхүүжүүлэх арга хэрэгсэл болсон. Ойн сан бүхий газрууд болон ойн гаралтай бүтээгдэхүүнийг гэрчилгээжүүлснээр томоохон хөрөнгө оруулагчдад баталгаа гаргах, бүтээгдэхүүндээ өндөр үнэ тогтоох буюу давуу тал олгох, улмаар ойн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх нь эдийн засгийн хувьд үндэслэлтэй болохыг харуулах боломжийг олгоно.

Ойн эрсдлийн даатгал. REDD+ хөтөлбөрийн хөрөнгө оруулагчдад ойн хөрөнгө оруулалт хийхэд хэд хэдэн төрлийн эрсдэл тулгардаг, тиймээс ойд хөрөнгө оруулах нь өгөөж багатай байх тохиолдол байдаг. Эдгээр эрсдэлд арилжааны эрсдэл (жишээ нь гал, хортон шавж, өвчин, хулгайн болон зээлийн эрсдэл гэх

48 Ханжавын Батжаргалтай хийсэн ярилцлага.49 Касигаогийн коридор төсөл нь Кени улсын зүүн өмнөд хэсгийн хуурай бүсийн 200,000 га ойг хамгаалах зорилготой төсөл юм. Энэ бүс нутагт ойн талбайг орон нутгийн иргэд тайрах, шатаах замаар тариалангийн талбайгаа нэмэгдүүлж, ой модыг ихээр сүйтгэх явдал гарч байжээ.

67

мэт), ойтой холбоотой бусад бизнесийн эрсдэл мөн санхүүгийн зах зээлийн эрсдэл зэргээс хамаарсан зах зээлийн эрсдлүүд (жишээ нь валютын ханшийн савлагаа, зээлийн хүүгийн хэлбэлзэл, банк санхүүгийн хямрал, хууль, эрх зүйн орчин өөрчлөгдөх гэх мэт), мөн улс төрийн эрсдэл (жишээ нь концессын гэрээг цуцлах, импорт, экспортын хориг тавих, дотоодын валютыг бусад валют руу хөрвүүлэх боломжгүй байх гэх мэт). Иймэрхүү арга хэрэгслийг хандивлагч байгууллага, хөгжлийн банк, ОУСК, даатгалын компани, хөрөнгө оруулалтын сан зэрэг байгууллагууд хийх боломжтой юм. Эрсдлийг эрэлтэд суурилан бууруулах боломжтой, тухайлбал тогтвортой ойн ашиглалт явуулах, нүүрстөрөгчийн ялгарлыг бууруулах үйл ажиллагаа явуулбал үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг нь тогтсон ханшаар, тогтсон тоо хэмжээгээр худалдан авах баталгаа гаргах гэх мэт. “Ирээдүйн форум” (2009)-аас гаргасан тайланд эрсдлийг бууруулах механизмыг судлан авч үзсэн, үүний шалтгаан нь хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг REDD+ хөтөлбөрийн санхүүжилтэд татан оруулах, үүнд тухайлбал Дэлхийн банкны Олон талт хөрөнгө оруулалтын баталгаажуулалтын агентлаг (ОТХОБА)-ийн үйл ажиллагааг дэмжих, ойн даатгалын тогтолцоог хөгжүүлэх гэх мэт багтана. Монгол Улсын даатгалын салбар тийм ч том байр суурь эзэлж чадаагүй байна. Цаашилбал, Монголд байгаль орчны бохирдол, доройтлоос үүдэлтэй санхүүгийн эрсдэлээс хамгаалах байгаль орчны даатгалын тогтолцоо хөгжиж чадаагүй байна. Гэвч Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуульд зааснаар аливаа төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллага нь байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөнд тусгагдсаны дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой бөгөөд үүний баталгаа болгон засгийн газрын тусгай санд барьцаа байршуулах үүрэгтэй50. Ойн эрсдлийн менежментийн арга хэрэгслүүдийг Монгол оронд хэрэгжүүлэх боломжтой эсэхийг үнэлэх боломж энэ удаагийн судалгаагаар хийгдээгүй, гэхдээ хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг ойн салбарт татахын тулд энэ судалгааг зайлшгүй хийх шаардлагатай.

Гамшгийн эрсдлийн даатгал. Монгол орны хатуу ширүүн уур амьсгал, байгалийн гамшгийн улмаас (ган, зуд) малын хорогдол ихээр гардаг. 2005 онд малын индексжүүлсэн даатгалын системийг Монголд нэвтрүүлсэн. Үндэсний статистикийн хорооноос малын төрөл ба сум тус бүрээр ялгаатай тооцсон малын хорогдлын индекс дээр суурилдаг. Тус даатгалын системийг нэвтрүүлэхийн зорилго нь малчдын амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж буй малын хорогдлыг бууруулах, гамшиг болсны дараа малчдыг бэлэн мөнгөөр шуурхай хангах, мөн

50 Уг хуульд заасны дагуу төсөл хэрэгжүүлэгч нь жил бүр өнгөрсөн жилийнхээ үйл ажиллагааны тайлан, мөн байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөний дагуу дараа жил хийгдэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон санхүүгийн тооцоог байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийсэн төрийн байгууллагад хүргэх үүрэгтэй. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь (уул уурхайн олборлолт, химийн үйлдвэр байгуулах төслөөс бусад) байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан нийт зардлын 50%-ийг тухайн сум, дүүргийн засаг даргын нээж өгсөн тусгай дансанд хийх ёстой. Уул уурхайн бизнес эрхлэгчдийн хувьд тухайн жилд үйл ажиллагаа явуулж эхлэхээсээ өмнө тэр жилийн байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан зардалтай тэнцүү хэмжээний барьцаа хөрөнгийг БОАЖЯ-наас нээсэн тусгай дансанд шилжүүлсэн байх шаардлагатай. Барьцааны хөрөнгийг буцаан олгохдоо БОАЖЯ-наас баталсан уурхайн хаалтын төлөвлөгөө, мөн жил бүрийн байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилт, гүйцэтгэлийн үнэлгээнээс хамааран буцаан олгодог (UN-REDD, 2013a).

68

засгийн газраас олон улсын давхар даатгалын зах зээлд уур амьсгалаас үүдэлтэй эрсдлийг даатган төсвийн зардлыг хэмнэх зэрэг багтана. Тус даатгалын систем нь малчдын мал тодорхой “тогтоосон” хэмжээнээс ихээр хорогдвол даатгуулсан хувийн компаниасаа нөхөн төлбөр авах зарчмаар ажилладаг.

Хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг ойн салбарт татахын тулд эрсдлийн даатгалын системийг нэвтрүүлэх нь зүйтэй. Гэнэтийн галын аюулаас бол ой мод шатах, ойн түймэр гарах эрсдэлийг мөн индексжүүлсэн даатгалын тусламжтай шийдэж болох юм.

Шигтгээ 2: Монгол Улсын ойн нөхөрлөл (ОН) – бэрхшээл ба боломж

1 Анх 1990-ээд онд ой хамгаалал, ойн аж ахуйн чиглэлээр Монгол Улсын засгийн газраас ойн нөхөрлөл (ОН)-үүдийг байгуулж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар ойролцоогоор Монгол орны нийт ойн 19% буюу 3.345 сая га ойн талбайг 1,281 ОН хамгаалж байна (UN-REDD, 2018). Ойн нөхөрлөл нь улсаас ойн талбайг эзэмших бөгөөд 60 хүртэл жилийн хугацаатай гэрээ хийх боломжтой. Өнөөг хүртэл ОН-ийн үйл ажиллагаа нь ойг хамгаалахад чиглэгдэж байсан бол сүүлийн үед ОН-үүд мод бэлтгэх, боловсруулах, бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулж орлого олох гэх мэт үйл ажиллагаа явуулах, үүнийг хөгжүүлэх нь зүйтэй гэсэн хандлага гарах болжээ. Үнэндээ бол бүх ОН-үүд байнгын үйл ажиллагаа явуулж чаддаггүй. Харин идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа ОН-үүд нь олон улсын төсөл, хөтөлбөрөөс дэмжлэг, туслалцаа авсан байдаг (UN-REDD, 2013a). Монголын ОН-үүд үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаад хэд хэдэн шалтгаан байдаг. ОН нь хуулийн этгээд биш, тиймээс улсаас эсвэл бусад байгууллагаас албан ёсоор санхүүжилт авах ямар ч боломжгүй. Тэд ойг зөвхөн хамгаалах л үүрэгтэй (жишээлбэл, хуурай буюу гандуу жилүүдэд тэд ойд түймэр гарч байгаа эсэхийг хянах зорилгоор ойд эргүүл хийдэг), тэгсэн хэр нь ойг ашиглах эрх байхгүй. Ойн менежментийн төлөвлөгөөнд ОН-үүд мод бэлтгэх асуудал тусгагддаг боловч орон нутгийн захиргаатай үхсэн мод авах, ойн дагалт баялаг (ОДБ) ашиглах талаар гэрээ байгуулдаг. Нөгөөтээгүүр, ойн цэвэрлэгээг зөвхөн ОМБ-ууд хийх ёстой, гэвч тэд ОН-үүдийг хөлслөн зах зээлд борлуулах зорилгоор мод бэлтгэл хийлгэх тохиолдол гардаг. Энэ тохиолдолд ОН нь орон нутгийн захиргаа, ОМБ-тай гурвалсан гэрээ байгуулан ажиллах нь зүйд нийцэх учиртай. Судалгаа хийх явцад ОМБ, ОН-ийн үүрэг, оролцооны талаар хэд хэдэн санал, бодол анзаарагдсан, гэхдээ харилцан зөвшилцөх, ойлголцох асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд энэ хоёр этгээдийн үйл ажиллагааг уялдуулах, хамтран ажиллах, үүрэг, оролцоог тодорхой болгох хэрэгтэй.

ОН-үүдийн цаана хэдэн малчид байдаг, тэд бол ойн талаар мэдлэг муутай, ойн аж ахуй эрхлэх сонирхол багатай хүмүүс, тиймээс тэд хууль бус мод бэлтгэл, ойн түймэртэй тэмцэх, ОДБ ашиглах болон үхсэн мод (түлээнд зориулж) ашиглах зэрэг үйл ажиллагаа явуулах нь зүйтэй гэж зарим шинжээчид үзэж байна. Хатсан босоо мод болон бусад мод огтлох, тайрах ажлыг зөвхөн ОМБ л хийх ёстой, учир нь ОН-үүд нь модыг стандартын дагуу бэлтгэх, хүчин чадал байхгүй. ОМБ-ууд орон нутагт зөвшөөрлийн модыг дагуу үйл ажиллагаа явуулах гэхээр тухайн газрын ОН-үүд саад болж, үйл ажиллагаа явуулахыг зөвшөөрөхгүй тохиолдол байдаг, учир нь ОН-үүд маш их ойн талбайг эзэмшдэг.

2 Үүний эсрэг үзэл бодолтой шинжээч, судлаачид бас байна. Тэдний үзэж байгаагаар ОН-үүд нь эрх мэдэл байхгүй, тиймээс ой руу орох хүмүүс, компаниудыг хориглож дийлэхгүй, мөн хууль бусаар мод огтолж байгаа этгээдийг зогсоох боломжгүй учир нь тэдний аюулгүй байдалд заналхийлнэ гэж үздэг. ОМБ-ууд ОН-тэй хууль зүйн үндэслэлтэй гэрээ хийдэггүй, тэдний хийсэн ажилд тохирсон цалин, хөлсийг нь олгодоггүй, заримдаа үүнээс болж шүүх дээр маргаан үүсдэг. ОН-үүдийг урамшуулах аваас тэдний ойн аж ахуй эрхлэх сонирхол, идэвх нэмэгдэнэ.

69

Тэдний эрх зүйн байдлыг тодорхой болгож хуулийн этгээд болгох, мөн ойн түймэр, хортон шавж, хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцсэнийх нь төлөө ОН-үүдэд төлбөр төлөх, урамшуулал олгох, үхсэн босоо модыг огтлох, унасан мод түлээ түүх, тээвэрлэх зөвшөөрөл олгох хэрэгтэй гэсэн үзэл бодлыг зарим хүмүүс илэрхийлж байлаа.

ОН-үүд нь хүчин чадал, ашиг сонирхлын хувьд дотроо маш их ялгаатай. НҮБ-ын ХХААБ нь Монгол Улсын засгийн газартай хамтран ОН-үүдийг дөрвөн ангилалд хуваан авч үздэг. Үүнд: (i) идэвх сул; (ii) ойг сайн хамгаалдаг, өөрөөр хэлбэл ойн түймэр, хууль бус мод бэлтгэлийг бууруулсан, (iii) ойн аж ахуй эрхлэх талаар сургалтад хамрагдсан; (iv) ОМБ-тай ижил түвшний үйл ажиллагаа явуулдаг. Нийт ОН-үүдийн 50% нь үйл ажиллагаа явуулах чадамжтай, 5% нь ОМБ-тай ижил түвшний үйл ажиллагаа явуулах боломжтой. 2016 онд 50 ОН-ийн гишүүдэд арчилгааны огтлол хийх, ойг өвчин, хортноос хамгаалах, ойн эрүүл байдлыг хадгалах, ойн тэмдэглэгээ хийх, ойн эрх зүйн талаар НҮБ-ын ХХААБ-аас зохион байгуулсан сургалтад хамруулсан. Энд моторт хөрөө ашиглах асуудлыг оруулаагүй, тиймээс эмэгтэйчүүдийг ойн аж ахуй эрхлэхэд оролцуулах боломжтой болсон.

ОМБ-ын үйл ажиллагаа явуулах 6 төрлийн зөвшөөрлийг 3 болгох санал яригдаж байна. Үүнд: (i) Ойн тооллого, ойн зохион байгуулалт хийх, ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа хийх, тэдгээртэй тэмцэх; (ii) ойн аж ахуй эрхлэх, ойжуулах, агро-ойн аж ахуй эрхлэх; (iii) ойд үйлдвэрлэлийн ашиглалт явуулах. Үүнээс гадна Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуульд “Нөхөрлөл” заалтыг хасч “төрийн бус байгууллага” болгон өөрчлөх, улмаар “Ойн нөхөрлөл” нь хууль ёсны (хуулийн этгээд) ТББ болж өөрчлөгдөхөөр байна. Хэрэв хуульд энэ өөрчлөлт орж чадвал 400 орчим ОН хуулийн этгээд болох боломжтой.

ДДБОС-гийн санхүүжилттэй НҮБ-ын ХХААБ-ын хэрэгжүүлж байгаа төслийн хүрээнд ОН-ийг хөгжүүлэх, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, чадавхыг бэхжүүлэх ажлыг хийж байна1. ОН-ийн газарт ойн ашиглалт явуулснаар олох орлогоо алдах, ойн зохион байгуулалт муу хийгдэх, ойн түймэр, өвчин, хортон, хууль бус мод бэлтгэл нэмэгдэх эрсдэлтэй (НҮБ-ын ХХААБ-ын төслийн баримт бичиг, 2014). Уг төсөл нь 101 ОН-тэй хамтран ажилладаг бөгөөд 2018 онд үйл ажиллагаагаа зогсооно. Үүнд: Булган (26), Хөвсгөл (24), Сэлэнгэ (14), Дархан-Уул (9), Хэнтий (26).

Арчилгааны огтлолыг хэрхэн хийх талаар ОН-үүдэд сургалт зохион байгуулсан (хуулийн дагуу үйлдвэрлэлийн огтлол хийх ажлыг зөвхөн ОМБ хийх ёстой) бөгөөд нийт 60 ОН ойн ангиудтай гэрээ хийж нэг га ойд арчилгааны огтлол хийснээр 120,000 төгрөг олох боломжтой болсон. Ойд огтлол, арчилгаа цэвэрлэгээ явуулснаар мод ус чийгийг өөртөө татах өрсөлдөөн багасаж, ус чийг сайн авч, улмаар түймэр, хортон шавжид нэрвэгдэхгүй байх боломж нэмэгдэх гэм мэтээр экосистемд сайнаар нөлөөлөх нь бий. НҮБ-ын ХХААБ-аас хорголжин түлш, цавчдас үйлдвэрлэх тоног төхөөрөмж, технологи нэвтрүүлж, мэргэжлийн ойн аж ахуй эрхлэх талаар ОН-ийг чадавхжуулахад дэмжлэг үзүүлж байна, тухайлбал ОН-үүд нийлж холбоо, хоршоо байгуулан ойн инженер хөлслөн ажиллуулах, үр өгөөжийг хуваан авах боломжууд нээгдэж байна.

байгалийн нөөцөд түшиглэсэн бизнесийг хөгжүүлэх нь. Орон нутгийн иргэд байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийг “тогтвортой” ашиглах, хамгаалах боломжийг 2012 онд хийгдсэн Байгаль орчныг хамгаалах хуулийн шинэчилсэн найруулгаар бүрдүүлсэн. 2015 оны байдлаар 1,629 нөхөрлөл 3 сая га ойн талбайг гэрээгээр эзэмшин, хамгаалах үүрэг хүлээн ажиллаж байна51. Тэдэнд тулгарч байгаа гол бэрхшээл нь хэрхэн байгалийн нөөцийг “тогтвортой” ашиглах замаар ашиг олох явдал юм. Энэ асуудлыг хөндөн НҮБХХ-өөс “Байгалийн нөөцийн менежмент бүхий хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээ MON13/303” (2013-2018) төслийг хэрэгжүүлж байна. Уг төслийн зорилго нь ТХГН-ийн сүлжээнд орон нутгийн ТХГН-ийг багтаан оруулж, улмаар түүнд шаардлагатай институцийн чадавхыг

51 Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд асан Д.Оюунхоролын 2015 оны 5-р сарын 18-нд зохион байгуулагдсан “Байгаль хамгаалах нөхөрлөлүүдийн үндэсний чуулган”-д хэлсэн үгнээс иш татав.

70

дээшлүүлэх, санхүүжилтийн суурийг бэхжүүлэх, цаашид ТХГН-ийн менежментийг тогтвортой явуулахад дэмжлэг үзүүлэх явдал юм. Ой, хээрийн түймэр, хууль бус мод бэлтгэл, хууль бус агнуур зэргийг бууруулах зорилгоор нөхөрлөлийн удирдлага дор байдаг гурван орон нутгийн ТХГН-ийг сонгон ажиллаж байна. Тэд тогтвортой санхүүжилтийн асуудлыг тусгасан бизнесийн болон менежментийн төлөвлөгөө боловсруулсан байна. Үүнд:

• Хавтгарын орон нутгийн ТХГН52: Ойн нөөц, зэрлэг амьтан харах, бэлчээр ашиглах, хадлан бэлтгэх, аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа эрхлэх зэргээс төлбөр, хураамжийн орлого олж байна.

• Түмэн-Шалзын орон нутгийн ТХГН53: Нэг толгой малд 500-1,000 төгрөгийн татвар тогтоон, орлогоор нь мал аж ахуйн салбарын хөгжлийн сан байгуулсан, мөн биологийн олон янз байдлын дүйцүүлэн хамгааллын үйл ажиллагаа, байгалийн нөөцийн ашигласны төлбөр, хандив зэрэг орлогоор байгаль орчны итгэлцлийн сан байгуулсан.

• Гулзатын орон нутгийн ТХГН54: Агнуурын хувийн компаниудаас агнуурын тусгай зөвшөөрөл, хандив, агнуурын отог байгуулах, аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа зэргээс орлого олж байна.

Архангай аймагт хууль бусаар самар түүх, ан агнах, мод бэлтгэх үйл ажиллагааг зогсоох, урьдчилан сэргийлэх зорилготой Монгол хийморь ТББ байгууллага нь энэ төрлийн үйл ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлж байгаа бас нэгэн жишээ юм. 2016 оны байдлаар 137,000 га талбай нь орон нутгийн ТХГН-т харьяалагдаж байна. Тус ТББ нь иргэдийн ур чадварыг сайжруулах, түүнд чиглэгдсэн төрөл бүрийн сургалт явуулдаг (тухайлбал био-нүүрс бэлтгэх, эко-аялал жуулчлал эрхлэх гэх мэт). Орон нутгийн эдийн засгийг дэмжих, мөн мод бэлтгэлээс бусад төрлийн үйл ажиллагаанаас орлого олох боломжуудыг нээж өгснөөр уламжлалт нүүдлийн соёлоо хадгалан амьдрах, байгаль орчноо хамгаалахад дөхөмтэй болно.

Орон нутгийн ТХГН-ийн үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахад тогтвортой санхүүжилт шаардлагатай, гэхдээ зөвхөн богино хугацаанд ирэх буцалтгүй тусламжийн санхүүжилтийг харалгүй олон төрлийн санхүүжилтийн эх үүсвэртэй байх хэрэгтэй. Мэдээж хандивлагчдын тусламж, техникийн туслалцаа энэ үйл ажиллагааг эхлүүлэхэд тун нэмэртэй. Хандивлагчдын хөрөнгөөр бий болсон мөнгөөр байнгын орлого олох үйл ажиллагаа явуулан өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай эргэлтийн сан бий болгох нь зүйтэй. Үйл ажиллагаагаа эхлүүлэхдээ орон нутгийн бизнес эрхлэгчдээс эхлэлтийн хөрөнгийг босгож болно.

Орлого бий болгоход нөхөрлөлүүдээр дамжуулан үнэ цэнийн сүлжээг

52 Хэнтий Аймаг, Батширээт сум53 Аймаг, сумын хамтарсан орон нутгийн ТХГН (Дорнод аймгийн ИТХ-ын шийдвэр, Хэнтийн аймгийн Норовлин сумын ИТХ-ын шийдвэр, Дорнод аймгийн Цагаан Овоо, Баян-Уул сум, Хэнтий аймгийн Норовлин сумын газар нутагт оршдог)54 Увс Аймгийн Сагил, Бөхмөрөн сумд

71

хөгжүүлэх нь чухал үүрэгтэй55. Үүний үндсэн санаа нь орон нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор байгалийн нөөцөд түшиглэсэн бүс нутгийн бизнесийн хөгжлийг дэмжих явдал юм. Хамгийн өндөр ашигтай бизнес нь мах ялангуяа өндөр чанарын үхрийн махны үнэ цэнийн сүлжээ байв. Ойн гаралтай бүтээгдэхүүн ч гэсэн ашиг өндөртэй үнэ цэнийн сүлжээг бий болгох боломжтой.

3.3 Зах зээлд суурилсан арга хэрэгсэл

Зах зээлд суурилсан арга хэрэгслийг ашигласнаар богино хугацаанд ойн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломж бага байна.

REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөрийн системийг Монголд нэвтрүүлэх боломж хязгаарлагдмал байна. UN-REDD хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа орнуудтай харьцуулахад Монгол орон нь шилмүүст ойтой ганц улс юм. Мөн Монгол орон нь REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөрөөс санхүүжилт авдаг бусад орнуудтай адил биш учир нь Монголын ой нь нүүрстөрөгчийн давхар исэл ялгаруулалтын хувьд цэвэр өгөөжтэй (багыг ялгаруулж, ихийг шингээдэг), хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах хэмжээ багатай, мөн жилд дунджаар 140,000 га талбай ойн түймэр, хортон шавжид өртөж доройтдог, мөн 8,000 га ойн талбай газар ашиглалтын улмаас багасаж байна (UN-REDD, бэлтгэгдэж байгаа тайлан). Монгол орны ойн ургалтын хурд удаан (жилд дунджаар 1 см3/жил), тийм учраас нүүрстөрөгч шингээх үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулах тал дээр хөрөнгө оруулагчдыг татаж чадахгүй байна. Гэвч ОТМ-ийг хэрэгжүүлэх замаар REDD+ хөтөлбөрийн гүйцэтгэлд суурилсан төлбөрийн санхүүжилтэд хамрагдах боломжтой. Тухайлбал ойн тухай хууль тогтоомжийг бүрэн хэрэгжүүлэх арга зам байж болно, учир нь ойн түймэр гарах шалтгааны 90% нь хүний гаралтай, мөн ойн мониторингийн системийг хөгжүүлэх замаар ойн хортон шавжтай тэмцэх ажилд зориулан хөрөнгө татах боломжтой байх магадлалтай. Цаашилбал НҮБУАӨСК-ийн стандартын шаардлагад нийцүүлэн ойн салбарыг хөгжүүлж чадвал Монгол Улс нь REDD+ хөтөлбөрийн хэрэгжүүлэлтийн сан, эсвэл уламжлалт хоёр талт хөрөнгө оруулалтын сангаас санхүүжилт авах боломжтой.

REDD+ хөтөлбөрийн үр дүнд суурилсан төлбөрийн систем нь үндсэндээ байгаль орчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зориулсан санхүүжилт гэж хэлж болно. экосистемийн үйлчилгээний төлбөр (эСҮТ) нь экосистемийн үйлчилгээг газар ашиглалт болон менежментийн үйл ажиллагаагаар дамжуулах хамгаалах үйл ажиллагаа явуулж байгаа тал буюу “худалдагч”, нөгөө талаас тэдний үйл ажиллагааг дэмжин төлбөр төлж байгаа “худалдан авагч” нарын хооронд гэрээний дагуу хийгдэж байгаа мөнгөн гүйлгээ юм. Тухайлбал ой мод нь усны эх ундаргыг хамгаалах, бүрдүүлэх экосистемийн үйлчилгээ үзүүлдэг, бөгөөд энэ үйлчилгээг тасалдуулахгүйн тулд хамгаалах, хадгалах, тогтвортой байлгахад зориулсан үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх нь ЭСҮТ-ийн нэг жишээ юм. Гидрологийн экосистемийн үйлчилгээнд усны хангамжийг зохицуулах, усыг цэвэршүүлэх, үерээс хамгаалах, хөрсний элэгдлийг бууруулах гэх мэт орно. ЭСҮТ-

55 Монгол Улсын амьд мал, мах, арьс, ширний үнэ цэнийн сүлжээний судалгааны тайлан, 2015 оны 7-р сарын 31

72

ийн системийг бий болгоход олон жил шаардлагатай, мөн тухайн экосистемийн үйлчилгээний талаар судалгаа хийх, түүний үнэ цэнийг тооцоолох, итгэлцэл, итгэл үнэмшил бий болгох зорилгоор оролцогч талуудтай хамтран ажиллах зэрэг ажлууд хийгдэх шаардлагатай.

Ойн экосистемийн үйлчилгээний эдийн засгийн үнэ цэнэ, зах зээлийг бий болгосноор ойн ЭСҮТ-ийн механизм тогтох бөгөөд улмаар ойн аж ахуй эрхлэгчид, ойн менежментийг хэрэгжүүлэгчдэд нэмэлт орлого бүрдэх ба олсон орлогоороо ОТМ-ийг санхүүжүүлэх боломжтой. Ойн экосистемийн үйлчилгээний үр өгөөжийг хүртэгчид (жишээ нь ус ашиглагчид, усан цахилгаан станц, хүлэмжийн хий гаргадаг үйлдвэрүүд, аялал жуулчлалын компаниуд гэх мэт)-ээс, мөн ойгоос хамааралтай үйлдвэрлэл, хэрэглээний салбаруудын (ус, аялал жуулчлал, аж үйлдвэр, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй) төлсөн татварын орлогын зарим хэсгийг энэ үйл ажиллагаанд шилжүүлэн санхүүжүүлэх замаар ойн ЭСҮТ-ийн орлогыг бүрдүүлж болно (UNREDD, 2013a).

Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого, Ногоон хөгжлийн бодлогод ЭСҮТ-ийн системийг хөгжүүлэх асуудал тусгагдсан боловч ЭСҮТ-ийг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар ямар ч хууль, бодлого, зохицуулалт байхгүй байна.

БОАЖЯ-наас байгуулсан ажлын хэсгээс тавьсан шаардлагын дагуу Туул голын эхэд ЭСҮТ-ийн системийг бий болгох боломж, үндэслэлийн талаар судлан Туул голын эхэн хэсгийн усны экосистемийн үйлчилгээний судалгааны тайланд оруулсан байдаг (Л.Эмертон нар, 2009). Дэлхийн банкны санхүүжилттэй тус судалгаагаар ил тод, үр дүнтэй төлбөрийн системтэй ЭСҮТ-ийн институцийн бүтэц, хууль эрх зүйн орчин ямар байх нь зүйтэй талаар авч үзсэн байна. Мөн тус судалгаанд Улаанбаатар хотын ус түгээлт, бохир ус зайлуулах системд Туул голын эхийн ЭСҮТ-ийн системтэй хэрхэн уялдуулах талаар үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулсан байна. Энэ газарт Улаанбаатар хотын усан хангамжийн эх үүсвэр хадгалагддаг хотын хойд хэсэг орох ба хоёр ТХГН ордог. Үүнд: Горхи тэрэлжийн байгалийн цогцолбор газар, Хан Хэнтийн дархан цаазат газар (хоёулаа төв аймгийн газар нутгийн дамнан оршдог). Тус газар нь малын бэлчээрлэлт, аялал жуулчлал, хууль бус мод бэлтгэлээс болж доройтож байгаа. Энэ системийн ажиллах зарчим нь 3,000 орчим хүн амтай тухайн газрын сум, дүүрэг, баг, хороонд байгаль орчинд ээлтэй бизнес, үйл ажиллагаа явуулах, жимсний мод ургуулах, (мал аж ахуйгаас гадна), ойн аж ахуй эрхлэх явдлыг дэмжин Улаанбаатар хотын ус ашиглагчдын зүгээс төлбөр төлөх явдал юм. Хотын нэг өрх 100 төгрөг төлөхөд л энэ систем ажиллах боломж бүрдэнэ56. Өрх гэрүүд болон аж үйлдвэрүүдийн төлөхөд бэлэн байдал (ТББ) нь хэдэн төгрөг байвал оновчтой байхыг нарийвчилсан судалгаагаар тогтоох шаардлагатай байна57. ЭСҮТ-ийн системийг хөгжүүлэх сонирхол эхэн үедээ өндөр байсан боловч засгийн газар энэ тал дээр анхаарал хандуулаагүй бөгөөд улс төрийн хүчин чармайлтгүйгээр энэ систем цаашид хөгжин хэрэгжих нь тодорхойгүй байна. Цаашилбал, үндэсний

56 Найдансүрэнгийн Эрдэнэсайхантай хийсэн ярилцлага.57 Туул голын эхээс ус ашигладаг ноолуурын үйлдвэрүүд, цахилгаан станц, ус, ундааны үйлдвэрүүд, офисын барилгуудыг тус судалгаанд авч үзээгүй.

73

хэмжээнд ЭСҮТ-ийн системийг хэрэгжүүлэх боломж багатай байна, учир нь хүн амын тоо цөөн, хөдөөгийн эдийн засгийн хөгжил сул байна. Гэхдээ гол, мөрний усан хангамжаас хамааралтай хотод ЭСҮТ-ийн системийг хэрэгжүүлэх боломжтой байж болно. Усны эх ундаргаас өгөөж хүртэн Монгол болон бусад улсад эрчим хүч үйлдвэрлэх явдал байдаг, тиймээс ойг хамгаалахад зориулан ЭСҮТ-ийн системийг бий болгох боломжтой (жишээ нь Монгол орны газрын менежментийг хөгжүүлэн, Оросын усан хангамж, Байгаль нуурын асуудлыг авч үзэж болно58). биологийн олон янз байдлын зах зээлийг хөгжүүлснээр зардлыг багасгах, сайн туршлагыг нэвтрүүлэхэд сайнаар нөлөөлнө. Биологийн олон янз байдлыг нөхөн сэргээхэд зарцуулагдах төлбөрийн системд дүйцүүлэн хамгаалах, үр нөлөөг бууруулах банк, хамгааллыг дээшлүүлэх банк, төрөл зүйлийн санхүүжилтийн худалдаа, био банк, бохирдлыг бууруулах, хамгаалах сертификат олгох зэрэг арга хэрэгслүүд орно. Эдгээр ажлын зарим нь дүрэм журмын дагуу хийгддэг бол зарим нь сайн дураар хийгддэг. Мөн түүнчлэн эдгээр арга хэмжээ нь зах зээлийн болон түүнтэй ижил төрлийн төлбөрийн механизмаар дамжуулан биологийн олон янз байдлын хомсдлыг бууруулах, биологийн олон янз байдалд үзүүлсэн үр дагаврын үнэ цэнэ буюу зардлыг эдийн засгийн шийдвэр гаргалтад тусгахад чиглэгддэг. Нөгөөтээгүүр экологи ба нийгмийн талаас нь авч үзвэл нийгэмд үзүүлэх цэвэр алдагдлыг “тэг” болгоход чиглэгдсэн дүйцүүлэн хамгаалах арга хэрэгслийг авч хэрэглэх шаардлагатай, учир нь энэ арга хэрэгслээр байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөг бууруулах нөхөн олговор олгоход хэт нүсэр ажиллагаа шаарддаггүй. Мөн ингэснээр биологийн олон янз байдлыг хамгаалах менежмент хийх, эсвэл тухайн үйл ажиллагаа явагдаж байгаа газраас өөр газрын үнэ цэнэтэй биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалж болно, ингэснээр биологийн олон янз байдалд үзүүлэх ул мөрийг буруулах менежмент хэрэгжих, цаашлаад дүйцүүлэн хамгаалах арга хэмжээ нь зохих дүрэм журмын дагуу хийгдэх эрх зүйн орчин бүрдэж ч болно (Bann, 2011). Биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах гэдэгт ойг хамгаалах, нөхөн сэргээх, тогтвортой менежмент явуулахад шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэр бий болгох үйл ажиллагаа орно. Тухайн газар нутагт үзүүлсэн байгаль орчны бохирдол, хохирлыг бууруулах боломжгүй үед үйл ажиллагаа явуулсан этгээд нь тухайн хохирлыг нөхөн төлөх буюу тэнцвэрт байдлыг хангах үүднээс тэр газраас ондоо газарт хөрөнгө оруулж ойн нөөцийн тогтвортой менежмент хэрэгжүүлэх, экосистемийг хамгаалж болно.

Монгол Улсын хувьд уул уурхай, барилга, дэд бүтэц байгуулах зэрэг хөгжиж байгаа салбарт энэ арга хэрэгслийг ашиглан хөрөнгө босгох боломжтой (UN-REDD 2013a).

58 Монгол Улс Сэлэнгэ мөрөн, орхон гол, эгийн гол дээр суурилан гурван дунд хэмжээний усан цахилгаан станц байгуулахаар төлөвлөж байна. Сэлэнгэ мөрөн нь Байгаль нууранд цутгадаг. Сэлэнгэ мөрөн нь Орос, Монголын нутгаар дамжин өнгөрдөг (Форбэс сэтгүүл, 2017 оны 4-р сар ‘Дэлхийн банк, Монгол улсын эрчим хүчийг дэлхийн хамгийн том нуур болон Оросын Байгаль нуураас тэтгэх нь’ www.forbes.com, 2018 оны 1-р сарын 11)

74

Энэ аргыг хэрэглэж байгаа ихэнх улс орнуудад биологийн олон янз байдлыг дүйцүүлэн хамгаалах үйл ажиллагааг сайн дурын үндсэн дээр хийдэг бол Монгол Улсын хувьд 2012 онд батлагдсан Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуульд заасны дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа этгээд нь байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөнд дүйцүүлэн хамгаалах төслийг оруулсан байх шаардлагатай (үүнд: газрын тос олборлолт, уул уурхай, радио идэвхт эрдэс олборлох төслүүд гэх мэт, UN-REDD, 2013a). Уг хуулийн дагуу хэд хэдэн аж үйлдвэрлэлийн салбарууд өөрсдийн доройтуулсан ойн талбайг нөхөн сэргээх, хамгаалах үүрэгтэй59. Сүүлийн 4-5 жилийн хугацаанд газрын доройтлыг дүйцүүлэх хамгаалах арга хэрэгслийг хөгжүүлэх ажил хийгдэж байна. Даян дэлхийн байгаль орчны сан (ДДБОС), БОАЖЯ, НҮБХХ-ийн хамтран хэрэгжүүлж буй “Монгол орны баруун бүсэд газрын доройтол, хөгжлийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, дүйцүүлэн хамгааллыг нэвтрүүлэх нь” төсөл газрын доройтлоос (ялангуяа уул уурхайгаас үүдэлтэй газрын доройтол) дүйцүүлэн хамгаалах үйл ажиллагааны үе шат, гарын авлагыг боловсруулж байна. Уул уурхайн 272 компани Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөө (БОМТ)-тэй боловч, тэдгээрийн 55% нь (ерөнхийдөө томоохон компаниуд нь) дүйцүүлэн хамгаалах арга хэрэгслийг хэрэгжүүлсэн байна60. Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж ой мод доройтох магадлалтай, хэрэв зөв хэрэгжүүлж чадвал энэ хохирлыг бууруулах боломжтой арга хэрэгсэл бол дүйцүүлэн хамгаалал юм.

цэвэр хөгжлийн механизм (цХМ) нь Киотогийн протоколд үндэслэн бий болсон олон улсын нүүрстөрөгчийн дүйцүүлэн хамгааллын хөтөлбөр юм. Хөгжиж байгаа орнууд хүлэмжийн хийг бууруулах, шингээх, түүнээс татгалзах үйл ажиллагаа явуулсныхаа төлөө тус сангаас “Хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулсан баталгаа (ЯББ)” нэртэй нүүрстөрөгчийн худалдаалж болох кредит олгон, түүнийг санхүүжүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлдэг. Эдгээр ЯББ-г худалдаж буюу арилжаалах боломжтой, бөгөөд Киотогийн протоколын хүрээнд хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах зорилтдоо хүрэхийн тулд үйлдвэрийн газрууд тус кредитийг худалдан авч үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Монгол оронд хэрэгжиж буй Цэвэр хөгжлийн механизм (ЦХМ) нь зөвхөн эрчим хүчний салбарт чиглэсэн бөгөөд ойгоос гаралтай хүлэмжийн хийн ялгаруулалт багатай тул ойн санхүүжилтийн механизм байх үндэслэлгүй юм. Монгол улс ЦХМ-ын гурван төслийг хэрэгжүүлж байна. Үүнд: алслагдсан буюу төвийн бус халаалтын системийг сайжруулах хөтөлбөр, Тайшир, Дөргөний усан цахилгаан станцын төсөл багтдаг. Хүлэмжийн хийн ялгаруулалт бага, мөн эдийн засгийн хэмжээ бага тул Монгол Улсын хувьд эрчим хүчний салбарт хэрэгжүүлж байгаа ЦХМ-ийн төслүүд цаашид өргөжин тэлэх боломж тааруу байж болох юм.

59 2010 оны байдлаар уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж бараг 40 га ойн талбай доройтолд орсон, мөн 1.5 сая га шилмүүст ойн талбай уул уурхайн хайгуулын болон олборлолтын 759 лицензэд хуваагдан хуваарилагдсан байна (БОНХЯ 2013). Энэ газрын хэдэн хувь нь хэзээ эргэн ой модтой болох, нөхөн сэргээгдэх нь тодорхой бус байна (UN REDD, 2013a).60 Ёндонгийн Ононтой хийсэн ярилцлага.

75

Шигтгээ 3: Хүлэмжийн хийн ялгаруулалт ба нүүрстөрөгчийн худалдааны боломж

Монгол Улсын ялгаруулж байгаа нийт хүлэмжийн хий нь маш бага гэж хэлж болно. Гэвч нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн ялгаруулалтаараа Азид нэгд ордог, учир нь жилийн 9 сард нь халаалтын системийг ажиллуулдаг, эрчим хүчний үр ашиг муу, малаас гарах метан хий их зэрэг шалтгаантай холбоотой. Монгол Улсын нийт CO2 ялгаруулалтын 60% нь нүүрс шатааснаас үүдэлтэй. Уул уурхайн салбар нь эрчим хүч маш ихээр ашигладаг тул Монгол орны хүлэмжийн хийн ялгаруулалтад ихээхэн дам нөлөө үзүүлдэг салбар болдог. Мал аж ахуйн салбар нь Монголын нийт хүлэмжийн хийн ялгаруулалтын гуравны нэгийг эзэлдэг (CO2 илтгэлцүүрээр тооцоход). Монгол орон нь цэвдэг ихтэй, тиймээс метан хийн дэгдэлтээс үүдэлтэй ялгаруулалт их байх боломжтой.

Хүлэмжийн хийг бууруулахад мал аж ахуйн салбар чухал үүрэгтэй. Монгол орны нийт газар нутгийн 80 гаруй хувь нь бэлчээрийн зориулалтаар ашиглагддаг бөгөөд дэлхийн нийт нүүрстөрөгчийн 30%-ийг бэлчээрийн газар шингээдэг (АХБ, 2014). Бэлчээрийн даац хэтэрснээс үүдэлтэй газрын доройтлыг бууруулах зорилгоор бэлчээрийн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх санхүүжилтийн нэг арга хэрэгсэл болох нүүрстөрөгчийн худалдааны системийг ашиглаж болох эсэхийг судлах эдийн засгийн үндэслэлийг гаргах судалгааг сүүлийн жилүүдэд хэд хэдэн төсөл хийсэн байна. Үүнд: (i) Швейцарын хөгжлийн агентлагийн тусламжтай хэрэгжсэн “Малчдыг нүүрстөрөгчийн зах зээлтэй холбох нь” төсөл; (ii) “Зүүн хойд Азийн бүсийн бэлчээрийн менежментийн нүүрстөрөгчийн санхүүжилтийг бэхжүүлэх” Азийн Хөгжлийн Банк (АХБ)-ны бүс нутгийн техникийн тусламжийн төслөөс гаргасан “Монгол Улсын бэлчээрийн тогтвортой байдал: Бэлчээрийн болон бусад газар нутгийн экосистемийн үйлчилгээний төлбөрийн талаарх олон улсын туршлагууд” судалгаа.

Хамтарсан кредит олгох механизм (ХКОМ) нь хөгжиж байгаа орнуудад нүүрстөрөгчийн ялгаруулалт багатай технологи, бүтээгдэхүүн, систем, үйлчилгээ, дэд бүтэц бий болгох ажлыг дэмжих, мөн ялгаруулалтыг бууруулах, тогтвортой хөгжлийг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх зорилготой арга хэрэгсэл юм. Тус арга хэрэгслийг хэрэгжүүлэхдээ Япон улсын хүлэмжийн ялгаруулалтаа зорьсон хэмжээндээ хүртэл багасгахын тулд хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах үйл ажиллагааг хэмжих, тайлагнах, баталгаажуулах (ХТБ)-ын арга хэрэгслээр үнэлдэг. ХКОМ нь НҮБ-ын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцийн зорилгыг гүйцэлдүүлэхийн тулд хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулах, арилгах, ЦХМ-ын үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн гүйцээхэд чиглэгддэг (Монгол Улсын ХКОМ, 2017). ХКОМ нь ойн салбарыг оруулаад 15 салбарыг хамрах боломжтой боловч Монгол орны нөхцөлд сэргээгдэх эрчим хүч болон бусад эрчим хүчний чиглэлийн төслүүдийг санхүүжүүлэхэд чиглэгдэж байна. Ойн салбартай холбоотой төслүүдийг эдгээр механизмд хамруулах боломж бага байгаагийн гол шалтгаан нь ойн хяналт-шинжилгээг үнэн зөв, бодитой хийх, үр дүнг баталгаажуулах, тайлагнах хүчин чадал сул байгаатай холбоотой. Нүүрсний оронд мод түлж эрчим гаргах эсвэл үйлдвэрлэх төслийн санал байвал ХКОМ-ийн санхүүжилтэд хамрагдах боломжтой.

3.4 ОТМ-ийг хандивлагч байгууллагаас санхүүжүүлэх нь

2015 онд Монгол Улс дунджаас дээгүүр орлоготой орны ангилалд орсноос хойш олон улсын хандивлагч байгууллагууд тус улсыг зээлийн санхүүжилтэд

76

хамрагдахад хамгийн тохиромжтой гэж үзэх болсон. Монгол орны хувьд цаашид буцалтгүй тусламж нь үр дүнд суурилж олгогдохоос гадна энэ төрлийн санхүүжилт буурах хандлагатай байна. Азийн хөгжлийн банк (АХБ) зэрэг байгууллагаар дамжуулан ойн салбарт зээлийн санхүүжилт хийгдэх боломжтой. Гэхдээ Монгол Улсын ядуурлын түвшин нэмэгдэж 30 орчим хувьд хүрсэн, 2012 оноос хойш эдийн засгийн өсөлт удааширсан, бас баялгийн тэгш бус хуваарилалт давамгайлсан зэрэг бэрхшээлүүд тулгарсан хэвээр байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох асуудал нь Монгол оронд тулгарч байгаа гол асуудлуудын нэг бөгөөд цаашид энэ үйл ажиллагаанд зарцуулах хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт ихээхэн шаардлагатай болохоор байгаа тул уур амьсгалын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн ойн санхүүжилтийг дэмжих нь бас нэгэн хувилбар байж болох талтай. Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС) нь энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх хамгийн тохиромжтой санхүүжилтийн эх үүсвэр юм61.

УАНС-гийн удирдах зөвлөл санхүүжүүлэх төслийг сонгон шалгаруулахдаа дараах шалгуурыг хангасан байхыг илүүд үзэж байж болох юм. Үүнд: төслийн санал нь өөрчлөлт хийж чадах үр дүнтэй, шинэлэг санхүүжилтийн шийдлийг гаргасан (тухайлбал, буцалтгүй тусламжаас бусад) байх гэх мэт. Дээр дурдсанчлан УАНС нь Монголын Хас банк, Ногоон зээлийн сангийн үйл ажиллагааг дэмжиж байгаа. Ойн салбарын хувьд ойн дасан зохицох чиглэлийн төслийн саналыг УАНС-д хүргүүлснээр санхүүжилт авах нөхцөл бүрдэх магадлалтай. НҮБХХ, НҮБ-ын ХХААБ, БОАЖЯ, ХХААХҮЯ, ОБЕГ хамтран УАНС-д “Монгол орны хөдөөгийн иргэдийн эрсдэлийн менежмент, дасан зохицох чадварыг дээшлүүлэх нь” нэртэй төслийн санал бичиж байгаа бөгөөд тус санал нь дасан зохицох асуудлыг түлхүү хөндсөн, мөн бэлчээрийн менежментийг сайжруулах замаар хөдөөгийн амьжиргааг дээшлүүлэх зорилготой. Монгол орны бэлчээрийн болон ойн менежментийн уялдаа холбоог хангах замаар ойн цогц менежментийг хэрэгжүүлэх асуудлыг тус саналд оруулж болох юм. Уг төслийн саналын санал тусгагдсанаар энэ төсөл нь 43 сая ам.долларын төсөвтэй байх бөгөөд 25 сая ам.долларыг УАНС-аас, үлдсэн 18 сая ам.долларыг бусад эх үүсвэрээс бүрдүүлэхээр төлөвлөгдөж байна. Нийт санхүүжилтийн хэдэн хувь нь буцалтгүй тусламж, хэдэн хувь нь зээл байх нь одоогоор тодорхойгүй байна. НҮББОХ, ГОУХАН хамтран Сэлэнгэ, Булган аймгийн 150,000 га хусан ойг концессын гэрээ болон ойн нөхөрлөлөөр дамжуулан хамгаалах төслийн саналыг УАНС-д өгөхөөр бэлтгэж байна. Энэ төслийн саналын үр өгөөж нь ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ, хамгааллын үйл ажиллагаа явуулах замаар ойн газрыг хамгаалах, модыг боловсруулан модон материал, бүтээгдэхүүн (түлээний мод бэлтгэх, модон нүүрс хийх гэх мэт) үйлдвэрлэх, ашиглах замаар иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх, мөн ойн нүүрстөрөгч шингээх

61 Уур амьсгалын ногоон сан (УАНС) нь хөгжиж байгаа орнуудын хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зорилгоор 2014 онд байгуулагдсан. Тус сан нь Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенц (НҮБУАӨСК)-ийн хүрээнд бий болсон санхүүжилтийн механизм юм. УАНС нь төр, хувийн хэвшилтэй хамтран ажиллаж уур амьсгалтай холбоотой эрсдэлийг бууруулах санхүүжилт олгоход үйл ажиллагаагаа чиглүүлдэг. Буцалтгүй тусламж, концессын зээл, нэхэмжлэлийн хоёрдогч эрх бүхий өр, хөрөнгө, баталгаа гэх мэт маш олон арга хэрэгслийг тус сан авч хэрэгжүүлдэг.

77

чадварыг дээшлүүлэх явдал юм. УАНС-гаас санхүүжилт авахад өрсөлдөөн ихтэй, мөн тус сангаас тавьдаг өндөр шаардлагыг хангахад маш их нөөц, цаг хугацаа шаарддаг.

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох асуудал нь Монгол Улсын хувьд нэн тэргүүнд хийгдэх ажил бөгөөд уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөнд өртдөг хамгийн эмзэг салбарууд нь ойн аж ахуй, ус, хөдөө аж ахуйн салбар юм. Хөдөөгийн иргэд уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөнөөс хамгаалах, амьжиргааны олон тулгуурт эх үүсвэртэй болох замаар орон нутгийн амьжиргааг дэмжсэн ОТМ-ийг төслүүдийг дасан зохицох сангаас санхүүжүүлэх боломжтой62.

2017 оны 9 дүгээр сард зохион байгуулагдсан НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенц (НҮБЦТК)-ийн олон талт хамтын ажиллагааны 13 дугаар чуулга (COP)-наар Газрын доройтлыг бууруулах сан (ГдбС)-г байгуулсан. Тус сан нь 300 сая ам.долларын санхүүжилт хийх төлөвлөгөөтэй бөгөөд тус сангийн хөрөнгөөр “Хуурай газрын экосистемийг хамгаалах” гэсэн тогтвортой хөгжлийн 15 дахь зорилгыг биелүүлэхэд чиглэгдсэн, газрын доройтлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулсан, өөрөөр хэлбэл дэлхийн газрын хэвлийг хамгаалсан, газрын тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлсэн төслүүдийг санхүүжүүлэхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Төслийн баримт бичиг бичиж байгаа буюу төсөл хэрэгжүүлэгчид нь энэ сангаас санхүүжилт авахын өмнө техникийн туслалцааны хөтөлбөр (ТТХ)-т хамрагдаж төслийн саналыг сайжруулах боломжоор хангагддаг.

Монгол орны хувьд газрын доройтол нь байгаль орчны хамгийн том асуудал (НҮБХХ, 2015) бөгөөд цөлжилт зэргээс болж экосистемийн (үүнд ой мод орно), биологийн олон янз байдал доройтоход хүрч байна. Сүүлийн үеийн судалгаанаас харахад Монгол орны нийт газар нутгийн 70% нь ямар нэгэн хэмжээгээр доройтсон, мөн нийт бэлчээрийн газрын 75%-д доройтол явагдсан байна. Байгаль орчны даац хэтрэх, газрын нөөцийн бүтээмж буурах зэрэг нь улс орны бүтээмж, тэгш хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийг бий болгох зэрэгт муу нөлөөтэй. Газрын доройтол нь нэг талаас байгалийн хүчин зүйл (тухайлбал, хатуу ширүүн уур амьсгал, хөрсний өнгөн давхарга нимгэрэх гэх мэт), нөгөө талаас хүний хүчин зүйлээс (тухайлбал, бэлчээрийн даац хэтрүүлэх, уул уурхайн олборлолт хэт явуулах гэх мэт) шалтгаалан явагддаг, гэхдээ энэ хоёр хүчин зүйлийн сөрөг нөлөө уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болж улам нэмэгддэг. ОТМ-ийг дэмжих, газрын болон ойн доройтлыг бууруулах, экосистемийг хамгаалах замаар газрын доройтлыг бууруулах боломжтой хэд хэдэн төслийн санал байж болно, тухайлбал Монгол орны өмнө бүсэд орших заган ойн орчмын газрын доройтлыг бууруулах гэх мэт.

ОТМ-ийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүжилтийг Даян дэлхийн байгаль орчны сан (ДДБОС)-гаас ч авах боломжтой.

62 НҮБУАӨСК-ийн Киотогийн протоколд үндэслэн Дасан зохицох санг байгуулсан бөгөөд 2010 оноос хойш 73 орны дасан зохицох, нөлөөллөөс хамгаалах төслүүдэд нийт 462 сая ам.долларын санхүүжилт олгосон байна. Хөгжиж байгаа орнуудын уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөнд ихээр өртдөг нийгмийн эмзэг бүлгийн дасан зохицох чадварыг сайжруулах төсөл, хөтөлбөрүүдийг тус сангаас санхүүжүүлдэг. Уг сан нь улс орнуудын засгийн газрууд, хандивлагч байгууллагууд, хувийн хэвшлээс санхүүжилтийн эх үүсвэрээ босгодог (2% нь ялгаруулалтыг баталгаатай бууруулах хөтөлбөрөөс ордог).

78

4. МОНГОЛ УЛСыН REDD+ ХөТөЛбөР бОЛОН ОТМ-ийГ ХэРэГжҮҮЛэХэд ШААРдЛАГАТАй САНХҮҮжиЛТийГ бий бОЛГОХ САНАЛЭнэ хэсэгт тус судалгааны ажлын үр дүнг нэгтгэсэн дүгнэлт, мөн 2 ба 3 дугаар бүлэгт хийгдсэн судалгааны ажлын үр дүнд үндэслэн ойн санхүүжилтийн стратегийг багтаасан саналыг авч үзэв.

4.1 дүгнэлт

ОТМ нь Монгол Улсын хэд хэдэн бодлогын чиг хандлагатай маш сайн уялдаж байна. Нүүрсийг модоор хийсэн бүтээгдэхүүнээр орлуулах санаачилгыг дэмжин, санхүүжүүлснээр богино хугацаанд агаарын бохирдлыг бууруулах бодлогыг хэрэгжүүлэхэд тус нэмэртэй. Мөн уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох бодлогын зорилтыг, ялангуяа хөдөө, орон нутагт ажлын байр бий болгох, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллөөс хамгаалах зэргийг ойн санхүүжилтээр санхүүжүүлэх замаар тодорхой хэмжээнд хангаж болно. Гэхдээ ОТМ-ийг хэрэгжүүлэхэд үндсэн гурван саад бэрхшээл тулгарч байна. Үүнд: ОТМ-ийг хэрэгжүүлэх санхүүжилт хангалтгүй, ойн нөхөрлөлийн хөгжих боломж бага, мөн хувийн хэвшил бизнесээ хөгжүүлэх боломж хаагдмал байна. Зураг 29-т эдгээр саад бэрхшээлийг даван туулах санхүүгийн болон санхүүгийн бус арга замыг дүрслэн харуулав.

Ойн санхүүжилтийг тогтвортой байлгах, мөн өсөн нэмэгдүүлэхийн тулд улсын болон орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээс аль болох бага хамааралтай, хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн олон тулгуурт санхүүжилтийн эх үүсвэртэй болох хэрэгтэй. Монгол Улсад ногоон зээлийн асуудал ихээр яригдаж байгаа өнөө үед арилжааны банкнууд ойн салбарт хөрөнгө оруулах нь хэт эрсдэлтэй гэж үзэж байна. Хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг татахын тулд эхний үе шатанд ойн менежмент, хяналт-шинжилгээ, тайлагнах үйл явцыг сайжруулах шаардлагатай. UN-REDD хөтөлбөрийн зүгээс ойн аж ахуйн арга хэмжээний гүйцэтгэлийг санхүүжилттэй уялдуулах зорилгоор үндэсний ойн мониторингийн тогтолцоо бий болгох, мөн тухайн газар нутгийн онцлогт тохирсон нарийвчилсан судалгаа хийж ойн нөөцийг тогтоох (ингэснээр зээл авах боломж нэмэгдэнэ) зэрэг ажлыг дэмжиж ажиллах нь зүйтэй.

Ойн санхүүжилтийн дараагийн эх үүсвэр болох улсын болон орон нутгийн төсвийн талаар авах эхний арга хэмжээ бол (төсвийн таналт хийгдэж байгаа үед) ойн нөөц ашигласны төлбөрийн систем гэх мэт одоо хэрэгжиж буй санхүүжилтийн механизмыг бүрэн хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. 2017 онд төрөөс нийт 12,808 сая төгрөг (6.4 сая ам.доллар)-ийг ойн тогтвортой менежментэд зарцуулсан бол эргүүлээд ойгоос 51,289 сая төгрөг (25.6 сая ам.доллар)-ийн орлогыг төрд оруулсан байна. Ойн салбараас олж буй мөнгөн орлогыг эргүүлэн ОТМ-д зарцуулах арга замыг боловсронгуй болгох замаар энэ салбарт төрөөс

79

зарцуулах төсвийн санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх боломжтой нь эндээс харагдаж байна. Мөн энд Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл (БОТБШ)-ийг хийх шаардлагатай нь харагдаж байна, үүнд тухайлбал ойн төлбөр, хураамжийн хэмжээг өсгөх, нэр төрлийг олшруулах (ТХГН-ийн хураамж мөн орно), дотоодын модны үйлдвэрүүдэд тушаа болж байгаа сөрөг урамшуулал (импортын модыг гаалийн татвараас чөлөөлөх)-ыг зогсоох гэх мэт багтана.

Ойн нөхөрлөлийн үйл ажиллагааг дэмжих, нарийвчилсан төлөвлөгөө гаргах зэргийг дэмжихийн тулд тэдэнд санхүүгийн болон мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх хэрэгтэй байна. Ой хамгааллын ажилд (түймрийн эргүүл хийх, түймэр унтраах, хууль бус мод бэлтгэлийг хянах, ойн хортон шавжтай тэмцэх гэх мэт) эдийн засгийн урамшуулал (төлбөр) олгох, мөн мод болон ойн дагалт баялаг боловсруулах сургалтад хамрагдсан ЖДҮ, ойн нөхөрлөлд бага хүүтэй зээл олгох замаар цэвэрлэгээний огтлол хийх ажлын байр бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй.

Ойн аж ахуйд идэвхтэй ажиллах сонирхолтой ОМБ, мод боловсруулах компаниуд, ойн нөхөрлөлүүдийн бизнесийн хөгжилд тулгарч байгаа бэрхшээлийг багасгах шаардлагатай. Ойн салбарын үр ашиг нэмэгдэх тусам төрд орох орлого нэмэгдэнэ. Ойн салбар өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай, үр ашигтай салбар болж хөгжихийн тулд санхүүгийн болон санхүүгийн бус хэд хэдэн механизмыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд: ЖБМЗХ-г нэмэгдүүлэх; импортын модыг гаалийн татвараас чөлөөлөхийг зогсоох; урамшуулал олгох (жишээ нь татаас, бага хүүтэй зээл олгох, татвараас чөлөөлөх гэх мэт); мод, модон бүтээгдэхүүний гэрчилгээжүүлэх; ногоон худалдан авалтыг дэмжих; дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах; хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг өсгөх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, ур чадвар бий болгоход нь дэмжлэг үзүүлэх; төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх гэх мэт.

80

Зураг 29. ОТМ-ийг хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй гол бэрхшээл ба түүнийг даван туулах санхүүгийн арга замууд

86

ÆÄ�, îéí í�õ�ðë�ë ä áàãà õ��òýé çýýë îëãîõ çàìààð öýâýðëýãýýíèé îãòëîë õèéõ àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä äýìæëýã �ç��ëýõ õýðýãòýé.

Îéí àæ àõóéä èäýâõòýé àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé ÎÌÁ, ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìïàíèóä, îéí í�õ�ðë�ë��äèé í áèçíåñèéí õ�ãæèëä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéã áàãàñãàõ øààðäëàãàòàé. Îéí ñàëáàðûí �ð àøèã íýìýãäýõ òóñàì ò�ðä îðîõ îðëîãî íýìýãäýíý. Îéí ñàëáàð ��ð�� ðèéã�� ñàíõ��æ��ëýõ ÷àäâàðòàé, �ð àøèãòàé ñàëáàð áîëæ õ�ãæèõèéí òóëä ñàíõ��ãèéí áîëîí ñàíõ��ãèéí áóñ õýä õýäýí ìåõàíèçìûã õýðýãæ��ëýõ øààðäëàãàòàé. ��íä: ÆÁÌÇÕ-ã íýìýãä��ëýõ; èìïîðòûí ìîäûã ãààëèéí òàòâàðààñ ÷�ë��ë�õè éã çîãñîîõ; óðàìøóóëàë îëãîõ (æèøýý íü òàòààñ, áàãà õ��òýé çýýë îëãîõ, òàòâàðààñ ÷�ë��ë�õ ãýõ ìýò); ìîä, ìîäîí á�òýýãäýõ��íèé ãýð÷èëãýýæ��ëýõ; íîãîîí õóäàëäàí àâàëòûã äýìæèõ; äýä á�òöýä õ�ð�íã� îðóóëàõ; õ�ð�íã� îðóóëàëòûí �ã��æèéã �ñã�õ ãàäààäûí øóóä õ�ð�íã� îðóóëàëòûã äýìæèõ, óð ÷àäâàð áèé áîëãîõîä íü äýìæëýã �ç��ëýõ; ò�ð õóâèéí õýâøëèéí ò�íøëýëèéã áýõæ��ëýõ ãýõ ìýò.

Зураг 29. ОТМ -ийг хэрэгж��лэхэд тулгарч буй гол бэрхшээл ба т��нийг даван туулах санх��гийн арга замууд

Эх сурва лж : Çîõèîã÷èä

Îéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéí ñàíõ��æèëòèéí àñóóäëûã òîäîðõîé ñòðàòåãèòàé, õàìòûí àæèëëàãààã äýìæñýí áàéäëààð, ì�í äàðààõ àñóóäëûã õàìðóóëàí àâ÷ �çýõ øààðäëàãàòàé. ��íä:

� Ñàíõ��æèëòèéí ìåõàíèçì õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàñàí õýä õýäýí ñàíõ��æèëòèéí ýõ ��ñâýð��äèéã áàãòààñàí îëîí òóëãóóðòàé áàéõ.

� Õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîã ò�ëõ�� îðîëöóóëñàí. � Àéìàã, ñóìûí ò�âøèíä íîãäîõ ò�ñâèéí õýìæýýã íýìýãä��ëñýí.

ОТМ-ийн санхүүжилт нь

хангалтгүй

Санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийн төрөл, тоо

хэмжээг өсгөх

Байгаль орчны төсвийн бодлогыг шинэчлэх,

Татвар, төлбөрийн нэр төрлийг олшруулах, хэмжээг

өсгөх,Сөрөг урамшууллыг зогсоох

Шинэчлэл хийх:Төлбөр, татвар төлөлтийн хувийг нэмэгдүүлэх, ойг

хамгаалах ажилд эргүүлэн хөрөнгө оруулах,Хууль, дүрэм, журмыг чанд мөрдүүлэх

Жилд бэлтгэх модны зөвшөөрөгдсөн хэмжээг оновчтой түвшинд нэмэгдүүлэх

Ойн нөхөрлөлийн хөгжих боломж

бага

Ой хамгаалал, ОТМ-ийг хэрэгжүүлсний төлөө

олгох (орлого) урамшууллыг өсгөх

Шинэчлэл хийх:Сургалт явуулах

Эрх зүйн шинэчлэл

Хувийн бизнес хөгжихөд саад

тотгор их

Санаачилгуудыг дэмжих-Хямд зээл, татаас олгох

Ойн гаралтай бүтээгдэхүүн,

үйлчилгээний нэмүү өртгийг өсгөх (Мод, модон

бүтээгдэхүүн, аялал жуулчлал)

Шинэчлэл хийх:жилд бэлтгэх модны

зөвшөөрөгдсөн хэмжээг өсгөх

Хэмжих, тайлагнах, баталгаажуулах (ХТБ) арга

хэрэгслийг бий болгох


Ойн тогтвортой менежментийн санхүүжилтийн асуудлыг тодорхой стратегитай, хамтын ажиллагааг дэмжсэн байдлаар, мөн дараах асуудлыг хамруулан авч үзэх шаардлагатай. Үүнд:

• Санхүүжилтийн механизм хоорондын уялдааг хангасан хэд хэдэн санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг багтаасан олон тулгууртай байх.

• Хувийн хэвшлийн оролцоог түлхүү оролцуулсан.

• Аймаг, сумын түвшинд ногдох төсвийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн.

• Төсвийн зарцуулалтын мөрдөн мөшгөх буюу кодчиллын тогтолцоогоор дамжуулан төв болон орон нутаг (аймаг, сумд)-ийн удирдлага, зохион байгуулалт, бодлого төлөвлөлтөд ойн асуудлыг сайн тусгах.

• Нэмүү өртөг шингээх, хамтын үр өгөөжтэй байх

81

4.2 ОТМ-ийн санхүүжилтийн төлөвлөгөө

Үе шаттай хэрэгжүүлэх санхүүжилтийн арга замыг дараах хэсгүүдэд оруулав.

Нэгдүгээр үе шат

Богино хугацаанд хамгийн их амжилттай хэрэгжих боломжтой механизмыг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. ЭСҮТ гэх мэт нарийн түвэгтэй, цогц механизм хэрэгжүүлэхээсээ илүүтэйгээр давын өмнө одоогийн хууль, эрх зүйн хүрээнд хэрэгжиж байгаа механизмын хэрэгжилтийг сайжруулах шаардлагатай. Мөн энэ үе шатанд бодлогын болон төсвийн шинэчлэл хийж өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарыг амжилттай хөгжүүлэх үндэс суурийг тавих, мөн дунд болон урт хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжтой санхүүжилтийн механизмыг тодорхойлохын тулд шаардлагатай судалгаа шинжилгээ хийх, оролцогч талуудын саналыг авах нь чухал ач холбогдолтой юм.

Сонгогдсон санхүүжилтийн механизмын загвар, схемийг тодорхойлохдоо тухайн механизмыг хэрэгжүүлснээр гарах зардал, үүнээс олох үр өгөөжийг нарийвчлан судлах хэрэгтэй.

Нэгдүгээр үе шатанд хэрэгжүүлэх ОТМ-ийн санхүүжилтийн төлөвлөгөөг тоймлон Хүснэгт 9-т харуулав.

Гол анхаарах асуудлууд нь:

Төсвийн хуваарилалтыг оновчтой болгох. Ойрын жилүүдэд улсын болон орон нутгийн төсөв дорвитой өсөх хандлага ажиглагдахгүй байна, тиймээс төсвийн зарцуулалтын үр дүн, үр ашгийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Үүнд: тухайлбал төсвийг дахин хуваарилах (ойн өвчин, хортон шавжтай тэмцэхэд зарцуулах зардлыг бууруулж, харин ойн түймэртэй тэмцэх зардлыг өсгөх, учир нь ойн түймэр нь Монгол орны ойн хомсдол, доройтлын хамгийн том хүчин зүйл байна), мөн хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагааны үр дүнг дээшлүүлэх (жишээлбэл боломжтой бол ойн нөхөрлөлийг дайчлан, улмаар ажлын байр бий болгон, ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцлийн ажлыг бага зардлаар өндөр дүнтэй арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх гэх мэт). Ойн аж ахуйн арга хэмжээний зардлын норм бага байгаа, гэхдээ үүнийг өсгөснөөр төсвийн ачаалал нэмэгдэх тул эхний ээлжинд төсвийн төлөвлөлтийг илүү нарийвчлалтай, үр дүнтэй, сайн хийх шаардлагатай байна. Төсвийн хуваарилалтыг үр ашигтай болгох нэг арга зам нь төсвийн зарцуулалтын мөрдөн мөшгөх буюу кодчиллын тогтолцоог нэвтрүүлэх, одоо хэрэгжиж байгаа иймэрхүү тогтолцоог сайжруулах шаардлагатай, үүний үр дүнд улсын болон орон нутгийн түвшинд ойн төсвийн зарцуулалтын менежмент сайжирч, хаана, хэзээ юунд төсөв зарцуулагдсан нь тодорхой болно63. Төсвийн кодчилол хийх нь төсвийн гүйцэтгэлтэй нягт

63 Төсвийн кодчиллын арга хэрэгслийг нэвтрүүлснээр хөрөнгө оруулалтын цогц тоо мэдээний сан бүрдэнэ, мөн улсын бодлого, зорилтот түвшинд төсвийн зарцуулалтыг байлгах, санхүүжилтийн дутагдлыг тодорхойлох, дотоодын зардлыг хянах, зарцуулалтыг тайлагнах боломж бий болно. Энэ төрлийн арга хэрэгслүүдийг Ази (жишээ нь Индонез Улс) тивд хэрэгжүүлсэн

82

уялдаатай бөгөөд дараах үр дүнтэй. Үүнд: (i) Төсвийн зарцуулалт болон түүнээс гарсан үр дүнгийн уялдаа холбоог авч үзэх замаар хуваарилагдсан төсвийн үр ашиг, төсвийн хуваарилалт (нэн тэргүүнд санхүүжүүлэх шаардлагатай ажлыг санхүүжүүлэх)-ыг сайжруулдаг; (ii) төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүн, удирдлага, зохион байгуулалт сайжирдаг; (iii) улсын болон орон нутгийн төсвийн бүртгэлийн систем хөгждөг. Үндэсний ойн мониторингийн системд үндэслэн үр дүн буюу гүйцэтгэлд суурилсан төсөвлөлтийн тогтолцоог хөгжүүлж болно.

Одоо мөрдөгдөж буй төсвийн болон торгууль, нөхөн олговрын механизмуудыг бэхжүүлэх. Шинэ механизм хэрэгжүүлэхээсээ өмнө одоо хэрэгжиж байгаа механизмуудыг бүрэн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй, учир нь шинэ механизм нэвтрүүлэхэд тодорхойгүй байдал ихтэй, захиргааны ажил маш их шаарддаг. Одоо хэрэгжиж буй механизмуудыг сайжруулах замаар ОТМ-ийн орлогыг өсгөх олон боломж байдаг. Үүнд: БНАТ-ийг бүрэн цуглуулах, эндээс олсон орлогоос хуульд заасан хэмжээгээр ойг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажилд эргүүлэн зарцуулах; БОУАС-гийн төсвийг бүрэн зарцуулах; Хуш модны самрын экспортын зөвшөөрлийн хураамжаас олсон орлогоос ОТМ-д хөрөнгө оруулах; аялал жуулчлалын төлбөрийн системийг хэрэгжүүлэх гэх мэт. Мөн ойд түймэр тавьсан этгээдэд ногдох торгуулийн хэмжээг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй.

өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарын хөгжлийг дэмжих. Ойн салбарын хөгжил нь төрөөс ойн талаар баримтлах бодлогод ойн тогтвортой ашиглалтыг нэмэгдүүлэх бодлого барихаас хамаарна. Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэхдээ аль болох хамтын ажиллагааг ханган, зорилтот ойн сан бүхий газар нутагт хийх ёстой, мөн энэ бодлого нь хөдөө, орон нутагт ажлын байр бий болгоход чиглэгдэх ёстой. Үүнийг хийхийн тулд ойн бүтээгдэхүүний (мод, ойн дагалт баялаг (жишээ нь хуш модны самар)) үнэ цэнийн сүлжээг хөгжүүлэх эдийн засгийн боломж хэр байгааг судлах шаардлагатай. Ойн салбарын хөгжлийг дэмжих урамшууллын хэд хэдэн арга хэрэгслийг хэрэгжүүлж болно, тухайлбал хөнгөлөлттэй зээл олгох, импортоор орж ирж байгаа модыг гаалийн албан татвар, НӨАТ-аас чөлөөлөх бодлогыг зогсоох гэх мэт.

биофин төслөөс санал болгосон механизмуудыг дэмжих. Бэлчээрийн менежмент ба ойн менежментийн асуудлыг хамтатган авч үзэх хэрэгтэй. Ойд мал бэлчээрлэснээр модны өсөлтийн хөгжил, ойн нөхөн сэргээлтэд сөргөөр нөлөөлж улмаар ойн хомсдол, доройтол үүсэх боломжтой. Бэлчээрийн татвар тогтоож өгснөөр бэлчээрийн менежментийг хэрэгжүүлэх санхүүжилт нэмэгдэнэ, мөн малын тоо цөөрч, улмаар ойд үзүүлэх сөрөг нөлөө багасна. Түүнээс гадна ой модыг хамгаалахын тулд малын хөлд өртөн доройтох өндөр эрсдэлтэй ойг хашаалан хамгаалах, малчидтай гэрээ байгуулах (ойд мал бэлчээрлүүлсэн бол ойд нөхөн сэргээлт хийх, мод тарих гэх мэт нөхцөлтэй) арга замыг хэрэгжүүлж болно.

туршлага байх бөгөөд ялангуяа уур амьсгалтай холбоотой төсвийн зардлыг мөрдөн мөшгөхөд ихээхэн ашиглаж байна.

83

Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан байгуулагдаж чадвал тус санд дэд сан эсвэл гэрээ байгуулан түүгээрээ дамжуулан Монгол орны биологийн олон янз байдлын нөөц болсон ойд оруулах санхүүжилтийг хуваарилах замаар ОТМ-ийн санхүүжүүлэх бас нэгэн эх үүсвэр болох боломжтой юм. Үндэсний ойн мониторингийн системд үндэслэсэн REDD+ хөтөлбөрийн үйл ажиллагаа, НҮБУАӨСК-оос МБОИС-д ойн хөрөнгө оруулалтад зориулан хөрөнгө оруулах ч боломжтой. Монгол Улсад хэд хэдэн засгийн газрын тусгай сангууд байдаг, мөн МБОИС байгуулах ажил хийгдэж байгаа энэ нөхцөлд тусдаа Ойн сан байгуулах нь тийм ч оновчтой биш юм, гэхдээ МБОИС байгуулагдаж чадахааргүй бол, мөн ойн сан байгуулах улс төрийн идэвх санаачилга, дэмжлэг их байж чадвал энэ санг байгуулахад буруудахгүй.

Хандивлагч байгууллагын санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх. УАНС нь Монгол орны ногоон хөгжлийг дэмжих санхүүжилт үзүүлэхэд бэлэн байдаг, мөн уг сангийн ажлыг ОТМ-тэй уялдуулах ажил хийгдэж байна. Монгол оронд УАНС-гаас санхүүжилт авах хэд хэдэн саналууд бэлтгэгдэж байгаа бөгөөд эндээс санхүүжилт авахад өрсөлдөөн ихтэй байна. Мөн түүнчлэн Дасан зохицох сан, Газрын доройтлыг бууруулах сан зэрэг байгууллагуудаас санхүүжилт авах боломжууд нээгдсээр байна. Олон талт хөгжлийн банкнуудаас зээлийн санхүүжилт авах, тухайлбал ойтой холбоотой Азийн хөгжлийн банкнаас хэрэгжүүлж байгаа техникийн туслалцааны төслүүдээс санхүүжилт авч болохоор байна.

дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжтой механизмуудыг хөгжүүлэх. Одоо шууд хэрэгжүүлж болохгүй ч ирээдүйд хэрэгжүүлж болох механизмуудыг судлах, энэ талаар мэдлэг, мэдээллийг тархаах ажлыг хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй болно. Үүнд:

• Бусад салбарын төсвийн зардалд ойн санхүүжилтийн төсвийг суулгах боломжийг эрэлхийлэх (жишээ нь ойн экосистемийн үйлчилгээг хүртэж байгаа эдийн засгийн салбаруудын төсөвт ойн менежментэд ЭСҮТ-тэй төстэй төлбөрийн системийг нэвтрүүлэх гэх мэт). Үүнийг хийхийн тулд салбарын яамдууд ой мод нь бусад салбарын үйлдвэрлэлд хэрхэн нөлөөлдөг, мөн ой модыг санхүүжүүлэх гол эх үүсвэр нь ойгоос үр өгөөж хүртэж байгаа салбаруудаас санхүүжилт татах нь хамгийн зөв зүйтэй талаар ойлгуулах хэрэгтэй. Гол салбаруудад ойн экосистемийн үйлчилгээний талаар нарийвчилсан судалгаа (био-физик, эдийн засгийн) хийх шаардлагатай болно.

• REDD+ төлбөрийн системийг хөгжүүлэх. Монгол оронд гүйцэтгэлд суурилсан төлбөрийн системээс санхүүжилт авах нь хязгаарлагдмал боловч ойн түймрээс хамгаалах үйл ажиллагаа явуулсны төлөө тус төлбөрийн системээс санхүүжилт авах боломж бүрдэх магадлалтай.

• Хэрэв төр Туул голын эхэд ЭСҮТ-ийн системийг бий болгохоор болбол нарийвчилсан судалгаа хийх, оролцогч талуудын саналыг авах хэрэгтэй, тухайлбал хангамжийн экосистемийн үйлчилгээг судлах, түүнд тохирсон төлбөрийн систем, төлбөрийн хэмжээг тодорхойлох, худалдагч болон

84

худалдан авагч хооронд хийгдэх гэрээний заалтыг тодорхойлох, газар эзэмшил, өмчлөл болон засаглалын асуудлыг судлах шаардлагатай. Мөн ЭСҮТ тогтоосноор одоогийн хэрэгжиж байгаа БНАТ-ийн тогтолцоотой хэрхэн уялдах асуудлыг авч үзэх шаардлагатай болно.

• Ногоон бонд, томоохон хөрөнгө оруулалт, хувийн хэвшлийн зээл. Эдгээр механизм нь төрөөс аль хэдийнээ дэмжигдэн, хэрэгжих шатандаа явж байгаа.

• Эрсдэлийн даатгалын механизм ба ойн даатгал.

• Монгол орны ойн мод нь байгалийн болон хүний хүчин зүйлээс болж эрсдэлд оршдог, тиймээс эрсдэлийн даатгалын хэд хэдэн төрлүүдийг хэрэгжүүлэх боломжтой эсэхийг судалж үзэх шаардлагатай, ингэснээр хувийн хэвшлийн санхүүжилтийг татах боломж нээгдэнэ.

Ойн салбарыг санхүүжүүлэхийн тулд чадавхыг бий болгох, судалгаа хийх, туршилт явуулах. Экосистемийн үйлчилгээ, үндэсний эдийн засаг, голлох салбарууд, иргэдийн амьжиргаа зэрэг асуудлууд хоорондоо ямар уялдаа холбоотой байдаг талаар яамдын албан хаагчдад зориулан сургалт явуулах, тэдний мэдлэгийг дээшлүүлэх хэрэгтэй, ингэснээр ойн менежментэд хандах тэдний хандлага сайжирч, улмаар улс төрийн шийдвэр нааштай гарах боломжтой болно. Үүнийг олон давтамжтай хийх нь зүйтэй, учир нь төр, засаг олон дахин солигддог, мөн албан тушаалтнууд солигдох явдал их байдаг.

ОТМ-ийн хэрэгжүүлэхэд загвар болгон хэд хэдэн эдийн засгийн судалгаа хийх шаардлагатай байна, ингэснээр REDD+ хөтөлбөрөөс санал болгох бодлого, арга хэмжээг тодорхойлоход дөхөм болно. Үүнд:

i. Ойн салбарын (мод бэлтгэх, боловсруулах) үнэ цэнийн эдийн засгийн шинжилгээ хийх, ингэхдээ өнөөгийн байдлаар, мөн хэрэв тогтвортой модны аж ахуйг хөгжүүлэх байдлаар гэсэн хувилбараар судлах хэрэгтэй. Мөн ойн салбарын орон нутагт ажлын байр бий болгох, амьжиргааг дээшлүүлэхэд оруулж байгаа хувь нэмрийг судлах хэрэгтэй.

ii. Ойн экосистемийн үйлчилгээний хэсэгчилсэн үнэлгээ хийсэн UN-REDD (2013а)-ийн судалгаанд үндэслэн энэ талын эдийн засгийн судалгааг нарийвчлан хийх хэрэгтэй. Нарийвчлан хийх шаардлагатай байгаа судалгаа нь ойн экосистемийн зохицуулах үйлчилгээний үнэ цэнийг тооцох судалгаа юм, үүнд: усны үйлчилгээ, цэвдэг хамгаалах, хөрсний элэгдлээс хамгаалах, нүүрстөрөгч шингээлт гэх мэт. Үүнийг хийхдээ ойн чанар, модны тоо хэмжээ, экосистемийн зохицуулах үйлчилгээний хангамж зэргийн уялдаа холбоог тодорхойлсон, тоо баримтаар харуулсан био-физикийн судалгаатай хослуулан явуулах хэрэгтэй. Мөн ойн экосистемийн үйлчилгээнээс ямар салбарууд ямар үр өгөөж хүртээд, тэр нь хүмүүсийн амьжиргааг хэрхэн дээшлүүлж байгааг

85

судлах шаардлагатай байна. ОТМ-ийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг болох санхүүжилтийн механизмуудыг, жишээ нь татвар, ЭСҮТ гэх мэт, төлөвлөх, хэрэгжүүлэхэд ойн экосистемийн үйлчилгээний үнэ цэнийг тооцох судалгаа нь мэдээллээр хангах ач холбогдолтой юм.

iii. Орон нутгийн иргэдэд өгч байгаа ойн үнэ цэнийг системчлэн судлах, үүнд орон нутгийн ядуу иргэд ойн экосистемээс хэр зэрэг хараат амьдардаг (тухайлбал ОДБ ашиглах, эко аялал жуулчлал эрхлэх гэх мэт) талаар судлах хэрэгтэй.

iv. REDD+ хөтөлбөрийн бодлого, арга хэмжээний Зардал-өгөөжийн шинжилгээ (ЗӨШ буюу CBA) хийх хэрэгтэй, үүний зорилго нь ОТМ-ийг санхүүжүүлэхэд хамгийн үр ашигтай арга хэмжээг тодорхойлох явдал юм.

v. Мөн нэмэлт санхүүжилт босгох боломжтой гэж үзсэн засгийн газрын санал болгосон (шинэ болон хуучныг сайжруулсан) санхүүжилтийн механизмыг хэрэгжүүлснээр нэмж орлого олох ямар боломж байгааг нарийвчлан судлах хэрэгтэй, үүнийг дээрх судалгаатай хамтатган хийж болно.

vi. Эдийн засгийн хувьд үр ашигтай эсэхийг нь тодорхойлох зорилгоор ойн менежментийн төлөвлөгөөнүүдэд ЗӨШ хийх.

Бодлого боловсруулагчдын дэмжлэгийг авах, санхүүжилтийг татах ямар ямар боломжууд байгааг тодорхойлох зорилгоор ойн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийн сүлжээний шинжилгээ хийх хэрэгтэй. 2018 онд UN-REDD хөтөлбөрөөс санхүүжүүлэн мод, модон бүтээгдэхүүний үнэ цэнийн сүлжээний шинжилгээг олон улсын болон дотоодын зөвлөхөөр хийлгэж эхлээд байна. Мөн ойн дагалт баялаг (ОДБ)-ийн үнэ цэнийн сүлжээний зураглалыг хийх нь зүйтэй.

Хоёрдугаар үе шат

Энэ шатанд хийгдэх ажил нь нэгдүгээр үе шатанд хийгдсэн ажлын үр дүнгээс хамааран илүү тодорхой болно, гэхдээ дараа үйл ажиллагааг энэ шатанд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үүнд:

• Байгаль орчны төсвийн бодлогын шинэчлэл (БОТБШ)-ийг өргөжүүлэх. Үүнд, тухайлбал байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх (төлбөр, хураамжийг бүрэн хураах тал дээр сайжрал гарсны дараа), тухайн төлбөр хураамжид тохируулан үзүүлэх үйлчилгээний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, мөн орон зайн байршлаар ялгаатай орлого бүрдүүлэх тогтолцоог бүрдүүлэх (үүнийг улс төрийн дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн нөхцөлтэйгөөр оруулав).

• Өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх чадвартай ойн салбарын хөгжлийг тэтгэх, дэмжих. Ойн аж ахуй эрхлэх, мод бэлтгэх, мод боловсруулах үйл ажиллагаанд төрийн болон Уур амьсгалын ногоон сангийн зээлд хамрагдах боломж бүрдэнэ гэж найдаж байна.

86

• Нэгдүгээр үе шатанд санхүүжилтийн шинэ механизмын хэрэгжих боломжтой, үндэслэлтэй эсэхийг судалсан судалгаануудад үндэслэн тэдгээр шинэ механизмуудыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

Хүснэгт 9. 1-р үе шатанд REDD+ хөтөлбөрийн болон ОТМ-ийн санхүүжилтийн төлөвлөгөө

Зорилго Санхүүжилтийн механизм Хэрэгжүүлэх бодлого, арга хэмжээ Төсвийн хуваарилалтыг

оновчтой болгох- Төсвийг дахин хуваарилах - Төсвийн хуваарилалтыг оновчтой

болгохын тулд дунд хугацааны төлөвлөлтийг илүү үр дүнтэй болгох

- Ойн (хамгааллын) арга хэмжээ тус бүрээр зардал үр дүнгийн шинжилгээ хийх

- Төсвийн зарцуулалтын мөрдөн мөшгөх буюу кодчиллын тогтолцоо

- Зардлын нормыг өсгөхОдоо мөрдөгдөж

буй төсвийн болон торгууль, нөхөн олговрын механизмуудыг

бэхжүүлэх

- Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс байгаль орчинд эргүүлэн хөрөнгө оруулах, энэ төлбөрийг бүрэн авах арга замыг боловсронгуй болгох

- Аймаг, сумдын мэргэжилтнүүдийн чадавхыг бэхжүүлэх

- Төсвийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах (Биофин төслийн санал болгосноор)

- БОУАС-нд бүтцийн өөрчлөлт оруулж, шинэчлэх

- БОУАС-г бүрэн ашиглах - Төсвийн төлөвлөлтийг сайжруулах- Засгийн газрын тусгай сангийн болон

төсвийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах

- ТХГН-т аялал жуулчлалын төлбөрийн тогтолцоог бэхжүүлэх, буцаагаад ТХГН-д хөрөнгө оруулах

- ТХГН-ийн менежментийг ТББ, хувийн компаниудад шилжүүлэх


- ТХГН-ийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах

- Ойн түймэр гаргасан этгээдэд хариуцлага ногдуулах


өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх

чадвартай ойн салбарын хөгжлийн

дэмжих

- ОМБ, ОН, мод боловсруулах үйлдвэрүүдэд Татаас олгох, хөнгөлөлттэй зээл олгох

- Ойн ашиглалтыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бодлогын өөрчлөлт хийх

- Бодлогын уялдаа болон эрх зүйн орчны сайжруулах

- Боломжит хувилбар тус бүрээр зах зээлийн нарийвчилсан судалгаа хийх

- Ойн ангиудын хяналт-шинжилгээ, шалгалт хийх чадавхыг бэхжүүлэх

- Хэмжих, тайлагнах, баталгаажуулах (ХТБ) арга хэрэгслийг хөгжүүлэх

- Импортын модыг татвараас чөлөөлөх бодлогыг зогсоох

биофин төслөөс санал болгосон механизмуудыг

дэмжих

- Бэлчээрийн татвар

- Монголын байгаль орчны итгэлцлийн сан (МБОИС)

87


Хандивлагч байгууллагуудын санхүүжилтийн

боломжийг нэмэгдүүлэх

- Дасан зохицохын үр өгөөжид тулгуурласан ОТМ-д санхүүжилт татах зорилгоор УАНС, Дасан зохицох сан, ГДБС зэрэгт төслийн санал бичиж, хүргүүлэх

- Олон талт хөгжлийн банк (ОТХБ-MDB)-ны зээлийн санхүүжилтийн боломжийг судлах

дунд хугацааны санхүүжилтийн

механизм хэрэгжих боломж, эдийн засгийн

үндэслэлийг судлах

- Салбар хоорондын уялдааг дэмжих санхүүжилтийн механизмыг эрэлхийлэх, тодорхойлох, хөгжүүлэх, мөн бусад салбарын төсөвлөлтөд ойн аж ахуйн зардлыг тусгах

- REDD+ хөтөлбөрөөс санал болгосон төлбөрийн механизмуудыг авч үзэх

- ЭСҮТ-ийн механизмын хэрэгжих боломжийг судлах, хөгжүүлэх, тухайлбал Туул голын эх бүрэлдэх газарт

- Ногоон бонд, томоохон хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг судлах, хөгжүүлэх

- Эрсдэлийн даатгалын тогтолцоог бий болгох, хөгжүүлэх

- Үр өгөөжийг мөнгөн дүнгээр тооцох, төлбөр, хураамж хэдэн төгрөг байвал оновчтой байхыг тодорхойлох эдийн засгийн судалгаа хийх

- Экосистемийн үйлчилгээг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судлан гаргах

- Экосистемийн үйлчилгээний талаар олон нийтийн мэдлэг, мэдээллийг дээшлүүлэх

- Хэрэв эдийн засгийн үндэслэлтэй болох нь батлагдвал ЭСҮТ-ийн хуулийн төсөл боловсруулж, батлуулах

Ойн салбарыг хөгжүүлэх судалгаа,

сургалт, туршилт хийх

- Экосистемийн үйлчилгээний сургалт явуулах

- Эдийн засгийн судалгаа хийх, үүнд: ойн салбар, экосистемийн үйлчилгээний үнэ цэнийг тооцох, ойн бодлого, арга хэмжээ тус бүрээр Зардал-Өгөөжийн Шинжилгээ, үнэ цэнийн сүлжээг судлах гэх мэт.

Эдийн засгийн судалгаа хийхМод боловсруулах, г.м


88

5. АШиГЛАСАН МАТеРиАЛыН жАГСААЛТАХБ (2014) Making Grasslands Sustainable in Mongolia, International Experiences with Payments

for Environmental Services in Grazing Lands and Other Rangelands” ADB regional technical assistance project “Strengthening Carbon Financing for Regional Grassland Management in Northeast Asia”.

Bann (2011) Multi-Use Strategies for Forest Ecosystems in Sabah, Malaysia – Economic support to the UNDP-GEF project preparatory phase. Final Report, July 2011. Prepared for UNDP Malaysia.

Батжаргал, З., Шийрэвдамба, Т. (2015) “Possibilities of expansioin of the PA network in Mongolia.

Батжаргал, З. (2016) Бодлого ба институтын (бүтэц, зохион байгуулалт) өнөөгийн нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийсэн ажлын тайлан. Биофин төсөл, НҮБХХ. Улаанбаатар, Монгол Улс.

Булган, T. (2017) Биологийн олон янз байдлын үндэсний хөтөлбөр, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, “Биологийн олон янз байдлын санхүүжилтийн санаачилга” төслийн үр дүнгийн хэлэлцүүлэгт тавьсан илтгэл, 4-р сарын 18. Биофин төсөл, НҮБХХ, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Улаанбаатар, Монгол Улс.

Чимэд-Очир, Б.; Батжаргал, З.; Оюунчимэг, Т.; Жавхлан, А. (2017) Биологийн олон янз байдлын санхүүжилтийн төлөвлөгөө, “Биологийн олон янз байдлын санхүүжилтийн санаачилга” төслийн үр дүнгийн хэлэлцүүлэгт тавьсан илтгэл, 4-р сарын 18. Биофин төсөл, НҮБХХ, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Улаанбаатар, Монгол Улс.

Кранфорд, M., Хэндэрсон, И., Мичэл, Р., Кидней, А.В, Канак, Д.Б, (2011) Unlocking Forest Bonds: A High-Level Workshop on Innovative Finance for Tropical Forests, Workshop Report. WWF Forest & Climate Initiative, Global Canopy Programme and Climate Bonds Initiative.

Д.Энхбаяр (2017) 2013-2015 онд Мод бэлтгэл, мод боловсруулах төслүүдэд Чингис Бондын хөрөнгөөс олгосон хөнгөлөлттэй зээлийн тайлан, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тайлан, Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын, ХХААХҮЯ. Улаанбаатар, Монгол Улс.

БОАЖЯ-ны ХБОБНУГ (2017) Хуш модны самрын тайлан, экспорт ба бэрхшээл, Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газар, БОАЖЯ.

Аймгуудын БОАЖГ, Нийслэлийн ЗДТГ болон захирагчийн ажлын алба (2017) ОМ-7 маягтын дагуу ирүүлсэн, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ, Улаанбаатар, Монгол Улс.

Л.Эмертон, Н.Эрдэнэсайхан, Б.де Вээн, Д.Цогоо, Л.Жанчивдорж, П.Сувд, Б.Энхцэцэг, Г.Гандолгор, Ч.Доржсүрэн, Д.Сайнбаяр, A.Энхбаатар (2009) Туул голын эхийн экосистемийн эдийн засгийн үнэ цэнэ. Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудын тогтвортой хөгжлийн газар. Дэлхийн Банк, Вашингтон д.с.

Байгаль орчин, уур амьсгалын сан (2015) Байгаль орчин, уур амьсгалын сангийн 2014 оны тайлан. БОУАС. Улаанбаатар, Монгол Улс. http://www.ncf.mn/files/page/Tailan-2014.pdf.

89

ЦУОШГ-ын Байгаль орчны мэдээллийн сан (2017) БОМС: Байгаль орчны холбогдолтой зөрчлийн мэдээ, www.eic.mn. Цаг уур орчны шинжилгээний газар. Улаанбаатар. Available online at

h t t p : / / w w w . e i c . m n / e n v o f f e n c e / t g e n v i r o n m e n t o f f e n c e .p h p ? m e n u i t e m = 1 & c o u n t = 1 0 0 & p a g e = 1 & o f f e n c e _ t y p e = 1 0 & o f f e n c e _year=2015&sort=3&sorttype=2.

Флорес, М., Гончигсумлаа, Г., Сүрэнжав, С (2015) Монгол улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн экосистемийн үйлчилгээний салбарын хөгжилд оруулж буй хувь нэмэр буюу эдийн засгийн үнэ цэнэ. Монгол-Англи хэл дээрх ном, ”Мөнхийн Үсэг” ХХК, Улаанбаатар ISBN 978-99962-3-946-5

Ирээдүйн форум (2009) Forest Investment Review. UK Department for International development and Department of Energy and Climate Change.

ОСХТ (2016) Монгол орны ойн нөөц: Албан хэрэгцээнд. Ойн судалгаа хөгжлийн төв, УТҮГ. Улаанбаатар, Mongolia.

Монгол Улсын Засгийн Газар (2014) Байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах төлбөрийн орлогын хэсгийг бүрдүүлэх, зарцуулах, тайлагнах журам, 43-р тогтоолын хавсралт.

http://www.legalinfo.mn/Хавсралт/details/6215?lawid=9794.

Х.Ыханбай (2010) Mongolia forestry outlook study. FAO. Bangkok, Thailand. Available online at http://www.fao.org/3/a-am616e.pdf.

ОУВС (2017) IMF World Economic Outlook 2016, cited by Global Finance. International Monetary Fund. Available online at https://www.gfmag.com/global-data/country-data/mongolia-gdp-country-report.

Монгол Улсын ХКОМ (2017) About JCM. JCM and ECF. Japan. Available online at http://www.jcm-mongolia.com/?page_id=12447&lang=en.

БОАЖЯ (2012) Сайдын тушаал: Ойн дагалт баялгийн нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээг тогтоох тухай, 19.12.2012, No: A/125, Улаанбаатар, Монгол Улс.

http://www.legalinfo.mn/law/details/9543?lawid=9543

БОАЖЯ (2013) Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайдын 2013 оны 02 дугаар сарын 19 - ны өдрийн А-53 тоот тушаалын 03 дугаар хавсралт: Ойн мэдээллийн сангийн бүртгэл, тайлангийн маягт, тэдгээрийг хөтлөх журам, Улаанбаатар, Монгол Улс.

БОАЖЯ (2013-2017) Ойжуулалт, ойн аж ахуйн арга хэмжээний ажлын зардлын хуваарь баталж эрх шилжүүлэх, төлөвлөгөө батлах тухай, БОАЖ-ын сайдын тушаал: 2013 A-91, 2014 A-41, 2015 A-44, 2016 A-26, 2017 A-17, A-308 тоот. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Улаанбаатар, Монгол Улс.

Сангийн яам (2016) Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа хөгжлийн төслүүдийн мэдээлэл: Олон нийтэд хэвлэгдэж тараагдаагүй тоо мэдээ. Улаанбаатар, Монгол Улс.

Сангийн яам (2017) Шилэн данс: Байгаль орчин, уур амьсгалын сан. Улаанбаатар, Монгол Улс.

http://shilendans.gov.mn/org/952?form=1781650&year=2017&group=0&task=1150.

90

Үндэсний аудитын газар (2014) Засгийн газраас гаргасан үнэт цаас болон Чингис, Самурай бондын хөрөнгийн зарцуулалт, Хөгжлийн банкны хуулийн хэрэгжилт, Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжсэн төслийн үр дүн. Улаанбаатар, Монгол Улс. Available online at http://www.audit.mn/wp-content/uploads/2015/05/BOND-TAILAN.pdf.

Мюхленберг, M.; Батхишиг, Т.; Дашзэвэг, Ц.; Дрёслер, Л.; Ньюсэл, Б.; Цогтбаатар, Ж. (2006) Mongolia Discussion Papers: Lesons From Tree Planting Initatives in Mongolia. East Asia and Pacifi c Environment and Social Development, Дэлхийн Банк. Washington, D.C. Available online at

http://siteresources.worldbank.org/INTMONGOLIA/Resources/final_tree_planting.pdf.

ОБЕГ (2017) Олон нийтэд хэвлэгдсэн тараагдаагүй тоо мэдээ: Ой, хээрийн түймэрт зарцуулсан нийт зардлын хэмжээ. Онцгой байдлын ерөнхий газар, Улаанбаатар, Монгол Улс.

Үндэсний ойн тооллогын төсөл (2016) National forest inventory of Mongolia. GIZ and REDD+. Ulaanbaatar, Mongolia.

ҮСХ (2008-2017) Статистикийн эмхэтгэл: Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүн (Сая төг). Улаанбаатар, Монгол Улс.

ҮСХ (2017a) Мод бэлтгэлийн хэмжээ, бүсээр, аймаг, нийслэлээр. Үндэсний статистикийн хороо. Улаанбаатар, Монгол Улс.

h t t p : / / w w w. 1 2 1 2 . m n / Ta b l e s . a s px ? t b l _ i d = D T _ ҮС Х _ 2 4 0 0 _ 0 0 6 V 1 & S O U M _s e l e c t _ a l l = 0 & S O U M S i n g l e S e l e c t = _ 0 & Y e a r _ s e l e c t _all=0&YearSingleSelect=_2010_2011_2012_2013_2014_2015_2016&viewtype=Хүснэгт.

ҮСХ (2017b) Монгол Улсын мод бэлтгэлийн салбарын нийт хэрэглээ, нэмүү өртөг, нийт үйлдвэрлэл: Олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ. Үндэсний статистикийн хороо. Улаанбаатар, Монгол Улс.

ҮСХ (2017c) Монгол Улсын 2015 оны салбар хоорондын тэнцэл: Олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ, Үндэсний статистикийн хороо. Улаанбаатар, Монгол Улс.

Олссон, Рожер (2009) Air pollution and climate series 23: Boreal Forest and Climate Change. Air Pollution & Climate Secretariat & Taiga Rescue Network. Göteborg, Sweden.

Oyunchimeg, T. (2017) БОЯБ-ын зарцуулалтын шинжилгээний тайлан 2008-2015. Биофин төсөл, НҮБХХ, Улаанбаатар, Монгол Улс.

ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017) Ойн аж ахуй, ой хамгааллын үйл ажиллагаанд зарцуулсан зардал, олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээ. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Улаанбаатар, Монгол Улс.

УИХ (2010) Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль, 2015 онд өөрчлөлт оруулсан, Улаанбаатар, Монгол Улс.

УИХ (2011) Төсвийн тухай хууль. http://www.legalinfo.mn/law/details/12254.

УИХ (2012) Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хууль.

http://www.legalinfo.mn/law/details/8663.

91

RECOFTC (2015) Trees as loan collateral: Valuation methodology for smallholder teak plantations. Working paper.

БОАЖЯ-ны мэргэжилтэн Үл-Олдох (2017) Ойн мэргэжлийн байгууллагын зөвшөөрлийн төлбөр, хуш модны самрын экспортын зөвшөөрлийн төлбөрөөс БОАЖЯ-нд орсон нийт орлого: Олон нийтэд хэвлэгдсэн тараагдаагүй тоо мэдээ, Нэг цонхны үйлчилгээ, БОАЖЯ, Улаанбаатар, Монгол Улс.

НҮБ-ын нийгэм, эдийн засгийн газар (2015). ‘Report of the Capacity-Building Workshop and Expert Group Meeting on Integrated Approaches to Sustainable Development Planning and Implementation, 27–29 May 2015, New York’. United Nations Department of Economic and Social A airs.

НҮБХХ (2015) Монгол орны баруун бүсэд газрын доройтол, хөгжлийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, дүйцүүлэн хамгааллыг нэвтрүүлэх нь” төслийн баримт бичиг, Улаанбаатар, Монгол Улс.

НҮБХХ (2015). ‘Towards Green and Inclusive Prosperity: Building green economies that deliver on poverty reduction’.

UN-REDD (2013a) Forest Sector Financing Flows an economic values in Mongolia, Улаанбаатар, Mongolia.

UN-REDD (2013b) Entry points and strategic options for mainstreaming financing for sustainable forest management into sectoral budgets, Ulaanbaatar, Mongolia.

UN-REDD (2014) Mongolia’s National REDD+ Readiness Roadmap. June, 2014, Ulaanbaatar, Mongolia.

UN-REDD (2017a) Mongolia – Policies and Measures for REDD+. Discussion Workshop on ‘Initial Selection and Prioritization of Policies and Measures for reducing Emissions from Deforestation and Degradation in Mongolia’ Ulaanbaatar, 2017, Ulaanbaatar, Mongolia.

UN-REDD (2018). A Rapid Analysis of Risks and Corruption in Mongolia’s Forest Sector for Development of REDD+ Strategy, Ulaanbaatar, Mongolia.

UN-REDD, (2016). Preliminary Assessment of the Drivers of Forest Change in Mongolia. Ulaanbaatar, Mongolia: UN-REDD Mongolia National Programme, Ministry of environment and tourism, Ulaanbaatar, Mongolia.

Дэлхийн Банк (2014) Mongolia Economic Update. Ulaanbaatar, Mongolia. Available online at https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/EAP/Mongolia/meu_july2014_en.pdf.

92

6. ХАвСРАЛТ6.1 Хавсрал 1: Уулзаж ярилцсан шинжээчдийн жагсаалт

Нэр Албан тушаал

биата Транкмантай НҮБ-ын Монгол дахь суурин зохицуулагч хатагтай

даниэла Гаспарикова НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн шадар суурин төлөөлөгч

бернхард Мос Багийн ахлагч, “Ойн тогтвортой менежмент хэрэгжүүлж нутгийн иргэдийн амьжиргааг сайжруулах” төсөл, TA 8874-MON, АЗХ

ж.цогтбаатар Үндэсний зөвлөх Багийн ахлагч, “Ойн тогтвортой менежмент хэрэгжүүлж нутгийн иргэдийн амьжиргааг сайжруулах” төсөл, TA 8874-MON, АЗХ

Ганбаатарын Хүрэлбаатар Захирал, Байгаль орчин, уур амьсгалын сан, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам

др. Замбын батжаргал НҮБУАӨСК, IPCC, УАНС-гийн суурин төлөөлөгч, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам

цэвээнжавын Зоригтбат Дарга, Санхүүгийн хөрөнгийн удирдлагын хэлтэс. Сангийн яам

батсүхийн Ананд Төслийн хөгжлийн ахлах мэргэжилтэн, Эко банкны газар, Хас Банк

ц.банзрагч UNREDD болон ГОУХАН-ийн төслийн зөвлөх, ой судлаач, байгаль орчны гавъяат ажилтан

Ханджавын батжаргал Дарга, Төрийн захиргаа удирдлагын газар, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам

цогтбаатарын Гэрэлт-Од Мэргэжилтэн, Гадаад харилцаа хамтын ажиллагааны хэлтэс, Төрийн захиргаа удирдлагын газар, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, БОАЖЯ

даваахүүгийн Төмөрхүү Монголын Банкны холбооны дэд ерөнхийлөгч, Ариг банкны гүйцэтгэх захирал,Монгол хийморь ТББ байгууллагын тэргүүн

б.Ганзориг Ойн хортон шавж, өвчний судалгаа, тэмцэл хариуцсан мэргэжилтэн, Ойн судалгаа, хөгжлийн төв

б.бүнчингив Байгаль орчин хариуцсан мэргэжилтэн, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр

др. Н.эрдэнэсайхан Тэргүүн, Байгаль орчин аюулгүй байдлын төв ТББ

дондогийн энхбаяр Мэргэжилтэн, Хөнгөн үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газар, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам

93

Нэр Албан тушаал

дан Алтрелл Ойн хяналт үнэлгээний ахлах зөвлөх, Биологийн олон янз байдал ба уур амьсгалын өөрчлөлтөд ойн гол экосистемүүдийн дасан зохицох нь хөтөлбөр 2-р үе шат, ГОУХАН

Роман бриле Монгол дахь суурин төлөөлөгч, Даян дэлхийн ногоон өсөлтийн байгууллага

Ёндонгийн Онон Техникийн зөвлөх, “Монгол орны баруун бүсэд газрын доройтол, хөгжлийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, дүйцүүлэн хамгааллыг нэвтрүүлэх нь” төсөл, MON/16/301

инглис С.Адрю Техникийн ахлах зөвлөх, “Ой бүхий аймгуудын биологийн олон янз байдлын хамгаалал, тогтвортой ойн менежмент, нүүрстөрөгчийн хийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх” төсөл GCP/MON/008/GEF

цэвэгмидийн Солонго Төслийн үндэсний зохицуулагч, “Ой бүхий аймгуудын биологийн олон янз байдлын хамгаалал, тогтвортой ойн менежмент, нүүрстөрөгчийн хийн хуримтлалыг нэмэгдүүлэх” төсөл GCP/MON/008/GEF

жон Лионс Дэд ерөнхийлөгч, Эрх зүй, стратеги, Эрдэнэ ресурс хөгжлийн корпораци,ДДНӨБ-ийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч асан

дэндэвийн баасанбямбатай Тэргүүн, Монголын ойчид, модны үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн холбоо ТББ, Монгол Улсын зөвлөх инженер

ц.Ариунбат Ерөнхий захирал. Мод боловсруулах Мегавүүд ХХК

базарсадын чимэд-Очир Төрийн санхүүгийн ахлах зөвлөх, “Боиологийн олон янз байдлын санхүүжилтийн санаачилга” төсөл (Биофин)

Ариунбаатарын жавхлан Төслийн үндэсний зохицуулагч, Биофин төсөл

бандийн Оюунтүлхүүр Төслийн үндэсний зохицуулагч, "Байгалийн нөөцийн менежмент бүхий хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээ" төсөл, MON/13/303

ц.чулуунбаатар,Н.энхтайванР.Ганбати.дорж,ц.бямбасүрэн

Мэргэжилтнүүд, Ойн бодлого зохицуулалтын газар, БОАЖЯ

Г.Оюунбилэг Хуш модны самрын Мэргэжилтэн, Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газар, БОАЖЯ

б.цогтбаатар (утсаар ярилцлага авсан)

Дэд хурандаа, Хүрээлэн буй орчны эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтэс, Цагдаагийн ерөнхий газар

94

6.2 Хавсралт 2: Санхүүгийн урсгал – ерөнхий хүснэгт

Хавсралт 2-ын Хүснэгт 1. бОАжЯ-наас ойн аж ахуй, хамгаалалд зарцуулсан улсын төсвийн зарцуулалт (Мянган төг)

№Үйл

ажиллагааны төрөл

Арга хэмжээ 2013 2014 2015 2016 2017

1 Ойжуулалт ба ойн нөхөн сэргээлт

1.1. Ойжуулалт 1,449,710 1,199,624 902,959 805,040 662,598

1.2. Ойн зурвас байгуулах

132,643 258,110 337,050 244,044 265,044

1.3 Ойн байгалийн нөхөн сэргээлтийг дэмжих

44,850 85,615 84,320 86,620 259,848

1.4 Таримал ойн арчилгаа хамгаалал, худалдан авалт

0 15,000 40,000 15,000 37,214

Нийт 1,627,203 1,558,349 1,364,329 1,150,704 1,224,704

2 Үрийн аж ахуй

2.1 Үрийн аж ахуй, ойн үр бэлтгэл

74,200 55,800 87,200 54,400 82,500

2.2 Үрийн талбайн байнгын тусгаарлалт

81,000 38,125 34,750 0 11,900

Нийт 155,200 93,925 121,950 54,400 94,400

3 Мод үржүүлэг (үржүүлэг, тарьц суулгац)

3.1 Тарьц суулгац

821,591 346,500 166,350 120,000 160,000

3.2. Үржүүлэг 0 100,000 70,000 80,000 0

Нийт 821,591 446,500 236,350 200,000 160,000

4 Ойн арчилгаа, цэвэрлэгээ

4.1. Арчилгаа 18,675 7,821 32,448 59,400 11,400

4.2 Цэвэрлэгээ 271,070 115,779 401,355 402,400 522,400

Нийт 289,745 123,600 433,803 461,800 533,800

5 Ойн хөнөөлт шавж, өвчний судалгаа, тэдгээртэй тэмцэх

5.1 Судалгаа 29,000 147,500 134,250 205,250 416,250

5.2 Тэмцэл 1,953,725 2,239,594 3,143,625 319,600 6,144,000

Нийт 1,982,725 2,387,094 3,277,875 524,850 6,560,250

6 Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах

458,600 295,384 221,884 167,384 122,884

7 Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого

509,475 0 302,500 220,000 120,000

95

№Үйл


Арга хэмжээ 2013 2014 2015 2016 2017

8 Ойн нөхөрлөл, ойн анги, ойн мэргэжлийн байгууллагын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө

92,000 110,000 80,000 73,000 344,500

9 Ойн сургалт, сурталчилгаа, судалгаа шинжилгээ, хяналт мониторинг

200 152,150 9,100 155,180 317,180

10 Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ажил

56,605 38,914 83,411 814 814

11 Техник, тоног төхөөрөмж 124,424 18,595 62,707 95,050 105,050

12 бусад 8,700 10,600 7,500 1,000 1,000

Нийт 6,126,467 5,235,111 6,201,409 3,104,182 9,584,582

эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)

Тэмдэглэл: БОАЖЯ-ны ОБЗГ-ын төсөвт 4.1, 4.1, 10 гэсэн гурван төрлийн зардал нь 2013 онд 343,136.87 мянган төгрөг гэж хамтдаа бичигдсэн байсан, мөн 2015 онд 508,000 мянган төгрөг гэж хамтдаа бичигдсэн байсан. Энэ зардлыг гурван хэсэгт хуваахын тулд 2016-017 оны дундаж харьцааг ашигласан болно. 2014 оны төсөвт 4.1, 4.2 гэсэн хоёр зардлыг нэгтгэн оруулсан байсан, бөгөөд тэдгээрийг мөн адил аргаар тооцож хоёр хуваан оруулсан болно.

Хавсралт 2-ын Зураг 1. Шатсан ойн талбай болон ОбеГ-аас ойн түймэртэй тэмцэхэд зарцуулсан зардал

99

1.14 Хавсралт 2: Санхүүгийн урсгал – Ерөнхий хүснэгт Хавсралт 2-ын Хүснэгт 1. БОАЖЯ-наас ойн аж ахуй, хамгаалалд зарцуулсан улсын

төсвийн зарцуулалт (Мянган төг)

№ Үйл


Арга хэмжээ 2013 2014 2015 2016 2017

1 Ойжуулалт ба ойн нөхөн сэргээлт

1.1. Ойжуулалт 1,449,710 1,199,624 902,959 805,040 662,598 1.2. Ойн зурвас байгуулах 132,643 258,110 337,050 244,044 265,044 1.3 Ойн байгалийн нөхөн сэргээлтийг дэмжих

44,850 85,615 84,320 86,620 259,848

1.4 Таримал ойн арчилгаа хамгаалал, худалдан авалт

0 15,000 40,000 15,000 37,214

Нийт 1,627,203 1,558,349 1,364,329 1,150,704 1,224,704 2 Үрийн аж ахуй 2.1 Үрийн аж ахуй, ойн үр

бэлтгэл 74,200 55,800 87,200 54,400 82,500

2.2 Үрийн талбайн байнгын тусгаарлалт

81,000 38,125 34,750 0 11,900

Нийт 155,200 93,925 121,950 54,400 94,400 3 Мод үржүүлэг

(үржүүлэг, тарьц суулгац)

3.1 Тарьц суулгац 821,591 346,500 166,350 120,000 160,000 3.2. Үржүүлэг 0 100,000 70,000 80,000 0

Нийт 821,591 446,500 236,350 200,000 160,000 4 Ойн арчилгаа,

цэвэрлэгээ 4.1. Арчилгаа 18,675 7,821 32,448 59,400 11,400 4.2 Цэвэрлэгээ 271,070 115,779 401,355 402,400 522,400

Нийт 289,745 123,600 433,803 461,800 533,800 5 Ойн хөнөөлт

шавж, өвчний судалгаа, тэдгээртэй тэмцэх

5.1 Судалгаа 29,000 147,500 134,250 205,250 416,250 5.2 Тэмцэл 1,953,725 2,239,594 3,143,625 319,600 6,144,000

Нийт 1,982,725 2,387,094 3,277,875 524,850 6,560,250

6 Ойн түймэртэй тэмцэх, түймэр унтраах 458,600 295,384 221,884 167,384 122,884 7 Ойн зохион байгуулалт, ойн тооллого 509,475 0 302,500 220,000 120,000 8 Ойн нөхөрлөл, ойн анги, ойн мэргэжлийн

байгууллагын чадавхыг дэмжих, ойн менежментийн төлөвлөгөө

92,000 110,000 80,000 73,000 344,500

9 Ойн сургалт, сурталчилгаа, судалгаа шинжилгээ, хяналт мониторинг

200 152,150 9,100 155,180 317,180

10 Хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ажил 56,605 38,914 83,411 814 814 11 Техник, тоног төхөөрөмж 124,424 18,595 62,707 95,050 105,050 12 Бусад 8,700 10,600 7,500 1,000 1,000

Нийт 6,126,467 5,235,111 6,201,409 3,104,182 9,584,582 Эх сурвалж: БОАЖЯ (2013-2017), ТХНУГ, ГЗБУНБЗГ (2017)

Тэмдэглэл: БОАЖЯ-ны ОБЗГ-ын төсөвт 4.1, 4.1, 10 гэсэн гурван төрлийн зардал нь 2013 онд 343,136.87 мянган төгрөг гэж хамтдаа бичигдсэн байсан, мөн 2015 онд 508,000 мянган төгрөг гэж хамтдаа бичигдсэн байсан. Энэ зардлыг гурван хэсэгт хуваахын тулд 2016-017 оны дундаж харьцааг ашигласан болно. 2014 оны төсөвт 4.1, 4.2 гэсэн хоёр зардлыг нэгтгэн оруулсан байсан, бөгөөд тэдгээрийг мөн адил аргаар тооцож хоёр хуваан оруулсан болно.

Хавсралт 2-ын Зураг 1. Шатсан ойн талбай болон ОБЕГ-аас ойн түймэртэй тэмцэхэд зарцуулсан зардал

362 2,122 7,113 1,326

205,534

5,854 18,275 45,649 31,302

120,918

-

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

0

30,000

60,000

90,000

120,000

150,000

180,000

210,000

2013 2014 2015 2016 2017

ГaМян. төгОйн түймэртэй түймэртэй тэмцэхэд зарцуулсан нийт зардал (Мянган төгрөг)

Түймэрт шатсан ойн талбай (Баруун талд, Га)

эх сурвалж: ОБЕГ (2017)-ийн олон нийтэд хэвлэгдэн тараагдаагүй тоо мэдээнд үндэслэсэн зохиогчдын тооцоолол

96

Хавс

ралт

2-ы

н Хү

снэг

т 2. ч

инги

с бо

нды

н хө

рөнг

өөс

мод

бол

овср

уула

х са

лбар

т олг

осон

зээ

л (С

ая тө

грөг

, %)*

№Тө

сөл

хэрэ

г-жү

үлэг

ч

Үйл

ажил

ла-

гаан

ы тө

рөл

байр

шил

Нийт

баян

-өл

гий

баян

-хо

нгор

булг

анЗа

вхан

өвөр

-ха

нгай

өмнө

-го

вьСэ

лэнг

эТө

вУв

сУл

аанб

аата

рХо

вдХө

всгө

лХэ

нтий

1АА

НБа

рилг

ын

мате

риал

4,50

0(15

.57)

4,50

0 (1

5.57

)

2Гэ

рийн

мод

30(0

.1)

425(

1.47

)

455

(1.5

7)

3Ла

мина

тан

шал

1,50

0(5.

19)

1,

500

(5.1

9)

4М

од

боло

всру

улах

110(

0.38

)

110

(0.3

8)

5М

одон

эдлэ

л19

0(0.

66)

19

0 (0

.66)

6М

орин

хуур

350(

1.21

)

350

(1.2

1)

7Та

вилг

а70

(0.2

4)60

(0.2

)3,

280(

11.3

5)

3,41

0 (1

1.79

)

8Ха

алга

, цон

х40

(0.1

4)

40 (0

.14)

9Ха

втан

16,7

81.4

(58.

08)

16

,781

.4

(58.

08)

10Ца

ас88

0(3.

05)

88

0 (3

.05)

11Ш

ахма

л тү

лш50

(0.1

7)30

(0.1

)20

(0.0

7)10

0 (0

.34)

12Ни

йт10

0(0.

34)

50(0

.17)

60(0

.2)

30(0

.1)

28,0

16.4

(96.

96)

40(0

.14)

20 (0

.07)

28,3

16.4

(9

7.98

)

13ир

гэн

Мод

бо

ловс

руул

ах20

(0.0

7)15

(0.0

5)69

.3(0

.24)

10

4.3

(0.3

6)

14М

одон

эдлэ

л40

(0.1

4)15

(0.0

5)58

(0.1

9)

113

(0.3

8)

15Си

йлбэ

р10

(0.0

3)

10 (0

.03)

16Та

вилг

а27

(0.0

9)80

(0.2

8)40

(0.1

4)18

5(0.

64)

20(0

.07)

35

2 (1

.22)

17Ни

йт40

(0.1

4)20

(0.0

7)40

(0.1

3)27

(0.0

9)80

(0.2

8)40

(0.1

4)31

2.3(

1.07

)20

(0.0

7)57

9.3

(1.9

9)

НИЙТ

100

(0.3

4)40

(0

.14)

70(0

.24)

40(0

.13)

27(0

.09)

60(0

.2)

80(0

.28)

30(0

.1)

40(0

.14)

28,3

28.7

(98.

03)

20(0

.07)

40(0

.14)

20(0

.07)

28,8

95.7

(100

.0)

эх с

урва

лж: Д

.Энх

баяр

(201

7)-ы

н өг

сөн

тоо

мэд

ээнд

суу

рилс

ан з

охио

гчды

н то

оцоо

лол

*Хаа

лтад

бай

гаа

тоог

оор

нийт

олг

осон

зээ

лийн

хэм

жээ

г бол

ох 2

8,89

5.7

сая

төгр

өгт э

злэх

хув

ийг х

аруу

лав.

97

Хавсралт 2-ын Хүснэгт 3. Ойн аж ахуй, хамгаалалд орон нутгийн төсвөөс зарцуулсан зардал, бүсээр (Мянган төгрөг)

№ Aймаг/ Нийслэл

Үйл ажиллагаан төрөл 2013 2014 2015 2016 2017

1 Архангай Ойн нөхөн сэргээлт

41,700 11,500 69,500 43,492 96,500


7,200 3,120 0 9,600 19,600

Ойн хөнөөлт шавьж өвчний

судалгаа

0 0 0 0 0

Ойн хөнөөлт шавж өвчний тэмцэл

0 0 0 65,981 87,000

Ойн үр бэлтгэл 4,000 40,000 2,000 3,000 4,000Мэргэжлийн

сургалт зохион байгуулах

4,500 5,000 5,000 4,500 6,500

Багаж, техник тоног төхөөрөмж

0 0 0 10,000 16,000

Бусад зардал 0 0 0 0 0Нийт 57,400 59,620 76,500 136,573 229,600

2 баян-өлгий Ойн нөхөн сэргээлт

122,000 185,900 67,000 28,000 52,900


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0

Ойн үр бэлтгэл 0 0 0 0 0Мэргэжлийн


0 0 0 0 0


5,779 1,670 796 4,793 0


3 баянхонгор Ойн нөхөн сэргээлт

30,000 10,000 2,000 30,000 62,500


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0



916 870 720 500 1,200


0 0 0 0 0

Бусад зардал 0 0 0 0 0

Нийт 30,916 10,870 2,720 30,500 63,700

98



4 булган Ойн нөхөн сэргээлт

127,293 142,500 134,250 227,400 194,869


38,719 9,156 7,200 16,000 0


судалгаа

0 7,000 10,000 10,000 10,000


219,045 128,663 321,200 454,000 149,800

Ойн үр бэлтгэл 10,400 9,000 3,000 0 0Мэргэжлийн


3,000 20,500 3,000 0 3,000


0 3,999 0 0 0


5 Говь-Алтай Ойн нөхөн сэргээлт

0 6,000 10,000 6,000 6,000


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 6,000 0 0 0



0 0 0 0 0


0 0 0 0 0

Бусад зардал 0 0 0 0 0Нийт 150 12,000 10,000 6,500 6,150

6 Говьсүмбэр Ойн нөхөн сэргээлт

0 22,000 5,600 6,000 8,000


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0

Ойн үр бэлтгэл 0 0 0 0 0

Мэргэжлийн сургалт зохион

байгуулах

0 0 0 0 0


48,000 0 15,000 15,000 95,000

Бусад зардал 0 45,000 68,000 72,794 0

Нийт 48,000 67,000 88,600 93,794 103,000

99



7 дархан-Уул Ойн нөхөн сэргээлт

105,011 68,400 54,750 13,900 54,900


787 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 16,000

Ойн үр бэлтгэл 0 0 0 0 1,495Мэргэжлийн


1,301 350 0 490 4,300


0 0 0 19,054 700

Бусад зардал 5,304 5,304 5,000 6,722 5,000Нийт 112,404 74,054 59,750 40,166 82,395

8 дорноговь Ойн нөхөн сэргээлт

135 30 116 31 13


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0



0 0 0 0 4


0 0 0 0 5

Бусад зардал 0 0 0 0 0Нийт 135 30 116 31 22

9 дорнод Ойн нөхөн сэргээлт

40,000 173,700 139,000 129,000 61,600


0 0 0 0 0


судалгаа

500 450 500 1,000 0


0 19,950 0 0 0



3,000 3,000 2,500 0 0


2,500 50,000 2,000 5,000 5,000

Бусад зардал 1,000 1,500 1,500 1,500 1,500

Нийт 47,000 248,600 145,500 136,500 68,100

100



10 дундговь Ойн нөхөн сэргээлт

40,000 40,000 20,000 20,000 20,000


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0



0 2,700 5,600 6,800 0


0 0 0 0 0


Нийт 40,220 42,940 25,860 27,065 20,28011 Завхан Ойн нөхөн

сэргээлт278,000 90,350 59,770 20,850 82,550


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 10,300



0 0 4,000 0 4,000


0 7,344 0 0 0

Бусад зардал 6,000 6,000 5,000 4,000 8,000

Нийт 284,000 103,694 68,770 24,850 104,850

12 Орхон Ойн нөхөн сэргээлт

7,200 7,600 13,900 6,950 9,730


0 0 1,440 3,785 0


судалгаа

0 100 0 2,600 1,500


0 3,000 3,560 1,850 7,500

Ойн үр бэлтгэл 0 3,000 0 150 0Мэргэжлийн


0 100 1,000 0 1,000


25,000 1,050 0 0 0

Бусад зардал 0 34,332 0 0 0

Нийт 32,200 49,182 19,900 15,335 19,730

101



13 өвөрхангай Ойн нөхөн сэргээлт

19,650 43,325 16,950 36,950 39,650


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 18,000 34,100 0



0 1,250 8,900 0 1,200


0 2,700 2,600 1,800 0

Бусад зардал 3,500 2,100 0 0 800

Нийт 23,150 49,375 46,450 72,850 41,650

14 өмнөговь Ойн нөхөн сэргээлт

8,536 219,500 514,000 13,856 123,208


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0

Ойн үр бэлтгэл 0 0 0 0 1,950Мэргэжлийн


0 0 0 0 2,700


0 0 35,500 47,700 0


Нийт 8,536 219,500 549,500 61,556 127,858

15 Сүхбаатар Ойн нөхөн сэргээлт

92,000 160,500 101,000 50,000 72,900


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0



0 0 0 0 0


0 45,000 35,000 35,000 0


Нийт 92,000 205,500 136,000 85,000 72,900

102



16 Сэлэнгэ Ойн нөхөн сэргээлт

159,900 347,500 122,900 32,800 139,000


2,600 5,300 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 88,000 44,000 11,000 60,000

Ойн үр бэлтгэл 2,500 5,000 0 6,000 0Мэргэжлийн


0 14,000 0 6,000 8,000


160,000 10,000 0 6,200 10,000


Нийт 325,000 469,800 166,900 62,000 217,000

17 Төв Ойн нөхөн сэргээлт

40,000 40,000 68,805 19,460 20,850


0 4,000 0 0 0


судалгаа

8,900 6,300 0 0 0


91,500 0 79 0 1,686



4,970 5,329 4,845 4,845 4,845


0 0 0 0 0

Бусад зардал 0 0 0 0 89,000

Нийт 145,370 55,629 73,729 24,305 116,381

18 Увс Ойн нөхөн сэргээлт

203,000 41,177 14,000 81,118 19,261


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


2,492 0 0 0 0

Ойн үр бэлтгэл 0 0 36,000 0 0Мэргэжлийн


0 0 800 568 0


0 0 0 0 0

Бусад зардал 0 0 693 1,951 0

Нийт 205,492 41,177 51,493 83,637 19,261

103



19 Ховд Ойн нөхөн сэргээлт

66,000 4,950 15,530 2,200 0


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 0 0



0 0 0 0 0


0 0 0 0 0


Нийт 66,000 4,950 15,530 2,200 0

20 Хөвсгөл Ойн нөхөн сэргээлт

76,000 9,963 14,595 69,500 69,500


0 0 0 0 0


судалгаа

0 3,978 0 0 0


65,000 4,000 154,462 128,231 153,014

Ойн үр бэлтгэл 0 0 0 8,000 14,000Мэргэжлийн


0 0 11,000 6,000 8,000


0 12,200 45,246 128,975 106,816


Нийт 141,000 30,141 225,303 340,706 351,330

21 Хэнтий Ойн нөхөн сэргээлт

67,600 41,600 6,950 13,900 6,950


0 0 0 0 0


судалгаа

0 0 0 0 0


0 0 0 8,900 3,500



0 0 6,600 3,000 3,000


0 0 0 0 35,000

Бусад зардал 92,500 123,000 76,128 111,385 169,000

Нийт 160,100 164,600 89,678 137,185 217,450

104



22 Улаанбаатар Ойн нөхөн сэргээлт

349,302 517,160 579,850 589,500 681,815


0 0 0 0 0


судалгаа

6,000 4,800 4,800 4,900 5,000


82,000 69,200 99,600 48,000 24,000



0 0 0 0 0


0 0 0 0 34,916


НийТ 2,782,611 3,008,211 3,082,994 2,763,346 3,017,958


105

Хавсралт 2-ын Зураг 2. Монгол Улсын мод боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн салбарт хувийн хэвшлийн зарцуулсан зардал

(Сая төгрөг)

107

Хавсралт 2-ын Зураг 2. Монгол Улсын м од боловсруулах, мод, модон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл ийн салбарт хувийн хэвшлийн зарцуулсан зардал

(Сая төг рөг )

Эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэв; 2007 -2009 оны тоог энд харуулаагүй.

* дэд салбаруудын 2010 -2016 оны зардлын өсөлтийн дунджаар 2017 оны зардлыг тооцов.

33,8

21

43,4

69

63,6

71

63,5

14

63,0

50

72,5

70

124,

500

174,

409

5,15

7

6,62

8

9,70

9

9,68

5

9,61

4

11,0

66

18,9

84

26,5

95

674 866

1,26

9

1,26

6

1,25

6

1,44

6

2,48

1

3,47

6

1,60

8

2,06

7

3,02

7

3,02

0

2,99

8

3,45

0

5,91

9

8,29

2

41,2

60

53,0

30

77,6

75

77,4

84

76,9

18

88,5

33 15

1,88

5

212,

771

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төгрөг A) Тавилгаас бусад мод болон модон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Нийт завсрын хэрэглээАжиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлогоҮндсэн хөрөнгийн хэрэглээНийт татварНийт зардал

6,34

9

8,15

7 14,8

50

11,0

62 21

,174

30,3

96

32,2

51

51,1

45

1,11

8

1,43

7

2,61

5

1,94

8

3,72

9

5,35

3

5,68

0

9,00

8

276

355 64

6

481

921

1,32

2

1,40

3

2,22

5

399 512

933

695

1,33

0

1,90

9

2,02

5

3,21

2 8,14

2

10,4

60 19

,044

14,1

86

27,1

54 38

,980

41,3

59

65,5

89

0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төгрөгБ ) Цаас болон цаасан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Нийт завсрын хэрэглээ




Нийт зардал

2,24

9

14,2

28

14,0

94

12,3

22 17

,623

23,8

28

17,2

72

28,4

94

,48

3 3,05

8

3,02

9

2,64

8

3,78

7

5,12

1

3,71

2 6,12

4

37

236

233 204

292

395

286

472

143

236 906

898 78

5

1,12

3

1,51

8

1,10

0

1,81

5

2,91

3

18,4

28

18,2

54

15,9

59 22

,824

30,8

61

22,3

71

36,9

04

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

Сая төгрөг В. ТавилгаНийт завсрын хэрэглээАжиллагчдын цалин, түүнтэй адилтгах орлогоҮндсэн хөрөнгийн хэрэглээНийт татварНийт зардал

эх сурвалж: ҮСХ (2008-2017)-ны тоо мэдээнд үндэслэв; 2007-2009 оны тоог энд харуулаагүй.


105

Монгол орны UN-REDD Үндэсний Хөтөлбөр Хаяг: Засгийн газрын II байр, Нэгдсэн үндэстний

гудамж 5/2, Чингэлтэй дүүрэг, Улаанбаатар 15160, Монгол улс

Утас: +976-7711-7750 Цахим шуудан: [email protected] Вэбсайт: www.reddplus.mn

105




105




105




www.reddplus.mn Reddplusmongolia Reddplus_MGL REDD+ in Mongolia

Монгол орны UN-REDD Үндэсний хөтөлбөр Хаяг: Монгол улс, Улаанбаатар 15160,Чингэлтэй дүүрэг, Нэгдсэн Үндэстний гудамж 5/2, Засгийн газрын II байр, 304 тоот Утас: +976-7711-7750 И-мэйл: [email protected] Вэб хуудас: www.reddplus.mn

Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд...

Documents

Transcript of Монгол улсад REDD+ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд...